Strona 1 Strona 2 Strona 3 Tytuł oryginału: FROM ANIMALS INTO GODS A Brief History of Humankind Copyright©2012 by Yuval Noah Harari All rights reserved Wydanie polskie Dyrektor wydawniczy: Monika Kalinowska Tłumaczenie: Justyn Hunia Re- daktor prowadzący: Dąbrówka Mirońska Redakcja: Joanna Egert-Romanowska Korekta: Elwira Wyszyńska Projekt okładki: Filip Kuźniarz Zdjęcie na okładce: Shutterstock/Giovanni Cancemi Skład i łamanie: Ewa Modlińska, Justyna Wi- śniewska Opracowanie map i rysunków: Ewa Modlińska, Mariusz Wideński Produkcja: Marcin Zych Druk i oprawa: PWP Interdruk, Warszawa ISBN: 978-83-7705-627-1 Copyright © for the Polish edition by Dom Wydawniczy PWN, Warszawa 2014 Dom Wydawniczy PWN Sp. z o.o. 02-460 Warszawa, ul. Gottlieba Daimlera 2 infolinia: 801 33 33 88 www.dwpwn.pl lesiojot Strona 4 Pamięci mego ukochanego ojca Shlomo Harariego Strona 5 Spis treści PODZIĘKOWANIA CZĘŚĆ PIERWSZA. REWOLUCJA POZNAWCZA ROZDZIAŁ PIERWSZY.MAŁO ZNACZĄCE ZWIERZĘ TRUP W SZAFIE KOSZTY MYŚLENIA RASA KUCHARZY STRÓŻE BRACI NASZYCH ROZDZIAŁ DRUGI. DRZEWO WIEDZY LEGENDA O PEUGEOCIE OBCHODZĄC GENOM HISTORIA A BIOLOGIA ROZDZIAŁ TRZECI. DZIEŃ Z ŻYCIA ADAMA I EWY PIERWOTNE SPOŁECZEŃSTWO DOBROBYTU GADAJĄCE DUCHY WOJNA CZY POKÓJ? ZASŁONA TAJEMNICY ROZDZIAŁ CZWARTY. POTOP WINNY ZARZUCANYCH MU CZYNÓW ZAGŁADA LENIWCA ARKA NOEGO CZĘŚĆ DRUGA. REWOLUCJA AGRARNA ROZDZIAŁ PIĄTY. OSZUSTWO HISTORII PUŁAPKA LUKSUSU BOSKA INTERWENCJA OFIARY REWOLUCJI ROZDZIAŁ SZÓSTY. BUDUJĄC PIRAMIDY NADEJŚCIE PRZYSZŁOŚCI PORZĄDEK WYOBRAŻONY SZCZERZY WYZNAWCY WIĘZIENNE MURY Strona 6 ROZDZIAŁ SIÓDMY. PRZECIĄŻENIE PAMIĘCI PODPISANO: KUSZIM CUDA BIUROKRACJI JĘZYK LICZB ROZDZIAŁ ÓSMY. HISTORIA JEST NIESPRAWIEDLIWA ZAKLĘTY KRĄG CZYSTOŚĆ W AMERYCE ONA I ON PŁEĆ BIOLOGICZNA A PŁEĆ KULTUROWA CO TAKIEGO DOBREGO JEST W MĘŻCZYZNACH SIŁA MIĘŚNI SPOŁECZNE MĘTY PATRIARCHALNE GENY CZĘŚĆ TRZECIA. ZJEDNOCZENIE LUDZKOŚCI ROZDZIAŁ DZIEWIĄTY. STRZAŁA HISTORII SATELITA SZPIEGOWSKI GLOBALNA WIZJA ROZDZIAŁ DZIESIĄTY. ZAPACH PIENIĄDZA ILE TO KOSZTUJE? MUSZLE I PAPIEROSY JAK DZIAŁA PIENIĄDZ? SŁOWO BOŻE CENA PIENIĄDZA ROZDZIAŁ JEDENASTY. IMPERIALNE WIZJE CZYM JEST IMPERIUM? IMPERIA ZŁA? TO DLA WASZEGO DOBRA KIEDY OBCY STAJĄ SIĘ SWOIMI BOHATEROWIE I ANTYBOHATEROWIE W HISTORII ROZDZIAŁ DWUNASYT. PRAWO RELIGII ZMUSZAJĄC OWCE DO MILCZENIA KORZYŚCI BAŁWOCHWALSTWA Strona 7 JEDEN JEST BÓG WALKA MIĘDZY DOBREM A ZŁEM PRAWO NATURY KULT CZŁOWIEKA ROZDZIAŁ TRZYNASTY. TAJEMNICA SUKCESU 1. BŁĄD RETROSPEKCJI 2. ŚLEPA KLIO CZĘŚĆ CZWARTA. REWOLUCJA NAUKOWA ROZDZIAŁ CZTERNASTY. ODKRYCIE NIEWIEDZY IGNORAMUS DOGMAT NAUKOWY WIEDZA JEST POTĘGĄ IDEAŁ POSTĘPU PROJEKT GILGAMESZ NAUKA JAKO UTRZYMANKA ROZDZIAŁ PIĘTNASTY. ZAŚLUBINY NAUKI Z IMPERIUM DLACZEGO EUROPA? MENTALNOŚĆ PODBOJÓW PUSTE MAPY INWAZJA Z KOSMOSU RZADKIE PAJĄKI I ZAPOMNIANE PISMA ROZDZIAŁ SZESNASTY. KAPITALISTYCZNA WIARA ROSNĄCY TORT KRZYSZTOF KOLUMB POSZUKUJE INWESTORA W IMIĘ KAPITAŁU KULT WOLNEGO RYNKU KAPITALISTYCZNE PIEKŁO ROZDZIAŁ SIEDEMNASTY. KOŁA ZAMACHOWE PRZEMYSŁU TAJEMNICA UKRYTA W KUCHNI OCEAN ENERGII ŻYCIE NA TAŚMIE PRODUKCYJNEJ EPOKA ZAKUPÓW Strona 8 ROZDZIAŁ OSIEMNASTY. PERMANENTNA REWOLUCJA CZASY WSPÓŁCZESNE ROZPAD RODZINY I WSPÓLNOTY WSPÓLNOTY WYOBRAŻONE PERPETUUM MOBILE POKÓJ ZA NASZYCH DNI IMPERIUM NA WCZEŚNIEJSZEJ EMERYTURZE PAX ATOMICA ROZDZIAŁ DZIEWIĘTNASTY. …I ŻYLI DŁUGO I SZCZĘŚLIWIE OBLICZANIE SZCZĘŚCIE CHEMICZNE SZCZĘŚCIE SENS ŻYCIA POZNAJ SAMEGO SIEBIE ROZDZIAŁ DWUDZIESTY. KRES HOMO SAPIENS MYSZY I LUDZIE POWRÓT NEANDERTALCZYKÓW ŻYCIE BIONICZNE INNE ŻYCIE OSOBLIWOŚĆ PRZEPOWIEDNIA FRANKENSTEINA POSŁOWIE. NARODZINY BOGÓW WYKAZ ZDJĘĆ Bibliografia - przypisy Przypisy Zdjęcia Strona 9 PODZIĘKOWANIA Za pomoc i porady pragnę podziękować Sarai Aharoni, Dorit Aharonov, Amosowi Avisarowi, Tzafrirowi Barzilaiowi, Noah Benin- dze, Tirzie Eisenberg, Amirowi Finkowi, Benjaminowi Z. Kedarowi, Yossiemu Maureyowi, Eyalowi Millerowi, Shmuelowi Rosnerowi, Rami Rotholz, Oferowi Steinit- zowi, Michaelowi Shenkarowi, Guyowi Zaslavsky’emu oraz wszystkim wykładowcom i studentom Zakładu Historii Powszechnej Uniwersytetu Hebrajskiego. Szczególne wyrazy wdzięczności pragnę złożyć Jaredowi Diamondowi, któ- ry przetarł mi szlak, oraz Diego Holsteinowi, który natchnął mnie do napisania tej opowieści. Strona 10 CZĘŚĆ PIERWSZA REWOLUCJA POZNAWCZA Strona 11 ROZDZIAŁ PIERWSZY MAŁO ZNACZĄCE ZWIERZĘ Około 13,5 miliarda lat temu nastąpił tak zwany Wielki Wybuch, który dał początek materii, energii, czasowi i przestrzeni. Teoria o tych fundamentalnych właściwościach naszego wszechświata nosi miano fizyki. Mniej więcej 300 tysięcy lat od chwili swojego powstania materia i energia zaczęły spajać się w złożone struktury, zwane atomami, które następnie związały się w cząsteczki. Badaniem zachodzących między nimi oddziaływań zajmuje się chemia. Około 3,8 miliarda lat temu na planecie o nazwie Ziemia pewne cząsteczki zaczęły tworzyć nietypowo duże i skomplikowane struktury, zwane organizma- mi. Nauka o tych organizmach to biologia. Jakieś 70 tysięcy lat temu organizmy należące do gatunku homo sapiens za- częły tworzyć jeszcze bardziej złożone struktury, zwane kulturami. Rozwój tych ludzkich kultur nosi miano historii. Bieg rozwoju historycznego ukształtowały trzy rewolucje. Siedemdziesiąt ty- sięcy lat temu rewolucja poznawcza uruchomiła koło historii. Dwanaście tysięcy lat temu przyspieszenia nadała mu rewolucja rolnicza. Rewolucja naukowa, któ- ra nastąpiła zaledwie przed 500 laty, może zakończyć historię i zapoczątkować coś zgoła innego. Niniejsza książka opowiada o tym, jak te trzy rewolucje od- działywały na człowieka i inne pokrewne mu organizmy. *** Ludzie istnieli na długo, zanim narodziła się historia. Zwierzęta, podobnie jak współcześni ludzie, pojawiły się około 2,5 miliona lat temu. Wszelako przez niezliczone pokolenia ludzie niczym nie wyróżniali się z nieprzebranej liczby in- nych organizmów, z którymi dzielili swoje siedliska. Dwa i pół miliona lat temu podczas wędrówki przez Afrykę Wschodnią spo- tkalibyśmy zapewne znajomą galerię ludzkich postaci: zaniepokojone matki tu- Strona 12 lące w ramionach niemowlęta, czeredy beztrosko bawiących się w błocie dzieci, humorzastych młodzików burzących się przeciwko wymogom społeczeństwa, zmęczonych życiem starców szukających spokoju, prężących muskuly macho starających się zaimponować miejscowej piękności, wreszcie mądre sędziwe ma-triarchinie, które niejedno przeżyły i których nic już nie zdziwi. Ci pradawni ludzie kochali się, bawili, zawiązywali bliskie przyjaźnie, rywalizowali o status społeczny i władzę, ale przecież to samo można powiedzieć o szympansach, pa- wianach i słoniach. Niczym szczególnym się nie wyróżniali. Nikt, a już na pew- no nie sami ludzie, nie mógł wtedy nawet podejrzewać, że ich potomkowie pew- nego dnia postawią stopę na Księżycu, rozszczepią atom, odczytają kod gene- tyczny i będą pisać książki historyczne. Najważniejsze, co trzeba wiedzieć o pre- historycznych ludziach, jest to, że byli mało znaczącymi zwierzętami, które od- działywały na środowisko nie bardziej niż goryle, robaczki świętojańskie czy meduzy. Biolodzy dzielą organizmy na gatunki. O zwierzętach mówi się, że należą do tego samego gatunku, gdy zwyczajowo się ze sobą krzyżują, w wyniku czego uzyskują zdolne do rozrodu potomstwo. Konie i osły miały w nieodległej prze- szłości wspólnego przodka i łączy je wiele wspólnych cech fizycznych. Mimo to wykazują znikome zainteresowanie seksualne sobą nazwajem. Gdy je do tego przymusić, są w stanie ze sobą kopulować, ale ich potomstwo - muły - jest nie- płodne. Świadczy to o tym, że należą do różnych gatunków. Dla odmiany buldog i spaniel mimo odmiennego wyglądu chętnie będą ze sobą spółkować, a ich osobniki potomne, kiedy osiągają wiek dorosły, są w stanie parzyć się z innymi psami i wydawać na świat kolejne szczenięta. Buldogi i spaniele są więc przed- stawicielami tego samego gatunku - psa. Gatunki, które wyewoluowały od wspólnego praprzodka, zalicza się do kate- gorii „rodzaj” (łac. genus, l.mn. genera). Lwy, tygrysy, lamparty i jaguary to róż- ne gatunki składające się na rodzaj Panthern. Biolodzy oznaczają organizmy za pomocą dwuczłonowej nazwy łacińskiej, w której na pierwszym miejscu stoi ro- dzaj, a na drugim gatunek. Lwy, na przykład, określa się mianem Panther a leo, które informuje: gatunek leo z rodzaju Panthern. Każdy czytelnik tej książki jest zapewne przedstawicielem homo sapiens, czyli należy do gatunku sapiens (ro- zumny) z rodzaju Homo (człowiek). Rodzaje z kolei grupuje się w rodziny, takie jak kotowate (lwy, gepardy, koty domowe), psowate (wilki, lisy, szakale) czy słoniowate (słonie, mamuty, masto- donty). Wszyscy przedstawiciele rodziny wywodzą swoje pochodzenie od wspólnego praojca bądź pramatki. Wszystkie koty, na przykład, od najmniejsze- Strona 13 go kociaka domowego po najgroźniejszego lwa, mają wspólnego kociego przod- ka, który żył przed 25 milionami lat. Homo sapiens także należy do rodziny. Ten banalny fakt był swego czasu jedną z najpilniej strzeżonych tajemnic historii. Przez długi czas homo sapiens wolał postrzegać siebie jako kogoś odmiennego od zwierząt, jako sierotę pozba- wioną rodziny, rodzeństwa i kuzynów, a nade wszystko rodziców. Prawda jest jednak zupełnie inna. Czy nam się to podoba, czy nie, jesteśmy członkami wiel- kiej i szczególnie hałaśliwej rodziny zwanej człowiekowatymi (hominidami). Do naszych najbliższych żyjących krewnych należą szympansy, goryle, orangutany i gibony, przy czym najbliższe nam są szympansy. Zaledwie 6 milionów lat temu pewna małpa miała dwie córki. Jedna z nich stała się przodkinią wszystkich szympansów, druga naszą prapraprababcią. TRUP W SZAFIE Homo sapiens ukrywał jeszcze jedną, bardziej niepokojącą tajemnicę. Nie tylko mamy liczną gromadę niecywi—lizowanych kuzynów, ale też swego czasu mieliśmy sporą liczbę braci i sióstr. Zawłaszczyliśmy sobie miano „ludzi”, lecz w przeszłości istniało wiele innych gatunków ludzi. Ludzie - czyli zwierzęta na- leżące do rodzaju Homo - po raz pierwszy wyewoluowali na terenie Afryki Wschodniej przed mniej więcej 2,5 miliona lat od starszego rodzaju małp człe- kokształtnych zwanych Australopithecus, co znaczy „małpa południowa”. Około 2 milionów lat temu pewna grupa tych pradawnych kobiet i mężczyzn opuściła swoją macierzystą siedzibę, by przemierzać i zasiedlać rozlegle połacie Afryki Północnej, Europy i Azji. Ponieważ w zaśnieżonych lasach Europy Północnej przetrwanie wymagało innych cech niż w parnych dżunglach Indonezji, popula- cje ludzkie ewoluowały w odmiennych kierunkach. W rezultacie powstały od- rębne gatunki, z których każdy za sprawą naukowców otrzymał górnolotną na- zwę łacińską. Ludzie zamieszkujący Europę i Azję Zachodnią wyewoluowali w Homo ne- anderthalensis („człowieka z doliny Neandertal”), potocznie zwanego neander- talczykiem. Neandertalczyk, zbudowany masywniej i bardziej umięśniony niż współcześni ludzie, był dobrze przystosowany do zimnego klimatu Eurazji, jaki panował podczas ostatniego zlodowacenia. Na indonezyjskiej wyspie Jawa mieszkał Homo soloensis, „człowiek z doliny rzeki Solo”, który był z kolei le- Strona 14 piej przystosowany do życia w tropikach. Na innej wyspie Indonezji - maleńkiej Flores - mieszkali ludzie, których prasa popularna lubi nazywać „hobbitami”, choć mają też nazwę naukową: Homo floresiensis. Te posługujące się włócznia- mi „niziołki” ważyły nie więcej niż 25 kilogramów. Nie znaczy to, że brakowało im odwagi: regularnie polowali na występujące na wyspie słonie, aczkolwiek trzeba uczciwie przyznać, że owe słonie także były gatunkiem karłowatym. Otwarte przestrzenie Azji zostały zaludnione przez Homo erectus, „człowieka wyprostowanego”, który bytował tam przez ponad półtora miliona lat i dzięki temu stał się najdłużej utrzymującym się przy życiu gatunkiem człowieka w hi- storii. W 2010 roku kolejnego zaginionego kuzyna ocalili od zapomnienia naukow- cy, którzy podczas prac wykopaliskowych w jaskini Denisowa na Syberii odkry- li skamieniałą kość palca. Analiza genetyczna wykazała, że palec ten należał do nieznanego wcześniej gatunku człowieka, który nazwano Homo denisova. Kto wie, ilu naszych zaginionych krewnych wciąż czeka na odkrycie w innych jaski- niach, na innych wyspach i w innych strefach klimatycznych. W tym samym czasie, kiedy owe gatunki człowieka ewoluowały w Europie i Azji, nie ustawała ewolucja człowieka w Afryce Wschodniej. Ta kolebka ludz- kości w dalszym ciągu stwarzała dogodne warunki bytowania licznym nowym gatunkom, takim jak Homo rudolfensis, „człowiek z jeziora Rudolfa”, Homo er- gaster, „człowiek pracowity”, wreszcie naszemu gatunkowi, który nieskromnie nazwaliśmy homo sapiens, „człowiekiem rozumnym”. Niektóre z tych gatunków odznaczały się potężną masą ciała, inne zaś były niskiego wzrostu. Jedni byli budzącymi lęk myśliwymi, inni łagodnymi zbiera- czami roślin. Jedni zamieszkiwali wyłącznie jedną wyspę, inni przemierzali całe kontynenty. Wszyscy jednak należeli do rodzaju Homo. Wszyscy byli istotami ludzkimi. Częstym błędem w rozumowaniu jest wyobrażanie sobie, że wszystkie te ga- tunki układały się w prostą linię pochodzenia, w której ergaster dawał początek erectusowi, ten zaś neandertalczykowi, który z kolei wyewoluował w nas. Ten li- nearny model tworzy bowiem błędne wrażenie, że w każdym dowolnym mo- mencie Ziemię zamieszkiwał tylko jeden typ człowieka i że wszystkie gatunki o starszym rodowodzie były tylko starszymi wersjami nas samych. Prawda jest taka, że mniej więcej od 2 milionów lat do 10 tysięcy lat temu świat był za- mieszkany przez kilka gatunków człowieka jednocześnie. Dlaczego miałoby być inaczej? I dziś istnieje wiele gatunków lisów, niedźwiedzi, świń. Przed kilkuset tysiącleciami po powierzchni naszej planety chodziło co najmniej sześć różnych Strona 15 gatunków człowieka. To nasza dzisiejsza jedyność, a nie tamta wielogatunkowa przeszłość jest osobliwa - a być może stawia też nas na lawie oskarżonych. Jak się niebawem przekonamy, homo sapiens miał swoje powody, by wymazać pa- mięć o swoim rodzeństwie. KOSZTY MYŚLENIA Pomimo licznych różnic wszystkie gatunki człowieka mają kilka wspólnych cech swoistych. Przede wszystkim w porównaniu z innymi zwierzętami ludzie są wyposażeni w nadzwyczaj duże mózgi. Przeciętna pojemność mózgu ssaka o masie 60 kilogramów wynosi 200 centymetrów sześciennych. Tymczasem sześć- dziesięciokilogramowy homo sapiens ma mózg o średniej pojemności 1200- 1400 centymetrów sześciennych. Mózg najstarszych mężczyzn i kobiet, żyją- cych 2,5 miliona lat temu, miał mniejsze rozmiary, ale i tak był duży, gdy na przykład porównać go do mózgu lamparta o tej samej wadze. W toku ewolucji człowieka dysproporcja ta pogłębiała się.[L.J] To, że ewolucja powinna faworyzować większe mózgi, może nam się wyda- wać zrozumiałe samo przez się. Ponieważ nasza wyższa inteligencja tak nas fa- scynuje, zakładamy, że gdy idzie o zdolności mózgu, liczy się wielkość. Gdyby jednak tak było, to rodzina kotowatych wydałaby gatunek kota, który potrafiłby wykonywać działania arytmetyczne. Dlaczego rodzaj Homo jako jedyny przed- stawiciel całego królestwa zwierząt wykształcił tak niezwykłe maszyny do my- ślenia? W rzeczywistości potężny mózg oznacza dla organizmu potężne obciążenie. Niełatwo jest go transportować, zwłaszcza że jest osadzony wewnątrz ogromnej czaszki. Jeszcze trudniej dostarczać mu energię. Masa mózgu homo sapiens sta- nowi 2-3 procent masy całego ciała, ale zużywa 25 procent spoczynkowej ener- gii ciała. Dla porównania mózgi innych małp człekokształtnych pochłaniają za- ledwie 8 procent energii spoczynkowej. Pierwotni ludzie zapłacili za swoje duże mózgi w dwójnasób: po pierwsze, spędzali więcej czasu na poszukiwaniu poży- wienia. Po drugie, ich mięśnie zaczęły zanikać. Niczym rząd przenoszący środki z obronności na edukację ludzie przenosili energię z bicepsów na neurony. To, że okaże się to dobrą strategią przetrwania na sawannie, bynajmniej nie było z góry przesądzone. Szympans nie wygra z homo sapiens pojedynku na słowa, ale małpa człekokształtna potrafi rozszarpać człowieka niczym szmacianą lalkę. Strona 16 Musiało to się jednak opłacać, w przeciwnym razie obdarzeni dużym mó- zgiem ludzie nie zdołaliby przetrwać. Jakie korzyści przyniosły takie mózgi, by zrekompensować utratę masy mięśniowej? W epoce, która wydała Alberta Ein- steina, pytanie to może wydawać się niedorzeczne, ale pamiętajmy, że Einstein to fenomen z cokolwiek nieodległej przeszłości. Przez przeszło 2 miliony lat układ nerwowy ludzi stale się rozrastał, ale poza garścią krzemiennych noży i ostro zakończonymi kijami ludzie niewiele z tego mieli. Ewolucja ludzkiego mózgu jest nawet bardziej zagadkowa niż ewolucja niezgrabnego ogona pawia albo ciężkiego poroża jeleni. Dlaczego warto było zadać sobie ten trud? Szcze- rze powiedziawszy, nie wiadomo. Kolejną osobliwością człowieka jest chód wyprostowany na dwóch tylnych kończynach. Z pozycji stojącej łatwiej badać wzrokiem sawannę, by wypatrzeć grubego zwierza albo wroga, a zwolnione z funkcji lokomocyjnej ręce można było wykorzystywać do innych celów, jak miotanie kamieni czy dawanie zna- ków. Im więcej te ręce potrafiły, tym większy sukces odnosili ich posiadacze, a zatem presja ewolucyjna pociągała za sobą postępującą koncentrację nerwów i precyzyjnie dostrojonych mięśni w obrębie śródręczy i palców rąk. W konse- kwencji ludzie potrafią wykonywać swoimi dłońmi niezwykle złożone czynno- ści. W szczególności zaś potrafią wytwarzać wymyślne narzędzia i ich używać. Najwcześniejsze świadectwa wytwarzania narzędzi datują się sprzed 2,5 miliona lat, a produkcja i zastosowanie narzędzi to cechy charakterystyczne, na podsta- wie których archeolodzy rozpoznają pradawnych ludzi. Lecz chodzenie w pozycji wyprostowanej ma jedną wadę. Szkielet naszych przodków z rzędu naczelnych rozwijał się przez miliony lat, by użyczać ruszto- wania podtrzymującego istotę chodzącą na czworakach i wyposażoną w stosun- kowo małą głowę. Przystosowanie się do wyprostowanej postawy ciała było nie lada wyzwaniem, zwłaszcza że kościec musiał podpierać szczególnie dużą mó- zgoczaszkę. Swój podwyższony punkt obserwacji i zwinne ręce gatunek ludzki okupił obolałym kręgosłupem i sztywnym karkiem. Kobiety poniosły większe koszty. Chód wyprostowany wymagał węższych bioder, co powodowało zawężanie się kanału rodnego - i to wtedy, gdy niemow- lęta miały coraz większe głowy. Śmierć przy porodzie stała się dla kobiet poważ- nym zagrożeniem. Kobiety, które rodziły po krócej trwającej ciąży, kiedy nie- mowlęta wciąż miały jeszcze stosunkowo miękki mózg i małą głowę, radziły so- bie lepiej i dochowywały się liczniejszego potomstwa. W konsekwencji dobór naturalny faworyzował wcześniejsze porody. I rzeczywiście, w zestawieniu z in- nymi zwierzętami ludzie rodzą się przedwcześnie, niejako „niedorozwinięci”, w Strona 17 momencie, kiedy ich liczne funkcje życiowe są wciąż niezupełnie ukształtowa- ne. Źrebak potrafi kłusować niedługo po urodzeniu; kocięta potrafią samodziel- nie wyruszać na żer zaledwie kilka tygodni po przyjściu na świat. Ludzkie nie- mowlęta są bezbronne i przez długie lata zależne od dorosłych, zapewniających im pożywienie, bezpieczeństwo i edukację. Powyższy fakt przemożnie zaważył zarówno na niezwykłych umiejętno- ściach społecznych rodzaju ludzkiego, jak i na jego jedynych w swoim rodzaju problemach społecznych. Samotne matki z dziećmi miały trudności ze znalezie- niem dla swojego potomstwa i dla siebie wystarczającej ilości pożywienia. Wy- chowywanie dzieci wymagało nieustannej pomocy ze strony innych członków rodziny i sąsiadów. Naprawdę potrzeba całego plemienia, aby wychować jedno dziecko. Ewolucja faworyzowała zatem osobniki zdolne wytwarzać silne więzi społeczne. A ponieważ ludzie rodzą się „niezupełnie ukształtowani”, można ich edukować i socjalizować w daleko większym stopniu niż jakiekolwiek inne zwierzęta. Większość ssaków opuszcza macicę niczym wydobywające się z pie- ca szkliwione gliniane naczynie - każda próba przemodelowania zakończy się zadrapaniem lub pęknięciem. Ludzie natomiast wychodzą z łona niczym stopio- ne szkło z tygla. Można ich kształtować, rozciągać i modelować z zaskakującą swobodą. To dlatego dziś możemy uczyć dzieci tak, by wyrastały na chrześcijan albo buddystów, kapitalistów bądź socjalistów, zwolenników wojny czy też pa- cyfistów. *** Zakładamy, że duży mózg, posługiwanie się narzędziami, ponadprzeciętna zdolność uczenia się i złożone struktury społeczne stanowią ogromne atuty. Wy- daje się oczywiste, że wspomniane czynniki uczyniły rasę ludzką najpotężniej- szym zwierzęciem na Ziemi. Lecz ludzie dysponowali wszystkimi tymi atutami przez całe 2 miliony lat, w którym to czasie byli istotami słabymi i mało znaczą- cymi. Gdy policzymy wszystkie gatunki człowieka, to okaże się, że między Ar- chipelagiem Indonezyjskim a Półwyspem Iberyjskim mieszkało niespełna 2 mi- liony ludzi z trudem radzących sobie z przetrwaniem. Żyli w ciągłym strachu przed drapieżnikami, z rzadka polowali na grubszego zwierza i zapewniali sobie egzystencję zbieraniem roślin, wygrzebywaniem owadów, podchodzeniem ma- łych zwierząt i podjadaniem porzuconej przez silniejszych mięsożerców padliny. Do najpowszechniejszych zastosowań pierwszych narzędzi kamiennych na- leżało rozłupywanie kości w celu pozyskania szpiku. Niektórzy uczeni są prze- konani, że była to nasza pierwotna nisza ekologiczna. Tak jak dzięcioły specjali- zują się w wydziobywaniu owadów z pni drzew, tak pierwsi ludzie specjalizowa- Strona 18 li się w wydłubywaniu szpiku z kości. Dlaczego właśnie szpiku? Załóżmy, że obserwujemy stado lwów powalających i pożerających żyrafę. Cierpliwie czeka- my, aż skończą. Lecz nawet kiedy kończą, wciąż nie nadchodzi nasza kolej, naj- pierw bowiem resztki padają łupem hien i szakali, a z nimi też nie chcemy za- dzierać. Dopiero po nich ośmielamy się większą grupą podejść do padliny, by rozejrzawszy się czujnie na lewo i prawo, zabrać się do pałaszowania jedynych jadalnych tkanek, jakie nam pozostały. Oto klucz do zrozumienia naszej historii i psychologii. Do niedawna rodzaj Homo mieścił się w środkowym przedziale łańcucha pokarmowego. Przez milio- ny lat ludzie polowali na mniejsze zwierzęta i trudnili się zbieractwem, jedno- cześnie będąc zwierzyną łowną większych drapieżników. Dopiero 400 tysięcy lat temu kilka gatunków człowieka zaczęło regularnie polować na grubszego zwierza. Na przestrzeni ostatnich 100 tysięcy lat - wraz ze wzrostem znaczenia homo sapiens - człowiek wskoczył na szczyt łańcucha pokarmowego. Ów spektakularny przeskok z ogniwa środkowego na najwyższe miał nieba- gatelne konsekwencje. Ludzie byli nieprzyzwyczajeni i źle przystosowani do przebywania na szczycie łańcucha pokarmowego. Inne zwierzęta tworzące naj- wyższe ogniwo, jak lwy czy rekiny, zajęły to miejsce w wyniku trwającej milio- ny lat ewolucji. Gatunek ludzki wspiął się na ten szczebel niemal w okamgnie- niu, nie mając ani uprzedniego przygotowania, ani czasu na adaptację. Wiele hi- storycznych katastrof, od morderczych wojen po gwałt zadawany przez człowie- ka ekosystemowi, było skutkiem tego nazbyt szybkiego skoku. Rodzaj ludzki nie jest sforą wilków, które jakimś trafem weszły w posiadanie czołgów i bomb ato- mowych. Jest stadem owiec, które na skutek osobliwego ewolucyjnego przypad- ku nauczyły się wytwarzać czołgi i bomby atomowe i ich używać. Uzbrojone owce są daleko bardziej niebezpieczne niż uzbrojone wilki. RASA KUCHARZY Doniosłym krokiem w wędrówce na ów szczyt było udomowienie ognia. Nie wiemy, kiedy, gdzie i jak do tego doszło. Wiemy natomiast, że około 300 tysięcy lat temu niektórzy ludzie posługiwali się ogniem w życiu codziennym. Zyskali w nim niezawodne źródło światła i ciepła oraz zabójczą broń przeciwko grożącym im lwom. Niedługo potem ludzie przeszli z defensywy do ofensywy i podjęli pierwszą działalność gospodarczą na masową skalę: planowe wypalanie lasów. Strona 19 Gdy tylko dogasał ogień, na tlące się zgliszcza wkraczali przedsiębiorcy epoki kamiennej, by pozbierać zwęglone zwierzęta, orzechy i bulwy. Po nich do gry wchodzili pierwsi inwestorzy zainteresowani zagospodarowywaniem i obrotem gruntami. Ściśle kontrolowany pożar buszu potrafił obrócić nieprzebyte jałowe gąszcze w obfitujące w zwierzynę bujne tereny trawiaste. Najlepszym zastoso- waniem ognia było wszak gotowanie. Gotowanie otworzyło ludzkości dostęp do nowych działów supermarketu na- tury. Pokarmy, których ludzie nie potrafią trawić w ich naturalnej postaci - jak pszenica, ryż i ziemniaki - stały się w końcu podstawą naszego jadłospisu. Ogień nie tylko odmienił skład chemiczny pożywienia, ale także jego biologię. Goto- wanie zabijało wszechobecne w jedzeniu zarazki i pasożyty. Daleko łatwiej przychodziło także ludziom żucie i trawienie dotychczasowych ulubionych po- karmów, takich jak owoce, orzechy, owady i padlina. Podczas gdy szympansy spędzają pięć godzin dziennie na przeżuwaniu surowego jedzenia, ludziom na zjedzenie gotowanego pokarmu wystarcza godzina. Umiejętność gotowania pozwoliła ludziom urozmaicać dietę, poświęcać mniej czasu na pożywianie się i funkcjonować z krótszymi zębami i jelitami. Niektórzy uczeni twierdzą, że istnieje bezpośredni związek między nabyciem umiejętności gotowania, skróceniem się układu pokarmowego i rozrostem mó- zgu u ludzi. Ponieważ i długie jelita, i duże mózgi pochłaniają mnóstwo energii, trudno mieć obie cechy naraz. Skracając jelita i obniżając zapotrzebowanie na energię, gotowanie niechcący utorowało drogę olbrzymim mózgom neandertal- czyków i homo sapiens1. Ogień wypalił również pierwszą istotną przepaść między człowiekiem i in- nymi zwierzętami. Źródłem siły większości zwierząt jest ich budowa fizyczna: moc mięśni, rozmiary uzębienia, rozpiętość skrzydeł. Choć umieją wykorzysty- wać wiatr i prądy, nie są w stanie nad tymi siłami natury panować i zawsze krę- puje je ich anatomia. Orły potrafią na przykład rozpoznawać wznoszące się z po- wierzchni ziemi kominy termiczne, rozpościerać swoje olbrzymie skrzydła i po- zwalać, by gorące powietrze niosło je w górę. Nie są wszak zdolne decydować o lokalizacji tych kominów termicznych, a maksymalna nośność ptaków jest wprost proporcjonalna do rozpiętości ich skrzydeł. Ujarzmiając ogień, ludzie zyskali panowanie nad potencjalnie nieograniczo- ną siłą. W przeciwieństwie do orłów sami mogli decydować, kiedy i gdzie roz- niecać ogień, a ponadto potrafili zaprzęgać go do wielu zadań. Co najważniejsze, potęga ognia pozwalała przekraczać ograniczenia dyktowane przez formę, struk- turę i siłę ludzkiego ciała. Samotna kobieta z krzemieniem albo świdrem ognio- Strona 20 wym w ręku była w stanie w ciągu kilku godzin puścić z dymem cały las. Udo- mowienie ognia było zwiastunem tego, co miało dopiero nadejść. W istocie sta- nowiło ważny pierwszy krok w kierunku bomby atomowej. STRÓŻE BRACI NASZYCH Kiedy urodził się pierwszy homo sapiens i gdzie mieszkał? W kwestii tej za- miast jasnej odpowiedzi mamy raczej konkurencyjne teorie. Większość uczo- nych zgadza się jednak, że 150 tysięcy lat temu Afryka Wschodnia była za- mieszkana przez tak zwanych ludzi anatomicznie współczesnych. Gdyby jeden z nich trafił do współczesnej kostnicy, miejscowy patolog nie zauważyłby w nim niczego niezwykłego. Uczeni są także jednomyślni co do tego, że homo sapiens dotarł do Arabii z Afryki Wschodniej około 70 tysięcy lat temu, skąd w krótkim czasie rozprzestrzenił się po przeważającej części kontynentu eurazjatyckiego. Gdy homo sapiens zawędrował do Arabii, przeważająca część Eurazji była już zasiedlona przez innych ludzi. Co się z nimi STAŁO? Istnieją w tej kwestii dwie przeciwstawne teorie. Teoria krzyżowania się populacji opowiada pikantną historię o pociągu sek-