Strona 1 Strona 2 Strona 3 Strona 4 Digitized by the Internet Archive in 2010 with funding from University of Toronto Strona 5 \ JENERA ZAMOYSKI .>(/ •% Strona 6 Strona 7 \ JENERA ZAMOYSKI 1803-1868 TOM I 1803-1830 POZNA NAKADEM BIBLIOTEKI KÓRNICKIEJ 1910 Strona 8 J)K i ^i 1125744 Czcionkami Drukarni Dziennika Poznaskiego. Strona 9 Jenera Zamoyski uie zostawi wykon czouycli pamitników. Pozostay tylko wspomnienia, dorj^wczo, najczciej w podróacli, w lataci 1858 — 1867, przez niego dyktowane lub spisywane, wspóczesne jego zapiski o ludziach i wypadkacli, obszerna korespou- dencya i pisma urzdowe. Na tych materyaach, przytaczanych tu w or\^ginale lub w tomaczeniu, oparta jest ta praca. Wspomnienia ujte s w cudzj^slów <^...y. Zda- nia oznaczone w przypiskach literami (W. Z.) czer- pane s z listów lub notatek jen. Zamoyskiego. Strona 10 Strona 11 PIERWSZA M^ODO (1803-1814) Stanisaw, ojciec Wadysawa Zamoyskiego, dwuna- sty ordynat na Zamociu, by synem Andrzeja, kanclerza wielkiego koronnego. W siedmnastym roku ycia utra- ciwszy ojca, ukoczy wychowanie pod kierunkiem matki, Konstancyi z Czartoryskich, i Staszica, który dwadziecia lat w rodzinie kanclerza przepdzi. O matce Stanisawa wiemy, e nie szczdzia ani kosztów ani stara dla wy- chowania synów; o Staszicu za mówiono, e cokolwiek za ycia jego w kraju naszym uczyniono dla podniesienia dobrobytu i szerzenia owiaty, dziao si to za jego wpy- wem i czynnym udziaem. Wpyw Staszica, niemniej jak wasnych rodziców, odbi si na caem yciu Stanisawa Zamoyskiego, a porednio na wychowaniu jego dzieci. Stanisaw Zamoyski polubi w 1 798 r. Zofi Czar- torysk, synn z piknoci i dla cnót swoich powszechnie wielbion córk x. Adama Kazimierza, jeneraa ziem po- dolskich, i Izabelli z Flemingów. Bdc modszym synem kanclerza, Stanisaw dopiero w 1801 r, po mierci star- szego brata, Alexandra, odziedziczy ordynacy, która przy trzecim rozbiorze Polski zostaa objta zaborem austry- ackim. Nowy dziedzic ordynacyi ona jego postanowili, i przed osiedleniem si w Zamociu, odby podró za granic. W czasie pobytu w Paryu mieszkali w tak zwanym Gard- meuble, na rogu place de la Concorde i rue Strona 12 2 TOM I. — ROZDZIA I Royale, naprzeciw ministeryum marynarki^). domu tym W w dziewit rocznic powstania Kociuszkowskiego, 24 marca 1 803 r., urodzi si Wadysaw Zamoyski. W lecie tego roku rodzice jego, korzystajc z cliwi- lowego pokoju midzy Napoleonem a Wielk Brytani, udali si do Anglii, a syna zostawili pod opiek pani de Souza, gonej w swoim czasie powieciopisarki.-) Pani de Souza tak macierzysk opiek otaczaa powierzone sobie dziecko, e Wadysaw Zamoyski przez dugie lata nazy- wa j swoj parysk matk, a ona bohaterowi jednej ze swoich powieci daa jego imi. Pierwsz piastunk Wadysawa bya pani Bonioli, o której mówiono, tga e kobieta; ona za o swoim wychowanku lubia opowiada, e gdy mia zaledwie szósty miesic, z kolebki na capstrzyk si zrywa, a gdy sysza bbny i widzia m.aszerujce wojsko, trudno go byo na rku utrzyma, tak si do okien rwa.^) Ordynat z on do dugo zabawi w Anglii; oboje pragnli zapozna si ze wszystkiem, coby w naszym kraju i naszych warunkach z poytkiem zastosowa si dao. Niemao im do tego pomagaa uprzejmo x. Walii, póniejszego Jerzego I\', i wielu rodzin, z któremi jeszcze matka pani Zamoyskiej, x. jeneraowa Czartoryska, zawi- zaa stosunki w czasie pobytu w Anglii ze synem Ada- *) Gmachy na place de la Concorde po obu stronach rue Royale, zbudowane (1763-1776) wedle planów architekta Ludwika XV, Gabriela, nazywano pierwotnie Colonnade des Tuileries. Na zachód od me Royale byy to domy prywatne, zwane Hotel de Coislin, de Pa- stora, de TEstang, de Crillon; na wschód mieci si bogaty skad mebli i kosztownoci królewskich, le Garde-meuble de la Couronne. Skad ten zrabowany zosta w 1793 r. Obecnie mieci si tam mini- steryum marynarki; niemniej nazwy Garde-meuble nie przestano sto- sowa do wszystkich tych gmachów. ') Zofia Filleul, wdowa po hr. de Flahaut, citym podczas re- wolucyi 1793 r., ona pisarza i posa portugalskiego w Paryu. Józefa Maryana Souza-Botelho. *) List Leonarda Niedwieckiego z dnia 31 stycznia 1842 r. Strona 13 PJKRWSZA Mf.ODO (1803—1814) 3 niem, który si tam uczy prawa. Burnett w ksice swojej < Present State of Poland 1807 pisze: Hr. Zamoyski za pobytu w Anglii zajmowa si tem wsz)stkiem, co do- tyczy sztuki i nauk, zwiedzi gówne Londyniefal^ryki w i innycli miastacli, szczególniej w Birmingham. Zabra ze sob do Polski kilku mechaników. » Urok za pani Zamoyskiej by tak wielki, e. gdy w trz\dzieci lat póniej syn jej Wadysaw do Anglii przyby, spotyka starców, którzy mu z zachwytem o matce jego mówili. W Paryu sawny malarz Gerard wykona jej portret. Szkic do tego obrazu, przedstawiajcego pani Zamoysk z s\'- nami Konstantym Wadysawem, znajduje si w paacu i wersalskim. Wskutek zerwanego midzy Angli i Franc\ przy- mierza, pastwo Zamoyscy opuszczajc Angli musieli, na neutralnym statku holenderskim jecha na Holandy , do Parya dla zabrania syna, poczem pod koniec 1804 r. wrócili do kraju. Zamieszkali najprzód w Zamo.ciu, a na- stpnie 1805 r. w Podzamczu pod ^Maciejowicami '). Po- kazywano tam wówczas wiee jeszcze lady bitwy i miej- sce, gdzie zoono Kociuszk rannego, nim go do Peters- burga zabrano. W paacu podzameckim ze czci przecho- wywano kule karabinowe i armatnie, na tem polu po bitwie zebrane. vSam dwór nosi lady kul. Po powrocie do kraju, ordynat Zamoyski zabra si do pracy w majtkach swoicli nad podwignieniem rolnic- twa i polepszeniem doli wdocian. Za przykadem ojca swego, kanclerza Andrzeja Zamoyskiego, stara si zasto- sowywa w znacznej czci dóbr ordynackich zasady kon- stytucyi Trzeciego IMaja, o ile to moliwe byo pod ów- czesnym rzdem. Jednoczenie zaj si odbudowaniem dworu w Podzamczu i odnowieniem piknego paacu klemensowskiego w ordynacyi. Niedaleko Klemensowa ^) Maciejowice z Podzamczem nabya w 1/02 r. dla swei^o mod- szego syna Stanisawa kanclerzyna Andrzejewa Zamoyska. Strona 14 4 TOM I. — ROZDZIA I W Zwierzycu zaoy pod kierunkiem Anglika Macdonalda fabryk narzdzi na wzór angielskicli, oraz rolniczycli, pod zarzdem innego Anglika piwowara, fabryk porteru, , znanego odtd pod nazw porteru zamojskiego. Spro- wadziwszy kilkadziesit koni z Anglii, utworzy stadnin pod Klemensowem. Wreszcie zaoy w Klemensowie i Podzamczu pikne ogrody, przy pomocy sprowadzo- nego z Wersalu biegego ogrodnika Legros, który urz- dzi take ogrody owocowe warzywne, a przy nich i szkóki drzew tak owocowych jak lenych przeznaczo- , nych czci na rozdawanie midzy wocian, czci na sprzeda. Ulubion siedzib pani Zamoyskiej byo Podzamcze. W listach jej czste s o tem wzmianki. <-W Podzamczu tygodnie jak dnie mi mijaj >, pisze, tak mi tam dobrze w samotnoci z mem i dziemi , tam miych mam tyle zaj, e mi stamtd wyjeda, nawet do Puaw, ba chocia i w Puawach s osoby, które kocham, chocia mio mi przebywa z niemi, wszake nie mog powie- dzie, eb>- ycie tamtejsze przypadao do mego usposo- bienia.- <^ ^) Ord\nat utrzymywa dom wasny dostatnio, lecz nie wystawnie; natomiast w Puawach -), o sze mii od Podzamcza odlegych, Czartoryscy yli trybem zupenie jeszcze starojjolskim , otoczeni licznym dworem i niemniej licznymigomi. X. jenera, czcy cnoty obywatelskie z um\sem wiatym do najpóniejszych lat dowci- i pnym, stale otacza si ludmi, którzy w Polsce synli w umiejtnociach literaturze. Jak dawniej widziano i ') Cudzysowem ^ -^ oznaczone s wspomnienia jeneraa Za- moyskiego . Puawy w Lubelskiem, niegdy posiado Tenczyskici, pó- -') niej Lubomirskich, Sieniawskich, przeszy w posiadanie Czaitorj-skich przez oenienie si w 17.i1 r. x. Augusta Czartoryskiego (t 1782) z Zo- fi Sieniawsk (t 1771), wdowa, po Stanisawie Denhoffie (r 1728). Strona 15 PIERWvSZA MODO (1803 — 1814) 5 W Puawach Knianina, Trembeckiego, Niemcewicza, Karpiskiego, tak wówczas widywano tam Piramowi- cza, Bandtkiego, Matuszewicza, Lindego, Siarczyskiego. Obok tych mów powanych uczonych przebywao tam i wielu modych ludzi, przysyanych do Puaw z Polski iWgier, eby pod okiem byego niegdy komendanta szkoy kadetów, x. jeneraa, oprócz nauk, które im byy udzielane pod cisym dozorem «pana marszaka'>, naby- waliwiatowego wyksztacenia i ogady. Do ostatnich wychowaców puawskich nalea mody, osierocony Do- minik Radziwi. X. jeneraowa ze swej strony wycho- wywaa pod okiem sv,'em córki wielu rodzin polskich, dajc im codzienny z siebie przykad ycia pobonego, niezmordowanej dobroczynnoci, oraz najgortszej mioci ojczyzny i wszystkiego, co wzniose i pikne. zaba- W wacli nawet umiaa zawsze pobudza modzie do szla- chetnycli, patryotycznych uczu. ]^ X. de Broglle, póniejszy za Ludwika Filipa prezy- dent ministrów, w 1812 r. przydzielony do poselstwa ksidza de Pradt w Warszawie, obszernie opisa w swoich wspomnieniach') wraenia, jakich dozna w Puawach. Pisze, e nigdzie nie widzia siedziby tak godnej poza- zdroszczenia, jak wspaniae Puawy, wszechstronnie a tak susznie wsawione; e x. jenera by bardzo uczony; e z jego rozmowy jasnej, gbokiej, dowcipnej, duo skorzy- sta. O X. jeneraowej za pisze, e to bya wielka pani w caem znaczeniu sowa, prosta, powana, wytwornie uprzejma, pobaliwa, e wzbudzaa uszanowanie, nie do- puszczaa poufaoci. Hrabia Senfft, minister saski-), we wspomnieniach swoich z roku 1806—1813, pisanych w trzeciej osobie, opowiada: «W maju 1808 r. pastwo Senfft pojechali *) Souvemrs 1785-1870 du feu duc de Broglie, I. 187—192. *) Po r. 1813 w subie Austryi, pose w Hadze i Londynie. Strona 16 5 TOM I. — ROZDZIA, I W odwiedziny do Puaw, Miejscowo to ulubiona przez Polaków i przez wszystkich mioników pikna Sie- . . . dziba wszystkich cnót spoecznych, wiatej dobroczyn- noci i tej wspaniaej gocinnoci, która za naszycli cza- sów moe ju tylko tam si utrzymaa w caym blasku minionych wieków.* Hr. Senfft pisze dalej, 36 godzin e spdzonych w Puawach pozostanie na zawsze drogiem dla niego wspomnieniem. Opowiada take, e: «za przyby- ciem króla do Warszawy (20 lutego, 1808), K.Czar- toryski, który ju od omnastu lat z powodu nieszcz- snego stanu swej ojczyzny w Warszawie nie przebywa, zjecha tam dla powitania króla. Móg si wówczas ucieszy serdeczn czci rodaków i wdzicznoci wielu byych uczni szkoy kadetów, której przez dugie lata by naczel- nikiem i dobroczyc. X. Czartoryska te zawitaa do Warszawy, a towarzystwo warszawskie garno si do niej zhodem czci, do której daway jej prawo wyszo duchowa szczególny wdzik umysu. Gorliwca dziaal- i noci pobudzaa wkoo siebie do wszelkiego rodzaju za- cnych prac i zaj». <^ Zycie towarzyskie w Puawach byo do najwyszego stopnia rozwinite; trwa nieustajcy prawie zjazd goci, cige nastpoway po sobie zabawy, w których modzie wedug usposobienia kadego, znajdowaa, to pust roz- rywk, to gr powaniejsz. Nie ograniczano si tam jednak do samych wycznie zabaw; praca i nauka miay te swoje miejsce. X. jenera tworzy cenn bibliotek puawsk i zajmowa si ni z upodobaniem. X. jene- raowa gromadzia wielkim kosztem i mozoem nie- oceniony zbiór pamitek w wityni Sybilli, na której pooya naj^is: « Przeszo przyszoci*, i w Domu Go- tyckim, nad którego drzwiami napisa kazaa: «Sunt lacrymae rerum et mentem mortalia tangunt*. Puay^y byy nietylko ogniskiem literatury i nauki dziejów, byy one przytukiem nadziei. Wspomnienia Strona 17 PIERWSZA MODO (1803 — 1 SI 4) 7 czasów minionych staway si w Puawach bodcem do zabezpieczenia lepszej przyszoci; gromadzio si tam wszystko, co mogo ycie ubarwi i uzacni. X. jeneraowa w gorcem pragnieniu podwignie- nia kraju, tak morahiie jak materyalnie, nie pomijaa adnej warstwy spoeczestwa, ani adnego zacliodu. Lud wiejski caem sercem kochaa, a tak ywo odczuwaa wszystko, co wocian dotyczy, i mawiaa o sobie, e z pewnoci musiaa by kiedy wieniaczk, po lub ni mierci zostanie. Kumaa si z wocianami, na obiady ich do siebie zapraszaa, a osoby, które tym ucztom byy przytomne, wiele Jat j)óniej z rozrzewnieniem o nich wspominay. Sama napisaa i rozdawaa illustro- wan, jedn z pierwszych w tym rodzaju, o ogro- ksik dnictwie, a dla zachty dodawaa do ksiki nasiona i krzewy. Nic byy zapewne Puawy bez grzechu; zepsucie, w XVIII wieku powszechne, odbio si w pewnej mierze i na nich; nie brako i tam zachty do romansowania; wszake panowa ton rycerski, przestrzegano przyzwoitoci i dobr>'ch obyczajów, wiara si utrzymaa, a do zewn- trznych form suby boej przywizywano tam zawsze pierwszorzdn wag. X. jenera w licznem otoczeniu roz- poczyna dzie kady od suchania mszy w., odprawianej w salonie x. jeneraowej, i karci surowem sowem do- mowników, a nawet synów, w latach ju i urzdach bd- cych, gdy na to naboestwo nie przychodzili. Pobono puawska w szczególny sposób uwydatnia si na starszej córce x. jeneraa, x. Wirtemberskiej która , pobonoci prawdopodobnie zawdziczaa nieskazitelno swojej dobrej sawy, mimo, e przy piknej urodzie, a wikszym jeszcze wdziku dobroci, niezliczone odbie- i raa hody. Wychowanka XVIII wieku, z rodzestwa najstarsza, pamitaa dwory Stanisawa Augusta Fry- i deryka II, króla pruskiego, który si gównie przyczyni do jej zanicia. Chciwy jej posagu dla Ludwika Wir- Strona 18 8 TOM I. — ROZDZIA I temberskiego, któremu chcia dopomódz do spacenia licznych dugów, przedstawia x. jeneraowej w wietnych barwach korzyci polityczne, jakie z tego maestwa wynikn mogy dla Polski. Wydana w pitna- zam stj^m roku ycia, x. Wirtemberska po omiu latach naj- nieszczliwszego poycia z mem, musiaa si z nim rozsta i syna jedynaka zostawi przy ojcu, wród naj- gorszych przykadów i wpywów; sama za, pozbawiona monoci rozw^inicia w sobie uczu i cnót maonki i matki, ya mioci dla rodziców i dla Polski, pozosta- jc koca ycia córk Puaw i jakby ich uosobieniem. do Z poycia maeskiego tak niekorzystne zachowaa wspo- mnienie, e nie przypuszczaa, aby która panna moga i zam te kada narzeczona wydawaa dobrowolnie; to jej si ofiar skazan na mczestwo. Ile razy jej przed- stawiano jak mod pann, zam wychodzc, czekaa sposobnej chwili, eby jej potajemnie szepn na ucho: «Nie bój si, moja duszko; jeli chcesz, to ja ci to zerw jeszcze! » I bardzo si dziwia protestacyom i artom, ja- kie t troskliwoci wywoywaa. Przy X. Wirtemberskiej przebyway w Puawacli dwie jej wychowanice, panna Marya Dzieranowska^) i panna Cecylia Beydale. Panna Cecylia, któr my, dzieci, nazywalimy Cesi, przywieziona z Parya siedmioletni dziewczynk, jakkolwiek z bardzo pospolitego towarzy- stwa wyrwana, nabya wykwintnego uoenia, zachowujc tylko hart duszy, waciwy zwykle uboszym, a wyjtkowy u tych, co nie zaznali niedostatku ani osierocenia. Konno jedzia tak, e niejednego Icawalerzyst zawstydzi moga, a przytem synna bya w towarzystwie warszawskiem z wdziku i dowcipu przez pierwsze lata po trzecim roz- biorze Polski, wanie kiedy spoeczestwo nasze, jakby szaem optane, szukao rozrywki w zabawach i rozpucie, kiedy «pod Blacli» u x. Józefa Poniatowskiego pano- ^) Póniejsza x. Konstantowa Czartoryska. Strona 19 PIERWSZA MODO (1803 — 1814) 9 waa pani \^auban, a wród rodzin polskich rej wodzio wyciodtwo francuskie, wykwintne, ale lekkich obyczajów i zmateryalizowane. Czasy te, zwane w Warszawie «pruskiemi», byy chwil dla szlachty polskiej moe najgorsz. Kwitncy handel zboowy, wyjtkowo wygórowane ceny zboa, niezmierne uatwienia wprowadzone przez Prusaków do zacigania hypotecznych dugów na majtki, wszystko to dawao lekkomylnympochop do zbytku wszel- kiego rodzaju, tern bardziej, e ustay natenczas ofiary publiczne, do których skadania Polacy poprzednio zmu- szeni byli. Z szau tego Warszawa cae polskie spoeczestwo i ockny si dopiero w gdy x. Józef Poniatowski, 1806 r., porzucajc rozpustne zabawy, sam za or chwyci i innych przykadem swoim pocign do tumnego czenia si z Napoleonem przeciwko Prusakom. Nie wszyscy jednak Polacy mogli wzi udzia w tem powstaniu rodaków z pod zaboru pruskiego. Napoleon, ze wzgldu na pokój wówczas midzy Franc}- a Austry trwajcy, nie dopuci do tego Polaków poddanych austryackich; za ordy- e nacya, zarówno jak Podzamcze i Puawy, naleaa do tej czci Polski, któr Austrya ostatnim rozbiorem nabya inazwaa Galicy Zachodni, ordynat nie wzi udziau w tem jjowstaniu. Gdy wkrótce potem Napoleon odebra Prusakom zabór polski i w nagrod za ochocz dzielno Polaków utworzy z niego traktatem tylyckim X. Warszawskie, oddane pod rzdy króla saskiego, granice przecignite zostay wzdu Pilicy i Wisy pod Modlin; tak wic ordynacya. Podzamcze i Puawy pozostay i na- dal pod rzdami Austryi. W1806 r. ordynat wyjecha z ca rodzin do Wie- dnia i trzy lata tam przepdzi, doznajc wielkiej od dworu spoeczestwa wiedeskiego uprzejmoci. Przy- i jeda take do Wiednia x. jenera Czartoryski z on, a siostra jego, x. marszakowa Lubomirska, miaa na Strona 20 10 TOM I. — ROZDZIA I waach miasta pikny paac. Otwarty jej salon tak by przesiknity czysto wersalsk francuszczyzn, zaledwie e polskim nazwa go mona byo. Urok i wpyw francuskiej emigracyi by w ogóle wielki. wiecia ona nietylko salonow wytworno- ci i dowcipem; emigranci wszelkiego stanu, tak ko- biety jak mczyni, z przykadnem mstwem i pod- daniem podejmowali si wszelkich, jakie si losowi im chciano powierzy, obowizków. ISIieli te wsz- dzie pierwszestwo, szczególniej jako nauczyciele i na- uczycielki. Dom rodziców moich tradycyi wasnego roduz i Niemniej przebywao w nim Puaw by szczerze polskim. mnóstwo emigrantów francuskich: ksia Duroc, d'Bsqui- roux, Ottenain, panowie ]\Ialhomme, Bonin, Lanoe Fra- , dene, doktor Gerard. Ten ostatni doy pónej staroci i zostawi po sobie pami zasuon; by dobr5'm leka- rzem i zacnym czowiekiem, rodziny naszej szczer\'m przyjacielem, a w domu potg. Wszyscy go lubili i sza- nowali, cho cigle aja, karci, folgowanie nerwom za- rzuca. Do Francy i nie chcia wraca, póki do niej nie wrócili Burboni; rewolucyi nienawidzi, ale i królów z po- pdliwoci sdzi w mowie poniewiera. Guwernantk i sióstr moich bya panna Clery, córka nieodstpnego sugi Ludwika XVI. Staem usiowaniem ojca naszego byo dzieci harto- wa, chroni od pieszczot domowych. Dla a mianowicie tego te przeniós synów do osobnego domu, zwanego ^fKikisches Haus», na trzecie pitro. Byo nas do tego czasu czterech. Dwaj starsi i) zostali oddani pod dozór ksidza d^Esquiroux, przy dwóch modszych ^j by Polak, Baliski. Kuchark mielimy Francuzk, która, o ile umiaa dogodzi ksidzu d'Esquiroux, o tyle chopcom mao ') Konstanty ur. 6 kwietnia 1799 i Andrzej ur. 2 kwietnia 1800. *) Jan ur. 16 lutego 1«02 i Wadysaw ur. 24 marca 1803.