Strona 1 Strona 2 Strona 3 Strona 4 Strona 5 Strona 6 Strona 7 MUZEUM IMIENIA DZIEDUSZYCKICH WE LWOWIE X Strona 8 Strona 9 MUZEUM IMIENIA DZIEDUSZYCKICH ^w^" HUCULSZCZYZNA NAPISA AVODZI MIERZ SZUCHIEAV1CZ TOM TRZECI z 26 ILLUSTRACYAMI I 3 TABLICAMI CH ROMOLITOGRAFICZNEMI STARANIEM I NAKADEM MUZEUM IMIENIA DZIEDUSZYCKICH WE LWOWIE 1904 Strona 10 z DRUKARNI W. L. ANCZYCA I 8P0LKI W KRAKOWIE. Strona 11 CZAS I JEGO PODZIA. znaj chronologicznego liczenia czasu, to te uculi nie nie oznaczaj lat biecemi liczbami, ale nazywaj je bd to wedle zdarze w Huculszczynie, bd to wedle miejsco- wych lub osobistych wspomnie. I tak mówi: »godnego roku«, »w roku, kiedy stawiano cerkiew«, »rok przed« lub »rok po ...,«, »w tym roku, kiedy mnie wzito do wojska«, «kiedy oeniem si«, »kiedy zabito Iwana...«, «kiedy umar ojciec«, »kiedy przyszed do nas nowy ksidz«, »jak powy- wracao lasy« i t. p. Pory roku nazywaj Huculi wedle uroczystych wit, które wprawdzie schodz si z astronomicznym podziaem roku, ale waciwie odnosz si do zaj i pracy Hucuów, jakie na t por przypadaj. I tak nazywaj, wiosn »wi- tym Jurem«, lato »witym Piotrem*, jesie »witym Dy- mitrem*, a zim »witym Mikoajem«. Prdsze nastanie lub opónienie pory roku przypisuj Huculi wspomnianym witym, tumaczc to w nastpujcy sposób: »w. Piotr Pawe dzier klucze wiata; oni wrczaj i je w. Dymitrowi; ten zamyka ciepo, a gdy na ziemi utwo- rzy si gruda, woa w. Dymitr do w. Mikoaja: Bracie, wypu zim (nieg)! — Siwobrody Mikoaj odbiera klucze i poczyna rozsiewa zim (nieg), a gdy niema ju czem sia, wrcza klucze w. Jerzemu, który »traci zim« (rozta- pia nieg); gdyby od niego nie odebra w. Piotr kluczów, nastaby na ziemi drugi potop Noego«! zapewnia Jura Sze- reburiyk z Ber winko wej. HUOUUZCnZNA III. Strona 12 _ 2 — Otó od tego, czy pospieszy który z wspomnianych witych odebra klucze, czy wysia w. Mikoaj »zim«, czy *straci« j w. Jerzy, zaley prdsze lub póniejsze nastanie odpowiedniej pory roku. W roku znajduje si ksiyc 12 razy w peni — o pówni, 24 razyw kwadrze — w polowycy, a 12 razy w nowiu — o schódi.Std te i dzieli si rok na 12 miesicy, które otrzymay -nazw od zjawisk przyrody, i tak: Strona 13 ; ! ; — 3 — 1. icze — stycze, siecze niegiem — zymd, to wia- trem — wichoa; 2. icznyk — luty, ma wielk si — luV\ mdrot 3. — marzec; gdyby on pojawi si w zimie, po- cisnby takiem zimnem, e poodmarzayby rogi trzyletnim woom, bo on ma wiksz si ni luty, ale szczciem na krótko; jasion cieplicy zamarzaj w marcu; jaje, posta- i wione na dworze, pkoby od mrozu; on pokae w marcu si i w mysiej dziurze i tam pocinie zimnem; 4. hereze — kwiecie, brzoza (berza) rozwija si; p- czki drzew (hrist) pczniej w tym miesicu; 6. trdwe — maj, trawa poczyna si zieleni; 6. hnyU — czerwiec, drzewo zrbane w tym miesicu gnije (hnyj); 7. hydze = hite — lipiec, bydo trapione owadami gzi si — byckaje; w tym miesicu biel (hilat) pótna, std hile 8. kópe — sierpie, w tej porze skadaj siano w stogi — kopijci 9. ówte — wrzesie, li óknie — iówkne; 10. padoyst — padziernik, li opada; U. hrude — listopad, ziemia zamarza, tworzy si gru- da — hruda; 12. prósynec — grudzie, prosi o nieg. Oprócz tych nazw oznaczaj Huculi miesice take wedle cerkiewnych obrzdów, przyczem dla dokadniejszego oznaczenia czasu uywaj przed nazw wita przyimka na, jak np. na Rizdwó = w czasie wit Boego Narodze- nia, za dla niedokadnego oznaczenia przyimka u, jak np. u Rizdwó == okoo Boego Narodzenia, u Petriwku — okoo witego Piotra, albo: u tyzde pered tydzie przed = i t. p.; to te oznaczaj: 1. stycze: u Rizdwó (Boe Narodzenie), u Widórszi (Jordan); 2. luty; u Stritenie (**/2), u syropist, upuszczenie (zapusty); 3. marzec: na Odokiji, na tepoho OUksy 4. kwiecie: u Bahowiszczenie (Zwiastowanie); B. maj: na Juryja, na Mókija; 6. czerwiec: na witu nedHlu (Zielone witki); 7. lipiec: na Iwana, u Petriwku, na Palijd; 1* Strona 14 — 4 — 8. sierpie: na Makowja, na Spasa (^•/g), na p4rszu Bo- horódycu (^^s); wrzesie: na Htawuiky (cicie w. Jana), na My- 9. chdjia, u Zdwyhenie (podniesienie krzya); 10. padziernik: na Fohrówy (**/io); 11. listopad: na Dmyra, u Pyypiwku (*'/ii); 12. grudzie: na Wwednie (*/ii), na w. MyMy. Nadto oznaczaj Huculi pory roku wedle czynnoci, jakie wykonuj, jak np.: »kiedy sadzono kartofle«, to znaczy w maju; «jak koszono traw« = w sierpniu; »jak pierwszy raz podgartywano kukurudz« = w czerwcu; »jak zbierano otaw« we wrzeniu; = »jak bielono pótno « w lipcu; = »jak zbierano kukurudz« w padzierniku; = »jak wypdzano bydo na hale« w czerwcu; = »jak powracao bydo z hali« = przy kocu sierpnia; »jak wybierano kartofle« w padzierniku; = »jak puszczay lody« = w marcu, i t. p. Miesic, czas od nowiu do nowiu ksiyca, dziel Hu- culi na cztery tygodnie, a tydzie na dnie, z których nie- dziel nazywaj: hóa dnyna — dzie Boy. Na oznaczenie pory dnia mówi: O piwnoczy o pó- — nocy; na zórich dówita = — rano przed wschodem soca, — w poudne, spoMdnia popoudniu, u zawUhy — wieczorem, kiedy kad si spa. Wieczór poprzedniego dnia nazywaj: snóczy, a dzie nastpny: zdwra — jutro. Soce^), ksiyc i gwiazdy stoj na niebie. Soce, to oblicze Boga, to raj; tam jest Bóg, w. Eliasz i te dusze, które sobie na to zasuyy. Pocztkowo byo soce bardzo wielkie; ale od czasu, kiedy nastali ludzie na ziemi, ono zmniejsza si ustawicznie, bo skoro tylko urodzi si czo- wiek, odrywa si kawaek soca, z czego powstaje gwia- zda, a gdy czowiek umiera, ganie jego gwiazda i spada; 1) O nadto o ksiycu, gwiazdach, opadach atmosferycznych, tein, wspominam ile potrzeba do zrozumienia tej czci mej pracy; tu o tyle, obszerniej o tem w tomie nastpnym w rozdziale: Kosmogonia. Strona 15 — 5 — czasami spada ich bardzo wiele, to wiadczy, e gdzie na wiecie jest wielki pomór ludzi skutkiem jakiej zarazy lub wojny. Jeeli zmary by czowiekiem cnotliwym, to jego gwiazda wraca do soca, w przeciwnym razie spada ona w wiat. Z tych gwiazd, które gasn, gdy umiera zy czo- wiek i spadaj nie powracajc do soca, powstaje ksi- yc — misiaó. Gwiazda, widoczna rano tu przed wschodem soca, nazywa si dennycia — jutrzenka, jest to gwiazda Matki Boskiej; ta za, która pierwsza okazuje si wieczorem, na- zywa si: zirmjcia, to gwiazda Archanioa. Soce stoi nad ziemi, która pywa na wodzie; w miar tego, jak przybywa wody, podnosi si i ziemia, skutkiem czego zblia si ona do soca, a wtedy nastaje na ziemi lato; jeeli za wody ubywa, opada ziemia, skutkiem czego oddala si ona od soca, a wtedy nastaje na ziemi zima; kiedy ziemia zbliy si do soca, wtedy wytwarza si na niej ciepo, skutkiem którego topi si na niej niegi i lody;pocztku zaczynaj pada zimne deszcze, potem z cieplejsze, a ztopniejcego niegu przybywa wody, morze wzbiera, ziemia podnosi si coraz wicej do góry, przy- blia si coraz bardziej do soca, od czego robi si na ziemi coraz cieplej — speczno, skutkiem czego wypija ka- de stworzenie (dychanie) wiele wody, ludzie wicej go- tuj, pior, rozlewaj wod, od czego znów ubywa w mo- rzu wody, a ziemia obnia si; w miar tego jak ona od- dala si od soca, robi si na ziemi coraz zimniej, od czego wszystko ostatecznie zamarza; tak dzieje si kadego roku, a z tem nastaje zmiana pór roku. Gdy latem zblia si ziemia do soca, a tem samem do nieba, staje si na ziemie janiej, dzie zwiksza si, gdy za ziemia oddala si od soca, dzie staje si krót- szy i ciemniejszy. Od pocztku wiata stoi soce nieruchomo na tem sa- mem miejscu; mówimy wprawdzie, e zachodzi, ale tak nie jest: Ziemia obraca si jak krek; w jej rodku wznosi si wysoka góra; jeeli ta góra stanie naprzeciw soca, to je zasoni, a wtedy nastaje noc; jeeli za góra odsoni soce, mamy dzie. Na tej górze jest wielki grze- Strona 16 - 6 - — krysay gdzie hien panuje wieczna noc; tam dolatuje tylko gob orze.i Ksiyc na niebie naprzeciw soca; jeeli góra stoi zasoni soce, wida na niebie ksiyc. Wiatr to duch Boy, a burza to duch Judy czarta; — jak zaszumi w chmurze taki duch, ea unosi w gór py, kamienie, boto i utworzy z tego sup, to wtedy nie trzeba do zblia si, bo tam jest czart. Wiatr »górski« wieje z Wgier (z wierzchoków gór), wiatr hojkowec wieje od zachodu (od Bojków), »dolny« wiatr od pónocy z Podola, a pidsónisznyj (podsoneczny) od wschodu soca. Grzmot ~ hrim, powstaje w ten sposób, w. Eliasz e (AUj) rzuca kamieniami za czartem; byskawic (hyskawka = fyskawka) wida wtedy, jeeli w. Eliasz puci si za Juda z byszczcym mieczem. Deszcz to mga powstajca z morza i podnoszca si do góry; tak samo nieg — zymd; jeeli wiatr przypdzi deszcz lub nieg nad ziemi i potrzsie niemi, spadaj one na ziemi. Grad (hradj to wielkie, a chmil (chmiel), mae kawaki lodu, które rozbijaj grzeszni ludzie, a nabrawszy je we worki, nosz za Juda i wysypuj, gdzie on kae. Podczas deszczu pokazuje si tcza — weseycia wesela = doMewd = dozdhewnycia. Tak nazywa si zjawisko przy- to rody dlatego, bo jak tylko upadnie deszcz, zaraz staje si na ziemi wesoo, trawa si zieleni. Tcza to Boa ya; ona cignie wod z czystej studni i podnosi j latem, w czasie spiekoty, pod oboki, jeeli w niebie chc pi wod. Tcza pokazuje, jak wysoko sigay wody podczas potopu Noego. Huculi egnaj si do tczy. Do tczy mona zaj; w tym celu trzeba powtyka sobie w pit 12 igie. Czowiek, który dojdzie do róda tczy, bdzie wszechwiedzcym, a ten, który napije si wody i nie oddychajc zabiegnie na ze studni, z której pije tcza, miejsce,gdzie ona drugim swym kocem pije wod, prze- mieni si natychmiast w kobiet. Wedle rónorodnych zjawisk przyrody przepowiadaj Huculi atmosferyczne zmiany. Gdy niebo zasuwa si chmurami albo soce zachodzi za chmury — moódyt sia, bdzie deszcz, wzgldnie nieg. Strona 17 — 7 - gono szumi, bdzie pogoda. Jeeli górskie potoki Gdy soce otoczy si ognistem koem u hórodi (ogro- — dzone), bdzie deszcz; jeeli ksiyc okazuje si w kole (obwódce) tylko do poudnia, a w poudnie to koo zniknie, bdzie pogoda — weremia ; jeeli za zajdzie z obwódk za góry, bdzie deszcz. Mga osiadajca na wzgórzach od dou do góry wska- zuje na sot - hodyna. Jeeli mga osiada na wierzchokach gór, bdzie deszcz przez jeden, najwyej dwa dni. Jeeli rano niema rosy, to bdzie w dzie deszcz; tak te bdzie, jeeli rosa dugo ley; jeeli za rosa prdko zniknie, bdzie pogoda. Jeeli chmury d ku doom (ku pónocy), wtedy b- dzie w górach pogoda, a jeeli id z doów w góry, b- dzie dugotrwaa sota nehoda. — Jeeli rano niebo czerwone (pópa) bdzie wiatr; to zjawisko spostrzegane wieczorem przepowiada deszcz albo nieg. Dugie biae smugi (wucha) przepowiadaj pogod, wieczorem za w lecie deszcz, a zim odwil (widmniyka). Jeeli z gór (zhóriszcza) zachmurzy si, a przytem po- kae si wiato bardzo nieznaczne — nim (nieme), to to wskazuje, e tam pada grad id fortuna. — Gdy wiergoc wróble, albo gdy wrony siadaj po da- chach, wróz tego, e bdzie latem sota, zim za nieg. Jeeli ukrop wybiega z garnka, zanim woda dobrze za- kipi, bdzie sota. Z tego, e winie poda jedne pod drugie, wró deszcz. Jeeli wierszczyk wiergoce, albo puhacz woa puhu, bdzie pogoda. Z tego, e w zimie deszcz pada, wró, e w lecie wy- bije grad ki i pola. Jeeli w zimie popkaj lody, a odpywajc zrobi za- tor, to lato nie bdzie urodzajne. Latem nastaje posucha w t por, kiedy w zimie byy mrozy. Niekiedy powstaje w zimie w jasny dzie biaa tcza; ona wiadczy, e podówczas na doach wielkie zimno, po Strona 18 ; - 8 — którem rycho nastpi odwil. Na doach podówczas zasuwa si niebo rzadkiemi chmurami. I od sonka powstaje wiecha; zdarza si to rano, kiedy soce jeszcze za gór, albo wieczorem, gdy ono ju zaszo; latem wróy to pogod, amrozy — lu\ zim wielkie Gdy na niebie pojawi si obok jakiej gwiazdy wie- tlana miota — wicha (kometa) to znak, e bdzie wojna. Jeeli na nowy rok pada nieg, a przytem wiatr wieje, nie bdzie w kraju spokoju; jeeli za tego dnia zerwie si burza, bdzie pewnie wojna. Osobliwie dzie Zwiastowania (7. kwietnia) jest dla Hucuów miarodajnym dla wróby o atmosferycznych zmia- nach caego roku; a wiara ich w te wróby jest tak wielk, e oni najzupeniej zastosowuj do tego swe roboty i sprze- da, wzgldnie zakupno byda. Jeeli wic w dzie Zwia- stowania pada deszcz, bdzie cae lato mokrawe — mocziwe pogodny dzie Zwiastowania wróy suche lato, a deszcz przeplatany pogod, przepowiada dobre lato. Tego dnia ledz Huculi pilnie zmiany atmosfery od samej pónocy; jeeli od godziny lej do 3-ej rano trwaa pogoda, wró z tego, e wiosna bdzilB rycha i pogodna, w tej nadziei siana w przekonaniu, »e na w. obniaj cen Jura (^/g) nieowca, ale i wó napasie si do syta«; tylko jeeli za w owej porze niepogoda, to zima potrwa dugo, lato bdzie póne, co wpywa na podwyszenie ceny siana, a obnienie ceny byda. Jeeli od wczesnego ranka do po- udnia pogodnie, to i wiosna bdzie tak, chleb uda si do- brze; jeeli za zrana piknie, potem si zachmurzy, to wio- sna bdzie wprawdzie pogodna, ale w czasie okopywania kukurudzy i kartofh bdzie sota —powa; jeeli w por ow byo pochmurnie przez godzin, to sota potrwa jedn kwa- dr, jeeli za przez 2 godziny, to dwie kwadry, a jeeli przez 4 godziny, to przez cay miesic bdzie sota. Jeeli popoudniu pochmurnie, nie siej z wiosn konopi, ale len, bo spodziewaj si mokrego lata, a len lubi por deszczow. Jeeli wieczorem od godz. 4-ej do 6-ej adnie, poczynaj traw kosi od dnia w. Eliasza (^/g); jeeli za pochmurnie, wypasaj wtedy ki duej, aeby opóni sianokosy, bo spodziewaj si soty podczas zbiorów, a spasajc traw opaniaj zbiory. Jeeli koo 8-ej wiecz. piknie, to naley Strona 19 — 9 — ju wczesn wiosn rozpocz robot w polu, aeby zebra plon przed ^'/g, bo od tego czasu spodziewane mrozy. s Jeeli przed pónoc niebo bdzie biae, a poród tej bieli okae si smuga czystego nieba, sutuha, w kierunku od Czar- nohory, to ju w pierwszych dniach padziernika spadnie nieg; w tym wypadku spiesz si z robotami w polu, ska- daj siano rychlej w stogi, zbieraj owoce i t. d., aeby mrozy nie ciy siana i owoców; nadto puszczaj we wrze- niu w ogrody bydo, aeby spasao traw, której nie spo- dziewaj si ju skosi, bo nieg j prawdopodobnie przy- kryje. Z czasu, kiedy na Zwiastowanie wieje wiatr, wró, kiedy on bdzie wia w cigu roku. Jeeli na w. Szymona (^/g) piknie, to rok nastpny bdzie urodzajny. » Jeeli wiosn nie pospieszy w. Juryj odebra kluczów wiata, to w. Dymitr bdzie dalej wypuszcza swoje mrozy; jeeli za w. Juryj pospieszy si nadto i wemie wóz (niema sanny), to mróz bdzie bra i latem. Wtedy mówi w. Dy- mitr do w. Juryj a: » Poniewa nie dae mi rano spa, ja tobie nie pozwol dojrzay chleb zebra z pola« — i za- mrozi bodaj fasol !« Strona 20 *#lP"*W*^jf^ Boe Narodzenie. dy soneczko nabiera siy', dzio- nek za Boy po- czyna ro6«, wtedy rozpoczyna si no- wy rok. T por ob- chodz Huculi wi- tecznie nie tylko w domu, ale w cer- i kwi, która wanie podówczas obcho- dzi wito Boego Narodzenia. Huculi, którzy pracuj po lasach górskich, jak te ci, którzy po- rozchodzili si za granice kraju za zarobkiem, powracaj do domów, aeby wspólnie spoy wilij (tajna weczera, tajemnicza wiecze- rza), we wasnej chacie, do której, wedle wierzenia Hucu- ów, schodz si tego dnia na wieczerz i dusze zmarych. Ju na kilka dni przed Boem Narodzeniem krztaj