Strona 1 > ,\3 •.X VI М тд ■V р Ш1Ш 1 ’ 1 Ш: V; д:| ш Strona 2 Strona 3 * * ; . ! % * * .* 9 > < •• л Strona 4 Strona 5 ЧЕРКЕЗ-АЛИ ДЖУМЕРТЛИН Ром а н Ташкент Гъафур Гъулам адына эдебият ве саньат нашрияты, 1983. Strona 6 С(тат) Л 49 (5 Кнтап акъкъында фикнр язгъан Дж. Аметов, С. Арифов вс * филология нлимлерннинъ кандпдаты М. Махмудов. \ :■ Ь |! I' * Черкез-Али Джумертлик: Роман — Т.: Эдебнят ве саньат нешрняты, 1983-368 б. Къыйметлн окъуйыджыларымыз! Снз языджы Черкез-Алинннъ «Сабалар къучагъында» адлы романыиы бундан он йыл эвельси окъугъан эдннъиз Шимди Снзннъ дикъкъатынъызгъа муэллпф «Джумертлик» адлы япъы ро маныны теклиф эте. Бу эсер де койлюлер аятына багъышлангъандыр. Мын да. Снз, халкъымызнынъ барлыгъы ичюн кой эмекчилерннинъ элял хызме тнни, турмушыны. къардашларджа достлугъыны, ана юрткъа садыкълыгъыны темнз-пак ссвгнспни, намус ве мераметини, бугунькп бахты ве кечмнштекн ал-эхвалыны айдынлаткъан меракълы вакъиаларнен таныш олурсынъыз. * Черкез-Али. Щедрость: Роман С (тат) ‘т ц 4702730200—26 103—83 М 352(04)—83 Гъафур Гъулам адына эдебнят ве саньат нешрняты, 1983 с. V Strona 7 Къортбабом Али ве онам Фатма ханымнынъ хатирелерине багъышлайым. БИР КЪАЧ СЕЗ Кимерде-бир аркъадашларнен корюшкенде менден сорайлар: «Бу эсерни къач йылда яздынъыз?», «Бойле бир китап язмагъа сизни не меджбур этти?», «Бойле эсер язмакъ керек эдими?» ве иляхри. Эр бир языджы янъы эсер яраткъанда бойле суаллерге расткельсе ке- рек. Шунынъ ичюм мен бунъа къыскъадан шойле дже- вап бермек истер эдим. Эр бир языджы озюиинъ сайлап алгъан мевзусыны яхшы бильмек борджлу. Эгер о мевзуны бильмесе, онынъ ичинде озю яшамаса, къараманларынен янмаса, куймесе, оларнынъ бахтыны — озь бахтым, деп сайма- са, андан-мыидан эшиткенлери ве окъугъанларына эсас- лаиып эсер язса, бу кимсенинъ джанына барып тиймез, кимсени эеджанландырмаз, бир суньий, афыдан яратыл- гъан бош эсер олып чыкъар. Спзге малюм олгъан «Сабалар къучагъында» рома- ным да анджакъ бойле шартларгъа эсасланып языл- гъамдыр. Анда дагъ ишлери бар, мен чокъ сенелер дагъ ишлеринде чалыштым, анда тютюнджилер бар, мен о ишни та балалыгъымдан яхшы биле эдим, анда къыртышчылар бар, мен озюм къыртышчы олып ча- лыштым ве биринджи къыртыш захиресини Къазах- стан элеваторларына ташыдым. Шунынъ ичюн олса керек ки, къараманларнынъ эр бнр сёзю, эр аткъаи ады.мы акъикъаткъа якъын, ко- зюнъ огюнде джанланып тура. Олар къайнакъ аят ичинден чыкъкъан джанлы образлар оларакъ яшайлар. Бу, янъы язып битирген эсерим де айни шу шартлар эсасында язылды. Биринджи ве экинджи эсерлернинъ арасында он йыл бар. «Джумертлик» романыны яратмакъ гъаеси менде 1962 сенеси догъгъан эди. О йылы март айында мени Къаракъалпакъстангъа, узакъ отлакълардаки чобан- лариынъ турмушы, яшайышы ва ишлеринеи таныш ол- макъ ичюи Меркезий Комитетнинъ тизген бригадасы сырасында командировкагъа ёллагъан эдилер. Бизим бригада Къызыл-Къум чёллериие тюшти. Бригадамыз ом бир адамдан ибаретэди. Эр бир министрликтен бир ве- 3. Strona 8 киль. Мен алякъа министрлигинден векиль эдим. Бизни Къызыл-Къум диярыныпъ ортасыпда ерлешкен «Карл Маркс» адыиа совхозгъа алып кельдилер. Андаи узакъ отарларгъа чыкъаджакъмыз. Лякин не ёл бар, не сокъ- акъ. Къум чёлю бою, барханлар арасындан кеткен ГАЗ-69 машпнамыз батып къалды. Янымызгъа эки би- тон сув ве ёллукъ ашайт алгъан эдик. Лякни бпзге энъ аздан дёрт юз километр кетмек керек. Ннает, акъшам устю бизге ярдымгъа вертолёт кельдн. Эпимизни юклеп эиъ узакъ отаргъа кетирип ташлады. Анда беш-ои чо- бан юрту бар эди. Чобаилар арасыпда учь кунь яша- дыкъ. Сонъра башкъа отарларгъа авуштыкъ. Комаи- дировкамыз ои беш кунь девам этти. О вакъыт алгъан теэссюратларым чокъ йыллар ичнмде яшады. Сонъра «Кельдим санъа» деген бир ши- { ир яздым. Оидаи соиъ «Чобанлар арасында» адлы очерк яздым. Бу очерк 1963 сенеси «Амударья» журна- лында къаракъалпакъча басылды. Ондаи сонъ «Сол- маз чечеклер» адлы поэма яздым. Анда да Къызыл- Къум дияры аиъылып кече эдн. Лякин булар эпнси о менпм юрегимдеки арзуларымны тынчландырып олама- дылар. Бнр къач йыл кечкен сонъ, мен шу совхозгъа бир даа бардым. Кене бир къыскъа очеркнен токътал- ды.м. Кьач йыллардаи соиъ, учюнджн сефер бардым. Бакъсам, о вакъыт бизни къаршылап алгъан директор Баталов Аббас Баталович пенсмягъа чыкъып, совхоз- дан кочип кеткеп. Онынъ ерине башкъа директор кель- геи. Учь куиьдем сонъ Нукъускъа къайтып кельдим. Дёрдюиджи кере, энди бу китапиы язып башлагъанда бардым. Арадан кечкен шу йигирми йыл ичииде учюн- джи директоргъа расткельдпм. Лякин эсерде прототнп оларакъ шу совхозпы тешкиль эткен бнрииджп дирек- тор къалды. Сонъки йылларда партия ве укюметнмнз айванас- равджылыкъ саасында бир сыра тедбпрлер корьдп. Махсус плепумлар чагъырылды, къарарлар къабул этильди. Бойле бир вакъытта биз — языджыларгъа бу муим ишлердеи четте турмакъ мумкюн дегиль. Шупынъ пчюн элпме къалем алып бойле бир эсер устюиде чалыш- макъ керек олды. Онъа къыймет кеседжек спзлерсинъ- из, азиз окъуйыджылар. Эгер бу эсерде, юрегпнъизнииъ тереи кошесинде сииъип къаладжакъ, сизнн эеджан- ландыраджакъ кнби бир къач вакъналаргъа расткель- сенъпз, мен озюмни бахтлы саяр эдпм. -4 : Strona 9 Дехкъан джавун корьсе тынады, Чобан джанын берсе тынады. (Къаракъалпакъ аталар сёзю) БИРИНДЖИ БАБ Кузь. Багъчаларда сонъки розмарннлер, багъларда сонъки салкъымлар узюльмектелер. «Акъ алтын» тар- лаларында мавы гемилер ялдамакъталар. Ел бонла- рыидаки токъалбаш дутлар тазе фышкъынлар аткъан, шамар кпби ири япракълар ачкъанлар. Бпринджи кузь ягъмурындап сопъ, тоздаи арынгъан бу япракълар ойле дюльбер сараргъаилар ки, къолунъа алып, бетинъе, ду- дакъларыиъа сыппайджагъыиъ келе. Олар алтын кузь- иииъ ярашыгъы — къоджамаи дагъ эменлерииииъ яп- ракъларыны аиъдыралар. Газик бнраз вакъыт кеткен сонъ, козюнъ огюпде башкъа манзара пейда ола. Чёкюрленип къалгъан къыйыш-къамбур къарагъачлар, кийик джидалар... ве ниает сонъсыз, сынъырсыз чёль. Совхоз мерксзи вакъ- тынджа эвельки Ат-Чапар аулыида ерлешкен. Район меркезииен Ат-Чапариынъ арасы машпнанен ярым са- атлыкъ ёл. Газпк ашыкъмай. О саксаул, джпнгъые, жаптакъ осюмлнклеринеи бсзенгеп барханлар арасып- дан бурулып кете, кпмерде козьден гъайып ола, кимер- де исе кене козюиъ алдында пейда олып, гуя далгъ- алы дерьяда ялдагъан елькенли къайыкъны анъдыра. Ат-Чапар аулы саиарсынъ дюиьяныиъ бир четинде ерлешкеи. Бу ерден о якъта не кой бар, не шеэр. Къы- зыл-Къум дияры башлай. Надыров Бегдияр Надырович машинасындан тюш- кенде, ятсы маали эди. Оиынъ директорлыкътан ксте- джегини эшпткен адамларнынъ аман-амаи эппси бу ерге топлангъанлар. Базылары даркъалып кетселер де, базылары инатлыкънен директориы бекледилср. Узун бойлу, эсмери юзьлю, арыкъ черели, лякин сагълам мучелн Иадыров идаре алдында топлангъан адамлар- гъа мавы козьлерини тикти ве бир сание аякъ устюиде къатып къалды. Олариыпъ пе беклегенлерини, нс ичюи топлангъапларыиы анълап оламады. — Салем, не кельдииъиздер?—деди о чырайыны 5 Strona 10 сытып. Адамлар индемедилер. Надыров идареге догъру адымлады. Кабинетииинъ къапысыны ачты, чыракълар- ны якъты ве плащыны чыкъарып агъач аскъычкъа нльди. Онымъ артыидан Ерпулатов Толубай кпрди. Совхоз партия комитетининъ секретары Ерпулатов мыи- да биринджи кельгенлерден олып, Надыровгъа бутюи хозяйство ве тешкилятий ишлерде джаи-гонъюльден ярдым эте, онынънеи акъыл таныша, субетлеше ве баш- лангъан бирде-бир ишининъ нетиджесини корьмеген- I дже козюне юкъу кирмей. Надыров озюнииъ партия ишлери реберинден пек хошнут. Экисининъ табиаты бир, гонъюллери якъын ве ачыкъ. Агъыр юк астына къалгъапда экиси де бир мойсагъа екилелер. Ерпулатов- нынъ бою да Надыровдан къалышмай. Чобан юртуи- да догъып оськен къара сачлы, кенъ джавурлы, бу къырджыман Надыровиынъ яиыпда огълу кпби корюи- се де, озь акъылы, теджрибеси ве бильгисинен адам- лариынъ уръметини къазанды. Энъ муими шунда ки, бу ходжаман хозяйствонынъ шорбаджысы, айван асрав- джылыкъта чокътан сачы-сакъалы агъаргъан директор Надыров Бегдияр Надырович де оны севди, онынъле бирликте учь йылдан берли муаббет чалышып кель- мекте. — Бу маальде о кишилерге пе керек олгъаи, айтынъ кпрсинлер,— дедп директор къаршысында иидемей тур- гъан Ерпулатовны корип. — Оларгъа бир шей керекмей, Бегдияр Надырович. г. Сиз еринъизде къалдынъызмы, къалмадынъызмы? — Я къалмасам не олгъан, дюнья меним устюмде къурулгъанмы? — Эр кес озюне ляйыкъ иште чалыш.малы. — Я беджералмаса? ( — Себебини бильмек керек. — Якшы, яхшы. Ерназар мындамы? Айтчы кирсин. Ериазар Къуламетов директорнынъ чагъыраджагъы- ны биле эди. О бугуиьки вакъиада эр кестен зияде озюни къабаатлы сая. Догъру. Онынъ фермасында бу йыл ишлер мартавал. Баарьге якъын пек чокъ къоюн гъайып этти. Къалгъанлары исе такъатсызлыкътан ке- реги дереджеде къозулап оламадылар. Эт, юнь планы I толмагъан сонъ, къаракуль акъкъында сёз юрсетмеге аджет къалмай. Не ичюн? Себеби неде? Мына бу месе- лелер оны бутюн яз раатсызлады. Бойле аллар ялы- нъыз Ерназарнынъ фермасында олмады. Дигер чобан- ларда да ишлер пек яхшы дегиль эди. Мыиа не ичюн 6 Strona 11 Надыров, озюыи иштен бошатылмасыны истеп, бугунь министрликке барды. Лякин, тек бу себеб дегиль эди. — Языкъ дегильми сизге, миллиои гектар бош от- лакълар? Бу теклифни бизге бергеилерден биринджиси сиз озюнъиз дегиль эдинъизми, Бегдияр Надырович? Бош чёллерни инсангъа хызмет эттирейик, о къумлукъ- ларда фермалар ачайыкъ, чобанлар озь малларыны бол-сал отлатсын, бу бизге табиат бахшышыдыр, буи- дан файдаланмагъа тырышайыкъ, деген сиз дегиль эдинъизми? Къум чёлю ортасында эскн Ат-Чапар аулы ериие япъы совхознынъ темелини тиктинъиз. Онынъ сыра-сыра биналары, ешиль сокъакълары, аджаип адамлары языкъ дегильми снзге, Бегдияр агъа?—деди- лер оиъа. Надыров омюринде башыиы ашагъы аскъан адам- лардап дегиль эди. Шимди онынъ башы саркъыкъ, юзю сытыкъ. О бираз индемей отурды ве башыны яваштан котерип:—Языкъ,— деп бир сёзнен джезапланды. — Языкъ олса, еринъизге къайтып барынъыз. Иш- лепъиз. Ярдым этермиз! Министрликте бу къадар лаф олды. Ерназар шнмди, опыиъ алдында эв баскъан джи- наетчи кнбп тура эди. — Не къатып къалдынъ алдымда,— деди Надыров башыиы котергенинеи.— Тышта мени сагъыигъаилар олса, айт, кирсинлер! Совхознынъ къан дамарыны тешкиль эткен хадим- лернинъ эксериети днректорнынъ кабинетине толушты- лар. Оларнынъ арасында баш зоотехник, баш эким, баш агроиом, ферма мудирлери, бригаднрлер ве узакъ отарлардан кельген бир къач чобан бар эдилер. Бу адамлар учь пыл эвельси Бегдияр Надыровичнинъ теклифинен, онынъ шахсий даветнамелери ве корюшип субетлешювлери саесигГде Ат-Чапаргъа кельдилер ве бу янъы къаракульджилик совхозыныиъ темель ташыиы къойдылар. Республика укюмети оларнынъ бу месуль ве муим ишине якъындан ярдым косьтернп турды. Пек чокъ пара айырды. Къуруджылыкъ материалларынен темин этти. Кадрлар ёллады. Этрафтаки колхозларда, отлакъсыз ерлерде къысылып къалгъаи кучюк ферма- чыкъларнынъ имаесинде олгъан малларны чобаилары- неи берабер мында топламагъа ве земане талабларына джевап бере биледжек киби буюктен-буюк меркезлеш- тирильгеи айвапджылыкъ базасы мейдангъа кетирмеге ярдым этти. Бу ишлернииъ башына республнка кой хо- 7 Strona 12 зяйствосы министрлиги озюннмъ энъ теджрибели хадим- леринден бири Надыров Бегдияр Надыровични таии этти. Учь ныл ичниде нс япмакъ мумкюи исе, эпнсн арт- къачыиен япылды. Совхоз меркези къурулды. Узакъ фермаларнынъ темели къоюлды. Чобанлар тапылды, отлакълар бельгилендн ве даа нидже-иидже ишлер япылды ве япылмакъта. Опле олгъанда Надыровгъа бугунь министрликке бармагъа не меджбур этти? Мыиа не ичюн адамлар идаре алдында топланды- лар. Олар Надыровнынъ нштен кетеджеги акъкъыида ялан-янълыш лафлар эшитип бу ерге кельдилер. Кунь бою чешит дерелерден сув кетирип, чешит фикирлер, чешит уйдурмалар ичинде мийлерини ёрдулар. Ерпазар бойле лафларгъа чокъ къошулмады. О адамлардаи эп четлеп юрмеге тырышты. Не къадар тырышса да, адам- лар кене онынъ этрафына топлана, ондан бир агъыз лаф эшитмек истейлер. Меселе шунда ки, Ерназар ди- ректорнынъ къудасы ола. Эки йыл эвельси Ерназар- нынъ огълу Оразбай, Надыровнынъ бирден-бир къызы Шасенемге эвленди. Эки къуда. Бири днректор, дигери ферма мудири. Кель-келелим, Оразбай экинджи ферма- да бригадпр олды, Шасенем исе меднцина институты битирнп кельген сонъ, бу ферманынъ медпунктында эким оларакъ чалышып башлады. Яш аиленинъ севгисине «шейтан» къарышты. Бир кунь Шасеием бабасына агъ- лап кельдп:—Медениетсиз адам экен Оразбай,— деди о сюрьмели козьлерини сюртип. — Медениетни, къызым, шимди чешит тюрлю анъ- лайлар, сен онынъ къусурыны неде коресинъ?—деди бабасы. — О земаие адамы дегиль. — Ичеми? — Екъ. — Кеземн? — Бильмейим, акъкъыны емем. Хасталыгъы са- вушкъан сонъ, тютюнни де ташлады. — Бу сенинъ зорунъдан олса керек,— деп кулюмси- реди бабасы. — Не исе, бу иште сёзюм кечти. — Я даа неге сёзюнъни кечиралмайсынъ? — Айды шуны баба, сиз бир вакъыт меннм тара- фымдан олмайсыиъыз. Анам мени догъру анълай,— де- ди Шасенем. Бегдияр Надырович къызынынъ дарылып чыкъкъа- ныпа эмиет бермеди. Днвар бою тёшельген миндер ус- 8 Strona 13 тюне узун аякъларыны созып янбашлады. Къолтугъы астына батып кеткен пуф ястыкъны бир къач тюрлю айландырса да, ашсынмады, алчакълыкъ этти. — Шасенем!—деп къычырды о ашханеге чыкъып кеткеи къызыныиъ артындаи. Къапынынъ перделерн- ни четке къакъып, йылдырым тезлигинен, къырмызы, юзьлю семиз, лякин озюии тертипли туткъан атлас ха- латлы бир къадын пейда олды. — Ястыкъпы бер,— деди Надыров ким кнргениии эслемей. Бу директорнынъ къадыны Галия Абдулнна эдн. О кровать устюпде тертипнен тизилип къоюлгъан ястыкълардаи бирини алып фырлатты. Ястыкъ днрек- торпыпъ башы уджупа келип ялпапды. Бегдияр Нады- рович айлянып бакъса, яиында къадыны Галия тура. — Меи сени Шасенем белледнм,— дедн о ястыкъны къолтугъы астыиа тыкъып. — Сенипъле Шасеием дегиль, шейтан биле бир са- ние даянып отуралмаз,— дедп Галия къалыи къашла- рыны тюйип. — Я сен отуз йылдан берли даяиасыиъ да,— деди Надыров сувукъ къаилыкънен. — О меним пнсаниетлнгим, меним яхшылыгъым се- бебппден олды. Шасенем оксюз къалмасын деп даяи- дым. Амма сен оныиънен бир дакъкъа биле ннсан ки- би лаф эталмайсыиъ. Сен насыл бабасынъ!? Олариынъ яшайышыны тюшюнмейсинъми? Къызынъ атешлерде яна, алевсиз яна!.. — Мына, шимди Шасенсмнен лаф эттим, акъкъым- ны ашама, акъайыныпъ медениетспзлпгине шпкяетле- не. Эвлеринде радиола олса, телевпзор гедже-куньдюз косьтерип турса, газ собалары олса, къум сахрасы нчи- иде даа пасыл медеииет керек экеп сенинъ Шасеие- нъе?! — Медениет тек шу газ собасындамы? Меденпет ин- саннынъ озюиде — аиъында, къапында, аткъап адымын- да... Вай, вай! — Ксс, етер! Мен элли беш йыл мыиавы аякъла- рымнен къум таптап юрген инсаным, медениетсизлиги- ме кимсе шпкяет этмедн. I — О да меннм саемде, манъа шукюрь де! — Шукюрь этмесем гуль кибн Шасенемиз де дюнья юзю корьмез эди. — Гуль кпбн, амма жантакъ ерине корьмейлер. — Не олгъап шуларгъа, манъа бильмек мумкюнми, Галия? 9 Strona 14 Бегдияр Надыровичшшъ бираз йымшагъаныны сез- гем Галия апа эринипъ яныма тпз чёкюп отурды. Оиынъ I яры къара, яры беяз сачларыиы манълайы уетюндеи котерди. Чаларгъан, къувурчыкълангъан юилю кокюси устюне нымшакъ къолуны къойды. — Меннм сач кестпргеннм къач йыл олды, акъай? Отуз йыл бармы? — Сайгъаным ёкъ, бельки зиядедир. — О вакъытлармы озюнъ билесипъ. Сач кестирме- ге, епъсиз антср киймеге шериат мусааде этмей эди. Амма бпз бир-биримизни анъладыкъ. Этрафымыздаки адамлар башта менден сакълансалар да, соиъупдан эппси достларымыз олдылар. Амма, Шасенемнинъ Оразбайы бунъа башкъаджа бакъа. Бугупьки замаида онъа сач кестиртмей, тырнакъ боятмай, къаш якътыр- май. Бу не демек? Бу земане адамына ярашкъан шей- ми? Тюб кийимлер къадынгъа не къадар ярашыкълыкъ, не къадар назиклпк, дюльберлпк берс. Бизим киев ои- дан да бнр шей анъламай. Мына Шасенем не ичюн тарсыкъа. О яш къадым. Кийиимек, корюимек истей. Санъа бу шейлерии анълатмагъа юзю бармай. Бабам мени анъламай, деп окюнип агълай. — Яхшы, Галия. Мен о феодалиен лакъырдьт эте- рим. Лифчпктен анъламаса да, анълагъаи шейи бар о бандитнинъ.— Надыров ачувындан агъызымдан чьткъып кеткеи лафиынъ фаркъыпа бармады. Галия Абдулина эринииъ агъызындан бойле лаф даа эшитмеген эди. Бегдияр Надырович буидаи башкъа бир сёз даа айтмады. Чырайы кульмеди. Къадынынынъ муляйим лафлары, незакетли эркелевлери де оиъа те- сир этмеди. Тюбюнден авдарылгъан дирек киби созу- лып ятты. Сабасы газикке минпп догъру мииистрликке кетти.... Мыиа, шимди омыиъ кабинетииде, кеч маальде адамлар агъызларыма сув алгъан киби индемей отура- лар. Эписининъ дикъкъаты Надыровда. Лякии ич бир г '• адам ондан эвель сёз башламагъа джесаретленмей. Надыров сёзге пек уста адам дегиль. Айтаджакъ шейини чокъ айландырып, чокъ эзгелеп отурмай. Догъ- рудан-догъру айтып ташлай. Эбет,' оиынъ иши ойле. ' Чокъ созгъалап юрмеге вакъыты ёкъ. Асыл иш ада- мында бу яхшы бир хусусиет. Эр сой иш озюиинъ акъи- бетннен екюнлене. Хусусан кой ерпиде. Ягъмур, къар ягъмаздап эвель пичен чалмакъ, къурутмакъ, ташы- макъ керек. Пишкеи экинни, ер-емишии вакъытында ты- 10 Strona 15 мар этмек керек. Бойле вакъытта ёлбашчы тез ве акъыллы арекст этсе, койлю онынъ янълышыиы да, догърулыгъыпы да коре ве бир сёзсюз ишке кирише. Амма коплюнипъ психологнясыны анъламагъан ребер чешит тюрлю бош лафларнен оиынъ кейфини боза, оке- сини къозгъалай, ишлеп тургъап еринде къолундан се- иегини ташлатмагъа меджбур эте. Надыров бойлелер- ден дегиль. О адамнынъ юзюне бир бакъкъапда лафны къайдан башлайджагъыиы биле ве къаршысындаки адамгъа итираз этмеге шей къалмай. Эльбетте, койлю- пипъ арзу-истегини, тюшюнджесини, хаялыны кереги киби бильген ребер кой хызметини де бутюн бешарет- ликлери ве инджеликлерини бильмек борджлу. Бегдияр Надырович элли йылдан зияде омюрини койде кечир- ди. О Янъы-дарья бойларында кочебе аиледе догъды. Малныиъ, хусусан къоюн айваиынынъ иасыл асрал- гъаныпы балалыкътан корип огренди. Къоюн сюрюси артындан язда сыджакъ къум устюнде, къышта бузлу къум устюиде ялынаякъ, ялынбаш юрди. Эиъ буюк зев- къы эшек мингеиде олды. Соиъра деве, даа сонъундаи ат минип юрди. Октябрь кунеши Янъы-дарья бойларына да ал нур- ларыны сачты. Къырджыман Бегдияр окъумагъа, язма- гъа огрендп. Кой хозяйствосы ииститутыны гъиябий би- тирди. Чокъ йыллыкъ теджрибесинп илимнен багъла- ды, партия ве девлет ишлерннде чалышты. Къызыл- Къум бошлукъларыиы пнсангъа хызмет эттирмек оныиъ эбедий хаялы олды. «Миллнои-миллион гектар чёль бом-бош. Мыиа къайда мал джайратмагъа ер. Анда о кимсенинъ меджасындан кечмез, кимсенинъ багъы-багъ- часыиа кирмез, бостаныиы таптамаз, экинини емез. Мевлямнынъ чёлю, не башы бар, ие сонъу...» Иште бу хаяллар оны догъма ерлерине — Яиъы-дарья бой- ларына узакъ Къызыл-Къум диярына алып кель- дилер. _ Надыров къаршысында индемей отургъанларны ёр- гъуи козьлеринен сюзип чыкъты. — Динълейим сизлерни, не демек истейсинъиз? — дсди о текяран кулюмснреп. — Биз бир шей истемеймиз. Тек чалышмакъ истей- миз,— деди отургъанлардан бириси. — Лякин сизииъле берабер,— деп къошты дигери. — Дюньяда даимий бир шей ёкътыр, эр шей денъ- ишип тура,— дедп Надыров Ериазаровгъа тараф кес- кнн пазар ташлап. 11 Strona 16 — Амма бизим нчюп сиз денъишмемек керексиз, Бегдияр Надырович,— дедн бир къач сес. — Бнз мында сизннъ тевсиенъизнен кельдик, энди бизни ташлап кетеджек оласызмы?—дедн дигср бир сес. — Етер, кесинъ артыны. Мен ич бнр ерге кетедже- ги.м ёкъ, кетмекни дс тюшюнмейнм,— деди Надыров адамларгъа джпддий бакъып.— Ишлеп кельдик, иш- лейджекмиз! Эм даа яхшы ишлейджекмиз. Бу совхоздан да буюгими тешкилятландыраджакъмыз. Яваш-яваш Къызыл-Къум диярыны бойсундыраджакъмыз. Кетмек, кетмемек меселесини меи аль этмейим. Партия къайда ёлласа, мен анда олмакъ борджлум. Апълашыламы? — ёкъ, анълашылмай. Бизге лафиынъ догърусыны айтынъыз. Керек олса эпимиз топланыр да барып пар- тиягъа айтырмыз,— дедп артта отургъан чобанлардаи бнрнси. Надыроз кульди. Омыпъ бетииде бу адамларныиъ : 1 косьтергеп сампмийлик дуйгъуларына нисбетен иурлу : чизгплер пепда олдылар. — Яхшы, достларым, яхшы. Сизипъ киби адамлар- - нен чалышмакъ мумкюи. Бугунь министрликте меним къулагъымны яхшы бурдулар. Дегиль нштеи кетюв, бу I йыл кузьден башлап янъы тешкплятий ишлернеп огъ- рашмакъ керекмиз. Яиъы-янъы огарлар ачаджакъмыз. Биз, ерли халкъ, эвель-эзельдеи бсрли ялынъыз эт ашап алышкъаимыз. Бу эльбетте яхшы шей. Лякии о девирлер артта къалды. Бизим бала-чагъаларымыз- нынъ ер-емпшиииъ не экепннден хаберлери ёкъ. Биз де I башкъа ерлерде олгъаны киби, чешит себзе ве ер-смнш- лер етиштирмек борджлумыз. Совхозымызиыыъ орта- сыидан канал кече. Сув бол. Амма, багъчамыз да ёкъ, багъымыз да. Бир согъан ичюн, бир кило алма ичюн базаргъа барамыз. Базаргъа барып кельмек ичюн эки 1 кунь гъайып этемиз. Узакъ отарларымызда нсе, чобан- ларымыз ер-емишни йылларнен корьмейлер, догърумы? Мына алдымызда тургъан джиддий меселелердем бпри де будыр. Чобаилар емишке дегиль де, емпш чобаилар- гъа бармакъ керек. Даа догърусы отарларнынъ янында ' багъчалар яратылмакъ керек... — Буны мен бильмейим, Бегдияр Надырович,— де- ди экинджи чобан.— Меиден эт соранъ, юпь сораиъ, тери соранъ... Шу арада, акъшамдан берли сыкъыиты ичиыде отур- гъан адамлар ие нсе, эпнс}1 агъызларыны ачып кулип йибердилер. Бу кулькю чобаннынъ дегенине разылыкъ бильдирмек эди. 12 Strona 17 — Пек догъру, Бегдияр Надырович,— деп кулькю- ни кести Ерпулатов.— Бизим топракъларымыз даа ачыл- магъан хазинедир. Совхозымызда шимди тек къара- къалпакълар, къазахлар яшамайлар. Мемлекетимиз- нимъ чешпт миллетлериндеи векиллер бар мыпда. Топ- ракъ олса, сув олса, не ичюм багъ-багъчамыз олмай' джакъ. Ат-Чапар юз йыллардан берли къум ичинде, ку- нешнинъ атешлн шавлелери астыпда янып-якъылып кельди. Шимдн, коресизми, посёлкамыз ешиллнк ичин- де къалды. Бу даа учь йыллыкъ аят. Бегдияр Надыро- вич, эльбетте, багъджы — багъджылыгъыны этмек керек. Мен ииститутта окъугъанда Самаркъанд джи' варларыидакп районларда пек чокъ багъчеванлариен таныш олдым. Оларнынъ арасында аджайип адамлар бар. Белькн биз озь совхозымызгъа о ерден базы бир уста багъчезанларны джельп этермиз?.. — Пек догъру фнкир. Бу меселени яхшы тюшюиип бакъмалымыз. Эвеля яшамакъ ичюн шараит догъурма- лымыз. Башы тёпесинде озь оджагъы олмагъан адам, юртсыз чобангъа бенъзер, о бир ерде темель тикалмаз... Саатнинъ акъреби он экиге якъынлай эди. Надыров ериндеп турды. Онынъле бир кередеи эр кес аякъкъа къалкъты:—Бу куньлер ичинде умумий топлашув ча- гъырырмыз. Кузьлюк ншлерииъиз акъкъыида яхшы тюшюиип-ташынынъыз,— деди Надыроз плащыны кий- генде. Соиъра къапыдаи чыкъаяткъан Ерназарны токъ- татты да:—Сен ярын саат ои бирде мында ол,— деп къапыдан чыкъты. Адамлар шакъалашып, нелердир айтышып, кулюшип маалле-маалле даркъалдылар. Ди- ректор узун бойнуны газикке эгильтти. Ерназар идаре алдында тюшюнип къалды. Онынъ къантаджагъы кель* медп. Надыровны бойле азапларгъа къойгъаи, оны атта иштен чыкъып кетюв дереджесине кетирген ялыиъыз Ерназар ве Оразбай эди. Бу куньге къадар Надыров буны тек озю биле эди. Шимди де кимсе бильмей. Мы- иа не ичюи о министрликке барып кельди. ЭКИНДЖИ БАБ Сеит-Гъазынынъ бугунь догъгъан куню. Омюринде бир кере бу куишо къайд этмеген эди. Даа догърусы вакъыты олмады. Буидан элли йыл эвельси Кърым- нынъ дагъ райомларындан бирпнде ерлешкен Джан- Эрпк коюнде дюньягъа кельди. Анасы эрте вефат этти. Эиди мектеп чагъына еткен Сеит-Гъазы огей ана къо- 13 Strona 18 лунда окъуп башлады. Мектептен къайттымы, Сеит- Гъазы бабасы янында булуна. Бабасы ер къазса, Сеит- Гъазы да озюнинъ лескерини алып келе. Бабасы багъчада терек пытаса, Сеит-Гъазы да озь макъасьт, озь пычкъысыпы белние такъып чыкъа. Баба дагъгъа акълап джыймагъа кетсе, Сеит Гъазы да озь тарпичи- гнни аркъасына алып, оиъа аркъадаш олып кете. Ба- лалыкъ чагъындаи отьмекнинъ дадыны бойле сезген бала бутюи омюрини намуслы эмекке багъышлап кель- ди. Лякин, дюпьяда не къадар иш олса, Сеит-Гъазы ичюп энъ эйнсн багъчаджылыкъ эди. Джан-Эрик озю буюк бир багъчаны анъдыргъан койдир. Таш диварлы, кираметли, йылда эки кере акъ балчыкънен сылангъан эр бир татар эвчиги ходжаман джевиз тереклеринииъ, ринъгъолот ве юзюм эрнклеринмиъ, къандиль сыиап ве дигенелернинъ, инсан къулачына сыгъмагъан эмеи те- реклерининъ ем-ешиль даллары арасында кучюк сарай- лар киби агъарып турмакъталар. Септ-Гъазынынъ ба- лалыкъ чагъы багъчалар ичинде кечтн. Башлаигъыч тасиль алгъаи мектебииинъ бипасы да къыркъ гектар- лыкъ алма-армут багъчасы ортасыида ерлешкен. Кой- нинъ зенгнни Джелял бей бу эвни озюнинъ джаиы ичюн къурдургъап. Узун джам софа, меджлислер, джыйын- лар кечирмек ичюи буюк ода, къабулхане, мусафирха- не... Ашагъыда кенъ ве терен магъазлар. Эвнииъ алдын- даки сыра-сыра гуллер ве къадифе чечеклер арасында гузель ханымларнен ялдамакъ ве раатланмакъ ичюи мермер ташлы бассейн. Юзюм сергилери астыида яс- ланып макъсыма ве къаве ичмек нчюн махсус сымарыш иле кетирильген йымшакъ мешин диванлар, салын- джакълар, чпльтерли бешиклер... Сеит-Гъазы буларны бильмеп. Бабасы Мемедемин агъа яхшы биле. Озюнннъ севимли Моминесииен дюнья- гъа кетнргеи беш огълан ве бнр къызныиъ зар-зорнен учь данесининъ джаныны сакъладылар. Сеит-Гъазы- нынъ буюк агъаларыны ве аптесини бирп-бири арты- ндан къара ерге озгъардылар. Агъыр эди о вакъыт Мемедемпи агъанынъ вазпети. Момине аптенинъ алы исе, ондаи да мушкюль эди. Дюньягъа кетиргеи эвля- дындан айрылмакъ аиа ичюи тариф этильмез бир агъ- рыдыр. Бу агърыны ялынъыз ана олгъаилар билелер. Онъа ялыиъыз аналар чыдайлар, аналар къатланалар. Шумынъ ичюн олариынъ муляим юзьлерп вакъытсыз сола, гуль кнби ямакъларынынъ ренки къача, бир за- маи сени эсир эткеи иурлу козьлерн сёне, ичинде сыгъ- магъан дертлер бетпне чыкъа. Аналар дюньядап бойле 14 Strona 19 кетелер. Шумынъ ичюн аналарнынъ, омюр билля, къо' луны опьмек лязнмднр. Сеит-Гъазынынъ агъалары Къуртнезир ве Нпметул- ла эвге огеп ана келип киргепи кпби четке чыкътылар. Озь ягъларына озьлери къавурылып яшадылар. Баба- даи отьмек сорамадылар, огеп аиадаи эркелик къыдыр- мадылар. Лякин, урьмет-сайгъыиы уиутмадылар. Эр беляда, зорлукъта бир-бирине къол узаттылар, бир-би- ринииъ башы уджунда булуидылар. Учю учь кирамет астында яшасалар да, бир-бириндеп ичек узьмедилер. Къуртиезир илимге берильди. Иши, кучю окъумакъ, фельсефе сатмакъ. Бу саада дава этип онынъ устюне чыкъкъаи олмады. Ниметулла исе, мал делиси. О айван- сыз туралмай. Къапысында сыгъыры, бузавы, беш-он баш къою, эчкиси, тавугъы олмаса, онынъ ичюи саики яшайыш ёкъ. Колхозда да мал пешинден къалмады, афталарпен яйлягъа кетип койнинъ чобанлары яныида яшады. Озь къолуиен къоюи сагъып, пеиир ясап аша- ды. Эсли-башлы чобаилардаи корьгенини огрендн, олар- нынъ чеккен эзиетлерпне алышты, хорлукъларына даян- ды ве ииает къарт чобанлар киби башына къаракуль къалпагъы тиктирип кийди де, насылдыр бир шеэрге айваиджылыкъ саасында окъумагъа кетти. Мына бу табнатлары ве зенаатлары бир-бириндеи бам-башкъа олгъан учь йигитиинъ учю де Вели Одаман- нынъ торунлары эдплер. Сеит-Гъазы энъ кучюги олса да, бою сельби киби. Дерсинъ кн, багъча севгени ичюн, тсректен-терекке уза- нып юргени ичюи алла онъа бойле бой бергеи. О беш яшыма кельгендже аиасыиынъ «къыргъычым», «кичке- нем» деген эркелейиджи сёзлерини эшитти. Ондан сонъ эркелик корьмеди. Бу сёзлер онынъ къулакъларында аля даа чынъламакъталар. Къувурчыкъ сачлы, кулер юзьлю, батыр киби кепъ омузлы, дюльбер бу йигитни койиииъ къартлары къартбабасы Вели Одамангъа бенъ- зетир эдилер. Ортаиджы агъасы Къуртнезир бойдан алчакъча олса да, курешчиге бенъзеген кесментик бир яш олып етишти. Буюк агъасы Ниметулла эписинден алчакъ, лякин сагълам ве кенъ джавурлы бир йигит олды. Башына къалпакъ кийдими, бираз къопангъан киби ырджайыр ве озь ишине чыкъып кетер эди. Бойледже, асырымызнынъ башында Джан-Эрнк койчигииде Вели Одамаинынъ учь торуиы яшап башла- ды. Бу геичлер де эр кес киби озь догъмушлары ве къартбабасынынъ кечмишинен меракъланып осьтюлер. Ниметулла къартбабасынынъ сымасыны, аз да олса, 15 Strona 20 биле. Оныпъ бир къарыштан зияде бем-беяз сакъалы- ны, этеклерининъ уджу ерде сюйреклеигеи джарты то- с нуны, учкъурлы штаныиы козю алдыиа тюш киби ке- тире. Къартбабасынынъ янында геджелери отурып динълеген меракълы масалларны, нкяелерни хатырлан. Лякнн опынъ докъсаи алты йыллыкъ омюр ёлуны тек бабасындан эшитмекче биле. Къуртиезир ве Сеит-Гъазы г къартбабасынынъ тюсюни бильмейлер. Олар ялынъыз халкътан эшиткеиини ве бабасыиынъ айткъанларыны - билелер. «Септ-Гъазы къартбабасына бенъзей», деген сёзлер оныиъ къулакъларыны сыкъ-сыкъ чынълата ве истер-истемез бабасыныпъ икяелерини динълемеге ме- джбур этелер. Эндп яшы докъсангъа кельген Мемедемин къарт омюринде корип кечиргенлерипн ойле парча-парча айт- магъа севмез эди. Эр алда мусафирлер кельгенде, айры корюшювлер ве къоиушмаларда озюнинъ меракълы икяелерини башлап-башлап ташлар ве чокъусы адам- ларнынъ дпкъкъатыны джельп этер эди. Ниает, торуны Назим осюп етишти. Къартбабасыныиъ икяелери оны да меракъландырды. Назим вакъыт тапкъанда бу икяе- лерни бир тертипке чекмеге тырышты. Арадаи чокъ сувлар акъты, чокъ йыллар кечти. Къартлар яваш-яваш дюньядан кеттилер, лякин язылгъан шейлер эбедий къалдылар. Бойлеликле, бизим къолумызгъа тесадюфен бир къач дефтер тюшип къалды. Бу дефтерлерде Назнм озь къартбабасынынъ агъызындан эшиткен икяелерини язып къалдыргъаи. Мына олардан бнриси. Биринджи дефтер. «О вакъыт койнинъ бутюи джема- аты Джелял бейнинъ къолунда чалыша. Вели ои бир яшында экен. Бабасы агъыр хасталаиа. Анасы чокътаи вефат эткен. Диварлары фыидыкъ чубугъындан орюль- ген кучючик эвчикте баба ве бала яшайлар. Вели баба- сынынъ мапълайындан тёкюльген джан терлерни коре, лякнн элинден бир шей кельмей. Анасымдан къалгъан бирден-бир араба шалнен устюни орте, бетини сюрте, сув юттура... — Огълум, оджакъ янмагъаны, къазаи къайнама- гъаны баягъы вакъыт олды,— дей бабасы.— Мени къа- севетлеиме. Джелял бейге барып алым ярамай олгъа- ныиы айт. О бпзге борджгъа бир саан ун берспн, бпр окъкъа да эт. Мен сагъ олып турсам акъкъыны одермиз. Энди сен де ишке ярайсынъ, ышансын бнзге... Вели бабасынынъ тилн уджундап зорнен чыкъкъан 16