Strona 1 Katherine Howe Zaginiona księga z Salem Tytuł oryginału The Physick Book of Deliverance Strona 2 Mojej rodzinie R L T Strona 3 Patrzyłam dzisiaj, jak Gilesa Coreya przygniatali kamieniami. Leżał tak przez dwa dni bez słowa. Przy każdym kamieniu mówili mu, żeby się przyznał, bo dołożą głazów. A on tylko szeptali „Zróbcie ciężej". Stojąc w tłumie, spotka- łam, jejmość Dane, która, gdy dołożyli ostatni kamień pobladła, chwyciła mnie za rękę i zapłakała. R Z listu datowanego „Salem Towne, 16 października 1692" Boston Athena- L eum, Dział rzadkich manuskryptów T Strona 4 Część pierwsza KLUCZ I BIBLIA R L T Strona 5 Prolog Marblehead, Massachusetts koniec grudnia 1681 roku Peter Petford włożył długą drewnianą łyżkę do żelaznego kociołka z pyr- koczącą nad ogniem soczewicą i próbował przegonić niepokój, który zagnieździł R mu się w żołądku. Przysunął niski zydel bliżej kominka, pochylił się i oparłszy L łokieć na kolanie, zaczął wdychać aromat gotowanych nasion zmieszany z wonią płonących jabłoniowych drew. Zapach ten nieco go pokrzepił i pozwolił mu T uwierzyć, że jest to całkiem zwyczajna noc, a kiedy wyjął łyżkę, żeby sprawdzić, czy ziarna są już dostatecznie miękkie, w brzuchu zaburczało mu niecierpliwie. Jako człowiek nieskłonny do refleksji, uznał, że jego żołądkowi z pewnością nie dolega nic takiego, na co nie pomogłaby miska soczewicy. Ta kobieta wnet nad- jedzie, pomyślał z posępną miną. Dotychczas nie korzystał z ludowych sposo- bów, ale Goody Oliver nalegała. Twierdziła, że tynktury i maści tej kobiety leczą niemal wszystko. Słyszała też, że kiedyś udało jej się za sprawą czarów odnaleźć zaginione dziecko. Peter stęknął. Wypróbuje tę babę. Tylko ten jeden raz. Z kąta ciasnej, ciemnej izby dobiegł go cichy jęk, podniósł więc głowę znad parującego kociołka, a bruzdy niepokoju na jego czole stały się jeszcze głębsze. Strona 6 Pchnął pogrzebaczem polano, wzbijając trzaskający snop iskier i szarą smugę świeżego dymu, a potem dźwignął się z zydla. - Martho? - szepnął. - Nie śpisz? Z ciemności nie dobiegł już żaden dźwięk, więc Peter cicho podszedł do łóżka, na którym od kilku dni leżała jego córka. Odchylił baldachim z ciężkiego wełnianego sukna i przysiadł na skraju garbatego piernata, uważając, żeby nim nie poruszyć. Migoczące światło ognia przesunęło się po wełnianych kocach i objęło wymizerowaną buzię dziewczynki, otoczoną potarganymi włosami w ko- lorze lnu. Jej oczy, choć na wpół otwarte, były szkliste i niewidzące. Peter wy- gładził włosy rozrzucone na twardym zagłówku. Drobniutka dziewczynka wes- tchnęła cicho. - Strawa już prawie gotowa - powiedział. - Zaraz ci przyniosę. Kiedy nakładał łyżką gorącą soczewicę na płaski gliniany talerz, wstrząsał R nim bezsilny gniew. Zacisnął zęby, aby opanować to uczucie, ale uciskało go pod mostkiem i skracało mu oddech. Co ja mogę wiedzieć o opiece nad dzieckiem, L pomyślał. Wszystkie nalewki, jakich próbował, tylko pogorszyły stan córki. T Ostatnie słowa wypowiedziała jakieś trzy dni temu, kiedy po nocy krzykiem wzywała Sarah. Usadowił się z powrotem na skraju łóżka i nabrawszy trochę gorących ziaren na łyżkę, wsunął ją do ust córki. Siorbnęła z trudem i cienka brązowa strużka po- ciekła z kącika jej ust na brodę. Peter wytarł ją kciukiem, wciąż zaczernionym kuchenną sadzą. Kiedy myślał o Sarah, zawsze coś ściskało go w piersi, tak jak teraz. Skierował wzrok na dziewczynkę leżącą w jego posłaniu i bacznie obser- wował, jak opuszcza powieki. Odkąd zachorowała, spał na zapleśniałym sienni- ku, rzuconym na podłogę z szerokich sosnowych desek. W łóżku było cieplej, stało bliżej kominka i otaczały je zasłony z wełnianego sukna, przywiezione Strona 7 jeszcze przez jego ojca z East Anglii. Przez twarz Petera przemknął ponury gry- mas. Wiedział, że choroba jest oznaką niezadowolenia Pana. Cokolwiek stanie się z tym dzieckiem, stanie się z woli Bożej, tłumaczył so- bie. Gniew z powodu jej cierpienia musi więc być grzeszny, bo to tak, jakby się gniewać na Boga. Sarah kazałaby mu się modlić za zbawienie duszy córki, aby Martha doznała odkupienia. Peter jednak zwykł więcej myśleć o problemach swojego gospodarstwa niż o sprawach boskich. Zapewne nie był tak dobrym człowiekiem jak Sarah. Nie pojmował, cóż to za grzech Martha mogła popełnić przez pięć lat swego życia, żeby ściągnąć na siebie chorobę, i łapał się na tym, że w modlitwach żądał od Boga wyjaśnienia. Nie prosił o zbawienie córki. Błagał jedynie, by wyzdrowiała. Świadomość własnej pychy napełniała go gniewem i wstydem. Spoglądając na uśpioną twarz córki, zacisnął pięści. R - Są pewne grzechy, które czynią nas szatanami - powiedział pastor podczas nabożeństwa w zeszłym tygodniu. Peter uszczypnął się w nos i mrużąc oczy, L próbował sobie przypomnieć, o jakie grzechy chodziło. T Być kłamcą albo mordercą, to na pewno. Kiedyś przyłapali Marthę na ukry- waniu brudnego kociaka w domowej spiżarni, ale na pytanie Sarah odpowiedzia- ła, że nic nie wie o żadnym kocie. Chyba jednak nie takie kłamstwo pastor miał na myśli. Być oszczercą lub składać fałszywe świadectwo przeciw bliźniemu swemu - to też. Kusić innych do grzechu. Sprzeciwiać się Bogu. Czuć zawiść. Oddawać się pijaństwu. Pysznić się. Peter popatrzył na delikatną, prawie przezroczystą skórę na policzkach córki. Zacisnął pięść i wbił kostki w drugą dłoń. Jak Pan mógł zesłać takie cierpienia na niewinną istotę? Dlaczego się od niego odwrócił? A może to nie dusza Marthy była w niebezpieczeństwie? Może dziecko po- niosło karę za jego, Petera, brak wiary zrodzony z pychy? Strona 8 Podczas gdy ten nieoczekiwany lęk rozkrzewiał się w jego sercu, Peter usłyszał zbliżający się tętent końskich kopyt na błotnistej drodze, który zamarł przed jego domem. Zabrzmiały stłumione głosy - mężczyzna zamienił kilka słów z młodą niewiastą - zaskrzypiała skóra siodła i coś plasnęło. Musi Jonas Oliver i ta baba, pomyślał Peter. Wstał z łóżka w tej samej chwili, gdy rozległo się ciche pukanie do drzwi. Na ganku stała młoda kobieta o łagodnej, szczerej twarzy, odziana w weł- nianą pelerynę z kapturem, lśniącą od wieczornej mgły. Trzymała małą skórzaną torbę. Biała ufryzowana koafiura wręcz kazała wątpić, czy kobieta rzeczywiście spędziła w podróży wiele mil. Za jej plecami majaczyła w mroku znajoma postać Jonasa Olivera, farmera z sąsiedztwa. - To wy jesteście Petford? - spytała młoda kobieta, rzucając mu szybkie spojrzenie. R Skinął głową. Obdarzyła go krzepiącym uśmiechem, energicznie strząsnęła krople wody z peleryny i ściągnęła okrycie przez głowę. Powiesiła je na kołku L przy wejściu i wygładziwszy oburącz pogniecione spódnice, szybkim krokiem T przemierzyła izbę, by przyklęknąć koło łóżka dziewczynki. Peter obserwował ją przez chwilę, a potem zwrócił się do Jonasa, który tak samo przemoknięty stał na progu i głośno wydmuchiwał nos w chustkę. - Paskudna pogoda - rzucił Peter na powitanie. Jonas burknął coś w odpowiedzi. Schował chustkę do rękawa, kilkoma tup- nięciami pozbył się błota z butów, nie ośmielił się jednak wejść do środka. - Posilisz się przed odjazdem? - zaproponował Peter, w roztargnieniu masu- jąc dłonią kark. Nie był pewien, czy chce, żeby Jonas przyjął zaproszenie. Jego obecność tylko by go rozpraszała, a zresztą sąsiad miał jeszcze mniej ochoty na czcze gadanie. Sarah zawsze twierdziła, że Jonas Oliver nie skrzywiłby się, na- wet gdyby wóz zmiażdżył mu stopę. Strona 9 - Pani Oliver na mnie czeka - odparł zapytany, wzruszając ramionami. Zer- knął w głąb izby, gdzie przycupnęła młoda kobieta, która właśnie szeptała coś do dziewczynki w łóżku. U jej kolan, w wianuszku błotnistych odcisków łap, wa- rował piesek o zmierzwionej sierści brudnego koloru, wahającego się pomiędzy brązowym a ciemnorudym. Przez chwilę zastanawiał się, gdzie trzymała tego psa podczas długiej podróży, bo wcale go nie zauważył, a jej skórzana torba raczej by go nie pomieściła. Parszywy kundel, pomyślał. Musi należy do małej Marthy. - Przyjedź więc rano - powiedział Peter. Jonas skinął głową, dotknął ronda grubego filcowego kapelusza i znikł w ciemnościach. Peter znowu usiadł na niskim zydlu przy dogasającym kominku; na stole, obok jego łokcia stał talerz stygnącej soczewicy. Wsparłszy podbródek na pięści, przyglądał się, jak ta dziwna młoda kobieta białą dłonią głaszcze jego córkę po R czole, i słuchał cichego, niewyraźnego szmeru wypowiadanych przez nią słów. Jej przyjazd powinien przyjąć z ulgą. Wiedział o tym. We wsi wiele o niej mó- L wiono. Uchwycił się tej myśli, starając się znaleźć w niej choć odrobinę pocie- T szenia. Jednak gdy ze zmęczenia i troski jego oczy zaszły mgłą, a głowa bez- władnie opadła na ramię, wizja skulonej w łóżku małej córeczki, wokół której zamyka się ciemność, napełniła go przerażeniem. Strona 10 ROZDZIAŁ PIERWSZY Cambridge, Massachusetts koniec kwietnia 1991 roku R Wygląda na to, że czas nam się kończy - oznajmił Man- ning Chilton, z bły- L skiem w oku zerkając na zegarek wiszący na dewizce przy kamizelce. Omiótł T wzrokiem pozostałe cztery osoby zgromadzone wokół stołu konferencyjnego. - Ale jeszcze nie całkiem z panią skończyliśmy, panno Goodwin. Ilekroć Chilton był z siebie szczególnie zadowolony, wpadał w ironiczny, kpiarski ton; ta niestosowna i pretensjonalna maniera działała na nerwy jego doktorantom. Connie natychmiast dostrzegła tę zmianę głosu i zorientowała się, że jej końcowy egzamin nareszcie zbliża się do finału. Na dnie przełyku pojawił się kwaśny posmak - to żołądek podchodził jej do gardła. Przełknęła ślinę. Pozo- stali wykładowcy z komisji odpowiedzieli Chiltonowi uśmiechami. Pomimo zdenerwowania Connie Goodwin poczuła w okolicach serca przy- jemny dreszczyk satysfakcji i przez chwilę rozkoszowała się tym doznaniem. Gdyby miała zgadywać, powiedziałaby, że jest na dobrej drodze do zaliczenia egzaminu. Chociaż mogło być lepiej. Omal nie uśmiechnęła się nerwowo, w porę Strona 11 jednak przybrała spokojną, obojętną minę, znamionującą obiektywną kompeten- cję - co bez wątpienia było bardziej stosowne dla młodej kobiety w jej sytuacji. Nie był to jej naturalny wyraz twarzy, więc wypadło to dosyć komicznie - wy- glądała jak kogoś, kto właśnie ugryzł cierpki owoc persymony. Czekało ją jeszcze jedno pytanie. Jeszcze jedna możliwość porażki. Connie zmieniła pozycję na krześle. W ostatnich miesiącach, poprzedzających egzamin kwalifikacyjny, traciła na wadze - początkowo wolno, potem w piorunującym tempie, więc teraz w kontakcie z siedziskiem uwierały ją pozbawione otoczki ciała kości, a sweter z szetlandzkiej wełny wisiał jej na ramionach. Policzki, zwykle pełne, zapadły się, eksponując lekko wystające kości policzkowe, przez co bladoniebieskie oczy, otoczone delikatnymi, krótkimi brązowymi rzęsami, wydawały się większe niż w rzeczywistości. Gęste ciemnobrązowe brwi zbiegły się nad oczami, ściągnięte jakąś myślą. Z delikatnymi mlecznobiałymi policzka- R mi i wysokim czołem, upstrzonym tu i tam drobnymi piegami, kontrastował spi- czasty podbródek oraz kształtny, acz wydatny nos. Wargi Connie, i tak cienkie i L bladoróżowe, pojaśniały jeszcze bardziej, gdy mocno zacisnęła usta. Jej palce T mimowolnie powędrowały do końca długiego warkocza o barwie kory, udrapo- wanego na ramieniu, ale przyłapała się na tym i cofnęła dłoń na kolano. - Nie mogę uwierzyć, że jesteś taka spokojna! - zawołał podczas lunchu tego dnia jej student, chuderlawy młodzieniec, który pisał pracę licencjacką pod kierunkiem Connie. - Jak ty w ogóle możesz jeść?! Gdybym to ja zaraz zdawał egzamin ustny, pewnie już by mnie mdliło. - Thomasie, ty dostajesz mdłości nawet podczas naszych konsultacji - przypomniała mu łagodnie, chociaż prawdę mówiąc, apetyt ją opuścił. Przyci- śnięta do muru wyznałaby pewnie, że wzbudzanie w Thomasie lęku sprawia jej przyjemność. Ten drobny przejaw okrucieństwa usprawiedliwiała przekonaniem, że zastraszony student stara się dotrzymywać wyznaczanych przez nią terminów, a także bardziej się przykłada do pracy. Strona 12 Ale gdyby miała być szczera, przyznałaby się również do mniej chwalebne- go powodu. Thomas patrzył na nią z nabożnym szacunkiem, co poprawiało jej samopoczucie. - Zresztą to nic wielkiego - dodała. - Wystarczy się przygoto- wać do odpowiedzi na dowolne pytanie dotyczące każdej z czterystu książek czytanych wcześniej na studiach. Jeśli coś pokręcisz, po prostu wyrzucają cię za drzwi i już. Czubkiem widelca grzebała w sałatce, a tymczasem on wpatrywał się w nią z nieskrywanym podziwem. Uśmiechnęła się do niego. Jeśli chce się zostać wy- kładowcą, cała sztuka polega między innymi na tym, żeby nauczyć się profesor- skiego zachowania. Nie wolno jej było okazać Thomasowi, jak bardzo się boi. Egzamin ustny dopuszczający do pisania pracy doktorskiej zwykle stanowi punkt zwrotny - właśnie w tym momencie kadra zaczyna widzieć przed sobą nowego kolegę, a nie ucznia. Niestety, bywa i tak, że egzamin zamienia się w in- R telektualną jatkę, kiedy nieprzygotowana studentka - świadoma tego faktu, lecz bezsilna - doświadcza wiwisekcji swojej wiedzy. Connie wiedziała, że tak czy L owak będzie musiała się zmierzyć z własnymi niedoskonałościami. Jako su- T mienna i ostrożna młoda kobieta nie pozostawiała niczego przypadkowi. Odsu- wając na wpół zjedzoną sałatkę poza zasięg pełnego uwielbienia wzroku Thoma- sa, powiedziała sobie, że dała z siebie wszystko. W głowie miała regały pełne książek z uwagami i zakładkami, i odkładając po skończonym lunchu widelec, zrobiła sobie sprawdzian - szybki przegląd zawartości półek. Gdzie są książki z ekonomii? Tutaj. A te o strojach i kulturze materialnej? Półkę wyżej, po lewej. Po jej twarzy przemknął cień wątpliwości. A jeśli mimo wszystko nie przy- gotowała się dostatecznie? Pierwsza fala mdłości ścisnęła jej żołądek, a twarz pobladła o ton. Co roku komuś się to przytrafiało. Od lat wysłuchiwała plotek o studentach, którzy pękli i zapłakani wybiegli z sali egzaminacyjnej, kończąc swą akademicką karierę, zanim się jeszcze zaczęła. Sytuacja mogła się rozstrzygnąć tylko dwojako. Dzisiejszym wystąpieniem teoretycznie może zapewnić sobie Strona 13 zdecydowanie większy szacunek na wydziale. Jeśli sprosta wyzwaniu, będzie o krok bliżej stanowiska wykładowcy. Chyba że w głowie zostaną jej tylko puste półki. Wszystkie historyczne książki znikną, zastąpi je jeden gruby segregator pełen streszczeń programów telewizyjnych z końca lat siedemdziesiątych i tek- stów piosenek rockowych. Ze kiedy otworzy usta, nie popłynie z nich ani jedno słowo. A wtedy spakuje manatki i wróci do domu. Teraz, cztery godziny po lunchu z Thomasem, siedziała po jednej stronie wypolerowanego na wysoki połysk mahoniowego stołu konferencyjnego w zna- jomym, ciemnym kącie siedziby harvardzkiego wydziału historii. Miała już za sobą bite trzy godziny wypytywania przez komisję złożoną z czwórki zgroma- dzonych po drugiej stronie wykładowców. Była zmęczona, ale dzięki wysokiemu poziomowi adrenaliny myślała ze zdwojoną przenikliwością. Przypomniała sobie ten sam przedziwny stan śmiertelnego zmęczenia połączonego z pełną sprawno- R ścią intelektualną, jakiego doświadczyła pewnej nieprzespanej nocy, kiedy wno- siła końcowe poprawki do ostatniego rozdziału pracy magisterskiej. Jej zmysły L się wyostrzyły, rozpraszały ją nachalnie - czuła drapanie tasiemki, którą prowi- T zorycznie podszyła rąbek wełnianej spódnicy, i lepkość w ustach po wypiciu słodkiej kawy. Skupiała więc uwagę na wszystkich tego typu szczegółach, lecz w końcu udało jej się wyrzucić je z głowy. Ale lęk pozostał, nie dał się opanować. Utkwiła wzrok w Chiltonie i czekała. Skromna sala, w której siedziała Connie, mieściła niewiele więcej niż stół konferencyjny ze zniszczonym blatem i kilka krzeseł zwróconych ku tablicy, niegdyś czarnej, a teraz blado-szarej od kredowych bazgrołów straszących przez dziesiątki lat. Za jej plecami wisiał zapomniany portret starca z siwymi boko- brodami, poczerniały przez upływ czasu i brak należytej troski. Z drugiej strony pokoju żaluzje w brudnym oknie broniły dostępu przedwieczornemu słońcu. Drobiny kurzu wisiały prawie nieruchomo w samotnym promieniu, który roz- świetlał wnętrze i wydobywał z mroku twarze członków komisji, od nosów po Strona 14 brody. Z zewnątrz dobiegły nawoływania i śmiech studentów, które wkrótce jednak ucichły w oddali. - Panno Goodwin - odezwał się Chilton. - Chcielibyśmy zadać pani ostatnie już na dzisiaj pytanie. - Promień słońca przesunął się po siwych włosach opieku- na naukowego Connie, kiedy nachylił się ku pustemu środkowi stołu, wzbijając pyłki kurzu, które utworzyły lśniącą aureolę wokół jego głowy. - Czy zechciała- by pani zwięźle i przejrzyście przedstawić komisji dzieje czarów w Ameryce Północnej? Historyk specjalizujący się w życiu kolonistów na ziemiach amerykańskich - a takim była Connie - musi umieć odtworzyć w najdrobniejszych szczegółach martwe od dawna systemy społeczne, religijne i ekonomiczne. Przygotowując się do egzaminu, wykuła na pamięć rzeczy nawet tak niezwykłe, jak metody przy- R gotowywania solonej wieprzowiny, zastosowanie guana nietoperzy jako nawozu L czy związki handlu melasą i rumem. Jej współlokatorka, Liz Dowers - wysoka, jasnowłosa i smukła oku- larnica, studiująca średniowieczną łacinę - pewnego T wieczoru zastała Connie ślęczącą nad biblijnymi wersetami, które często dołą- czane były do osiemnastowiecznych przyborników do haftowania. - W końcu osiągnęłyśmy taki stopień specjalizacji, że nie potrafimy się już porozumieć - stwierdziła Liz, kręcąc głową. Connie doskonale zdawała sobie sprawę, że ostatnie pytanie egzaminacyjne to prezent od Chiltona. Poprzednie były zdecydowanie zbyt specjalistyczne, nie- kiedy nawet wykraczały poza zakres wiedzy, jaki ją obowiązywał. Czy zechcia- łaby opisać główne towary eksportowe kolonii brytyjskich w łatach czterdzie- stych xix wieku, od Karaibów po Irlandię? Czy uważa, że historię tworzą wybit- ne jednostki działające w ekstremalnych okolicznościach, czy raczej duże popu- lacje ograniczone systemami ekonomicznymi? Jaką rolę dla społeczeństwa No- wej Anglii i dla rozwoju handlu odegrał jej zdaniem dorsz? Patrząc po kolei na Strona 15 twarze siedzących za stołem wykładowców, odnajdywała w ich skupionych spojrzeniach odbicie wąskich specjalizacji, dzięki którym każdy z nich zyskał rozgłos w świecie akademickim. Opiekun naukowy Connie, profesor Manning Chilton, popatrzył na nią z drugiej strony stołu. W kącikach jego ust igrał uśmieszek. Wypielęgnowane gęste włosy okalały jego twarz z pooranym zmarszczkami czołem i głębokimi bruzda- mi opadającymi po obu stronach nosa aż do brody, którą zachodzące słońce skrywało w głębokim cieniu. Swoboda jego ruchów wyrażała pewność siebie wymierającego już gatunku ludzi nauki, którzy przez całą karierę mieli nad gło- wą szkarłatny parasol Harvardu, a bodźcem do specjalizacji w historii okresu kolonialnego było dla nich dzieciństwo, spędzone w salonie szacownej kamieni- cy w Back Bay. Chilton roztaczał elegancki zapach starych wyrobów ze skóry i tytoniu fajkowego, męski, lecz nie starczy. R Obok niego przy stole konferencyjnym zasiadało troje innych szanowanych amerykańskich historyków. Po lewej przycupnął Larry Smith - małomówny, no- L szący się ze sportową elegancją specjalista od gospodarki, który mając najniższy T stopień profesorski, specjalnie zadawał podchwytliwe pytania, by zabłysnąć przed wyższymi rangą kolegami swoim autorytetem i znajomością rzeczy. Con- nie piorunowała go wzrokiem. Już dwa razy z premedytacją pytał ją o tematy, które nie były jej mocną stroną. W zasadzie na tym polegała jego praca, ale z drugiej strony był on jedynym członkiem komisji, który mógł jeszcze pamiętać własny egzamin kwalifikacyjny przed pisaniem doktoratu. Licząc na solidarność z jego strony, wykazała się naiwnością, bo właśnie najmłodsi rangą profesorowie często traktują przyszłych doktorantów najsurowiej, jakby chcieli powetować so- bie wszystkie prawdziwe i urojone upokorzenia. Smith obdarzył ją wymuszonym uśmiechem. Po prawej ręce Chiltona, wspierając podbródek na błyskającej biżuterią dło- ni, siedziała profesor Janine Silva - zaniedbana, niedawno przyjęta na etat specja- Strona 16 listka z zakresu gender studies, która rzecz jasna najbardziej lubiła zagadnienia teorii feminizmu. Tego dnia jej włosy były jeszcze bardziej potargane niż zwy- kle, a burgundowy połysk loków niewątpliwie zawdzięczały farbie. Connie po- dobało się jej świadome odrzucenie estetyki Harvardu - znakiem firmowym Ja- nine były długie, wzorzyste szale. Z upodobaniem psioczyła na rzekomą wrogość Harvardu wobec kobiet naukowców, a jej zainteresowanie karierą Connie zakra- wało wręcz na matkowanie; dlatego też dziewczyna musiała bardzo uważać, by nie przenieść na nią uczuć, jakie się żywi wobec własnych rodziców, co zdarza się wielu studentom w stosunku do opiekunów. I chociaż to Chilton miał większy wpływ na jej karierę, Connie najbardziej obawiała się, że rozczaruje Janine. Pro- fesor Silva najwyraźniej wyczuła chwilowy niepokój pupilki, bo dyskretnie po- kazała jej uniesiony w górę kciuk. Na prawo od niej, na samym skraju siedział profesor Harold Beaumont, spe- R cjalista od wojny secesyjnej i zatwardziały konserwatysta, znany z zrzędliwych polemik, które od czasu do czasu zamieszczał w dziale opinii czytelników „New L York Timesa". Connie nigdy z nim nie współpracowała, ale wybrała go do ko- T misji, podejrzewając, że nie będzie zbytnio zainteresowany tym, jak wypadnie. I tak musiała sprostać oczekiwaniom Chiltona i Janine, uznała więc, że to w zu- pełności wystarczy. A jednak wciąż czuła na sobie spojrzenie ciemnych oczu Beaumonta, wypalające okrągłą dziurę w rękawie jej swetra. Przeniosła wzrok na blat stołu, przypatrując się wyrytym na nim inicjałom poczerniałym od kolejnych warstw pasty nakładanych przez dziesiątki lat, a równocześnie w kartotece umysłu gorączkowo szukała tego, czego spodziewali się od niej usłyszeć. Gdzie to się podziało? Wiedziała, że gdzieś tam musi być. Czy pod „C" jak „czary"? Nie. A może pod „G", w dziale „gender studies"? Otwierała kolejne szufladki w pamięci, wyciągała całe pliki fiszek, przeglądała je i odrzucała na bok. Znów zrobiło jej się słabo. Potrzebna fiszka znikła. Nie mo- gła jej znaleźć. Teraz to ona stanie się bohaterką tych powtarzanych szeptem Strona 17 opowieści o studentach, którzy oblali. Zadano jej najprostsze możliwe pytanie, a ona nie potrafi udzielić odpowiedzi. Jeszcze chwila i będzie po niej. Czując, że mgła paniki zasnuwa jej oczy, Connie za wszelką cenę starała się uspokoić oddech. Na pewno dotrze do tych faktów, musi się tylko skupić. Ważne rzeczy nigdy nie wylatywały jej z głowy. Powtórzyła w myślach to słowo. Rze- czy. Zaraz, zaraz... przecież nie zajrzała pod „R". No tak, „religia ludowa, epoka kolonialna". Otworzyła jeszcze jedną szufladkę umysłu i znalazła! Mgła ustąpiła. Connie wyprostowała się na twardym krześle i uśmiechnęła. - Rzecz jasna, kuszące byłoby rozpoczęcie dyskusji na temat czarów w No- wej Anglii od paniki w Salem w tysiąc sześćset dziewięćdziesiątym drugim roku, kiedy to dziewiętnaścioro mieszkańców miasteczka stracono przez powieszenie - zaczęła, nagle odzyskawszy pewność siebie. - Skrupulatny historyk uzna jednak R tę panikę za anomalię i skupi się raczej na stosunkowo doniosłej roli, jaką pełniły czary w społeczeństwie kolonialnym na początku siedemnastego wieku. L Patrzyła na cztery potakujące głowy po drugiej stronie stołu, dostosowując T odpowiedź do ich reakcji. - Przypadki uprawiania czarów należały do rzadkości - ciągnęła. - Przeciętna czarownica była kobietą w średnim wieku, wyobcowaną ze społeczności z po- wodu ubóstwa albo braku rodziny, a przez to pozbawioną władzy społecznej i politycznej. Co ciekawe, badania różnych rodzajów maleficium - język zaplątał jej się na łacińskim słowie, które wyszło dłuższe o dodatkowe dwie sylaby, więc skarciła się w duchu za tanie efekciarstwo - o które zwykle oskarżano czarowni- ce, ujawniają, jak ciasny w istocie był świat kolonii dla zwykłych ludzi. O ile człowiek współczesny prawdopodobnie zakładałby, że ktoś, kto potrafi zapano- wać nad siłami przyrody, zatrzymać czas albo przepowiadać przyszłość, siłą rze- czy powinien używać tych mocy do wdrażania radykalnych zmian na wielką skalę, o tyle czarownice w koloniach przeważnie obwiniano o całkiem prozaicz- Strona 18 ne katastrofy, takie jak sprowadzenie choroby na krowę, skwaśnienie mleka albo utratę czyjejś własności. Ich mikrokosmiczna sfera wpływów nabiera sensu w kontekście religii wczesnych kolonii, według której uważano, że jednostka jest całkowicie bezradna wobec boskiej wszechmocy. Przerwała, żeby zaczerpnąć tchu. Miała ochotę się przeciągnąć, ale nie zro- biła tego. Jeszcze nie teraz. - Ponadto purytanie utrzymywali, że nie ma wiarygodnych przesłanek wskazujących na to, czy czyjaś dusza została zbawiona, czy też nie, bo dobre uczynki tego nie rozstrzygały - mówiła dalej. - Dlatego niepomyślne zdarzenia, takie jak poważna choroba albo pogorszenie sytuacji materialnej, często inter- pretowano jako oznaki Bożego niezadowolenia. Większość ludzi wolała jednak dopatrywać się ich przyczyny w czarach i zrzucać winę na coś, na co nie mają wpływu... na kobietę żyjącą ma marginesie społeczeństwa... niż rozważać moż- R liwość własnego duchowego zagrożenia. W rezultacie czary odegrały istotną rolę w koloniach Nowej Anglii... z jednej strony pozwalały tłumaczyć zjawiska nie- L wyjaśnione jeszcze przez naukę, z drugiej pełniły rolę kozła ofiarnego. T - A panika w Salem? - zainteresowała się profesor Silva. - Procesy czarownic w Salem próbowano tłumaczyć na wiele sposobów - odparła Connie. - Niektórzy historycy dowodzili, że były one wynikiem rywali- zacji między dwiema różnymi społecznościami religijnymi, jedną zurbanizowa- ną, reprezentującą miasto portowe, i drugą wiejską, rolniczą. Inni wskazywali na długotrwałe waśnie między rodzinami, a zwłaszcza na roszczenia finansowe niepopularnego duchownego, wielebnego Samuela Parrisa. Jeszcze inni utrzy- mywali nawet, że opętane dziewczęta miały halucynacje po zjedzeniu spleśnia- łego chleba, który może spowodować objawy podobne do wywołanych przez LSD. Osobiście jestem skłonna widzieć te wydarzenia jako ostatni przejaw reli- gijności typu kalwińskiego. Na początku osiemnastego wieku Salem zmieniło swój charakter ze wspólnoty religijnej na społeczność bardziej zróżnicowaną, w Strona 19 większym stopniu zainteresowaną szkutnictwem, rybołówstwem i handlem. Do protestanckich fanatyków, którzy stali za pierwszą falą osadnictwa w tym rejo- nie, dołączyli późniejsi imigranci z Anglii, a tych nie obchodziła religia, tylko możliwość prowadzenia interesów w nowych koloniach. Sądzę więc, że procesy były przejawem tej dynamicznej zmiany społecznej. A także ostatnim przypad- kiem zbiorowej histerii związanej z czarami w całej Ameryce Północnej. W gruncie rzeczy panika w Salem wyznaczała koniec pewnej epoki, zakorzenionej jeszcze w średniowieczu. - Bardzo przenikliwa analiza - orzekł profesor Chilton ni to zadumanym, ni to zaczepnym tonem. - Czy jednak nie przeoczyła pani jakiejś innej znaczącej interpretacji? Connie uśmiechnęła się do niego, ale jej uśmiech przypominał raczej grymas zwierzęcia próbującego odstraszyć napastnika. R - Nie jestem pewna, panie profesorze - odparła. Teraz Chilton z nią igrał. W duchu błagała, by czas zaczął biec szybciej, by L skończyły się gierki Chiltona, a ona przeniosła się nagle do pubu Abnera, gdzie T czekają na nią Liz i Thomas i gdzie wreszcie nie będzie musiała mówić i mówić. Kiedy była zmęczona, czasami słowa same wyrywały się z jej ust, płynęły poto- kiem, nad którym nie potrafiła zapanować. Przyglądając się przebiegłemu uśmieszkowi Chiltona, zastanawiała się, czy już osiągnęła ten poziom zmęczenia. Ta głupia wpadka z maleficium mogłaby na to wskazywać. Chilton mógłby już dać jej spokój... Tymczasem on nachylił się ku niej. - Czy nigdy nie rozważała pani najprostszej możliwości, tej mianowicie, że oskarżone naprawdę były winne czarów? - zapytał, unosząc brwi i budując na blacie stołu piramidkę z dłoni. Przez chwilę patrzyła na niego bez słowa. Przelała się przez nią fala irytacji, a nawet złości. Co za niedorzeczne pytanie! Uczestnicy procesów czarownic w Strona 20 koloniach z pewnością wierzyli, że mają przed sobą prawdziwe czarownice. Jednak nikt ze współczesnych badaczy nawet nie próbował dopuścić takiej moż- liwości. Connie nie mogła pojąć, dlaczego Chilton drażni się z nią w ten sposób. Czyżby chciał przez to jej pokazać, jak niską pozycję zajmuje w akademickiej hierarchii? Ale nawet jeśli pytanie było bezsensowne, musiała na nie odpowie- dzieć, skoro to Chilton je zadał. Z pewnością nie pamiętał już, jak straszny jest doktorancki egzamin kwalifikacyjny. Inaczej nie żartowałby z niej dziś tak okrutnie. A może jednak? Odchrząknęła, opanowując rozdrażnienie. Niska pozycja w światku akade- mickim nie uprawniała jej do okazywania niezadowolenia. W przymrużonych oczach Janine dostrzegła zrozumienie i współczucie, ale zauważyła też jej ledwo dostrzegalne skinienie głowy, sygnał, że ma kontynuować. „Skacz na głęboką wodę - znaczyło to skinienie. - Obie dobrze wiemy, o co tu chodzi, ale musisz to R zrobić". - Powiem tak, panie profesorze - zaczęła. - Żadne ze współczesnych L źródeł wtórnych, które czytałam, nie traktuje tego jak realnej możliwości. Jedy- T nym wyjątkiem, który przychodzi mi na myśl, jest Cotton Mather. W tysiąc sie- demset piątym roku napisał on słynną obronę procesów i egzekucji w Salem, w której wyraził stanowcze przekonanie, że sądy postąpiły słusznie, uwalniając miasto od prawdziwych, praktykujących czarownic. Mniej więcej w tym samym czasie jeden z sędziów, Samuel Se- wall, opublikował publiczne przeprosiny za swój udział w tych procesach. Oczywiście Cotton Mather jako wybitny teolog przewodniczył rozprawom. Można dodać, że zrobił to wbrew opinii swojego ojca Increase'a Mathera, nie mniej słynnego teologa, który publicznie potępił procesy w Salem jako oparte na wątpliwych dowodach. Tak więc Cotton Mather mógł dowodzić, że czary w Salem były faktem i że zabicie dwudziestu osób miało mocne uzasadnienie, bo za wiele położył na szali, by stać go było na pomyłkę.