Strona 1 Bernard Werber Tanatunauci Les thanatonautes Z języka francuskiego przełoŜył Oskar Hedemann Strona 2 Królowej poświęcam Strona 3 SŁOWNIK TANATONAUTA r. m. (z greckiego: thanatos, śmierć i nautes, Ŝeglarz) badacz śmierci. PODRĘCZNIK DO HISTORII KILKA DAT, KTÓRE WARTO ZAPAMIĘTAĆ 1492: Pierwszy krok na kontynencie amerykańskim 1969: Pierwszy krok na KsięŜycu 2062: Pierwszy krok na kontynencie zmarłych 2068: Pierwszy krok na drodze do reinkarnacji Podręcznik szkolny, kurs podstawowy, 2. Rok Strona 4 Epoka pierwsza: czas majsterkowiczów Strona 5 1 - PODRĘCZNIK DO HISTORII Niegdyś wszyscy ludzie bali się śmierci. Była niczym nieustający odgłos w tle, o którym nawet przez chwilę nikomu nie udawało się zapomnieć. KaŜdy doskonale wiedział, Ŝe u kresu wszystkich działań on sam przestaje istnieć. Ten właśnie lęk potrafił zatruć kaŜdą przyjemność. Woody Allen, amerykański filozof Ŝyjący pod koniec XX wieku, jednym zdaniem opisał panujący wówczas stan ducha: „Dopóki człowiek będzie śmiertelny, dopóty nie będzie w stanie poczuć się naprawdę wolny". Podręcznik szkolny, kurs podstawowy, 2. rok 2 - PAMIĘTNIK MICHAELA PINSONA Czy mam prawo o wszystkim mówić? Nawet teraz, z perspektywy czasu, trudno mi uwierzyć w to, co się stało i co naprawdę się wydarzyło. Zdumiewa mnie fakt, Ŝe wziąłem udział w tej niesamowitej epopei. Ciągle nie potrafię zrozumieć, w jaki sposób udało mi się wyjść z tego cało i o tym opowiedzieć. W istocie nikt nie przypuszczał, Ŝe wszystko potoczy się tak szybko i sprawy zajdą aŜ tak daleko. Naprawdę nikt. CóŜ takiego popchnęło nas do tego szaleństwa? Sam nie wiem. MoŜe nic nadzwyczajnego, coś, co nazywamy ciekawością. Tą samą ciekawością, która skłania nas do wychylenia się nad przepaścią i skonstatowania, jak potworny byłby nasz upadek, gdybyśmy tylko wykonali ten jeden krok do przodu. MoŜe była to takŜe potrzeba przeŜywania przygód w coraz bardziej zastałym i pozbawionym emocji świecie. Niektórzy zwykli mawiać: „To było gdzieś zapisane, musiało stać się właśnie tak". Co do mnie, nie wierzę w narzucone z góry przeznaczenie. Wierzę natomiast, Ŝe ludzie dokonują wyborów i starają się ich trzymać. To wybór określa przeznaczenie i być moŜe właśnie wybory ludzi wyznaczają wszechświat. Pamiętam dokładnie wszystko, kaŜdy epizod, kaŜde wypowiedziane słowo, kaŜde Strona 6 zdanie, które padło podczas tej wielkiej przygody. Czy mam jednak prawo opowiedzieć wam o wszystkim? Orzeł: opowiadam. Reszka: zachowuję wszystko w tajemnicy. Orzeł! Gdyby przyszło mi dotrzeć do początku wszystkich wydarzeń, które po sobie nastąpiły, musiałbym cofnąć się daleko, bardzo daleko we własną przeszłość. 3 - KARTOTEKA POLICYJNA Wniosek o udostępnienie podstawowych danych osobowych Nazwisko: Pinson Imię: Michael Włosy: ciemne Oczy: piwne Wzrost: 175 cm Znaki szczególne: brak Uwagi: pionier ruchu tanatonautycznego Słabe strony: brak pewności siebie 4 - U DUPONTA WSZYSTKO DOBRE Podobnie jak w wypadku wszystkich innych dzieci, takŜe dla mnie nastąpił dzień X, w którym odkryłem, czym jest śmierć. Moim pierwszym nieboszczykiem był człowiek nawykły do Ŝycia w otoczeniu trupów. Był nim pan Dupont, rzeźnik, u którego kupowaliśmy mięso. Jego dewiza, wypisana wielkimi literami na witrynie, brzmiała: „U Duponta wszystko dobre". Jednak pewnego ranka matka obwieściła mi, Ŝe nie będziemy juŜ mogli kupować u niego polędwicy na niedzielę, bo pan Dupont umarł. Przygniotła go tusza wołu rasy Charolais, którą niechcący strącił z haka. Musiałem mieć wtedy jakieś cztery lata. Zupełnie niespodziewanie zapytałem matkę, co teŜ oznacza to słowo „umarł". Matka z jakiegoś powodu była tak samo zaŜenowana jak w dniu, w którym zapytałem ją, czy stosowany przez nią środek antykoncepcyjny mógłby takŜe Strona 7 wyleczyć mnie z kaszlu. Spuściła tylko wzrok. - No cóŜ, hm, umrzeć, to znaczy „juŜ nie być tutaj". - To tak jak wyjść z pokoju? - No nie tylko z pokoju. To równieŜ wyjść z domu, opuścić miasto, kraj. - Czyli podróŜować gdzieś bardzo daleko? Tak jak wyjeŜdŜa się na wakacje? - No... niezupełnie. Dlatego Ŝe kiedy ktoś umrze, juŜ się nie rusza. - To znaczy, Ŝe nie ruszamy się i wyruszamy gdzieś daleko? Super! Jak to w ogóle moŜliwe? I być moŜe właśnie przy tej nieudolnej próbie zrozumienia śmierci pana Duponta zrodziła się we mnie nieodparta ciekawość poznania tego, co znacznie później stało się przyczyną szaleństwa Raoula... W kaŜdym razie tak mi się przynajmniej wydaje. Trzy miesiące później, kiedy to oświadczono mi, Ŝe takŜe moja prababka Aglae umarła, miałem powiedzieć: „Prababcia Aglae umarła? Nie wierzę, Ŝeby była do tego zdolna!". Pradziadek okropnie przewracał oczami i z wściekłością wyrzucił z siebie zdanie, którego nigdy juŜ nie zapomnę: - Czy ty naprawdę nie zdajesz sobie sprawy z tego, Ŝe śmierć jest najbardziej przeraŜającą rzeczą, która moŜe się wydarzyć? Nie. Nie wiedziałem tego. - Ach... bo ja myślałem, Ŝe... - wybełkotałem. - Z takich spraw się nie Ŝartuje! - dodał, Ŝeby jeszcze bardziej mnie dobić. - Jeśli jest coś, z czym nie ma Ŝartów, to właśnie śmierć! A potem mój ojciec przejął pałeczkę. I wszyscy chcieli mi wytłumaczyć, Ŝe śmierć jest absolutnym tabu. Nie mówi się o niej, nawet się nie wspomina, a jeśli juŜ słowo to padnie, wypowiadane musi być z lękiem i szacunkiem. W Ŝadnym razie nie naleŜy wypowiadać go bez powodu, bo to sprowadza nieszczęście. Ktoś mną potrząsnął. - Prababcia Aglae umarła. To okropne. I gdybyś nie był bez serca... rozpłakałbyś się! Trzeba przyznać, Ŝe mój brat Conrad od najmłodszych lat potrafił wylewać łzy tak, jak się wyŜyma gąbkę podczas kąpieli. A więc to tak? Kiedy ludzie umierają, trzeba płakać? Nigdy mi tego nie powiedziano. Ale okazuje się, Ŝe sprawy, o których się nie mówi, idą lepiej, kiedy się o nich mówi. Aby pomóc mi się rozpłakać, rozwścieczony moją młodzieńczą arogancją ojciec sprał Strona 8 mnie zresztą solidnie po twarzy. W ten sposób, taką przynajmniej miał nadzieję, zapamiętam na dobre: po pierwsze, zdanie „śmierć jest najbardziej przeraŜającą rzeczą, która moŜe się wydarzyć" a takŜe to, Ŝe „z tymi sprawami nie ma Ŝartów". - Dlaczego się nie rozpłakałeś? - dopytywał znowu ojciec, kiedy wracaliśmy z pogrzebu prababci Aglae. - Daj mu juŜ spokój, Michael ma dopiero pięć lat, nawet nie wie, czym jest śmierć - broniła mnie bez przekonania matka. - On doskonale wie, ale myśli tylko o sobie, więc śmierć innych jest mu obojętna. Zobaczysz, kiedy my umrzemy, teŜ nie będzie płakał! W tym momencie ostatecznie zrozumiałem, Ŝe ze śmiercią nie ma Ŝartów. Od tej chwili za kaŜdym razem gdy powiadamiano mnie o czyjejś śmierci, zawsze starałem się na siłę myśleć o czymś bardzo, ale to bardzo smutnym... na przykład o gotowanych liściach szpinaku. Bez Ŝadnych trudności łzy napływały same do oczu, co wszystkim sprawiało przyjemność. Później nawiązałem jednak bardziej juŜ bezpośredni kontakt ze śmiercią. OtóŜ kiedy miałem siedem lat, ja sam umarłem. A wydarzyło się to w lutym, w pewien bardzo piękny i słoneczny dzień. Trzeba teŜ przyznać, Ŝe wcześniej mieliśmy bardzo łagodny styczeń, a często się zdarza, Ŝe po ciepłym styczniu nastaje pełen słońca luty. 5 - GDZIE BOHATER UMIERA NA POCZĄTKU - U w a Ŝ a j! - Rany boskie... - O BoŜe! - Uwaga! PrzecieŜ on zaraz... - Nieeeeee!!!!!! Długi pisk hamulców. A potem uderzenie, głuche i przytłumione. Biegłem za piłką, która wypadła na jezdnię, a zderzak sportowego samochodu ściął mnie tuŜ pod kolanami, tam gdzie skóra jest najmiększa. Moje stopy oderwały się od ziemi. Wyrzuciło mnie niczym z katapulty prosto w niebo. Powietrze świstało mi w uszach. Unosiłem się nad powierzchnią. Chłodny wiatr wtargnął do moich rozdziawionych ust. Gdzieś tam w dole, nieco dalej, gapie wpatrywali się we mnie z przeraŜeniem. Strona 9 Jakaś kobieta zawyła, widząc, jak się wznoszę. Spod spodni wyciekała mi struŜka krwi, tworząc na asfalcie kałuŜę. Wszystko działo się jak w zwolnionym tempie. Leciałem na poziomie dachów, obserwując poruszające się w mansardowych oknach sylwetki. Wtedy po raz pierwszy w moim umyśle pojawiło się pytanie, które znacznie później stanie się moją nieustającą obsesją: „Co ja tutaj w ogóle robię?". Tak, w tej właśnie chwili, zawieszony na ułamek sekundy pod niebem, zrozumiałem, Ŝe niczego nie rozumiem. Kim jestem? Skąd się tu wziąłem? Dokąd zmierzam? Odwiecznie stawiane pytania. KaŜdy zadaje je sobie któregoś dnia. Ja zadałem je sobie w tej właśnie chwili, gdy umierałem. Wzniosłem się bardzo wysoko. Spadłem takŜe nad wyraz szybko. Plecy uderzyły o maskę sportowego samochodu w kolorze zielonym. Odbiłem się, a głowa uderzyła o krawędź chodnika. Rozległ się trzask. Głuchy odgłos. PrzeraŜone twarze pochyliły się nade mną. Chciałem coś powiedzieć, ale nie byłem w stanie niczego juŜ zrobić, ani wydobyć z siebie głosu, ani poruszyć się. Słońce powoli zaczęło zachodzić. To fakt, w lutym słońce jest jeszcze nieśmiałe. I wiadomo, Ŝe tylko patrzeć, a nadejdą marcowe gwałtowne deszcze. Słońce stopniowo gasło. Wkrótce pogrąŜyłem się w ciemnościach i ciszy. śadnych zapachów, Ŝadnych odczuć, nic. Kurtyna. Miałem dopiero siedem lat i juŜ po raz pierwszy umarłem. 6 - REKLAMA „śycie jest piękne. Nie słuchajcie plotek. śycie jest piękne. śycie to produkt przetestowany i zatwierdzony przez ponad siedemdziesiąt miliardów ludzi od trzech milionów lat. Oto najlepszy dowód jego niepowtarzalnej wartości". Komunikat KAPś, Krajowej Agencji Promocji śycia Strona 10 7 - PODRĘCZNIK DO HISTORII Do chwili pojawienia się tanatonautyki śmierć uwaŜana była za jedno z najwaŜniejszych tabu ludzkości. śeby skuteczniej walczyć ze związanymi z nim obawami, ludzie odwoływali się do procesów myślowych, które dzisiaj nazwalibyśmy przesądami. Niektórzy na przykład uwaŜali, Ŝe medalik z wyobraŜeniem świętego Krzysztofa przyczepiony do deski rozdzielczej uchroni kierowcę przed śmiertelnym wypadkiem samochodowym. Zanim nastał XXI wiek, Ŝartowano sobie dosyć powszechnie, Ŝe największe szanse, by wyjść cało z wypadku samochodowego, ma posiadacz największego medalika ze świętym Krzysztofem. Podręcznik szkolny, kurs podstawowy, 2. rok 8 - GDZIE BOHATER UMIERA MNIEJ, NIśBY SIĘ WYDAWAŁO Oczekiwanie. Nic strasznego się nie wydarzyło. Pradziadek nie miał racji. Śmierć nie była wcale aŜ tak przeraŜająca. Po prostu nic się nie działo. I to wszystko. Ciemność i cisza trwały bardzo długo. Wreszcie otworzyłem oczy. Drobna sylwetka pojawiła się w mglistej otoczce światła. Zapewne anioł. Anioł pochylił się nade mną. Dziwnie przypominał kobietę, ale bardzo piękną kobietę, taką, jakiej nigdy nie ujrzymy na ziemi. Miała jasne włosy i ciemne oczy. Pachniała morelami. Wokół nas wszystko było białe i pogodne. Musiałem być w raju, gdyŜ anioł się do mnie uśmiechnął. - Eeem... asz.... uŜŜŜŜ... emp... ryyyyyy... Anioły najwidoczniej porozumiewają się własnym językiem. śargonem całkowicie niezrozumiałym dla nieaniołów. - Emmm... szszszsz... pera... tuuuuuu. Powtarzała cierpliwie tę litanię i przesunęła delikatną chłodną dłonią po moim gładkim czole dziecka, które uległo wypadkowi. - Nie... masz... juŜ... temperatury. Strona 11 Rozejrzałem się wokół siebie lekko jeszcze nieprzytomny. - W porządku? Rozumiesz, co do ciebie mówię? Nie masz juŜ gorączki. - Gdzie jestem? W raju? - Nie, na oddziale reanimacji w szpitalu Saint-Louis. - Anioł uspokoił mnie. - Nie umarłeś. Jesteś tylko trochę pokiereszowany. Miałeś sporo szczęścia, Ŝe spadłeś na maskę samochodu, która złagodziła upadek. Masz tylko mocno rozdartą skórę na kolanach. - Zemdlałem? - Tak, byłeś nieprzytomny przez trzy godziny. Straciłem świadomość na trzy godziny i w ogóle tego nie pamiętam! Kompletnie nic, Ŝadnych, choćby najmniejszych doznań. Przez te trzy godziny zupełnie nic się nie wydarzyło. Pielęgniarka podłoŜyła mi poduszkę pod plecy, Ŝebym mógł usiąść wygodniej. MoŜe i byłem martwy przez trzy godziny, ale czułem, Ŝe ani mnie to grzeje, ani ziębi. Natomiast pojawienie się mojej rodziny wywołało u mnie silny ból głowy. Wszyscy byli tacy mili i pochlipywali, zupełnie jakbym rzeczywiście wyzionął ducha. Twierdzili, Ŝe strasznie się o mnie martwili. „Krew zastygła nam w Ŝyłach", właśnie tak się wyrazili. Odniosłem wraŜenie, Ŝe jakby trochę jest im przykro, Ŝe wyszedłem z tego cało. Gdybym umarł, strasznie by mnie Ŝałowali. I od razu okazałoby się, Ŝe miałem wyłącznie same zalety. 9 - KARTOTEKA POLICYJNA Wniosek o udostępnienie danych psychologicznych dotyczący Michaela Pinsona Osobnik poddany badaniu jest ogólnie normalny. JednakŜe stwierdzono u niego pewne psychiczne ułomności spowodowane nadmiernie przytłaczającym środowiskiem rodzinnym. Osobnik Ŝyje w ciągłym stanie niepewności. Według niego ten, kto zabiera głos jako ostatni, ma zawsze rację. Nie wie, czego chce. Nie rozumie teŜ czasów, w jakich Ŝyje. Nieznaczne skłonności do paranoi. Uwaga: rodzice nie uznali za wskazane, by powiedzieć mu o tym, Ŝe jest dzieckiem adoptowanym. Strona 12 10 - SĘP Pierwsza wycieczka poza Ŝycie właściwie nie nauczyła mnie niczego interesującego na temat śmierci, z wyjątkiem moŜe tego, Ŝe jeszcze przez długi czas było to źródłem kłopotów, które miałem z rodziną. Później, kiedy miałem juŜ osiem, a moŜe dziewięć lat, bardziej zainteresowałem się śmiercią, tyle Ŝe tym razem śmiercią innych. NaleŜy zaznaczyć, Ŝe w telewizji kaŜdego wieczoru w wiadomościach o dwudziestej pokazywano zmarłych, a było tego do wyboru, do koloru. A więc byli tam najpierw ci, którzy zginęli na wojnie. Mieli na sobie zielono- czerwone mundury. Potem pokazywali tych, którzy zginęli w drodze na wakacje: ubrania wielobarwne. Wreszcie pokazywano słynnych zmarłych: ubranych w świecące stroje. W telewizji wszystko było znacznie prostsze niŜ w Ŝyciu. Od razu moŜna było zrozumieć, Ŝe śmierć jest czymś smutnym, bo obrazom towarzyszyła pogrzebowa muzyka. To co pokazywali w telewizji, zrozumieć mogły i dzieci, i debile. Ofiarom wojny przysługiwała symfonia Beethovena, ci z wakacji mieli prawo do koncertu Vivaldiego, a gwiazdom show-biznesu, które przedawkowały, towarzyszył wolny kawałek Mozarta grany na wiolonczeli. ZauwaŜyłem teŜ, Ŝe kiedy zmarła jakaś gwiazda, od razu sprzedaŜ jej płyt szła ostro w górę, filmy z nią nie schodziły z małego ekranu i wszyscy mówili wyłącznie dobrze o zmarłym. Zupełnie jakby śmierć wymazała wszystkie grzechy. Ale było coś jeszcze lepszego: śmierć wcale nie przeszkadzała artystom pracować dalej. Najlepsze płyty Johna Lennona, Jimmy’ego Hendrixa czy Jima Morrisona pokazały się na rynku dopiero jakiś czas po ich śmierci. Moim kolejnym pogrzebem był pogrzeb wujka Norberta. Wspaniały był z niego człowiek, jak zapewniali idący w kondukcie pogrzebowym. Wtedy zresztą usłyszałem po raz pierwszy ten jakŜe powszechnie stosowany zwrot: „No tak, zawsze ci najlepsi odchodzą pierwsi". Miałem wtedy zaledwie osiem lat, ale pojawiła się natrętna myśl: „Jak to? A więc wszędzie wokół mnie pozostali juŜ tylko ci źli?". Na tym pogrzebie zachowałem się jednak bez zarzutu. Gdy tylko ruszył kondukt, całym sobą skupiłem się na gotowanych liściach szpinaku. Szlochałem sobie w najlepsze, dorzucając jeszcze do tego koreczki z anchois. Nawet mojemu bratu Conradowi nie udało się wspiąć do poziomu moich łez. Strona 13 Kiedy dochodziliśmy juŜ do cmentarza Père-Lachaise, dorzuciłem do mojego płaczliwego menu brokuły i surowy móŜdŜek jagnięcy. Fuj!... Nieomal zemdlałem z obrzydzenia. W niewielkiej grupce usłyszałem, jak ktoś szepnął: „Nie zdawałem sobie sprawy, Ŝe Michael był aŜ tak związany z wujkiem Norbertem". Matka zauwaŜyła nawet, Ŝe jest to tym bardziej zaskakujące, iŜ tak po prawdzie nigdy go nie widziałem na oczy. W kaŜdym razie odkryłem przy tej okazji przepis na udany pogrzeb: liście gotowanego szpinaku, anchois, brokuły i jagnięcy móŜdŜek. Dzień jakŜe wart zapamiętania, tym bardziej zresztą Ŝe po raz pierwszy spotkałem wówczas Raoula Razorbaka. Staliśmy nad trumną mojego zmarłego wujka Norberta, gdy nagle dostrzegłem nieco dalej coś, co w pierwszej chwili wyglądało jak siedzący na zwłokach sęp. Ale nie był to wcale ptak Ŝywiący się padliną. Był to Raoul. Korzystając z chwili nieuwagi - w końcu przecieŜ wylałem wystarczającą porcję łez - podszedłem do mrocznej sylwetki. Coś w rodzaju wielkiej samotnej tyczki siedziało sobie na płycie grobowca, wpatrując się w niebo. - Dzień dobry - powiedziałem grzecznie. - Co pan tu robi? Cisza. Z bliska sęp okazał się małym chłopcem. Był chudy, z kościstej twarzy spod okularów w rogowej oprawce wystawały jedynie policzki. Smukłe delikatne dłonie spoczywały na spodniach niczym dwa pająki oczekujące spokojnie na rozkazy swojego pana. Chłopiec spuścił głowę i spojrzał na mnie wzrokiem uwaŜnym i głębokim, którego jeszcze nigdy nie spotkałem u kogoś, kto był mniej więcej w moim wieku. Powtórzyłem pytanie: - No więc co pan robi? Ręka-pająk przesunęła się szybko po północnej stronie poły płaszcza i dotknęła długiego prostego nosa. - MoŜesz mi mówić „ty" - oświadczył uroczyście. Po czym wyjaśnił: - Jestem na grobie mojego ojca. Staram się dociec, czy ma mi coś do powiedzenia. Parsknąłem śmiechem. Przez chwilę wahał się, wreszcie teŜ się roześmiał. Nie pozostawało nic innego, jak tylko zakpić sobie z chudego dzieciaka, który godzinami przesiaduje przy grobie i patrzy w płynące po niebie chmury. - Jak się nazywasz? - Raoul Razorbak. MoŜesz mi mówić Raoul. A ty? - Michael Pinson. MoŜesz mi mówić Michael. Przyjrzał mi się uwaŜnie. Strona 14 - Pinson? Szczygieł? Jak na szczygła dziwny z ciebie ptak. Próbowałem nie dać się zbić z tropu. Przypomniałem sobie takie zdanie, które pasuje do wszystkiego, nauczyłem się go właśnie na potrzeby tego typu delikatnych sytuacji. - Jest nim ten, kto to mówi. Raoul znowu głośno się roześmiał. 11 - KARTOTEKA POLICYJNA Wniosek o udostępnienie podstawowych danych osobowych Nazwisko: Razorbak Imię: Raoul Włosy: ciemne Oczy: piwne Wzrost: 190 cm Znaki szczególne: okulary Uwagi: pionier ruchu tanatonautycznego Słabe strony: nadmierna pewność siebie 12 - PRZYJAŹŃ Wkrótce potem zaczęliśmy się spotykać na cmentarzu Père-Lachaise w kaŜde środowe popołudnie. Lubiłem iść obok wysokiej chudej sylwetki Raoula. A poza tym zawsze miał ciekawe rzeczy do opowiedzenia. - Za późno się urodziliśmy, Michael. - A czemuŜ to? - Dlatego, Ŝe wszystko juŜ zostało wynalezione, wszystko zostało zbadane. Moim marzeniem byłoby zostać człowiekiem, który wynalazł proch albo elektryczność lub przynajmniej skonstruował łuk i strzały. Zadowoliłbym się naprawdę byle czym. Tylko Ŝe wszystko juŜ zostało odkryte. Rzeczywistość jest szybsza od science fiction. Nie ma juŜ wynalazców, zostali tylko ci, którzy za nimi podąŜają i jedynie udoskonalają to, co inni odkryli dawno, dawno temu. Ostatnim, który doznał tego fantastycznego uczucia, Ŝe wdziera Strona 15 się w nowy wszechświat, musiał być Einstein. Tylko sobie wyobraź, jak musiało mu się zakręcić w głowie, gdy zrozumiał, Ŝe jest w stanie obliczyć prędkość światła! Nie, nie umiałem sobie tego wyobrazić. Raoul przyjrzał mi się trochę rozczarowany. - Powinieneś czytać więcej ksiąŜek, Michael. Świat dzieli się na dwie kategorie ludzi: czytających ksiąŜki i słuchających tych, którzy ksiąŜki przeczytali. I lepiej jest, wierz mi, naleŜeć do pierwszej kategorii. Odparłem, Ŝe właśnie on mówi, jakby czytał z ksiąŜki, i roześmialiśmy się obaj. KaŜdy odgrywał swoją rolę: Raoul wypowiadał jakieś podstawowe prawdy, ja z tego Ŝartowałem, a potem wspólnie śmialiśmy się. Rzeczywiście obśmiewaliśmy się ze wszystkiego jak norki. Niemniej prawda, Ŝe Raoul Razorbak przeczytał całą masę ksiąŜek. Zresztą to on wzbudził we mnie zamiłowanie do czytania, podsuwając mi, według jego słów, „nieupierdliwych" autorów, takich jak: Rabelais, Edgar Allan Poe, Lewis Carroll, H. G. Wells, Jules Verne, Isaac Asimov, Frank Herbert, Philip K. Dick. - Bo takich nieupierdliwych pisarzy nie ma znowu aŜ tak wielu - wyjaśniał. - Większość autorów wyobraŜa sobie, Ŝe im bardziej są niezrozumiali, tym bardziej wydają się inteligentni. Rozciągają więc te swoje zdania na dwadzieścia linijek. Potem otrzymują nagrody literackie, a ludzie kupują ich ksiąŜki, Ŝeby ładnie wyglądały w salonie i Ŝeby osobom, które do nich przyjdą, dać do zrozumienia, Ŝe są w stanie czytać tak bardzo skomplikowane rzeczy. Przeglądałem ksiąŜki, gdzie nie dzieje się nic. Kompletnie nic. Pojawia się jakiś gość, widzi jakąś kobietę, podrywa ją. Ona mu mówi, Ŝe nie wie, czy się z nim prześpi czy teŜ nie. Po ośmiuset stronach w końcu decyduje się i oświadcza mu, Ŝe ostatecznie jednak nie. - Ale po co pisać ksiąŜki, w których kompletnie nic się nie dzieje? - zapytałem. - Brak pomysłów. Ubóstwo wyobraźni. Stąd wszystkie biografie i autobiografie, fabularyzowane Ŝyciorysy... Pisarze, którzy nie są w stanie stworzyć innego świata, mogą jedynie opisywać własny świat, choćby był bardzo ubogi. Nawet w literaturze nie ma juŜ wynalazców. Zatem z braku treści autorzy cyzelują styl i wygładzają formę. Opisz na dziesięciu stronach swoje nieszczęścia spowodowane czyrakiem i masz całkiem spore szanse dostać Nagrodę Goncourtów. Wspólny rechot. - Uwierz mi, gdyby „Odyseję" Homera wydano dzisiaj po raz pierwszy, nawet by się nie pojawiła na liście najlepiej sprzedających się ksiąŜek. Umieszczono by ją w dziale fantastyki i horrorów. Tylko takie dzieciaki jak my czytałyby to ze względu na opowieści o Strona 16 cyklopach, wróŜkach, syrenach i róŜnych potworach. Raoul miał rzadki dar oceniania według własnych odczuć. Nie powtarzał bezmyślnie powszechnie przyjętych prawd powielanych w telewizji czy w gazetach. I chyba właśnie to urzekło mnie w nim tak bardzo, ta swoboda myślenia i odporność na wszelkiego rodzaju wpływy. On z kolei był wdzięczny za ten stan rzeczy swojemu ojcu. Ojciec był nauczycielem filozofii, podkreślał Raoul, właśnie od niego przejął miłość do ksiąŜek. Raoul codziennie czytał prawie jedną. Zwłaszcza ksiąŜki z dziedziny fantastyki lub fantastyki naukowej. - Tajemnicą wolności jest księgarnia - lubił mawiać. 13 - NIGDY NIE DBAMY NALEśYCIE O NASZE WNĘTRZNOŚCI W którąś środę po południu, kiedy siedząc na ławce, patrzyliśmy w milczeniu na płynące nad cmentarzem chmury, Raoul wyciągnął z tornistra gruby zeszyt. Otworzył go i pokazał mi wklejoną stronę, którą musiał wcześniej wyciąć z ksiąŜki poświęconej mitologii staroŜytnej. Był tam obrazek przedstawiający egipską barkę i kilka róŜnych postaci. Skomentował to w taki oto sposób: - Pośrodku barki stoi Re, bóg słońca. Przed nim klęczy zmarły. Po jednej i drugiej stronie stoją dwa inne bóstwa: Izyda i Neftyda. Lewą ręką Izyda wskazuje kierunek, a w prawej ręce trzyma krzyŜ ankh, symbol wieczności, która czeka na wędrowca w zaświatach. - Egipcjanie wierzyli w zaświaty? - Oczywiście. Tutaj, po lewej stronie obrazu, moŜna rozpoznać Anubisa z głową szakala. To on jest przewodnikiem, który towarzyszyć będzie zmarłemu, trzyma w ręku urnę zawierającą jego Ŝołądek i wnętrzności. Pamiętam, jak bardzo byłem przejęty. Raoul tymczasem przyjął mentorski ton: - „KaŜdy zmarły musi czuwać nad tym, by nie ukradziono mu wnętrzności", takie jest stare egipskie przysłowie. Przewrócił kartkę, przechodząc do innych obrazów. - A tutaj zmarły wchodzi z kolei na barkę. Tu wita go albo osobiście Re, albo wieprz. Wieprz poŜera dusze przeklętych i prowadzi ich do piekła, gdzie władzę sprawują okrutni kaci, którzy torturują ich szponiastymi palcami zakończonymi długimi ostrymi pazurami. - Okropność! Raoul zasugerował mi, Ŝebym był bardziej wstrzemięźliwy w ocenach. - Lecz jeśli sam Re zgadza się przyjąć zmarłego, wszystko skończy się dobrze. Strona 17 Nieboszczyk stanie u boku bogów, a barka zacznie się przesuwać wzdłuŜ brzegu na długiej linie, która w rzeczywistości jest Ŝywym węŜem boa. - Super! Raoul wzniósł oczy do nieba. Mój naprzemiennie wyraŜany entuzjazm i oburzenie zaczynały go trochę irytować. Mimo wszystko mówił dalej. Ostatecznie byłem całą jego publicznością. - Ten boa jest miłym węŜem, odstrasza wrogów od światła. Stara się jak moŜe, ale jest jeszcze inny gad, tym razem niedobry, Apofis, uosobienie Seta, boga zła. Ten z kolei krąŜy wokół barki i stara się ją wywrócić. Czasami wypełza z wody i pluje ogniem. Sprawia, Ŝe barka kręci się w kółko, a on wyskakuje ponad fale w nadziei, Ŝe uda mu się połknąć przeraŜoną duszę zmarłego. JeŜeli jednak duszy uda się odeprzeć te ataki, wtedy łódź śmierci podąŜa dalej swoją drogą i sunie wzdłuŜ podziemnej rzeki, która przemierza dwanaście wewnętrznych światów. Wiele jest przeszkód, które naleŜy pokonać. Trzeba przekroczyć wrota piekieł, ominąć wodne monstra, obronić się przed latającymi demonami. JeŜeli jednak zmarły pokona wszystkie te przeciwności, wtedy... - Ku mojemu zdziwieniu Raoul nagle przerwał. - Wrócimy do tego w przyszłym tygodniu. JuŜ siódma, matka będzie się niepokoić. Moja irytacja rozbawiła go. - Wszystko we właściwym czasie. Nie bądź taki niecierpliwy. Następnej nocy po raz pierwszy śniło mi się, Ŝe latam i unoszę się ponad chmurami. Byłem jak ptak. Nie, byłem ptakiem. I leciałem, leciałem... I nagle, tuŜ za jakimś cumulusem, zauwaŜyłem ubraną na biało kobietę. Siedziała sobie na chmurce i była bardzo piękna. Jej ciało było młode i smukłe. ZbliŜyłem się do niej i dostrzegłem, Ŝe w ręku trzyma maskę. Gdy byłem znacznie bliŜej, aŜ podskoczyłem z przeraŜenia. Maska była tylko szkieletem, trupią czaszką z pustymi oczodołami, ustami bez warg ułoŜonymi w wykrzywiony uśmiech. Obudziłem się cały zlany potem. Jednym skokiem wpadłem do łazienki i włoŜyłem głowę pod zimną wodę, Ŝeby zmyć z siebie ten koszmar. Nazajutrz przy śniadaniu zapytałem matkę: - Mamo, sądzisz, Ŝe moŜemy latać jak ptaki? CzyŜby przez ten wypadek coś mi się porobiło w główce? Popatrzyła na mnie dziwnym wzrokiem. - Przestań juŜ wygadywać takie głupoty i wsuwaj te płatki. Strona 18 14 - MITOLOGIA MEZOPOTAMII „Gilgameszu! Na co ty się porywasz? śycia, co go szukasz, nigdy nie znajdziesz! [...] Kiedy bogowie stwarzali człowieka, śmierć przeznaczyli człowiekowi, Ŝycie zachowali we własnym ręku".1 Epos o Gilgameszu Fragment rozprawy Śmierć, ta nieznajoma Francisa Razorbaka 15 - RAOUL JEST NIENORMALNY Ilekroć spotykaliśmy się na cmentarzu Père-Lachaise, rozmawialiśmy z Raoulem o śmierci. W kaŜdym razie on mówił o śmierci, a ja go słuchałem. W tych naszych rozmowach nie było zresztą niczego odraŜającego, brudnego czy makabrycznego. Rozmawialiśmy o śmierci jako o interesującym zjawisku w taki sam sposób, jak moglibyśmy rozmawiać o istotach pozaziemskich czy o motocyklach. - Miałem sen - powiedziałem mu. Chciałem opowiedzieć mu historię siedzącej w niebie kobiety w białej atłasowej szacie, z maską trupiej czaszki, ale nie dał mi dojść do słowa. Natychmiast przerwał: - Mnie teŜ się coś śniło. Powoziłem rydwanem ognia. Kiedy do niego wsiadłem, ogniste rumaki poniosły mnie ku słońcu. Musiałem przebijać się przez kolejne kręgi ognia, Ŝeby zbliŜyć się do gwiazd, a im więcej kręgów mijałem, tym silniejsze odnosiłem wraŜenie, Ŝe coraz więcej rzeczy rozumiem. Później dowiedziałem się, Ŝe zainteresowanie Raula śmiercią nie było przypadkowe. Któregoś wieczoru po powrocie ze szkoły poszedł do łazienki i zobaczył ojca, który powiesił się na spłuczce. Francis Razorbak był nauczycielem filozofii w liceum Jeana Jaurèsa w ParyŜu. CzyŜby Francis Razorbak odkrył coś tak bardzo interesującego, Ŝe naszła go ochota, 1 Przeł. R. Stiller (ten przypis i następne pochodzą od tłumacza). Strona 19 by opuścić ten świat? Raoul był o tym przekonany. Jego ojciec nie zabiłby się ze smutku czy ze zmartwienia. Umarł, Ŝeby dotrzeć do jakiejś tajemnicy. Mój przyjaciel był tego tym pewniejszy, Ŝe od kilku miesięcy ojciec pracował nad rozprawą zatytułowaną „Śmierć, ta nieznajoma". Z pewnością odkrył coś niezwykle istotnego, poniewaŜ zanim się powiesił, spalił swoją pracę. Zwęglony papier unosił się jeszcze w kominku w chwili, gdy Raoul odkrył ciało. Jednak chyba ze sto kartek moŜna było nadal odczytać. Była tam mowa o staroŜytnych mitologiach i o kulcie zmarłych. Od tej pory Raoul nie przestawał o tym myśleć. CóŜ było aŜ tak waŜnym odkryciem dla jego ojca? Czego poszukiwał, decydując się na śmierć? W dniu pogrzebu Raoul nie płakał. Nikt jednak go za to nie skarcił. Nikt teŜ nie robił mu z tego powodu jakichkolwiek wyrzutów. Usłyszał tylko, jak ktoś mówi: „Biedny chłopiec, przeŜył tak potworny szok, kiedy jego ojciec się powiesił, Ŝe nie jest juŜ nawet w stanie płakać". Gdybym znał Raoula wcześniej, mógłbym dać mu ten mój przepis z gotowanym szpinakiem i jagnięcym móŜdŜkiem i to by mu oszczędziło tego rodzaju uwag. Po pogrzebie ojca zachowanie matki Raoula zmieniło się diametralnie. Starała się spełniać wszelkie zachcianki syna. Kupowała mu wszystkie zabawki, wszystkie ksiąŜki i wszystkie czasopisma, na jakie miał ochotę. Mógł spędzać czas, jak tylko chciał. Moja matka twierdziła, Ŝe Raoul jest niemoŜliwie rozpuszczonym dzieckiem, poniewaŜ jest jedynakiem i do tego półsierotą. Ja tam nie miałbym na pewno nic przeciwko temu, Ŝeby mnie tak rozpuszczano, choćby i przyszło mi stracić część rodziny. Bo mnie niczego nie odpuszczano. - Po co ty tak się włóczysz z tym małym Razorbakiem? - zapytał mój ojciec, zapalając jedno z tych swoich cygar, które zasmradzały powietrze w promieniu trzydziestu metrów. Podnosząc głos, zaprotestowałem: - To mój najlepszy kolega. - To znaczy, Ŝe nie umiesz sobie dobierać kolegów stwierdził ojciec. - Ten smarkacz nie jest normalny, to przecieŜ widać od razu. - Dlaczego? - Nie zgrywaj mi tu niewiniątka. Jego ojciec miał taką depresję, Ŝe aŜ się powiesił. Z takim dziedzicznym obciąŜeniem kaŜde dziecko stałoby się nienormalne. Poza tym jego matka nigdzie nie pracuje i zadowala się rentą po męŜu. Wszystko to jakieś niezdrowe. Powinieneś przebywać z normalniejszymi ludźmi. - Raoul jest normalny - powiedziałem z naciskiem. Strona 20 Mój brat Conrad, jak zwykle wredny, uznał, Ŝe nadeszła odpowiednia chwila, by wtrącić swoje trzy grosze. - Samobójstwo jest chorobą dziedziczną. Dzieci samobójców pociąga samobójstwo, tak jak dzieci ludzi, którzy się rozwiedli, robią wszystko, Ŝeby ich małŜeństwa teŜ się rozpadły. Wszyscy udawali, Ŝe nie usłyszeli uwagi wypowiedzianej przez mojego kretyńskiego brata. Lecz niestety matka pociągnęła ten wątek. - UwaŜasz, Ŝe to normalne siedzieć całymi godzinami na cmentarzu, jak robi ten Raoul, z tego co wiem? - Mamo, posłuchaj, on moŜe robić ze swoim czasem, co chce. Jeśli tylko nikomu to nie przeszkadza... - Tak, tak, jeszcze go broń! Kto z kim przestaje, takim się staje. Zresztą widzieli cię, jak dyskutujesz z nim o czymś między grobami! - A jeśli tak, to co? - Ano to, Ŝe zakłócanie spokoju zmarłych sprowadza nieszczęście. Trzeba im pozwolić spoczywać w spokoju - oświadczył stanowczym głosem Conrad, zawsze gotowy jeszcze bardziej mi dokopać, kiedy i tak byłem juŜ skopany. - Conrad, ty kretynie! Ty kretynie jeden! - krzyknąłem i strzeliłem go pięścią w twarz. Zaczęliśmy się tarzać po podłodze. Ojciec odczekał, aŜ Conrad mi odda, i dopiero wtedy nas rozdzielił. Nie na tyle jednak wcześnie, Ŝebym nie zdąŜył przyłoŜyć mu jeszcze raz. - Spokój, dzieciaki, bo to ja wam spuszczę lanie. Conrad ma rację. Kto się włóczy po cmentarzach, ściąga na siebie nieszczęście. Odcharknął z samego dna płuc i wypluł w płynnej postaci dym z cygara, po czym dorzucił: - Są znacznie lepsze miejsca do rozmów. Kawiarnie, ogrody, kluby sportowe. A cmentarze są dla zmarłych, nie dla Ŝywych. - Ale, tato... - Michael, zaczynasz mnie draŜnić. Przestań wreszcie robić z siebie idiotę, bo w końcu ci przyłoŜę. Ostatecznie dostałem dwa razy po twarzy i natychmiast zacząłem płakać, aby uniknąć kolejnych ciosów. - No widzisz, kiedy chcesz, potrafisz jednak płakać - zauwaŜył szyderczo ojciec. Conrad był wniebowzięty. Matka kazała mi pójść do mojego pokoju.