Strona 1 Strona 2 Niniejsza darmowa publikacja zawiera jedynie fragment pełnej wersji całej publikacji. Aby przeczytać ten tytuł w pełnej wersji kliknij tutaj. Niniejsza publikacja może być kopiowana, oraz dowolnie rozprowadzana tylko i wyłącznie w formie dostarczonej przez NetPress Digital Sp. z o.o., operatora sklepu na którym można nabyć niniejszy tytuł w pełnej wersji. Zabronione są jakiekolwiek zmiany w zawartości publikacji bez pisemnej zgody NetPress oraz wydawcy niniejszej publikacji. Zabrania się jej od-sprzedaży, zgodnie z regulaminem serwisu. Pełna wersja niniejszej publikacji jest do nabycia w sklepie internetowym e-booksweb.pl. Strona 3 EKOLOGIA SŁOWNIK ENCYKLOPEDYCZNY Strona 4 EKOLOGIA SŁOWNIK ENCYKLOPEDYCZNY Strona 5 S∏owniki Encyklopedyczne Wydawnictwa EUROPA J´zyk polski Historia Matematyka Literatura polska Biologia Fizyka Literatura powszechna Geografia Chemia Edukacja obywatelska Ekologia Informatyka Autorka Gra˝yna ¸abno Dyrektor, redaktor naczelny Wojciech G∏uch Koordynacja prac Katarzyna Stefaƒska-Jokiel Redakcja Bo˝ena Dembiƒska Korekta Zofia Bronicka-Wyrwas, Magdalena Fortuniak Ilustracje i schematy Janusz Ordon, Gabriela Soko∏owska (Studio MAK), Waldemar Spallek, Corel Opracowanie map Dorota Borowicz, Jan Krupski Projekt ok∏adki Renata Pacyna-Kruszyƒska Opracowanie typograficzne Jaros∏aw Danielak, Pro-Forma sp. z o.o. ¸amanie i przygotowanie do druku Pro-Forma sp. z o.o. Wydanie drugie 2007 © 2005 by Wydawnictwo EUROPA Wszystkie prawa zastrze˝one, szczególnie prawo do przedruku i t∏umaczeƒ na inne j´zyki. ˚adna z cz´Êci tej ksià˝ki nie mo˝e byç publikowana bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawnictwa. Dotyczy to równie˝ sporzàdzania fotokopii, mikrofilmów oraz przenoszenia danych do systemów komputerowych. ISBN 978-83-7407-157-4 Wydawnictwo EUROPA Sp. z o.o. 50-011 Wroc∏aw, ul. KoÊciuszki 35 tel. 071 346 30 11, faks 071 346 30 15 e-mail: [email protected] www.wydawnictwo-europa.pl Druk i oprawa Drukarnia im. Adama Pó∏tawskiego, Kielce Strona 6 Wst´p Cz∏owiek od zarania swoich dziejów zale˝ny by∏ od przyrody. Wiedza, jakà mia∏ na jej temat, oraz umiej´tnoÊç jej wykorzystania pozwala∏a mu przetrwaç i decydowa∏a o jego bycie. Wiedza ta ma te˝ ogromne znaczenie wspó∏czeÊnie. Obecnie cz∏owiek ma olbrzymià mo˝liwoÊç ujarzmiania przyrody i wykorzystywania jej zasobów. Konsekwencjà tego jest niejednokrotnie przekraczanie zdolnoÊci samoodtwarzania si´ naturalnych elementów Êrodowiska, takich jak roÊliny, zwierz´ta, wody, gleby. Dla utrzymania równowagi w przyrodzie istotna jest wi´c znajomoÊç procesów w niej zachodzàcych oraz praw, które nià rzàdzà. Zdobywaniem i porzàdkowaniem tej wiedzy zajmuje si´ ekologia. Przedmiot jej badaƒ stanowià organizmy ˝ywe oraz ich zwiàzki z otaczajàcym je Êrodowiskiem. Ekologia pozwala lepiej zrozumieç funkcjonowanie przyrody oraz okreÊliç rol´ i miejsce cz∏owieka we wszechÊwiecie. Stwarza naukowe podstawy racjonalnego korzystania z ˝ywych i nieo˝ywionych zasobów naturalnych, stàd jej zwiàzek z ochronà Êrodowiska i ochronà przyrody. Dziedziny te wykorzystujà jej osiàgni´cia. Ekologia jest samodzielnà dyscyplinà naukowà, pos∏ugujàcà si´ szerokim zasobem poj´ç oraz w∏aÊciwà sobie technikà i metodologià badaƒ. Terminy ekologiczne przenikajà do j´zyka codziennego, czasem zatracajàc swe pierwotne znaczenie. Wynika stàd koniecznoÊç ich uporzàdkowania i prawid∏owego zdefiniowania. Niniejsza publikacja ma spe∏niç takie zadanie. Zakres tematyczny zawartych hase∏ jest bardzo szeroki. Te z nich, które ÊciÊle sà zwiàzane z ekologià, zosta∏y wyjaÊnione szczegó∏owo, natomiast terminy wywodzàce si´ z innych nauk zosta∏y potraktowane skrótowo i przy g∏´bszych studiach wymagajà skorzystania z innych s∏owników tematycznych. WyjaÊnienia terminów poparte sà przyk∏adami oraz ilustracjami. Dwa rodzaje odnoÊników umo˝liwiajà szybkie odnalezienie wszystkich powiàzaƒ mi´dzy poj´ciami. Przedstawiono te˝ sylwetki wybitnych ekologów o Êwiatowej i krajowej s∏awie oraz uwzgl´dniono najistotniejsze wydarzenia, konferencje i akty mi´dzynarodowe o znaczeniu ekologicznym. Opracowanie zawiera dodatkowo s∏ownik angielski wa˝niejszych terminów ekologicznych, list´ gatunków roÊlin, grzybów i zwierzàt obj´tych w Polsce prawnà ochronà oraz bogatà bibliografi´. Publikacja przeznaczona jest dla uczniów starszych klas szkó∏ podstawowych, gimnazjów i szkó∏ Êrednich. Mo˝e byç te˝ przydatna studentom oraz wszystkim tym, którzy chcà poszerzyç swojà wiedz´ z zakresu ekologii. Strona 7 Wykaz skrótów Jednostki miar i wag wed∏ug uk∏adu SI, symbole pierwiastków chemicznych, a ponadto: ang. – angielski niem. – niemiecki D. – dope∏niacz np. – na przyk∏ad d∏. – d∏ugoÊç nr – numer DzU – Dziennik Ustaw ok. – oko∏o fr. – francuski por. – porównaj geogr. – geograficzny r. – rok gr. – grecki rys. – rysunek GUS – G∏ówny Urzàd Statystyczny rzym. – rzymski hiszp. – hiszpaƒski szer. – szerokoÊç isl. – islandzki tys. – tysiàc/tysi´cy itp. – i tym podobnie tzw. – tak zwany l. – lata UE – Unia Europejska ∏ac. – ∏aciƒski USA – United States of America (Stany meks. – meksykaƒski Zjednoczone Ameryki Pó∏nocnej) m.in. – mi´dzy innymi w. – wiek mit. – mitologiczny wg – wed∏ug mln – milion(y) zob. – zobacz Strona 8 Aa abioseston [gr. ábyssos = otch∏aƒ, przepaÊç wieloszczetów, mi´czaków, parzyde∏- + sestós = przesiany], zawiesina unoszàca kowców, gàbek, os∏onic i ryb. LiczebnoÊç si´ w → Êrodowisku wodnym z∏o˝ona tych zwierzàt jest niska ze wzgl´du z mineralnych czàstek pochodzàcych na ma∏à iloÊç dost´pnego pokarmu. Zob. z wietrzenia ska∏ i roz∏o˝onych szczàtków te˝: strefy morza, hadal. roÊlin i zwierzàt. Stanowi nieo˝ywionà abundacja gatunków → zag´szczenie cz´Êç → sestonu. A. zmniejsza przezro- gatunków czystoÊç wody i ogranicza dost´p Êwiat∏a abundacja relatywna → wskaênik do- w zbiorniku wodnym. minacji abisal, abysal, strefa g∏´binowa [gr. abysal → abisal ábyssos = otch∏aƒ, przepaÊç], strefa abysobental [gr. ábyssos = otch∏aƒ, prze- → mórz i → oceanów obejmujàca wody paÊç], g∏´bokie dno oceaniczne, si´gajàce (→ abysopelagial) i cz´Êç dna (→ abyso- przeci´tnie 2000–6000 m g∏´bokoÊci. Jest bental) od koƒca stoku kontynentalne- cz´Êcià sk∏adowà → abisalu. Stanowi pod- go w g∏àb. Wyst´puje poni˝ej 1700 a po- ∏o˝e osiad∏ych organizmów dennych wy˝ej 6000 m p.p.m.; jest ca∏kowi- (→ bentosu osiad∏ego). cie pozbawiony dost´pu Êwiat∏a. Pod abysopelagial [gr. ábyssos = otch∏aƒ, prze- wzgl´dem panujàcych w nim warun- paÊç + pélagos = morze], toƒ morska ków jest → Êrodowiskiem homogenicz- obejmujàca cz´Êç strefy wód nieprze- nym (jednorodnym) o sta∏ej temperatu- Êwietlonych (→ batypelagialu) si´gajàcà rze (0°–2°C), zasoleniu wynoszàcym do 6000 m g∏´bokoÊci; obejmuje wody, ok. 35‰ oraz wysokim ciÊnieniu si´gajà- w których panuje ca∏kowita ciemnoÊç. cym od 300 atmosfer w warstwach gór- Nie wyst´pujà fotosyntetyzujàce → auto- nych do 600 atmosfer w warstwach dol- trofy, a faun´ reprezentujà → nekrofagi nych. W a. brakuje → organizmów foto- i → drapie˝cy; jest cz´Êcià → abisalu. Zob. syntetyzujàcych, co sprawia, ˝e jest on te˝: strefy morza. → ekosystemem niekompletnym, zale˝- acidofile → acydofile nym od → materii allochtonicznej, do- acidofoby → acydofoby p∏ywajàcej z p∏ytszych stref: → pelagialu acidofity → acydofile i → litoralu. Wyst´pujàca fauna jest przy- acydofile, gatunki kwasolubne, acidofile stosowana do ˝ycia w ciemnoÊci. Stano- [∏ac. acidus = kwaÊny + gr. philéo = lu- wià jà g∏ównie → nekrofagi i → drapie˝cy. bi´], organizmy wymagajàce do prawi- ˚yjà tu niektóre → gatunki skorupiaków, d∏owego rozwoju niskiego pH Êrodowi- Strona 9 acydofoby 8 ska. Zaliczamy do nich niektóre bakterie, (→ adaptacja morfologiczno-anatomicz- A glony, a tak˝e preferujàce kwaÊne gleby na), fizjologii (→ adaptacja fizjologiczna), roÊliny (acidofity), takie jak: wrzos, a tak˝e sposobu zachowania si´ organi- skrzyp b∏otny, starzec leÊny, kasztan jadal- zmu (→ adaptacja behawioralna). ny, borówka, mech torfowiec, szczaw pol- adaptacja behawioralna [∏ac. adaptatio = ny. WÊród zwierzàt acydofilnych sà nie- dostosowanie, ang. behaviour = post´po- które wioÊlarki (Cladocera) i w´gorek wanie, zachowanie si´], zmiana sposo- octowy (Tubatrix aceti). bów zachowania si´ zwierzàt wykszta∏co- acydofoby, acidofoby [∏ac. acidus = kwa- na w toku rozwoju ewolucyjnego, b´dàca Êny + gr. phóbos = l´k], organizmy, które odpowiedzià na zmian´ warunków Êro- nie mogà si´ rozwijaç i prawid∏owo funk- dowiskowych. Umo˝liwia ˝ycie organi- cjonowaç w Êrodowisku kwaÊnym. Prefe- zmów w skrajnych warunkach Êrodowi- rujà za to Êrodowisko zasadowe bàdê obo- ska. Przyk∏adem jest obni˝anie aktywno- j´tne. Jest nimi wi´kszoÊç roÊlin i zwierzàt. Êci w dzieƒ przez zwierz´ta pustynne adaptacja, przystosowanie [∏ac. adaptatio ˝yjàce w warunkach d∏ugotrwa∏ej suszy = dostosowanie], cecha lub zespó∏ cech i wysokich temperatur, a tak˝e pozosta- organizmu umo˝liwiajàcych lub u∏atwia- wanie w schronieniach podczas zimnych jàcych mu sprostanie warunkom egzy- dni. stencji narzuconym przez Êrodowisko, adaptacja fizjologiczna [∏ac. adaptatio = w którym ˝yje. Jest to zgodnoÊç orga- dostosowanie, gr. phy∂sis = natura] zespó∏ nizmu i Êrodowiska. W sensie ewolucyj- mechanizmów i reakcji obronnych nym a. sà wszystkie genetycznie uwa- umo˝liwiajàcych utrzymanie stanu rów- runkowane w∏aÊciwoÊci organizmu, nowagi wewn´trznej organizmu, b´dàcy zwi´kszajàce jego szans´ na prze˝ycie jego odpowiedzià na zmian´ czynników i reprodukcj´. Wymagania stawiane orga- Êrodowiskowych. Jest to np. przystoso- nizmowi przez ró˝ne, cz´sto przeciw- wanie organizmu do ni˝szych lub wy˝- stawne sk∏adniki Êrodowiska powodujà szych temperatur, pobierania nowego ro- powstanie a. kompromisowych. Organi- dzaju pokarmu albo te˝ ˝ycia w warun- zmy stosunkowo ∏atwo dostosowujà si´ kach wy˝szego ciÊnienia. Polega ona na do Êrodowiska, którego cechy dadzà si´ zmianach w funkcjonowaniu poszcze- przewidywaç. Takie, w których zmiany sà gólnych elementów budowy organizmu, nieregularne i nieprzewidywalne, mogà np. zmianie szybkoÊci bicia serca, przy- okazaç si´ niemo˝liwe do zasiedlenia. spieszeniu przemiany materii, wytworze- Wiele organizmów w zwiàzku z pojawia- niu nowych enzymów trawiennych, jàcymi si´ niekorzystnymi okresami skróceniu okresu wzrostu lub rozwoju, w Êrodowisku zarówno dajàcymi si´ wydzielaniu okreÊlonych substancji. przewidzieç, jak i niemo˝liwymi do prze- adaptacja morfologiczno-anatomiczna widzenia, wykszta∏ci∏y formy przetrwal- [∏ac. adaptatio = dostosowanie, morphe∂– = nikowe pozwalajàce prze˝yç niekorzyst- forma, kszta∏t + anatomé = krojenie], ny czas. A. organizmów mo˝e dotyczyç wykszta∏cone w ciàgu rozwoju ewolucyj- budowy morfologicznej i anatomicznej nego przystosowanie budowy zewn´trz- Strona 10 9 agregacja nej i wewn´trznej do ˝ycia w okreÊlonych ny. Zalicza si´ do nich tak˝e formy prze- warunkach Êrodowiska. U roÊlin jest to trwalne organizmów: lekkie nasiona, A np. redukcja liÊci, kutynizacja epidermy przetrwalniki bakterii, zarodniki grzy- oraz rozbudowa systemów korzenio- bów, mszaków i paprotników, py∏ek ro- wych u gatunków kseromorficznych lub Êlin wy˝szych. A. mo˝e pokonywaç wykszta∏cenie mi´kiszu wodnego przez znaczne odleg∏oÊci. Sprzyja to rozprze- sukulenty. U zwierzàt to przystosowanie strzenianiu si´ gatunków. do pobierania okreÊlonego pokarmu, np. aerotaksja [gr. aér = powietrze + táksis = wykszta∏cenie dziobów u ptaków czy uk∏ad, porzàdek], reakcja ruchowa orga- aparatów g´bowych u owadów, jest ÊciÊle nizmów swobodnie poruszajàcych si´ dostosowane do preferencji pokarmo- w kierunku miejsc o wi´kszym st´˝eniu wych gatunku. tlenu. Obserwuje si´ jà np. u organi- adaptacjonizm, selekcjonizm [∏ac. ad- zmów ˝yjàcych w Êrodowisku wodnym. aptatio = dostosowanie], koncepcja za- AET → aktualna ewapotranspiracja k∏adajàca, i˝ wszystkie fenotypowe cechy aficydy, chemiczne Êrodki stosowane do organizmów sà efektem ich → adaptacji zwalczania mszyc, b´dàcych szkodnika- do Êrodowiska i wynikajà z bezpoÊrednie- mi roÊlin lub przenosicielami wiruso- go dzia∏ania → doboru naturalnego. wych chorób roÊlin. adult, osobnik dojrza∏y zdolny do rozrodu. afrodyzjaki → feromony p∏ci aerobionty, aeroby, tlenowce, oksybion- aglomeracja miejska [∏ac. aglomerare = ty [gr. aér = powietrze + bióo = ˝yj´], or- skupiç, zgromadziç], koncentracja i ∏à- ganizmy wykorzystujàce w procesach czenie si´ miast wokó∏ jednego lub kilku utleniania komórkowego tlen atmosfe- oÊrodków. Jest to teren o du˝ym skupie- ryczny lub rozpuszczony w wodzie. niu ludnoÊci utrzymujàcej si´ z dzia∏al- W ich wyniku uzyskujà energi´ niezb´d- noÊci pozarolniczej. Zachodzà w niej in- nà do ˝ycia. Nale˝à do nich wszystkie or- tensywne procesy przemieszczania si´ ganizmy z wyjàtkiem → bezwzgl´dnych osób, towarów i us∏ug. Jest ona efek- beztlenowców. Istniejà te˝ organizmy, tem ewolucji systemu osadniczego cz∏o- które mogà ˝yç i rozwijaç si´ wy∏àcznie wieka. Badaniem mechanizmów w niej w warunkach tlenowych – tzw. a e r o b y wyst´pujàcych zajmuje si´ → ekologia obligatoryjne (tlenowce bezwzgl´dne). cz∏owieka. aeroby → aerobionty agradacja [gr. a = nie-, bez- + ∏ac. gradatio aeroby obligatoryjne → aerobionty = stopniowanie], gromadzenie si´ osa- aeroplankton, plankton powietrzny, dów na dnie zbiorników i cieków wod- anemoplankton [gr. aér = powietrze + nych powodujàce ich sp∏ycanie. W wy- planktós = b∏àkajàcy si´], drobne organi- padku rzek mo˝e doprowadziç do zmia- zmy unoszàce si´ biernie w atmosferze ny koryta rzeki. z pràdami powietrza. Spotyka si´ je nawet agregacja, skupienie [∏ac. aggregare = na wysokoÊci 4 tys. m n.p.m. W ich sk∏ad przy∏àczyç, do∏àczyç], zgrupowanie wchodzà drobne paj´czaki, owady, bakte- → osobników danego → gatunku two- rie, pierwotniaki, jednokomórkowe glo- rzone okresowo wskutek dzia∏ania bodê- Strona 11 agresja 10 ców Êrodowiskowych lub wewnàtrzga- + lógos = nauka], dziedzina wiedzy o du- A tunkowych. Wyró˝nia si´ 2 rodzaje a.: ˝ym zastosowaniu praktycznym, zajmu- k o n g l o b a c j e – a. powstajàce w wyni- jàca si´ poprawianiem w∏aÊciwoÊci roÊlin, ku odpowiedzi organizmów na bodêce m.in. podwy˝szaniem ich odpornoÊci na pochodzàce ze Êrodowiska; a. w ∏ a Ê c i - → stresy Êrodowiskowe. Dotyczy to w e sà reakcjà na → feromony agregacji. przede wszystkim selekcjonowania od- A. tworzà si´ np. w celu wspólnego ˝ero- mian dajàcych wysokie plony oraz odpor- wania zwierzàt, przetrwania niekorzyst- nych na ró˝norodne abiotyczne i nie- nych warunków Êrodowiskowych, w´- abiotyczne stresy Êrodowiskowe, np. drówek sezonowych, obrony przed na- susz´, zasolenie, zakwaszenie gleby, dzia- pastnikami. Przyk∏adami mogà byç roje ∏alnoÊç patogenów i → fitofagów. migracyjne szaraƒczy, skupiska chóralne agrocenoza, agrobiocenoza [gr. agrós = cykad, zgrupowania korników na os∏a- rola + koinós = wspólny], → biocenoza bionym drzewie. Spotyka si´ te˝ a. roÊlin- pól uprawnych stanowiàca zespó∏ organi- ne, np. w czasie zakwitu wody tworzà si´ zmów ukszta∏towanych w wyniku dzia- ogromne skupienia p∏ywajàcych roÊlin ∏alnoÊci gospodarczej cz∏owieka. G∏ów- wodnych, g∏ównie rz´sy i glonów. nym jej sk∏adnikiem jest → populacja agresja [∏ac. aggresio = napaÊç], rodzaj an- uprawianej roÊliny. Towarzyszà jej popu- tagonistycznego, instynktownego zacho- lacje innych roÊlin (chwastów), zwierzàt wania zwierzàt b´dàcy objawem wÊcie- i mikroorganizmów. Wszystkie wyst´pu- k∏oÊci. Przyczynà mo˝e byç obrona → te- jàce tu → gatunki powiàzane sà ze sobà rytorium, miejsc gniazdowania, → stres ró˝norodnymi zale˝noÊciami i tworzà Êrodowiskowy, dà˝enie do dominacji okreÊlone zwiàzki troficzne. Sk∏ad i jej w grupie, obrona potomstwa przed dra- → liczebnoÊç gatunkowa, a tak˝e istniejà- pie˝nikiem. Mo˝e przejawiaç si´ w sto- ce oddzia∏ywania biotyczne i abiotyczne sunku do osobników tego samego gatun- modyfikowane sà przez cz∏owieka. Jego ku lub mo˝e byç skierowana do przedsta- zabiegi piel´gnacyjne (nawo˝enie, orka, wicieli innych gatunków. okopywanie, opryski, mechaniczne usu- agresywnoÊç roÊlin [∏ac. aggresio = na- wanie chwastów) stanowià podstawowy paÊç], zdolnoÊç roÊlin do opanowywania → czynnik ekologiczny. Dzia∏a on z ko- terenu. Jest zale˝na od jego warunków rzyÊcià dla uprawianej roÊliny, a hamujà- glebowo-wodnych i klimatycznych oraz co dla innych gatunków. Zwalczanie sk∏adu gatunkowego istniejàcego zbioro- chwastów, szkodników i paso˝ytów wiska roÊlinnego. Polega na wykszta∏ce- upraw zmienia nasilenie bàdê przerywa niu lepszych przystosowaƒ do rozprze- istniejàce w niej → interakcje wewnàtrz- strzeniania si´ i przetrwania w danych lub mi´dzygatunkowe. Jest ona cz´Êcià warunkach siedliska ni˝ u gatunków zaj- → agroekosystemu. mujàcych pierwotnie dany teren. agrogaz → biogaz agrobiogeocenoza → agrocenoza agroekologia, ekologia rolnicza [gr. agrós agrobiotechnologia [gr. agrós = rola + = rola + oíkos = dom, domostwo + lógos bióo = ˝yj´ + téchne = sztuka, rzemios∏o = nauka], dzia∏ → ekologii zajmujàcy si´ Strona 12 11 akces konstytucjonalny badaniem wspó∏zale˝noÊci pomi´dzy wowych wed∏ug ustalonej kolejnoÊci → gatunkami roÊlin i zwierzàt zamiesz- i spe∏niajàcych okreÊlone zadania. Ich ce- A kujàcych pola uprawne, ogrody warzyw- lem jest stworzenie roÊlinom jak najlep- ne oraz sady. Bada te˝ wp∏yw → Êrodowi- szych warunków do wzrostu i rozwoju. ska na kszta∏towanie si´ tych wspó∏zale˝- Osiàga si´ je przez nadanie i utrzymanie noÊci. OkreÊla optymalne warunki w glebie struktury gruze∏kowatej, popra- rozwoju roÊlin uprawnych, opracowuje wienie w∏aÊciwoÊci wodnych, powietrz- skuteczne i racjonalne metody ochrony nych i cieplnych gleby, uaktywnienie roÊlin w → agrocenozach. procesów biologicznych, zwalczanie agroekosystem, ekosystem rolny, agro- chwastów, chorób i szkodników, przykry- biogeocenoza [gr. agrós = rola + oíkos = cie nawozów organicznych oraz wymie- dom, domostwo + sy∂stema = metoda, szanie z glebà nawozów mineralnych uk∏ad], uk∏ad ekologiczny z∏o˝ony i pestycydów, przygotowanie gleby pod z wszystkich roÊlin i zwierzàt oraz mikro- zasiew i przykrycie nasion, nadanie roli organizmów wyst´pujàcych w okreÊlo- cech sprawnoÊci i kultury. Poszczególne nym czasie na danym obszarze (→ agro- jej zadania sà ÊciÊle ze sobà powiàzane. cenozy), utworzony i utrzymywany akarycydy → pestycydy przez cz∏owieka. Sk∏ad gatunkowy a., akces ekologiczny [∏ac. accessus = przy- zw∏aszcza jego roÊlinnej cz´Êci, jest stàpienie, przyj´cie, gr. oíkos = dom, do- zmienny i wynika z potrzeb gospodar- mostwo + lógos = nauka], obecnoÊç Êro- czych rolnika. Rodzaj a. kszta∏tujà ró˝no- dowiska niezamieszkanego lub zasiedlo- rodne zabiegi stosowane przez rolni- nego przez gatunki s∏abo przystosowane, ka, np. → nawo˝enie, → p∏odozmian, stanowiàca podstawowy warunek → ra- → agrotechnika, stosowanie Êrodków diacji adaptatywnej i powstawania no- ochrony roÊlin. Jego podstawowà funkcjà wych gatunków w wyniku doboru ró˝ni- jest produktywnoÊç rolnicza, czyli mo˝li- cujàcego. Zob. te˝: akces konstytucjonal- woÊç uzyskiwania plonów rolnych. Po- ny, akces fizyczny. zostawiony bez opieki deformuje si´ akces fizyczny [∏ac. accessus = przystàpie- w kierunku → biocenozy klimaksowej nie, przyj´cie, gr. physikós = naturalny], charakterystycznej dla danych warunków istnienie takich warunków Êrodowiska, siedliskowych. które umo˝liwiajà dotarcie danej popula- agrotechnika [gr. agrós = rola + téchne = cji do miejsc dotychczas przez nià niezaj- sztuka, rzemios∏o], zespó∏ zabiegów sto- mowanych. Jest jednym z warunków sowanych w uprawie roli i roÊlin. Obej- → radiacji adaptatywnej i powstawania mujà one tzw. uprawki, czyli czynnoÊç nowych gatunków w wyniku doboru wykonywanà na polu narz´dziami s∏u˝à- ró˝nicujàcego. Zob. te˝: akces ekologicz- cymi do uprawy, np. orka, bronowanie ny, akces konstytucjonalny. itp. Najcz´Êciej stosuje si´ zespó∏ upra- akces konstytucjonalny [∏ac. accessus = wek, czyli szereg zabiegów uprawowych przystàpienie, przyj´cie, constitutio = w∏a- ÊciÊle ze sobà powiàzanych, wykonywa- ÊciwoÊç, ustanowienie], minimum przy- nych za pomocà ró˝nych narz´dzi upra- stosowaƒ, jakie musi mieç dana popula- Strona 13 akcja ekologiczna 12 cja, która zasiedla nowe tereny, aby prze- rzystego Êrodowiska) potencja∏em biolo- A trwaç i wydaç potomstwo. Jest jednym gicznym lub wartoÊcià u˝ytkowà. Podda- z warunków → radiacji adaptatywnej wane jej sà np. roÊliny uprawne i zwierz´- i powstawania nowych gatunków w wy- ta gospodarskie wprowadzane na nowy niku doboru ró˝nicujàcego. Zob. te˝: ak- teren, a tak˝e organizmy sprowadzane do ces ekologiczny, akces fizyczny. ogrodów botanicznych i zoologicznych. akcja ekologiczna [∏ac. actio = dzia∏anie + akrotermy [gr. akrós = kraƒcowy + ther- oíkos = dom, domostwo], wp∏yw → abio- mós = ciep∏y, goràcy], goràce êród∏a, tycznych czynników Êrodowiskowych, w których temperatura wody si´ga m.in. takich, jak: ciÊnienie, temperatura, 50–70°C. Stanowià Êrodowisko ˝ycia nie- Êwiat∏o, wilgotnoÊç, opady, wiatr, zawar- licznych gatunków okrzemek, zielenic, toÊç substancji mineralnych i materii or- sinic i bakterii. ganicznej, na budow´, fizjologi´ i zacho- aktywnoÊç biologiczna gleby [∏ac. activus wanie si´ organizmu. Zale˝y on w znacz- = czynny, gr. bíos = ˝ycie + lógos = na- nym stopniu od → zakresu tolerancji uka], dzia∏alnoÊç metaboliczna mikroor- ekologicznej w stosunku do danego ganizmów glebowych warunkujàca czynnika. Oddzia∏ywania Êrodowiska fi- → ˝yznoÊç gleby. OkreÊla si´ jà na podsta- zykochemicznego majà wp∏yw na sto- wie liczby drobnoustrojów zawartych sunki wewnàtrz- i zewnàtrzpopulacyj- w 1 g gleby lub aktywnoÊci enzymów ne. Odpowiedzià na a.e. jest → reakcja (g∏ównie oksydoreduktaz i hydrolaz). ekologiczna. Obydwa elementy odgry- Zmiany jej wartoÊci pozwalajà ustaliç sto- wajà zasadniczà rol´ w tzw. → cyklu pier- pieƒ zanieczyszczenia gleb. wotnym. aktualna ewapotranspiracja, AET [∏ac. aklimatyzacja [∏ac. ad = do + gr. klíma = evaporo = wyparowuj´, ulatniam si´ + klimat], przebiegajàcy na poziomie osob- trans = przez + spiro = oddycham], iloÊç niczym proces przystosowania si´ organi- wody odparowujàca w danych warun- zmów do zmienionych warunków Êro- kach z systemu ekologicznego. A.e. jest dowiskowych, g∏ównie klimatycznych. przewa˝nie ni˝sza od wartoÊci → poten- Jest ograniczona mo˝liwoÊciami adapta- cjalnej ewapotranspiracji. Mo˝e byç jej cyjnymi danego gatunku i → zakresem równa tylko w → siedliskach ca∏kowicie tolerancji ekologicznej w stosunku do nasyconych wodà. okreÊlonego czynnika (lub czynników), akumulacja biogeniczna → bioakumu- np. wysokiej lub niskiej temperatury, lacja zmiany ciÊnienia. Mo˝e byç zwiàzana albedo [∏ac. bia∏oÊç], stosunek iloÊciowy z samoistnym rozprzestrzenianiem si´ promieni odbitych od powierzchni czyn- gatunku lub jest nast´pstwem → intro- nej (powierzchni granicznej, przez którà dukcji gatunkowej. W trakcie a. w organi- nast´puje wymiana energii, i materii po- zmie zachodzà zmiany fizjologiczne. JeÊli mi´dzy atmosferà a jej pod∏o˝em) do ilo- proces ten si´ powiedzie, zmiany powra- Êci promieni padajàcych, wyra˝ony cajà do normy, a organizm cechuje si´ w procentach. Zale˝y od barwy i po- niezmienionym (w stosunku do macie- wierzchni przedmiotów, np. dla Êniegu Strona 14 Niniejsza darmowa publikacja zawiera jedynie fragment pełnej wersji całej publikacji. Aby przeczytać ten tytuł w pełnej wersji kliknij tutaj. Niniejsza publikacja może być kopiowana, oraz dowolnie rozprowadzana tylko i wyłącznie w formie dostarczonej przez NetPress Digital Sp. z o.o., operatora sklepu na którym można nabyć niniejszy tytuł w pełnej wersji. Zabronione są jakiekolwiek zmiany w zawartości publikacji bez pisemnej zgody NetPress oraz wydawcy niniejszej publikacji. Zabrania się jej od-sprzedaży, zgodnie z regulaminem serwisu. Pełna wersja niniejszej publikacji jest do nabycia w sklepie internetowym e-booksweb.pl.