Strona 1 Strona 2 Strona 3 Moją matką jest ryba. William Faulkner Strona 4 Strona 5 BRZUCHATY KONIK MORSKI Odkrycie Księgi ryb – Podrabiane meble i uzdrawiająca siła wiary – Conga – Pan Hung i Moby Dick – Victor Hugo i Bóg – Burza śnieżna – O tym, dlaczego historia i historyjki nie mają z sobą nic wspólnego – Księga znika – Śmierć ciotecznej babki Maisie – Zostaję uwiedziony – Samiec konika morskiego rodzi – Upadek I Nadal jeszcze towarzyszy mi zachwyt związany z odkryciem Księgi ryb, tak świetlisty jak ów fosforyzujący marmurkowy wzór, który przykuł moją uwagę tamtego niezwykłego ranka; lśnił niby niesamowite zawirowania barwiące umysł i zniewalające duszę. Wtedy właśnie rozpoczął się proces redukowania mojego serca, a co gorsza mojego życia, do nędznego, chuderlawego szkieletu; o czym opowiada historia, którą zaraz przeczytacie. Co takiego w tym delikatnym promieniowaniu skłaniało mnie do myślenia, że wciąż na nowo przeżywam to samo życie niczym hinduski mistyk na zawsze uwięziony w Wielkim Kole? Co miało się stać moim przeznaczeniem? Co odmieniło mój charakter? Co uczyniło moją przeszłość i przyszłość niepodzielną jednością? Strona 6 Czy był to blask promieniujący od niechlujnego rękopisu, z którego wypływały już koniki morskie, pławikoniki australijskie i skabery, przez co młody jeszcze, ale ponury dzień nabierał oślepiającej jasności? Czy była to pożałowania godna próżność, która kazała mi sądzić, że mieszczą się we mnie wszyscy ludzie, wszystkie zwierzęta i wszystkie rzeczy? A może to coś znacznie bardziej prozaicznego – złe towarzystwo i jeszcze gorsze napoje – doprowadziło mnie do impasu, w którym się aktualnie znalazłem? Charakter i przeznaczenie to dwa słowa, pisze William Buelow Gould, określające tę samą rzecz – jeszcze jedna sprawa, w której, tak jak zawsze, zasadniczo się mylił. Drogi, słodki, głupi Billy Gould i jego szalone opowieści o miłości; tak wielka miłość jest dzisiaj czymś niemożliwym, a wtedy też nie była możliwa, nie mógł więc kontynuować. Obawiam się jednak, że zbaczam z tematu. Nasze historie, nasze dusze – do takiego wniosku doszedłem przez te jego cuchnące ryby – są w trakcie stałego rozkładu i ponownego wymyślania siebie, a ta książka, jak miałem odkryć, była historią wielkiej góry kompostowej mojego serca. Nawet moje rozgorączkowane pióro nie może opisać zachwytu i intensywności zdumienia, jakby w chwili, gdy otworzyłem Księgę ryb, reszta mojego świata – świata w ogóle – pogrążyła się w ciemnościach, a jedyne światło w całym wszechświecie wydobywało się przed moimi zdumionymi oczami ze stron tego starego rękopisu. Strona 7 Nie miałem pracy, bo wtedy na Tasmanii nie było jej zbyt dużo, a teraz jest jeszcze mniej. Może więc byłem bardziej niż normalnie podatny na cuda. Może tak jak biedna portugalska wieśniaczka widzi Madonnę, bo nie chce widzieć niczego innego, ja też tęskniłem za tym, by nie widzieć własnego świata. Może gdyby Tasmania była normalnym miejscem, gdzie człowiek ma odpowiednią pracę, spędza godziny w korkach, żeby spędzić jeszcze więcej czasu w kieracie normalnych problemów, czekając na powrót do normalnego zamknięcia, gdzie nikt nigdy nawet nie śnił o tym, jak to jest być konikiem morskim, nie przydarzyłyby się nikomu tak nienormalne historie jak przeistoczenie się w rybę. Piszę „może”, ale szczerze mówiąc, nie jestem pewien. Może podobne rzeczy dzieją się przez cały czas w Berlinie i Buenos Aires, a ludzie są po prostu zbyt zażenowani, by się do tego przyznać. Może Madonna codziennie odwiedza nowojorskie osiedla, koszmarne wieżowce Berlina i zachodnie przedmieścia Sydney, a wszyscy udają, że jej tam nie ma, że wkrótce sobie pójdzie i już nie będzie ich wprawiać w zakłopotanie. Może nowa Fatima leży gdzieś na rozległych terenach Klubu Robotniczego Revesby, a aureola otacza obskurny ekran z mrugającym napisem GORĄCZKA BLACK JACKA. Strona 8 Czy to możliwe, że wszyscy są odwróceni, wpatrują się w nędzne monitory i nie ma nikogo, kto byłby świadkiem chwili, gdy stara kobieta lewituje, wypełniając karty do kasyna? A może zatraciliśmy zdolność, ten szósty zmysł, który pozwala dostrzegać cuda, mieć wizje i rozumieć, że jesteśmy czymś innym, większym, niż nam powiedziano? Może ewolucja biegła w odwrotnym kierunku dłużej, niż podejrzewałem, i staliśmy się już smutnymi, tępymi rybami? Jak mówiłem, nie jestem pewien, a jedyne osoby, którym ufam, czyli pan Hung i Conga, też nie mają pewności. Szczerze mówiąc, doszedłem do wniosku, że w tym życiu niewiele jest rzeczy, których można być pewnym. Cenię prawdę, wbrew pozorom świadczącym o czymś przeciwnym, ale gdzie można tę prawdę znaleźć? Wszak William Buelow Gould wypytywał o swoje ryby, kiedy już dawno były martwe w wyniku jego niekończących się, bezużytecznych śledztw. Jeśli chodzi o mnie, to teraz zabrano mi już i księgę, i wszystko, ale czymże są książki, jeśli nie bajeczkami, na których nie można polegać? Był sobie kiedyś człowiek o nazwisku Sid Hammet, który odkrył, że nie jest tym, za kogo się uważa. Był taki czas, kiedy miały miejsce cuda, a wyżej wspomniany Hammet wierzył, że znalazł się w samym centrum jednego z nich. Do tej chwili żył dzięki własnemu sprytowi, co jest łagodniejszą formą stwierdzenia, że jego życie było rozwijającym się aktem rozczarowania. A po tym dniu miał cierpieć na okrutną przypadłość wiary. Strona 9 Był sobie kiedyś człowiek o nazwisku Sid Hammet, który w blasku dziwnej księgi ryb dostrzegł swoją historię, co zaczęła się jak bajka, a skończyła jak dziecinny wierszyk, w drodze na Banbury Cross na koniu na biegunach. Był taki czas, kiedy zdarzyły się straszne rzeczy, ale było to dawno temu w bardzo odległym miejscu; a jak każdy wie, to, co nie dzieje się tu i teraz, nie dotyczy też nas. II Do tamtej chwili zajmowałem się kupowaniem starych, rozwalających się mebli, które niszczyłem jeszcze bardziej wszystkimi możliwymi sposobami. Podczas gdy tłukłem młotkiem nieszczęsne szafki, aby wytworzyć żałosną patynę; podczas gdy odlewałem się na stare okucia, żeby wydobyć zgniłozieloną śniedź, wykrzykując równocześnie wszystkie możliwe przekleństwa w celu poprawienia sobie samopoczucia – w poszczególnych meblach widziałem turystów, którzy będą ich nieuniknionymi nabywcami, kupującymi to, co błędnie uznawali raczej za resztki romantycznej przeszłości niż za dowód nędznej teraźniejszości, czym w istocie były owe przedmioty. Strona 10 Moja cioteczna babka Maisie twierdziła, że fakt znalezienia przeze mnie jakiejkolwiek pracy graniczy z cudem, a ja uznałem, że nie może się mylić, bo wszak to ona zabrała mnie na stadion, kiedy miałem siedem lat, pod koniec zimy w pewien przepiękny dzień, jasny jak rubin, bym w cudowny sposób uczestniczył w wygraniu przez Północne Hobart półfinału futbolu. Spryskała błotnisty grunt boiska świętą wodą z Lourdes z maleńkiej buteleczki. Wielki John Devereaux był kapitanem i trenerem, a ja siedziałem okutany czerwono-niebieskim szalikiem Demonów jak egipski zmumifikowany kot; widać było jedynie wielkie ciekawskie oczy. Wybiegłem po trzech kwartach, żeby patrząc przez szczeliny gąszczu mocarnych ud graczy pachnących wonią Porażki, usłyszeć mobilizującą mowę wielkiego Johna Devereaux. Północne Hobart przegrywało dwunastoma punktami, więc wiedziałem, że kapitan powie swoim graczom coś znaczącego, a John Devereaux nie był człowiekiem, który sprawiał zawód wielbicielom. „Przestańcie myśleć o tych cholernych kobitkach – powiedział. – Ronnie, zapomnij o Jody. A ty Nobby, im szybciej wybijesz sobie z głowy Mary, tym lepiej”. I tak dalej. Wspaniale było usłyszeć imiona tych wszystkich dziewcząt i zorientować się, jak wiele one znaczą dla takich gigantów po trzech kwartach meczu. Kiedy potem wygrali, kopiąc do wtóru wiatrowi, wiedziałem, że miłość i woda z Lourdes to kombinacja nie do pobicia. Strona 11 Wracając jednak do mojej pracy przy meblach: była ona według słów Rennie Congi (na wypadek, gdyby przeczytał to ktoś z jej rodziny i poczuł się dotknięty, spieszę donieść, że nie jest to jej prawdziwe nazwisko, ale nikt nie mógł spamiętać jej pełnego włoskiego nazwiska, a Conga zdawało się idealnie pasować do wypukłości jej ciała i obcisłych ciemnych szat, którymi lubiła okrywać swoje wężowe kształty), wówczas mojego sądowego kuratora, zajęciem z perspektywami, szczególnie gdy zjawiał się statek wycieczkowy pełen starych, tłustych Amerykanów. Amerykanie ze swoimi wystającymi brzuchami, w szortach, na dziwnych cienkich nóżkach i w jeszcze dziwniejszych wielkich białych butach zaznaczających koniec zbyt dużych ciał, stanowili rozbrajające ludzkie znaki zapytania. Użyłem słowa „rozbrajające”, ale naprawdę chodziło mi o to, że mieli pieniądze. Mieli także swoje gusty, dość szczególne, ale kiedy w grę wchodził handel, darzyłem ich wystarczającą sympatią, którą zresztą odwzajemniali. Przez jakiś czas oboje z Congą nie najgorzej wychodziliśmy na starych krzesłach, które ona kupiła na jakiejś aukcji, kiedy zamknięto kolejną tasmańską dyrekcję któregoś z rządowych biur. Malowałem te krzesła na rozmaite jasne kolory emalią, robiłem przecierkę, pocierając lekko tarką do warzyw, obsikiwałem i sprzedawałem jako meble shakerów, co to rzekomo w ubiegłym stuleciu trafiły tu z Nantucket wraz z wielorybnikami, którzy – jak wyjaśnialiśmy w odpowiedzi na znaki zapytania – nieustannie przemierzali południowe oceany w poszukiwaniu olbrzymich okazów. Strona 12 To była historyjka, którą turyści przyjmowali naprawdę chętnie. Należała do tego typu opowieści, jakie mogli zawsze zaakceptować – taka bardzo amerykańska, szczęśliwa, poruszająca historyjka o tym, jak Znaleźliśmy Ich Żywych i Przywieźliśmy Z Powrotem Do Domu. Przez jakiś czas była to na tyle dobra opowiastka, że zabrakło nam towaru i Conga musiała uruchomić stronę produkcyjną całego przedsięwzięcia, dobijając targu z nowo przybyłą rodziną wietnamską. Ja tymczasem załatwiłem elegancki druk całej historyjki razem z prawdziwymi potwierdzeniami autentyczności mebli przez fikcyjną organizację, którą nazwaliśmy Stowarzyszeniem Antykwariuszy van Diemena. Historia Wietnamczyka (nazywał się Lai Phu Hung, ale Conga przywiązywała wagę do przejawów szacunku, nalegała więc, żebyśmy zwracali się do niego „panie Hung”) była równie interesująca jak każda stara opowieść wielorybnicza, ucieczka jego rodziny z Wietnamu – bardziej niebezpieczna, podróż do Australii przeciążoną i niesprawną łodzią rybacką – bardziej rozpaczliwa, a umiejętność rzeźbienia w kości słoniowej na pewno znacznie wyższa. Powinienem dodać, że stanowiło to dla nas dodatkowe i całkiem niezłe uboczne źródło dochodów. Za wzornik dla swoich rzeźb w kości pan Hung wykorzystywał drzeworyty ze starego wydania Moby Dicka w serii Biblioteki Nowoczesnej. Strona 13 Ale on i jego rodzina nie mieli na pokładzie żadnego Melville'a, Izmaela, Queequega ani Ahaba, żadnej romantycznej przeszłości, jedynie kłopoty i marzenia tak jak my wszyscy, ale zbyt nieodwracalnie ludzkie i zbyt przyziemne, by mogły mieć jakąkolwiek wartość dla nienasyconych znaków zapytania. Trzeba jednak oddać im sprawiedliwość: szukali jedynie czegoś, co oddzielało ich od przeszłości i ogólnie od ludzi; nie szukali niczego, co umożliwiało powiązania, które mogły okazać się bolesne czy ludzkie. Dotarło do mnie, że byli spragnieni historii, w których już tkwili uwięzieni, a nie historii, w których pojawialiby się obok opowiadającego, jako wspólnicy w ucieczce. Chcieli, żebyś powiedział „wielorybnicy”, bo wtedy mogliby odpowiedzieć: „Moby Dick”, i przywołać obrazy z serialu o tym samym tytule; ty mógłbyś wówczas powiedzieć „antyk”, a oni w odpowiedzi zapytaliby: „Za ile?”. Chodziło o tego typu historie. Opłacalne. Nie takie jak historie pana Hunga, których nie chciał słuchać żaden znak zapytania, co pan Hung zdawał się akceptować w sposób zadziwiający, częściowo dlatego, że jego prawdziwą ambicją nie było kierowanie dźwigiem parowym, jak to robił w mieście Hajfong. Chciał być poetą, a to marzenie pozwalało mu okazywać romantyczną rezygnację wobec obojętności bezdusznego świata. Strona 14 Bo religią pana Hunga w sensie dosłownym była literatura. Należał do Cao Dai, sekty buddyjskiej, która uważała Wiktora Hugo za boga. Oprócz podziwiania powieści bóstwa pan Hung zdawał się doskonale obznajmiony z wieloma innymi wielkimi francuskimi pisarzami dziewiętnastego stulecia (był wręcz w duchowej z nimi komunii), których – i to nie zawsze – znałem jedynie z nazwiska. Przebywając w Hobart, nie w Hajfongu, turyści mieli w nosie pana Hunga i jemu podobnych i na pewno nie zapłaciliby nam ani grosza za jego opowieści o dźwigach parowych czy o żurawiach ojca, które łowiły ryby, o jego poezji czy nawet o jego myślach na temat związków między Bogiem a literaturą galijską. Toteż pan Hung wykopał niewielki warsztat pod swoim starym domem należącym do Kompanii Cynkowej w Lutanie i zabrał się do pracy: wytwarzał podrabiane antyczne krzesła i rzeźbił podróbki w kości wieloryba, żeby uzupełnić nasze co bardziej ponure zmyślenia. A niby dlaczego pan Hung, jego rodzina, Conga czy ja mielibyśmy się przejmować? Strona 15 Turyści mieli pieniądze, a nam były one potrzebne; turyści pragnęli jedynie, by w zamian okłamywać ich, zwodzić i powtarzać tę jedną najważniejszą rzecz: że są bezpieczni, że ich poczucie bezpieczeństwa – narodowego, indywidualnego, duchowego – to nie jest kiepski żart, jaki płata im znudzone i kapryśne przeznaczenie. Chcieli usłyszeć, że nie ma związku między wtedy a teraz, że nie muszą nosić czarnej opaski na ramieniu ani odczuwać wyrzutów z powodu własnych możliwości i bogactwa i braku tychże u wszystkich pozostałych; że nie muszą czuć się paskudnie, ponieważ nikt nie może lub nie chce wytłumaczyć, dlaczego zamożność nielicznych zdaje się dziwnie uzależniona od nędzy tak wielu. Uprzejmie udawaliśmy, że chodzi o sprzedaż i kupno krzeseł, o zadawane przez nich pytania dotyczące cen i dziedzictwa i o nasze odpowiedzi w podobnym tonie. Ale nie chodziło wcale o ceny i dziedzictwo, absolutnie o to nie chodziło. Strona 16 Turystów dręczyły uparte, niewypowiedziane pytania, a my musieliśmy odpowiadać na nie w miarę swoich możliwości za pomocą podrabianych mebli. Oni w istocie pytali: „Czy jesteśmy bezpieczni?”, a nasza odpowiedź w rzeczywistości brzmiała: „Nie, ale barykada niepotrzebnych dóbr pomoże zasłonić widok”. A ponieważ hybris nie jest tylko starym greckim słowem, ale odczuciem tak mocno zakorzenionym, że właściwie powinniśmy traktować je jako bezbłędny instynkt, chcieli także wiedzieć: „Jeśli to nasza wina, czy będziemy cierpieć?”, a my tak naprawdę odpowiadaliśmy im: „Owszem, i to przewlekle, ale podrabiane krzesła mogą poprawić nasze ogólne samopoczucie”. Chcę powiedzieć, że był to sposób zarobkowania może nie najlepszy, ale też i nie najgorszy, bo chociaż musiałem przenosić tyle krzeseł, ile mogliśmy sprzedać, to nie musiałem dźwigać ciężaru świata. Pomyślicie, że takie przedsięwzięcie powinno się spotkać z większym uznaniem, że w sposób nieunikniony powinno się rozwijać, rozszerzać, urastać do zbawczej działalności o globalnych proporcjach i narodowym znaczeniu. Mogłoby nawet zdobywać nagrody eksportowe. Z pewnością byłoby tak w każdym mieście z prawdziwego zdarzenia – powiedzmy w Sydney podobnie oszukańcze marzenia zostałyby sowicie wynagrodzone. Ale to w końcu było Hobart, gdzie marzenia pozostawały sprawą ściśle prywatną. Strona 17 Po otrzymaniu licznych listów od adwokatów miejscowych handlarzy antykami, w wyniku czającej się groźby sądowego procesu nasze szlachetne przedsięwzięcie niesienia pociechy emerytowanym trybunom rozpadającego się imperium straciło grunt pod nogami. Conga poczuła się zmuszona zająć doradztwem ekoturystycznym wraz z wietnamskim fałszerzem mebli, a ja szukałem nowych możliwości. III Tak się więc złożyło, że w ów zimowy poranek, który miał się okazać tak brzemienny w skutki, ale wówczas wydawał się jedynie mroźny, znalazłem się w nabrzeżnej dzielnicy Salamanca. W starym magazynie natknąłem się na coś, co wtedy było jeszcze tylko sklepem z tandetą, zanim i tę przestrzeń zagarnęli turyści i przekształcili ją w kolejną, lekko przedobrzoną restaurację na wolnym powietrzu. Za niemodnymi czarnymi drewnianymi szafami z lat czterdziestych, którymi nigdy nie zainteresowałby się żaden turysta, nawet w poszukiwaniu rozgrzeszenia, dostrzegłem przypadkiem starą chłodziarkę do mięsa z cynkowanego żelaza. Powodowany dziecinnym pragnieniem zajrzenia do każdego zamkniętego wnętrza, otworzyłem ją. Strona 18 W środku zobaczyłem jedynie stertę kobiecych pism sprzed lat – odkrycie równie pełne kurzu, co rozczarowania. Już zamykałem drzwiczki, kiedy pod tymi blaknącymi jarmarcznymi opowieściami o miłości i smutnych, zagubionych księżniczkach przyciągnęły mój wzrok wątłe bawełniane nitki, sterczące równie pogodnie jak zarost ciotecznej babki Maisie, bezwstydnie i z pewnym archaicznym wigorem. Drzwiczki zaskrzypiały tępo, kiedy otworzyłem je szerzej i zajrzałem głębiej do środka. Zorientowałem się, że nitki sterczą z lekko poszarpanej okładki, której grzbiet już częściowo się oderwał. Wyciągnąłem rękę i delikatnie, jak gdybym wyciągał z sieci beznadziejnie zaplątaną w niej cenną rybę, podniosłem pisma i wyjąłem spod nich coś, co wydawało się zniszczoną książką. Uniosłem ją do góry. Zbliżyłem do niej nos. Dziwne, ale nie pachniała słodką stęchlizną starych ksiąg, tylko morskim wiatrem od Morza Tasmana. Delikatnie przejechałem po okładce palcem wskazującym. Choć była brudna, pokryta warstwą czarnego tłuszczu, w dotyku zdawała się jedwabista. Właśnie podczas ścierania owego szlamu naniesionego przez stulecia zaszło pierwsze z zadziwiających zjawisk. Strona 19 Już wówczas powinienem był uświadomić sobie, że nie chodzi tu o zwykłą książkę, a już na pewno nie o taką, z którą powinien mieć do czynienia ktoś podobny do mnie. Znałem – a przynajmniej tak mi się zdawało – granice własnej występności i uważałem, że nauczyłem się mówić „nie” każdej głupocie, która mogła wiązać się z osobistym ryzykiem. Było jednak za późno. Byłem już – jak mi to wyjaśniono kiedyś w trakcie procedury sądowej – wplątany. Bo pod tym delikatnym czarnym proszkiem zaczynało się dziać coś wyjątkowego: marmurkowa okładka książki wydzielała słaby, ale coraz jaśniejszy purpurowy blask. IV Na zewnątrz trwał melancholijny zimowy dzień. Górę nad miastem przykrywał śnieg. Mgła kłębiła się nad szeroką rzeką i niczym wolno opadająca kołdra ze ścinków nakrywała dolinę, w której rozłożyły się spokojne, na ogół zupełnie puste ulice Hobart. W chłodnym pięknie poranka przemknęło kilka postaci okutanych w liczne warstwy odzieży chroniącej przed zimnem, szybko jednak zniknęły. Początkowo biała góra poszarzała, a potem skryła się zadumana za czarną chmurą. Miasto zapadało w łagodną drzemkę. Śnieg przypominający zapomniane sny rozpoczął harce na wyciszonych ulicach. Strona 20 Wszystko to nie jest tak całkiem nie na temat, bo w istocie próbuję powiedzieć, że było zimno jak w grobie i dziesięciokrotnie spokojniej, że tego dnia nie pojawiły się żadne znaki, nic, co mogłoby ostrzec mnie przed tym, co miało się zdarzyć. I niewątpliwie w taki dzień nikt inny nie wybrał się do ciemnego, nieogrzewanego sklepu z tandetą w Salamance. Nawet właściciel pochylał się nad niewielkim grzejnikiem w głębi swoich włości. Odwrócony do mnie tyłem, ukradkiem zamieniał Cztery pory roku Vivaldiego, straszliwy hymn współczesnego handlu detalicznego, na kojące niskie rubato sprawozdania wyścigowego, czyli na dźwięki o niepowtarzalnej przytulności. Nie było nikogo, kto by zauważył, kto wraz ze mną byłby świadkiem cudu, kiedy to świat zdawał się ograniczać do ponurego kąta starego sklepu z tandetą, a wieczność do owej chwili, gdy po raz pierwszy starłem brud z okładki tej dziwnej książki.