Informacje o stanie zdrowia zbiorowo�ci Zg�oszenia chor�b i zatru� zawodowych- podlegaj� obowi�zkowemu zg�oszeniu przez lekarza ; s� to ostre i przewlek�e choroby powstaj�ce wskutek wykonywania zawodu np przebywanie w pyle, benzenie,tlenku w�gla. Zg�oszenia zachorowa� na nowotwory z�o�liwe ;pierwszy na �wiecie �Du�ski Rejestr Nowotwor�w za�o�ony 1942 r. W Polsce funkcjonuje w instytutach onkologii (w-wa, Krak�w,Gliwice ,Bia�ystok, Gda�sk) Informacje o stanie zdrowia zbiorowo�ci Choroby podlegaj�ce obowi�zkowej rejestracji:choroby weneryczne, gru�lica,choroby psychiczne ,niekt�re dzieci�ce Mierniki zdrowia populacji Pozytywne mierniki zdrowia (dane obrazuj�ce nat�enie zjawisk fizjologicznych � mierzalnych) Rozw�j fizyczny: ci�nienie morfologia masa cia�a siatki percentylowe Sprawno�� fizyczna: rzut pi�k� lekarsk� � Wydolno�� fizyczna: pr�ba wysi�kowa spirometria badania pu�apu tlenowegoNegatywne mierniki zdrowia populacji (wsp�czynniki wska�niki opisuj�ce) : 1. nat�enie zgon�w Umieralno�� w populacji � jest to liczba zgon�w zaistnia�ych w badanej populacji w danym czasie a) og�lny: liczba zgon�w/ liczba ludno�� b) Szczeg�owy wg wieku: liczba zgon�w <40 r�/ liczby ludno�ci < 40 r� wg przyczyny: liczba zgon�w z powodu X / liczba ludno�ci wg p�ci: liczba zgon�w kobiet / liczby kobiet �miertelno�� odsetek zgon�w na �ci�le okre�lon� chorob� spo�r�d og�lnej liczby chorych na t� chorob� a) og�lny liczba zgon�w / liczby chorych b) szczeg�owy wg wieku liczba zgon�w <40r� / liczby chorych <40r� wg przyczyny liczba zgon�w z powodu X / liczby chorych z powodu X wg p�ci liczba zgon�w kobiet / liczby chorych kobiet nat�enie chor�b Zapadalno�� - jest to liczba nowych przypadk�w choroby zaistnia�ych w analizowanym czasie a) og�lny liczba nowych zachorowa�/ liczby ludno�ci b) szczeg�owy wg wieku liczba nowych zachorowa� <40r� / liczby ludzi < 40 r� wg p�ci liczba nowych zachorowa� K/ liczby K wg przyczyny liczba nowych zachorowa� na chorob� X / liczby ludzi Chorobowo�� - jest to liczba os�b chorych w badanym okresie a) og�lny liczba chorych / liczby ludno�ci b) szczeg�owy wg wieku liczba chorych <40 rz/liczby ludno�ci < 40r� wg przyczyny liczba chorych na X / liczby ludno�� wg p�ci liczba chorych K/ liczby K Mierniki ryzyka czynniki ryzyka �rodowisko pracy �rodowisko �ycia: papierosy, nadwaga, brak snu, alkoholizm itd. Wsp�czynniki wska�nik nat�enia, wsp�czynnik nieproporcjonalny liczba wzgl�dna pokazuj�ca cz�sto�� wyst�powania danego zjawiska do wielko�ci populacji nara�onej wska�nik struktury = wsp�czynnik proporcjonalny liczba obrazuj�ca cz�sto�� wyst�powania danego zjawiska do ca�ej populacji/wszystkich tego typu  zjawisk itp. Np. zgony z powodu nowotwor�w /wszystkich zgon�w Wsp�czynniki umieralno�ci niemowl�t Wsp�czynnik zgon�w: okres niemowl�cy okres wczesno niemowl�cy Wsp�czynnik zgon�w oko�oporodowych Wsp�czynnik martwo urodzonych Przyrost naturalny Rozrodczo�� P�odno�� Urodzenia �ywe Istotne cechy struktury ludno�ci Umieralno�� w populacji � jest to liczba zgon�w zaistnia�ych w badanej populacji w danym czasie Zapadalno�� � jest to liczba nowych przypadk�w choroby zaistnia�ych w analizowanym czasie Chorobowo�� � jest to liczba os�b chorych w badanym okresie �miertelno�� � odsetek zgon�w na �ci�le okre�lon� chorob� spo�r�d og�lnej liczby chorych na t� chorob� Typy bada� epidemiologicznych BADANIA OBSERWACYJNE � BIERNE mog� by� one prowadzone: - nad populacj� = badania ekologiczne lub statystyczne np. liczba urodzin - nad pojedynczymi osobami = badania przekrojowe lub przesiewowe, dotycz� badania chorobowo�ci np. gru�licy - kliniczno � kontrolne badanie przypadk�w = por�wnawcze badanie przypadk�w np. nasilenie okre�lonej choroby w grupie nara�onej i nienara�onej na czynnik patogenny - kohortowe albo d�ugofalowe obserwacje zjawiska zdrowotnego u pojedynczych os�b Typy bada� epidemiologicznych BADANIA EKSPERYMENTALNE = DO�WIADCZALNE ta grupa bada� wymaga czynnego, aktywnego zaanga�owania si� badaczy do zmiany czynnik�w warunkuj�cych dan� chorob� (wprowadzenie leczenia, si�a nara�enia, zachowania antyzdrowotne) Badania przesiewowe Skryning masowy � badanie ca�ej populacji Skryning wielokierunkowy � zastosowanie r�nych test�w diagnostycznych wykrywaj�cych r�ne cechy Skryning celowy � badanie os�b nara�onych na okre�lone czynniki szkodliwe, cz�sto stosowany w opiece nad pracuj�cymi oraz w badaniach �rodowiskowych Skryning przypadkowy � tzw. Przy okazji innych bada� np. wykrycie nosicielstwa HBV u pacjent�w hospitalizowanych z innych powod�w Kryteria prowadzenia bada� przesiewowych Choroba stanowi wa�ny problem spo�eczny Dobrze jest znana naturalna historia choroby Istniej� skuteczne metody leczenia Wyra�na faza wczesnych objaw�w choroby Powtarzalne ,trafne,nieinwazyjne ,akceptowane testy diagnostyczne wczesnych stadi�w choroby Kryteria prowadzenia bada� przesiewowych Ustalone s� zasady kogo mo�na zaliczy� do grup obj�tych leczeniem i obserwacj� Wykrywanie wczesnych zmian chorobowych b�dzie procesem ci�g�ym Koszty wykrywania ,leczenia i ewentualnej obserwacji s� ekonomicznie uzasadnione i mo�liwe do pokrycia. Badania retrospektywne Dotycz� przesz�o�ci � materia�y z minionych lat HISTORIE CHOR�B KARTY ZGONU ROCZNIKI STATYSTYCZNE STANDARYZOWANE WYWIADY (ANKIETY) Badania retrospektywne Przyst�puj�c do badania znamy skutki np. epidemia czy endemia danej choroby, na okre�lonym terenie i w czasie Znana jest struktura umieralno�ci populacji, ale chcemy ustali� przyczyny i prawa rozwoju choroby oraz czynniki nara�enia tj. chcemy pozna� odpowied� na pytanie co i dlaczego warunkowo zwi�kszon� zapadalno�� lub zwi�kszon� umieralno�� na dan� chorob� Podobne rozumowanie stosuje si� przy badaniu pojedynczych ludzi, np. przy ustalaniu przyczyn inwalidztwa i orzekaniu renty Suma takich bada� jednostkowych mo�e stanowi� podstaw� bada� retrospektywnych Wyniki otrzymane w grupie badanych chorych por�wnuje si� z grup� kontroln� Najcz�ciej do grupy kontrolnej wchodz� pacjenci hospitalizowani w tym samym szpitalu lub leczeni w przychodni, ale z powodu innych chor�b; najlepiej je�li s� to chorzy na r�ne choroby Zalety bada� retrospektywnych Mo�liwo�� wykorzystywania dokument�w zebranych do innych cel�w (demograficznych, statystycznych, kliniczno � lekarskich) = niskie koszty bada� Badania retrospektywne pozwalaj� ustali� w zadowalaj�cym stopniu wp�yw zar�wno przyczyn biologicznych na zdrowie, jak i osi�gni�� i brak�w organizacyjnych administracji s�u�by zdrowia Wady bada� retrospektywnych Zdarzaj�ce si� braki w dokumentacji = brak pojedynczych danych Uznawanie wiarygodno�ci rozpozna� zale�nych od wykszta�cenia kadr i od wykonywania (a wi�c dost�pno�ci) bada� dodatkowych Uznawanie rzeczywisto�ci dokumentacji, tj. czy obj�to w�wczas badaniami i ewidencj� wszystkich chorych, itd. Badania prospektywne Dotycz�ce przysz�ego, ewentualnie szkodliwego dzia�ania czynnik�w �rodowiska na zdrowie mieszkaj�cych w danej okolicy lub pracuj�cych w okre�lonym zak�adzie ludzi Epidemiolog nie wie dok�adnie, kt�ry czynnik �rodowiska (lub kilka z nich) b�dzie dzia�a� szkodliwie, czyli b�dzie tzw. czynnikiem nara�enia zdrowia Przypuszcza si�, �e w danym �rodowisku jest lub b�dzie czynnik nara�enia zdrowia, kt�ry po d�u�szym lub kr�tszym okresie oddzia�ywania mo�e by� przyczyn� okre�lonej choroby Do bada� wybiera si� populacj� nara�on� na potencjalnie patogenny czynnik w okre�lonym zak�adzie pracy lub mieszkaj�c� na okre�lonym terenie, jak np. ludno�� mieszkaj�c� wok� huty �elaza albo wzd�u� zanieczyszczonej rzeki Grup� kontroln� jest podobna populacja ludzka nie nara�ona na dzia�anie badanych (w naszym przewidywaniu szkodliwych) czynnik�w �rodowiska Badania te trwaj� d�ugo 5 � 10 lat, s� szczeg�owo planowane pod wzg. Bada� lekarskich, aparaturowych, laboratoryjnych i statystycznych. Bada si� tak�e parametry higieniczne, fizykochemiczne, mikrobiologiczne �rodowiska Ludzi bada si� co 3,6 lub wi�cej miesi�cy, �rodowisko najlepiej jest monitorowa�, tj. stosowa� ci�g�y, automatyczny pomiar i zapis wybranych cech �rodowiska: zapylenie, st�enie gaz�w itp. Je�eli w badanej populacji pojawiaj� si� nowe jednostki chorobowe lub zwi�ksza si� liczba znanych jednostek, to na podstawie uprzednio zgromadzonych bada� lekarskich i pomiar�w �rodowiska mo�na okre�li� przyczyny chor�b, ich nasilenie i cz�stotliwo��, a tak�e mechanizmy patofizjologiczne (prawa rozwoju) Wy�szy ni� w grupie kontrolnej � wsp�czynnik zapadalno�ci na dan� chorob� w grupie os�b eksponowanych na dzia�anie danego czynnika (lub kilku z nich) wskazuje na zwi�zek przyczynowo � skutkowy. Badania prospektywne s� bardzo cenne, wiarygodne i przekonywuj�ce, jednak wymagaj� du�ych nak�ad�w finansowych, sprawnej organizacji pracy i wyszkolonej kadry specjalist�w Nie s� przydatne do badania chor�b rzadkich, o niskiej zapadalno�ci Wy�szy ni� w grupie kontrolnej � wsp�czynnik zapadalno�ci na dan� chorob� w grupie os�b eksponowanych na dzia�anie danego czynnika (lub kilku z nich) wskazuje na zwi�zek przyczynowo � skutkowy. Badania prospektywne s� bardzo cenne, wiarygodne i przekonywuj�ce, jednak wymagaj� du�ych nak�ad�w finansowych, sprawnej organizacji pracy i wyszkolonej kadry specjalist�w Nie s� przydatne do badania chor�b rzadkich, o niskiej zapadalno�ci Badanie do�wiadczalne - epidemiologiczne Badania takie polegaj� na celowym i kontrolowanym sterowaniu jedn� okre�lon� cech� (przyczyn�), co pozwala badaj�cemu dok�adnie i w miarodajny spos�b oceni� oddzia�ywanie tej cechy na wybrane funkcje zdrowotne organizmu Badania epidemiologiczne r�ni� si� od do�wiadcze� laboratoryjnych tym, �e przeprowadzane s� na du�ej, odpowiednio dobranej populacji ludzi lub zwierz�t, �yj�cych w naturalnych dla siebie warunkach Cz�sto tak dobran� grup� badan� i grup� kontroln� nazywa si� kohort� Cech� badan� mo�e by�: dzia�anie nowego leku, nowej szczepionki, nowego zabiegu lekarskiego, okre�lonego zjawiska fizjologicznego Epidemiolog nie wie, jakie b�d� skutki dzia�ania badanego parametru na zdrowie jednostki lub populacji, ale przez odpowiedni dob�r os�b do grupy badanej i grupy kontrolnej stara si� obiektywnie okre�li� korzystne i niekorzystne dzia�ania i skutki. W warunkach doboru os�b, badania takie przebiegaj� stosunkowo szybko, a ich wyniki s� wyra�ne. Po okresie rozwa�a� teoretycznych oraz badaniach laboratoryjnych in vitro i na zwierz�tach in vivo spodziewamy si� korzystnego dzia�ania jakiego� czynnika badanego Po do�wiadczalnych badaniach na dobranej grupie ludzi mo�na podj�� decyzj� co do celowo�ci stosowania nowego leku, szczepionki, zabiegu Cechy charakterystyczne planowanych bada� do�wiadczalnych Celowy dob�r do grupy badanej i do grupy kontrolnej Zastosowanie placebo lub innych dzia�a� maskuj�cych w grupie kontrolnej Zastosowanie zasady �lepej pr�by lub podw�jnie �lepej pr�by Placebo to imitacja leku lub zabiegu �lepa pr�ba polega na tym, �e badany chory nie wie czy otrzymuje nowy lek, stary lek, czy te� placebo. Je�eli o tym nie wie tak�e bezpo�redni obserwator (lekarz, badacz), to mamy przyk�ad podw�jnej �lepej pr�by Losowe badania kontrolne S� odmian� eksperymentu epidemiologicznego Polegaj� na wylosowaniu jednostek do grupy badanej i grupy kontrolnej Wnioskowanie o skuteczno�ci leczniczej lub profilaktycznej zabiegu lub leku dla populacji generalnej jest mo�liwe tylko wtedy, gdy badana pr�ba (grupa os�b) jest reprezentatywna wzgl�dem tej populacji z kt�rej pochodzi. Przyk�adem losowych bada� kontrolnych s� np. : badania nad bezpiecze�stwem i skuteczno�ci� szczepie� przeciw odrze Badania mieszane Je�li badamy nowy lek (do�wiadczalnie) na du�ej populacji okre�lonych chorych to powinni�my zna� dok�adnie ich przesz�o�� zdrowotn� (retrospekcja) Je�eli badamy now� szczepionk� (do�wiadczalnie) to powinni�my dok�adnie zna� przesz�o�� zdrowotn� grupy badanej i grupy kontrolnej (retrospekcja), a r�wnocze�nie mo�emy przez najbli�sze lata bada� (prospekcja) poziom przeciwcia� i wp�yw tej szczepionki na zdrowie badanej grupy w por�wnaniu z grup� kontroln� Narz�dzia bada� stosowane w epidemiologii Standaryzowane wywiady i ankiety Ujednolicone dokumenty s�u�by zdrowia Dokumenty demograficzne Testy diagnostyczne Badania aparaturowe Wzory statystyczne Ujednolicone programy komputerowe Osobnik a choroby Wp�yw czynnik�w demograficznych i socjoekonomicznych: -wiek-wska�nik �miertelno�ci z powodu g��wnych przyczyn zgon�w r�ni si� znacznie w zale�no�ci od wieku,palenie tytoniu i picie alkoholu zmienia si� w zale�no�ci od wieku, -wiele zaburze� uk�adu rozrodczego ma miejsce wy��cznie u jednej p�ci,rak sutka rzadko wyst�puje u m�czyzn; cukrzyca, choroby tkanki ��cznej, anemia z niedoboru �elaza, osteoporoza u kobiet ;mia�d�yca naczy� wie�cowych u m�czyzn m�odych i w �rednim wieku; dna moczanowa u m�czyzn. Osobnik a choroby Rasa/grupa etniczna -czynniki genetyczne wp�ywaj� na wyst�pienie choroby u os�b z podobnego kr�gu etnicznego, kt�re maj� wsp�lne nawyki kulturowe, �ywieniowe, �rodowiskowe, ekonomiczne i socjalne -anemia sierpowata i inne hemoglobinopatie wyst�puj� prawie wy��cznie u os�b z Afryki, u Arab�w, Indian, Grek�w i przodk�w W�och�w -NT zwi�zane z wiekiem jest dwa do czterech razy cz�stsze u Amerykan�w pochodzenia afryka�skiego ni� u bia�ych ,z najwy�szym wska�nikiem u czarnych kobiet Osobnik a choroby -cukrzyca typu II jest 2 x wy�sza u afroamerykan�w i rdzennych Amerykan�w ni� u bia�ych , - dostosowane do wieku wska�niki �miertelno�ci z powodu udaru i nag�ego zgonu s� wy�sze u czarnych ni� u bia�ych, - osteoporoza i z�amania kr�gos�upa wystepuj� cz�ciej u kobiet ni� m�czyzn i cz�ciej u kobiet bia�ych ni� czarnych , -zzsk i zesp� Rietera wyst�puj� cz�ciej u bia�ych Osobnik a choroby Orientacja seksualna -wy�sza u homoseksualist�w zapadalno�� na: AIDS,rze��czk�,ki�� i WZW typu B, zapalenie jelit spowodowane paso�ytami tzw gay-bowel syndrome,rak odbytu i cz�ci ustno-gard�owej - w�r�d lesbijek: ni�szy ni� u hertoseksualnych kobiet wska�nik zachorowa� na- ki��,rze��czk�, chlamydi�, wirus opryszczki i wirus ludzkiego brodawczaka oraz wy�szy wska�nik raka sutka i jajnika poniewa� s� nier�dkami Osobnik a choroby Rozmieszczenie geograficzne -wole spowodowane brakiem jodu na terenach wcze�niejszych zlodowace� - rozw�j zespo�u wyniszczenia toksycznego (toxic waste syndrome) ;d�ugi pobyt w rejonie du�ej ekspozycji na toksyny -nadci�nienie p�ucne u os�b mieszkaj�cych na du�ych wysoko�ciach -sarkoidoza �osoby osiad�e naterenie las�w iglastych na po�udniu USA Osobnik a choroby Oczekiwana d�ugo�� �ycia- - od 1900 r. d�ugo�� �ycia w USA wzros�a o 60% dla bia�ych i 100% dla czarnych -1992 r.�rednia d�ugo�� �ycia wynosi�a w latach 73,2 i 79,8 dla bia�ych m�czyzn i kobiet i odpowiednio 65 i 73,9 dla czarnych m�czyzn i kobiet Stan socjoekonomiczny-wykszta�cenie, doch�d ,zaw�d,g�sto�� zaludnienia ,zamieszkiwanie w dzielnicach ub�stwa, Osobnik a choroby G��wne przyczyny zgon�w: USA 1980-1986 -gru�lica,rak szyjki macicy,choroba Hodgkina,choroba reumatyczna serca, choroba nadci�nieniowa, ostre schorzenie dr�g oddechowych, zapalenie p�uc i oskrzeli,grypa, astma,zapalenie wyrostka robaczkowego, przepukliny, zapalenie p�cherzyka ��ciowego Wska�nik umieralno�ci 4,5x wy�szy u czarnych ni� u bia�ych Najwy�sze r�nice w zakresie gru�licy ,choroby nadci�nieniowej,astmy Osobnik a choroby Dane z 1988r: 16,3% czarnych i 12,8% bia�ych �ograniczenie aktywno�ci spowodowane schorzeniami przewlek�ymi Wska�nik zapadalno�ci na chorob� Parkinsona najwy�szy w�r�d czarnych m�czyzn z rejonu Manhattanu Wsp�czynnik schy�kowej niewydolno�ci nerek na skutek nadci�nienia t�tniczego 4,5x wy�szy u czarnych ni� u bia�ych Czerrniak z�o�liwy cz�stszy u bia�ych ni� u czarnych