Strona 1 DZIEJE Rzymu - OD CZASÓW NAJDAWNIEJSZYCH DO KONSTANTYNA tom I MAX CARy HOWARD HAYES SCULLARD PrzełoŜył Jerzy Schwakopf Tytut oryginału A HISTORY OF ROME DOWŃ TO THE REIGN OF CONSTANTINE Konsultacja naukowa EWA WIPSZYCKA Słownik waŜniejszych pojęć i terminów WŁODZIMIERZ LENGAUER Bibliografia prac w języku polskim MAREK STĘPIEŃ Wybór ilustracji JERZY SCHWAKOPF Opracowanie map IRENA MAKAREWICZ Opracowanie indeksu KRYSTYNA KONOPNICKA Projekt graficzny serii RYSZARD SWIĘTOCHOWSKI Okładkę, obwolutę i strony tytułowe opracowała TERESA KAWIŃSKA Published in the United Kingdom / by THE MACMILLAN PRESS LTD ' under the title A HISTORY OF ROME (3rd edition) (c) The representatives of the estate of the łatę M. Cary and H.H. Scullard 1975 (c) Copyright for the Polish edition by Państwowy Instytut Wydawniczy. Warszawa 1992 Printed in Poland Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1992 r. Wydanie pierwsze SPIS RZECZY TOM I Spis ilustracji ................................... 14 Spis map i planów .............................'... 21 Przedmowa do trzeciego wydania ......................... 23 Przedmowa do drugiego wydania ......................... 25 CZĘŚĆ I ITALIA PRZED RZYMIANAMI Rozdział I Środowisko geograficzne dziejów rzymskich .............. 29 1. Region śródziemnomorski .......................... 29 2. Italia .................................... 33 Rozdział II Najdawniejsi mieszkańcy Italii .................... 36 1. Człowiek epoki kamiennej ...............,,...< ;".. : . 36 2. Człowiek epoki brązu ...................... .-.i. ... 37 3. Epoka Ŝelaza i "willanowiańczycy" ............... .,^. ... ?" 4l 4. Ludy i języki Italii ....................... s ..... .46- Rozdział III Grecy i Etruskowie w archaicznej Italii ......... y ..... 52-; 1. Grecy .............................. .',. . . . . 52 2. Kim byli Etruskowie? ............................ 54 3. Cywilizacja etruska ............................. 58 4. Ekspansja etruska ............................. 66 CZĘŚĆ II PODBÓJ ITALII PRZEZ RZYMIAN Strona 2 Rozdział IV Lacjum i Rzym ........................... 75 l. Geografia Lacjum ............................. 75 2. Tradycja ustna ........................77 3. Rzym. PołoŜenie miasta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 4. Początki Rzymu wedle tradycji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 5. Początki Rzymu: od wioski do miasta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 Rozdział V Rzym w czasach królewskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 1. Królowie i tradycja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 2. Miasto (Urbs) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 3. śycie gospodarcze w okresie królewskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 4. Pierwotna religia Rzymian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102 5. Podziały społeczne i polityczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 6. Monarchia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 7. Ewolucja organizacji wojska i instytucji politycznych . . . . . . . . . . 110 8. Rzym i jego sąsiedzi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114 9. Zmierzch panowania Etrusków w Rzymie . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 Rozdział VI Źródła do wczesnych dziejów Rzymu . . . . . . . . . . . . . . . . 120 1. Świadectwa pisane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120 2. Tradycja ustna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 3. Źródła literackie ....................... Rozdział VII Konflikt stanów. Pierwszy etap ............ 1. Początki ustroju republikańskiego ............... 2. Stosunki gospodarcze ..................... 3. Plebejska organizacja antypatrycjuszowska .......... 4. Kodeks XII Tablic ...................... 5. Poprawa sytuacji plebejuszy ................. Rozdział VIII Wojny wczesnej Republiki ..............146 1. Rzym i Lacjum .............. . ......... 2. Sabinowie, Ekwowie i Wolskowie ............... 3. Podbój Wejów ........................ 4. OblęŜenie Rzymu przez Galów ................ Rozdział IX Konflikt stanów. Drugi etap .............. 157 1. Ponowny wybuch waśni po wojnie galijskiej ......... 2. Ustawodawstwo gospodarcze ................. 3. Sukcesy plebejuszy ...................... 4. Arystokracja patrycjuszowsko-plebejska ............ 5. Nowy ustrój państwa ..................... 6. Podsumowanie ........................ Rozdział X Wojny z Latynami, Samnitami i Pyrrusem ....... 175 1. Supremacja Rzymu w Italii środkowej ............ 2. Sabelowie mówiący po oskijsku ................ 3. Pierwsza wojna samnicka i wielka wojna latyńska ...... 4. Druga wojna samnicka .................... 5. Trzecia wojna samnicka ................... Strona 3 6. Wojna z Tarentem i Pyrrusem ................ Rozdział XI Państwo rzymskie w III wieku p.n.e. ......... 199 1. Ustrój rzymski: wady ..................... 2. Zasady działania ustroju rzymskiego ............. 3. Podbój Italii ......................... 4. Polityczna organizacja Italii .................. 5. Sytuacja gospodarcza Rzymu i Italii ............. 6. Architektura i sztuka ........'............. 7. śycie społeczne i religijne ................... 8. Początki literatury rzymskiej ................. CZĘŚĆ III PODBÓJ ŚWIATA ŚRÓDZIEMNOMORSKIEGO Rozdział XII Pierwsza wojna punicka i podbój Italii północnej . . . 225 1. Źródła ............................ 2. Państwo kartagińskie ..................... Spis rzeczy 7 3. Sprawa Messany .............................. 229 4. Nowe cele wojenne Rzymu ......................... 231 5. Inwazja na Afrykę ............................. 233 6. Drugi etap działań na Sycylii ........................ 234 7. Pierwsza wojna punicka. Wnioski ...................... 237 8. Zdobycie Sardynii i Korsyki ........................ 238 9. Ostatnia inwazja galijska .'. ........................ 238 10. Wojny iliryjskie .............................. 241 Rozdział XIII Druga wojna punicka ...... ^................ 243 1. Podboje kartagińskie w Hiszpanii ...................... 243 2. Zatarg o Sagunt .............................. 245 3. Najazd Hannibala na Italię. Kanny ...................... 248 4. Rzym po klęsce pod Kannami ....................... 252 5. Przebieg wojny w Italii po bitwie pod Hannami .............. 255 6. Wojna w Grecji i na Sycylii ........................ 256 7. Scypionowie w Hiszpanii .......................... 258 8. Wojna w Afryce .............................. 262 9. Podsumowanie ...............................' 266 Rozdział XIV Podboje w zachodniej strefie Morza Śródziemnego ......... 268 1. Ekspansja terytorialna Rzymu ....................... 268 2. Podbój Galii Przedalpejskiej ........................ 271 3. Wojny liguryjskie .............................. 273 4. Wojny hiszpańskie w latach 197-179 p.n.e. ................ 275 5. Wojny hiszpańskie w latach 154-133 p.n.e. ................ 279 6. Rzym, Kartagina i Numidia ........................ 284 7. Trzecia wojna punicka ........................... 287 Rozdział XV Wojny macedońskie ......................... 290 1. Najdawniejsze kontakty Rzymu z Grecją .................. 290 2. Pierwsza wojna macedońska ........................ 292 3. Kwestia Pergamonu i Rodos ........................ 297 ' 4. Druga wojna macedońska ......................... 300 5. Antioch III i Etolowie ........................... 304 6. Trzecia wojna macedońska ......................... 307 7. Czwarta wojna macedońska ........................ 311 8. Rzym i Grecja ............................... 312 Rozdział XVI Wojny Rzymu w Azji w II stuleciu ................ 315 1. Geneza wojny z Antiochem ......................... 315 2. Pierwsza kampania rzymska w Azji ..................... 318 3. Rrym wkracza na azjatycką scenę polityczną . . . . . . . . . . . . . . . . 320 4. Rzymianie w Azji Mniejszej (do 129 roku p.n.c.) . . . . . . . - . . . 322 5. Stosunki z Syrią i Egiptem . . . . . . . . . . . . . . . Strona 4 . . . . . . . . . . 325 Rozdział XVII Administracja prowincjonalna. . 331 1. Klienci Rzvmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331 2. Sytuacja prawna. ludności prowinęji . . . . - . . . . . . . . . . . . . . . . 335 3. Namiestnicy prowincji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337 4. SłuŜha wojskowa i system podatkowy w prowincjach . . . . . . . . . . - - 338 5. Wady rzymskięj administracji prowincjonalnej . . . . . . . . . . . . . . . 341 6. Próbv reform . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 343 Rozdział XVIII Polityka wewnętrzna w II stuleciu . . . . . . . . . . . . . - . . 346 2. Pierwsza wojna z Mi 1. Zgromadzenie ludowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - . . . 346 2. Nowa arystokracja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 349 3. Ugrupowania polityczne w Rzymie . . . . . . . . - . . . . . . . . . . . . 351 4. Władza wykonawcza . . . . . . . . . . . . . . - . . . . . . . . . . . . . 354 6. 5. Reformy wymiaru sprawiedliwości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 355 — Rozdział XXIV Nicpowod< 6. Administracja finansowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 357 1. 7. Rzym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 358 8. Italia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 359 9. Sprawy zagraniczne. Armia ...................... Rozdział XIX Społeczeństwo rzymskie w II stuleciu ........... 364 1. Rolnictwo ............................. 2. Praca niewolnicza w rolnictwie ................... 3. Wytwórczość i handel ....................... 4. śycie prywatne Rzymian ...................... 5 Stolica ............................... 6. Sztuka rzymska i italska ...................... 7. Wczesna poezja łacińska ...................... 8. Początki prozy literackiej ...................... 9. Nauka i filozofia .......................... 10. Religia ............................... CZĘŚĆ IV ZMIERZCH REPUBLIKI Rozdział XX Tyberiusz i Gajusz Grakchowie ............... 1. Tyberiusz Grakchus. Jego program polityczny ........... 2. Prawo agrarne Tyberiusza Grakcha ................. 3. Pierwsza kontrakcja senatu ..................... 4. Pierwszy projekt ustawy o pełnym obywatelstwie dla Italików ... 5. Reformy społeczne Gajusza Grakcha ................ 6. Ustawodawstwo polityczne Gajusza Grakcha ............ 7. Druga kontrakcja senatu ...................... 8. Podbój Galii Narbońskiej ...................... Rozdział XXI Mariusz. Reforma armii rzymskiej ............. 1. Restauracja rządów senatu ..................... 2. Sytuacja we wschodnim regionie śródziemnomorskim ........ 3. Wojna z Jugurtą: pierwsza faza .................. 4. Wojna z Jugurtą. Metellus i Mariusz ................ 5. Inwazja Cymbrów i Teutonów ................... 6. Saturninus. Szósty konsulat Mariusza ................ Strona 5 Rozdział XXII Wojny ze sprzymierzeńcami w Italii w latach 91-83 p.n.e. 1. Trybunat Liwiusza Druzusa ......'.............. 2. Konfederacja italska przeciwko Rzymowi .............. 3. Wojna ze sprzymierzeńcami ..................... 4. Trybunat Sulpicjusza Rufusa .................... 5. Rzym w rękach Sulli i Cynny ................... 6. Rządy Cynny ............................ Rozdział XXIII Jedynowładztwo L. Korneliusza Sulli ........... 1. Rozwój sytuacji w Azji Mniejszej do 88 roku ............ 2. Pierwsza wojna z Mitrydatesem ....................... 449 3. Powrót Sulli ................................ 453 4. Odwet Sulli: proskrypcje .......................... 455 5. Reformy Sulli ................................ 456 6. Miejsce Sulli w dziejach rzymskich ..................... 461 Rozdział XXIV Niepowodzenie prób odrodzenia Republiki ............ 465 1. Nadzieje lat siedemdziesiątych ....................... 465 2. Bunt Lepidusa i jego następstwa ...................... 466 3. Wojna z Kw. Sertoriuszem ......................... 468 4. Wojna niewolnicza w Italii ......................... 471 5. Zamach stanu Pompejusza ......................... 472 6. Krassus, Cezar i Katylina .......................... 477 7. Spisek Katyliny ............................... 479 8. Concordia ordinum ............................. 482 9. Pierwszy triumwirat i pierwszy konsulat Cezara .............. 484 Rozdział XXV Wojny Lukullusa, Pompejusza i Krassusa ............. 489 1. Walki z piratami .............................. 489 2. Podboje Lukullusa w Azji Mniejszej ............,...'.... 491 3. Kampanie Lukullusa w Armenii ...................... 493 4. Nowy porządek polityczny na Wschodzie .................. 496 5. Wojna Krassusa z Fartami ......................... 500 Rozdział XXVI Podbój Galii przez Cezara i upadek pierwszego triumwiratu.505 1. Galia i ludy galijskie ............................ 505 2. Cezar nad Renem i kanałem La Manche .................. 509 3. Najazdy Cezara na Germanię i Brytanię .................. 512 4. Podbój Galii ...............(................ 513 5. Pierwszy kryzys triumwiratu ........................ 517 6. Spotkanie w Lukce. Dyktatura Pompejusza ................. 519 7. Drugi kryzys triumwiratu .......................... 522 Rozdział XXVII Droga Cezara do jedynowładztwa ................ 528 1. Działania zbrojne w 49 roku p.n.e. ..................... 528 2. Dyrrachium i Farsalos ........................... 531 3. Bellum Alexandrinum ............................ 534 4. Tapsus i Munda .............................. 538 5. Próby odbudowy państwa ......................... 540 6. Polityka zagraniczna Cezara. Inne reformy ................. 545 7. Pozycja Cezara w ustroju rzymskim ................. </1'7 8. Osobowość Cezara i icw ^•"°1" TOM II CZĘŚĆ V OKRES ŚWIETNOŚCI CESARSTWA RZYMSKIEGO Rozdział XXX Działalność reformatorska Augusta. Rzym i Italia ......... 1. Pierwsze reformy (29-23 rok p.n.e.) .................... 2. Drugi etap reform Augusta ......................... 3. Reorganizacja władzy wykonawczej ..................... Strona 6 4. Miasto Rzym ................................ 5. Italia .................................... 6. Ustawodawstwo społeczne ......................... 7. Ludi Saeculares ............................... Rozdział XXXI Imperium rzymskie za czasów Augusta .............. 1. Granice państwa rzymskiego ........................ 2. Afryka i Morze Czerwone ......................... 3. Azja Mniejsza. Nad Eufratem ....................... 4. Europa Zachodnia ............................. 5. Kraje naddunajskie ............................. 6. Reformy wojskowe ............................. 7. Prowincje .................................. 8. Administracja finansowa .......................... 9. Sukcesja .................................. 10. Charakterystyka pryncypatu Augusta .................... 11. Wnioski .................................. Rozdział XXXII Dynastia julijsko-klaudyjska. Sytuacja wewnętrzna ........ 1. Tyberiusz (13-37 rok n.e.) ......................... 2. Kaligula (37-41 r.) ............................ 3. Klaudiusz (41-54 r.) ............................ 4. Neron (54-68 r.) .............................. 5. Przemiany ustrojowe ............................ 6. Finanse ................................... 7. Rzym i Italia ................................ Rozdział XXXIII Imperium rzymskie za panowania dynastii julijsko- klaudyjskiej .................. i ................... 1. Afryka ................................... 2. Judea .................................... 3. Armenia i Partia .............................. 4. Kraje naddunajskie ............................. 5. Germania .................................. Spis rzeczy 11 6. Podbój Brytanii ............................... 113 7. Prowincje .................................. 117 8. Wnioski .................................. 119 Rozdział XXXIV Społeczeństwo rzymskie za pierwszych cesarzy ......... 122 1. Rolnictwo ................................. 122 2. Wytwórczość i handel ............................ 126 3. śycie w miastach .............................. 131 4. Architektura i sztuka ............................ 135 5. Literatura. Charakterystyka ogólna ..................... 138 6. Poezja łacińska ..... l ......................... 140 7. Proza łacińska ............................... 143 8. Religia ................................... 149 Rozdział XXXV "Rok czterech cesarzy" ..................... 155 1. Bunt przeciwko Neronowi ......................... 155 2. Galba ...............;................... 158 3. Otho .................................... 161 4. Witeliusz .................................. 164 5. Podsumowanie ............................... 170 Rozdział XXXVI Dynastia flawijska ....................... 172 1. Sylwetki cesarzy flawijskich ......................... 172 2. Reformy ustrojowe ............................. 175 3. Administracja ................................ 179 4. Wojna Ŝydowska .............................. 182 5. Rewolta Cywilisa i Klassykusa ....................... 186 6. Dalsze podboje w Brytanii ......................... 189 7. Granice reńskie i dunajskie ......................... 192 Strona 7 8. Wschód ................................... 194 9. Prowincje .................................. 196 10. "Opozycja" przeciwko cesarzom flawijskim ................. 197 Rozdział XXXVII "Pięciu dobrych cesarzy". Administracja państwa ....... 200 1. Sylwetki cesarzy .............................. 200 2. Reformy ustrojowe ............................. 203 3. Administracja municypalna ......................... 212 4. Cesarska administracja finansowa ...................... 215 5. Prowincje .................................. 218 Rozdział XXXVIII "Pięciu dobrych cesarzy". Sprawy zagraniczne ......... 222 1. Polityka zagraniczna ............................ 222 2. Afryka ................................... 225 3. Armenia i Partia ....... ^ ...................... 227 4. Judea .................................... 232 5. Dacja .................................... 235 6. Wojny markomańskie ............................ 240 Rozdział XXXIX lyummuuus i aewerowie ....................... 292 1. Panowanie Kommodusa (180-192 r.) ................... 292 2. Wojny domowe w latach 193-197 ..................... 296 3. Wojny i reformy militarne Septymiusza Sewera ............... 300 4. Reformy wewnętrzne Septymiusza Sewera .................. 306 5. Karakalla (211-217 r.) ........................... 310 6. Sewer Aleksander (222-235 r.) ....................... 317 7. Wiek Sewerów ............................... 321 CZĘŚĆ VI ZMIERZCH CESARSTWA RZYMSKIEGO Rozdział XLI Kryzys Cesarstwa w III wieku ................... 333 1. Okres anarchii militarnej .......................... 333 2. Najazd barbarzyńców na Cesarstwo .................... 342 3. Odzyskanie dawnych granic ......................... 354 Rozdział XLII Dioklecjan i Konstantyn ...................... 367 1. Dioklecjan. Tetrarchia ........................... 367 2. Droga Konstantyna do władzy ....................... 372 3. Konstantyn i Licyniusz ........................... 378 4. Powstanie monarchii absolutnej ....................... 381 5. Cesarze oraz władze wykonawcze ...................... 383 6. Reformy finansowe ............................. 390 7. Przymusowa słuŜba dla państwa ...................... 393 ?^ 8. Obrona granic. Reforma wojskowa ..................... 396 9. Podsumowanie ............................... 400 Rozdział XLIII Przemiany gospodarcze, kulturalne i religijne ........... 401 1. Sytuacja gospodarcza ............................ 401 2. Architektura i sztuka ............................ 405 3. Społeczeństwo u schyłku Cesarstwa ..................... 408 4. Oświata i piśmiennictwo .......................... 409 5. Literatura łacińska i grecka ................•.•••.••• 410 6. Religie .......................-•••••••••• 414 7. Chrześcijaństwo prześladowane i tryumfujące ................ 416 Rozdział XLIV Cesarstwo Rzymskie - bilans i perspektywy ........... 424 1. Upadek Cesarstwa na Zachodzie .................••••• 424 2. Zmierzch i upadek ................••••••••••••• 426 3. Naturalne przyczyny zmierzchu Cesarstwa ................. 428 4. Społeczne i polityczne przyczyny zmierzchu Cesarstwa ........... 432 5. Ślady Cesarstwa Rzymskiego w historii ................... 438 Strona 8 Tablice chronologiczne .............................. 443 Cesarze rzymscy od Augusta do Konstantyna ................... 470 TABLICE GENEALOGICZNE 1. Comelii, Aemilii i Sempronii Gracchi .................... 473 2. Metelli, Ciaudii i inni ............................ 474 3. Dynastia julijsko-klaudyjska ......................... 475 PRZYPISY Nota bibliograficzna ............................... 479 Wykaz skrótów .................................. 482 Przypisy ..................................... 484 ANEKS Bibliografia prac w języku polskim dotyczących historii staroŜytnego Rzymu (Opracował Marek Stępień) ........................... 639 Słownik waŜniejszych pojęć i terminów (Opracował Włodzimierz Lengauer) 669 Indeks (Opracowała Krystyna Konopnicka) .................... 683 SPIS ILUSTRACJI ILUSTRACJE CZARNO-BIAŁE TOM I 1. Popielnica willanowiańska przykryta hełmem z brązu, pochodząca z nekropoli w Tarkwiniach. Druga pół. VIII w. p.n.e. Tarkwinie, Museo Nazionale. Repr. fot. H. Balcerzak. 2. Popielnica domkowa znaleziona w Alba Longa (Castel Gandolfo), VIII w. p.n.e. Sztokholm, Medalharsmuseet. Repr. fot. H. Balcerzak. 3. Świątynia Zgody w Agrigentum (Akragas) na Sycylii, VI w. p.n.e. Repr. fot. H. Bal- cerzak. 4. Świątynia Hery w Paestum, pół. VI w. p.n.e. Repr. fot. H. Balcerzak. 5. Popielnica kapuańska, ok. 500 r. p.n.e. Nowy Jork, Metropolitan Museum. Repr. fot. H. Balcerzak. 6. Archaiczna stela nagrobna etruskiego wojownika uzbrojonego w podwójny topór. Florencja, Museo Archeologico. Repr. fot. H. Balcerzak. 7. Etruska bogini śmierci Vanth. Brąz z Kampanii, V w. p.n.e. Londyn, British Museum. Repr. fot. A. Wichniewicz. 8. "Dama z Ełche". Piaskowiec. Koniec V w. p.n.e. Madryt, Prado. Repr. fot. H. Bal- cerzak. 9. Eneasz uciekający z Troi z Anchizesem na plecach. Malowidło na etruskim czerwo- nofigurowym kraterze, 470-450 r. p.n.e. Boston, Museum of Fine Arts. Repr. fot. A. Wichniewicz. 10. Głowa Jowisza (styl etruski) ze świątyni Mater Matuta w Satricum Strona 9 (w Lacjum). Terakota. Początek V w. p.n.e. Rzym, Villa Giulia. Repr. fot. H. Balcerzak. 11. Płaskorzeźba przedstawiająca mit o załoŜeniu Rzymu. Rzym, Muzeum Term Diokle- cjana. Repr. fot. A. Wichniewicz. 12. Wilczyca kapitolińska. Brąz, druga pół. V w. p.n.e. Rzym, Palazzo dei Conservatori. Repr. fot. A. Wichniewicz. 13. Oracz, figurka wotywna z brązu pochodząca z Arretium, IV w. p.n.e., Rzym, Villa Giulia. Repr. fot. H. Balcerzak. 14. Chimera z Arezzo, pierwsza pół. IV w. p.n.e. Figura z brązu, moŜe część grupy wo- tywnej odkryta i odrestaurowana w epoce Odrodzenia. Florencja, Museo Archeolo- gico. Repr. fot. H. Balcerzak. 15. Numa Pompiliusz, drugi król rzymski (715-672 r. p.n.e.). Rzym. Villa Albani. Repr. fot. A. Wichniewicz. 16. Wojownik sabelski, tzw. Wojownik z Capestrano, połowa IV w. p.n.e. Chieti, Museo Nazionale. Repr. fot. H. Balcerzak. 17. Wojownik galijski. Posąg z Vacheres, departament Basses-Alpes. Awinion, Musee Calvet. Repr. fot. S. Turski. Spis ilustracji 15 18. Gal zabijający swoją Ŝonę i popełniający samobójstwo. Rzymska kopia rzeźby Epigo- nosa. Brąz, ok. 220 r. p.n,e. Rzym, Muzeum Term Dioklecjana. Repr. fot. H. Bal- cerzak. 19. Herakles, figurka wotywna, III-I w. p.n.e. Chieti, Museo Nazionale. Repr. fot. A. Wichniewicz. 20. Popiersie Pyrrusa, króla Epiru. Marmur. Neapol, Museo Nazionale. Repr. fot. H. Balcerzak. 21. Mury i brama miasta Norba (kolonia latyńska), III w. p.n.e. Repr. fot. M. Piwowarska. 22. Bóg Melkart. Szkło, warsztat egipski, V-IV w. p.n.e. Warszawa, Muzeum Narodowe. 23. Hannibal. Marmur, czasy Cesarstwa. Neapol, Museo Nazionale. Repr. fot. S. Turski. 24. Masynissa (identyfikacja niepewna). Marmur. Portret idealizowany z czasów wczesne- go Cesarstwa. 25. Świątynia Apollina w Koryncie, VI w. p.n.e. Repr. fot. H. Balcerzak. Strona 10 26. Stary Korynt i Akrokorynt. Repr. fot. S. Turski. 27. Popiersie Lizymacha, króla Tracji (ok. 355-281 r. p.n.e,). ParyŜ, Musee du Louvre. Repr. fot. S. Turski. 28. Popiersie Seleukosa I Nikatora (312-280 r. p.n.e.). Brąz. Neapol, Museo Nazionale. Repr. fot. S. Turski. 29. Ptolemeusz I Soter (305-283 r. p.n.e.). Marmur. Kopenhaga, Ny Carisberg Głyptotek. Repr. fot. S. Turski. 30. Attalos I (241-197 r. p.n.e.). Marmur. Berlin, Staatliche Museen. Repr. fot. S. Turski. 31. Antioch III Wielki (223-187 r. p.n.e.). Marmur. ParyŜ, Musee du Louvre. Repr. fot. S. Turski. 32. Antioch IV Epifanes (175-163 r. p.n.e.). Identyfikacja niepewna. Brąz. Londyn, British Museum. Repr. fot. S. Turski. 33. Posąg hellenistycznego władcy, prawdopodobnie Demetriosa I Seleukidy, II w. p.n.e. Brąz. Rzym, Museo Nazionale Romano. Repr. fot. S. Turski. 34. MęŜczyzna. Portret na szkle, II w. p.n.e. Muzeum w Arezzo. Repr. fot. H. Balcerzak. 35. Bazylika w Pompejach, ok. 100 r. p.n.e. Repr. fot. H. Balcerzak. 36. Sulla. Repr. fot. H. Balcerzak. 37. Gnejusz Pompejusz Wielki (106-46 r. p.n.e.). Marmur. Kopenhaga, Ny Carisberg Głyptotek. Repr. fot. H. Balcerzak. 38. Cyceron. Marmur. Kopenhaga, Ny Carisberg Głyptotek. Repr. fot. H. Balcerzak. 39. Juliusz Cezar, portret pośmiertny (I w. p.n.e.). Rzym, Watykan, Museo Chiaramonti. Repr. fot. H. Balcerzak. 40. Wnętrze kurii rzymskiej (I w. p.n.e.). Repr. fot. H. Balcerzak. 41. KsiąŜę partyjski. Brąz, ok. I w. p.n.e, Teheran, Muzeum Archeologiczne. Repr. fot. H. Balcerzak. 42. KsięŜniczka partyjska. Alabaster, koniec I w. p.n.e. (wysunięto hipotezę, Ŝe jest to portret królowej Musy, niewolnicy rzymskiej ofiarowanej przez cesarza Augusta kró- lowi Partii Fraatesowi IV). Teheran, Muzeum Archeologiczne. Repr. fot. H. Balcerzak. 43. Marek Antoniusz. Moneta z mennicy rzvmslripi R-rrm \/i,.^"- v--- • " IŁ. izw. is.aion i rorcja, czasy cesarza Augusta. JKzym, Muzeum watyKansKie. nepr. fot. H. Balcerzak. Strona 11 53. Okręt afrykański. Mozaika rzymska z ok. 30 r. n.e. Rzym, Muzeum Watykańskie. Repr. fot. M. Piwowarska. 54. Rzymski okręt wojenny, tzw. birema. Płaskorzeźba. Rzym, Muzeum Watykańskie. Repr. fot. M. Piwowarska. . . 55. Cesarz Tyberiusz. Marmur, pocz. I w. Leningrad, ErmitaŜ. Repr. fot. H. Balcerzak. 56. Matrona rzymska, Agryppina Starsza, córka M. Wipsaniusza Agryppy i Julii, Ŝona Germanika. Posąg marmurowy. Neapol, Museo Nazionale. Repr. fot. M. Piwowarska. 57. Cesarz Kaligula. Marmur. Kopenhaga, Ny Carisberg Głyptotek. 58. Cesarz Klaudiusz. Rostock, Uniyersitatssammlung. Repr. fot. H. Balcerzak. 59. Cesarz Neron. Rzeźba rzymska wykonana ok. 60 r. n.e. Rzym, Museo Nazionale. Repr. fot. H. Balcerzak. 60. Walka Rzymian z Germanami. Płaskorzeźba z sarkofagu w Rzymie. I w. n.e. Repr. fot. H. Balcerzak. 61. Umocnienia obronne plemion brytańskich w Maiden Castle (Dorchester), zdobyte przez Wespazjana w latach 43-47 n.e. Repr. fot. H. Balcerzak. 62. Atrium i tablinum. Dom w Pompejach, druga pół. I w. n.e. Repr. fot. M. Piwowarska. 63. Dom publiczny w Pompejach. I w. n.e. Repr. fot. H. Balcerzak. 64. Akwedukt w Nimes (Pont du Gard). I w. n.e. Repr. fot. H. Balcerzak. 65. Seneka. Marmur. Berlin, Staatliche Museen. Repr. fot. H. Balcerzak. 66- Cesar7 Cialhn Wiyprnnflf na rip-narw tT.imn-s.kitii -7 W -r. -n f. W.a.ciza.wa, AAl.w.l.w .Ns1- rodowe. Gabinet Monet i Medali. Fot. H. Romanowski. 67. Cesarz Otho. Wizerunek na denarze rzymskim, 69 r. n.e. Warszawa, Muzeum Naro- dowe, Gabinet Monet i Medali. Pot. H. Romanowski. 68. Signifer rzymski niosący znak bojowy. Stela nagrobna. Aleksandria, Muzeum Grecko- -Rzymskie. Repr. fot. H. Balcerzak. 69. Rzymskie tropaeum (symbol zwycięstwa militarnego). Berlin, Staatliche Museen. Repr. fot. H. Balcerzak. . 70. Cesarz Witeliusz. Identyfikacja niepewna. Kopenhaga, Ny Carisberg Głyptotek. Repr. fot. H. Balcerzak. Strona 12 71. Cesarz Wespazjan. Popiersie z ok. 70 r. n.e. Kopenhaga, Ny Carisberg Głyptotek. Repr. fot. H. Balcerzak. 72. Pompeje, ołtarz ze świątyni Wespazjana (zmarłego na miesiąc przed wybuchem Wezu- wiusza). Płaskorzeźba przedstawia scenę ofiarną. Repr. fot. H. Balcerzak. 73. Cesarz Tytus. Marmur, Muzeum Watykańskie. 74. Łuk tryumfalny Tytusa aa Forum Romanum w Rzymie, 81 r. n.e. Repr. fot. H. Bal- cerzak. 75. Hełm gladiatora znaleziony w Pompejacch, I w. n.e. Neapol, Museo Nazionale. Repr. fot. H. Balcerzak. 76. Cesarz Domicjan. Berlin, Staatliche Museen. Repr. fot. H. Balcerzak. 77. Cesarz Nerwa. Marmur. Kopenhga, Ny Carisberg Głyptotek. Repr. fot. H. Balcerzak. Spis ilustracji 17 78. Cesarz Trajan. Muzeum w Ostii. Repr. fot. H. Balcerzak. 79. Cesarz Hadrian. Marmur. Muzeum w Ostii. Repr. fot. H. Balcerzak. 80. Cesarz Antoninus Pius. Marmur. Neapol, Museo Nazionale. Repr. fot. H. Balcerzak. 81. Cesarz Marek Aureliusz. Brąz, fragment posągu konnego w Rzymie. Repr. fot. H. Balcerzak. 82. Portret Rzymianina. Marmur, II w. n.e. Leningrad. ErmitaŜ. Repr. fot. H. Balcerzak. 83. Kybele siedząca na tronie. Marmur, II w. n.e. Warszawa, Muzeum Narodowe. Fot. H. Romanowski. , 84. Mitra zabijający byka. Rzeźba z marmuru dłuta Krotiosa, II w. n.e. Muzeum w Ostii. Repr. fot. H. Balcerzak. 85. Rzymscy legioniści w marszu. Fragment płaskorzeźby z kolumny Trajańa w Rzymie, 113 r. n.e. Repr. fot. H. Balcerzak. 86. Nagrobek legionisty rzymskiego, koniec I w. n.e. Muzeum w Budapeszcie. Repr. fot. M. Piwowarska. 87. Wojna Trajańa z Dakami. Fragment płaskorzeźby na kolumnie Trajańa w Rzymie (113 r. n.e.). Repr. fot. M. Piwowarska. 88. Śmierć Decebala. Fragment płaskorzeźby na kolumnie Trajańa w Rzymie (113 r. n.e.). Repr. fot. H. Balcerzak. 89. Kamień przydroŜny (miliarium), wystawiony w 145 r. n.e., Strona 13 znaleziony w Saint-Cesaire (departament Gard) we Francji. Muzeum Archeologiczne w Nimes. Repr. fot. S. Turski. 90. Cloaca Maxima w Rzymie, II w. n.e. Repr. fot. H. Balcerzak. 91. Akwedukt w pobliŜu Tarragony w Hiszpanii, I/II w. n.e. Repr. fot. M. Piwowarska. 92. Rzym - wnętrze Panteonu (118-128 r. n.e.) zbudowanego na miejscu Panteonu Marka Agryppy. Repr. fot. H. Balcerzak. 93. Teatr rzymski w Bostra, I/II w. n.e. Fot. W. Jerke. 94. Cesarz Lucjusz Werus. Fragment marmurowego popiersia. Leningrad, ErmitaŜ. Repr. fot. H. Balcerzak. 95. Cesarz Kommodus. Marmur. Rzym, Watykan, Museo Pio Clementino, Sala dci busti. Repr. fot. H. Balcerzak. 96. Granica rzymska (limes) z umocnieniami w Richborough (Kent) w Wielkiej Brytanii. Repr. fot. H. Balcerzak. 97. Cesarz Pertinaks. Portret na monecie. Warszawa, Muzeum Narodowe, Gabinet Monet i Medali. Fot. Muzeum Narodowe. 98. Cesarz Didiusz Julianus. Portret na monecie. Warszawa, Muzeum Narodowe, Gabinet Monet i Medali. Fot. Muzeum Narodowe. 99. Cesarz Septymiusz Sewer. Marmur. Leningrad, ErmitaŜ. Repr. fot. H. Balcerzak. 100. Łuk Septymiusza Sewera w Rzymie (203 r. n.e.). Repr. fot. H. Balcerzak. 101. Cesarz Karakalla. Berlin, Staatliche Museen. Repr. fot. H. Balcerzak. 102. Cesarz Geta (w wieku chłopięcym). Marmur, ok. 200 r. n.e. Monachium, Głyptothek. Repr. fot. H. Balcerzak. im focarT \iTol^^rmc. D^rt-nł .".> ",""<."- •II7"---..._ Ił.----"T----1._- /l-Ł- •_^"" . 114. Cesarz Decjusz. Marmur. Rzym, Museo Capitolino. Repr. fot. H. Balcerzak. ' 115. Cesarz Trebonian. Głowa brązowego posągu. Nowy Jork, Metropolitan Museum (Rogers Fund). Repr. fot. H. Balcerzak. i 116. Cesarz Emilian. Portret na monecie brązowej. Rzym, Coli. Dattari. Repr. fot. H. Bal- j cerzak. 117. Cesarz Walerian. Marmur. Kopenhaga, Ny Carisberg Głyptotek. Repr. fot. H. Bai- cerzak. Strona 14 118. Cesarz Gallien. Marmur. Rzym, Muzeum Term Dioklecjana. Repr. fot. H. Balcerzak. 119. Cesarz Klaudiusz II Gocki. Marmur. Rzym, Museo Nazionale Romano. Repr. fot. H. Balcerzak. 120. Cesarz Aurelian. Marmur. Stambuł, Muzeum Archeologiczne. Repr. fot. H. Balcerzak. 121. Cesarz Tacyt. Marmur. ParyŜ, Musee du Louvre. Repr. fot. H. Balcerzak. 122. Cesarz Florian, portret na antoninianie. Berlin, Staatliche Museen. Repr. fot. H. Bal- cerzak. 123. Cesarz Probus. Marmur. Rzym, Museo Capitolino. Repr. fot. H. Balcerzak. 124. Statki handlowe. Mozaika czarno-biała z placu Korporacji w Ostii. Repr. fot. H. Bal- cerzak. 125. Cesarz Karus. Portret na aureusie. Berlin, Staatliche Museen. Repr. fot. H. Balcerzak. 126. Cesarz Karynus. Marmur. Rzym. Palazzo dei Conseryatori. Repr. fot. H. Balcerzak. 127. Cesarz Numerian. Portret na aureusie. Berlin. Staatliche Museen. Repr. fot. H. Bal- cerzak. 128. Cesarz Dioklecjan. Identyfikacja niepewna. Marmur. Rzym, Villa Doria Pamfili. Repr. fot. H. Balcerzak. 129. Cesarz Maksymian. Portret na aureusie. Berlin, Staatliche Museen. Repr. fot. H. Bal- cerzak. 130. Cesarz Konstancjusz Chlorus. Portret na aureusie. Berlin, Staatliche Museen. Repr. fot. H. Balcerzak. 131. Cesarz Galeriusz. Portret na aureusie. Berlin, Staatliche Museen. Repr. fot. H. Bal- cerzak. 132. Cesarz Licyniusz. Portret na aureusie. Rzym, Museo Nazionale Romano. Repr. fot. H. Balcerzak. ILUSTRACJE KOLOROWE TOM I I. Siedząca kobieta z Caere w Etrurii. Terakota, VII w. p.n.e. Londyn, British Museum. Repr. Fot. C. Grzechulska. II. Zapaśnicy, fragment malowidła z grobowca Augurów w Tarkwiniach, ok. 530 r. p.n.e. Repr. fot. C. Grzechulska. Strona 15 III. Atleta. Figurka z brązu, 460-450 r. p.n.e., Lokroj (Magna Graecia). Leningrad, ErmitaŜ. Repr. fot. C. Grzechulska. Spis ilustracji 19 IV. Grający na podwójnym flecie. Fragment malowidła z grobowca Leopardów w Tarkwiniach, pierwsza połowa V w. p.n.e. Repr. fot. C. Grzechulska. V. Grający na lirze. Fragment malowidła z grobowca Leopardów w Tarkwiniach, pierwsza połowa V w. p.n.e. Repr. fot. C. Grzechulska. VI. Velia, fragment fresku z grobowca Orkusa w Tarkwiniach. Ok. 330 r. p.n.e. Repr. fot. C. Grzechulska. VII. Piekarnia. Malowidło z Pompejów, I w. p.n.e. Neapol, Museo Nazionale. Repr. fot. C. Grzechulska. VIII. Wędrowni muzykanci. Mozaika z willi Cycerona w Pompejach, wykonana przez Dioskuridesa z Samos (I w. p.n.e.). Neapol, Museo Nazionale. Repr. fot. C. Grze- chulska. TOM II IX. Posąg cesarza Augusta w pancerzu (tzw. z Prima Porta). Marmur, ok. 19 r. p.n.e. Rzym, Muzeum Watykańskie. Repr. fot. C. Grzechulska. X^ rórtret^icótiiety; iWfKSisis; s!m[tcvL'vr: 1/711x7 iV,wyvi] ^^w^^i.ii^.aal-r -c^or fr>" C. Grzechulska. XI. Dziewczyna rozpylająca pachnidła. I w. n.e. Rzym, Muzeum Term Dioklecjana. Repr. fot. C. Grzechulska. ' XII. Koloseum (Amfiteatr Flawiuszów) w Rzymie, 70-80 r. n.e. Repr. fot. C. Grze- chulska. XIII. Karzeł i kura. Mozaika z Pompejów, I w. n.e. Neapol, Museo Nazionale. Repr. fot. C. Grzechulska. XIV. Primavera. Malowidło ze Stabiów, I w. n.e. Neapol, Museo Nazionale. Repr. fot. C. Grzechulska. XV. Polująca Diana. Mozaika z Utyki (Tunezja), II w. n.e. Le Bardo, Muzeum Naro- dowe. Repr. fot. C. Grzechulska. XVI. Martwa natura z brzoskwiniami. Malowidło z Herkulanum, I w. n.e. Neapol, Strona 16 Museo Nazionale. Repr. fot. C. Grzechulska. XVII. Wenus na muszli. Malowidło z Pompejów, I w. n.e. Repr. fot. C. Grzechulska. XVIII. Legionista rzymski. Rzeźba z brązu z II w. n.e., znaleziona w Anglii. Repr. fot. C. Grzechulska. XIX. Moneta Antoninusa Piusa upamiętniająca zwycięstwo Rzymian w Brytanii. II w. n.e. Repr. fot. C. Grzechulska. XX. Chrystus jako Helios. Mozaika na sklepieniu mauzoleum Juliuszów w nekro- poli pod bazyliką Świętego Piotra w Rzymie, II w. n.e. Repr. fot. I. Radzikowska. YYT prr^pcia rlinni7vislca. Fraement mozaiki rzymskiej z Tunezji, II w. n.e. El-DŜem, .---. ^ooi A Jvunsiantyn Wielki. Mozaika z kościoła BoŜej Mądrości w Konstantyno- polu, X w. Repr. fot. C. Grzechulska. XXXII. "Lekcja anatomii" lub Filozof-nauczyciel z grupą uczniów. Malowidło w kata- kumbach przy via Latina w Rzymie. Potowa IV w. n.e. Repr. fot. I. Radzikowska. XXXIII. Medalion z przedstawieniem Ręki BoŜej (Manus Dei) wkładającej Konstanty- nowi Wielkiemu wieniec (obok stoją synowie). Złoto, ok. 350 r. n.e. Wiedeń, Kunsthistorische Museum. Repr. fot. I. Radzikowska. Tom I Na obwolucie: l. Puchar z grobowca w Praeneste. Złoto, VII w. p.n.e. Rzym, Museo Na- zionale Romano. Repr. fot. C. Grzechulska 2. Apollo z Wejów (fragment). Terakota, ok. 500 r. p.n.e. Rzym, Villa Giulia. Repr. fot. C. Grzechulska. Na stronie tytułowej: Posąg tzw. Mówcy. Brąz, II lub I w. p.n.e. Florencja, Museo Archeologico. Tom II Na obwolucie: l. Liwia (?), trzecia Ŝona cesarza Augusta, ok. 40 r. n.e. Kopenhaga, Ny Carisberg Głyptotek. Repr. fot. C. Grzechulska. 2. Świątynia rzymska w Nimes (tzw. Maison Carree), I w. p.n.e. Repr. fot. C. Grzechulska. Na stronie tytułowej: Wóz rzymski na mozaice z II w. n.e. xxx SPIS MAP I PLANÓW i Strona 17 TOM I Italia ..........................•••••••••••••• 30 Sąsiedzi Rzymu ........................••..••••••• 76 Wczesny Rzym ................................... 81 SYO&V..o'wa \ta\ia. ................................... 177 Plan obozu rzymskiego (według Polibiusza) ..................... 1CA Italia przed 218 rokiem p.n.e. ............................ 209 Plan kolonii w Cosa ................................ 217 'Wo^ny punictóe ................................... 227 Bitwa nad Jeziorem Trazymeńskim, 217 rok p.n.e. ................. 250 Qił",c, r>r>rl Karinami. 216 rok p.n.e. ......................... 252 Bitwa pod Zamą, 202 rok p.n.e. ......................... 'mc Hiszpania ...................................... 276 Plan Numancji ................................... 278 OblęŜenie Numancji przez wojska Scypiona, 133 rok p.n.e. ............. 280 Castiiiejo, plan jednego z obozów rzymskich odkrytych pod Numancją ....... 282 Grecja ....................................... 296 Bitwa pod Kynoskefalaj, 197 rok p.n.e. ....................... 302 Imperium rzymskie około 133 roku p.n.e. ..................... 333 Plan Forum Romanum ............................... 378 Galia w czasach Cezara ............................... 507 Pompejusz i Cezar pod Dyrrachium ........................ 532 Bitwa pod Farsalos, 48 rok p.n.e. ......................... 534 Bitwa pod Filippi, 42 rok p.n.e. .......................... 568 Bitwa pod Akcjum, 31 rok p.n.e. .......................... 579 TOM II Imperium rzymskie w chwili śmierci Augusta .................... 40 Świat rzymski .................................. 56-57 Brytania rzymska (przybliŜone rozmieszczenie plemion) ............... 116 Cesarstwo Rzymskie od Augusta do Trajana i Hadriana .............. 224 CZĘŚĆ I Strona 18 ITALIA PRZED RZYMIANAMI Rozdział I ŚRODOWISKO GEOGRAFICZNE DZIEJÓW RZYMSKICH 1. REGION ŚRÓDZIEMNOMORSKI' Historia Rzymu to kronika losów państwa, które powstało na wąskim skrawku ziemi w dolinie Tybru i z czasem tak się rozrosło, Ŝe opanowało wszystkie kraje na wybrzeŜach Morza Śródziemnego. Scenerią dziejów tego mocarstwa była cała Italia i wszystkie regiony basenu śródziemnomor- skiego. Geograficzne środowisko historii rzymskiej wymaga krótkiego wprowadzającego omówienia. Basen śródziemnomorski stanowi naturalną jednostkę geograficzną. Wchodzące w jej skład krainy odznaczają się podobnym klimatem i podob- ną szatą roślinną, komunikacja między nimi jest stosunkowo łatwa, ale w większym lub mniejszym stopniu są one odcięte od krajów połoŜonych w ich najbliŜszym sąsiedztwie. Kontakty między regionem Morza Śródzie- mnego a trzema sąsiadującymi z nimi kontynentami: Europą, Azją i Afryką, utrudnia niemal nieprzerwana bariera pustyń i łańcuchów górskich i tylko w nielicznych miejscach dolina jakiejś rzeki lub nisko połoŜona prze- łęcz umoŜliwiają łatwiejszy dostęp w głąb kontynentu. Zarazem jednak Morze Śródziemne bardziej łączy niŜ dzieli otaczające je kraje. Wprawdzie w zimie występują tam sztormy, ale rekompensują je z naddatkiem letnie pasaty północno-wschodnie, brak silnych prądów i wysokich fal oraz wiele dobrze widocznych wysp i przylądków, które słuŜą Ŝeglarzowi za naturalne znaki nawigacyjne. W staroŜytności od października do kwietnia morze to było niemal puste, w miesiącach letnich natomiast stanowiło bezpieczny, bardzo ruchliwy trakt komunikacyjny. Dla Rzymian Morze Śródziemne, czyli "Nasze Morze" (Marę Nostrum), jak słusznie je nazywali, stało się z biegiem lat nieodzownym spoiwem ich imperium. Krótko mówiąc, natu- ralne właściwości regionu śródziemnomorskiego nie utrudniają łączenia się tamtejszych krajów w jednolity organizm państwowy, lecz mu sprzyjają. Cesarstwo Rzymskie nie przerwało, lecz kontynuowało właściwe temu obszarowi tendencje rozwojowe. Klimat śródziemnomorski (który w staroŜytności był w zasadzie taki sam jak dziś)2 charakteryzuje się dwiema krańcowo odmiennymi porami roku. Region śródziemnomorski 31 Miesiące zimowe to okres silnych, porywistych wiatrów, przewaŜnie z zachodu, niosących nawalne deszcze o niemal tropikalnej gwałtowności. Od czasu do czasu, gdy wiatr zmienia kierunek na północny, nadchodzi "przej- mujący ziąb", temperatura spada, staje się chłodno jak w czasie angielskiej zimy. W tym okresie takŜe przechodzą niemal codziennie nagłe, krótko- trwałe ulewy, ale słońce często przebija się przez kłęby chmur. Strona 19 Długotrwałe chłody, mgła i szarość, które tak często obrzydzają zimę w krajach północ- nych, mieszkańcom regionu śródziemnomorskiego są niemal nie znane. To prawda, Ŝe zima śródziemnomorska jest wilgotna i zmienna, niemniej jednak jest takŜe łagodna i pełna światła. W lecie przewaŜają ciągłe wiatry z północy, które oczyszczają niebo z chmur, pozostawiając wolną drogę promieniom słońca. Wskutek oślepiają- cego promieniowania słonecznego temperatura powietrza w basenie śród- ziemnomorskim bywa często nie niŜsza niŜ w tropikach. Suche powietrze jest zdrowe dla ludzi, ale niedobór opadów w lecie - susza trwa od mie- siąca w północnej Italii do sześciu, a nawet i dziesięciu miesięcy w Trypoli- sie i Egipcie - szkodzi roślinności. JednakŜe charakterystyczne dla regionu śródziemnomorskiego silne nasłonecznienie - które rzadko trwa krócej niŜ dwa tysiące godzin w ciągu roku - stanowi w gruncie rzeczy wielkie dobro- dziejstwo. Struktura geologiczna obszaru śródziemnomorskiego ukształtowała się głównie w wyniku wielkich ruchów górotwórczych w okresie trzeciorzędu, kiedy to wypiętrzyły się do dzisiejszej wysokości Apeniny, nadmorski masyw dalmatyński. Alpy i Pireneje, Sierra Nevada oraz pasma górskie Afryki Północnej. Główne łańcuchy górskie regionu śródziemnomorskiego są stosunkowo młode, nie uległy przeto jeszcze erozji i zachowały ostre kon- tury, a ich strome zbocza bardziej przypominają urwiska niŜ stoki. Wyrazi- sta i urozmaicona rzeźba ich grani pod rozświetlonym niebem nadaje krajobrazowi niezwykły urok. JednakŜe tamtejsze góry przynoszą większy poŜytek ludziom sztuki i turystom niŜ rolnikom. Ograniczają one areał pól uprawnych do wąskich niecek na nizinach i w przeciwieństwie do wielu innych masywów górskich miernie spełniają funkcję zbiornika wód. Wyso- kość ich rzadko przekracza 3300 metrów, tracą więc pokrywę śnieŜną juŜ w pierwszej połowie lata, a poniewaŜ przewaŜające w nich formacje wapienne nie przepuszczają wody do podziemnych zbiorników, marnuje się ona spły- wając po zboczach. Gdzieniegdzie woda przesącza się przez szerokie szcze- liny w wapiennej płaszczowinie do podziemnych kawern, z których na nizinach biorą początek obfite, nigdy nie wysychające źródła. Tak czy owak zimowe deszcze i śniegi nie kompensuią niedostatku wody spowodowanego letnią suszą. Ten szczególny klimat w połączeniu ze speecyficzną rzeźbą krajów śródziemnomorskich, przyczynia się do powstawania swoistej szaty roślinnej. Na 32 nizinach występują wiecznie zielone drzewa i krzewy, nie spotykamy natomiast roślin właściwych dla stref połoŜonych dalej na północy, które nie wytrzymałyby letniej suszy śródziemnomorskiej. W górach do Strona 20 dziś przetrwały lasy dębowe, bukowe i kasztanowe, a w staroŜytności, gdy drwale, nie mówiąc o chłopskich kozach, dopiero zaczynali swe dzieło niszczenia drzewostanu, zbocza nie były tak łyse jak dziś. Ale w niŜszych partiach lasy zdradzają tendencję do wyrodnienia i ustępują miejsca rzadkim chaszczom. Z roślin uprawnych wysokie plony dają zboŜa, jeśli są starannie kultywo- wane. Zasiane w jesieni dojrzewają juŜ w czerwcu lub lipcu, nie zagraŜa im więc letnia susza.3 Jednak brak letnich opadów ogranicza zakres sadow- nictwa. Najpospolitsze w środkowej i północnej Europie owoce udają się jedynie w pobliŜu źródeł, rzek i kanałów irygacyjnych. Najbardziej typowe natomiast dla regionu śródziemnomorskiego rośliny: oliwka, figowiec i winorośl, znakomicie przystosowały się do tamtejszego szczególnego kli- matu. Oliwce sprzyjają stosunkowo łagodne zimy, a figi i winogrona pię- knie dojrzewają w pełnym słońca lecie; wszystkie te trzy rośliny mają długie korzenie, które nawet w czasie najcięŜszej suszy sięgają do poziomu wód gruntowych. W zimie na nizinach paszy jest pod dostatkiem, latem natomiast pastwi- ska moŜna znaleźć tylko w dolinach rzek, ale stoki górskie zaczynają się zielenić zaraz po stopieniu śniegów, dostarczając zwierzętom poŜywienia. W konsekwencji ekstensywna gospodarka hodowlana w krajach śródzie- mnomorskich zaleŜy od istnienia pastwisk letnich i pastwisk zimowych, które na przemian mogą karmić zwierzęta, i ogranicza się głównie do owiec i kóz, poniewaŜ są one lepiej od koni i bydła przystosowane do tego na wpół koczowniczego bytowania. Region śródziemnomorski jest na ogół mniej zasobny w bogactwa mine- ralne niŜ Europa Środkowa i Północna. JednakŜe zarówno w Hiszpanii, jak i w Azji Mniejszej występują obfite złoŜa wielu minerałów, które były inten- sywnie eksploatowane juŜ przez staroŜytnych mieszkańców tych krajów. Pod względem materialnym przyroda nie obdarowała tego regionu zbyt szczodrze. Gęstość zaludnienia w wielu' tamtejszych krajach była i jest do dziś bardzo niska, a nawet w zamoŜniejszych okolicach zwarte osady spo- tyka się tylko w tych nielicznych miejscach, gdzie źródła lub sztuczne spo- soby zaopatrzenia w wodę łagodzą uciąŜliwości letniej posuchy. W staro- Ŝytności wszakŜe to przymusowe skupianie się ludzi w miejscach najbardziej dogodnych do bytowania nie pozbawione było stron dodatnich, sprzyjało bowiem zakładaniu miast i stanowiło szkołę Ŝycia społecznego i polity-