Strona 1 Strona 2 HENNING MANKELL WSPOMNIENIA BRUDNEGO ANIOŁA przełożyła Ewa Wojciechowska Strona 3 Tytuł oryginału: Minne t av e n smutsig äng e l Cop yright © by Henning Mankell, 2 011 Published by agreement with Leop ard Förlag, Stockholm and Leonhardt & Høier Literary Agency A/S, Cop enhagen Cop yright © for the Polish edition by Grup a Wydawnicza Foksal, MMXIV Cop yright © for the Polish translation by Ewa Wojciechowska, MMXIV Wydanie I Warszawa Strona 4 Są trzy rodzaje ludzi: ci, którzy są martwi, ci, którzy żyją, oraz ci, którzy żeglują po morzach... Platon Strona 5 Prolog Hotel Africa, Beira, 2002 Pewnego zimnego lipcowego dnia 2002 roku mężczyzna imieniem José Paulo wyrąbał dziurę w zbutwiałej podłodze. Nie szukał ucieczki ani kryjówki, chciał wykorzystać zniszczone deski na opał, afrykański chłód doskwierał tamtego roku najsilniej od wielu lat. José Paulo nie miał rodziny, lecz wziął na siebie obowiązek opieki nad siostrą i jej pięciorgiem dzieci po tym, jak jego szwagier, Emilio, zniknął pewnego ranka, zostawiając parę zdartych butów i stertę niezapłaconych rachunków. Większość długów zaciągnął u donny Saminy, prowadzącej nielegalną karczmę w pobliżu portu rybackiego, gdzie serwowała tontonto oraz warzone domowym sposobem piwo z zadziwiająco wysoką zawartością alkoholu. Emilio zwykł spędzać czas na piciu i opowieściach o minionych czasach, kiedy to pracował w południowoafrykańskich kopalniach złota. Wielu twierdziło, że tak naprawdę nigdy nie postawił stopy w Południowej Afryce ani tym bardziej nie miał stałej pracy. I choć nikt nie spodziewał się jego zniknięcia, Strona 6 nie było ono dla nikogo zaskoczeniem. Emilio zwyczajnie podążył swoją drogą, wybrawszy na odejście najcichsze godziny, tuż przed świtem, gdy wszyscy jeszcze śpią. Nikt nie wiedział, dokąd się udał. Nikt też za nim szczególnie nie tęsknił, nawet jego rodzina. Wątpliwe też, by tęskniła za nim donna Samina, domagała się jednak stanowczo, by ktoś uregulował jego rachunki. Emilio, pijak i gaduła, nie zostawiał po sobie wielu śladów, nawet zanim odszedł. Zatem fakt, że nagle go zabrakło, niczego raczej nie zmienił. José Paulo mieszkał z rodziną siostry w hotelu Africa, w mieście Beira. Niegdyś, w czasach, które zdawały się teraz równie odległe, co niezrozumiałe, miejsce to uchodziło za najokazalsze w całej kolonialnej Afryce. Porównywano je do Wodospadów Wiktorii, znajdujących się na granicy Południowej i Północnej Rodezji, zanim kraje te się wyzwoliły i przyjęły nazwy Zimbabwe i Zambia. Biali ludzie ściągali z daleka do hotelu Africa, by się w nim pobrać, świętować ważną rocznicę lub zwyczajnie zaznaczyć, że należą do arystokracji niemogącej sobie wyobrazić, że kolonialny raj pewnego dnia legnie w gruzach. W niedzielne popołudnia w hotelu organizowano herbatki z tańcami, turnieje swingu oraz tanga. Na ogół goście tego przybytku pozowali do grupowych fotografii przed głównym wejściem. Strona 7 Jednak sen o kolonialnym raju musiał się rozwiać. Pewnego dnia ostatni Portugalczycy opuścili swoje placówki oraz domy, a hotel Africa, gdy tylko zabrakło jego właścicieli, zaczął popadać w ruinę. Opuszczone apartamenty i pokoje zajęli biedni Afrykańczycy. Zgromadzili swój skromny przybytek w wybebeszonych fortepianach, buduarach bez okien oraz wannach. Zrywali piękne deski podłogowe, by palić nimi w najchłodniejsze zimowe dni. Ostatecznie w miejscu zwanym niegdyś hotelem Africa zamieszkało kilka tysięcy osób. Pewnego lipcowego dnia również José Paulo wyrąbał dziurę w podłodze i zabrał parę desek, by rozpalić ogień. W pokoju panował przenikliwy chłód, a jedynym źródłem ciepła było małe ognisko; wisiał nad nim żeliwny garnek, w którym gotowano jedzenie. Dym z pomieszczenia wyprowadzała na zewnątrz rura, wychodząca przez rozbite i nieuszczelnione okno. Palące się zbutwiałe drewno szybko zaczęło cuchnąć swoją przeszłością. José Paulo w pierwszej chwili pomyślał, że pod podłogą rozkłada się zdechły szczur, ale jedynym, co tam znalazł, był stary, niewielki notatnik, oprawiony w cielęcą skórę. Z trudem składając litery, odcyfrował wytłoczone na czarnej okładce przedziwne nazwisko. Strona 8 Hanna Lundmark. Pod nazwiskiem widniała data: 1905. Nie był w stanie przeczytać tego, co zapisano w środku. Był to zupełnie nieznany mu język. José Paulo pokazał notatnik staremu Afanastasio, który mieszkał w pokoju 212, nieco dalej w tym samym korytarzu, i był przez wszystkich mieszkańców hotelu uważany za mędrca, gdyż w młodości przeżył spotkanie z dwoma głodnymi lwami na odludnej drodze nieopodal Chimoio. Jednak nawet Afanastasio nie potrafił odczytać zapisków w notatniku. Pokazał go starej Lucindzie, zajmującej dawną recepcję hotelu, lecz i ona nie wiedziała, co to za język. Afanastasio poradził José Paulowi, by wyrzucił notatnik. – Długo leżał pod podłogą – powiedział. – Ktoś ukrył go tam w czasach, kiedy tacy jak my mogli przebywać w tym miejscu tylko jako kelnerzy, sprzątacze lub tragarze. Spal go, użyj jako rozpałki w naprawdę zimną noc. José Paulo zabrał notatnik z powrotem do swojego pokoju. Nie spalił go, sam nie wiedząc dlaczego. Znalazł dla niego nową skrytkę. Pod framugą okna była szczelina, w której chował pieniądze, jakie z rzadka udawało mu się zarobić. Od tej pory brudne i nieliczne banknoty musiały ustąpić trochę miejsca czarnemu notatnikowi. Nigdy więcej go stamtąd nie wyjął. Ale o nim Strona 9 nie zapomniał. Strona 10 Część I Misjonarze opuszczają statek Strona 11 1 Jest czerwiec roku 1904, wstaje duszny tropikalny świt. Tutaj, w tym odległym teraz, na miękkiej, martwej fali stoi statek pod szwedzką banderą. Na pokładzie jest trzydziestojednoosobowa załoga. Pośród niej jedna kobieta. Nazywa się Hanna Lundmark, z domu Renström, pracuje na statku jako kucharka. Statek transportujący ze Szwecji tarcicę na podłogi w salonach bogatych australijskich hodowców owiec miał dotrzeć na miejsce z trzydziestodwuosobową załogą. Lecz jeden z jej członków właśnie zmarł. Był pierwszym oficerem na pokładzie oraz mężem Hanny. Był młody i chciał żyć, ale pewnego dnia, gdy statek cumował na załadunek węgla w jednym z pustynnych portów na południe od Suezu, pierwszy oficer, mimo ostrzeżeń kapitana Svartmana, zszedł na ląd i zaraził się febrą czyhającą na afrykańskim brzegu. Gdy mężczyzna zrozumiał, że umrze, zaczął wyć ze strachu. Żaden z tych, którzy trwali do końca przy łożu śmierci, ani kapitan Svartman, ani pracownik tartaku, mężczyzna nazwiskiem Halvrosen, nie zrozumieli ostatnich słów umierającego. Nie Strona 12 usłyszała ich nawet Hanna, mająca zostać wdową, po trwającym miesiąc małżeństwie. Jej mąż zmarł, krzycząc, a pod sam koniec, kiedy śmierć była już bliska, żałośnie jęczał ze strachu. Nazywał się Lars Jakob Antonius Lundmark. Hanna opłakuje go, pogrążona w niemal paraliżującej rozpaczy. Jest świt, nastał pierwszy ranek po śmierci Lundmarka. Statek stoi bez ruchu. Kapitan położył go na dryf, zaplanowawszy pogrzeb na morzu. Nie chciał z tym zwlekać, na statku nie było możliwości, aby utrzymać ciało w niskiej temperaturze. Hanna stoi na rufie z wiadrem pomyj. Jest niska, trzyma się prosto i ma przyjazne oczy. Brązowe włosy upięła w skromny kok na karku. Nie jest ładna, lecz bije od niej niezwykły blask, dający odczuć, że jest kobietą z charakterem. Tu i teraz. W tej chwili znajduje się właśnie tu. Na morzu na pokładzie parowca z podwójnym kominem, wiozącego ładunek tarcicy do Australii. Port macierzysty: Sundsvall. Statek nazywa się „Lovisa”. Zbudowano go w podsztokholmskiej stoczni Finnboda, lecz jego port macierzysty znajduje się dalej na północ. Najpierw statek należał do armatora w Gävle, lecz przedsiębiorstwo zbankrutowało wskutek spekulacji. Dopiero potem trafił do Sundsvall. W Gävle nosił nazwę „Matilda”, na cześć żony Strona 13 armatora grającej Szopena niezgrabnymi palcami. Teraz statek nazywa się „Lovisa”, bo takie imię nosi najmłodsza córka nowego armatora. Jednym ze współwłaścicieli statku jest mężczyzna nazwiskiem Forsman. To on zadbał, by Hanna Lundmark dostała pracę na pokładzie. I mimo że w domu Forsmana też stoi pianino, nikt na nim nie gra. Forsman lubi słuchać instrumentu, gdy raz do roku przychodzi stroiciel. I oto na pokładzie „Lovisy” od śmiertelnej gorączki zmarł właśnie pierwszy oficer Lars Johan Jakob Antonius Lundmark. Wydaje się, że martwa fala zastygła. Statek tkwi w bezruchu, jakby wstrzymywał oddech. Właśnie tak wyobrażam sobie śmierć, myśli nagle Hanna Lundmark. Jako nastającą nagle ciszę, zupełnie nieoczekiwaną i przychodzącą znikąd. Śmierć jest jak podmuch wiatru, który niepostrzeżenie spycha cię na zawietrzną. Na zawietrzną stronę śmierci. A dalej nie ma już nic. Strona 14 2 W tej samej chwili Hannie nasuwa się pewne wspomnienie. Również ono przychodzi nie wiadomo skąd. Staje jej przed oczami ojciec, Hanna słyszy w głowie jego głos, który pod koniec życia był już tylko szeptem. Wówczas jej się zdawało, że ojciec mówi do niej tak cicho, bo chce jej powierzyć cenną tajemnicę. Brudny anioł. Oto, kim jesteś. Powiedział jej to tuż przed śmiercią. Zupełnie jakby usiłował dać jej jakiś prezent, mimo że sam nie posiadał prawie nic – a może właśnie dlatego? Hanno Renström, córko moja, jesteś aniołem, ubrudzonym, ale mimo wszystko aniołem. Co Hanna właściwie zapamiętała? Jak dokładnie brzmiały jego słowa? Czy nazwał ją zabiedzonym, czy ubrudzonym aniołem? Czyżby pozostawił jej wolny wybór? Teraz, kiedy Hanna wspomina tamtą chwilę, wydaje jej się, że powiedział: jesteś ubrudzonym aniołem. Wspomnienie jest odległe i mgliste. Hanna jest teraz tak daleko od ojca i jego śmierci. Od domu położonego nad brzegiem brunatnej i zimnej rzeki Ljungi, płynącej na odludziu w północnej Szwecji. Ojciec umarł, skurczony z bólu na rozkładanej kanapie w kuchni, którą trudno było ogrzać. Strona 15 Zmarł otoczony chłodem, myśli teraz Hanna. W styczniu 1899 roku, gdy jej ojciec przestał oddychać, było naprawdę zimno. Minęło ponad pięć lat. Teraz jest czerwiec roku 1904. Wspomnienie ojca i jego słów odchodzi równie szybko, jak się pojawiło. Powrót myślami do teraźniejszości zajmuje Hannie ledwie parę sekund. Hanna wie, że najniezwyklejsze podróże człowiek odbywa zawsze w swoim wnętrzu, gdzie nie istnieją ani przestrzeń, ani czas. Może wspomnienie ojca powróciło, by jej pomóc? Może rzuciło jej linę, po której będzie mogła się wspiąć i przejść na drugą stronę muru rozpaczy? Przecież nie mogę stąd uciec, myśli po chwili. Statek jest jak niezdobyta twierdza. Hanna wie, że nie umknie nieszczęściu. Jej mąż naprawdę nie żyje. Śmierć jest jak pazur, stwierdza. Raz się wbija i nie chce już puścić. Strona 16 3 Zmniejszono ciśnienie w kotłach. Tłoki tkwią w bezruchu. Maszyny odpoczywają. Hanna stoi przy relingu z wiadrem pomyj. Zamierza wylać resztki jedzenia za rufę. Chłopiec okrętowy chciał je od niej odebrać, gdy niosła je z kambuza, ona jednak mocno trzymała wiadro i nie oddała go. Ani myśli zaniedbywać swoich obowiązków, choć tego dnia jej mąż zaszyty w kawałek płótna zostanie pochowany na dnie morza. Spoglądając w dół, na wiadro pełne skorupek po jajkach, Hanna ma wrażenie, że duszny upał wpija się jej paznokciami w twarz. Gdzieś tam, po stronie sterburty, w słonecznej mgle leży Afryka. Mimo że Hanna nie dostrzega lądu, wydaje jej się, że czuje jego zapach. Opowiedział jej o nim ten, który już nie żyje. O parującym, niemal gryzącym, wszechobecnym w tropikach gnilnym swądzie. Lundmark odbył już kilka takich podróży, odwiedził wiele miejsc. Zdążył się sporo nauczyć, jednak nie tego, co najważniejsze: jak przetrwać. Nie dane mu było dokończyć tej wyprawy. Zmarł w wieku dwudziestu czterech lat. Zupełnie jakby próbował mnie przed czymś ostrzec, myśli Hanna. Nie wie jednak przed czym. A on już nie żyje. Strona 17 Martwy nigdy nic nie odpowie. Ktoś nagle zjawia się bezszelestnie u jej boku. Najbliższy przyjaciel jej męża, pracownik tartaku, Norweg nazwiskiem Halvrosen. Hanna nie zna jego imienia, mimo że przebywają na tym samym statku od ponad dwóch miesięcy. Wszyscy wołają na niego Halvrosen. To poważny człowiek. Ludzie mówią, że pada na kolana i uzyskuje rozgrzeszenie za każdym razem, gdy po kilku miesiącach na morzu wraca do domu, do Brönnöysund. Po jakimś czasie, gdy wiara przestaje go uskrzydlać, znów się zaciąga na jakiś statek. Ma duże dłonie, ale twarz łagodną, niemal kobiecą. Broda na jego żuchwie zdaje się domalowana lub naniesiona pudrem przez kogoś, kto chciał mu zrobić kawał. – Domyślam się, że chcesz mnie o coś zapytać – mówi do Hanny śpiewnym głosem, zupełnie jakby nucił. – O głębokość – odpowiada Hanna. – Na jakiej głębokości będzie grób Lundmarka? Halvrosen niepewnie kręci głową. Hanna stwierdza zaskoczona, że Norweg wygląda jak niespokojny ptak próbujący wzbić się w powietrze. Po chwili odchodzi w ciszy i zostawia ją samą. Hanna wie, że Halvrosen odpowie na jej pytanie. Na jakiej głębokości będzie grób? Czy jest w ogóle jakieś dno w miejscu, w którym owinięte w płótno ciało jej męża zostanie wrzucone do wody? Strona 18 Może nie ma tam nic poza nieskończoną otchłanią? Hanna wyrzuca skorupki za burtę, patrząc, jak białe ptaki pikują do wody za łupem. Potem ociera pot z czoła ścierką zatkniętą za fartuch. I wreszcie robi to, co nieuniknione. Krzyczy na cały głos. Kilka kołyszących się na fali ptaków, czekających na kolejne wiadro z odpadkami, zrywa się do lotu i umyka przed tym rozpaczliwym wrzaskiem, który chłoszcze jak grad. Lars, chłopiec okrętowy, wychyla się z kambuza i patrzy na Hannę ze strachem. Trzyma w dłoni rozbite jajko. Za moment odwraca wzrok, w obliczu śmierci czuje się niepewnie. Hanna wie, co chłopak sobie myśli: „Zaraz wyskoczy. Zostawi nas, bo nie jest w stanie żyć w tej rozpaczy”. Wielu na pokładzie słyszało jej krzyk. Dwóch spoconych majtków z nagimi torsami przystaje przy wejściu do kambuza i wpatruje się w Hannę wytrzeszczonymi oczami. Stoją tuż przy zwiniętej cumie, która wygląda jak śpiący wąż. Hanna tylko kręci głową, zagryza zęby i wraca do kambuza z opróżnionym wiadrem. Nie, nie zamierza wychodzić za reling. Jakoś sobie radziła przez całe życie, poradzi sobie i teraz. W kambuzie uderza ją fala gorąca. Praca przy kuchni jest jak praca w kotłowni. Hanna dobrze to wie, nie musiała nawet schodzić na dół, by się o Strona 19 tym przekonać. Przecież powiedziano jej, że obecność kobiety w pobliżu kotłów parowych przynosi pecha. Zdaniem starszych marynarzy nieszczęście przynosi już sama obecność kobiety na pokładzie. Nie wspominając o awanturach, jakie mogą wybuchnąć wśród męskiej załogi z powodu zwykłej zazdrości. Jednak gdy Forsman poprosił kapitana Svartmana, by przyjął Hannę na służbę, ten od razu się zgodził. Nie był przesądnym człowiekiem. Hanna sięga po jajko, rozbija je o brzeg patelni i wyrzuca skorupkę do wiadra. Trzydziestu pozostałych przy życiu marynarzy czeka na śniadanie. Hanna próbuje myśleć tylko o jajkach, nie o czekającym ją tego dnia pogrzebie. Została zatrudniona jako kucharka i nie zmienił tego fakt, że właśnie umarł jej mąż. Jest, jak jest, myśli. Ja wciąż żyję. Ale Lundmark już nie. Strona 20 4 Chwilę później wraca Halvrosen i prosi Hannę, by z nim poszła. Tłumaczy, że czeka na nich kapitan Svartman. – Zmierzymy głębokość – oznajmia. – Jeśli nie wystarczy liny, kapitan wybierze inne miejsce. Hanna smaży do końca cztery jajka, które akurat ma na patelni, a potem idzie za Norwegiem. Po drodze chwieje się w przypływie nudności. Nie upada jednak, wciąż dzielnie się trzyma. Hanna wie, że kapitan Svartman pochodzi z rodziny o długich tradycjach żeglarskich. Jest starym człowiekiem, skończył już sześćdziesiąt lat. Brakuje mu ostatniego paliczka małego palca u lewej dłoni. Nikt nie wie, czy taki się urodził, czy też miał jakiś wypadek. Dwukrotnie zdarzyło mu się dowodzić żaglowcem, który poszedł na dno. Za pierwszym razem uratowano go wraz z całą załogą, za drugim ocalał tylko on i pokładowy kundel, który zaraz po dotarciu na ląd położył się na piasku i zdechł. Mąż Hanny wspomniał jej przy jakiejś okazji, że kapitan Svartman tak naprawdę wtedy umarł, razem ze swoim psem. Po tamtej katastrofie przez wiele lat nie wypłynął na morze. Nikt nie wie, czym się w tym czasie zajmował, ale krążyła plotka, że pracował jako kolejarz i należał do ekipy wysłanej