Strona 1 Hans Hellmut Kirst Wilki Strona 2 Kto z wilkami wyje, niech nadal prowadzi psie życie. Przysłowie mazurskie Jest to historia niejakiego Alfreda Materny. Zdarzyła się w jednym z owych odległych zakątków ziemi, w których czas wydaje się stać w miejscu. Ten zakątek nazywał się Maulen. Dokładniej: wieś Maulen, położona w południowej części Prus Wschodnich, pomiędzy bagnem, lasem i jeziorem. To, co się stało, miało początek w 1932/1933, a kończyło się przez dwanaście lat, które potem nadeszły. W latach tych świat został zniszczony niczym ogród, do którego wtargnęły dziki. Zanim jednak nastąpiła ta katastrofa, płodzenie i śmierć były w Maulen tak naturalne jak deszcz i słońce. Ziemia była łóżkiem i całunem, namiętności ludzkie zaś wydawały się niczym innym niż prawem natury. I niejeden uważał Pana Boga za pana brata. Ten Alfons Materna jednak pragnął żyć, nic poza tym. Cena, jaką musiał za to zapłacić, była wysoka.- Umierali przy tym ludzie. Ale wówczas na Mazurach nawet trupy mogły pobudzać do śmiechu,. Strona 3 Część pierwsza GODZINA WILKÓW 1932 — 1933 Strona 4 I Zgraja psów to zajęcy śmierć. Ale siła rozrodcza zajęcy przewyższa wszelkie starania psów. — Nic na to nie poradzi — rzekł Alfons Materna, kiedy doniesiono mu o śmierci syna. Rozpostarł bezradnie ramiona. Pochylił przy tym głowę, jak gdyby nie chciał dopuścić, aby ktoś mógł cokolwiek wyczytać z jego oczu. Twarz miał całkowicie bez wyrazu. — Śmierć jest częścią naszego życia — powiedział. Był o tym przekonany. Od chwili narodzin człowieka na każdym kroku czyhał na niego koniec. Dusiły się niemowlęta. Małe dzieci topiły się w jeziorze. Konie tratowały ludzi na śmierć. Padali od udaru słonecznego. Wyniszczał ich alkohol. — Nie pytam, dlaczego musiał umrzeć, na to pytanie nikt nie może mi dać odpowiedzi. Ale jedno chcę wiedzieć: w jaki sposób zginął? — Zobaczyłem tylko, jak leżał przede mną — oświadczył Moritz, który przyniósł wiadomość. Materna podniósł głowę jak zwierzę, które coś węszy. Jego oczy spojrzały przy tym na ręce posłańca śmierci, które miętosiły niebieską czapkę z daszkiem. — Znasz mnie, Moritz, nie musisz przede mną przemilczać prawdy. Potrafię ją znieść. — Zaraz go tu przyniosą — powiedział Moritz wymijająco. — Już są w drodze. — Czy zdarzyło się jakieś świństwo? — zapytał Materna. — J a nic takiego nie powiedziałem — odrzekł Moritz pospiesznie; cofnął się przy tym, jakby ujrzał drzewo, które się na niego przewraca. — Wiem tylko tyle, że on nie żyje. Wokół nich były czarnoszare ściany, jak skały, na których dym z ognisk pozostawił ślady. Duża izba Materny przypominała jaskinię, w której stały kanciaste krzesła i szafy — wszystko jakby wykute w kamieniu. — Kto cię tu przysłał? 9 Strona 5 Alfons Materna nie był zbyt wysoki, sprawiał jednak wrażenie krzepkiego jak konar drzewa; poruszał się zwinnie niczym pies myśliwski i miał spojrzenie lisa. Gęsta sieć zmarszczek pokrywała jego brązowoszarawą twarz, choć ukończył dopiero czterdzieści lat, tak jakby przez całe życie się śmiał. Teraz jednak jego oczy patrzyły posępnie. — Kto mnie tu przysłał? To Johannes Eichler polecił mi... — Wobec tego — rzekł Materna ledwie słyszalnie — zdarzyło się świństwo. Spodziewałem się tego, choć może nie w takim stopniu. Zacisnął dłonie. Jego prawa dolna powieka zaczęła drgać. Oblał go pot, a twarz wyglądała jak oblepiona mokrą bibułą. Moritz powiedział zmartwiony: — Nie denerwuj się. Takie rzeczy się zdarzają. Któż to może wiedzieć, co się naprawdę stało. To wie tylko Bóg. — Nikt nie wie wszystkiego — odrzekł Materna. — Ale coś niecoś człowiek wie, o to się Bóg zatroszczył. Wie na przykład, że każdej jesieni opadają liście i że każdy człowiek musi umrzeć. Ale niektórzy umierają z ręki innego człowieka. To jest morderstwo. Moritzowi wydawało się, że dobrze zna ludzi z Maulen. Był pewien, że na wieść o śmierci syna Materna zdrętwieje i zaniemówi. Był przecież człowiekiem z Mazur, a tylko słabi dają po sobie poznać, co się dzieje w ich wnętrzu; tylko stare baby płaczą. Materna jednakże był do głębi poruszony. Kiedy zostało wspomniane nazwisko Johannesa Eichlera, zdawało się, że płonąca zapałka padła na snop słomy. Alfons Materna powiedział: — Jeśli to oni zabili mojego syna, to biada im! Będę dochodził sprawiedliwości i nie cofnę się przed niczym! —- Jest tak, jak przypuszczałem. Alfred został zabity. — Materna stwierdził to, stojąc w bramie swego obejścia. Patrzył na wóz wiozący zwłoki, który zbliżał się powoli ku niemu. Poznał od razu ten wóz — był własnością Johannesa Eichlera, oba konie również. Na koźle zaś, obojętnie jakby wiózł worki z mąką alba kartofle, siedział Eugen Eis, prawa ręka Eichlera. Eis podniósł na powitanie dłoń, w której trzymał bat. — Tu leży — powiedział do Materny i wskazał na postać z tyłu wozu. — Kto by to pomyślał! Dziś żyje, jutro gnije. Tak to bywa Alfons Materna podszedł do wozu. Widok martwego syna uderzył 10 Strona 6 w niego z taką siłą, z jaką mazurscy drwale powali drzewa — korony drżą już pod pierwszym ciosem! Eugen Eis pokiwał głową. — Rzeczywiście, niezbyt tadny widok. Cały wóz jest zapaprany krwią. Ale ja to oczyszczę. Leżał tam syn Alfonsa Materny — skulony kłębek koścjf ciała i szmat. Twarz była bezkształtną masą, krwawą papką. Pierś miał przebitą, jakby ktoś kilkakrotnie uderzył w nią kilofem. — Jak to się mogło stać? — zapytał Materna. Eugen Eis poinformował skwapliwie: — Pech! Znajdował się na linii strzału. Materna dalej wpatrywał się w poszarpany tułów. Widział podobne trupy pod Verdun, w Maulen jeszcze nigdy. Śmierć na Mazurach sprawowała swój urząd rzetelniej. — Zarządziliśmy ćwiczenia alarmowe — oznajmił Eugen Eis My, to znaczy ludzie z Heimatschutzu. Terenem ćwiczeń były jak zwykle bagna. Ćwiczono rzucanie granatami ręcznymi — tym razem z ostrym ładunkiem. Mężczyźni wychodzili po kolei do przodu i rzucali. I tak to się stało. — To było morderstwo — stwierdził Materna głucho. — Tylko się tak nie rozpędzaj — powiedział Eis ostrzegawczym tonem. — Nie tak pochopnie! Czyżbyś miał coś przeciwko naszemu Heimatschutzowi? — Tak! Skoro ten związek okazał się zgrają morderców, to mam coś przeciwko niemu! — Bzdura! — rzekł Eis. Dał do zrozumienia, że jego cierpliwość jest wielka, ale ma swoje granice. — Nasi ludzie rzucali granatami. Nie mieli pojęcia, że po tamtej stronie w wysokiej trawie, dokładnie tam, gdzie rzucali, leżał Alfred. Kto mógł przypuszczać, że normalny człowiek w środku dnia leży sobie ot tak w wysokiej trawie? Materna cofnął się. Nie mógł dłużej znieść widoku syna. Spojrzał w niebo, jakby szukając pomocy. Niebo nad Mazurami było jak stalowoniebieska rozpostarta chusta. Bolały go oczy. Przysłonił je dłonią. — Możesz mi wierzyć, to był nieszczęśliwy wypadek — powiedział Eugen Eis. — Uwierz mi we własnym interesie, bo do tej grupy, która ćwiczyła na bagnach, należał także twój najstarszy syn Hermann. — Hermann był przy tym? — Oczywiście! Należy przecież do naszych najlepszych ludzi. My nie mamy żadnych uprzedzeń, nie jesteśmy pamiętliwi. Chętnie widzimy każdego, kto chce z nami współpracować. Strona 7 Udało wam się zrobić z niego mordercę własnego brata! — Możesz to sobie nazywać, jak chcesz — dopóki nie słyszy nas nikt trzeci. Faktem jest, że trzech ludzi było uzbrojonych w granaty, wśród nich Hermann. Rzucali nimi, Hermann także. Na nieszczęście dokładnie tam, gdzie leżał Alfred. Tak to było! Alfred Materna odwrócił się i odszedł. Powlókł się w stronę wzgórza, ąa którym stał buk czerwony, zwany także krwawym. Zasadził go jego ojciec przed czterdziestoma dwoma laty; w dniu, w którym on się urodził. Stała tam też koślawa ławka. U stóp wzgórza, w płytkiej kotlinie leżała wieś Maulen. Ale Materna jej nie widział. Jego oczy były przesłonięte łzami. — Ale go wzięło — stwierdził Eugen Eis obojętnie. — Ujawnił swoje uczucia, kto by się spodziewał? — To wszystko jest, bardzo smutne — powiedział Moritz. — Co mam robić? — Pomóż mi to wyładować — rzekł Eugen. Ale zanim zabrali się do przenoszenia zwłok do domu, zjawiła się Margarete, żona Materny. Z wymuszoną godnością podeszła do wozu. Twarz miała kredowobiałą, oczy patrzyły nieruchomo. — Ona wie, co wypada — szepnął Moritz z uznaniem. — Zupełnie inaczej niż jej mąż. — Co ona widziała w tym Maternie — szepnął mu w odpowiedzi Ep— jest dla mnie do dziś zagadką. Czy bardzo cierpiał? — zapytała Margarete. - Ani trochę! — zapewnił Eugen Eis. — Śmierć nastąpiła od razu. — Przynajmniej taka pociecha — powiedziała Margarete. - Gdzie mamy go zanieść? ; - Do izby. — Głos jej nawet nie zadrżał; dźwięczał jasno i mocno. Moritz przypomniał sobie, że zmarły nie był jej synem; spośród trojga dzieci Materny tylko córka była jej. Patrzył jednak z uznaniem, jak odchodziła wyprostowana. — Coś ci powiem — oznajmił Eugen Eis, kiedy wspólnie z Moritzem ściągali zwłoki z wozu. — Tu się sam diabeł nie rozezna. I właśnie dlatego dla nas już najwyższy czas. Tu chodzi o naszą przyszłość i tak dalej. Eugen Eis pracował pewnymi ruchami. — Ten syn Materny żył sobie spokojnie i nie wadził nikomu, zupełnie jak jego ojciec, Ale takie coś nie ujdzie na dłuższą metę. W każdym razie nie, u nas. 12 Strona 8 Moritz chwycił za stopy owinięte w płachtę namiotową zwłoki. : — Diabelnie ciężki! My się tu mordujemy, a Materna siedzi sobie na swojej ławce i gapi się na okolicę. Kto wie, co on tam knuje. Eugen Eis skoncentrował się na swoim transporcie. Ułożył trupa w izbie na stole; w ten sposób wykonał polecenie. Wytarł ręce w płachtę. Na koniec powiedział: — Nie powinno się tu długo zostawiać tej nędznej świni. Wkrótce zacznie śmierdzieć. — Nie chcę nikogo widzieć — powiedział Alfons Materna. — I nie chcę, aby mnie ktokolwiek oglądał. — Siedział wciąż jeszcze na ławce pod czerwonym bukiem. — Powinieneś być teraz w domu, Alfons. Jesteś tam potrzebny. Po śmierci rodziców tylko jeden człowiek na świecie mówił do niego po imieniu. Był to Jakub Jabłoński, jego jedyny przyjaciel i pierwszy parobek. Dzieci Materny nazywały go ojcem , a było ich troje: Hermann, najstarszy syn, ten który rzucił w brata granatem, młodszy 1 Alfred, który teraz był trupem, i Brigitte, córka. Margarete, którą poślubił po śmierci swojej pierwszej żony, mówiła do niego „Materna” i to nierzadko tonem, jakby się zwracała do służby. — Nie możesz się tu chować, Alfons. — A co mam robić, Jakub? : Tylko w obecności tego jedynego człowieka Materna mówił to, co1 myślał. I tylko Jakub Jabłoński wiedział, że Alfons Materna potrafi płakać. Widział łzy u tego twardego, mrukliwego człowieka trzykrotnie. Po raz pierwszy, kiedy zmarła mu matka. Potem, kiedy dziewczyna nazywała się Hilda — została wyciągnięta martwa z wody. Po raz trzeci obserwował to Jakub właśnie w tej chwili. — Nie płacz, człowieku — powiedział Jabłoński ostro. — Masz teraz całkiem co innego do roboty. W końcu śmierć syna tb nie wszystko, co się w twoim nędznym życiu może jeszcze przytrafić: — Idź do diabła powiedział Materna. — Bez ciebie? — zapytał Jabłoński. Jego chytre ozy zdawał się przy tym uśmiechać. Znali się obaj bardzo długo, jak długo sięgała i sk pamięć. Urodzili się w tym samym roku — Alfons jako syn gospodyni, Jakub jako syn służącej. Całkiem możliwe, że odpowiedzialny za ten fakt był ten sam mężczyzna, i czuł się też za nich odpowiedzialny: wzrastali obaj jak bracia, a im byli starsi, tym bardziej zdawali się upodabniać do siebie 13 Strona 9 i swojego świata. Stali się bardziej nierozłączni niż wielu ludzi z tej samej krwi i kości. — Czuję się jak porzucone dziecko, słabe i bezbronne — rzekł Materna do Jakuba. — To minie — zauważył Jakub — zwłaszcza że właśnie Eichler zdaje się spekulować na twojej słabości. Alfons Materna wyprostował się. — Dlaczego mówisz akurat teraz © tym typie? — Bo właśnie teraz Johannes Eichler przebywa w twoim domu. — Alfons Materna, jak popchnięty, ruszył w stronę swojej zagrody. — Jeszcze nigdy go takim nie widziałem — mamrotał Jakub. Mówił sam do siebie. Coś takiego często się zdarzało. Podobno na Mazurach każdy jest dla siebie najlepszym partnerem do rozmowy. — Ale jeśli Alfons nie będzie uważał, Johannes Eichler go okpi. Jest w tym wyćwiczony. Johannes Eichler zbliżał się do chałupy Alfonsa Materny początkowo ostrożnie. Przed bramą jego masywna postać zdawała się nawet przez chwilę podrygiwać w miejscu. Potem jednak otworzył ją nogą niczym właściciel. Widział bowiem Maternę w bezpiecznej odległości, na wzgórzu pod czerwonym bukiem. Na razie nikt się nie pojawił. Eichler wykorzystał okazję, żeby się rozejrzeć. Już wiele lat nie było mu dane oglądać tego gospodarstwa, przynoszącego ponoć największe dochody na całych Mazurach. To, co ujrzał, wydało mu się jednak niezbyt imponujące — prymitywna klocowata swojskość: wygodne fotele, barwne narzuty jak u Cyganów. A nawet książki. Dobry nastrój Eichlera narastał. Zawołał donośnym głosem: — Jest tam ktoś, komu mógłbym złożyć wyrazy współczucia? Zjawiła się Margarete Materna, lekko pochylając głowę, wyraźnie zasmucona, jednakże wyniosła. Johannes Eichler wyszedł jej z powagą naprzeciw. — Kto mógł przypuszczać, że tak się stanie! — zawołał. — Dziękuję, że przyszedłeś, aby mi złożyć wyrazy współczucia. Po czym nastąpiły słowa, których uwieńczeniem było: Trzeba się pogodzić z losem! Popatrzyli sobie w oczy i podali ręce. Jej gęste, uczesane z przedziałkiem, wciąż jeszcze lśniące blond włosy zsunęły się ku niemu. — Jakże bym chciał powiedzieć C/L teraz, co czuję, Margarete. 14 Strona 10 Nie było to konieczne. Margarete mogła kiedyś zostać panią Eichler. Obaj wówczas starali się o nią. Jej wybór można było nazwać młodzieńczą lekkomyślnością, niemądrym zauroczeniem, a także bezradną uległością. Obojętne jak było, nie została panią Eichler, tylko panią Materna. — Jakie to żałosne — powiedziała. A miała na myśli śmierć syna. Johannes Eichler pomyślał o tak zwanych Psich Łąkach na połu- dniowym skraju wsi. Margarete wniosła je w wianie i tylko dzięki nim — o tym Eichler był przekonany — udało się Maternie zostać najlepszym gospodarzem w okolicy. — Tak, trzeba się z tego otrząsnąć — powiedział. Na Margarete dobrze podziałała obecność Johannesa Eichlera. Nie zawahała się tego powiedzieć: — To ładnie, że o mnie nie zapomniałeś. — Powinnaś wiedzieć, że zawsze jestem gotów ci służyć — oświad- czył Eichler. — Zawsze! — Zdawał się być poruszony i zakłopotany zarazem. — A twój mąż? Dlaczego w tej ciężkiej godzinie nie jest przy tobie? — Cóż ja teraz dla niego znaczę! — powiedziała cicho Margarete. Serce jak młotem waliło w jej bujnych piersiach. Eichler obserwował to z zainteresowaniem. Ale ważniejsze dla niego w tej chwili było patrzenie w jej oczy barwy bławatków. Otaczając Margarete ramieniem, poprowadził ją do stołu, na którym leżały zwłoki. — On ciebie nigdy nie rozumiał — rzekł odważnie. Margarete przytaknęła, lekko pochylając głowę. Eichler ujrzał przy tym jej kark, i to go niemal uszczęśliwiło. Wspaniały! Niemal jak u krowy dobrej rasy. Takie porównanie oznaczało najwyższe uznanie. — Margarete — powiedział niepewnie i na pozór szorstko że też musiała przyjść taka ciężka chwila, abyśmy dostrzegli prawdziwe wartości! — Ty mnie rozumiesz — odrzekła. — Zawsze cię rozumiałem — stwierdził Johannes Eichler; -— Tylko dotychczas miałem niewiele możliwości, aby ci to okazać. Idyllę przerwały brutalne dźwięki. Pochodziły one od Alfonsa Materny. Stanął w drzwiach. Wyciągnął prawą rękę w ich kierunku. — Mam nadzieję, że nie rozumiesz fałszywie sytuacji,— powiedział Eichler, starając się zachować godną postawę. — Precz stąd! — krzyknął Alfons Materna. — Materna — rzekł Eichler ostrzegawczym tonem. Przyszedłem wyrazić ci współczucie. — Sram na to — oświadczył Materna,- 15 Strona 11 Margarete patrzyła błagalnie na Eichlera. Ten jednakże wlepił wzrok w Maternę: — Licz się ze słowami! I nie zapominaj, kogo masz przed sobą! — Jak gdybym mógł to kiedykolwiek zapomnieć! — Alfons Materna Stał, gotów do skoku. — Wiem dobrze, kogo mam przed sobą. Skończoną świnię! — On całkiem zgłupiał — stwierdził Eichler z wysiłkiem. — Stracił nad sobą kontrolę. Ale potrafię to zrozumieć. Za dużo na niego spadło. Margarete, oddzielona od walczących kogutów dębowym stołem, na którym leżał zawinięty trup, odważyła się wtrącić: — Eichler jest moim gościem. Proszę cię, Materna, abyś to respek- tował. Przynajmniej tym razem. Wypowiedziała to zdanie z charakterystycznym akcentem. Po- chodziła z dobrego domu , było tam podobno nawet pianino. Czytała też regularnie gazetę lokalną, a w niej powieść w odcinkach — stąd ta częsta u niej specyficzna mowa. — Dla mnie jest on mordercą, i to mordercą mojego syna — stwierdził Materna. — Ty nigdy nie: znasz miary — powiedziała Margarete gorzko. Popatrzyła na Eichlera, jakby prosząc o wybaczenie. Ten pochylił się lekko z wyrozumiałością. Margarete wyszła. — Nareszcie jesteśmy sami — powiedział Johannes Eichler. Jego głos stracił naoliwioną gładkość. — Porozmawiajmy więc otwarcie. — Zgoda — rzekł Materna. Podszedł do stołu, na którym leżały zwłoki jego syna, pochylił się nad nimi i uniósł płachtę. Powiedział przy tym: — Zapłacisz mi za to, Johannes. — Ty najwidoczniej nie wiesz, co mówisz. A ze mną nie ma żartów, jeśli idzie o pewne sprawy. Czy wciąż jeszcze tego nie pojmujesz?— Jaka kara należy się za śmierć człowieka? Może śmierć drugiego człowieka? Tego, który ponosi za to winę? — Przestań pleść brednie, Materna. Jeśli jesteś dość mądry, a prze- cież za takiego się uważasz, przyjmiesz to jako ostatnie ostrzeżenie. — Ostrzeżenie? -—- Materna spojrzał na Eichlera. — To wyzwanie! Lja je przyjmuję. — Materna! Kiedy twój syn umierał, byłem daleko. Ale twój drugi syn, Hermann, był wśród tych, którzy bezpośrednio przyczynili się do jego śmierci. Jeśli będziesz szukał winnego, natkniesz się na Hermanna. J będzie się mówiło: To brat zabił brata . Chyba nie jesteś taki głupi iaie zechcesz, żeby się rozeszło? A więc milcz i wyciągnij z tego naukę. Nie masz innego wyboru. Czy tego nie rozumiesz? v — Dla mnie ty też już jesteś martwy — powiedział Matenia. 16 Strona 12 W ciągu następnych godzin Margarete zdawała się wypełniać krzątaniną cały dom Materny. Kazała pozasłaniać okna i posypać białym piaskiem podłogę w izbie, gdzie leżały zwłoki. Przystroiła pokój kwiatami. Postawiła świece i poleciła przygotować w kuchni napoje i ciasto. Przykryła ciało zmarłego białymi prześcieradłami; nie były one najnowsze, ale świeżo wyprane. Pomagał jej przy tym Moritz, chłopak na posyłki, wiejski pocieszy- ciel; z jego inicjatywy przygotowano kanapki z szybką, wątrobianką i kaszanką. — Myślę, że ludzie mogą już przychodzić z kondolencjami — powiedziała Margarete, popatrzywszy na stojące butelki i wypełnione po brzegi talerze. I ludzie zaczęli przychodzić. Jednym z pierwszych był pastor Bachus. Najpierw zacytował Pismo Święte; następnie połączył zebranych we. wspólnej modlitwie przy zwłokach drogiego zmarłego. Bachus zdawał się nie zauważać, że nie było przy tym Materny i Jabłońskiego. Skoncentrował się głównie na Margarete, ją pocieszając. Następnie posilił się chlebem i szynką; nie omieszkał przy tym pochwalić jej jakości. Nie było w tym przesady — szynka Materny, osobiście przez niego wędzona, .uchodziła, zawsze za najlepszą na całych Mazurach. Potem zjawił się żandarm Klinger. On również wypowiedział odpowiednie słowa pociechy i nie pogardził żytniówką Materny. Była ona przejrzysta jak woda źródlana i ostra jak brzytwa. Serce robiło się od niej gorące, a oczy błyszczące — tak mówiono. Po trzecim kieliszku Klinger poinformował przysłuchujących się uważnie zebranych ó dotychczasowych urzędowych wynikach śledztwa, które prowadził. Podobno było tak; nieszczęsny Alfred Materna, spacerując na bagnach, nadepnął na minę. Była to przypuszczalnie mina leżąca tam jeszcze od czasów bitwy na Jeziorach Mazurskich, którą Hindenburg tak wspaniale wygrał... Mówiąc krótko i zwięźle: był to nieszczęśliwy wypadek. Spóźniona ofiara wielkiej wojny. A mina, która przy tym eksplodowała, była przypuszczalnie rosyjskiego pochodzenia. Do domu żałobnego przybyli: Ignaz Uschkurat, burmistrz i przywód- ca Związku Chłopów; mistrz murarski Speer, administrator kościelny i przewodniczący wielu stowarzyszeń; poza tym kierownik szkoły Vetter, działacz narodowościowy, organista i kierownik chóru. I tak 17 Strona 13 Dalej, i tak dalej. Także Naschinski, Porenski, Sombray, Bembennek i Kochanowski. Ktokolwiek liczył się w tej wsi, nie miał zamiaru uchylać się od złożenia wyrazów współczucia, a tym bardziej od wypicia trunków Materny. Również wdowa Meta Mischgoreit zjawiła się dość wcześnie, zgodnie z oczekiwaniami. Uniosła w górę czarną jak zwykle spódnicę i weszła do domu żałobnego, ciężko dysząc. — Taki dobry chłopiec! - - zawo- łała, przepychając się do przodu. — Jak to się mogło stać? Ale on zawsze był taki blady, biedaczek! Wszyscy stąpali po białym piasku, zatrzymywali się w milczeniu przy zwłokach, ściskali serdecznie dłoń Margarete Materny i nie- zwłocznie udawali się do kuchni. Tu byli hojnie częstowani przez Marię, służącą Maternów. Na Mazurach również śmierć była świętem. Wolę bożą przyjmowano radośnie: oto jeszcze jeden ma za sobą ziemski padół płaczu. A po pogrzebie zaczynały się wesołe melodie taneczne na zmianę z muzyką marszową i śpiewem chóralnym. — A gdzie jest Materna? — pytali żałobnicy. Pytali głośno i bez żenady. W obecności służącej mogli sobie na to pozwolić. Maria nie pochodziła stąd; przybyła z Polski. I była głuchoniema. — Wiem, gdzie jest Materna — powiedział żandarm. — Siedzi w gospodzie. Właśnie w gospodzie! — Nie będziesz mi chyba sprawiał kłopotu, Materna? — zapytał oberżysta. — Wiesz, że sam chętnie ci służę, jeśli chodzi o. picie. Ale źe ty właśnie dziś... — Właśnie dziś! — powiedział Materna. — Dziś jest tu spokojniej tak u mnie w domu. — Materna — oświadczył szynkarz ostrzegawczym tonem —ja nie mam nic wspólnego ze śmiercią twojego syna. ..—- Oczywiście że nie, ty tylko nalewałeś wódkę. Przypuszczalnie tuż przed tym. Żeby celniej rzucali! Gospoda stała na wiejskim placu. Naprzeciwko znajdował się kościół. Między nimi pomnik przedstawiający umierającego żołnierza, który choć ciężko ranny, trzyma w górze sztandar. Poświęcony bohaterom gminy Maulen poległym w latach 1870—1871 i 1914 — 1918. Napis głosił: Będziemy zawsze pamiętać . Niżej były nazwiska, nazwiska, nazwiska — i jeszcze dużo miejsca na dalsze nazwiska, Strona 14 Ta gospoda nazywała się po prostu: Gospoda . Prócz tego nosiła tylko nazwisko właściciela — Scharfke. Obecny Scharfke miał na imię Christian. Do wykonywania swego zawodu nie potrzebował ani spisu towarów, ani cennika. Scharfke podawał przeważnie wódkę i piwo. Wódkę w trzech gatunkach — czystą dla mężczyzn, słodką dla kobiet i młodzieńców oraz winiak albo gorzałkę na szczególnie uroczyste okazje. Do tego piwo w butelkach w normalnych okolicznościach i z beczki, kiedy zabawa już się rozkręciła. Kieliszek wódki kosztował dziesięć fenigów, kufel piwa — piętnaście, butelka piwa — dwadzieścia. Dla amatorów stał zawsze garnek z kiszonymi ogórkami, a głodni posilali się sardynkami, śledziami w śmietanie, cielęciną na zimno i klopsami. Rzadko kto życzył sobie coś innego. — Butelkę wina — powiedział Alfons Materna; - Nawet tym Christian Scharfke mógł służyć. W: najdalszym kącie jego piwnicy leżało ładnych parę tuzinów butelek. Kto zapragnął się napić wina, sam sobie był winien. Na Mazurach bowiem wino uchodziło za lepszy gatunek wody, a woda używana była głównie dla bydła, do mycia, a nierzadko do chrzczenia mleka. Kiedy Scharfke zszedł do piwnicy, Jakub Jabłoński powiedział do Materny: — Tam siedzi ten, którego szukamy. W najdalszym kącie. Pomiędzy przepierzeniem z desek, wieszakami i drzwiami do toalety siedział Hermann — starszy syn Materny, teraz jego jedyny syn. Stał przed nim kufel piwa i prawie już pusta butelka wódki, najgorszej jakości, ale najbardziej idąca do głowy — pędzona z kartofli. Wzrok Hermanna był już mętny. Ale poznał ojca, a także Jabłońskiego, jego stróża i powiernika; Widział obu jak przez mgłę, kiedy się do niego zbliżyli. Hermann powiedział: — Możesz patrzeć na mnie z pogardą, ojcze, i nie zaszczycić mnie ani słowem. Porzucić mnie jak kawałek drewna. — To by ci odpowiadało — rzekł Materna szyderczym tonem. , Hermann odpowiedział drżącym głosem, próbując się podnieść i stanąć prosto: — Możesz mi napluć w twarz, ojcze. Nie zasługuję na nic innego. Możesz mnie zbić... — Czy zrobiłem to kiedykolwiek? — Nie, ojcze. — Syn spuścił wzrok. Jego postawa wyrażała to, co myślał: Może powinieneś był to zrobić! — Jedno muszę ci powie- dzieć, ojcze: nie wiedziałem, naprawdę nie wiedziałem, cośmy tam zrobili. Nie miałem o tym pojęcia. Jestem niewinny. Ale przyznaję lojalnie: wina pozostaje winą, zabiłem własnego brata! 19 Strona 15 — Siadaj! — rozkazał Alfons Materna. — 1 nie rycz. Nie przy- wrócisz mu przez to życia. Jakub Jabłoński podszedł do Hermanna; położył mu dłoń na ramieniu i łagodnie pchnął na krzesło. Hermann był posłuszny jak dziecko. W gruncie rzeczy był nim jeszcze, pomimo swoich dwudziestu jeden lat, pomimo swojej okazałej budowy. — Po coś ty w ogóle poszedł do tego Heimatschutzu? — Nigdy mi tego wyraźnie nie zabroniłeś. A ponieważ tu rzeczywiś- cie chodzi o ojczyznę... Tak zwane duchowe podstawy Heimatschutzu były Maternie dostatecznie znane. Według nich nigdzie niemiecka ojczyzna nie była tak zagrożona jak w Prusach Wschodnich. Polak — tak tłumaczono — wyciągał uparcie swe brudne łapy po ten kraj. I choć wyniki wielkiego referendum w roku 1920 były olśniewającym i przekonywającym uznaniem niemieckości, wrogowie nie dawali za wygraną. Podejmowano próby podważenia tego wyniku, obcy robotnicy zbijali stawki godzinowe, po domach krążyły obce ulotki, rozpowszechniano ohydne kłamstwa. Tu i owdzie wciąż jeszcze występujący język mazurski nazywano polską gwarą. I nie milkły międzynarodowe krzyki w obronie rzekomo zagrożonych mniej- szości... Dlatego też patriotyczni i świadomi swej przynależności narodowej ludzie utworzyli tak zwany Heimatschutz, który składał się z ochot- niczych bojówek, znajdujących zwolenników nawet w najmniejszych wioskach. Byli to wyłącznie cywile, choć kierowani przez doświad- czonych dawnych żołnierzy. W Maulen akcję patriotyczną prowadził Eugen Eis, były podoficer, pod przewodnictwem Johannesa Eichlera, który miał stopień wicefeldfebla. I chociaż organizacja ta miała bardziej symboliczny charakter, niż była siłą bojową, członkowie jej posiadali jednak broń. Pochodziła ona z tajnych składów, których nie wytropili alianccy szpiedzy. W samym Maulen — w wieży kościoła i w lesie, tuż przy wędzarni ryb — znajdowały się dwie dobrze zaopatrzone kryjówki. Znaleziono w nich: kilka tuzinów doskonałych karabinów 98 K, kilka skrzyń z granatami ręcznymi, następnie trzy karabiny maszynowe typu 08/15; do tego mnóstwo amunicji. — A co się dziś stało? — zapytał Materna. Relacja Hermanna była mętna: niespodziewane ćwiczenie alarmowe — cztery grupy, a więc siła plutonu. Pod kierunkiem Eugena Eisa. Wspólny wymarsz w kierunku bagien. Tam rozdanie granatów; 20 Strona 16 oczywiście również Hermannowi. Utworzenie łańcuchów. W milczeniu naprzód! Nagle: rozkaz strzelania. — Kto go wydał? — Eugen Eis. Był tuż za nami. Szeptem objaśnił sytuację bojową, ponieważ nieprzyjaciel był blisko. Wycelowaliśmy, podeszliśmy jeszcze kilka metrów do przodu. Całkiem bezgłośnie, rzeczywiście wzorowo. Następnie odbezpieczyliśmy granaty, rzuciliśmy. Potem całkowite krycie. Później detonacja, krzyk, krótko i cienkim głosem, jak gdyby... — W porządku. Wystarczy. - •, Alfons Materna spuścił głowę. Duchota w gospodzie przyprawiała go o ból głowy. Podszedł do drzwi toalety, kopnął je, wszedł chwiejnym krokiem i oparł się ciężko o pobieloną ścianę. — Czy jest mu niedobrze? zapytał Hermann zatroskany. Kochał swojego ojca tak przecież przystoi synowi. A on był dobrym synem. W każdym razie starał się być takim. — Ojciec może wychlać; cały kubeł! — Tego, co on. dziś musiał połknąć, nie zniósłby najmocniejszy mężczyzna. — Jakub Jabłoński położył rękę na ramieniu dużego chłopca. — Czy on jest na mnie zły? — zapytał Hermann. — Nie zaprzątaj sobie tym głowy, chłopcze. Idź teraz do domu i wyśpij się. Wszystko inne jakoś się ułoży, bądź tego pewien. — Wyjdźcie wszyscy —T powiedział Materna przy zwłokach 'syna. — Wszyscy! Chcę zostać sam ze swoim synem. — Czy masz na myśli również mnie? — zapytała Margarete. — Mam na myśli wszystkich, bez wyjątku! Margarete wyszła, pochyliwszy pokornie głowę. Za nią szedł Hermann, poważnie i ulegle. Z tyłu kroczyła Brigjtte, córka Materny; popatrzyła na ojca pytającym wzrokiem, bez wyrzutu, niemal z zacie- kawieniem. Materna skinął jej głową Został sam. Zwłoki syna, owinięte w prześcieradła, oświetlone były świecami. Słodkawy, ciężki zapach zdawał się rozchodzić po pokoju. Materna szeroko otworzył okno. Jakub Jabłoński zajrzał do środka. — Czy mogę coś dla ciebie zrobić? Materna skinął głową, — przynieś dzbanek żytniówki i dwa kieliszki. Jakub przyniósł dzbanek j kieliszki. Postawił je bez słowa przed Materną na stole, na którym leżały zwłoki. Następnie zaciągnął 21 Strona 17 zasłony tia otwartych oknach, po czym udał się do kuchni i usiadł w kącie. ; Nikt nie zwracał na niego uwagi. Obecni, jedząc i pijąc, nie całkiem cicho, ale bez słowa, patrzyli na częściowo zasłonięte oszklone drzwi, które oddzielały kuchnię od dużego pokoju. Za nimi rysowała się sylwetka gospodarza. Materna podniósł kieliszek, najwidoczniej w kierunku zwłok. Słowa, które wykrztusił, były początkowo ledwo zrozumiałe, ale w końcu dało się usłyszeć: — Za śmierć! Oko za oko, ząb za ząb, śmierć za śmierć! Wielu świadków potwierdziło później, że wykrzyczał takie właśnie słowa. A w kuchni, oprócz członków rodziny, znajdowało się wciąż jeszcze sporo żałobników. Nie mogli się rozstać z trunkami, jak również z nadzieją, że nieobliczalny Materna dostarczy im materiału do rozmów. — On, jeśli zechce, może być jak topór w lesie — zauważył jeden z obecnych, zamyślony. Ale wdowa Meta Mischgoreit, która już niejednokrotnie pomagała grzebać zmarłych, oświadczyła poruszona, że ona to wszystko przewi- działa. Ukazał jej się Topich, duch Jezior Mazurskich. Rozpostarł ręce :i zawołał: — Wasze nieszczęście, moje szczęście! — Co ty pleciesz — żachnął się pastor Bachus. — Ten Topich to pogański wymysł. Legenda. — Nie tylko ja go widziałam! — rzekła Mischgoreit z przekonaniem. A kiedy się ukazuje, zawsze ktoś umiera. On żąda ofiary! Topich — mały, stary człowieczek w czerwonych szatach, zwany również Dobnikiem, żył w ciemnoszklistych głębinach Mazurskich Jezior. Od czasu do czasu zdawał się tak mocno nudzić, że pragną! towarzystwa — ściągał je więc do siebie na dół. Albo chwytał wybrane dusze, a ciało uśmiercał. — Również w wypadku Alfreda maczał swoje żabie palce -—- powiedziała Mischgoreit. — On lubi młodą krew. Bachus starał się zachować spokój. Denerwowało go kiwanie głowami części zebranych, i to nie po raz pierwszy. Wydawało mu się, że powinien energicznie wystąpić przeciw takim zabobonom, ale jednocześnie wiedział, że to ryzykowne. Te Mazury nie były skrawkiem ziemi zamieszkanym przez oświeconych ludzi. Jednakże tu było jego miejsce, tu otrzymywał swoją zapłatę. Niepokój sumienia, jaki rozbudzili w nim mieszkańcy Maulen, Bachus w samą porę odrzucił — zjawił się oto bowiem człowiek o nazwisku Grienspan. Na imię miał Siegfried. 22 Strona 18 Ten Grienspan wszedł do kuchni Materny, zdjął uprzejmie kapelusz, skinął głową i powiedział urzędowo-żartobliwym tonem; — Oto jestem, a gdzie jest to bydlę? — Jakie bydlę? — No to, które tu podobno zdechło. A do tego szkapa nadająca się na rzeź. Zawiadomiono mnie o tym telefonicznie i wyraźnie, powiedziano, że sprawę trzeba załatwić jeszcze dziś. I oto jestem. Zebrani patrzyli na Siegfrieda Grienspana jak na słonia w składzie porcelany. Hermann zdawał się być gotów tego dnia do drugiego zabójstwa, Margarete wybuchnęła płaczem, Brigitte odłożyła na bok gazetę, którą czytała. W tym momencie w pokoju, w którym znajdował się zmarły, Materna zaczął śpiewać. Śpiewał pieśń o kwiatach życia: żaden nie kwitnie wiecznie. Nic na tym świecie nie kwitnie wiecznie! Grienspan nagle pojął, że musiało się tu wydarzyć coś szczególnego; Zdradzały to nie tylko uroczyście ponure twarze obecnych, ale także wielka niechęć, która go uderzyła. — Proszę mi wierzyć, naprawdę, do mnie telefonowano. Podobno pan Jabłoński. Ja? Jakub potrząsnął głową. - To wykluczone; Jeszcze nigdy w życiu nie telefonowałem. — Wobec tego... Siegfried Grienspan zamilkł zakłopotany. Zaczął pojmować że ktoś zrobił mu brzydki kawał. I nie tylko jemu. Patrzył na czyhająco napięte twarze widniały przed nim w zadymionym pomieszczeniu niczym światła ostrzegawcze. A Alfons Materna śpiewał. Siegfried Grienspan - handlarz bydła — był powszechnie znany w okolicy. Miał sklep w miasteczku i przemierzał na rowerze okoliczne wioski. Pośród germańskich poczciwców uważany był za co najmniej niepewnego. Mimo to stale znajdował klientów i kupców. Mówiono o nim: Ten się zna na interesach! Przecież to Żyd. Materna zdawał się być zawsze z Grienspanem w bardzo dobrych stosunkach. Wielu mieszkańców Maulen odbierało to jako zna- mienne . Jakub Jabłoński wziął Grienspana na bok i wyjaśnił mu, co się stało. Handlarz słuchał uważnie, opuszczał przy tym coraz niżej głowę. Jego wątłe ciało zdawało się kurczyć, ale przejrzysta twarz barwy kości słoniowej nie zmieniała wyrazu. Wyglądał, jakby nie mógł wymówić słowa. 23 Strona 19 — Powiem Alfonsowi, że pan tu jest - rzekł Jabłoński i wszedł do pokoju zmarłego. Był tam ledwie kilka sekund. Potem zjawił się Alfons Materna. Machał kieliszkiem. Skinął na Grienspana. Powiedział zapraszająco: — Niebo mi pana zsyła! Niech pan podejdzie bliżej. Przypuszczalnie to jakiś diabeł telefonował do pana z polecenia Boga. — Jestem do głębi poruszony — zapewnił Siegfried Grienspan cicho. — Ja wiem: każda śmierć nie tylko kończy życie, ona zmienia także życie innych ludzi. Pan bardzo kochał syna, prawda? — Czego to człowiek nie kocha w swoim życiu! — powiedział Alfons Materna. — Kiedy miałem dwa lata, kochałem ponad wszystko drewnianego konia — ktoś go potem wrzucił do ognia. Kiedy miałem osiem lat, kochałem psa — dostał się pod ostrza kosiarki i trzeba go było zabić. Potem było kilka kobiet; wreszcie ta właściwa — pierwsza, następnie druga. Jedna dała mi dwóch synów, druga córkę — i udało jej się powoli wygasić moje uczucia. Każdego dnia coś umiera wokół nas i w nas. Człowiek powinien się powoli do tego przyzwyczajać. — Pański syn Alfred był do pana podobny, prawda? ... :— Chyba tak, Grienspan. Możliwe, że był dla mnie jak odbicie mojej własnej młodości. Przypuszczalnie widziałem w nim moje nieposkromione błędy, moje ukryte namiętności, moje najtajniejsze tęsknoty — wszystkie te szaleństwa i rozkosze młodego życia. A potem, kiedy już wydoroślałem, miałem jedno pragnienie: żeby Alfred cieszył się tym wszystkim, czym mnie w młodości nie było dane się cieszyć. A teraz on nie żyje. Alfred Materna przysunął dwa krzesła i poprosił Grienspana, aby usiadł obok niego. Zamknął starannie okna i zaryglował drzwi. Potem wziął dzbanek, napełnił oba kieliszki i jeden z nich wyciągnął w stronę Grienspana. Przepili do siebie. — Co za nieszczęśliwy wypadek — powiedział Grienspan. — To nie był wypadek — oświadczył Materna. — Alfred został umyślnie zamordowany! Morderca posłużył się przy tym moim drugim synem, Hermannem. Ale trafiony miałem być ja, bo to ja jestem tu paru ludziom niewygodny. Nienawidzą mnie, nie pasuję do nich. Grienspan opróżnił kieliszek. Jego poorana zmarszczkami twarz zdawała się być wypełniona drżącym niepokojem. Podniósł rękę iw braterskim geście położył ją na ramieniu Materny. — Jestem Żydem — powiedział cicho, :;— Niech pan się tym zbytnio nie chwali —' odrzekł Materna z gorzkim uśmiechem. Strona 20 Kiedy mówię, że jestem Żydem — oznajmił Grienspan nie zbity z tropu — to chcę przez to powiedzieć, że należę do jednego z najstarszych narodów tej ziemi. My doświadczyliśmy przypuszczalnie wszystkich rodzajów cierpień. Cóż może nas jeszcze spotkać? I właśnie dlatego chciałbym panu dać radę, Materna: niech pan znosi to życie cierpliwie, wspaniałomyślnie i ze spokojem. Niech pan omija w przy szłości swoich przeciwników. Niech pan żyje tak jak dotychczas, tak jak panu odpowiada. Tylko panu. Cóż może być piękniejszego? — Może pan dostać mój zaprzęg, Grienspan. Zawsze miał pan na niego ochotę. Oddam go panu za dwa tysiące marek. — Nie wezmę go -— powiedział Grienspan niechętnie —W każdym razie nie za tę cenę. On jest wart co najmniej dwa i pół tysiąca. — Wystarczy dwa tysiące. Potrzebuję gotówki, możliwie szybko. — Dam panu te dwa tysiące jako pożyczkę — bez procentów, bez, zobowiązań z pańskiej strony. Ale po co panu taka sumą i dlaczego tak szybko? — Chcę kupić domniemane przekonania i poglądy — A nie da się taniej? — Myśli pan, że nie są one wiele warte? Być może. Ale nawet kilka kropli wody może być czasem na wagę złota, na przykład na pustyni. Siegfried Grienspan potrząsnął głową. Jego oczy były zmęczone.-1 — Nie rozumiem pana, Materna. Zemsta to złe słowo. Wszystko, co jest z nią związane, nie ma sensu. Człowiek tylko na tym traci. A jak uczy doświadczenie, cierpią potem z tego powodu całkiem niewinni, bo zemsta jest ślepa. Materna uśmiechnął się, po czym rzekł powoli; Czy zna pan prastarą przypowieść o psie, który został wyrzucony? Nie pozostało mu nic innego, jak wyć razem z wilkami. Musiał wyć skoro chciał przeżyć. Ale wył tak głośno, że wilki zamilkły i pouciekały. Tak więc mógł on nie tylko przeżyć, ale i żyć. Całe swoje życie — Co się z panem dzieje, Materna? — Nic takiego. Tyle że również nasze wilki są wystarczająco głośne. Ale dlaczego nie byłoby możliwe ich przekrzyczeć? A może macie inną metodę, żeby je zmusić do milczenia?