Strona 1 Allan Kardec Ksiêga Duchów Z jêzyka francuskiego, na podstawie wydania drugiego (nak³adem Didier et Cie, Paris 1860), prze³o¿y³, opatruj¹c przedmow¹ i przypisami Przemys³aw Grzybowski Pierwsze pe³ne wydanie po polsku KATOWICE Strona 2 Tytu³ orygina³u: Le livre des Esprits Korekta, sk³ad i ³amanie: Jolanta Olejniczak i Mariusz Kulan ISBN 83-86757-73-6 Copyright © for Polish translation by Przemys³aw Grzybowski Wydawnictwo „KOS” ul. S³oneczna 50 40-135 Katowice tel./fax (032) 2584-045 tel. (032) 2582-648, (032) 2582-720 e-mail: [email protected] Druk: „TRIADAPRESS”, 40-861 Katowice, ul. Gliwicka 224, tel. (032) 254-17-90 Strona 3 Strona 4 Strona 5 Spis treœci Przedmowa t³umacza .......................................................................13 Tajemnicza biografia .....................................................................14 Dzieciñstwo i m³odoœæ .................................................................. 16 Kariera nauczycielska ...................................................................18 Od magnetyzmu do spirytyzmu ..................................................... 23 Bibliografia .................................................................................... 30 KSIÊGA DUCHÓW ................................................ 33 Wprowadzenie do studiów nad teori¹ spirytystyczn¹ ...................35 Prolegomena ...................................................................................... 77 KSIÊGA PIERWSZA PRZYCZYNY PIERWOTNE .........................................................81 Rozdzia³ I Bóg ..................................................................................................... 83 Bóg i nieskoñczonoœæ ....................................................................83 Dowody na istnienie Boga ............................................................ 84 Atrybuty Boskoœci ......................................................................... 85 Panteizm ........................................................................................ 87 Rozdzia³ II G³ówne elementy wszechœwiata ......................................................89 Poznanie istoty wszechrzeczy .......................................................89 Duch i materia ...............................................................................90 W³aœciwoœci materii ......................................................................93 Przestrzeñ wszechœwiata ...............................................................95 Rozdzia³ III Akt stworzenia ..................................................................................96 Powstanie œwiatów ........................................................................96 Powstanie istot ¿yj¹cych ...............................................................97 Zaludnienie Ziemi. Adam.............................................................. 99 Ró¿norodnoœæ ras ludzkich .........................................................100 Wieloœæ œwiatów ..........................................................................100 Biblijne w¹tki na temat stworzenia .............................................101 Strona 6 Rozdzia³ IV Zasada ¿ycia .................................................................................... 105 Istoty organiczne i nieorganiczne ................................................105 ¯ycie i œmieræ ..............................................................................107 Inteligencja i instynkt ..................................................................108 KSIÊGA DRUGA ŒWIAT SPIRYTYSTYCZNY LUB ŒWIAT DUCHÓW ............ 111 Rozdzia³ I Duchy ............................................................................................... 113 Pochodzenie i natura Duchów ..................................................... 113 Prymitywny œwiat naturalny ........................................................ 115 Forma i wszechobecnoœæ Duchów .............................................. 116 Cia³o duchowe ............................................................................. 117 Ró¿ne kategorie Duchów ............................................................ 118 Hierarchia spirytystyczna ............................................................ 119 Rz¹d trzeci — Duchy niedoskona³e ............................................121 Rz¹d drugi — Duchy dobre .........................................................124 Rz¹d pierwszy — Duchy czyste ..................................................125 Rozwój Duchów ..........................................................................126 Anio³y i demony ..........................................................................130 Rozdzia³ II Wcielenia Duchów ..........................................................................133 Cel wcielenia ...............................................................................133 O duszy ........................................................................................134 Materializm .................................................................................138 Rozdzia³ III Powrót z ¿ycia cielesnego do ¿ycia spirytystycznego ...................141 Dusza po œmierci ......................................................................... 141 Rozdzia³ duszy od cia³a ...............................................................143 Zaburzenia spirytystyczne ...........................................................146 Rozdzia³ IV Wieloœæ istnieñ ................................................................................148 O reinkarnacji ..............................................................................148 Sprawiedliwoœæ reinkarnacji .......................................................149 Wcielenia w ró¿nych œwiatach ....................................................150 Progresywna wêdrówka...............................................................155 Strona 7 Los dzieci po œmierci ...................................................................158 P³eæ Duchów................................................................................160 Pokrewieñstwo, pochodzenie ......................................................160 Podobieñstwo fizyczne i moralne ................................................162 Wrodzone idee .............................................................................164 Rozdzia³ V Rozwa¿ania o wieloœci istnieñ ........................................................167 Rozdzia³ VI ¯ycie spirytystyczne .......................................................................178 Duchy b³¹kaj¹ce siê .....................................................................178 Œwiaty przejœciowe ......................................................................181 Percepcja, doznania i cierpienia Duchów ...................................182 Zarys teorii o odczuciach Duchów ..............................................187 Wybór prób ..................................................................................192 Relacje w zaœwiatach ..................................................................199 Zwi¹zki sympatii i antypatii miêdzy Duchami. Odwieczne po³owy ......................................................................203 Wspomnienia z istnienia cielesnego ...........................................206 Oddawanie czci zmar³ym. Pogrzeby ...........................................210 Rozdzia³ VII Powrót do ¿ycia cielesnego.............................................................213 Pierwszy etap powrotu ................................................................ 213 Po³¹czenie duszy i cia³a ...............................................................216 Moralne i intelektualne cechy cz³owieka .................................... 219 Wp³yw organizmu .......................................................................221 U³omnoœæ umys³owa, szaleñstwo ................................................223 O dzieciñstwie .............................................................................225 Ziemskie sympatie i antypatie .....................................................228 Zapomnienie o przesz³oœci ..........................................................229 Rozdzia³ VIII Wyzwolenie duszy ........................................................................... 235 Sen i marzenia senne ...................................................................235 Spirytystyczne wizyty wœród osób ¿ywych .................................241 Niedostrzegalne przekazywanie myœli ........................................ 242 Letarg, katalepsja. Pozorna œmieræ ..............................................243 Somnambulizm ............................................................................244 Ekstaza .........................................................................................248 Strona 8 Podwójne widzenie .....................................................................249 Zarys teorii somnambulizmu, ekstazy i podwójnego widzenia ...251 Rozdzia³ IX Aktywnoœæ Duchów w œwiecie cielesnym .....................................258 Penetrowanie naszych myœli przez Duchy ..................................258 Niedostrzegalny wp³yw Duchów na nasze myœli i czyny ...........259 Opêtani ........................................................................................262 Konwulsjonerzy ..........................................................................264 Uczucia Duchów w stosunku do pewnych osób ......................... 266 Anio³y stró¿e. Duchy-opiekunowie, zaprzyjaŸnione lub sympatyzuj¹ce ..............................................267 Przeczucia .................................................................................... 277 Wp³yw Duchów na sprawy ¿yciowe ...........................................278 Wp³yw Duchów na zjawiska naturalne .......................................282 Duchy w czasie walki ..................................................................284 Pakty ............................................................................................286 Tajemna moc. Talizmany. Czarownicy ........................................287 B³ogos³awieñstwa i kl¹twy ..........................................................289 Rozdzia³ X Zajêcia i misje Duchów ..................................................................290 Rozdzia³ XI Trzy królestwa ................................................................................298 Minera³y i roœliny ........................................................................298 Zwierzêta i cz³owiek ...................................................................300 Metempsychoza ...........................................................................307 KSIÊGA TRZECIA PRAWO MORALNE ..................................................................... 311 Rozdzia³ I Boskie prawo naturalne .................................................................313 Charakter prawa naturalnego .......................................................313 Poznanie prawa naturalnego ........................................................314 Dobro i z³o ...................................................................................317 Podzia³ prawa naturalnego ..........................................................321 Rozdzia³ II Prawo adoracji ................................................................................323 Cel adoracji .................................................................................323 Strona 9 Adoracja zewnêtrzna ...................................................................324 ¯ycie kontemplacyjne .................................................................325 O modlitwie .................................................................................325 Politeizm ...................................................................................... 329 Sk³adanie ofiar .............................................................................330 Rozdzia³ III Prawo pracy .................................................................................... 334 Koniecznoœæ pracy ......................................................................334 Ograniczenia pracy. Odpoczynek ................................................336 Rozdzia³ IV Prawo reprodukcji ..........................................................................338 Populacja Ziemi ........................................................................... 338 Dziedzictwo i doskonalenie ras ................................................... 338 Przeszkody w reprodukcji ...........................................................340 Ma³¿eñstwo i celibat ....................................................................340 Poligamia .....................................................................................341 Rozdzia³ V Prawo zachowania ¿ycia ................................................................ 343 Instynkt samozachowawczy ........................................................343 Œrodki do prze¿ycia .....................................................................343 Korzystanie z dóbr materialnych ................................................. 346 Rzeczy niezbêdne i zbyteczne .....................................................347 Dobrowolne wyrzeczenia. Umartwienia .....................................348 Rozdzia³ VI Prawo zniszczenia ........................................................................... 351 Niszczenie konieczne i niszczenie nieprzemyœlane ....................351 Niszcz¹ce kataklizmy ..................................................................353 Wojny ..........................................................................................355 Morderstwo .................................................................................356 Okrucieñstwo ...............................................................................357 Pojedynek .................................................................................... 358 Kara œmierci ................................................................................360 Rozdzia³ VII Prawo spo³eczeñstwa ......................................................................362 Koniecznoœæ ¿ycia spo³ecznego ..................................................362 ¯ycie w odosobnieniu. Œlub milczenia........................................ 363 Wiêzy rodzinne ............................................................................364 Strona 10 Rozdzia³ VIII Prawo postêpu .................................................................................365 Stan natury ...................................................................................365 Przebieg postêpu ..........................................................................366 Spo³eczeñstwa zdegenerowane ...................................................369 Cywilizacja ..................................................................................372 Postêp w ziemskim prawodawstwie ............................................373 Wp³yw spirytyzmu na postêp ......................................................374 Rozdzia³ IX Prawo równoœci ..............................................................................377 Naturalna równoœæ .......................................................................377 Ró¿nice pod wzglêdem zdolnoœci ...............................................377 Ró¿nice spo³eczne .......................................................................378 Ró¿nice pod wzglêdem zamo¿noœci ............................................379 Próby bogactwa i ubóstwa ...........................................................380 Równoœæ praw mê¿czyzny i kobiety ...........................................381 Równoœæ wobec œmierci .............................................................. 383 Rozdzia³ X Prawo wolnoœci ...............................................................................384 Naturalna wolnoœæ .......................................................................384 Niewolnictwo ..............................................................................385 Wolnoœæ myœli .............................................................................386 Wolnoœæ sumienia ........................................................................387 Wolna wola ..................................................................................388 Przeznaczenie ..............................................................................390 Poznanie przysz³oœci ...................................................................396 Zarys teorii o przyczynach ludzkich uczynków ..........................398 Rozdzia³ XI Prawo sprawiedliwoœci, mi³oœci i mi³osierdzia ............................402 Sprawiedliwoœæ, a prawa naturalne .............................................402 Prawo w³asnoœci. Kradzie¿ .........................................................405 Mi³osierdzie i mi³oœæ bliŸniego ...................................................406 Mi³oœæ macierzyñska i synowska ................................................408 Rozdzia³ XII Doskona³oœæ moralna .....................................................................410 Cnoty i wady ...............................................................................410 ¯¹dze ...........................................................................................415 Strona 11 O egoizmie ...................................................................................417 Cechy dobrego cz³owieka............................................................ 420 Poznanie samego siebie ...............................................................421 KSIÊGA CZWARTA NADZIEJE I POCIESZENIA .......................................................425 Rozdzia³ I Ziemskie k³opoty i radoœci .............................................................427 Wzglêdnoœæ szczêœcia i nieszczêœcia ..........................................427 Utrata osób bliskich .....................................................................432 Rozczarowania. Zawiedzione uczucia.........................................434 Zwi¹zki w warunkach niezgody ..................................................436 Strach przed œmierci¹ ..................................................................437 Znu¿enie ¿yciem. Samobójstwo ..................................................438 Rozdzia³ II Przysz³e cierpienia i radoœci ..........................................................444 Niebyt. ¯ycie przysz³e .................................................................444 Przeczuwanie przysz³ych cierpieñ i radoœci ................................445 Wp³yw Boga na kary i nagrody ................................................... 446 Natura przysz³ych cierpieñ i radoœci ...........................................447 Kary doczesne .............................................................................454 Zadoœæuczynienie i ¿al ................................................................ 457 Czas trwania przysz³ych kar ........................................................460 Zmartwychwstanie cia³a .............................................................. 467 Raj, piek³o i czyœciec ...................................................................469 Konkluzja ........................................................................................ 475 Strona 12 Strona 13 Przedmowa t³umacza 13 Przedmowa t³umacza „Ksiêga Duchów” Allana Kardeca to klasyczne dzie³o, które wywo- ³a³o liczne dyskusje w œwiecie naukowym oraz przyczyni³o siê do po- wstania ruchu spo³ecznego o œwiatowym zasiêgu. Przet³umaczone na kilkadziesi¹t jêzyków, wiele razy wznawiane (w samej tylko Francji ponad sto razy), cieszy siê ogromn¹ popularnoœci¹ wœród mi³oœników parapsychologii, ezoteryki, filozofii i religii. W Polsce nigdy dot¹d nie ukaza³o siê w ca³oœci. Najbardziej znane jest jego znacznie okrojone i uproszczone opracowanie z 1936 roku, spo- rz¹dzone przez Jana Chobota, wydane nak³adem „Hejna³u” w Wiœle na Œl¹sku Cieszyñskim. Wersjê J. Chobota wielokrotnie przedrukowywano, niekiedy nawet bez korekt i aktualizacji archaicznego stylu, czêsto tak¿e w budz¹cej strach formie ur¹gaj¹cej wymowie dzie³a. Przyczyni³o siê to do znacznej deprecjacji prac i myœli A. Kardeca w naszym kraju – tym bardziej, ¿e ju¿ wczeœniej dostêp do nich by³ znacznie ograniczony, g³ównie z uwagi na umieszczenie ich na koœcielnym Indeksie Ksi¹g Za- kazanych oraz – w zwi¹zku z tym – ma³e zainteresowanie Polaków spiry- tyzmem i badaniami zjawisk mediumicznych. Wspó³czesne wydanie „Ksiêgi Duchów” wymaga wiêc jej swoistej demitologizacji oraz wpro- wadzaj¹cego komentarza, który pozwoli Czytelnikowi zapoznaæ siê z ¿y- ciorysem jej autora i histori¹ powstania zarówno tego, oraz innych dzie³ stanowi¹cych wa¿ny element kultury duchowej Europy i ca³ego œwiata1. 1 Szczegó³owe informacje o powstaniu i historii ruchu spirytystycznego, zjawiskach mediumicznych i ich badaczach, mo¿na znaleŸæ w mojej bogato ilustrowanej pracy pt. „Opowieœci spirytystyczne” (Dom Wydawniczo-Ksiêgarski „KOS”, Katowice 1999). Strona 14 14 Ksiêga Duchów Tajemnicza biografia Ustalenie szczegó³owej biografii twórcy „Ksiêgi Duchów” jest przedsiêwziêciem bardzo skomplikowanym. On sam bowiem unika³ wypowiadania siê na temat ¿ycia osobistego, chc¹c uchroniæ cz³onków swej rodziny przed ewentualnymi szykanami ze strony przeciwników spirytyzmu. Naprawdê nazywa³ siê Hippolyte Léon-Denizard Rivail i swego czasu by³ znanym wychowawc¹ i dydaktykiem. Przyjêcie pseudonimu „Allan Kardec” wi¹za³o siê z faktem, ¿e z jednej strony H.L.D. Rivail pocz¹tkowo pragn¹³ zachowaæ anonimowoœæ, zdaj¹c so- bie sprawê, jak wielkie zamieszanie mog³oby wywo³aæ wydanie ksi¹¿ki o Duchach przez kogoœ, kto odpowiada³ za wychowanie i kszta³cenie tysiêcy m³odych ludzi. Z drugiej zaœ, by³ œwiadom, jak wa¿n¹ zmianê wnios³y w jego ¿ycie badania nad zjawiskami mediumicznymi — a po- niewa¿ w epoce romantycznej wiele osób zmienia³o nazwiska czy przy- biera³o pseudonimy, „narodziwszy siê powtórnie” pod wp³ywem no- wych idei, dlatego te¿ nie by³o w tym kroku nic nadzwyczajnego. Przyjêcie takiego w³aœnie pseudonimu — imienia i nazwiska, które rze- komo nosi³ w jednym z poprzednich wcieleñ (o czym zosta³ poinformo- wany przez jednego z Duchów w czasie seansu) — œwiadczy³o o uto¿- samianiu siê ze œwiatem bezcielesnych istot, od których wywodzi siê idea nauki spirytystycznej. Istniej¹ce biografie A. Kardeca (bowiem biografia H.L.D. Rivaila — wychowawcy i dydaktyka, jeszcze nie powsta³a), oparte s¹ wiêc na do- kumentach pisanych oraz na relacjach osób znaj¹cych go i wspó³pra- cuj¹cych z nim w ró¿nych okresach. Autorzy najbardziej kompletnych opracowañ to: • Henri Sausse — „Biografia Allana Kardeca”; • André Moreil — „Allan Kardec — jego ¿ycie, jego dzie³o”; • Zêus Wantuil i Francisko Thiesen — „Allan Kardec — studium biobibliograficzne”. H. Sausse opiera³ siê na bogatych materia³ach, które udostêpni³ mu Pierre-Gaétan Leymarie (1827-1901) — polityk, pisarz, pierwszy redaktor naczelny „Przegl¹du Spirytystycznego” i wspó³za³o¿yciel Strona 15 Przedmowa t³umacza 15 Naukowego Towarzystwa Studiów Psychologicznych, które bezpo- œrednio kontynuuj¹c prace A. Kardeca, opracowa³o pierwsze t³umacze- nia jego tekstów na kilka jêzyków europejskich. Ksi¹¿ka H. Sausse’a stanowi w³aœciwie przedruk tekstu jego prelekcji wyg³oszonej w 1896 roku w Lyonie. A. Moreil, który sw¹ wersjê biografii opublikowa³ w 1981 roku, korzysta³ z pracy H. Sausse’a, uzupe³niaj¹c j¹ informacja- mi zgromadzonymi g³ównie w bibliotekach i archiwach organizacji spi- rytystycznych. Opracowania ich autorstwa uznawane s¹ jednak za ma³o kompletne, a niektóre z opisywanych entuzjastycznie faktów wymagaj¹ dok³adnego sprawdzenia i uzasadnienia. Z. Wantuil i F. Thiesen zebrali w trzech tomach (wydanych w latach 1979-1980) ogromn¹ iloœæ informacji na temat dzia³alnoœci ich bohate- ra zarówno w okresie sprzed powstania spirytyzmu, jak i jego prac od chwili zainteresowania siê zjawiskiem wiruj¹cych stolików. Opierali siê na tekstach z archiwalnych numerów „Przegl¹du Spirytystyczne- go”, a tak¿e wszelkiego rodzaju publikacjach i dokumentach zgroma- dzonych w zasobnych archiwach i bibliotekach Brazylijskiej Federacji Spirytystycznej oraz Biblioteki Narodowej Francji. Przeprowadzili te¿ skrupulatne badania w Lyonie, Pary¿u i innych miejscach, w których przebywa³ H.L.D. Rivail. Nie ulega w¹tpliwoœci, ¿e ich opracowanie jest najbardziej kompletne, choæ — jak twierdz¹ sami autorzy — wiele w¹tków wymaga jeszcze dalszych poszukiwañ. Informacje biograficzne na temat A. Kardeca zawieraj¹ równie¿ teksty innego rodzaju. Kilka faktów opisa³a w przedmowie do portugal- skojêzycznej wersji „Ksiêgi Duchów” t³umaczka Anna Blackwell, któ- ra osobiœcie zna³a jej autora. Marion Aubrée i François Laplantine wy- mieniaj¹ te¿ antyspirytystyczne opracowania, których autorami byli Claude Varéze (1948) i Jean Vartier (1971) — jednak nie wnosz¹ one ¿adnych rewelacji. Pozostaje wiêc prezentacja zarysu biografii autora „Ksiêgi Duchów” w oparciu o wspomniane trzy najs³ynniejsze prace, z których mimo wszystko wy³ania siê obraz postaci niew¹tpliwie wy- j¹tkowej... Strona 16 16 Ksiêga Duchów Dzieciñstwo i m³odoœæ Nazwisko „Rivail” pojawi³o siê po raz pierwszy w piêtnastowiecz- nych kronikach. Wywodzi siê od w³oskiego nazwiska „Rivalnio”, a spotykane jest tak¿e w formach „Durivail” i „Rivaux”. Pierwszym znanym przodkiem naszego bohatera by³ Aymard Rivail — prawnik i dyplomata, urodzony w Saint-Marcellin we Francji, oko³o 1490 roku. Król Francji Franciszek I czêsto wysy³a³ go z misjami dyplomatyczny- mi do W³och, a królowa Anna Bretoñska doceniaj¹c jego wychowaw- cze umiejêtnoœci, powierzy³a mu w opiekê sw¹ córkê Renée. Wielu Ri- vailów pracowa³o póŸniej g³ównie jako urzêdnicy i prawnicy. H.L.D. Rivail urodzi³ siê trzeciego paŸdziernika 1804 roku w Lyonie — co potwierdza zachowany akt urodzenia: „12 vendémiaire’a roku XIII, akt urodzin Denizarda Hippolyte- -Léona Rivail, urodzonego wczoraj o godzinie 7, syna Jean-Babtiste- -Antoine’a Rivail, prawnika, sêdziego, i Jeanne Duhamel, jego ma³¿on- ki, zamieszka³ych w Lyonie, ulica Sala ¹ 76. P³eæ dziecka zosta³a roz- poznana jako mêska. G³ówni œwiadkowie: Syriaque-Frederic Dittmar, dyrektor przedsiêbior- stwa wód mineralnych przy ulicy Sala, i Jean-François Targe, równie¿ uli- ca Sala, na ¿¹danie lekarza Pierre Radamel ulica Saint-Dominique ¹ 78. Akt odczytano, œwiadkowie z³o¿yli podpisy, równie¿ Mer dzielnicy du Midi. Przewodnicz¹cy Trybuna³u, Podpisano: MATHIOU. Wypis sporz¹dzi³: Kancelista Trybuna³u, Podpisano: MALHUIN”. Dom, w którym urodzi³ siê H.L.D. Rivail, zosta³ zburzony w trakcie prac przy poszerzaniu ulicy w latach 1840-1852, przeprowadzanych po powodzi w roku 1840. Pañstwo Rivailowie ochrzcili syna w koœciele Saint-Denis de la Croix-Rousse, który w tamtych czasach znajdowa³ siê poza granicami Lyonu. Oto wypis z aktu chrztu, wystawiony na druku skarbowym wartoœci 25 centymów: Strona 17 Przedmowa t³umacza 17 „Wypis z Rejestru Chrztów parafii Saint-Denis en Bresse, diecezji Lyon. Piêtnastego dnia miesi¹ca czerwca roku tysi¹c osiemset pi¹tego w tej¿e parafii zosta³ ochrzczony Hippolyte-Léon Denizard, urodzony w Lyonie, syn Jean-Babtiste’a Antoine’a Rivail, prawnika, i Jeanne Lo- uise Duhamel, ojciec chrzestny Pierre Louis Perrin, matka chrzestna Suzanne Gabrielle Marie Vernier, zamieszka³a w mieœcie Bourg — podpisano Barthe proboszcz, kopia wypisu wydana dwudziestego ósmego paŸdziernika tysi¹c osiemset trzynaœcie. Podpisano: CHASSIN, proboszcz”. Godnym zauwa¿enia jest, ¿e w akcie chrztu wystêpuje inny uk³ad imion dziecka ni¿ w dokumencie stwierdzaj¹cym urodzenie — co wy- wo³uje dyskusje wœród badaczy. Rozwi¹zaniem problemu mo¿e byæ jednak fakt, ¿e sam zainteresowany pos³ugiwa³ siê form¹ „Hippolyte Léon Denizard”. Podobnie mo¿na rozwi¹zaæ spory wokó³ formy jedne- go z imion: Denizart, Denisart — czy w koñcu: Denizard. Na temat pierwszego okresu edukacji H.L.D. Rivaila nie ma pewnych danych. Mo¿na jedynie przypuszczaæ, ¿e w latach 1810-1814 z racji wie- ku uczêszcza³ do szko³y podstawowej — byæ mo¿e w Pary¿u. Najpraw- dopodobniej burzliwe wydarzenia polityczne we Francji na prze³omie lat 1814-1815 sk³oni³y Rivailów do wys³ania syna w jakieœ spokojniejsze miejsce, gdzie móg³by kontynuowaæ naukê. Wybór pad³ na oœrodek Jo- hanna Heinricha Pestalozziego (1746-1827) w Yverdon, w szwajcarskim kantonie Vaud — szko³ê renomowan¹ i o wiele pewniejsz¹ pod wzglê- dem bezpieczeñstwa uczniów, od le¿¹cych w samym centrum zawirowañ politycznych podobnych placówek paryskich. Na decyzjê tê mog³a te¿ wp³yn¹æ broszura autorstwa innego znamienitego pedagoga. Marc-An- toine Julien de Paris (1775-1848) — prekursor pedagogiki porównaw- czej, by³ od 1806 roku wychowankiem szko³y w Yverdon oraz autorem wydanego szeœæ lat póŸniej opracowania: „Wyk³ad metody wychowaw- czej Pestalozziego”. Jest rzecz¹ prawdopodobn¹, ¿e Rivailowie znali tê ksi¹¿kê — tym bardziej ¿e jej autor te¿ by³ Lyoñczykiem. H.L.D. Rivail, jako jeden z najzdolniejszych i ulubionych uczniów J.H. Pestalozziego, zacz¹³ wkrótce pomagaæ w lekcjach m³odszym Strona 18 18 Ksiêga Duchów kolegom — co zreszt¹ by³o elementem metody edukacyjnej stosowanej przez s³ynnego Szwajcara. Gdy mistrz wyje¿d¿a³, H.L.D. Rivail — jak twierdzi H. Sausse — zastêpowa³ go w instytucie. Informacja ta jest jednak najwyraŸniej przesadzona, bowiem jeœli wzi¹æ pod uwagê na- piêt¹ atmosferê panuj¹c¹ wœród sk³óconych ze sob¹ (zw³aszcza na tle œwiatopogl¹dowym) pracowników oœrodka w Yverdon, to trudno jest sobie wyobraziæ, by zezwolili na powierzenie odpowiedzialnych funk- cji jednemu z wychowanków. Poza tym H.L.D. Rivail, jako praktykuj¹- cy katolik, czêsto by³ w protestanckim œrodowisku nara¿ony na przejawy niechêci. Rzutowa³o to niew¹tpliwie na jego sytuacjê w szkole, a tak¿e nie pozosta³o bez wp³ywu na charakter m³odzieñca i przyczyni³o siê do ukszta³towania jego g³êbokiego przekonania o potrzebie tolerancji. Trudno powiedzieæ, co siê dzia³o z H.L.D. Rivailem w latach 1818- 1822. H. Sausse opieraj¹c siê na deklaracji P.G. Leymeriego, stwierdza, ¿e interesuj¹c siê fizyk¹, chemi¹, geologi¹ i biologi¹, wybra³ w koñcu studia medyczne na Wydziale Lekarskim uniwersytetu w Lyonie, gdzie uzyska³ doktorat, otrzymuj¹c najwy¿sz¹ notê za jego obronê. Biograf wspomina te¿ o dyplomie z prawa — lecz informacji tej nie potwier- dzaj¹ ¿adne zachowane dokumenty. Byæ mo¿e wiêc H.L.D. Rivail udziela³ siê nadal w Yverdon — na przyk³ad jako wychowawca, a wkrót- ce zapewne zosta³ te¿ objêty obowi¹zkiem s³u¿by wojskowej. Kariera nauczycielska NajpóŸniej w styczniu 1823 roku H.L.D. Rivail przeprowadzi³ siê do Pary¿a, gdzie zacz¹³ pracowaæ jako nauczyciel oraz t³umaczyæ nie- miecko- i angielskojêzyczne teksty. Dwa lata póŸniej zosta³ za³o¿ycie- lem i dyrektorem szko³y podstawowej, a w 1826 roku przy ulicy de Sèvres ¹ 35 za³o¿y³ Instytut Rivail (zwany tak¿e Instytutem Technicz- nym) — placówkê wychowawcz¹ zorganizowan¹ na wzorach pestaloz- ziañskich. W tym celu wszed³ w spó³kê ze swym wujem, który wniós³ kapita³ konieczny do rozpoczêcia dzia³alnoœci. Jego uczniowie poza przedmiotami zawodowymi zajmowali siê naukami œcis³ymi, literatur¹, sztuk¹ i wychowaniem fizycznym. Szko³a ta dzia³a³a przez dziewiêæ Strona 19 Przedmowa t³umacza 19 lat. Wuj by³ jednak notorycznym hazardzist¹. Przegrawszy ogromne sumy w Spa i Aix-la-Chapelle, w koñcu zmusi³ siostrzeñca do likwida- cji Instytutu. Po sprzeda¿y maj¹tku wspólnicy uzyskali po czterdzieœci piêæ tysiêcy franków, jednak i te pieni¹dze, powierzone jednemu z przyjació³ — handlowcowi, przepad³y, gdy ten zbankrutowa³. W œrodowisku literatów i wychowawców, w którym siê obraca³, H.L.D. Rivail pozna³ pannê Amélie Gabrielle Boudet (1795-1883), tak- ¿e nauczycielkê. H. Sausse charakteryzuje j¹ tak: „Drobna, dobrodusz- na, mi³a i poci¹gaj¹ca, bogata jedynaczka, inteligentna i ¿ywa, dziêki swemu uœmiechowi i zaletom zosta³a zauwa¿ona przez pana Rivaila, w którym pod postaci¹ cz³owieka weso³ego i komunikatywnego do- strzega³a wykszta³conego oraz przyjaznego myœliciela, pe³nego godno- œci i doœwiadczenia. (...) Panna Amélie Boudet by³a wiêc o dziewiêæ lat starsza od pana Rivaila, lecz z wygl¹du dawano jej dziesiêæ lat mniej, gdy 6 lutego 1832 roku w Pary¿u podpisywali swój akt ma³¿eñstwa: Hippolyte-Léon-Denizard Rivail, szef Instytutu Technicznego, ulica de Sèvres (Metoda Pestalozziego), syn Jean-Baptiste’a Antoine’a i pani Jeanne Duhamel, zamieszka³ych w Château-du-Loir, z Amélie-Gabriel- le Boudet, córk¹ Juliena Louisa i pani Julie-Louise Seigneat de Lacom- be, zamieszka³ych w Pary¿u, ¹ 35, ulica de Sèvres”. O ich po¿yciu wiadomo bardzo niewiele. Biografowie i przyjaciele zgodnie zwracaj¹ jednak uwagê na wspó³pracê ma³¿onków w dzia³alnoœci pedagogicznej i naukowej — miêdzy innymi w zak³adzie wychowawczym dla dziew- cz¹t, kierowanym na przedmieœciach Pary¿a przez pani¹ Rivail. H.L.D. Rivail by³ cz³onkiem wielu towarzystw naukowych, wspó³- pracownikiem rozmaitych instytucji i laureatem wielu nagród. W roz- maitych Ÿród³ach pojawiaj¹ siê nastêpuj¹ce: Akademia Przemys³u Rolnictwa, Manufaktur i Handlu; Francuskie Towarzystwo Nauk Natu- ralnych; Francuskie Towarzystwo Powszechnej Statystyki; Instytut Hi- storii; Instytut Lingwistyczny; Królewskie Towarzystwo Inicjatyw, Rolnictwa, Nauki, Literatury i Sztuk Piêknych departamentu Ain; Pary- skie Towarzystwo Frenologiczne; Paryskie Towarzystwo Ubezpiecze- niowe Szefów Instytutów i Mistrzów Pensji; Towarzystwo Edukacji Narodowej; Towarzystwo Gramatyczne; Towarzystwo Kszta³cenia Strona 20 20 Ksiêga Duchów Podstawowego; Towarzystwo Rozwoju Krajowego Przemys³u; Kró- lewska Akademia w Arras. Ta ostatnia w 1831 roku uhonorowa³a H.L.D. Rivaila pierwsz¹ nagrod¹ za pracê konkursow¹: „Jaki system kszta³cenia najlepiej odpowiada potrzebom epoki?”. Wieczorami H.L.D. Rivail poœwiêca³ siê gramatyce, arytmetyce, stu- diom pedagogicznym i t³umaczeniom prac naukowych. Jako lingwista biegle pos³ugiwa³ siê niemieckim, angielskim, holenderskim — w ró¿- nym stopniu znaj¹c tak¿e ³acinê, starofrancuski i kilka jêzyków nowo- ¿ytnych. We Francji by³ uwa¿any za jednego z lepszych wspó³czesnych gramatyków. Opracowywa³ tak¿e programy zajêæ dla uczniów i uczen- nic ze szkó³ przedmieœcia Saint-Germain, w czym pomaga³ mu s³ynny David Eugène Lévy-Alvares (1794-1870) — pedagog i pisarz, zajmuj¹- cy siê g³ównie kszta³ceniem dziewcz¹t. W latach 1835-1840 H.L.D. Rivail organizowa³ w swym domu bezp³atne, ciesz¹ce siê du¿¹ popular- noœci¹ kursy chemii, fizyki, astronomii, anatomii porównawczej. W la- tach 1843-48 urz¹dza³ te¿ bezp³atne, dwutygodniowe kursy matematy- ki i astronomii, w których brali udzia³ nie tylko studenci, lecz tak¿e nauczyciele. Jego wspó³pracownikiem i przyjacielem by³ równie¿ Alexandre Boniface (1785 lub 1790-1841) — pedagog i gramatyk, cz³onek Akademii Francuskiej, twórca szko³y podstawowej na przed- mieœciach Pary¿a, tak¿e opartej na wzorach pestalozziañskich (A. Bo- niface by³ jednym z wychowawców w Yverdon i to jemu H.L.D. Rivail zadedykowa³ sw¹ pierwsz¹ ksi¹¿kê dydaktyczn¹). Po zamkniêciu Instytutu H.L.D. Rivail utrzymywa³ siê z prowadze- nia ksi¹g rachunkowych trzech przedsiêbiorców, co dawa³o mu roczne przychody w wysokoœci siedmiu tysiêcy franków. W 1848 roku zosta³ wyk³adowc¹ w Liceum Polimatycznym, gdzie prowadzi³ zajêcia z fi- zjologii, astronomii, chemii i fizyki. Z posady tej zrezygnowa³ jednak po dwóch latach, nie mog¹c znieœæ nieustannie zmieniaj¹cych siê wa- runków pracy i fatalnej atmosfery panuj¹cej we francuskim systemie publicznej oœwiaty, wskutek rozgrywek zwalczaj¹cych siê stronnictw politycznych i œwiatopogl¹dowych. Od tej pory jego czas wype³nia³y przede wszystkim badania naukowe i pisarstwo. Wœród og³oszonych drukiem prac H.L.D. Rivaila, publikowanych od 1823 roku g³ównie