Strona 1 Strona 2 Strona 3 Tytuł oryginału: The Wreckage Przełożył Michał Alenowicz Copyright © 2005 Michael Crummey Ink Copyright © for the Polish translation by Michał Alenowicz, 2014 Redakcja Małgorzata Matysek Korekta Agata Skoracka Skład i łamanie Magdalena Alenowicz Projekt okładki i strony tytułowej Magda Ostapiuk Zdjęcie na okładce Magdalena Alenowicz Wydanie I ISBN 978-83-936653-5-8 Wydawnictwo Wiatr od Morza Michał Alenowicz ul. Królewskie Wzgórze 11/22 80-283 Gdańsk www.wiatrodmorza.com www.facebook.com/wiatrodmorza Strona 4 Dla Holly Ann Strona 5 Kiedy zaś amerykańskie oddziały szły na Manilę, generał Yamashita, jak podało japońskie radio, „stwierdził z szerokim uśmiechem, że »wróg jest teraz w naszych trzewiach...«” RUTH BENEDICT, Chryzantema i miecz. Wzory kultury japońskiej Strona 6 Ani przez chwilę nie był suchy. Codziennie porzucali kolejne działa pogrążone w błocie. Koła i osie wózków na amunicję znikały w brei, tak że pociski, które im jeszcze zostały musieli nieść w rękach. Na czele kolumny kilku mężczyzn wyrąbywało ścieżkę maczetami. Dżungla była tak niepodzielnie zgęstniała, że można było odnieść wrażenie, iż przedzierają się przez tkanki żywego stworzenia. Żołnierze potykali się o wystające korzenie i ślizgali na błocie. Pod ciężarem plecaków padali na ziemię niczym marionetki odcięte od sznurków. Do picia mieli tylko wodę z rzeki, wszyscy cierpieli więc na dengę i dyzenterię. Co chwilę ktoś wychodził z kolumny, żeby załatwić się w krzakach. Nishino pomyślał, że sam smród mógłby zdradzić wrogowi ich pozycję. W drzewach wyły i skrzeczały zwierzęta, których nie potrafił ani dostrzec, ani nazwać. Pojawiały się tylko ptaki; mamiące błyski barw nurkujące między gałęziami. Papugi naśladowały żołnierzy, wychwytując pojedyncze słowa i całe frazy. Gdy ich uszu dobiegło „hikoki hikoki”, cała kompania rzuciła się na twarz w zarośla, nasłuchując amerykańskich samolotów. Maszerowali już tak długo, że skończyły im się racje ryżu, a w południe żołnierze dostawali jedynie odrobinę suszonej ryby, suchary i landrynki. Nishino podczas posiłku siedział z Ogawą. Przejrzeli sobie nawzajem włosy i ubrania w poszukiwaniu pcheł, mrówek i larw, a potem Ogawa położył głowę na kolanach Nishino, by zdrzemnąć się do czasu, gdy oficerowie nakażą wymarsz w dalszą drogę. Gdy usłyszał okrzyk „Yes sir!”, przykucnął i poderwał karabin do biodra, rozglądając się to na prawo, to na lewo. Strona 7 Ogawa przechylił głowę. – Wszystko w porządku, Noburo? Usłyszał ten okrzyk jeszcze dwa razy, zanim pojął, że to papuga skrzecząca w lesie. Pozwolił karabinowi opaść wzdłuż boku i popatrzył na otaczających go żołnierzy. – Noburo? Poza nim nikt nie zwrócił uwagi na krzyki ptaka. – Mniejsza z tym – powiedział. Gdy zatrzymali się na noc, podszedł do porucznika Kurakake siedzącego pod płachtą płótna z mapami na kolanach. Arkusze roztaczały żółty blask fosforyzującej substancji, którą pokryto je, aby umożliwić czytanie w nocy. Nishino stanął nieopodal na baczność. – Tak? – spytał w końcu porucznik. Nishino zawahał się. Ukłonił się głęboko. – Usłyszałem papugę – powiedział. Kurakake popatrzył na niego. – Wszyscy je słyszymy – stwierdził. – Bezustannie. – Ta krzyknęła po angielsku, panie poruczniku. – Po angielsku? – Tak. Jestem tego pewien. – Jak się nazywacie, szeregowy? – Nishino, panie poruczniku. Noburo Nishino. – I cóż wam powiedział ten ptak, szeregowy Nishino? – Powiedział: „Yes sir”. Kilkukrotnie. Porucznik powoli pokiwał głową. Wezwawszy do siebie sierżanta, nakazał podwoić warty na całą noc. Skinął na Nishino, pozwalając mu odejść. Strona 8 Wracając do śpiącego Ogawy, Nishino przez cały czas czuł na sobie wzrok oficera. Następnego dnia przed zmierzchem wspięli się na wzgórze i odetchnęli świeżym powietrzem napływającym znad długiego, trawiastego grzbietu położonego kilkadziesiąt stóp poniżej. Oficerowie przeszli między nimi, nakazując szeptem, aby okopali się na noc. Obudziły go niesione z wiatrem głosy Amerykanów rozmawiających gdzieś w dole. Ogawa twardo spał, a Nishino przez jakiś czas leżał koło niego, próbując wychwycić słowa. W końcu delikatnie odsunął się od chłopaka, by załatwić się między drzewami. Przykucnął i zakrył twarz; wypływał z niego smród, wstrząsały nim niepohamowane dreszcze, a skóra kleiła się od potu. Kiedy wrócił, nad Ogawą stał porucznik Kurakake. – Panie poruczniku – zaczął Nishino, kłaniając się. Wyczuł w powietrzu nutę czegoś słodkiego, czegoś tak wyrafinowanego i nieprzystającego do miejsca i położenia, w którym się znajdował, że zaczął węszyć jak pies. Widząc zdumienie Nishino, porucznik Kurakake uśmiechnął się, wyjął ręce zza pleców i podał mu nieduży kryształowy flakonik. – Perfumy mojej żony – wyjaśnił Kurakake. – Chciałem zabrać jej cząstkę ze sobą. Nishino przytaknął, nie bardzo wiedząc, co ma myśleć o tym wyznaniu, zaniepokojony niespodziewaną poufałością. Kurakake siwiał na skroni, a wory pod jego oczami były tak ciemne, że zdawały się wręcz czarne. Był najstarszym ze wszystkich oficerów, którzy towarzyszyli im na polu walki. Strona 9 – Nie jesteście żonaci – stwierdził Kurakake. Nishino pokręcił głową. – Macie kobietę? Kogoś, kto na was czeka? Zerknął przelotnie na twarz Kurakake, znowu pokręcił głową. Zwrócił porucznikowi flakonik. Kurakake przyglądał mu się przez chwilę. – Opowieść na kiedy indziej – powiedział. Popatrzył na Ogawę, wciąż leżącego bez ruchu na ziemi. We śnie chłopak jeszcze bardziej przywodził na myśl dziecko. Z głębi gardła oficera dał się słyszeć pomruk niezadowolenia. – Ten chłopiec. Chozo. Polega na was. – Pomagamy sobie nawzajem. Kurakake zbył go skinieniem głowy. – Co z nim jest nie tak? – Nie wiem – stwierdził Nishino, chociaż dobrze wiedział, co oficer ma na myśli. Ogawa był tak nieskomplikowany, że zdawał się jeszcze młodszy niż w rzeczywistości. Porucznik wydał z siebie ponownie ten sam pomruk i skinął głową. Następnie odwrócił się i odszedł od nich. Nishino drzemał na ziemi jeszcze przez jakieś pół godziny, od czasu do czasu budząc się, by ułożyć się inaczej. Za każdym razem, gdy zbliżył dłonie do twarzy, wyczuwał lekki zapach perfum. Tego popołudnia żołnierzom wydzielono resztkę prowiantu kompanii. Jedna puszka sardynek na dwóch. Nishino z Ogawą zbierali palcami olej ze ścianek puszki. Po posiłku Nishino zrobił się tylko bardziej głodny; czuł, że ostrze łaknienia wrzyna się w niego coraz głębiej. Strona 10 Ogawa przyglądał się Amerykanom chodzącym na otwartej przestrzeni na dole. Mieli na sobie tylko podkoszulki, promienie słońca odbijały się od nieśmiertelników, które nosili na szyi. – Ciekawe, co mówią – Ogawa z obrzydzeniem pokręcił głową. – Ja słyszę tylko: „Sssss ssss sss”. Nishino zdjął buty i skarpety, polał stopy wodą z manierki, po czym wytarł je do sucha koszulą. Spośród jego paznokci tylko dwa nie sczerniały i nie odpadły. – Są za daleko, żeby się dało cokolwiek zrozumieć – powiedział. Szybko dodał: – Nawet gdybyś znał język. Ogawa uśmiechnął się. – Niedługo posłuchamy ich sobie z bliska. Od strony oceanu dało się słyszeć skłębiony pomruk samolotów. Żołnierze po obu stronach zaczęli wpatrywać się w horyzont. Japońskie bombowce. Na dole bieganina, wykrzyczane rozkazy. Samoloty zaczęły zrzucać swój ładunek na porośnięty trawą grzbiet, by osłabić amerykańskie linie obrony. Dwie noce później Japończycy pomaszerowali lasem w kierunku amerykańskich pozycji. Żołnierze wiązali sobie na plecach skrzyżowane kawałki białego materiału, aby tym z tyłu było łatwiej iść za nimi. Porucznik Kurakake skropił się perfumami żony. – Zaufajcie swoim nosom – powiedział podwładnym. Chwilę po dziewiątej hydroplan wystrzelił nad nimi flary, które pozwoliły artylerii i niszczycielom namierzyć cele. Nishino zaczęło szumieć w uszach od wycia moździerzy. Później poczuł je niżej, gdy głuchy grzmot poniósł się po ziemi i wprawił jego wnętrzności w drganie. Wróg natychmiast odpowiedział ogniem, a Strona 11 grunt zadrżał pod nogami Nishino. Ogawa odszedł gdzieś na prawo, a gdy Nishino zaczął do niego krzyczeć, żeby trzymał się bliżej, za ich plecami wybuchł pocisk. Eksplozja wyrzuciła Nishino w powietrze. Popłynął do przodu, obracając się powoli, jak zawieszony w wodzie, po chwili jednak zwalił się ciężko na plecy. Leżał bez ruchu, próbując złapać oddech. Niebo rozświetlały flary i eksplozje, których dźwięki utonęły jednak w potężnym dzwonieniu rozbrzmiewającym w uszach Nishino. W całym tułowiu czuł dziwną drętwotę, lecz gdy wreszcie stanął na nogach, nie wydawało mu się, aby było z nim bardzo źle. Kiedy ruszył w dół zbocza, wołając Ogawę, nagle poczuł przemożną potrzebę wysrania się, a skurcze przyprawiły go o takie cierpienie, jakby ktoś przeciągał przez jego wnętrzności zwoje drutu kolczastego. Wczołgał się za najbliższe drzewo i spuścił spodnie, napinając się na przekór falom bólu, ale nic to nie dało. Huk artylerii przebił się wreszcie przez dzwonienie, Nishino zakrył więc uszy rękami i miotał przekleństwa w cały ten łomot, dopóki skurcze nie ustały. Z wściekłością podciągnął spodnie i znowu ruszył w dół. Dostrzegł Ogawę na klęczkach, szaleńczo wymachującego ręką, jakby próbował zatrzymać taksówkę na ruchliwej ulicy. Gdy Nishino się do niego zbliżył, chłopak objął jego nogi ramieniem. – Wody! – zawołał Ogawa. – Masz wodę? Głowa chłopaka była odsłonięta, a z jego sylwetką coś było nie tak, ale Nishino nie potrafił określić co. Pociągnął go za mundur, wrzeszcząc „Wstawaj!”, ale chłopak osunął się jeszcze niżej i położył na plecach, wciąż trzymając się kurczowo jego nóg. W tym Strona 12 momencie Nishino zobaczył wyraźnie, że prawe ramię Ogawy zostało oderwane od ciała w barku. – Wody! – krzyknął znowu Ogawa. Skurcze zaatakowały Nishino po raz drugi, powlókł się więc na bok, szarpiąc się z mundurem, przekonany, że zesra się, zanim zdąży odpiąć pas. Oparł się barkiem o pień drzewa i przykucnął, tuląc w ramionach spazmy rwące jego wnętrzności, nie poczuł jednak żadnego ruchu, żadnej ulgi, padł więc na bok i leżał na ziemi, aż wreszcie ból zniknął równie niespodziewanie, jak się pojawił. Nishino podniósł się na kolana i niezdarnie podciągnął spodnie na biodra. Siła skurczów pozbawiła go jakiegokolwiek pośpiechu, chociaż wokół wciąż rozbrzmiewały strzały, okrzyki i grzmoty. Zaczął brać nosem długie, miarowe wdechy. Upchnął koszulę w spodnie, najpierw z przodu. Sięgnął do tyłu, by zrobić to samo, poczuł, że materiał jest czymś nasiąknięty. Przyjrzawszy się ręce w świetle flar, odniósł wrażenie, że jest czarna od ropy naftowej. Zbliżył dłoń do twarzy, poczuł zapach chłodnego żelaza. Zaczął ostrożnie obmacywać plecy przez koszulę, ale czuł tylko dziwne odrętwienie i wilgoć własnej krwi. – Krwawię – powiedział. – Chozo. Ja krwawię. Gdy Nishino się odwrócił, chłopiec był już martwy. Odwrót rozpoczął się trzy dni po pierwszym natarciu. Wszystkich sprawnych żołnierzy przydzielono do niesienia rannych. Nie było wśród nich medyków, nie mieli nawet zbyt wielu materiałów medycznych. Dziesiątki rannych umarły na noszach i zostały porzucone wzdłuż ścieżki, którą wyrąbali w dżungli, gdy szli ku pozycjom wroga. Nishino mijał zmarłych, nie patrząc w dół. Odrętwienie w plecach ustąpiło, a nieregularne skurcze Strona 13 zelżały na tyle, że był w stanie iść o własnych siłach, opierając się ciężko na kiju. Nie pozwolił, żeby go niesiono. Choć kompania była obciążona rannymi, poruszała się teraz szybciej niż z ciężkimi działami i pociskami. Każdego dnia Nishino zostawał z tyłu i musiał godzinami iść sam, by dogonić pozostałych, gdy już zatrzymali się na noc. Nie mieli żadnego prowiantu, Nishino wysysał więc sok z pnączy, jadł orzechy betelu i zielsko, by uspokoić żołądek. Trzy dni po rozpoczęciu odwrotu porucznik Kurakake kazał żołnierzom wrzucić granaty do rzeki. Brodzili w wodzie, zbierając ogłuszone ryby, pływające po powierzchni brzuchami do góry. Zjedli je na surowo; nic się nie zmarnowało, ani oczy, ani skóra, ani flaki. Nishino dotarł do nich dopiero po zmroku. Zbliżając się do obozowiska, mówił do siebie na głos, żeby nie zastrzelili go wartownicy. Powtarzał ustępy z Podręcznika Służby Polowej generała Tojo, których nauczył się na pamięć podczas szkolenia. – „Wiara jest siłą” – mówił drzewom. – „Ten, kto idzie w bój z wiarą, zawsze będzie zwycięzcą”. Dotarłszy na skraj kręgu śpiących żołnierzy, położył się na ziemi, podpierając się kijem. Nadal mówił: – „Nie żyj w niesławie jako jeniec. Polegnij raczej, nie zostawiając po sobie żadnego haniebnego wykroczenia”. Dopiero gdy zamknął oczy, przypomniał sobie wybuchy, które słyszał wieczorem. Był jednak zbyt wyczerpany, by usiąść i poprosić kogoś o wyjaśnienie. Rano obudził go porucznik Kurakake. Nishino z trudem podparł się na łokciach, więc Kurakake przykucnął przy nim. Strona 14 – Nie spodziewałem się, że was tu dzisiaj zobaczę – zdziwił się oficer. – Tylko was ograniczam. Oficer pokręcił głową. – Przed nami co najmniej trzy dni marszu. Długo już nie pociągniecie. – Kurakake zacisnął wargi i rozejrzał się wokół. Poza wartownikami cały obóz jeszcze spał. – Chyba nadszedł już czas na tę opowieść. Nishino wpatrywał się w niego bez słowa. – Kobieta. Jest ktoś, komu mam od was przekazać wiadomość? – Nie ma kobiety. Kurakake wpatrzył się w gęstwinę, wciąż ciemną i pozbawioną konturów. – Zawsze jest jakaś kobieta – stwierdził. Sięgnął do sakwy wiszącej u boku, po czym wcisnął żołnierzowi do ręki nieduże zawiniątko. Odwinąwszy papier, Nishino ujrzał surowy filet. Kurakake wstał i popatrzył na niego z góry. – Gdzie nauczyliście się mówić po angielsku, szeregowy? Zapach ryby przyprawił Nishino o drżenie rąk. Zdawało mu się, że jego gardło się zasklepiło. – Gdzieście się nauczyli angielskiego? Nishino kilka razy przełknął ślinę, próbując odzyskać głos. – W Kitsilano – odpowiedział w końcu. – W Kanadzie. Strona 15 1940 Strona 16 WISH 1. Uwielbiał godziny spędzane samotnie w kościołach i związkowych świetlicach przed poobiednimi seansami. Nawet w najgorętsze letnie przedpołudnia sale były zacienione i chłodne, przez co wydawały się ustronne i bezpieczne niczym ogrody przy domach kupców na Circular Road w St. John’s. Na koniec przygotowań poszedł na nabrzeże po agregat; zanim wniósł ciężkie urządzenie na salę, zdążył się spocić z wysiłku. Drzwi zostawił otwarte, by wpuścić lekki wietrzyk i nieco światła. Odliczył dwa tuziny kroków od projektora Victor, po czym rozstawił ekran, rozwijając białą połać niczym żagiel na łodzi rybackiej. Powierzchnia ekranu uchwyciła nieco światła wpadającego przez otwarte drzwi i nieliczne okna. Odwracając się, trącił ekran ramieniem, a odrobina roziskrzonego szklanego pyłu osiadła na jego koszuli. Wiadomość o seansie, rozwożona na przybrzeżnym promie, obiegła zapewne już wszystkie domostwa na wyspie Little Fogo, a całe rodziny wsiadały właśnie do swoich szkut, kutrów i niedużych szkunerów, aby wybrać się do świetlicy. Po obiedzie w sali miało stłoczyć się pięćdziesiąt osób siedzących na przyniesionych przez siebie krzesłach, stołkach i drewnianych skrzyniach. Ciepło tych ściśniętych ciał miało wzlecieć ku krokwiom, rozcieńczając słodycz powietrza zapachem wodorostów i potu. Strona 17 Póki co Wish był jednak sam na sam z maszynerią i nikłym światłem wypełnionym cieniami. Zaczął przewijać taśmę bezpośrednio z przedniej szpuli na tylną. Pozwalając filmowi lecieć wstecz między kciukiem a palcem wskazującym, szukał rys i pęknięć z poprzedniej projekcji. Stojąc plecami do drzwi, mruczał jakąś bliżej nieokreśloną melodię przy akompaniamencie warkotu agregatu ustawionego na zewnątrz. Minęła chwila, zanim zauważył, że światło się zmieniło, a cienie w sali lekko pociemniały; zanim wreszcie spojrzał na sylwetkę w drzwiach. Nie miał pojęcia, jak długo dziewczyna mu się przyglądała. Słońce dokładnie za jej plecami. Nie mógł dostrzec jej twarzy, ale sukienka i długie włosy były wyraźnie zarysowane. Od razu ją [1] rozpoznał. Chociaż przyjechał do Cove z nadzieją, że uda mu się ją zobaczyć, teraz zrobiło mu się głupio, że go podglądała. – Za wcześnie przyszłaś – prawie na nią krzyknął. – Wróć, jak zjesz obiad. – Przyszłam tylko sobie popatrzeć. – Za wcześnie przyszłaś – powtórzył. Zeszłej jesieni, podczas jego pierwszej wyprawy z Hiramem poza St. John’s, dziewczyna i jej matka przypłynęły na seans razem z drugą rodziną z Fogo. Wish nie zamienił z nią ani słowa, ale oboje zwrócili na siebie uwagę. Podczas projekcji Hiram nachylił się do niego. – Wytrzeszczu dostaniesz od gapienia się na tę młódkę– szepnął. Wish ruszył w stronę drzwi, żeby je zamknąć. Wciąż czuł się zażenowany i osobliwie obnażony. Wycofała się z progu i stanęła w świetle; zobaczył, że nie jest już dziewczynką, że ma co najmniej Strona 18 szesnaście lat. W przeciwieństwie do większości kobiet na wybrzeżu miała długie włosy. Nosiła je spięte w jasnobrązowy kucyk, a w jego niezwykłej długości kryła się odrobina ekstrawagancji, jakaś próżność. Myśl, że jej włosy mogą być tak piękne, by były warte takiego zachodu. Kwiecista sukienka, luźno przewiązana paskiem w talii, tak że mógł dostrzec linię bioder i kształt piersi. Była już prawie kobietą. Sądził, że dziewczyna będzie się cofać dalej, w miarę jak on będzie się zbliżał, ona jednak po prostu stała przed drzwiami i patrzyła na niego. Ręce złożone skromnie za plecami, a cały jej sposób bycia jak rzucone mu wyzwanie. – Co dziś gracie? – 39 kroków. – O czym to? – No wiesz, nie chcę ci psuć zabawy. – Chcę dowiedzieć się tylko trochę. – To film o Kanadyjczyku, który wdaje się w aferę szpiegowską w Anglii. Sceptycznie odchyliła głowę. – O Kanadyjczyku? – Facet jest z Montrealu – stwierdził Wish, a ona przytaknęła tak, jakby ten fakt z trudem wystarczał, by rozwiać jej wątpliwości. Jej oczy były osadzone tak głęboko, że Wish z daleka nie dostrzegał ich koloru; teraz stwierdził ze zdumieniem, że mają odcień szmaragdowy. Były zielone jak kawałki szkła oszlifowane przez morze. Na nogach miała żółte skarpetki z falbanką i Strona 19 lakierki ze sprzączką. Uniosła piętę i obróciła stopę na czubku buta, lekko wypychając biodro w bok. Wish aż podskoczył. – Popatrzeć to nie przestępstwo – powiedziała, gdy odwrócił wzrok. Podeszła do niego i strzepnęła mu połyskliwy proszek z ramienia, którym przesunął po ekranie, po czym znowu się odsunęła. Posłała mu dokładnie ten sam uśmiech, który zapamiętał z jesieni. Bezwstydna jak kocica. Sposób, w jaki go dotknęła, sprawił, że stracił pewność siebie, poczuł się jak dziecko. Sięgnął ręką do drzwi, by je zamknąć, a ona spytała: – Mogę zobaczyć, czym się tam zajmujesz? – Nie – żachnął się, po czym zatrzasnął jej drzwi przed nosem. A na koniec jej podniesiony głos, tak żeby usłyszał w środku: – Nie zachowuj się jak taka pierdoła! Przyszła na film spóźniona, z matką, ojcem i młodym mężczyzną, o kilka lat starszym od niej. „Z bratem” – zakładał Wish. Założeniem tym potwierdził tylko uczucie, które starał się ignorować przez całe popołudnie – najpierw wypatrując, a potem nie wypatrując jej przez drzwi, przy których Hiram usadził się ze skarboną ustawioną na stoliku. Czuł narastający niepokój, gdy sala zapełniała się krzesłami i ciałami, a jej wciąż wśród nich nie było. Mężczyźni w grubych, rozciągniętych swetrach i cętkowanych wełnianych kaszkietach opuszczali swoje miejsca, stawali na krok od projektora i zasypywali Wisha pytaniami o działanie maszyny, wskazując szpule, soczewki i inne mechaniczne bebechy. Za każdym razem któryś z nich musiał zwrócić uwagę na samego Wisha i jego dziwny akcent. – A ty skąd pochodzisz? – pytali. Strona 20 – Renews – odpowiadał. – Na południowym wybrzeżu półwyspu Avalon, niedaleko St. John’s. – Sami tam katolicy, co nie? – Zgadza się – mówił. – Sporo tam katolików. – W tych stronach też ich trochę mamy – przyznał tym razem któryś z mężczyzn. – Większość w Tilting. Wish powiedział im, że on sam nigdy nie był w Tilting. Owszem, Hiram kiedyś się tam zatrzymywał, ale ostatnio usłyszał o bazie wojskowej, jakiejś stacji radarowej, którą mieli założyć w Sandy Cove. A to oznaczało, że w kantynie będą co tydzień wyświetlać inny film. To z kolei sprawi, że Hiram straci tam swoich widzów. Postanowił więc popłynąć w tym roku aż na Little Fogo, wystarczająco daleko, by mieć gwarancję, że przyciągnie tam dość dużą publikę, nawet po otwarciu bazy. Wish przyznał, że tym razem w ogóle nie zatrzymali się po tamtej stronie Fogo. – No to przegapiłeś okazję, żeby się wyspowiadać – zauważył ten sam mężczyzna, kiwając głową i uśmiechając się do projektora. Miał na imię Clive. Wish stwierdził, że nie jest aż tak wielkim grzesznikiem, żeby specjalnie się tym zamartwiać. Nikt nie rozmawiał z nim o wojnie; nie pytali, co sądzi o najnowszych wiadomościach, ani czy sam może wylądować za oceanem, chociaż bez wątpienia miał już dość lat, by myśleć o zaciągnięciu się do wojska. Chcieli wiedzieć, czy trudno obsługuje się tę aparaturę. W jaki sposób skończył, błąkając się z Hiramem Keepingiem? Ile razy można wyświetlić taśmę, zanim się zużyje? Czy w ogóle łowi ryby, czy może zarabia u Hirama dosyć, żeby wyżyć z samych seansów? Czy Hiram wie, że zatrudnia papistę?