Strona 1 Strona 2 Harcerz służy Polsce Ludowej i dla Niej sumiennie spełnia swoje obowiązki. Harcerz chce zmieniać świat na lepszy — jest zawsze z tymi, co walczą o wolność i równość ludzi. Harcerz jest sprawiedliwy i odważny — śmiało broni słusznej sprawy. Harcerz chce wiedzieć więcej, niż wie, umieć więcej, niż umie. Harcerz spieszy innym z pomocą, nie opuści nikogo w potrzebie. . Harcerz jest wiernym przyjacielem k- i niezawodnym kolegą. Harcerz szanuje starszych, pomaga chętnie rodzicom. Harcerz pracuje rzetelnie, dba o wspólne dobro jak o własne. Harcerz jest przyjacielem przyrody, poznaje jej piękno i tajemnice. Harcerz chce być silny i sprawny, nie pali tytoniu, nie pije napojów alkoholowych. i walczy z nałogami. Strona 3 Strona 4 Biblioteczka metodyczna instruktora ZHP Młodzieżowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1983 JADWIGA BURSKA JOLANTA CHEŁSTOWSKA PIOTR RZĄDCA JAN WITKOWICZ Strona 5 Zdjęcie na okładce: Kajetan Adamowski Projekt okładki i opracowanie graficzne: Juliusz Rybicki Opracowanie typograficzne: Andrzej Tomaszewski Redaktor: Joanna No wieka Redaktor techniczny: Krystyna Dawidczyk Korektor: Krystyna Bajkiewicz <g) Copyright by MA W, Warszawa 1983 ISBN 83-203-1998-6 WSTĘP Związek Harcerstwa Polskiego odgrywa znaczącą rolę w procesie wychowania socjalistycznego, w którym uczestni- czą: rodzina, szkoła, organizacje młodzieżowe, różne stowarzy- szenia i instytucje oraz środki masowej informacji. Ważna rola harcerstwa wynika z tego, że jest ono ruchem społecznym dzieci, młodzieży i dorosłych, którzy zrzeszyli się w Związku, aby wspólnie dokonywać rzeczy pożytecznych dla kraju. Jed- nocześnie jest ono organizacją ideowo-wychowawczą, w której uczniowie kształtują swoje postawy, przekonania i charak- tery. Polska Zjednoczona Partia Robotnicza, władze państwowe i społeczeństwo postawiły przed harcerstwem zadanie: włączać dzieci i młodzież — odpowiednio do rosnących wraz z wiekiem umiejętności i możliwości — do aktywnego uczestniczenia w życiu społecznym, ekonomicznym i kulturalnym środowiska oraz kraju. SSSW „Prasa-Książka-Ruch" Z tego zadania wynikają dwie ważne wskazówki praktyczne, Młodzieżowa Agencja Wydawnicza na które już we wstępie .chcemy zwrócić uwagę: Warszawa 1983 r. Wydanie I • Uczniów, pełnoprawnych członków organizacji, dorośli jej Nakład 19 650+350 egz. członkowie, instruktorzy, muszą traktować bardzo poważnie, Ark. wyd. 17,8. Ark. druk. 20,25/16 + 1,25 wkładki jako wśpółgospodarzy swojego zespołu, szkoły, środowiska, Przekazano do drukarni w marcu 1981 r. Podpisano do druku w maju 1983 r. jako partnerów w rozwiązywaniu wielu ważkich spraw, jako Białostockie Zakłady Graficzne najmłodszych obywateli kraju. Harcerze, w miarę tego, jak Białystok, Al. 1000-lecia PP 2 rosną ich obowiązki i odpowiedzialność, uzyskują w organi- Zam. 606/81. M-21 zacji coraz większe prawa. Nie są więc przedmiotami, którymi Strona 6 się manipuluje, ani tylko podopiecznymi, za których się myśli swoją i innych, będącego przeciwieństwem improwizatora, i za których się wszystko robi. człowieka nie szanującego obowiązującego porządku; gospo- • Wszelka praca wychowawcza w ZHP ma charakter kon- darnego, szanującego pracę, dbającego o wspólne dobro jak kretnych działań, które przynoszą pożytek jednostce, zespo- 0 własne, rozumiejącego, że oszczędność jest cechą bogatych łowi, środowisku. Wyzwalamy w ten sposób aktywność zuchów 1 źródłem pomnażania bogactw, będącego przeciwieństwem i harcerzy kierując ją na społecznie użyteczne cele i przez człowieka lekkomyślnie gospodarzącego społecznym majątkiem; to skłaniamy młodzież do pracy nad sobą. Mówiąc inaczej, troskliwego obrońcę przyrody i otaczającego nas środowiska, harcerze dzięki wnoszeniu swojego wkładu do dorobku naj- opiekuna piękna naturalnego i tworzonego przez ludzi; wraż- bliższego środowiska i dokonywaniu w nim przemian kształ- liwego na sprawy drugiego człowieka, na wszelką krzywdę, tują swoje przekonania, postawy i charaktery. zwłaszcza społeczną, cechującego się wysoką kulturą; odważ- Instruktor harcerski, aby spełnić oczekiwania społeczeń- nego w walce ze złem i w obronie swojego stanowiska, syste- stwa i uzyskać rzeczywistą satysfakcję ze swojej pracy, musi matycznego i upartego w dążeniu do zrealizowania zamierzeń; mieć świadomość: przestrzegającego zgodności słów i czynów, charakteryzującego — W realizacji jakich zadań powinni uczestniczyć harcerze, się hartem, odpornością na trudności, silną wolą i poczuciem czego powinni pragnąć dokonać w życiu — dzisiaj i w przy- odpowiedzialności, ceniącego wysoko swój honor, stanowiącego szłości — aby ich udział w rozwoju kraju był aktywny. przeciwieństwo człowieka deklaratywnego, niesłownego, pozba- — Jakimi ludźmi mają być harcerze dzisiaj i w przyszłości, wionego ambicji; zdrowego, sprawnego, wytrzymałego fizycz- a więc, jakie poglądy, postawy i cechy osobowe ma u swoich nie, rozumiejącego szkodliwość picia alkoholu, palenia tytoniu wychowanków kształtować. i innych nałogów. ZHP — jak określono to w Statucie Związku — uznaje Takie wymagania ideowe i moralne zawarte są w Prawie przewodnią rolę Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, wy- i Przyrzeczeniu Harcerskim oraz w Prawie i Obietnicy Zucha. rażającą się wobec organizacji w inspiracji ideowej. Prezentując cechy osobowe, którymi powinien charaktery- zować się młody obywatel naszego kraju, chcemy zwrócić KOGO CHCEMY WYCHOWAĆ uwagę na dwa problemy. — Harcerz wychowuje się nie tylko w drużynie. Na ucznia Odpowiedź na to pytanie daje Statut ZHP. Jaką postawę, oddziałuje przecież dom rodzinny, szkoła, rówieśnicy, środo- zgodnie z jego założeniami, powinniśmy kształtować w zucho- wisko. Ważne, by drużynowy, podejmując z harcerzami różno- wych i harcerskich drużynach: rodne działania, starał się właśnie te cechy ich osobowości Młodego Polaka naszych czasów wyobrażamy sobie jako kształtować, by o nich pamiętał przy wyborze zadań, sposobów patriotę i internacjonalistę. Człowieka ideowego, czyli kieru- ich wykonania i ocenie. jącego się w życiu wyższymi celami — dobrem narodu i ludzi — Pewne cechy, poglądy i postawy ukształtują się stop- pracy, stanowiącego przeciwieństwo egoisty, który urządza się niowo, w miarę rozwoju psychicznego i społecznego ucznia. w życiu za wszelką cenę, dla którego sens życia sprowadza się Pokazaniu tego procesu, roli, którą pełni w nim starszy do gromadzenia dóbr materialnych; myślącego, dążącego do kolega i przyjaciel wnoszący do zespołu świadomość ideową, opanowania i twórczego rozwijania wiedzy i techniki; aktyw- swoją wiedzę i umiejętności, czyli drużynowy, służy właśnie ta nego, rzetelnie pracującego i wypełniającego swoje obowiązki; książka. umiejącego skutecznie działać, dobrze organizującego pracę Nasze społeczeństwo liczy na to, że uczniowie zrzeszeni Strona 7 w ZHP nabędą w nim wielu społecznie wartościowych cech nymi potrzebami i osiągnięciami takich nauk, jak pedagogika^, i postaw. psychologia, socjologia. Dziś system ten stanowi pewną zwartą,, Oczekuje również, że harcerstwo pomoże młodym włączyć logiczną koncepcję, której zrozumienie i stosowanie może po- się i aktywnie uczestniczyć w życiu grup rówieśniczych, spo- mnożyć efekty wychowawcze, przynieść pożądane rezultaty łeczności uczniowskiej, w życiu rodziny i środowiska zamiesz- i ogromną satysfakcję. Na obecnym etapie naszej wiedzy kania. i świadomości służy on najlepiej kształtowaniu postaw ludzi, Spodziewa się i tego, że harcerstwo ułatwi młodzieży przy- którzy żyją w socjalistycznym kraju, już dziś uczestniczą we gotowanie się do dorosłego życia, a więc do prawidłowego współtworzeniu jego kształtu, a w pełni będą czynić to za lat. funkcjonowania w pracy zawodowej, twórczego i zaangażowa- kilka czy kilkanaście. nego. Ułatwi pełnienie roli członka rodziny i obywatela kraju. Książka ta jest próbą pokazania w sposób możliwie prak- Praktyka, doświadczenia wieloletniej działalności potwier- tyczny celów i metod harcerskiej pedagogiki oraz tego, jak., dzają, że harcerstwo może spełnić te oczekiwania. należy z niej korzystać na różnych etapach rozwoju drużyny harcerskiej. Nie tworzymy na nowo tego, co już stworzono. Nie od- JAK CHCEMY WYCHOWYWAĆ krywamy, co już odkryto. Wspólnie z tobą chcemy zastanowić: W organizacji można aktywnie i dobrze pracować „intui- się, czy potrafimy wykorzystać to, co odkryli i stworzyli inni- cyjnie". Na podstawie własnych, wyniesionych z drużyny do- R<?zom będziemy analizowali, co nam w tym przeszkadza. świadczeń i wzoru swojego wychowawcy można być dobrym Spróbujemy usuwać przeszkody stojące na drodze do tego,. zastępowym, przybocznym... A drużynowym? Odpowiemy na by nasz wysiłek, wysiłek każdego harcerskiego wychowawcy to pytanie pośrednio. przynosił optymalne efekty w postawach naszych wychowan- Załóż, że nie uświadamiając sobie precyzyjnie celów har- ków, harcerek i harcerzy. cerstwa ani tego, w jaki sposób stosowany w organizacji sy- stem wychowawczy służy ich realizacji, zostałeś drużynowym. Pamiętaj, że harcerze nie zechcą należeć do drużyny,.. Na zbiórce, wzorem obyczajów panujących w drużynie, z któ- «.w której: rej wyszedłeś, proponujesz kilka zadań do wyboru. Dziwi cię — Ciągle się ich poucza i strofuje nadużywając wielkich.. nieco, że dziewczęta i chłopcy nie bardzo wiedzą, jak się do słów. twojej propozycji ustosunkować. Nie zrażając się jednak, dzie- — Referaty i przemówienia zastępują wszelkie praktyczne • lisz między nich prace. Po jakimś czasie okazuje się, że więk- działania. szość zadań wcale nie została zrealizowana, a na kolejną zbiór- — Nikt poza drużynowym nie ma wpływu na to, co będzie • kę przyszła tylko połowa potencjalnych harcerzy. się robiło na zbiórkach, i nikt poza drużynowym nie ma prawa-L Być może taka sytuacja nie zniechęciłaby cię i z uporem, o tym decydować. Wszystko odbywa się na rozkaz, nikogo sie- metodą prób i błędów, udałoby ci się utrzymać drużynę i zro- nie przekonuje ani nie zachęca do zadań, lecz poleca się je bić z niej całkiem niezły zespół. Tylko po co tak się męczyć, wykonać. narażać na zniechęcenie, nie osiągać przewidywanych saty- — Ciągle powtarzają się te same zadania i zajęcia, mimo* sfakcji? że dawno już zmieniły się zainteresowania i wzrosły możli- - Podstawy harcerskiego systemu wychowawczego stworzyły wości ambitniejszego działania harcerzy. wieloletnie doświadczenia, stała ich konfrontacja ze społecz- — Nie ma w zespole żadnych ciekawych zwyczajów i ob-- Strona 8 arzędów, a zamiast nich sprawdza się tylko listę obecności, jak na szkolnej lekcji. — Organizuje się wprawdzie różne gry i zabawy, ale nie .mają one w odczuciu harcerzy żadnej wartości — niczego nowego nie uczą. — Nie umie się łączyć atrakcyjnych form pracy z ich uży- tecznością i dlatego, np. nudną akademię musi ratować część -artystyczna. — Wszelkie dziclania podejmowane są na pokaz, nie wy- nikają z zainteresowań i potrzeb harcerzy ani z rzeczywistych SEKRET potrzeb środowiska, w którym istnieje drużyna. Unikanie podobnych sytuacji pomoże ci stworzyć z dru- żyny dobry zespół. Jak? Mamy nadzieję, że potrafisz odpo- DRUŻYNA NIE DZIAŁA W IZOLACJI, wiedzieć na to pytanie po przeczytaniu naszej książki. Warto A W KONKRETNYM ŚRODOWISKU jównież, abyś porozmawiał z doświadczonymi drużynowymi Motto: i dowiedział się od nich, co jest sekretem ich sukcesów w pracy harcerskiej. Rośnie nowe pokolenie, nowa wznosi się fala. Idą z wadami i zaletami, ' Nie obiecujemy ci, że Sekrety będziesz czytał jednym dajcie warunki, by wyrastali lepsi. i;chem. Nie jest to książka łatwa, a do tego w wielu momen- (...) Jesteśmy tworami bardzo a bardzo złożonymi, tach zachęcamy cię do samodzielnego myślenia, oglądania przy tym w sobie zamknięci i skryci, i analizowania rysunków, a nawet do gier towarzyskich i, co i nic wam nie powie mędrca szkiełko i oko, -ogromnie ważne, robienia notatek. Mamy jednak nadzieję, że .gdy już uda ci się przez nią przebrnąć, będziesz do niej wracał jeśli nie macie wiary w nas i odczuwania z nami. jeszcze wielokrotnie. Janusz Korczak Autorzy Strona 9 HARCERZ — RÓWNIEŻ SYN, UCZEŃ, KOLEGA, OBYWATEL Rozważmy, jakie role pełnią twoi harcerze w życiu teraz i jakie będą pełnić w przyszłości oraz co z tego wynika dla działalności drużyny i jej drużynowego. Dla rodziców są oni przede wszystkim dziećmi, synami czy córkami. Dla rówieśników — kolegami. Dla nauczycieli — MIEJSCE I WARUNKI HARCERSKIEGO DZIAŁANIA uczniami. Dla drużynowego — harcerzami. Rodzice, koledzy, nauczyciele, drużynowy oczekują od nich określonego zacho- wania i postaw. Czasem te wymagania są identyczne, a więc nie wywołują żadnych komplikacji w życiu dziewcząt i chłop- Jedną z największych słabości drużyn jest ucieczka od ców. Często jednak są wzajemnie sprzeczne i wówczas znaj- codziennego życia, jego spraw i problemów. Na zbiórce harcerz dują się oni w sytuacjach konfliktowych. Przyjrzyjmy się więc zapomina, że jest uczniem, córką czy synem, że żyje w kon- tym oczekiwaniom. kretnym środowisku. Program pracy drużyny sprowadza się do ćwiczenia harcerskich technik, wypraw terenowych i przy- Rodzice chcą, aby dzieci spełniły ich marzenia; były dobre, gotowań do obozu, który jest uwieńczeniem całego roku har- uczciwe, mądre, pracowite, pomagały w domowych obowiąz- cerskiego i także bywa izolowany od otoczenia: raz czy dwa kach, pilnie uczyły się i zdobywały wykształcenie. By były harcerze zrobią coś dla środowiska, w którym obozują — jakąś ich dumą. pracę społeczną, ognisko. Ale czasami rodzice chcą również, aby ich dzieci zajmo- Nie można odmówić pewnych uroków takiemu stylowi,, wały się tylko nauką, żeby nie traciły czasu na zabawy z ko- trzeba sobie jednak jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie, legami, nie uczestniczyły w zajęciach, które wydają się grozić czy daje on szansę kształtowania postaw obywatelskich, o ja- im jakimiś niebezpieczeństwami lub konfliktami. kich mówiliśmy we wstępie. Niestety, nie. Program pracy drużyny żyjącej na marginesie życia społecznego stwarza har- A czego oczekują koledzy? Poczucia humoru, życzliwości, cerzom okazję do odpoczynku psychicznego od jego skompli- pomocy, przyjaźni, dochowania danego słowa, udziału we kowanych problemów, podczas gdy w drużynie harcerskiej wspólnych zabawach. dziewczęta i chłopcy powinni przede wszystkim poznawać życie, Ale czasem także solidarności przeciwko dorosłym, ucze- rozumieć je i świadomie kształtować. Nie znaczy to, że w dru- stniczenia w czynach o wątpliwej wartości, nieprzejmowania żynie nie ma miejsca na techniki harcerskie, wycieczki i obozy. się zbytnio szkolnymi obowiązkami. Chodzi jednak o to, by drużynowy umiejętnie zachowywał proporcje między zajęciami ćwiczącymi umiejętności harcer- Nauczyciele też mają swoje wymagania wobec uczniów. skie i przygotowującymi harcerzy do aktywnego życia w spo- Oczekują systematycznej i samodzielnej nauki, zdyscyplinowa- łeczeństwie. nia na lekcjach, punktualności, pomagania kolegom mającym trudności z nauką, uzyskiwania dobrych ocen, poszanowania własności szkolnej itp. Strona 10 A także: aktywności, przede wszystkim we własnej klasie, domić oraz odpowiednio uzasadnić swoim wychowankom, dla- a nie w innych zespołach, dobrych stopni ze wszystkich przed- czego te oczekiwania są słuszne i w jaki sposób można je miotów, niezależnie od indywidualnych zainteresowań, osiąg- spełnić. Organizując zajęcia i rozdzielając zadania musi stwa- nięć w nauce, a nie w działalności społecznej. rzać harcerzom okazje sprzyjające wywiązywaniu się z obo- wiązków ucznia, dziecka, kolegi i uzyskaniu satysfakcji, że I wreszcie drużynowy. Domaga się od swoich harcerzy, żeby nie zawiedli innych ludzi. Występ artystyczny całej drużyny punktualnie przychodzili na zbiórki, sumiennie wykonywali sprawi zadowolenie rodzicom wszystkich harcerzy. Ciekawa polecenia, wykazywali się inicjatywą, przestrzegali zasad po- impreza dla nie zorganizowanych będzie dowodem, że harcerze- stępowania przyjętych w organizacji. myślą nie tylko o sobie, znajdzie uznanie w oczach ich ko- Ale także, by zawsze byli dla innych przykładem, na ofi- legów. Pomoc dla tych, którzy mają kłopoty z nauką, zyska- cjalnych uroczystościach występowali z drużyną, a nie z klasą, przychylność nauczycieli. A wszystko to razem będzie nor- mieli czas na natychmiastowe wykonanie nagle zleconych dru- malną pracą harcerską. żynie zadań, wpływali na zachowanie swoich kolegów. Drużynowy musi rozważyć, jakie i czyje oczekiwania oraz wymagania są ze sobą sprzeczne. Taka analiza jest potrzebna Twoi wychowankowie muszą więc równocześnie pełnić kilka do kilku celów. ról: ukochanych dzieci, dobrych kolegów, pilnych uczniów Być może trzeba będzie przekonywać rodziców harcerzy, że i wzorowych harcerzy. Nie jest to takie łatwe. Czasem znaj- np. dzieci muszą odpocząć od nauki dla ich własnego zdrowia, dują się w sytuacji wyboru: czyje oczekiwania spełnić, a kogo że działalność w drużynie nie tylko nie odciąga od nauki,, zawieść. Innym razem nie wiedzą, dlaczego spotkały ich wy- lecz dostarcza dodatkowych motywacji do uzyskiwania lep- rzuty i pretensje czy kary, bo nie rozumieją wymagań, bo nie szych wyników w szkole, że w harcerstwie zdobywając spraw- stawiał ich w podobnych sytuacjach ojciec, nauczyciel czy ności, uczestnicząc w realizacji różnorodnych zadań nabędą., drużynowy. umiejętności i nawyki bardzo potrzebne w życiu. Jeśli są w dobrej drużynie, we wszystkich tych przy- Być może trzeba będzie przekonywać nauczycieli, że uczeń, padkach spodziewają się rady i pomocy od drużynowego, który jest aktywny w środowisku zamieszkania, swoją pracą nawet wtedy, kiedy tego mu nie mówią. Drużynowy nie przynosi wiele pożytku szkole, a więc pośrednio chwałę klasie, może więc stać z boku i przyglądać się, jak uwikłani są z której się wywodzi, że uczniowi, który ma np. duże uzdol- w życiu jego harcerze i czy dają sobie radę. Nie wolno mu nienia manualne, trzeba dać okazję zaprezentowania ich klasie, również ograniczyć swoich zainteresowań do sfery harcerskiej a wówczas zachęcony i ośmielony łatwiej pokona trudności i uznać, że jeżeli są dobrymi harcerzami, to wszystko w po- z innych przedmiotów. rządku. Drużynowy to starszy kolega, przyjaciel i przywódca Analiza sprzecznych ze sobą wymagań będzie potrzebna — osoba bliska, zaufana, na którą harcerze mogą liczyć za- drużynowemu także do rozmów z harcerzami. Musi on ukazać równo w chwilach dobrych, jak i trudnych. im te sprzeczności, rzeczowo wyjaśnić ich źródła, dostarczyć Rozważmy więc w skrócie, co to znaczy pomóc wychowan- kryteriów pomocnych w dokonaniu wyboru oczekiwań możli- kom w pełnieniu ich życiowych ról? wych do spełnienia, wyposażyć w argumenty, przy pomocy Sądzimy, że drużynowy powinien wybrać najpierw ze których obronią się przed niesłusznymi zarzutami i preten- wszystkich oczekiwań i wymagań te, które są wspólne dla ro- sjami. Musi wskazywać harcerzom sposoby uniknięcia lub osła- dziców, kolegów, nauczycieli oraz drużyny, i starać się uświa- bienia konfliktu. Strona 11 Mogą wreszcie zaistnieć sytuacje, w których drużynowy CZEGO OD HARCERSTWA OCZEKUJĄ RODZICE powinien stanąć w obronie swoich harcerzy, osłonić, zapobiec nieprzyjemnościom mogącym ich spotkać niezasłużenie. Szcze- Rodzice nie są obojętni wobec harcerstwa. W odpowiedzi .gólnie ze strony ludzi dorosłych, z którymi łatwiej jemu niż na różne ankiety wyrażają zadowolenie z faktu, że ich dziecko im porozumieć się i dyskutować. należy do organizacji, albo niezadowolenie z tego, że nie Pozostaje jeszcze ważna sfera działań — wszystko to, co wstąpiło do Związku lub szybko z przynależności zrezygno- jrobi i może robić drużyna, aby jej członkowie dobrze wywią- wało, ponieważ drużyna była słaba. Czasami sprzeciwiają się zywali się z ról pełnionych wobec rodziców, kolegów, nau- wstąpieniu dziecka do drużyny używając argumentu, że prze- czycieli. Między innymi z myślą o tym tworzone są programy szkodzi mu to w nauce. pracy całej organizacji. W swojej praktyce zetkniesz się zapewne z każdym z tych Drużynowy i drużyna jako zespół mają pomagać harcerzom przypadków i będziesz musiał zająć wobec nich stanowisko. w wypełnianiu ich dzisiejszych ról życiowych, ale również — Zadowolenie wykorzystać do nawiązania bliższych kontaktów podobnie jak rodzina, szkoła, rówieśnicy — muszą przyspo- z rodzicami, aby wspólnie uzyskać większe efekty wycho- sabiać ich do dnia jutrzejszego, do zadań, które czekają har- wawcze i zachęcić ich do stałej współpracy z drużyną w kole cerzy w następnych etapach życia. Do dalszej nauki, pracy za- przyjaciół harcerstwa. Spowodować — sam lub pośrednio — wodowej, założenia własnej rodziny, pełnego uczestniczenia zmianę opinii rodziców zniechęconych. A w trzecim przypadku w życiu środowiska i kraju. Harcerze jeszcze sobie nie uświa- próbować przekonać rodziców, że harcerstwo nie tylko nie damiają swoich przyszłych zadań, a więc nie wiedzą, co po- przeszkadza w nauce, ale wręcz pomaga. Jest bowiem pewną winni znać, co umieć, jak postępować. Mogą uczyć się tego prawidłowością, że harcerze uczą się lepiej, a na pewno sku- obserwując ludzi dorosłych, komentując ich postępowanie, na- teczniej niż uczniowie nie zorganizowani. Podobnie — peł- śladując styl bycia czy poglądy. nienie funkcji nie przeszkadza w nauce, a funkcyjni mają Drużynowy jako wychowawca wnosi do zespołu harcer- najczęściej lepsze stopnie niż szeregowi harcerze. skiego świadomość przyszłych zadań i obowiązków. On przede W wyniku innych badań * zebrano również opinie o tym, wszystkim musi sobie wyobrazić, jakimi powinni być jego czego rodzice oczekują od organizacji. Rodzice oczekują: harcerze jutro; jako świadomi obywatele kraju; jako sumienni, — Kształtowania właściwego stosunku dzieci do rodziców ambitni pracownicy w różnych zawodach; jako mężowie, żony, i ludzi starszych — miłości i poszanowania, pomocy i troski, rodzice; jako przyjaciele innych ludzi i ich współtowarzysze; uznania dla ich trudu, dla wysiłku społeczeństwa, które po prostu jako ludzie o wszechstronnie rozwiniętej osobo- stwarza młodym warunki do nauki, odpoczynku, pracy. wości, światli, mądrzy, szlachetni, pragnący dokonać rzeczy — Wyrabiania ogólnej kultury bycia — życzliwości, ser- ważnych i pięknych, poszukujący radości i szczęścia w służbie deczności, uprzejmości, chęci niesienia pomocy innym, posza- drugiemu człowiekowi i krajowi. nowania godności drugiego człowieka. Zasygnalizowaliśmy tylko potrzebę przygotowywania har- — Kształtowania rzetelnego stosunku do wszelkiej pracy, cerzy do ich przyszłych, dorosłych ról życiowych. Łatwiej nam a więc i do nauki — pilności, wytrwałości, cierpliwości, obo- będzie praktycznie nad tym się zastanawiać, wyciągać wnioski wiązkowości, punktualności, sumienności, a także szacunku do do pracy drużyny i drużynowego, gdy omówimy, czego od ludzi pracy i efektów ich wysiłku. Związku Harcerstwa Polskiego spodziewa się szkoła, państwo 1 Izabella Ciapała. Stosunek społeczeństwa do harcerstwa. Biuletyn i społeczeństwo. Ośrodka Badań GK ZHP. R. 1975. Strona 12 — Wpajania świadomości obywatelskiej — poczucia odpo- — Stawiania wobec nich wygórowanych lub nie uzasadnio- wiedzialności za siebie i za innych, zainteresowania życiem nych żądań wydatków, np. na sprzęt obozowy, na mundury, społecznym i aktywnego w nim uczestniczenia, znajomości ro- na wyposażenie turystyczne, chcą wiedzieć, na co pieniądze dowodu narodowego i perspektyw rozwoju kraju. będą przeznaczone i czy zakup jest niezbędny. — Wyrabiania cech przydatnych w życiu: samodzielności, — Sytuacji, w których dziecko nie ma czasu odrobić lekcji, zaradności, praktyczności, odwagi, silnej woli itp. bo właśnie ma zajęcia harcerskie, obniżyło „loty" w szkole — Budzenia różnorodnych zamiłowań: turystycznych, spor- z powodu zwiększenia aktywności w drużynie. towych, zainteresowań różnymi gałęziami wiedzy, sztuką, kul- — Zajęć, zadań, których sensu nie rozumieją, lub takich turą, a więc tymi dziedzinami, które sprzyjają ogólnemu roz- zajęć czy zbiórek, które są pozorowaniem działalności, nu- wojowi człowieka, aktywnemu spędzaniu wolnego czasu i wy- dzeniem dzieci, zatrudnianiem ich do prac będących nadrabia- pełnianiu go pożytecznymi zajęciami. niem czyjegoś lenistwa. Sumując można powiedzieć, że rodzice oczekują od har- Sądzimy, że tak jak rodzice mają prawo zgłaszać swoje żą- cerstwa, od drużynowego, że będzie on swoimi działaniami dania pod adresem drużynowego i drużyny, tak i on, jako kształtował u harcerzy trwałe zachowania proszkolne (pozy- ich partner, ma prawo domagać się od nich współpracy i po- tywny stosunek do obowiązków szkolnych), prorodzinne (po- mocy. Będzie ona owocna, jeśli będzie systematycznie, kon- zytywny stosunek do obowiązków rodzinnych), prospołeczne kretnie informował rodziców, co i w jakim celu drużyna robi, (pozytywny stosunek do różnych grup społecznych, do kraju). prezentując co pewien czas wyniki tej działalności. Będzie rze- Można też powiedzieć, że rodzice, często zapracowani i nie czowo, taktownie — odwołując się do wspólnych interesów — zawsze dysponujący wiedzą pedagogiczną, spodziewają się od proponował konkretne formy współpracy i sugerował, jaka po- harcerstwa pomocy i współpracy w wychowaniu i opiece nad moc jest drużynie potrzebna. Taktownie, bez wymądrzania się, dzieckiem. Organizacja ideowo-wychowawcza młodzieży szkol- będzie podejmował rozmowy o tym, co jest ważne w wycho- nej jest w pewnej mierze zobowiązana do udzielania takiej waniu, jakich sytuacji i błędów trzeba unikać, jakie poglądy pomocy rodzinie. Im bowiem rodzina jest silniejsza, im moc- na temat potrzeb dziecka są fałszywe lub szkodliwe itp. niejsze są jej więzi i oddziaływanie wewnętrzne, tym lepiej Z praktyki wielu dobrych drużyn wynika, że jednym z se- wychowuje ona młode pokolenie. kretów ich sukcesów była właśnie więź z rodzicami harcerzy. Zanim rozważymy jeszcze inne aspekty kontaktów drużyna — rodzina, przerwij na chwilę lekturę i spróbuj wypisać CZEGO OD DRUŻYNY OCZEKUJE SZKOŁA pierwsze skojarzenia, które nasuwają ci się po porównaniu oczekiwań rodziców z możliwościami ich zaspokojenia podczas Podstawową bazą drużyny jest szkoła. Jej uczniowie zostają codziennej pracy drużyny. Wypunktuj krótkimi zdaniami po- harcerzami. Główne cele wychowawcze szkoły i harcerstwa są mysły zajęć, zbiórek, inicjatyw. wspólne. Te trzy przesłanki wyjaśniają w największym skrócie charakter związków instytucji oświatowej z organizacją. Zastanówmy się teraz przez chwilę, jakie sytuacje będą Czego więc oczekuje szkoła od drużyny i drużynowego. wywoływały niechęć rodziców do organizacji, do drużyny. Rodzice harcerzy nie lubią: Zapoczątkujemy listę tych oczekiwań, a ty ją uzupełnisz na podstawie własnych doświadczeń oraz rozmów z dyrektorem — Niepokoić się o dziecko, gdy nie wiedzą, kiedy wróci ze i radą pedagogiczną. Szkoła oczekuje: zbiórki, gdzie ono jest, dlaczego bez uprzedzenia na nią poszło. — Rozwijania motywacji do nauki. Dobra nauka jest Strona 13 pierwszym obowiązkiem ucznia i harcerza, a wyniki nauczania Harcerze mogą więc: skłonić swych rodziców, aby udzie- decydują o spełnieniu przez szkołę jej podstawowej funkcji lali się w życiu społecznym szkoły, zapraszać do szkoły inte- społecznej. resujących ludzi, którzy wzbogacą wiedzę uczniów, ukażą im przyszłe zadania i perspektywy rozwoju kraju, zdobywać dla Wszystkie działania drużyny, które temu służą, spotkają szkoły nowych sojuszników wśród ludzi i instytucji pracują- się z przychylną oceną nauczycieli: propagowanie chęci wy- bijania się ponad przeciętność i walka z poglądami lansującymi cych w środowisku, organizować imprezy z okazji ważnych średniactwo; stwarzanie okazji do wyróżniania dobrych ucz- wydarzeń i rocznic obchodzonych w całym państwie, inspi- niów; organizowanie imprez i zajęć zachęcających do samo- rować podejmowanie czynów społecznych itp. dzielnego zdobywania wiedzy; udzielanie pomocy tym, którzy — Przedłużania wychowawczego oddziaływania szkoły mają trudności z uzyskaniem dobrych stopni; inspirowanie do w wolnym czasie uczniów. Inaczej mówiąc — pożytecznego, udziału w olimpiadach przedmiotowych; pomaganie uczniom ciekawego organizowania tego czasu na terenie szkoły i w w wyborze zawodu i kierunku dalszej nauki itp. miejscu zamieszkania uczniów, w ciągu roku i w czasie ferii. Jest to wspólnym celem wychowawczym szkoły i ZHP, — Organizowania życia społecznego. Szkoła nie jest w sta- a więc drużyna (szczep) może: organizować interesujące za- nie sama rozwijać różnorodnych form społecznej działalności jęcia oraz imprezy pozalekcyjne i pozaszkolne nie tylko dla uczniów. Muszą w tym uczestniczyć zarówno nauczyciele, jak harcerzy, starać się o wykorzystanie istniejących w najbliż- i uczniowie zrzeszeni w ZHP oraz w innych organizacjach szym środowisku instytucji kulturalno-oświatowych (domów szkolnych. Szkoła jest swoistym zakładem pracy dla uczniów, kultury, świetlic itp.) na potrzeby dzieci i młodzieży, propa- a bogactwo jej życia społecznego zapewnia właściwy układ gować zakładanie zastępów nieobozowego lata lub zachęcać stosunków i właściwe efekty nauki. kolegów, aby włączali się w czasie ferii do akcji ogłaszanych Potrzebna jest więc pomoc drużyny i szczepu w: inspiro- przez „Świat Młodych", radio lub telewizję. waniu wszelkich form samorządnego działania uczniów, nada- — Troski o wysoką pozycję szkoły w środowisku. Im bar- waniu temu działaniu charakteru ideowego, staraniach o pełną dziej szkoła jest ceniona w środowisku za swoją dobrą pracę, realizację Kodeksu ucznia, a więc przestrzeganiu praw uczniów tym większa satysfakcja dla młodzieży, że są właśnie jej i domaganiu się, aby wykonywali swoje obowiązki, rozwiązy- uczniami. A przecież prestiż szkoły zależy w dużej mierze waniu różnych praktycznych problemów i potrzeb szkoły, ta- od nich samych. kich jak organizowanie uroczystości, dekorowanie klas, po- W tworzeniu tego prestiżu może pomóc drużyna, jeśli: bu- rządkowanie budynku i otoczenia itp.; propagowaniu i prze- dzić będzie „lokalny patriotyzm" wśród uczniów; zachęcać strzeganiu właściwych stosunków między uczniami, niedopusz- młodzież do uzyskiwania bardzo dobrych wyników w różnego czaniu, aby silniejsi wykorzystywali słabszych, zdolniejsi wyno- rodzaju konkursach, zawodach, imprezach, w których laury sili się ponad tych, którzy uzyskują mniej pomyślne rezultaty otrzymują zawodnicy reprezentujący konkretną szkołę; inspi- w nauce itp. rować różne wewnętrzne przedsięwzięcia, prowadzące do — Tworzenia więzi szkoły ze środowiskiem i życiem kraju. tego, aby szkoła była lepiej wyposażona, piękniej ozdobiona, Szkoła ze środowiska powinna czerpać inspiracje do różnych ciekawiej zorganizowana; wyniki pracy szkoły, uczniów, har- swych wewnętrznych działań i zarazem uczestniczyć w naj- cerzy będzie szeroko popularyzować. ważniejszych jego wydarzeniach. Ma to znaczenie wycho- To wyliczenie oczekiwań szkoły — niepełne i wymagające wawcze i podnosi społeczną pozycję szkoły. uzupełnień wynikających z potrzeb konkretnej placówki —• za- Strona 14 kończymy jednym stwierdzeniem: Wartość drużyny można W ŚRODOWISKU ZAMIESZKANIA ocenić na podstawie bogactwa jej życia wewnętrznego, siły, która wiąże harcerzy z zespołem. Ale nie tylko, składają się Małe dzieci bawią się na podwórku pod opieką dorosłych. na nią również działania drużyny jako współgospodarza szkoły, Gdy nieco podrosną, wyrywają się spod niej i ich naturalnym wszystko to, co wartościowego do szkoły i życia uczniów wnosi. dążeniem jest łączenie się do zabaw w grupy, którym prze- To takża wyrabia jej pozycję wśród rówieśników i wśród wodzi jeden z rówieśników, decydując o formach wspólnej nauczycieli. rozrywki. Od składu grupy i jej przywódcy zależą rodzaje Podkreślamy, że harcerstwo i szkoła mają wspólne cele zabaw i stosunki panujące w tej gromadzie. Środowisko za- wychowawcze, ale różnią się sposobem organizowania pracy mieszkania i jego najbliższe otoczenie stają się miejscem róż- (zbiórka to nie lekcja), charakterem programu (w drużynie są norodnych zabaw, których charakter zmienia się wraz z wie- propozycje do wyboru, w klasie — program obowiązko- kiem dzieci. wy), zasadami uczestnictwa (w ZHP — dobrowolne, w szkole Drużyna harcerska musi liczyć się z tym faktem i wy- — obowiązkowe) i co nie mniej ważne, całym zestawem metod korzystywać go w swojej działalności. Przy okazji warto odno- i form pracy. Na tle tych różnic mogą powstać nieporozumie- tować, że podwórkowe przyjaźnie między dziewczętami czy nia, a nawet konflikty. Aby ich uniknąć, nauczyciele muszą chłopcami często stają się podstawą zorganizowania się dzieci znać i rozumieć specyficzność i odrębność harcerstwa, zdawać w zastęp harcerski. sobie sprawę, że właśnie ta odrębność jest sekretem sukce- Środowisko zamieszkania, w którym harcerze spędzają część sów wychowawczych organizacji, szanować prawo do samo- swojego życia, powinno stanowić zarówno przedmiot ich troski rządnego działania drużyny. Wiele zależy także od drużyno- (powinni dbać, żeby było estetyczne, dobrze urządzone, czyste wego i drużyny — nie może izolować się od szkoły. Musi dzie- itp.), jak i być przez nich wykorzystywane do organizowania lić się z nią zadaniami, a nie konkurować, wspomagać szkołę, różnych zajęć i zadań własnych, dla zastępu czy drużyny i dla ale jej nie dublować, wspierać jej inicjatywę, ale nie przenosić innych, a więc koleżanek i kolegów, dzieci, dorosłych. jej stylu do pracy drużyny. Szczególne możliwości w tym zakresie stwarzają nowe W dobrych szkołach nie występują konflikty między dru- osiedla mieszkaniowe, których mamy w Polsce coraz więcej. żyną i nauczycielami. W interesie szkoły leży bowiem, aby Działają w nich samorządy mieszkańców. W porozumieniu drużyna miała dużą samodzielność i inicjatywę, bo wpływa to i współpracy z nimi jednostki harcerskie mogą podejmować na postawy zarówno harcerzy, jak i reszty uczniów. W dobrych różnorodne działania. W osiedlach takich z reguły są wydzie- szkołach uzgadnia się, koordynuje wspólne przedsięwzięcia, lone miejsca do zabaw dla dzieci i specjalne dla nich urzą- a nie narzuca się zadań drużynie, przekreślając tym samym dzenia. Trzeba więc dbać o te urządzenia (czasami je budować) wychowawcze wartości samorządnego decydowania młodzieży i ich wykorzystanie organizując zabawy, zawody czy inne W dobrych szkołach drużyna nie jest pomocnikiem do wszyst- imprezy dla dzieci. Osiedle często dysponuje świetlicą, pra- kiego, bo jej działalność potrzebna jest tam, gdzie trzeba wy- cowniami technicznymi, modelarniami itp., które mogą sta- zwolić inicjatywę uczniów, uczynić ich współgospodarzami. nowić miejsce zbiórek, zajęć hobbystycznych czy imprez spe- W skonkretyzowaniu oczekiwań szkoły i w unikaniu sy- cjalistycznych. tuacji, które mogą być szkodliwe wychowawczo, pomocy dru- Inne, i to dość zróżnicowane, warunki i możliwości ma żynowemu i drużynie może udzielić nauczycielska organizacja harcerstwo na wsiach. Część uczniów z mniejszych wsi do- partyjna. jeżdża do szkoły gminnej, a czas wolny spędza w swojej Strona 15 rodzinnej miejscowości. Środowiskowy zastęp harcerski zrze- szający uczniów mieszkających w jednej wiosce musi, inspi- rowany przez drużynowego, tak organizować swoje życie, by znaleźć czas i na rozrywkę, i na wspólną pracę dla środowiska, i na wzajemną pomoc w obowiązkach domowych. Rady i wsparcia może szukać u starszych kolegów z bratnich orga- nizacji młodzieżowych. Korzystniejsza sytuacja jest we wsi gminnej, która ma dużą szkołę, a w niej wszystkie urządzenia rekreacyjne, dorosłych SEKRET wychowawców, dom kultury itp. Inne potrzeby i możliwości działania są w małych miastach i w dzielnicach większych miast. Każda drużyna musi zatem znaleźć swoje miejsce i moż- liwości działania w środowisku zamieszkania. Należy zdawać NAJSKUTECZNIEJSZYM SPOSOBEM WYCHOWANIA DO sobie sprawę, że jest to potrzebne i ważne, ponieważ środo- WSPÓŁCZESNOŚCI I NOWOCZESNOŚCI JEST wisko zamieszkania stwarza warunki, w których harcerze: WYZWOLENIE WŁASNEJ AKTYWNOŚCI JEDNOSTKI — dostrzegając konkretne potrzeby społeczne, uczestnicząc Motto: ' w ich zaspokajaniu coraz bardziej wiążą się z nim emocjonal- Nie tylko adaptacji wymagać winno społeczeństwo nie, biorą na siebie współodpowiedzialność za to, co w miejscu od jednostki, lecz zdolności do radosnej, zamieszkania się dzieje, troszczą się, by każdemu żyło się^ twórczej, swobodnej postawy wobec życia. w nim dobrze; stają się jego współgospodarzami, Zygmunt Mysłakowski — w czasie realizacji zadań w miejscu zamieszkania w spo- sób naturalny nawiązują kontakty z aktywem samorządu, mieszkańców, z rodzicami i innymi dorosłymi; tworzy się płaszczyzna partnerstwa w pracy dla wspólnego dobra, młodsi_ uczą się od starszych, mają okazję pokazać, co potrafią, do czego są zdolni, — podejmując stałe obowiązki (opieka nad ludźmi chorymi i emerytami, prace porządkowe itp.) wdrażają się do pełnienia służby społecznej, której zasięg i znaczenie będzie się zwięk- szało w miarę dorastania i zdobywania doświadczeń, — organizując różne formy zajęć dla siebie i rówieśników uczą się ciekawie, pożytecznie, z korzyścią dla własnego zdro- wia i intelektu spędzać wolny czas; kształtuje się także ich samodzielność, rozwijają umiejętności działań samorządnych. Co to praktycznie oznacza, powiemy w kolejnych „sekre- tach". Strona 16 Przede wszystkim za 12 harcerskich godzin! Za to, co dzieje się z twoimi harcerzami przez te 12 godzin w miesiącu, któ- rymi dysponujesz: — 4 razy po 2 godziny — to zbiórki zastępów. — 1 raz 2 godziny — to zbiórka rady drużyny. — 1 raz 2 godziny —• to zbiórka całej drużyny. To jest twój czas. Bardzo mało i bardzo dużo. Zastanów się zatem, jak te 12 godzin wykorzystać, aby stopniowo zbliżać się do ideału, o którym tyle piszemy w podręcznikach, o któ- WSTĘP PRAWIE PSYCHOLOGICZNY rym mówiono ci w szkole i na kursie. Możesz je przeznaczyć na działanie najbardziej pożyteczne: na wyzwolenie aktywności harcerzy. Ta właśnie umiejętność Powierzono ci gromadę uczniów, którzy mają stać się har- jest cechą charakterystyczną najlepszych drużynowych i sta- cerzami. Powiedziano ci, że masz ich wychowywać tak, aby nowi główny sekret popularności harcerstwa oraz jego suk- byli..., i cu wymieniono listę wszystkich cech, którymi powi- cesów wychowawczych. nien charakteryzować się młody obywatel naszego kraju. Argumenty przemawiające za koniecznością wychowywa- Dziś, jutro, za tydzień masz z nimi zbiórkę. Przygotowania nia ludzi aktywnych znajdziesz w potrzebach naszego kraju, do niej zacznij od odpowiedzi na kilka pytań, które pozwolą któremu służyć mogą w pełni tylko ludzie zaangażowani, my- ci uprzytomnić sobie, czy masz realne możliwości spełnienia ślący i działający skutecznie. oczekiwań zarówno dzieci, jak i organizacji, która powierzyła Utwierdzają nas również w przekonaniu o słuszności tej ci funkcję drużynowego. A więc, czy rzeczywiście potrafisz tezy współcześni teoretycy wychowania. Uważają oni, że gdy- wychowywać swoich harcerzy. byśmy przyzwyczaili młodzież do myśli, iż instytucje ludzkie, — Znasz ich trochę, ale czy potrafisz przewidzieć, jak zarea- takie jak szkoła, dom, drużyna, paczka kolegów, urzędy nie są gują na niektóre twoje posunięcia? doskonałe ani niezmienne, że przeciwnie, dadzą się rozmaicie, — Orientujesz się, kim są ich rodzice, ale czy wiesz, czego często w sposób nieprzewidywany ukształtować; że poznanie oni uczą swoje dzieci? jest czymś plastycznym, nigdy nie urzeczywistnionym, że sztu- — Słuchasz radia, oglądasz telewizję, ale czy' wiesz, które pro- ka i nie tylko sztuka, lecz i życie normalne człowieka pod- gramy są najchętniej słuchane i oglądane przez twoich pod- lega ewolucji i jest w nim tyle miejsca na twórczość — wów- opiecznych, jaki mają na nich wpływ? czas, być może, mniej by było cyników, rozczarowanych kon- — Wiesz coś niecoś o tym, co harcerze lubią robić, ale fliktami pomiędzy tym, co jako dogmaty doskonałości wpojono czy wiesz, jak postępują, co mówią, gdy są tylko z rówieś- im w dzieciństwie, a życiem rzeczywistym, być może więcej nikami? byłoby obywateli zainteresowanych w zbiorowej twórczości. Wiesz, jakimi ludźmi powinni się stać, ale sam nie jesteś Drogę realizacji tych zaleceń bardzo przekonująco wska- w stanie wychować ich tak, by sprostali wszystkim stawianym zuje Radowan Richta: Posłannictwem nowoczesnego wykształ- im wymaganiom i spełnili wszystkie pokładane w nich na- cenia jest dostarczenie uczniowi nie gotowego systemu wia- dzieje. Czego więc rzeczywiście możesz dokonać i za co na- domości, lecz podstaw i metod kształtowania jego osobowości prawdę możesz wziąć odpowiedzialność? na całe życie, a najbardziej właśnie dla tych chwil, kiedy nie Strona 17 będzie przy nim jego wychowawcy. Szkoła przyszłości musi narzuconymi przez innych ludzi, np. naczelnik ogłasza z przedmiotu wychowania uczynić przedmiot samowychowania, alert i musisz ze swoją drużyną wykonać zawarte w roz- z człowieka wychowywanego — człowieka wychowującego się, kazie polecenia. z wychowania — samowychowanie. Ta podstawowa zmiana w stosunku do samego siebie, programując stałą pracę twórczą PRAWO II nad samym sobą, jest najbardziej skomplikowanym proble- mem, który otwiera się przed systemem kształcenia się Utrwalają się tylko działania nagradzające, którym towa- i w przyszłych dziesięcioleciach rewolucji naukowo-technicznej . rzyszy uczucie zadowolenia, przyjemności, satysfakcji i świa- Także współczesna psychologia udowadnia, że rozwój czło- domość sukcesu, np. zorganizowałeś wycieczkę, która podobała wieka dokonuje się przede wszystkim w toku jego własnej się harcerzom, a i sam świetnie odpocząłeś w plenerze; chętnie aktywności, że człowiek jest aktywnym podmiotem czynności, będziesz w przyszłości organizował podobne. Utrwalają ^ię a nie tylko biernym przedmiotem zewnętrznych oddziaływań. także działania pozwalające unikać kary, przykrości, bólu. Rozwój ten przebiega według praw psychologicznych. Jeśli chcesz osiągnąć sukces, musisz je znać i uwzględniać w swoim PRAWO III działaniu wychowawczym. Poniżej omawiamy w bardzo skrótowej formie najważniej- Człowiek tym chętniej podejmuje działanie: sze z nich. Napisane są trudnym językiem, ale inaczej nie — w im większym stopniu cel, któremu ono służy, zaspokaja można. Spróbuj zrozumieć je i zapamiętać. jego osobiste potrzeby (motywacje), — im większe jest prawdopodobieństwo osiągnięcia celu. Masz na przykład wielką ochotę zorganizować obóz drużyny, równo- PRAWO I cześnie wiesz, że nie masz żadnych szans, bo brak ci sprytu, środków itp. Zadowalasz się więc zorganizowaniem krótkiego Działanie i aktywność człowieka uruchamiają żywione przez biwaku. Robisz to jednak z o wiele mniejszym zapałem. niego motywy. Najczęściej za motyw uważa się stan wewnętrz- nego napięcia ukierunkowany ku czemuś, co może go obniżyć, np. uczeń po kilku godzinach siedzenia nad książką potrzebuje PRAWO IV ruchu, szuka więc kolegów, żeby zagrać w piłkę, pobiegać Kolejne prawo jest ci doskonale znane z praktyki. Kupując lub tp., a gdy się zmęczy, chce odpocząć. Napięcie to może suknię czy spodnie z młodzieżowej kolekcji kierujesz się powstać w związku z: gustem swoim lub swoich koleżanek, a nie mamy, cioci czy — potrzebami człowieka, wynikającymi ze struktury jego babci. Okres rozwojowy dzieci i młodzieży objętej wpływem organizmu, np. z powodu głodu czy pragnienia, oraz ze ZHP charakteryzuje się spadkiem autorytetu dorosłych przy stałych warunków jego życia, np. gdy czuje zimno, okrywa równoczesnym narastaniu wpływu grup rówieśniczych. się, buduje ogrzewane domy itd., — zadaniami, które człowiek sam sobie stawia, np. ty pro- PRAWO V wadzisz drużynę, bo takie postawiłeś przed sobą zadanie, Działanie — sposób zareagowania czy zachowania się w no- 1 Radowan Richta: Cywilizacja na rozdrożu. „Książka i Wiedza'' wych sytuacjach — może utrwalać postawy już istniejące, o ile jest z nimi zgodne. Harcerz, który opiekował się chorym, wi- Strona 18 dział efekt swojej pracy, okazywano mu wdzięczność i odczuł wiecznego spóźniania się, po tym jednym doświadczeniu bę- z tego powodu satysfakcję, utwierdza się w przekonaniu, że dziesz zawsze punktualny. Można być natomiast pewnym, że należy pomagać potrzebującym. Gdy następnym razem zrobi powstanie wewnętrzna gotowość do powtarzania nagrodzonego zakupy samotnej staruszce, będzie to szansa utrwalenia pre- zachowania. zentowanej postawy. Tyle o prawach psychologicznych. W dalszych częściach Ale uwaga! Działanie może także wpływać na zmianę po- Sekretów często będziemy się do nich odwoływali. Chcemy bo- staw, gdy jest z nimi zasadniczo niezgodne. Najważniejszym wiem pokazać, jak wykorzystać je w drużynie do wyzwalania warunkiem zarówno zmiany, jak i utrwalania postaw jest nie- aktywności każdego harcerza. Jako że harcerz jest wtedy zmuszanie jednostki do niepożądanego czy nie akceptowanego aktywny, gdy ma możliwość zaspokojenia swoich potrzeb. przez nią działania. Najkorzystniej jest postawić człowieka w sytuacji wyboru, aby mógł samodzielnie podjąć decyzję, MOTYWY I POTRZEBY aby powstało w nim poczucie osobistej odpowiedzialności za jej skutki. Dalsze odkrywanie drugiego „sekretu" będzie próbą wy- Proces powstawania poczucia osobistej odpowiedzialności jaśnienia, dlaczego znaleźliście się w organizacji — ty i twoi polega na: harcerze? — spostrzeżeniu zależności między własnym wysiłkiem i za- chowaniem a osiągniętym efektem: chociaż nigdy nie mogę Postaraj się więc sam sobie szczerze odpowiedzieć na to zdążyć na czas, przyszedłem 10 minut przed zbiórką i dzięki pytanie. Wybierz i zanotuj na kartce jedną lub kilka z niżej temu przygotowałem przybory do gier, podanych przyczyn, które, jak sądzimy, mogły spowodować, że — zrozumieniu, na czym ta zależność polegała: ponieważ przy- zostałeś drużynowym: szedłem wcześniej, poczyniłem odpowiednie przygotowania, gry — chciałeś znaleźć się w gronie wypróbowanych przyjaciół, przebiegały sprawnie, bez bałaganu, — pragnąłeś zająć się taką działalnością, której rezultaty są — stwierdzeniu, że zależność ta została nagrodzona: harcerze dla wszystkich widoczne, byli zachwyceni, prosili drużynowego, żeby takie gry orga- — chciałeś kierować innymi, przewodzić młodzieży, nizować jak najczęściej. — dobrze czujesz się w grupie związanej tradycjami, uczest- Nagroda może w zasadzie wystąpić w dwóch sytuacjach: nicząc w obrzędach odczuwasz wzruszenie, — kiedy wynik lub towarzyszące mu zjawiska — np. pozy- — chcesz stosować harcerskie formy i metody pracy, gdyż tywna ocena innych — zaspokajają motywy jednostki: bardzo uważasz, że są atrakcyjne i ciekawe, lubię, gdy mnie chwalą, — postanowiłeś zdobyć nowe, wartościowe doświadczenia oraz — kiedy forma aktywności, przez którą jednostka osiągnęła umiejętności przydatne w pracy zawodowej i życiu oso- zamierzony efekt, była dla niej nagradzająca — np. ponieważ bistym, umiem i lubię rysować, z przyjemnością przygotowałam pla- — chcesz dokonać w życiu czegoś ważnego, katy zapowiadające kominek drużyny — a więc łączyła się — chcesz realizować ideały i cele harcerstwa, ponieważ uznałeś z jej zainteresowaniami, potrzebami, zamiłowaniami, wiedza je za ważne i społecznie pożyteczne, i umiejętnościami. — czułeś się zobowiązany wykonać polecenie dyrektora szkoły, Nie można jednak wyciągać z tego jednoznacznego wniosku, który stwierdził, że młody nauczyciel najlepiej nadaje się że działając z powodzeniem, a niezgodnie ze swym nawykiem do roli drużynowego, Strona 19 — uznałeś, że nie można pozostawić bez opieki gromady har- z uznaniem oceniła dorobek drużyny. Twoja działalność za- cerzy, którzy nagle zostali pozbawieni drużynowego (od- częła przynosić pożytek ogólny i to sprawiało ci zadowolenie. szedł lub zrezygnował z tej funkcji), W tym właśnie momencie zaczęły się zmieniać twoje moty- — uznałeś, że już czas najwyższy przestać myśleć tylko o so- wacje. Największa satysfakcja płynęła z tego, że inni są za- bie (nie można być jedynie kibicem!) i trzeba zacząć robić dowoleni z ciebie, że doceniają twoją pracę, że przynosi ona coś pożytecznego dla innych, społeczne korzyści. Staje się służbą społeczną. — postanowiłeś zająć się młodzieżą wierząc, że dzięki twojemu oddziaływaniu wyrosną z niej wartościowi ludzie, Spróbuj teraz spośród wymienionych przyczyn podkreślić — uważałeś, że działając w ZHP będziesz aktywnym uczest- te, które dziś skłaniają cię do pełnienia funkcji drużynowego. nikiem przemian społecznych dokonujących się w naszym Wynotuj je i porównaj ze swoją pierwszą odpowiedzią. kraju. Jeśli zaś bardzo niedawno objąłeś' funkcję drużynowego, Zanotowałeś? Jeśli wybrałeś więcej niż pięć z wymienio- zajrzyj do swoich notatek za pół roku i za rok. nych przez nas przyczyn, zastanów się chwilę i odrzuć te, Na tym nie kończą się jednak zmiany w motywacji. Służba których nie jesteś absolutnie pewny. innym ludziom zawsze jest podporządkowana określonym idea- Może wstydzisz się swoich motywacji? Najczęściej bywa łom, poglądom politycznym i społecznym. Przez uczenie się tak, że przede wszystkim myślimy o sobie — o pożytkach, i uczenie innych, czytanie książek, kontakty z ludźmi, obser- jakie chcielibyśmy uzyskać podejmując się określonych zadań. wowanie otaczającego życia dorabiasz się własnych poglądów. Jest to uzasadnione i naturalne, więc nie ma powodu do Gdy stwierdziłeś, że pragniesz z innymi ludźmi, mającymi po- wstydu. Każdy z nas pragnie przecież zaspokoić swoje potrzeby dobne do twoich przekonania, aktywnie uczestniczyć w życiu, psychiczne, indywidualne dążenia, życiowe ambicje. Jeśli za- przekształcać je, a więc zbliżać rzeczywistość do ideałów uzna- tem uznamy, że funkcja drużynowego temu właśnie sprzyja, wanych przez ciebie i twoich współtowarzyszy, postanowiłeś decydujemy się ją pełnić. Równocześnie jednak trzeba sobie realizować te zamierzenia w harcerstwie. Pomagać najmłod- powiedzieć otwarcie, że zaspokojenie osobistych ambicji i uzy- szym .obywatelom, aby na miarę swoich sił i możliwości skanie osobistych korzyści nie może być naszym jedynym uczestniczyli u boku dorosłych w tych przemianach, aby zmie- i wyłącznym celem. Byłoby to sprzeczne ze społecznym cha- niając otaczające ich życie kształtowali samych siebie. rakterem funkcji drużynowego, z jego rolą wychowawcy. By- Przerwij na kilkanaście minut czytanie. Zastanów się, czego łoby to również niezgodne z oczekiwaniami harcerzy, ich ro- chciałbyś dokonać jako drużynowy, czyli jako wychowawca. dziców, nauczycieli, organizacji i społeczeństwa. Nietrudno jest napisać na ten temat referat pełen ogólnych Jeśli nie od dziś jesteś drużynowym i zastanawiałeś się, co haseł i ogólnych zadań. Zachęcamy cię, abyś spróbował za- powodowało tobą, gdy decydowałeś się na przyjęcie obowiąz- notować swoje ideowo-wychowawcze zamierzenia w punktach, ków drużynowego, a co kieruje tobą teraz, zapewne zauważy- np. tylko dziesięciu. łeś, że motywacje zmieniały się w miarę pełnienia funkcji. Zanotowałeś? Wiemy, że nie było to proste. Ale jednak Na początku myślałeś o sobie, o swoich korzyściach, o tym, konieczne, aby uprzytomnić sobie, czego chce się dokonać, jak co zyskasz. Potem, w miarę zrastania się z drużyną, cieszyło zostawić ślad swojej działalności, jak praktycznie pełnić służbę cię, że harcerze wychodzili ze zbiórki bardzo zadowoleni, że społeczną w imię uznawanych ideałów. rodzice wyrazili ci swoją wdzięczność, że rada pedagogiczna Motywy, dla których zostałeś drużynowym, porównaj ze Strona 20 sporządzoną listą zamierzeń na najbliższą przyszłość. Co z tego niami, a może przeprowadzałeś na ten temat jakąś ankietę. porównania wynika? W notatniku zapisz, jakie sytuacje, zajęcia, zadania sprzy- Sądzimy, że dopiero teraz w pełni sformułowałeś najważ- jają zaspokojeniu oczekiwań twoich harcerzy. niejsze przyczyny podjęcia decyzji p zostaniu drużynowym. Oczekiwania harcerzy. Chcesz dokonać rzeczy ważnych, potrzebnych i wartościowych. — nosić mundur i odznaki harcerskie, I to jest podstawowym, nadrzędnym powodem, dla którego — przeżywać pasjonujące przygody, stałeś się instruktorem Związku Harcerstwa Polskiego. — jeździć na wycieczki i obozy, — nie nudzić się i nie być samotnym, — mieć okazję wypróbowania swoich umiejętności, DLACZEGO DZIEWCZĘTA I CHŁOPCY WSTĄPILI — być lubianym i cenionym przez kolegów, DO DRUŻYNY — znaleźć się w gronie niezawodnych przyjaciół, — wejść do zespołu kolegów, którzy mają podobne zainte- Do harcerstwa wstępuje się dobrowolnie, a nie z przymusu. resowania, Nikt nie ma prawa „zapisać" dziewczyny lub chłopca do — mieć możliwość decydowania o tym, co robi zespół rówieś- drużyny wbrew jego woli. Jest to bardzo istotna zasada, wa- ników, runkująca właściwe stosunki w organizacji i uzyskiwanie przez nią oczekiwanych efektów wychowawczych. — należeć do grupy, która liczy się wśród rówieśników i w szkole, Uczeń powinien dobrowolnie wziąć na siebie nowe obo- — w trudnych, życiowych sytuacjach znaleźć pomoc i po- wiązki. Wstępując do ZHP, składając Przyrzeczenie Harcerskie parcie starszych, zobowiązuje się przecież, że będzie przestrzegał Prawa Harcer- — móc współpracować z dorosłymi, a nie tylko podporządko- skiego. Wszystko to, co potem będzie robił w drużynie — wywać się im, realizując jej plany, wykonując polecenia drużynowego — sta- — zdobywać swoją działalnością aprobatę u dorosłych, nie się dzięki temu decyzją świadomą, a nie wymuszonym — mieć możliwość dokonywania czegoś, co liczy się w opinii i narzuconym z zewnątrz obowiązkiem. Taki układ stosunków innych, sprzyja stawianiu różnorodnych wymagań i ułatwia kształto- — pełnić funkcje, być kimś ważnym. wanie świadomej dyscypliny. Wybrałeś przyczyny, dla których ty jesteś drużynowym, Jednocześnie w momencie wstępowania ucznia do ZHP między nim a organizacją zawarta zostaje jakby niepisana a twoi dziewczęta i chłopcy harcerzami. Zastanów się chwilę umowa: dziewczyna czy chłopiec zobowiązują się spełniać po- nad nimi. stawione przed nimi zadania i wymagania, a harcerstwo zo- Jeśli powody, którymi ty się kierowałeś, są zbliżone do bowiązuje się zapewnić im udział w ciekawej i pożytecznej tych, które przypisałeś swoim harcerzom, należy sądzić, że działalności. Dlatego właśnie ważne jest, aby drużynowy wie- macie podobne potrzeby, a więc podobne motywy. Będzie ci dział, czym kierowali się dziewczęta i chłopcy wstępując do zatem łatwo znajdować interesujące zajęcia i skuteczne metody drużyny. / oddziaływania, po prostu możesz odwołać się do własnych do- Spróbujmy więc wspólnie zastanowić się, co mogło nimi świadczeń. powodować, gdy zgłaszali chęć wstąpienia do organizacji. Pro- Jeśli natomiast motywy wasze są zupełnie różne, musisz ponujemy, żebyś uzupełnił naszą listę własnymi spostrzeże- dokładnie przeanalizować zarówno swoje, jak i ich. Porówna-