Strona 1 K O N F E R E N C J E I P N A N T YPOLS K A AKCJA OUN-UPA 19 4 3 –19 4 4 FAKTY I INTERPRETACJE WARSZAWA 2002 Strona 2 Strona 3 ANTYPOLSKA AKCJA OUN-UPA 1943–1944 FAKTY I INTERPRETACJE Strona 4 TOM 4 K O N F E R E N C J E I P N Strona 5 INSTYTUT PAMI¢CI NARODOWEJ KOMISJA ÂCIGANIA ZBRODNI PRZECIWKO NARODOWI POLSKIEMU ANTYPOLSKA AKCJA OUN-UPA 1943–1944 FAKTY I INTERPRETACJE Redakcja naukowa Grzegorz Motyka i Dariusz Libionka WARSZAWA 2002 Strona 6 Materia∏y z sesji naukowej zorganizowanej przez Biuro Edukacji Publicznej Instytutu Pami´ci Narodowej – Komisji Âcigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Oddzia∏ w Lublinie 24–25 maja 2001 roku Ok∏adk´ i strony tytu∏owe projektowa∏ Krzysztof Findziƒski Redaktor Anna Mirecka Korekta Hanna Âmierzyƒska Indeks osób Jacek Wo∏oszyn Zdj´cia na ok∏adce ze zbiorów Leona Popka: zniszczony koÊció∏ Âw. Stanis∏awa Biskupa i M´czenników w WiÊniowcu Starym, rodzina Jesionczaków z Woli Ostrowieckiej Sk∏ad i ∏amanie Katarzyna Szubka, Wojciech Czaplicki Druk i oprawa ¸ódzka Drukarnia Dzie∏owa SA © Copyright by Instytut Pami´ci Narodowej Komisja Âcigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Seria „Konferencje IPN”: tom 4 ISBN ISBN 83–89078–09–0 83–83–7629–470–4 Strona 7 Spis treÊci Wst´p – Dariusz Libionka, Grzegorz Motyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 W∏odzimierz M´drzecki Polityka narodowoÊciowa II Rzeczypospolitej a antypolska akcja UPA w latach 1943–1944 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 Tomasz Stryjek EuropejskoÊç Dmytra Doncowa, czyli o cechach szczególnych ideologii ukraiƒskiego nacjonalizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Czes∏aw Partacz, Krzysztof ¸ada Kto zaczà∏? Polacy i Ukraiƒcy na Lubelszczyênie w latach 1941–1943 . . . . . . . . . . . . . 33 W∏adys∏aw Filar Dzia∏ania UPA przeciwko Polakom na Wo∏yniu i w Galicji Wschodniej w latach 1943–1944. Podobieƒstwa i ró˝nice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 Ewa Siemaszko Ludobójcze akcje OUN-UPA w lipcu 1943 roku na Wo∏yniu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 Leon Popek Losy ksi´˝y rzymskokatolickich na Wo∏yniu i w Galicji Wschodniej w latach 1943–1944 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 Grzegorz Motyka Polska reakcja na dzia∏ania UPA – skala i przebieg akcji odwetowych . . . . . . . . . . . . . 81 Igor Ha∏agida Losy ukraiƒskiego duchowieƒstwa prawos∏awnego i greckokatolickiego w czasie konfliktu polsko-ukraiƒskiego w latach 1943–1944 (szkic zagadnienia) . . . . . . . . . . . . 86 Micha∏ Klimecki Walki 27 Wo∏yƒskiej Dywizji Piechoty AK z UPA na tle ca∏ego szlaku bojowego dywizji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 Grzegorz Hryciuk Akcje UPA przeciwko Polakom po ponownym zaj´ciu Wo∏ynia i Galicji Wschodniej przez Armi´ Czerwonà w 1944 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 Ihor Iljuszyn Kwestia ukraiƒska w planach polskiego rzàdu emigracyjnego i polskiego podziemia w latach drugiej wojny Êwiatowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 5 Strona 8 Grzegorz Mazur Niemcy i Sowieci a antypolska akcja UPA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 Stanis∏aw Kulczyçkyj Polska problematyka w ukraiƒskich badaniach historii OUN-UPA . . . . . . . . . . . . . . . 133 Grzegorz Motyka Antypolska akcja OUN-UPA w ukraiƒskiej historiografii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141 Agnieszka Jaczyƒska Stosunki polsko-ukraiƒskie w latach 1939–1948 w polskich podr´cznikach szkolnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147 Stanis∏aw St´pieƒ Antypolska akcja UPA na Wo∏yniu i w Galicji Wschodniej. Propozycja dla autorów podr´czników szkolnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157 Indeks osób . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160 Strona 9 Wst´p Z roku na rok roÊnie liczba publikacji dotyczàcych stosunków polsko-ukraiƒskich. Sà to z jednej strony opracowania ogólne, majàce na celu dostarczenie czytelnikowi podstawo- wych informacji, z drugiej – monografie poÊwi´cone konkretnym zagadnieniom. Jednym z centralnych tematów tego dyskursu jest konflikt polsko-ukraiƒski w latach drugiej wojny Êwiatowej, a w szczególnoÊci antypolska akcja Ukraiƒskiej Powstaƒczej Armii, rozpocz´ta w 1943 r. na Wo∏yniu, która poch∏on´∏a od 75 do 100 tys. ofiar. W polskiej pami´ci zbioro- wej wydarzenia te stanowià wcià˝ temat ˝ywy i bolesny. Antypolska akcja UPA – u˝ywamy tego zwrotu za dokumentami ukraiƒskimi – stanowi dla Polaków symbol antagonizmów pol- sko-ukraiƒskich w XX w. Wielu ˝yjàcych uczestników wydarzeƒ i ich potomków nosi w sobie pami´ç owych traumatycznych prze˝yç. JednoczeÊnie trzeba podkreÊliç, ˝e wiedza na ten temat jest stosunkowo niewielka. W du˝ej mierze wynika to z faktu, ˝e historiografia PRL-u pomija∏a wo∏yƒskà tragedi´ milczeniem. To z kolei powodowa∏o, ˝e do roli autory- tetów naukowych aspirowa∏y osoby nie posiadajàce zrozumienia dla procedur historycz- nych, nie majàce dost´pu do êróde∏ historycznych i nie przygotowane do ich w∏aÊciwej oceny (krytyki). Powstawa∏y prace s∏abo udokumentowane, przynoszàce kategorycznie sta- wiane tezy i odwo∏ujàce si´ do emocji czytelnika1. Po 1989 r. problem ten sta∏ si´ przedmio- tem debat i gwa∏townych nieraz polemik prowadzonych przez polityków, publicystów czy wreszcie zawodowych historyków. Sytuacj´, przynajmniej cz´Êciowo, poprawi∏a klasyczna ju˝ monografia Ryszarda Torzeckiego Polacy i Ukraiƒcy. Sprawa ukraiƒska w czasie II wojny Êwiatowej na terenie II Rzeczypospolitej2. Ta, bez wàtpienia najwa˝niejsza, ksià˝ka na temat relacji polsko-ukraiƒskich w latach 1939–1945, si∏à rzeczy jednak potraktowa∏a dzia∏ania przeciwko Polakom doÊç skrótowo. Pomimo up∏ywu kilku lat nie powsta∏a monografia poÊwi´cona wy∏àcznie antypolskiej akcji OUN-UPA z lat 1943–1944, wyczerpujàco wyja- Êniajàca wszystkie jej aspekty. Z∏o˝y∏o si´ na to wiele przyczyn, najwa˝niejszymi z nich sà wspomniane zapóênienia wywo∏ane spadkiem po PRL-u oraz ograniczony przez d∏ugi czas dost´p do êróde∏. Zadaniem Instytutu Pami´ci Narodowej jest zarówno upami´tnienie ofiar, jak opraco- wanie historycznej analizy tych wydarzeƒ, zw∏aszcza ˝e zarysowuje si´ wyraêna dysproporcja mi´dzy liczbà wydawnictw o charakterze wspomnieniowym i pami´tnikarskim, upami´t- niajàcych polskie ofiary „antypolskiej akcji”, a publikacjami naukowymi, nakierowanymi na analiz´ przesz∏oÊci. Zorganizowana przez lubelski oddzia∏ Biura Edukacji Publicznej IPN 24–25 maja 2001 r. sesja naukowa „Antypolska akcja OUN-UPA w latach 1943–1944” to bodaj pierwsza konferencja poÊwi´cona wy∏àcznie tym zagadnieniom. Otworzy∏a ona cykl seminariów zaj- mujàcych si´ stosunkami polsko-ukraiƒskimi w latach 1939–1989, które zamierza zorgani- zowaç BEP IPN (drugie, poÊwi´cone akcji „Wis∏a”, odby∏o si´ 18–19 kwietnia 2002 r. w Krasiczynie). Dotychczasowe spotkania historyków polskich i ukraiƒskich pod egidà Âwiatowego Zwiàzku ˚o∏nierzy Armii Krajowej i Zwiàzku Ukraiƒców w Polsce, odbywajàce si´ w ramach corocznych seminariów historycznych „Polska–Ukraina: trudne pytania”, dotyczy∏y ca∏okszta∏tu stosunków polsko-ukraiƒskich z okresu drugiej wojny Êwiatowej 1 Najlepszym przyk∏adem prac tego typu sà wydawane w PRL w masowych nak∏adach ksià˝ki E. Prusa, np.: Herosi spod znaku tryzuba, Warszawa 1985, Atamania UPA, Warszawa 1988. 2 R. Torzecki, Polacy i Ukraiƒcy. Sprawa ukraiƒska w czasie II wojny Êwiatowej na terenie II Rzeczypospolitej, Warszawa 1993. 7 Strona 10 i stàd, si∏à rzeczy, porusza∏y jedynie wybrane aspekty tej problematyki. Nie zmienia to faktu, i˝ podczas przygotowywania sesji wykorzystano doÊwiadczenia wczeÊniejszych konferencji, co widaç choçby w doborze referentów. Organizatorom lubelskiego seminarium przyÊwieca∏o kilka celów. Chodzi∏o nie tyle o stworzenie mo˝liwoÊci wymiany poglàdów historykom polskim i ukraiƒskim, ile przede wszystkim o prezentacj´ ró˝norodnych podejÊç badawczych, a poprzez ich konfrontacj´, o zbli˝enie si´ do ustalenia prawdy historycznej. Do udzia∏u w dyskusji zaproszono auto- rów reprezentujàcych odmienne tradycje historycznego myÊlenia, generacje i ró˝ne oÊrodki naukowe oraz przedstawicieli Êrodowisk kombatanckich. Wi´kszoÊç z nich to aktywni uczest- nicy trwajàcej ju˝ ponad dziesi´ç lat debaty polsko-ukraiƒskiej. Pok∏osiem seminarium „Antypolska akcja OUN-UPA w latach 1943–1944” jest zbiór arty- ku∏ów oddawany do ràk Czytelnika. Z∏o˝y∏y si´ naƒ teksty omawiajàce najwa˝niejsze aspekty problemu: przebieg antypolskiej akcji OUN-UPA i sposób jej przedstawienia w najnowszej literaturze naukowej i podr´cznikach szkolnych, dzia∏ania ukraiƒskiej partyzantki przeciwko polskiej ludnoÊci na Wo∏yniu i, chronologicznie póêniejsze, w Galicji Wschodniej. Na podo- bieƒstwa i ró˝nice w akcjach UPA w tych regionach zwróci∏ uwag´ W∏adys∏aw Filar. W∏odzi- mierz M´drzecki podjà∏ problem wp∏ywu polskiej polityki narodowoÊciowej w II Rzeczypo- spolitej na antypolskà akcj´ UPA. Walki 27 Wo∏yƒskiej Dywizji Piechoty AK z UPA omówi∏ Micha∏ Klimecki. Przebieg ataków na polskie miejscowoÊci w lipcu 1943 r. na Wo∏yniu przed- stawi∏a Ewa Siemaszko. Jej tekst powsta∏ na podstawie monumentalnego dzie∏a Ludobój- stwo dokonane przez nacjonalistów ukraiƒskich na ludnoÊci polskiej Wo∏ynia 1939–19453, które ukaza∏o si´ nied∏ugo przed lubelskà konferencjà. Grzegorz Motyka omówi∏ stosunek ukraiƒskiej historiografii do dzia∏aƒ UPA przeciwko Polakom w latach 1943–1944 oraz – w referacie wyg∏oszonym z powodu nieobecnoÊci Eugeniusza Misi∏y – zasi´g i przebieg pol- skich akcji odwetowych. Dwa referaty zosta∏y poÊwi´cone losom duchowieƒstwa na obszarze obj´tym konfliktem polsko-ukraiƒskim: zarówno ksi´˝y rzymskokatolickich (Leon Popek), jak prawos∏awnych oraz greckokatolickich (Igor Ha∏agida). Grzegorz Hryciuk zajà∏ si´ pro- blemem kontynuacji antypolskich dzia∏aƒ OUN-UPA ju˝ po zaj´ciu Wo∏ynia i Galicji Wschodniej przez Armi´ Czerwonà w 1944 r., próbujàc wyjaÊniç dlaczego, pomimo zakazów wydawanych przez dowódców UPA, nie ustawa∏y ataki na ludnoÊç polskà. Grzegorz Mazur omówi∏ niemieckie i sowieckie reakcje wobec antypolskiej akcji UPA. Stanis∏aw Kulczyçkyj przedstawi∏ rezultaty prac ukraiƒskiej rzàdowej komisji historycznej zajmujàcej si´ proble- matykà rehabilitacji cz∏onków UPA. Ihor Iljuszyn wyg∏osi∏ komunikat dotyczàcy kwestii ukraiƒskiej w polityce polskiego rzàdu emigracyjnego i polskiego podziemia w latach drugiej wojny Êwiatowej. Agnieszka Jaczyƒska ukaza∏a obraz stosunków polsko-ukraiƒskich, jaki wy∏ania si´ z podr´czników szkolnych. Tekst Stanis∏awa St´pnia zosta∏ odczytany podczas dyskusji panelowej „Antypolska akcja OUN-UPA w podr´cznikach szkolnych – obraz postu- lowany”. Tom zosta∏ uzupe∏niony o dwa teksty, które nie zosta∏y wyg∏oszone na konferencji, choç ich autorzy byli jej uczestnikami i brali udzia∏ w dyskusji. Pierwszy, autorstwa Tomasza Stryjka, ma za przedmiot charakterystyk´ ukraiƒskiej ideologii nacjonalistycznej na tle innych tego typu nurtów w myÊli europejskiej. Referat Czes∏awa Partacza i Krzysztofa ¸ady dotyczy zwiàzków mi´dzy antypolskimi dzia∏aniami OUN-UPA a akcjami polskiego pod- ziemia na Zamojszczyênie w latach 1941–1943. Nale˝y wspomnieç, ˝e Micha∏ Klimecki 3 W. Siemaszko, E. Siemaszko, Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraiƒskich na ludnoÊci polskiej Wo∏ynia 1939–1945, t. 1–2, Warszawa 2000. 8 Strona 11 i W∏adys∏aw Filar, choç nades∏ali swoje referaty, nie brali udzia∏u w obradach. Z ˝alem zre- zygnowaliÊmy z publikacji opinii wyg∏oszonych w trakcie dyskusji panelowej „Wokó∏ akcji »Wis∏a«”, stanowiàcych wprowadzenie do kolejnej konferencji przygotowanej przez BEP IPN, dotyczàcej w∏aÊnie tej operacji. UznaliÊmy, ˝e po spotkaniu w Krasiczynie, którego rezultaty zostanà wydane w osobnym zbiorze, straci∏y one swojà aktualnoÊç. Historycy, których teksty publikujemy w niniejszym tomie, ró˝nià si´ nie tyle w opisie faktów, ile w sposobie ich interpretacji. Wcià˝ mamy do czynienia z „prawdà polskà” i „prawdà ukraiƒskà”, ale ju˝ od dawna ˝adna z nich nie stanowi monolitu. W wielu przy- padkach rozbie˝noÊci zdajà si´ wynikaç z odmiennych doÊwiadczeƒ, nie zaÊ przeprowadza- nych zgodnie z wymogami warsztatu historycznego analiz materia∏ów êród∏owych. Ró˝nice mi´dzy historiografià polskà i ukraiƒskà dotyczà mi´dzy innymi oceny przyczyn antypolskiej akcji OUN-UPA i liczby ofiar po obu stronach konfliktu. Zasadnicza ró˝nica polega jednak na tym, ˝e publikacje ukraiƒskie umieszczajà antypolskà akcj´ w kontekÊcie ca∏ej dzia∏alnoÊci UPA. Z kolei dla Polaków jest to najwa˝niejszy aspekt historii ukraiƒ- skiego podziemia. Rozbie˝noÊci te uwidoczni∏y si´ równie˝ podczas lubelskiej sesji. Problemy, z którymi boryka si´ historiografia ukraiƒska, przedstawi∏ Stanis∏aw Kulczyçkyj z Narodowej Akademii Nauk Ukrainy, kierujàcy zespo∏em historyków zajmujàcych si´, z polecenia prezy- denta Leonida Kuczmy, badaniem historii OUN-UPA. Kontrowersje wokó∏ oceny UPA sà jednym z kluczowych problemów ukraiƒskiej paƒstwowoÊci. Tekst Kulczyçkiego uzmys∏awia, ˝e ustalenia historyków wywo∏ujà na Ukrainie silne emocje i negatywne reakcje. Kulczyçkyj stwierdza wr´cz, i˝ w ukraiƒskiej literaturze edukacyjnej i popularnonaukowej w mijajàcym dziesi´cioleciu nie dosz∏o do ˝adnych istotnych zmian. Problem OUN-UPA jest wcià˝ opisy- wany jednowymiarowo i schematycznie, poniewa˝ Ukraiƒcy stojà dopiero na poczàtku drogi prowadzàcej do krytycznej analizy w∏asnej przesz∏oÊci. W ich sporach chodzi g∏ównie o sto- sunek tej organizacji do w∏adzy sowieckiej. Relacje polsko-ukraiƒskie w latach drugiej wojny Êwiatowej sà postrzegane jako konflikt mi´dzy UPA i AK. Na Ukrainie, jak si´ wydaje, ist- nieje gotowoÊç do prowadzenia badaƒ nad odpowiedzialnoÊcià UPA za zbrodnie pope∏nione na Polakach, lecz badacze ukraiƒscy domagajà si´ postrzegania problemu w szerszym kon- tekÊcie zmagaƒ ukraiƒsko-sowieckich i ukraiƒsko-niemieckich. Szczególnie silne kontrowersje uwidaczniajà si´ w kwestii bezpoÊrednich i d∏ugofalowych przyczyn antypolskiej akcji UPA. Dla niektórych autorów masowe mordy Polaków na Wo- ∏yniu nie by∏y niczym innym jak naturalnà konsekwencjà ukraiƒskiej ideologii nacjonali- stycznej, realizacjà przedwojennego programu OUN, na zimno przygotowanà akcjà maso- wej zag∏ady. Nie jest to jednak poglàd charakterystyczny dla wszystkich polskich badaczy. Wi´kszoÊç historyków nie podwa˝a negatywnego wp∏ywu polskiej polityki na pogorszenie stosunków polsko-ukraiƒskich, choç dalecy sà od absolutyzowania roli tego czynnika. Silne zastrze˝enia budzi w nich odwo∏ywanie si´ do publikacji pozbawionych walorów naukowych oraz uporczywe powracanie do „czarnej legendy” Ukraiƒców, ca∏kowicie abstrahujàcej od kontekstu historycznego i kryminalizujàcej ukraiƒskie aspiracje niepodleg∏oÊciowe. Pomimo zgodnoÊci co do faktów, historycy, niezale˝nie od swojej narodowoÊci, nie- rzadko formu∏ujà diametralnie odmienne oceny. Uwa˝ny czytelnik z pewnoÊcià dostrze˝e owo zró˝nicowanie poglàdów, wyra˝ajàce si´ choçby w j´zyku narracji historycznej. Uka- zanie tej ró˝norodnoÊci interpretacji przede wszystkim polskich historyków, by∏o jednym z celów naszej konferencji. Prace redaktorskie nad oddawanym w r´ce czytelnika zbiorem zosta∏y sprowadzone do niezb´dnego minimum. Ujednolicono jedynie pisowni´ nazw organizacji, nazw w∏asnych i geograficznych. 9 Strona 12 WyjaÊnienia wymaga tytu∏ konferencji: „Antypolska akcja OUN-UPA”. OkreÊlenie zosta∏o zapo˝yczone z dokumentów ukraiƒskiego podziemia. W meldunkach OUN-UPA dzia∏ania przeciwko Polakom sà okreÊlane w∏aÊnie jako „antypolskie akcje” (ewentualnie „masowe antypolskie akcje” lub „akcje odwetowe”). Historycy nie natkn´li si´ dotychczas na ich kodowà nazw´. Jak si´ wydaje, dzia∏acze ukraiƒscy nie nadali im ˝adnego kryptonimu. Zdaniem organizatorów u˝ywanie tego poj´cia by∏o najw∏aÊciwsze, w przypadku tak „gorà- cej” problematyki. Nie wszyscy podzielili t´ opini´. Dla niektórych u˝ywanie terminu „an- typolska akcja” relatywizuje zbrodnie pope∏nione przez UPA, wed∏ug innych wprost prze- ciwnie – próbuje Ukraiƒców obcià˝yç. Do zwolenników pierwszego poglàdu nale˝à mi´dzy innymi: Ryszard Bender, Bogumi∏ Grott, Jerzy Robert Nowak i Ryszard Szaw∏owski. W liÊcie z 10 maja 2001 r., skierowanym na r´ce prof. dr. hab. Leona Kieresa w trakcie przygotowywania konferencji4, zarzucili oni pracownikom IPN „niedopuszczalne manipulacje”, polegajàce na „arbitralnej selekcji zaproszonych osób i tematów”, a nawet dà˝enie do totalizacji ˝ycia naukowego w Polsce. Kategorycznym tonem za˝àdali wykluczenia z obrad niektórych zaproszonych przez IPN goÊci. Jako argument obcià˝ajàcy referentów uznano nawet... ich prawdziwe lub rzekome ukraiƒskie pochodzenie. W ostatniej chwili swój udzia∏ w obradach odwo∏a∏ Eugeniusz Misi∏o, który mia∏ wyg∏o- siç referat na temat skali i przebiegu polskich akcji odwetowych wobec UPA. Bioràc pod uwag´ znaczenie tego aspektu dla ca∏oÊci dyskutowanych zagadnieƒ, komunikat na ten temat wyg∏osi∏ Grzegorz Motyka (w∏aÊnie z tego powodu publikujemy dwa teksty tego autora). Powodem wycofania si´ Misi∏y, jak stwierdzi∏ w liÊcie z 23 maja 2001 r., przes∏anym na r´ce organizatorów z proÊbà o odczytanie podczas obrad, by∏ „sposób sformu∏owania tematu, jak i dobór referentów”. Misi∏o napisa∏: „Obserwujàc toczàcà si´ dyskusj´ historyków pol- skich i ukraiƒskich, odnosz´ wra˝enie, ˝e Polacy nie mogà poradziç sobie z jednym, w moim odczuciu fundamentalnym problemem, a mianowicie z faktem, i˝ konflikt polsko-ukraiƒ- ski na Wo∏yniu i na pozosta∏ym obszarze Kresów Wschodnich w czasie wojny by∏ niczym innym, jak tragicznym fina∏em kilkusetletniego zaboru rdzennych ziem ukraiƒskich, syste- matycznego niszczenia ukraiƒskiej substancji narodowej i tyle˝ samo lat trwajàcej, wiele- kroç krwawo t∏umionej przez Polaków walki narodu ukraiƒskiego o odzyskanie niepodle- g∏oÊci, utraconej w∏aÊnie za sprawà Rzeczypospolitej. By∏ to fina∏ jednego z ostatnich zaborów nowoczesnej Europy. Ostatni nastàpi∏ wraz z rozpadem imperium sowieckiego”. Nie podejmujàc dyskusji z tego rodzaju poglàdami, chcemy podkreÊliç, ˝e o zaprosze- niu do udzia∏u w konferencji i dyskusji decydowa∏y wy∏àcznie wzgl´dy merytoryczne, nie zaÊ kwestie polityczne, Êrodowiskowe czy jakiekolwiek inne. Wychodzimy z za∏o˝enia, ˝e tematy wzbudzajàce emocje powinny byç przedmiotem spokojnych dociekaƒ i analiz. IPN jest, jak nam si´ wydaje, w∏aÊciwym miejscem do prowadzenia tego rodzaju prac. Mamy nadziej´, ˝e niniejszy zbiór przyczyni si´ do lepszego zrozumienia tych tragicz- nych zagadnieƒ. Dariusz Libionka Grzegorz Motyka 4 O liÊcie tym prof. R. Szaw∏owski poinformowa∏ w wywiadzie udzielonym „Naszej Polsce” 2002, nr 15, zatytu∏owanym Kr´te Êcie˝ki IPN-u. Poniewa˝ znalaz∏o si´ w nim wiele nieprawdziwych stwierdzeƒ, uznaliÊmy, ˝e powinniÊmy si´ do nich odnieÊç. 10 Strona 13 Wykaz skrótów AAN – Archiwum Akt Nowych AK – Armia Krajowa A.K. – Armeekorps (korpus armijny) AW – Archiwum Wschodnie BAK – Bundesarchiv Koblenz (Archiwum Federalne w Koblencji) BAMA – Bundesarchiv/Militärarchiv Freiburg (Archiwum Federalne i Woj- skowe we Fryburgu) BCh – Bataliony Ch∏opskie BEP – Biuro Edukacji Publicznej BOss. – Dzia∏ R´kopisów Biblioteki Zak∏adu Narodowego im. Ossoliƒskich BUW – Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego CA KC PZPR – Centralne Archiwum KC PZPR CDAHOU – Centralnyj Der˝awnyj Archiw HromadÊkych Objednaƒ Ukrajiny (Centralne Archiwum Paƒstwowe Spo∏ecznych Organizacji Ukrainy) CDAWOWU – Centralnyj Der˝awnyj Archiw Wyszczych Orhaniw W∏ady Ukrajiny (Centralne Archiwum Paƒstwowe Wy˝szych Organów W∏adzy Ukrainy) DA SBU – Der˝awnyj Archiw S∏u˝by Bezpeky Ukrajiny (Archiwum Paƒstwowe S∏u˝by Bezpieczeƒstwa Ukrainy) DALO – Der˝awnyj Archiw LwiwÊkoji Ob∏asti (Archiwum Paƒstwowe Obwo- du Lwowskiego) DARO – Der˝awnyj Archiw RiwnenÊkoji Ob∏asti (Archiwum Paƒstwowe Ob- wodu Rówieƒskiego) DATO – Der˝awnyj Archiw TernopilÊkoji Ob∏asti (Archiwum Paƒstwowe Ob- wodu Tarnopolskiego) GARF – Gosudarstwiennyj Archiw Rossijskoj Fiedieracyi (Archiwum Paƒ- stwowe Federacji Rosyjskiej) GG – Generalgouvernement (Generalne Gubernatorstwo) GKBZpNP-IPN – G∏ówna Komisja Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu – Instytut Pami´ci Narodowej HA Qu – Hauptabteilung/Quartiermeister (g∏ówny urzàd kwatermistrza) IPMS – Instytut Polski i Muzeum im. gen. W. Sikorskiego w Londynie IPN – Instytut Pami´ci Narodowej KAI – Katolicka Agencja Informacyjna KC – Komitet Centralny Kedyw – Kierownictwo Dywersji Armii Krajowej KG – Komenda G∏ówna KGB – Komitiet Gosudarstwiennoj Biezopasnosti (Komitet Bezpieczeƒstwa Paƒstwowego) KP(b)U – Komunistyczna Partia (bolszewików) Ukrainy KPGW – Komunistyczna Partia Galicji Wschodniej KPP – Komunistyczna Partia Polski KPZU – Komunistyczna Partia Zachodniej Ukrainy Kripo – Kriminalpolizei (policja kryminalna) KÂZpNP-IPN – Komisja Âcigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu – Instytut Pami´ci Narodowej 11 Strona 14 MO – Milicja Obywatelska NARB – Nacyonalnyj Archiw Riespubliki Bie∏aruÊ (Archiwum Narodowe Re- publiki Bia∏oruskiej) NKGB – Narodnyj Komissariat Gosudarstwiennoj Biezopasnosti (Ludowy Komisariat Bezpieczeƒstwa Paƒstwowego) NKWD – Narodnyj Komissariat Wnutriennich Die∏ (Ludowy Komisariat Spraw Wewn´trznych) NSDAP – Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei (Narodowosocjali- styczna Niemiecka Partia Robotników) NSZ – Narodowe Si∏y Zbrojne NZW – Narodowe Zjednoczenie Wojskowe Obkom – Ob∏astnyj Komitiet (komitet obwodowy) OUN – Orhanizacija UkrajinÊkych Nacjonalistiw (Organizacja Ukraiƒskich Nacjonalistów) OUN-B – OUN frakcja Bandery OUN-M – OUN frakcja Melnyka OUN-SD – OUN Samostijnykiw Der˝awnykiw (OUN Niepodleg∏oÊciowców- -Paƒstwowców) OW – Okr´g Wojskowy PKB – Paƒstwowy Korpus Bezpieczeƒstwa PKO – Polski Komitet Opiekuƒczy PKWN – Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego PRL – Polska Rzeczpospolita Ludowa PZPR – Polska Zjednoczona Partia Robotnicza Qu – Quartiermeister (kwatermistrz) RGO – Rada G∏ówna Opiekuƒcza RKL – Rada Komisarzy Ludowych RKU – Reichskommissariat Ukraine (Komisariat Rzeszy Ukraina) RP – Rzeczpospolita Polska SB OUN – S∏u˝ba Bezpeky OUN (S∏u˝ba Bezpieczeƒstwa OUN) SBU – S∏u˝ba Bezpeky Ukrajiny (S∏u˝ba Bezpieczeƒstwa Ukrainy) SD – Sicherheitsdienst (S∏u˝ba Bezpieczeƒstwa) SHS – Srba, Hrvata i Slovenaca, Kraljevina (Królestwo Serbów, Chorwatów i S∏oweƒców) SKW – Samooboronni Kuszczowi Widdi∏y (Oddzia∏y Samoobrony Kuszczo- wej) „Smiersz” – kontrwywiad Armii Czerwonej (z ros. smiert’ szpionam) SPP – Studium Polski Podziemnej w Londynie SS – Schutzstaffeln (Sztafety/Zast´py Ochronne) strojbat – batalion budowlany ÂZ˚AK – Âwiatowy Zwiàzek ˚o∏nierzy Armii Krajowej UB – Urzàd Bezpieczeƒstwa UCK – UkrajinÊkij Centralnyj Komitet (Ukraiƒski Centralny Komitet) UJ – Uniwersytet Jagielloƒski UNDO – UkrajinÊke Nacjonalno-Demokratyczne Objednannia (Ukraiƒskie Zjednoczenie Narodowo-Demokratyczne) UNR – UkrajinÊka Narodna Republika (Ukraiƒska Republika Ludowa) 12 Strona 15 UNRA – UkrajinÊka Narodna Rewolucijna Armija (Ukraiƒska Narodowa Ar- mia Rewolucyjna) UNS – Ukrajiƒska Narodna Samooborona (Ukraiƒska Samoobrona Naro- dowa) UPA – UkrajinÊka PowstanÊka Armija (Ukraiƒska Powstaƒcza Armia) USRR – Ukraiƒska Socjalistyczna Republika Radziecka USRS – Ukraiƒska Socjalistyczna Republika Sowiecka USSD – UkrajinÊka Samostijna Soborna Der˝awa (Ukraiƒskie Niepodleg∏e Zjednoczone Paƒstwo) UWO – UkrajinÊka WijÊkowa Orhanizacija (Ukraiƒska Organizacja Wojsko- wa) WDP AK – Wo∏yƒska Dywizja Piechoty AK WIH – Wojskowy Instytut Historyczny WiN – Zrzeszenie „WolnoÊç i Niezawis∏oÊç” WKP(b) – Wszechzwiàzkowa Komunistyczna Partia (bolszewików) WP – Wojsko Polskie ZSRR – Zwiàzek Socjalistycznych Republik Radzieckich ZSRS – Zwiàzek Socjalistycznych Republik Sowieckich ZUP – Zwiàzek Ukraiƒców w Polsce ZWZ – Zwiàzek Walki Zbrojnej Strona 16 W∏odzimierz M´drzecki Polityka narodowoÊciowa II Rzeczypospolitej a antypolska akcja UPA w latach 1943–1944 W zgodnej opinii polityków i historyków, zarówno Polaków, jak Ukraiƒców, polityka paƒstwa polskiego w okresie mi´dzywojennym przyczyni∏a si´ do zaostrzenia konfliktu pol- sko-ukraiƒskiego, zw∏aszcza w ostatnich latach przed wybuchem drugiej wojny Êwiatowej. Do najcz´Êciej przywo∏ywanych negatywów tej polityki nale˝à: – pacyfikacja 1930 r., areszty polityków ukraiƒskich, likwidacja organizacji spo∏ecznych i kulturalnych (np. P∏asta), – ustawy j´zykowe z 1924 r. i, szerzej, ograniczenia w rozwoju szkolnictwa w j´zyku ukraiƒskim (symbolem jest tu sprawa uniwersytetu ukraiƒskiego), – kroki na rzecz przymusowej rekatolicyzacji prawos∏awnych i niszczenie Êwiàtyƒ pra- wos∏awnych, – brak dzia∏aƒ na rzecz poprawy po∏o˝enia drobnego rolnictwa ukraiƒskiego, a przeciw- nie, sprzyjanie nap∏ywowi na ziemie ukraiƒskie osadników polskich (pog∏´bianie si´ prze- ludnienia agrarnego, brak satysfakcjonujàcej reformy rolnej, osadnictwo wojskowe), – ograniczenia w zatrudnianiu prawos∏awnych i grekokatolików w instytucjach paƒ- stwowych, zw∏aszcza w administracji, wojsku, policji, transporcie i komunikacji, ∏àcznoÊci. Nale˝y z ca∏à mocà podkreÊliç, ˝e wyst´powanie wymienionych zjawisk nie podlega dys- kusji. Obie strony zgodnie przyznajà te˝, ˝e polityka paƒstwa polskiego mia∏a negatywny wp∏yw na charakter relacji polsko-ukraiƒskich po 1939 r. Ró˝nià si´ oczywiÊcie w interpre- tacji przytoczonych wy˝ej faktów. Tam gdzie cz´Êç Polaków mówi o obowiàzku znajomoÊci przez wszystkich obywateli j´zyka paƒstwowego, Ukraiƒcy b´dà mówiç o wynarodowieniu i przymusowej asymilacji. Gdy Polak b´dzie wskazywa∏ na koniecznoÊç obrony istniejàcego porzàdku prawnego i polskiej racji stanu, Ukrainiec b´dzie podkreÊla∏ brutalnoÊç form walki okupanta z bojownikami o najÊwi´tszà spraw´ niepodleg∏oÊci Ukrainy1. Negatywna ocena polityki narodowoÊciowej paƒstwa polskiego znajduje wyraêne odbi- cie w ró˝norodnych ukraiƒskich materia∏ach êród∏owych – wspomnieniach uczestników wy- darzeƒ, publicystyce, uzasadnieniach decyzji politycznych. Polityka ta oceniana jest w nich jednoznacznie jako antyukraiƒska i dyskryminacyjna. Mo˝na zatem przyjàç, ˝e doÊwiadcze- nia z okresu mi´dzywojennego cz∏onków gremiów kierowniczych Organizacji Ukraiƒskich Nacjonalistów i Ukraiƒskiej Powstaƒczej Armii oraz ich podkomendnych wp∏ywa∏y na po- dejmowane przez nich po 1939 r. decyzje polityczne i sposoby ich realizacji. Wydaje si´ jednak, ˝e powy˝sza konstatacja nie wyczerpuje istoty problemu – znacze- nia wydarzeƒ i zjawisk okresu mi´dzywojennego dla kszta∏towania stosunków polsko- -ukraiƒskich w latach 1939–1945. Tym bardziej ˝e naszkicowanego zwiàzku przyczynowo- -skutkowego w ˝adnym razie nie mo˝na czytaç na wspak – starajàc si´ udowadniaç, i˝ to polityka paƒstwa polskiego odpowiada za charakter dzia∏aƒ ukraiƒskich w stosunku do Polaków, i sugerowaç, ˝e ukraiƒskie dzia∏ania antypolskie by∏y skutkiem polityki paƒstwa 1 Znakomità ilustracj´ opisanej sytuacji stanowià materia∏y ze spotkaƒ historyków ukraiƒskich i polskich, organizowanych z inspiracji OÊrodka KARTA. Zob. Polska–Ukraina: trudne pytania, t. 1–2, Warszawa 1998. 14 Strona 17 polskiego w stosunku do Ukraiƒców w okresie mi´dzywojennym. By∏by to b∏àd tego same- go rodzaju, co twierdzenie, ˝e rewolucja w Rosji by∏a nieuchronnà konsekwencjà narasta- nia konfliktu klasowego i to car jest winny, i˝ go zastrzelono wraz z ca∏à rodzinà, bo wcze- Êniej êle rzàdzi∏. Wszak konflikt klasowy by∏ nie mniej zaogniony w innych krajach europejskich, a tam ostatecznie do rewolucji nie dosz∏o. Podobnie nie ka˝de represje wo- bec grupy upoÊledzonej prowadzà nieuchronnie do zbrojnego odwetu. Zw∏aszcza wymie- rzonego w ludnoÊç cywilnà. Klucz do rozwiàzania tej kwestii tkwi, jak sàdz´, raczej po stronie ukraiƒskiej ni˝ pol- skiej. Nale˝y postawiç pytanie – dlaczego w latach 1943–1945 Ukraiƒcy podj´li w stosunku do Polaków tak skrajne dzia∏ania, i zastanowiç si´, jakie czynniki z przesz∏oÊci, w tym z okresu mi´dzywojennego, mog∏y mieç wp∏yw na ukszta∏towanie takiej postawy wÊród Ukraiƒców. Analiza ró˝norodnych Êwiadectw ukraiƒskich pozwala udzieliç w miar´ precy- zyjnej odpowiedzi przynajmniej na pierwsze pytanie. Otó˝ dla ukraiƒskiej elity politycznej Polska i Polacy byli najwa˝niejszà przeszkodà w budowie na Zachodniej Ukrainie niepod- leg∏ego paƒstwa ukraiƒskiego, a dotychczasowe próby pokonania Polaków koƒczy∏y si´ kl´- skà. Przypomnijmy przy okazji, ˝e pomys∏ usuni´cia Polaków ze spornych terytoriów nie powsta∏ w warunkach drugiej wojny Êwiatowej. Has∏o „Polacy za San” pojawi∏o si´ oko∏o 1907 r. Ju˝ wtedy wÊród cz´Êci polityków ukraiƒskich zapanowa∏o przeÊwiadczenie, ˝e oby- dwa narody obok siebie na tej samej ziemi mieszkaç nie mogà2. Dalekosi´˝ne cele progra- mowe obu ruchów narodowych zosta∏y sformu∏owane jeszcze przed 1914 r. W latach 1917–1921 obie strony stara∏y si´ je zrealizowaç. Polakom si´ uda∏o, Ukraiƒcom nie. Jed- nak nie by∏ to koniec sporu, a tylko jeden z jego etapów. Dla ukraiƒskiego ruchu narodo- wego nic si´ nie skoƒczy∏o3. Zmieni∏y si´ tylko formy i warunki dzia∏ania. Okres mi´dzywo- jenny by∏ kolejnym, wa˝nym etapem konfliktu polsko-ukraiƒskiego. Dla dalszego uk∏adu stosunków polsko-ukraiƒskich mia∏ istotne znaczenie przede wszystkim dlatego, ˝e wyka- za∏ niemo˝noÊç znalezienia kompromisu mi´dzy programami polskiego i ukraiƒskiego ru- chu narodowego. Z roku na rok dla obu stron by∏o coraz bardziej oczywiste, ˝e Lwów czy ¸uck nie mogà byç wspólne, ale polskie albo ukraiƒskie, i to niezale˝nie od intencji Êrodo- wisk dà˝àcych do porozumienia. Dodajmy, ˝e paƒstwo polskie – tworzone i funkcjonujàce jako paƒstwo narodowe, by∏o dalekie od neutralnoÊci narodowej – za jeden ze swoich g∏ów- nych celów stawia∏o umocnienie fundamentów paƒstwowych w∏aÊnie na ziemiach wschod- nich. RównoczeÊnie ukraiƒski ruch narodowy, choç pokonany w zmaganiach o niepodleg∏à Ukrain´, by∏ w dwudziestoleciu mi´dzywojennym o wiele silniejszy ni˝ przed 1914 r. Syste- matycznie poszerza∏ swà baz´ spo∏ecznà i nie widzia∏ mo˝liwoÊci kompromisu w najwa˝- niejszej dla siebie sprawie – niepodleg∏oÊci Ukrainy4. Ów pat mog∏a prze∏amaç tylko zmia- na stosunków ludnoÊciowych na spornych ziemiach. Stare has∏o „Lachy za San” w nowych realiach mog∏o staç si´ konkretnà dyrektywà politycznà. I politycy ukraiƒscy zdecydowali si´ wykorzystaç moment historyczny do wcielenia jej w ˝ycie. Podsumowujàc najkrócej ten wàtek – z doÊwiadczeƒ, przede wszystkim z lat 1914–1939 (1942), politycy ukraiƒscy wyprowadzili wniosek, ˝e kompromis z Polakami nie jest mo˝li- wy i jedyny sposób rozstrzygni´cia sporu o suwerennoÊç Wo∏ynia i Galicji – to zmuszenie Polaków do opuszczenia tych ziem. 2 Proces narastania konfliktu polsko-ukraiƒskiego w Galicji przed pierwszà wojnà Êwiatowà zob. Cz. Par- tacz, Od Badeniego do Potockiego. Stosunki polsko-ukraiƒskie w Galicji w latach 1888–1908, Toruƒ 1996. 3 Zob. L. Mroczka, Spór o Galicj´ Wschodnià 1914–1923, Kraków 1998. 4 J. Hrycak, Historia Ukrainy 1772–2000, Lublin 2000. Rozdzia∏ poÊwi´cony okresowi mi´dzywojennemu autor zatytu∏owa∏ Wielka przerwa. 15 Strona 18 Przekonanie, ˝e Polacy powinni opuÊciç Wo∏yƒ i Galicj´ Wschodnià, nie przesàdza∏o jednak, jakimi sposobami i Êrodkami nale˝y si´ pos∏u˝yç. W wielu dokumentach ukraiƒ- skich znajdujemy przestrogi przed stosowaniem przemocy i terroru, zw∏aszcza w skali ma- sowej5. Jednak okaza∏y si´ one nieskuteczne. Wydaje si´, ˝e jednà z przyczyn eksplozji przemocy i okrucieƒstwa, jakà zainicjowa∏y dzia∏ania ukraiƒskie w 1943 r., by∏o powszech- ne wÊród Ukraiƒców poczucie dyskryminacji i krzywdy po∏àczone z pragnieniem odwetu. W kontekÊcie powy˝szego stwierdzenia szczególnego znaczenia nabierajà wydarzenia z lat 1917–1924, z okresu rewolucji i walk o formowanie ∏adu mi´dzynarodowego po pierw- szej wojnie Êwiatowej. W lutym 1917 r. na terenach pozostajàcych pod kontrolà rosyjskà rozpocz´∏a si´ rewolucja. Na ukraiƒskiej wsi w ciàgu kilkunastu miesi´cy zmiot∏a z po- wierzchni dotychczasowy ∏ad spo∏eczny. Przede wszystkim usun´∏a w∏aÊcicieli ziemskich – g∏ównie Polaków, i zacz´∏a budowaç, po raz pierwszy w dziejach, ch∏opski Êwiat bez „pa- nów”. W tradycji wsi ukraiƒskiej i bia∏oruskiej czasy te by∏y okreÊlane jako czasy wolnoÊci – „woli, swobody”. W 1919, a potem w 1920 r. „panowie” wygrali. Odebrali ch∏opom to, co ci zaj´li w dobie rewolucji, i zaprowadzili swoje rzàdy, które w gwarze ch∏opskiej by∏y na- zywane czasami „paƒskiej swobody”6. Jednak pora˝ka rewolucji na ziemiach, które wesz∏y w granice II Rzeczypospolitej nie oznacza∏a powrotu do przedrewolucyjnej stabilizacji. Dla ch∏opów „panowie” przestali byç nieod∏àcznà cz´Êcià porzàdku Êwiata (w co g∏´boko wie- rzy∏ nie tylko ukraiƒski mu˝yk przed rewolucjà). Stali si´ przeciwnikiem, którego mo˝na by∏o pokonaç. W dodatku przyk∏ad ZSRR pokazywa∏ naocznie, ˝e Êwiat bez „panów” nie musi byç utopià, marzeniem, jest nie tylko realny, lecz bardzo bliski. Z tej perspektywy w∏a- dza paƒstwa polskiego nie by∏a odbierana z tradycyjnà ch∏opskà pokorà, lecz budzi∏a nie- ustanne i dojmujàce poczucie krzywdy. KoniecznoÊç p∏acenia podatku by∏a odbierana jako forma wyzysku, a nie normalny obowiàzek obywatela, policjant traktowany by∏ jako zagro- ˝enie, nie zaÊ czynnik stabilizacji ∏adu spo∏ecznego7. Do zaognienia stosunków mi´dzy ch∏opami ukraiƒskimi a paƒstwem polskim przyczy- nia∏a si´ jeszcze jedna istotna rzecz – zabiegi na rzecz modernizacji kraju i podnoszenia po- ziomu cywilizacyjnego, które z punktu widzenia ch∏opa oznacza∏y niemal wy∏àcznie nowe wydatki i obowiàzki. Budowa utwardzonej drogi by∏a mu oboj´tna, bo do Warszawy i tak si´ nie wybiera∏, budowa nowego starostwa oznacza∏a dlaƒ tylko to, ˝e urz´dnicy majà no- wy pa∏ac, dalekosi´˝nych korzyÊci z rozwoju sieci telefonicznej i elektryfikacji nie widzia∏. Cz´sto nie rozumia∏ te˝ potrzeby coraz to nowych rozporzàdzeƒ w∏adzy dotyczàcych wsi – obowiàzkowych szczepieƒ zwierzàt, przepisów sanitarnych etc. Natomiast musia∏ za to wszystko p∏aciç. Dzia∏ania paƒstwa obejmowa∏y tak˝e polskich ch∏opów, jednak w przypadku ukraiƒskich i bia∏oruskich by∏y one odbierane jako forma Êwiadomej represji w stosunku do prawos∏awnego mu˝yka czy Rusina-unity. Zwróçmy teraz uwag´, ˝e mi´dzy rewolucjà lutowà a wrzeÊniem 1939 r. up∏yn´∏y zale- dwie 22 lata, mi´dzy wygaszeniem partyzantki antypolskiej na Wo∏yniu a poczàtkiem woj- ny lat 15. Oznacza∏o to, ˝e dla wi´kszoÊci mieszkaƒców ziem wschodnich doÊwiadczenie pierwszej wojny Êwiatowej, rewolucji, walk polsko-ukraiƒskich pozostawa∏o ˝ywe. Zarówno 5 R. Torzecki, Polacy i Ukraiƒcy. Sprawa ukraiƒska w czasie II wojny Êwiatowej na terenie II Rzeczypospoli- tej, Warszawa 1993, s. 172 i n. 6 Analiza sygnalizowanych zjawisk zob. W. M´drzecki, Przemiany spo∏eczne i polityczne na Wo∏yniu w latach 1917–1921 [w:] Metamorfozy spo∏eczne, Warszawa 1997, s. 137–170. 7 Ilustracj´ takiego sposobu myÊlenia odnajdujemy w prasie ukraiƒskiej okresu mi´dzywojennego oraz w wi´kszoÊci wspomnieƒ i relacji powsta∏ych w póêniejszym czasie. Zob. Na wicznu hanbu Polszczy, New York 1956. 16 Strona 19 has∏a i idee, jak te˝ formy walki. A te po obu stronach przypomina∏y najbardziej ociekajà- ce krwià strony Ogniem i mieczem. Z jednej strony palenie dworów i pa∏aców, mordowanie ich mieszkaƒców, z drugiej – akcje pacyfikacyjne podejmowane przez ludzi Jaworskiego czy Austriaków, pogromy ˚ydów, egzekucje przeprowadzane przez wszystkie si∏y „militarno- -polityczne”. Jednym s∏owem apokalipsa, której opis znajdujemy u Marii Dunin-Kozickiej czy Zofii Kossak-Szczuckiej8. Ch∏opi ukraiƒscy w∏aÊciwie od poczàtku potraktowali II Rzeczpospolità jako „paƒskà”. Do pobliskich majàtków powrócili panowie, wielu z nich obj´∏o urz´dy. A i przyjezdni urz´dnicy zachowywali si´ po paƒsku. W urz´dach, a nawet w szkole zapanowa∏a „paƒska” mowa. Niech´ç do „polskiego pana” ch∏opi ukraiƒscy i bia∏oruscy rozciàgn´li na paƒstwo polskie. W takim uk∏adzie nie tylko osadnicy wojskowi, ale nawet zasiedziali polscy ch∏opi z sàsiedztwa, którzy zresztà wcale nie kryli swego przywiàzania do Polski, stawali si´ cz´- Êcià obcego, „paƒskiego” Êwiata. To zaÊ oznacza∏o, ˝e w walce z „paƒskà Polskà” nie nale- ˝y pomijaç sàsiadów. W moim przekonaniu nie ma wielkiego sensu poszukiwanie odpowiedzi na pytanie, czy prezentowana w moich wywodach tak jednoznacznie negatywna ukraiƒska ocena II Rzeczy- pospolitej mia∏a charakter obiektywny, czy by∏a podyktowana osobistymi prze˝yciami, uprzedzeniami i z za∏o˝enia niech´tnym stosunkiem do paƒstwa polskiego, czy te˝ wyracho- waniem politycznym. Motorem dzia∏aƒ polityków ukraiƒskich nie by∏ cel negatywny – pra- gnienie odegrania si´ za prawdziwe czy urojone krzywdy, ale przede wszystkim dà˝enie do celu pozytywnego – budowy w∏asnego paƒstwa. Polacy byli jednà z wa˝nych przeszkód na tej drodze, a realia wojny stworzy∏y mo˝liwoÊç jej usuni´cia. Natomiast w przypadku bezpo- Êrednich wykonawców tego zamierzenia – w zdecydowanej wi´kszoÊci ch∏opów ukraiƒskich – o formach dzia∏ania decydowa∏o pragnienie odwetu po pora˝ce z lat 1918–1924, dà˝enie do zap∏aty za prawdziwe czy domniemane upokorzenia okresu „paƒskich” rzàdów, ch´ç ostatecznego zniszczenia „paƒskiego – polskiego” Êwiata i zapobiegni´cie jego odrodzeniu. Niech´ci do tego Êwiata dawali Êwiadectwo jeszcze zanim powsta∏a II Rzeczpospolita: w Ga- licji w strajkach 1902 r., na Wo∏yniu i Polesiu w dobie rewolucji i wojny domowej. Od czasu, kiedy ch∏opi przekonali si´, ˝e Êwiat bez „panów” mo˝e istnieç – znosili ich, ale tylko dopó- ty, dopóki musieli. Realia wojny i uczestnictwo w zorganizowanych strukturach militarno- -politycznych da∏y im mo˝liwoÊç ponownego wystàpienia przeciwko „paƒskiemu” Êwiatu. Charakter polityki polskiej w stosunku do problemu ukraiƒskiego by∏ wykorzystywany jako argument, który uzasadnia∏ koniecznoÊç „ostatecznego rozwiàzania” kwestii polskiej na Wo∏yniu i w Galicji Wschodniej. Nie sposób jednak historycznych argumentów, uzasad- niajàcych s∏usznoÊç decyzji politycznej, uwa˝aç za przyczyn´ sprawczà. Z polskiego punktu widzenia pojawia si´ problem inny. A mianowicie, jak my, Polacy, na w∏asny u˝ytek odpowiemy sobie na pytanie – czy jako naród panujàcy i gospodarz paƒ- stwa zrobiliÊmy w okresie mi´dzywojennym wszystko co mo˝liwe, aby konflikt przynaj- mniej ∏agodziç. Odpowiedê wypada zdecydowanie negatywnie. Przyt∏aczajàca wi´kszoÊç Polaków uzna∏a, ˝e spór polsko-ukraiƒski zosta∏ rozstrzygni´ty ostatecznie i obecny uk∏ad b´dzie istnia∏ ju˝ zawsze. W rezultacie uwa˝a∏a, ˝e zadaniem paƒstwa polskiego jest wycià- gni´cie konsekwencji ze zwyci´stwa i zagwarantowanie polskoÊci Polski od Bydgoszczy do Zaleszczyk. I polscy urz´dnicy usilnie nad tym pracowali9. 8 M. Dunin-Kozicka, Burza od wschodu, Warszawa 1920; Z. Kossak-Szczucka, Po˝oga, Kraków 1922. 9 Trudno inaczej odczytywaç intencje dzia∏aƒ podejmowanych przez aparat paƒstwowy, a opisanych w pra- cy A. Chojnowskiego, Koncepcje polityki narodowoÊciowej rzàdów polskich 1921–1939, Wroc∏aw 1979. 17 Strona 20 Polska inteligencja i drobnomieszczaƒstwo nie by∏y te˝ w swej masie wolne od jednego z grzechów g∏ównych – pychy, której wyrazem by∏o graniczàce z pogardà poczucie wy˝szo- Êci, jakie okazywali przy ka˝dej okazji w∏oÊcianom. Dodajmy, ˝e na równi polskim, jak nie- polskim10. Powodowa∏o to wiele konfliktów wÊród Polaków, ale znaczenie takiej postawy w stosunku do Ukraiƒców i Bia∏orusinów by∏o o wiele bardziej negatywne i dalekosi´˝ne. 10Pisa∏ o tym jeszcze w okresie mi´dzywojennym J. Cha∏asiƒski, M∏ode pokolenie ch∏opów, t. 1–4, Warsza- wa 1938. Szczególnie w t. 4, s. 131–155. 18