FOCJUSZ BIBLIOTEKA TOM IV EDYCJA KOMPUTEROWA: WWW.ZRODLA.HISTORYCZNE.PRV.PL MAIL: [email protected] MMIV � 2 T�UMACZENIE I OPRACOWANIE: O KTAWIUSZ JUREWICZ 3 WYKAZ SKR�T�W ACO Acta Conciliorum Oecumenicorum, wyd. F. Schwartz, Strasburg 1914 nn. Beck H. G. Beck Kirche und theologische Literatur im byzantinischen Reich, M�nchen 1959 (Byzantinisches Handbuch im Rahmen des Handbuchs der Altertumswissenschaft, t. I, cz. 2). CB Corpus Bonnense - Corpus scriptorum historiae Byzantinae, editio emendatior et copiosior, consilio B. G. Niebuhrii C. F. instituta, t. I-L, Bonn 1828-1897. Cod. Codex lub Codices (�Kodeks", �Kodeksy") Biblioteki Focjusza. EK Encyklopedia Katolicka, t. I-IV, Lublin 1985, t. V tam�e 1989, t. VI tam�e 1993. FGH Die Fragmente der griechischen Historiker, wyd. F. Jacoby, t. I-II, Berlin 1923-1926. FHG Fragmenta Historicorum Graecorum, wyd. C. M�ller, 5 tom�w, Paris 1841, 1848, 1849, 1851, 1870. GCS Die griechischen christlichen Schriftsteller der ersten (drei) Jahrhunderte, Berlin 1897 nn. gr. grecki, po grecku. Hunger H. Hunger Die hochsprachliche profane Literatur der Byzantiner, t. I-II, M�nchen 1978 (Byzantinisches Handbuch im Rahmen des Handbuchs der Altertumswissenschaft, t. I, cz. 5; t. II, cz. 5. Jurewicz O. Jurewicz Historia literatury bizanty�skiej, Wroc�aw 1984. Krumbacher K. Krumbacher Geschichte der byzantinischen Literatur von Justinian bis zum Ende des ostr�mischen Reiches (527-1453), M�nchen 1897, New York 1958. �ac. �acina, po �acinie. Mansi J. D. Mansi Sacrorum conciliorum nova et amplissima collectio, Florentiae-Venetiis 1759 nn. 4 PG J. P. Migne Patrologiae cursus completes. S�ries Graeca, 1-161, Parisiis 1857-1866. PL J. P. Migne Patrologiae cursus completus. S�ries Latina, 1-217, Parisiis 1844 nn. RE Pauly-Wissowa Real-Encyklop�die der dassischenAltertumswissenschaft, Stuttgart 1893 nn. SCh Sources Chr�tiennes, wyd. H. de Lubac, J. Dani�lou, C. Mond�sert, Paris 1942 nn. Sinko T. Sinko Literatura Grecka, t. I, cz. 1, Krak�w 1931; t. I, cz. 2, Krak�w 1932; t. II, cz. l, Krak�w 1947; t. II, cz. 2, Krak�w 1948; t. III, cz. l, Krak�w 1951; t. III, cz. 2, Wroc�aw 1954. SWP J. M. Szymusiak, M. Starowieyski S�ownik wczesnochrze�cija�skiego pi�miennictwa, Pozna� 1971 (Staro�ytna my�l chrze�cija�ska, pod red. J. M. Szymusiaka, t. II). wyd. wydanie. 5 WYKAZ AUTOR�W OM�WIONYCH W T. 4. BIBLIOTEKI �Kodeksy" Arystydes 246. 247. 248 Damascjusz 242 Diodor Sycylijski 244 Filostrat 241 Himeriusz 243 Jan Filopon 240 J�zef Flawiusz 238 Plutarch 245 Proklos 239 6 �KODEKSY" 238-248 238 Przeczytali�my Dawne dzieje Izraela J�zefa1. Dokonany z nich niniejszy wyb�r przedstawia to, co autor opowiada o Herodzie2: odbudowanie �wi�tyni3, zdobycie przez Heroda w�adzy nad kr�lestwem �ydowskim, przej�cie po nim rz�d�w przez jego potomk�w i jak te rz�dy wymkn�y im si� z r�k na rzecz arystokracji, kiedy to arcykap�ani obj�li w�adz� nad ludem; z kolei omawia pozosta�e wydarzenia splataj�ce si� z powy�szymi. Na ko�cu pi�tnastej ksi�gi Dawnych dziej�w Izraela J�zef m�wi, �e Herod w osiemnastym roku swego panowania odbudowa� �wi�tyni� w Jerozolimie. Wzni�s� j� kr�l Salomon4; p�niej zburzon� odbudowali w ci�gu czterdziestu sze�ciu lat zes�a�cy, kt�rzy powr�cili z Babilonu5, wspomaga� ich przy tym Dariusz, kr�l Pers�w6. �wi�tynia cieszy�a si� wielk� s�aw� przez sze��set lat. Herod zburzy� stare fundamenty, aby za�o�y� nowe i wznie�� budowl� dwukrotnie wi�ksz� od poprzedniej. �wi�tynia zbudowana przez zes�a�c�w by�a jednak ni�sza od Salomonowej o kilkana�cie miar. �wi�tynia Heroda mia�a sto �okci d�ugo�ci, by�a wysoka na ponad sto dwadzie�cia �okci; jej wysoko�� wszak�e uleg�a z biegiem lat zmniej- 1 J�zef Flawiusz-patrz Cod. 33 przyp. 8; por. Cod. 47,48,76. Przek�ady polskie jego dzie� patrz Biblioteka t. I, s. XXXII oraz Wojna �ydowska, t�um. J. Rado�ycki, Pozna� 1980. 2 Herod I Wielki, Askalonita (ur. ok. 73 r. przed Chr.) - kr�l Judei (37 r. - 4 r. przed Chr.). 3 Por. Cod. 47 przyp. 2. 4 Salomon (hebr. Szlomo, ur. ?-zm. 931/930 przed Chr.) - syn Dawida, kr�l Izraela (972/971-931/930 przed Chr.), wzmocni� w�adz� kr�lewsk�, dokona� nowego podzia�u administracyjnego kraju na prowincje, zreorganizowa� wojsko, rozwin�� handel, prowadzi� polityk� pokojow�, by� mecenasem kultury i literatury; budowniczy s�ynnej �wi�tyni Jahwe w Jerozolimie, wzniesionej ok. 960 r. przed Chr. (patrz l Ksi�ga Kr�lewska 5,15-6, 38); patrz te� ni�ej przyp. 82. 5 Babilon (hebr. Babel, gr. Babylon) - miasto w Mezopotamii nad Eufratem za�o�one ok. 2700 r. przed Chr., otoczone murami o obwodzie ok. 60 km, wyposa�onymi w sto bram, stolica Babilonii, o�rodek �ycia politycznego, kulturalnego i religijnego od czas�w Hammurabiego (XVII w. przed Chr.). Zdoby� je i zburzy� kr�l Asyrii, Sanherib (asyr. Sinaheriba) w 689 r. przed Chr. 6 Dariusz I - patrz Cod. 60 przyp. 7 i Cod. 190 przyp. 84. 7 szeniu, gdy� fundamenty osiad�y w ziemi. W czasach Nerona7 �ydzi mieli zamiar j� podwy�szy�. �wi�tyni� - powiada J�zef - wzni�s� Herod w ci�gu jednego roku i sze�ciu miesi�cy, zabudowania [314a] i mury j� otaczaj�ce - w okresie pe�nych o�miu lat. Bloki kamienne, kt�re pos�u�y�y za budulec dla �wi�tyni, by�y bia�e i mocne, d�ugo�� ka�dego z nich wynosi�a dwadzie�cia pi�� �okci, wysoko�� - osiem, grubo�� - oko�o dwunastu. Prac� wykonano wed�ug nast�puj�cego planu. Herod w�o�y� w to dzie�o wiele serca; tak wi�c najpierw zgromadzi� ca�y materia�; dla zwiezienia blok�w kamiennych rozporz�dza� tysi�cem woz�w. Opr�cz dziesi�ciu tysi�cy robotnik�w zatrudni� tysi�c kap�an�w, kt�rzy mieli wykona� prace w naj�wi�tszym miejscu �wi�tyni; tylu ich bowiem wyuczy� umiej�tno�ci murarskich i obr�bki drzewa; wszystkim im kupi� szaty kap�a�skie. Takie przygotowanie pozwoli�o Herodowi doprowadzi� w�asne plany do ko�ca szybciej, ni� si� spodziewano, za co otrzyma� wiele, i to znacznych oznak wdzi�czno�ci ze strony ludu, kt�ry w innych sprawach wcale nie by� z niego zadowolony. Gdy tylko Herod zako�czy� budow� �wi�tyni, natychmiast z�o�y� w ofierze trzysta kr�w; nie spos�b natomiast zliczy� ofiar, jakie z�o�yli pozostali �ydzi. Ten Herod jest synem Antypatra Idumejczyka8 i jego �ony Arabki (mia�a na imi� Cypryda). Za jego panowania narodzi� si� z Matki Dziewicy Chrystus, B�g nasz, dla zbawienia naszego rodzaju. Wiedziony �lep� nienawi�ci� ku Panu, Herod nie pochwyci� Go, ale zosta� morderc� wielu niemowl�t9. Powiadaj�, �e jako krwawy zbrodniarz przeszed� on wszystkich tyran�w, jacy kiedykolwiek �yli na �wiecie. Jego �on� by�a Mariamme (c�rka Aleksandry, c�rki arcykap�ana Hyrkana10; dzi�ki swej urodzie nigdy nie dzieli�a si� m�em z �adn� rywalk�). Herod, podburzony oszczerstwami Antypatra, sta� si� katem tej kobiety i zrodzonych z niej syn�w, Arystobula i Aleksandra11, kt�rzy byli na ustach wszystkich dzi�ki swej urodzie, wychowaniu i sprawno�ci fizycznej, ale w nie mniejszym stopniu i dlatego, �e byli synami kr�lewskimi. Wpierw zosta� katem swojej �ony, potem syn�w, a w ko�cu samego Antypatra, swego syna z pierwszej �ony. 7 Neron - patrz Cod. 33 przyp. 5. 8 Antypater zwany te� Antypasem - zarz�dca, p�niej prokurator Judei VIII, przeciwnik polityczny Arystobula. 9 Por. Ewangelia wed�ug �w. Mateusza 2,13-18. 10 Hyrkan (gr. Hyrkanos), syn Aleksandra Janneusza - patrz Cod. 76 [53a]. 11 Arystobul i Aleksander - synowie Heroda Wielkiego i Mariamme I, podejrzewani o knucie spisk�w, wci�� inwigilowani, zostali wtr�ceni do wi�zienia i na podstawie fa�szywych oskar�e� straceni z rozkazu ojca w 7 r. przed Chr. 8 Powalony straszliw� chorob� (wrzody opanowa�y tego nieszcz�nika, jego oddech sta� si� kr�tki, nogi nabrzmia�y mu bia�� ciecz�, m�czy�y go potworne kolki, w gnij�cym cz�onku zagnie�dzi�y si� robaki; trapi�y go nadto tysi�ce innych dolegliwo�ci), sam r�wnie� zako�czy� �ycie pi�tego dnia po zamordowaniu swego syna Antypatra, prze�ywszy w sumie siedemdziesi�t lat [314b], z kt�rych trzydzie�ci siedem wype�ni�y mu rz�dy kr�lewskie. Ten cz�owiek zosta� kr�lem wbrew prawu jak i w�asnym oczekiwaniom, a to dzi�ki zabiegom wodza rzymskiego Antoniusza12, niewolnika pieni�dzy, dzi�ki poparciu Augusta13 i uchwale senatu rzymskiego, kt�ra formalnie zatwierdzi�a go na tym stanowisku. Ten�e Herod by� pierwszym cudzoziemcem panuj�cym nad �ydami wbrew ich prawom. Urodzi� si� z ojca Idumejczyka wywodz�cego si� z Askalonu14 i b�d�cego synem Antypasa, pocz�tkowo nazywaj�cego si� r�wnie� Antypasem, a p�niej Antypatrem. Ten cz�owiek op�ywa� w wielkie bogactwa, odznacza� si� wrodzon� przedsi�biorczo�ci�, ale nie stroni� od wichrzycielstwa. By� w dobrych stosunkach z arcykap�anem �ydowskim Hyrkanem, natomiast z jego bratem, Arystobulem pozostawa� w trwa�ej niezgodzie. Dlatego n�ka� Hyrkana ci�g�ymi namowami i wreszcie nak�oni� go do tego, aby wszelkimi sposobami odzyska� w�adz� kr�lewsk�, kt�r� za jego zgod� sprawowa� Arystobul. Wa�� braci sta�a si� przyczyn� nieszcz��, jakie spad�y na nich samych, na ich rodzin� i ca�y lud �ydowski, i doprowadzi�a do tego, �e w�adza kr�lewska przesz�a w r�ce cudzoziemc�w. W ca�ym tym sporze z Arystobulem Antypater w spos�b oczywisty wiele zdzia�a� dla Hyrkana, a na szkod� Arystobula. W ko�cu Arystobul zosta� odes�any wraz z dzie�mi do Rzymu jako jeniec. Uciek� stamt�d i powr�ci�, by odzyska� Jude�. Rzymianie znowu obiegli go wraz z jego synem Antygonem (Antygon uciek� z Rzymu razem z ojcem). Pokonanego odes�ano do Rzymu i tam trzymano w wi�zieniu. Arystobul by� kr�lem i arcykap�anem przez trzy lata i sze�� miesi�cy, rz�dy swe sprawowa� wspaniale i wielkodusznie. Hyrkanowi nadano godno�� arcykap�ana, ale nie obdarzono go w�adz� kr�lewsk�15. Lud rz�dzi� si� sam. Hyrkanowi przyznano tytu� etnarchy 12 Marek Antoniusz - patrz Cod. 57 przyp. 6. 13 Oktawian August - patrz Cod. 57 przyp. 7. 14 Askalon (gr. Askalon) - miasto nadmorskie w p�d. Izraelu, dzi� Ashq�lon. H. Str�kowski, EK I, kol. 998. 15 Poza tym miejscem w tek�cie Hyrkana nazywa si� �arcykap�anem i kr�lem" (archiereus kal ethn�rches). 9 zamiast tytu�u kr�la. Za pontyfikatu Hyrkana Antypater znacznie powi�kszy� zakres swojej w�adzy. Walczy� po stronie wodz�w rzymskich z ich przeciwnikami i sam dzier�y� w r�ku wszystkie sprawy �ydowskie, gdy� Hyrkan upodoba� sobie stan ci�g�ej bezczynno�ci. Arystobula uwolni� z wi�zienia Juliusz Cezar16, z zamiarem wys�ania go do Syrii przeciwko zwolennikom Pompejusza17. Lecz stronnicy Pompejusza ubiegli Cezara i zg�adzili Arystobula za pomoc� trucizny. Scypion18, do kt�rego Pompejusz wys�a� Aleksandra, syna [315a] Arystobula, przypomnia� mu jego dawniejsze wyst�pki przeciw Rzymianom i kaza� go �ci�� toporem. Po zwyci�stwie odniesionym nad Pompejuszem Juliusz Cezar mianowa� Antypatra namiestnikiem Judei19. Antypater przyby� do tego kraju, powierzy� swemu synowi Fasaelowi20 dow�dztwo wojskowe nad Jerozolim� i okolicami. Jego drugi syn, Herod, b�d�c jeszcze w wieku m�odzie�czym (sko�czy� bowiem pi�tna�cie lat), otrzyma� rz�dy nad Galile�21, a wczesna m�odo�� nie przeszkadza�a mu w okazywaniu energii i pomys�owo�ci. Swym post�powaniem Antypater zyska� sobie w�r�d ludu taki podziw, jakim si� otacza kr�la, a jednocze�nie wcale si� nie zmieni�a jego �yczliwo�� i wierno�� wobec arcykap�ana Hyrkana. Antypater zosta� zg�adzony w�wczas, kiedy otwiera�o si� przed nim d�ugie i wspania�e pod ka�dym wzgl�dem �ycie. Otruli go spiskowcy. Malich22 przekupi� podczaszego Antypatra i nak�oni�, by dola� trucizny do podanego mu napoju. Malich sam by� �ydem, potrafi� zdoby� si� na podst�pny czyn, a kiedy wzbudzi� podejrzenie, umia� usun�� je za pomoc� przysi�g i udawania przyja�ni. Tymczasem znalaz� w Herodzie przeciwnika nie gorszego, jak si� wydawa�o, od siebie, umiej�cego w spos�b naturalny pos�ugiwa� si� podst�pem, czy raczej sprytniejszego, kt�ry domaga� si� zado��uczynienia za �mier� ojca; Malich zgin�� pod ciosami sztylet�w. 16 Juliusz Cezar - patrz Cod. 57 przyp. 5. 17 Pompejusz Wielki - patrz Cod. 57 przyp. 4. 18 Kwintus Metellus Scypion - te�� Pompejusza, prokonsul Syrii. 19 Judea (gr. Iudaia, hebr. Jehud) - patrz Cod. 105 przyp. 3. 20 Fasael (gr. Phasaelos) - najstarszy syn Antypatra i Cyprydy, bra� udzia� w sporach swego brata Heroda o w�adz� prowadzonych z Hyrkanem i Antygonem. W 47 r. przed Chr. by� zarz�dc� (strategiem) Jerozolimy i Judei, w 42 r. - tetrarch� Judei, zmar� �mierci� samob�jcz�. 21 Galilea (gr. Galilaia) - kraj w p�n. cz�ci historycznej Palestyny (dzi� w Izraelu), podbity przez Rzymian w I w. Cesarz Kaligula powierzy� rz�dy nad Galile� Agryppie, wnukowi Heroda Wielkiego. 22 Malich (gr. Malichos lub Malchos) - wybitna i wp�ywowa osobisto��, przeciwnik polityczny Antypatra i Heroda. 10 Antygon23, syn Arystobula, zjedna� sobie za pomoc� pieni�dzy Fabiusza24, nadto pozyska� drog� ma��e�stwa Ptolemeusza25, syna Menaja (po�lubi� bowiem jego siostr�), a tak�e kilku innych i podj�� wypraw� wojenn� przeciwko Judei. Herod wyda� mu bitw�, odni�s� zwyci�stwo i wypar� jego wojsko z ziemi judejskiej. Kiedy przyby� do Jerozolimy, miasto i sam Hyrkan zgotowali mu jako zwyci�zcy wspania�e przyj�cie. W�dz rzymski Antoniusz za cen� z�ota przekaza� Herodowi i jego bratu Fasaelowi tetrarchie judejskie, a Hyrkan wcale nie by� z tego powodu niezadowolony. Gdy lud wni�s� oskar�enie przeciw Herodowi, uzyska� tylko tyle, �e oskar�yciele ponie�li kar�, a nie zyskali uznania za postawione przez siebie zarzuty. Sta�o si� tak dlatego, �e Antoniusz zosta� przekupiony z�otem, a Hyrkan sta� po stronie Heroda, gdy� ten po�lubi� ju� jego wnuczk� Mariamme. Po �mierci Ptolemeusza Menaja rz�dy przej�� jego syn Lizaniasz26. Syn kr�lewski Pakor27 [315b] i Bazafarmanes, satrapa partyjski, opanowali Syri�. Lizaniasz sprzymierzy� si� z satrap� i zawar� uk�ad przyja�ni z Antygonem, synem Arystobula. Antygon przyrzek� Partom, �e da im tysi�c talent�w i pi��set kobiet, je�li przywr�c� mu kr�lestwo odziedziczone po ojcu, odbieraj�c je Hyrkanowi, i je�li zg�adz� zwolennik�w Heroda. Tote� Pakor i Bazafarmanes wprowadzili Antygona. Zwolennicy Heroda wydali im wojn�; po obu stronach pad�o wielu �o�nierzy. W dzia�aniach wojennych wyr�ni� si� szczeg�lnie Herod. W ko�cu Hyrkan i Fasael wpadli w r�ce Part�w na skutek podst�pu28. Fasael ubieg� �mier�, jak� mu gotowali wrogowie; sam rozbi� sobie g�ow� o ska�� i tak zako�czy� �ycie. Hyrkana zatrzymano jako je�ca. Nast�pnie Partowie odbili Jerozolim�. Herod z trudem wymkn�� si� im dzi�ki swej zr�czno�ci, szybkiej decyzji i wrodzonemu m�stwu. Wrogowie zrabowali dobra mieszka�c�w Jerozolimy z wyj�tkiem maj�tku Hyrkana (mia� on osiemdziesi�t talent�w) i w ten spos�b osadzili Antygona na tronie ojcowskim. 23 Antygon (gr. Antigonos) - po dwukrotnej ucieczce z Rzymu pozostawa� pod opiek� Ptolemeusza, kt�ry wprowadzi� go do Judei; usuni�ty z Judei przez Heroda, prowadzi� wojn� z jego wojskami, kt�re zada�y mu kl�sk� pod Jerychem; uznany za wroga Rzymu, zosta� �ci�ty na rozkaz Antoniusza (patrz przyp. 100). 24 Fabiusz - rzymski zarz�dca Damaszku. 25 Ptolemeusz (gr. Ptolemaios) syn Menaja (gr. Mennaios) - kr�l Chalcydy (cz�ci krainy iturejskiej w pm. Palestynie), przeciwnik polityczny Arystobula. 26 Lizaniasz (gr. Lysanias) - syn i nast�pca Ptolemeusza, tetrarcha Abili, sprzymierzony z Antygonem, zosta� zabity z rozkazu Kleopatry, kr�lowej Egiptu. 27 Pakor (gr. Pakoros), syn kr�la Part�w, Orodesa - w�dz wojsk partyjskich. 28 Obaj zostali wys�ani w poselstwie do satrapy partyjskiego Bazafarmanesa (Barzafranesa), kt�ry wtr�ci� ich do wi�zienia. 11 Aby jego wuj Hyrkan nie m�g� nadal sprawowa� czynno�ci kap�a�skich, Antygon obci�� mu uszy (brak jakiejkolwiek cz�ci cia�a stanowi� u �yd�w przeszkod� w wykonywaniu funkcji kap�ana) i wyda� Partom, �eby go zabrali ze sob�. Herod nigdy nie pozostawa� bezczynny. Wpierw pojecha� do Malicha 29, kr�la Arab�w, �ywi�c nadziej�, �e znajdzie u niego pomoc w imi� przyja�ni ojcowskiej. Nie osi�gn�wszy niczego, uda� si� do Brundyzjum30, do wodza rzymskiego Antoniusza, a stamt�d wraz z nim - do Rzymu, op�akuj�c sw�j los i �mier� brata. Mia� zamiar doprowadzi� do tego - je�li tylko mu si� uda - �eby w�adz� przej�� jego szwagier, syn c�rki Hyrkana; sam bowiem nie mia� najmniejszej nadziei na w�adz� dla siebie, poniewa� by� cudzoziemcem. Tymczasem Antoniusz i August na podstawie uchwa�y senatu og�osili Heroda kr�lem Judei. Walczyli wraz z Herodem wielokrotnie przeciw Antygonowi i po wielu rzeziach i bitwach wzi�li go do niewoli. Taki koniec wojny by� dzie�em wodza rzymskiego Sozjusza31; tak oto Rzymianie jeszcze bardziej umocnili w�adz� Heroda. W�dz rzymski Antoniusz wzi�� Antygona jako je�ca i postanowi� trzyma� go w wi�zieniu do czasu odbycia triumfu [316a], lecz kiedy dowiedzia� si�, �e nar�d �ydowski wszcz�� bunt przeciw Herodowi z nienawi�ci do niego, rozkaza� �ci�� Antygonowi g�ow� w Antiochii. Gdy Hyrkan us�ysza�, �e Herod zosta� kr�lem, zwr�ci� si� do kr�la Fraatesa32 z pro�b� o zgod� na powr�t, a poniewa� i Herod wyst�pi� z tak� sam� pro�b�, Hyrkana odes�ano do ojczyzny. Hyrkan �ywi� nadziej�, �e u Heroda wiele osi�gnie. Herod pocz�tkowo zachowywa� wobec niego pozory wielkiej �yczliwo�ci i szacunku. P�niej wysun�� przeciwko niemu fa�szywe oskar�enie o przekupstwo i zdrad� na rzecz Arab�w, po czym skaza� na �mier� tego maj�cego ponad osiemdziesi�t jeden lat cz�owieka, kt�rego wielka zacno�� i pokojowe usposobienie 29 Malich - kr�l Nabata�w (57 r.- 30 r. przed Chr.), ludu osiad�ego w p�n.-zach. Arabii ze stolic� w Petra, Za wsp�dzia�anie z Hyrkanem zosta� na rozkaz Heroda stracony; patrz przyp. 22. 30 Brundyzjum (gr. Brentesion) - miasto w Apulii w p�d.-wsch. W�oszech, dzi� Brindisi. 31 Sozjusz (gr. S�ssios, Caius Sosius) - konsul rzymski w latach 38-37, dow�dca wojsk Antoniusza, namiestnik Syrii i Judei. 32 Fraates IV (gr. Phraates) - kr�l Fart�w, zasiad� na tronie po zamordowaniu swego ojca Orodesa i 29 braci, utrzymywa� przyjazne stosunki z Rzymem. Oktawian August przys�a� mu niewolnic� Muz�; z ni� Fraates mia� syna Fraatakesa. Muza zamordowa�a go, osadzaj�c na tronie swego syna jako Fraatesa V w 2 r. 12 by�y nies�ychane. Arystobula, wnuka Hyrkana i brata swej �ony Mariamme za wstawiennictwem Aleksandry, matki obojga, i samej Mariamme Herod wyni�s� do godno�ci arcykap�ana, gdy ten mia� siedemna�cie lat. Niebawem jednak kaza� go udusi� w k�pieliskach Jerycha33. Taki oto by� Herod i tak ju� wcze�niej o nim m�wiono. Umieraj�c Herod wyznaczy� w testamencie i za zgod� Cezara na nast�pc� swego syna Archelaosa34. Cezar natomiast (by� nim August) og�osi� Archelaosa w�adc� po�owy pa�stwa i powiedzia�, �e obdarzy go godno�ci� kr�la, je�li przekona si�, �e b�dzie sprawowa� rz�dy umiarkowanie i sprawiedliwie. Pozosta�� cz�� pa�stwa podzieli� i ustanowi� w niej jako tetrarch�w Filipa35 i Antypatra36, kt�rzy r�wnie� byli synami Heroda. Poniewa� Archelaos sprawowa� w�adz� nad �ydami surowo i na mod�� ojca, jego podw�adni, tyranizowani, odwo�ali si� do Cezara - Archelaos zosta� pozbawiony w�adzy w dziewi�tym roku swego panowania i skazany na sta�y pobyt w Vienne, w Galii. Odt�d Judea spad�a z rangi kr�lestwa do rz�du prowincji. Herod37, syn Heroda Wielkiego, tetrarcha Galilei i Perei38, zakocha� si� (jak m�wi J�zef) w �onie swego brata Heroda39; mia�a ona na imi� Herodiada40. Tak�e pochodzi�a od Heroda Wielkiego, by�a c�rk� jego syna Arystobula, kt�rego skaza� na �mier�. Bratem jej by� Agryppa. Herod 33 Jerycho (gr. Ierichus) - 1) dzi�. Tell el-Sultan, staro�ytne miasto w p�n.-zach. Jordanii, w dolinie rzeki Jordan, silnie ufortyfikowane przez Kananejczyk�w oblega� i zdoby� Jozue (Ksi�ga Jozuego 6,1; l Ksi�ga Kr�lewska 16, 34; 2 Ksi�ga Kr�lewska 2,4 nn.); 2) dzi�. Tell-Abu el Alajik - miasto nad uj�ciem rzeki El qelt do Jordanu, zimowa rezydencja Heroda (por. Ewangelia wed�ug �w. Marka 10,46 nn.). 34 Archelaos - syn Heroda Wielkiego i Maltake, w 6 r. skazany na wygnanie do Vienne (gr. Vienna, �ac. Vienne ma dwa znaczenia: dzi�. Wiede� w Austrii i Vienne we Francji, tu chodzi o to drugie miasto). 35 Filip - syn Heroda Wielkiego i Kleopatry z Jerozolimy, otrzyma� czwart� cz�� kr�lestwa ojca, tetrarchi�, zm. w 34 r. 36 Antypater (gr. Antipatros) - syn Heroda Wielkiego i Dorydy z Jerozolimy, o�eniony z c�rk� Antygona z rodu hasmonejskiego, stracony w 4 r. 37 Herod Antypas - syn Heroda Wielkiego i Maltake, �ledzi� dzia�alno�� Jana Chrzciciela (syna Zachariasza i El�biety). Gdy ten gani� jego nielegalny zwi�zek z Herodiad�, skaza� go za namow� c�rki Herodiady, Salome, kt�r� mia�a ze zwi�zku z Herodem Filipem, na �ci�cie. Skazany na wygnanie w 39 r. (por. Ewangelia wed�ug �w. Marka 6,17-29). 38 Perea (gr. Peraia) - kraina po�o�ona na wsch. od Morza Martwego, zwana te� Zajordani�, wchodzi�a w sk�ad pa�stwa Heroda Wielkiego. W Perei le�a�a miejscowo�� Betania, w kt�rej dzia�ali Jan'Chrzciciel i p�niej Jezus Chrystus (Ewangelia wed�ug �w. Jana 1,28; 10,40; 12,1). 39 Herod Filip - syn Heroda Wielkiego i Mariamme II, c�rki arcykap�ana Szymona, zwany te� Boetos (4 r. przed Chr. - 34 r. po Chr.), m�� Herodiady, ojciec Salome. 40 Herodiada - c�rka Arystobula i Berenike, po�lubi�a Heroda Filipa, po nim Heroda Antypasa. 13 odebra� j� m�owi i poj�� za �on�. On te� by� tym, kt�ry pozbawi� �ycia Jana Chrzciciela w obawie - utrzymuje J�zef � �eby nie podburzy� przeciw niemu ludu; wszyscy bowiem post�powali zgodnie z naukami Jana dzi�ki jego ogromnej cnocie. Na panowanie Heroda przypad�a r�wnie� M�ka Zbawiciela. Potomek pierwszego Heroda, Agryppa41, syn skazanego na �mier� Arystobula i brat Herodiady [316b] prze�y� niesko�czenie wiele przyg�d i zmiennych kolei losu. Skazanego przez Cezara Tyberiusza42 na do�ywotnie wi�zienie wypu�ci� na wolno�� - w swej ku niemu �yczliwo�ci - Cezar Gajusz43; wybrany na kr�la tetrarcha Filipa (brata pierwszego Heroda) otrzyma� Agryppa nadto tetrarchi� Lizyniasza, po czym wsiad� na statek i ku podziwowi wszystkich ludzi, uderzonych tak nag�� zmienno�ci� losu, odp�yn�� do Judei. Zaskoczona tym by�a r�wnie� Herodiada - zazdro�� zada�a jej �mierteln� ran�. Nie przestawa�a naprzykrza� si� swemu m�owi tak d�ugo, a� zmusi�a go, by pojecha� do Rzymu i zaj�� si� gorliwie spraw� pozyskania dla siebie tronu kr�lewskiego. Wyjecha� wraz z ni�. Za nimi pod��y� Agryppa i dogoni� ich w chwili, gdy dopiero co zeszli ze statku. Oskar�y� Heroda przed Cezarem Gajuszem o sta�� wrogo�� wobec Rzymian (istotnie, jeszcze za �ycia Tyberiusza Herod zawar� traktat o przyja�ni z Sejanem44, kt�ry by� wrogiem Rzymian, a i teraz zamierza� post�pi� podobnie, sprzymierzaj�c si� przeciw Rzymianom z Artabanem45, kr�lem Fart�w). Herod uzyska� tyle, �e zamiast wymarzonego kr�lestwa zosta� usuni�ty ze swej dotychczasowej tetrarchii, zes�any do Lugdunum46 na do�ywotnie wygnanie, na kt�re dobrowolnie pod��y�a wraz z m�em r�wnie� Herodiada. Tetrarchi� Heroda Gajusz odda�, jako jeszcze jedn�, Agryppie. Aby odr�ni� Agrypp�, o kt�rym mowa, od jego syna47, nazywa si� go Agryppa Wielkim. Panowa� on nad �ydami - powiada J�zef - otaczaj�c ich wielk� �yczliwo�ci�. Chc�c si� im, jak si� wydaje, przypodoba�, kaza� 41 Agryppa - Herod Agryppa I Wielki, syn Arystobula i Berenike, wnuk Heroda Wielkiego, m�� Cyprydy, zm. w 41 r. 42 Tyberiusz Nero (Tiberius Iulius Caesar), syn Augusta i Julii - przyja�ni� si� z Herodem Antypasem, p�niejszy cesarz Tyberiusz (14-37). 43 Gajusz (Gaius lulius Caesar Caligula) - cesarz Kaligula (37-41). 44 Sejan (Lucius Aelius Seianus) - dow�dca pretorian�w, organizator spisku przeciwko cesarzowi Tyberiuszowi, skazany na kar� �mierci w 31 r. 45 Artaban III (gr. Artabanos) - kr�l Part�w, prowadzi� zwyci�skie wojny z Rzymem za panowania cesarza Tyberiusza. 46 Lugdunum - miasto w Galii po�o�one przy uj�ciu Araru (Saony) do Rodanu, stolica prowincji Galia Lugdunensis. Dzi�. Lyon. 47 Herod Agryppa II M�odszy, syn Agryppy I i Cyprydy. Zmar� bezdzietnie w 100 r. 14 �ci�� mieczem Jakuba48, brata Jana. Usi�owa� pozbawi� �ycia r�wnie� Piotra, pierwszego w�r�d Aposto��w, lecz mu to si� nie uda�o. Agryppa odziany w szat� haftowan� srebrem przemawia� do licznie zgromadzonych ludzi. S�uchaj�c s��w padaj�cych z t�umu i nie sprzeciwiaj�c si� temu, �e �w posuwa� si� w pochlebstwach do szczytu bezbo�no�ci, zosta� na miejscu ukarany. Dosta� silnych b�l�w �o��dka; zmar� w pi�� dni p�niej. Mia� w�wczas pi��dziesi�t cztery lata. Na tronie zasiada� przez siedem lat, z kt�rych cztery przypad�y na okres panowania Gajusza. W ci�gu trzech lat sprawowa� rz�dy nad tetrarchi� Filipa, w czwartym roku otrzyma� nadto tetrarchi� Heroda. Trzy nast�pne lata jego rz�d�w przypad�y na okres panowania Klaudiusza; w�wczas uzyska� jeszcze Jude�49, Samari�50 i Cezare�51; da� mu je Cezar. Taki by� koniec �ycia Agryppy. Na pi�� dni przed �mierci� pojawi�a si� nad jego g�ow� sowa (to skrzydlate stworzenie tak samo [317a] nazywa si� u Rzymian52); ten�e ptak przepowiedzia� mu, jak utrzymuje J�zef, obj�cie w�adzy kr�lewskiej. Agryppa pozostawi� po sobie czworo dzieci53: syna Agrypp�54, maj�cego w�wczas siedemna�cie lat, i trzy c�rki: Berenike55, Mariamme56 i Druzyll�57. Pierwsza mia�a szesna�cie lat, wysz�a za m�� za swego stryja Heroda. Mariamme liczy�a sobie dziesi�� lat, a Druzylla - sze��. Niespodziewanie porwali je Sebastenowie58; powo- 48 �w. Jakub, syn Zebedeusza, brat �w. Jana (Ewangelia wed�ug �w. Marka 1,19). Aposto� skazany na �mier� przez Agrypp� ok. 44 r. (Dzieje Apostolskie 12,2). 49 Judea - patrz Cod. 105 przyp. 3. 50 Samaria (gr. Samareia) - stolica Pa�stwa P�nocnego (dzi�. Izrael), za�o�ona w pocz�tkach IX w. przed Chr. Zburzon� w VIII w. przed Chr. odbudowa� Herod Wielki i zmieni� jej nazw� na Sebaste ku czci Oktawiana Augusta (gr. Sebaste=�ac. Augusta). Dzi�. Samaria - kraina na zach. od Jordanu w pa�stwie Izrael. 51 Cezarea Palesty�ska (gr. Kaisareia Palaistirie) - miasto po�o�one w odleg�o�ci ok. 30 km na p�d. od dzi�. Hajfy, wzniesione przez Heroda Wielkiego na cze�� Oktawiana Augusta (patrz Cod. 1 przyp. 4). Dzi�. Kajsarije w Izraelu. G��wny punkt strategiczny Rzymian w wojnie �ydowskiej. 52 Sowa - gr. bubon, �ac. bubo. 53 Agryppa mia� z Cypryd� pi�cioro dzieci, opr�cz wymienionych - syna Druzusa, kt�ry zmar� w wieku m�odzie�czym. 54 Agryppa II - patrz przyp. 47. 55 Berenike - �ona Heroda, kr�la Chalcydy, z kt�rym mia�a dw�ch syn�w: Berenikiana i Hyrkana; p�niej po�lubi�a Polemona, kr�la Cylicji. 56 Mariamme - c�rka Heroda Agryppy I Wielkiego i Cyprydy, �ona Juliusza Archelaosa, syna Helkiasza, z kt�rym mia�a' c�rk� Berenike; w drugim zwi�zku - �ona Demetriusza z Aleksandrii, matka Agryppina. 57 Druzylla - �ona Azyza, kr�la Emesy, w drugim zwi�zku - �ona Feliksa, prokuratora Judei (zm. w 79 r.). 58 Sebastenowie (gr. Sebastenoi) - Samarytanie, mieszka�cy Sebasty, dawnej Samarii. 15 duj�c si� �lepym gniewem umie�cili dziewcz�ta w domach publicznych, skazali je na pe�n� sromot� - i t� daj�c� si� wypowiedzie�, i t� nie do wypowiedzenia. Klaudiusz59 by� na nich oburzony, nie ukara� ich jednak stosownie do pope�nionej zbrodni. Agryppa, syn Agryppy, wyruszy� po �mierci ojca60 do Rzymu. Klaudiusz postanowi� odda� mu kr�lestwo po ojcu, lecz powstrzyma�y go pewne osoby, kt�re odradza�y to, daj�c za pow�d m�odzie�czy wiek Agryppy. Wys�a� wi�c Fadusa61 jako w�adc� Judei, Agrypp� wyznaczy� na kr�la Chalcydy62, w kt�rej panowa� niedawno zmar�y Herod63. Po czterech latach obdarowa� Agrypp� tetrarchi� Filipa i Batane�64, doda� r�wnie� Trachonitis65, by�� tetrarchi� Lizyniasza; da� mu je, ale jednocze�nie pozbawi� go Chalcydy. Agryppa wyda� swoj� siostr� Druzyll� za m�� za kr�la Emesy 66 Azyza, kt�ry by� obrzezany, gdy� Epifanes, syn Antiocha67, nie zgodzi� si� na obrzezanie mimo danej obietnicy - dlatego dosz�o do zerwania zar�czyn. P�niej doprowadzi� do rozwodu Druzylli z Azyzem i sprawi�, �e po�lubi�a ona Feliksa68, w�adc� Judei urzeczonego jej niezwyk�� urod�. Mariamme odda� Archelaosowi, synowi Helkiasza, kt�remu przyobieca� j� jeszcze jej ojciec. Z tego ma��e�stwa zrodzi�a si� Berenike. Po �mierci Klaudiusza jego nast�pca Neron obdarowa� Agrypp� cz�ci� Galilei, Tyberiad�69 i Taryche�70, ��daj�c w zamian pos�usze�stwa dla siebie. Da� mu nadto Juliad�71, miasto w Perei, i dziesi�� otaczaj�cych j� wsi. �w 59 Klaudiusz (Tiberius Claudius Nero Germanicus) - cesarz Klaudiusz (41-54). 60 W 41 r. 61 Fadus Kuspiusz (gr. Phados K�spios) - prokurator Judei. 62 Chalcyda - patrz przyp. 25. 63 Zm. w 48 r. 64 Batane� (gr. Balanaia) - toparchia le��ca na zach. od g�ry Golan nad Jordanem i jeziorem Genezaret, graniczy�a z Trachonem. 65 Trachonitis (Trachon) - kraina w Zajordanii mi�dzy Damaszkiem i Batane�. 66 Emesa - miasto w Syrii nad rzek� Orontes, sprzymierzone z Rzymem. 67 Antioch IV, kr�l Kommageny, krainy w Syrii granicz�cej z Cylicj� (od zach.), Kapadocj� (od p�n.), Armeni� i Mezopotami� (od wsch.). Po �mierci kr�la Antiocha III w 17 r. cesarz Tyberiusz przy��czy� je ponownie do Syrii, cesarz Kaligula zwr�ci� Kommagen� Antiochowi IV. 68 Patrz przyp. 57. 69 Tyberiada (gr. Tiberias) - miasto na zach. brzegu jeziora Genezaret, wzniesione przez Heroda Antypasa w 20 r., wzmiankowane w Ewangelii wed�ug �w. Jana 6,23. 70 Tarychea - miasto nad jeziorem Genezaret. 71 Juliada (gr. Iulias) - dawne miasto Betharamfte, kt�rego nazw� Herod przemieni� na cze�� �ony Cezara, Julii. 16 Agryppa to ten sam, za kt�rego panowania �wi�ty Pawe� przemawia� przed trybuna�em Festusa72. Po Fadusie w�ada� Judea wys�any tam Kuman73, po nim, odwo�anym do Rzymu z powodu wysuni�tych przeciw niemu oskar�e�, zosta� wys�any tam Feliks, po nim - Festus, potem - Albin, w ko�cu - Florus. W drugim roku rz�d�w Florusa rozpocz�a si� wojna �yd�w z Rzymianami, kt�r� spowodowa�y nadu�ycia, jakich dopuszcza� si� on wobec rz�dzonych. By� w�wczas dwunasty rok panowania Nerona74. [317b] Annasz75, syn Annasza, przyj�� godno�� arcykap�ana, odebrawszy j� J�zefowi76. By� niebywale dumny i zuchwa�y, nale�a� do sekty Saduceusz�w77, kt�rzy byli surowi w swych s�dach i gotowi do ka�dej samowoli. Tak wi�c �w Annasz po �mierci Festusa w Judei, ale jeszcze przed obj�ciem przez Albina urz�du, zwo�a� moc� swej w�adzy Sanhedryn i oskar�y� Jakuba, brata Pana naszego, a wraz z nim innych o niepos�usze�stwo wobec prawa i skaza� ich na �mier� przez ukamienowanie. Dlatego najbardziej umiarkowani �ydzi i sam kr�l Agryppa, poruszeni tym czynem, wyp�dzili go, kiedy w�a�nie rozpocz�� si� trzeci miesi�c jego kap�a�stwa; na miejsce Annasza wyznaczyli Jezusa78, syna Damneusza. Po �mierci Aarona, brata Moj�esza79, godno�� arcykap�ana przesz�a na jego syn�w i dalej na ich potomk�w, gdy� prawo dziedziczenia po ojcach zabrania�o komukolwiek, kto nie mia� w �y�ach krwi Aarona, piastowania godno�ci arcykap�a�skiej. Od Aarona do Fanazesa wybranego na arcykap�ana w czasie wojny przez zbuntowanych �yd�w up�yn�y osiemdziesi�t trzy lata80; od przej�cia przez pustyni�, kiedy to wzniesiono Namiot, do czasu, gdy kr�l Salomon zbudowa� �wi�tyni�, by�o trzynastu arcykap�an�w, z kt�rych ka�dy sprawowa� t� funkcj� do ko�ca swego �ycia. 72 Porcjusz Festus (gr. Porkios Phestos) - prokurator Judei, patrz Dzieje Apostolskie 25, 1-26, 32. 73 Kuman (gr. Kuman�s), Feliks (gr. Pheliks), Festus (gr. Phestos), Albin (gr. Albinos), Florus (gr. Phloros) - kolejni rzymscy prokuratorzy Judei. 74 66 r. 75 Annasz (gr.Annas, Ananas) - arcykap�an �ydowski w latach 6-15, odgrywa� decyduj�c� rol� w czasie procesu Jezusa (Ewangelia wed�ug �w. Jana 18,13-24) oraz w s�dzie nad Piotrem i Janem (Dzieje Apostolskie 4,6); patrz EK I, 629-630. 76 J�zef (Kabi) - syn arcykap�ana Szymona. 77 Saduceusze - patrz Cod. 222 przyp. 65. 78 Jezus (Jozue), syn Damneusza (gr. Damnaios) - arcykap�an. 79 Aaron - por. Cod. 76 przyp. 4. 80 Pomy�ka Focjusza. Fanazes (gr. Phanases, Fanni) by� 83. arcykap�anem, wyniesionym do tej godno�ci przez powsta�c�w �ydowskich w czasie wojny; por. J�zef Flawiusz Dawne dzieje Izraela XX, 10, 227. 17 Pocz�tkowo pa�stwo �ydowskie mia�o ustr�j arystokratyczny, p�niej - o charakterze monarchii, w ko�cu zapanowa�y tam rz�dy kr�l�w. Od wyj�cia z Egiptu81 a� do wzniesienia �wi�tyni w Jerozolimie min�o sze��set dwana�cie lat. Po trzynastu arcykap�anach i zbudowaniu �wi�tyni by�o osiemnastu arcykap�an�w wy�wi�conych w �wi�tyni: od panowania kr�la Salomona do chwili, w kt�rej Nabuchodonozor82, kr�l Babilonu, spali� �wi�tyni� i przesiedli� nar�d �ydowski wraz z arcykap�anem Jozedekiem83 do Babilonu. Okres w�adzy arcykap�an�w trwa� trzysta sze��dziesi�t lat, sze�� miesi�cy i dziesi�� dni. Od czas�w niewoli min�o siedemdziesi�t lat. Kr�l perski Cyrus pozwoli� je�com na powr�t do ojczystego kraju. Jeden z nich przyj�� godno�� arcykap�ana, po nim nast�pi�o pi�tnastu jego potomk�w do czasu Antiocha Eupatora84. �ydzi mieli w�wczas ustr�j demokratyczny; ten okres trwa� przez czterysta osiemdziesi�t lat. Pierwszy, �w wzmiankowany Antioch, i jego w�dz Lizjasz, po�o�yli kres w�adzy arcykap�a�skiej Oniasza o przydomku Menelaos i zabili go w Beroi85. Na jego miejsce wyznaczyli Joakima86 z rodu Aarona, ale nie z tej samej rodziny. Z tego w�a�nie powodu Ananiasz87, bratanek zmar�ego [318a] Oniasza, pojecha� do Egiptu. Tam zaprzyja�ni� si� z Ptolemeuszem Filometorem88 i z jego �on� Kleopatr�. W okr�gu Heliopol89 wzni�s� �wi�tyni� podobn� do �wi�tyni Jerozolimskiej i nak�oni� oboje, by uczynili go arcykap�anem. Joakim zmar� po trzech 81 Wyj�cie z Egiptu mia�o miejsce najprawdopodobniej za panowania faraona Ramzesa II Wielkiego (XII w. przed Chr.); �wi�tyni� w Jerozolimie wzni�s� Salomon w X w. przed Chr. 82 Nabuchodonozor II (Nebokadnezar) - kr�l Babilonii (605-562), dwukrotnie zaj�� Jerozolim�, w 597 r. i w 587/6 przed Chr. Za drugim razem zburzy� doszcz�tnie �wi�tyni� Jahwe (patrz przyp. 4), a ludno�� zes�a� do Babilonii. Zes�a�cy, po powrocie z niewoli babilo�skiej, odbudowali j� ok. 520 r. �wi�tynia by�a wielokrotnie rozbudowywana, m.in. w latach 20-19 za rz�d�w Heroda I Wielkiego. Ostatecznie zniszczy�y j� wojska rzymskie Tytusa w 70 r. po Chr. Pozosta�a po niej s�ynna ��ciana P�aczu" (patrz 2 Ksi�ga Kronik 36, 6-7). 83 Jozedek (gr. Ios�dek, Iosedekos), syn Azara - arcykap�an wzi�ty do niewoli babilo�skiej. 84 Antioch Eupator z dynastii Seleucyd�w, syn i nast�pca Antiocha Epifanesa - jako 13-letni ch�opiec bra� udzia� u boku regenta i wodza Lizjasza w obl�eniu Jerozolimy i �wi�tyni. Zgin�� zamordowany na rozkaz swego krewnego, Demetriusza, w 161 r. przed Chr. 85 Beroa (gr. Beroid) - miasto w Syrii nad rzek� Kuweik, dzi�. Haleb (Aleppo). 86 Joakim (gr. Iakimos), syn Jezusa (Jozuego). 87 Ananiasz (Oniasz IV), syn arcykap�ana Oniasza w �wi�tyni w Heliopolis. 88 Ptolemeusz VI Filometor, syn Ptolemeusza Epifanesa - kr�l Egiptu (181 r.- 146 r. przed Chr.). 89 Heliopol - miasto i okr�g (n�mos) w Dolnym Egipcie na p�n.-wsch. od Memfis. 18 latach pe�nienia godno�ci arcykap�ana. Przez siedem lat nie by�o po nim nast�pcy. W�adz� nad ludem znowu powierzono potomkom dzieci Asamoneusza90; prowadzili oni wojn� z Macedo�czykami, a na arcykap�ana wybrali Jana, kt�ry zmar� po siedmiu latach sprawowania tej godno�ci; jego �mier� by�a wynikiem knowa� Tryfona91. Nast�pc� Jana zosta� jego brat Szymon92. Po Szymonie, zg�adzonym podst�pnie przez zi�cia93 w trakcie uczty, arcykap�anem zosta� jego syn maj�cy na imi� Hyrkan94. Ten, umieraj�c, pozostawi� godno�� kap�a�sk� Judzie95, kt�rego nazywano r�wnie� Arystobulem. Nast�pnym z kolei arcykap�anem by� jego brat Aleksander96; Arystobul zmar� w wyniku choroby, pe�ni� funkcj� arcykap�ana i sprawowa� w�adz� kr�lewsk� przez jeden rok (pierwszy bowiem nosi� koron�). Aleksander sprawowa� w�adz� kr�lewsk� i godno�� arcykap�ana przez dwadzie�cia siedem lat; na �o�u �mierci powierzy� swojej �onie Aleksandrze spraw� wyboru nast�pnego arcykap�ana. Aleksandra nada�a t� godno�� swemu starszemu synowi Hyrkanowi97; panowa�a sama przez dziewi�� lat i zmar�a. Tyle czasu trwa�o te� kap�a�stwo Hyrkana. Po zgonie Aleksandry jej m�odszy syn (mia� na imi� Arystobul98) wszcz�� sp�r z bratem i odebra� mu godno�� arcykap�ana, kt�r� przej�� wraz z kr�lestwem odziedziczonym po matce. Up�yn�y trzy lata i trzy miesi�ce panowania Arystobula, kiedy przyby� Pompejusz99, zdoby� szturmem miasto i wys�a� Arystobula jako je�ca wraz z dzie�mi do Rzymu. Godno�� arcykap�ana zwr�ci� Hyrkanowi i powierzy� mu rz�dy nad ludem, lecz zakaza� noszenia korony. Hyrkan panowa� przez dwadzie�cia cztery lata, nie licz�c dziewi�ciu pierwszych lat sprawowania w�adzy arcykap�a�skiej. 90 Asamoneusz (gr. Asamonaios) - ojciec Matatiasza, kt�rego synem by� arcykap�an Jan (Jonatas). 91 Tryfon (gr. Tryphon) - przydomek Diodota, dow�dcy wojsk Aleksandra Ba�asa, po zamordowaniu Jonatasa, syna Matatiasza, i Antiocha, syna Aleksandra, zosta� kr�lem. 92 Szymon zwany Tatis (Tasi), syn Matatiasza - panowa� w latach 142-135 przed Chr., wyzwoli� Jude� od Seleucyd�w, zgin�� zamordowany. 93 Zi�ciem Szymona by� niejaki Ptolemeusz. 94 Jan Hyrkan I, syn Szymona - panowa� w latach 135-104 przed Chr. 95 Juda Arystobul I - arcykap�an i kr�l (104-103 przed Chr.) zwany te� Arystobulem, nosi� przydomek Filhellen. 96 Aleksander Janneusz - najwy�szy kap�an i kr�l (103-76 przed Chr.). �on� jego by�a Salome (Salina) Aleksandra, po �mierci m�a zosta�a kr�low� (76-67 przed Chr.). 97 Hyrkan II - kr�l, panowa� od 63 r. do 40 r. przed Chr. Stracony na rozkaz Heroda w 30 r. przed Chr.; por. wy�ej przyp. 10. 98 Arystobul II - kr�l (67-63), otruty w 49 r. przed Chr. 99 Pompejusz Wielki (106-46 przed Chr.) - patrz Cod. 57 przyp. 4. 19 W�adcy partyjscy Bazafarmanes i Pakor wszcz�li wojn� z Hyrkanem, wzi�li go do niewoli, a na tronie osadzili Antygona100, syna Arystobula. Po trzech latach i trzech miesi�cach jego panowania Sozjusz101 [318b] i Herod zdobyli miasto; Antoniusz zawi�z� go do Antiochii i tam kaza� �ci�� mu g�ow�102, utrzymawszy od Rzymian w�adz� kr�lewsk�, Herod zaniecha� wyboru arcykap�ana z rodu Asamoneusza, lecz wyznacza� go spo�r�d os�b ca�kiem nieznanych, b�d�cych jedynie kap�anami; zrobi� jeden tylko wyj�tek dla syna c�rki Hyrkana, wzi�tego do niewoli przez Part�w, Arystobula103, z kt�rego siostr� p�dzi�a wsp�lne �ycie Mariamme104. W obawie przed tym�e Arystobulem, by nie pozyska� on ludu dla siebie - wywodzi� si� przecie� ze s�awnego rodu, a i sam by� wybitn� jednostk� - kaza� go podst�pnie udusi� w Jerychu podczas k�pieli. Co do wyboru arcykap�an�w, Archelaos, jego syn, post�powa� tak samo, a po nim podobnie post�powali Rzymianie jako zdobywcy kr�lestwa Judei. Od czas�w Heroda do dnia zdobycia miasta i spalenia �wi�tyni, czyli w okresie oko�o stu siedmiu lat, by�o dwudziestu o�miu arcykap�an�w; niekt�rzy z nich sprawowali sw� funkcj� za panowania Heroda i Archelaosa. Potem zacz�� si� ustr�j arystokratyczny, w kt�rym arcykap�anom powierzono rz�dy nad ludem. 239 Przeczytali�my wybrane partie ksi��ki Proklosa1 zatytu�owanej Chrestomatia2. Utw�r dzieli si� na cztery ksi�gi. W pierwszej autor utrzymuje, �e zar�wno proza, jak i poezja odznaczaj� si� tymi samymi w�a�ciwo�ciami, ale r�ni� si� od siebie zar�wno w sensie 100 Antygon - kr�l, panowa� w latach 40-37 przed Chr. (patrz przyp. 23). 101 Sozjusz - patrz przyp. 31. 102 O �mierci Antygona por. te� wy�ej [315b]-[316a], s. 19-20. 103 Synem c�rki Hyrkana, Aleksandry, by� Arystobul III; zgin�� utopiony na rozkaz Heroda w 35 r. przed Chr. 104 Mariamme, stracona przez Heroda w 29 r. przed Chr., by�a siostr� Arystobula III. 1 Proklos - gramatyk i historyk literatury z II w. 2 Tytu� skr�cony przyj�ty w nowo�ytnej literaturze naukowej. Pe�ny tytu� orygina�u: Wypisy z chrestomatii gramatycznej. Utw�r znany z niniejszego �Kodeksu" nie zachowa� si�. Focjusz om�wi� jedynie dwie pierwsze ksi�gi Chrestomatii. A. Severyns Recherches sur la Chrestomathie de Proclos. Le �Codex" 239 de Photios, 1. �tude pal�ographique et critique, 2. Texte, traduction et commentaire, Paris-Liege 1938 (Bibliotheque de la Facult� de Philosophie et Lettres de l'Universit� de Liege, fasc. LXXIX). Sinko III, 1, s. 299. R. Beutler Proklos (4) [w:] RE XXIII (1957), kol. 208 nn. 20 dodatnim, jak i ujemnym. Je�li chodzi o styl, to istnieje styl wznios�y, styl prosty i styl �redni. Styl wznios�y charakteryzuje si� wielk� si�� wyrazu, jest szczeg�lnie wypiel�gnowany, uwidacznia si� w nim pe�nia poetyckiego pi�kna. Styl prosty nie dopuszcza kompozycji, do kt�rej wchodz� figury krasom�wcze i przesadna staranno��. Wi��e si� on raczej z pewnego rodzaju swobod�, st�d te� zazwyczaj nadaje si� w jakiej� mierze, i to �wietnie, do wyra�ania smutku i b�lu. Styl �redni, jak wskazuje sama nazwa, zajmuje miejsce po�rodku mi�dzy oboma powy�szymi. Styl kwiecisty nie jest w�a�ciwie odr�bnym rodzajem stylu, ��czy si� on i splata z om�wionymi ju� rodzajami, nadaje si� do opis�w miejscowo�ci, ��k czy las�w. Ci, kt�rzy odchodz� od wspomnianych styl�w, sprowadzaj� styl wznios�y do stylu napuszonego, patetycznego, styl prosty - do ni�szego, [319a] a styl �redni - do prymitywnego i niedba�ego. Autor poddaje ocenie r�wnie� poezj�, wskazuj�c, jaka r�nica zachodzi mi�dzy poj�ciami �etos" i �patos". Powiada, �e poezja dzieli si� na poezj� narracyjn� i poezj� mimetyczn�. Poezja narracyjna obejmuje epos, jamby, elegi� i liryk�. Do poezji mimetycznej wchodz� tragedia, dramat satyrowy i komedia. Dalej powiada, �e wynalazczyni� eposu by�a Femonoe3, wieszczka Apollina, kt�ra udziela�a wyroczni w wierszach heksametrycznych; poniewa� za jej wyroczniami nast�powa�y fakty i zgadza�y si� z nimi, to, co powsta�o w tych miarach wierszowych, nazwano eposem4. Inni utrzymuj�, �e to z powodu artystycznego pi�kna i zdecydowanej wy�szo�ci, jak� wykazuje heksametr, okre�lono go pospolitym wyrazem �epos", kt�ry oznacza ka�dy wyraz w og�le; nazwano go zatem �eposem", tak jak Homera zwyk�o si� nazywa� Poet�, a Demostenesa - M�wc�; przecie� eposami zwano tak�e trymetry jambiczne. Najwi�kszymi poetami epicznymi byli: Homer5, Hezjod6, Pisander7, 3 Femonoe (gr. Phemonoe)- poetka grecka z epoki przedhomerowej, uwa�ana za c�rk� Apollina, jego kap�ank� i pierwsz� Pyti� w Delfach; tw�rczyni heksametru, kt�rej r�wnie� przypisywano autorstwo nie zachowanego poematu O wr�bach z ptak�w, kt�ry powsta� w czasach hellenistycznych. 4 Nieprzet�umaczalna gra s��w: heipeto (nast�powa�y) i epos; Proklos da� si� zwie�� przypadkowej zbie�no�ci fonetycznej obu wyraz�w, by od czasownika h�pomai wyprowadzi� �etymologi�" eposu. 5 Homer - patrz Cod. 68 przyp. 4. 6 Hezjod - patrz Cod. 161 przyp. 16. 7 Pisander (gr. Peisandros) z Kamiru na Rodos - poeta epiczny z VII w. przed Chr., autor poematu Herakleia w dw�ch ksi�gach, zachowanego we fragmentach. 21 Panyasis8, Antymach9. Autor zajmuje si� nimi i w miar� mo�liwo�ci m�wi o ich pochodzeniu, ojczy�nie i szczeg�lnych osi�gni�ciach. Nast�pnie omawia dok�adnie tak zwany cykl epicki10. Zaczyna si� on od mitycznego zwi�zku Uranosa i Gai, z kt�rego Uranos doczeka� si� trzech syn�w stur�kich i trzech cyklop�w. Dalej rozwa�a szczeg�owo dane mityczne o bogach greckich i zastanawia si�, ile zawieraj� one w sobie prawdy w stosunku do historii. Cykl epicki ukszta�towany przez r�nych poet�w ko�czy si� na wyl�dowaniu Odyseusza na Itace; tam zabi� go przez pomy�k� jego w�asny syn, Telegon. Opowiada z kolei, �e poematy cyklu epickiego zachowa�y si�; interesuje si� nimi wielu ludzi - nie tyle dla ich warto�ci literackiej, ile ze wzgl�du na naturalne nast�pstwo opowiadanych wydarze�. Wymienia te� imiona tw�rc�w cyklu epickiego i nazwy miejscowo�ci, z kt�rych oni pochodzili. Opowiada te� o niekt�rych utworach poetyckich zwanych Cypryjskimi11; jedni przypisuj� ich autorstwo Stazynowi12 pochodz�cemu z Cypru, drudzy - Hegezynowi13 [319b] z Salaminy, inni s� zdania, �e napisa� je Homer i odda� Stazynowi jako wiano swej c�rki; utw�r zosta� nazwany od jego ojczyzny Pie�niami cypryjskimi. Autor jednak nie zgadza si� z takim wyja�nieniem, za pow�d podaje to, �e omawiane poematy nie nosz� tytu�u Pie�ni cypryjskie z akcentem na trzeciej zg�osce od ko�ca14. Autor powiada, �e elegi� tworz�: wiersz bohaterski i pentametr15, i �e nadaje si� ona do s�awienia zmar�ych. St�d te� wywodzi si� jej nazwa16; staro�ytni elegi� nazywali tren i w elegii wyra�ali pochwa�� zmar�ych. 8 Panyasis (gr. Panyassis) - krewny Hezjoda, autor Heraklei zachowanej w urywkach. 9 Antymach z Kolofonu - patrz Cod. 161 przyp. 17; Cod. 213 przyp. 10. 10 Cykl epicki - utwory poetyckie o tematyce czerpanej �z kr�gu" (kyklos) Iliady Homerowej, uzupe�nia�y, rozwija�y b�d� wyja�nia�y w�tki mit�w i opowiada� zawartych w Iliadzie. Do najwa�niejszych poet�w cyklicznych nale�eli Stazyn z Cypru, Arktinos z Miletu, Lesches z Pyrry. 11 Omawiane utwory poetyckie nale�� do tzw. Opowie�ci cypryjskich opartych na motywach porwania Heleny przez Parysa i dw�ch karnych wypraw Achaj�w na Trojan (por. Sinko, I, 1, s. 165 nn.). 12 Stazyn (gr. Stasinos) - poeta epiczny z VII w. przed Chr., autor m.in. poematu Kypria osnutego na za�lubinach Tetydy i Peleusa. 13 Hegezyn (gr. Hegesinos) - poeta epiczny z VII w. przed Chr., tw�rczo�� jego nie zachowa�a si�. 14 Gr. Kypria. 15 Czyli dystych elegijny - dwuwiersz z�o�ony z heksametru i pentametru daktylicznego. 16 �Etymologia" polegaj�ca na zbie�no�ci wyraz�w gr. �legos (elegia, tren) i eulogos (pochwa�a). 22 P�niejsi ujmowali w elegii r�n� tematyk�. W tej mierze wersyfikacyjnej, powiada autor, najlepsi byli: Kallmos z Efezu17, Mimnermos z Kolofonu18, Filetas z Kos19, syn Telefa, oraz Kallimach, syn Battosa rodem z Cyreny20. Je�li chodzi o jamb, autor m�wi, �e dawniej pos�ugiwano si� nim do rzucania obelg; w jednym z dialekt�w �napastowa� jambem" oznacza�o �l�y�". Inni wywodz� wyraz �jamb" od s�u�ebnicy Jambe, pochodz�cej z Tracji21. Kiedy Demeter zamartwia�a si� z powodu porwania jej c�rki, Jambe, jak powiadaj�, podesz�a do bogini siedz�cej ko�o Eleusis na kamieniu zwanym obecnie Kamieniem Smutku22 i swymi �artami doprowadzi�a j� do �miechu; wydaje si� jednak, �e dawniej poeci pos�ugiwali si� jambem zar�wno do wyra�enia nagany, jak i pochwa�y, a �e niekt�rzy z nich nadu�ywali tej miary wierszowej do szkalowania, st�d wyra�enie �pisa� w jambach" zmieni�o znaczenie - zgodnie z t� praktyk� - na �szkalowa�". Tak samo, jak tw�rcy komedii doprowadzili do tego, �e okre�lenie �pisa� komedi�" znaczy tyle, co �wy�miewa�". W�r�d poet�w jambicznych najlepszy by� Archiloch z Paros23, ale i Symonides z Amorgos24, czy zdaniem innych - z Samos, a tak�e Hiponaks z Efezu25. Pierwszy z nich osi�gn�� szczyty tw�rczo�ci za cza- 17 Kallinos - najstarszy poeta elegijny, opiewa� walki i �mier� �o�nierzy na polach bitewnych; zachowa�y si� nieliczne fragmenty (wyd. E. Diehl Anthologia Lyrica Graeca, fasc. 1, Leipzig 1949, s. 1-3). 18 Mimnermos (ur. ok. 600 r. przed Chr.) - tworzy� erotyki na cze�� ukochanej fletnistki Nanno; zachowa�y si� fragmenty (wyd. E. Diehl Anthologia..., s. 48-54). 19 Filetas - elegik z IV/III w. przed Chr., pisa� elegie mi�osne, w kt�rych opiewa� sw� Bittis; znany z niewielu fragment�w (wyd. W. Kuchenm�ller Philetae Coi reliquiae, Diss. Berlin 1928). 20 Kallimach - patrz Cod. 190 przyp. 108. 21 Jambe (gr. iambe) z Kaleos - s�u�ebnica w Eleusis, swymi dowcipami i z�o�liwymi �artami potrafi�a roz�mieszy� nawet Demetr�, wci�� zasmucon� z powodu utraty c�rki (Hymn do Demeter, w. 195, 202). 22 Kamie� Smutku -w oryg. gra s��w: P�tra Ag�lastos, w�a�ciwie �nie �miej�cy si�", g�los (�miech). 23 Archiloch z Paros (gr. Archilochos) - poeta liryczny z VII w. przed Chr., tw�rca wielce z�o�liwych, pe�nych inwektyw i szyderstwa jamb�w o tre�ci osobistej i politycznej, zachowanych we fragmentach (wyd. E. Diehl Anthologia..., fasc. 3, Leipzig 1952, s. 1-48). 24 Symonides - w�a�ciwie Semonides (gr. Semonides) z Amorgos (Samos) � jambograf i elegik z VII w. przed Chr., z jego utwor�w zachowa�o si� 29 fragment�w, w tym znany satyryczny Jamb na kobiety (wyd. E. Diehl Anthologia..., fasc. 3, Leipzig 1952, s. 49-63). 25 Hiponaks z Efezu (gr. Hipponaks) - jambograf z po�. VI w. przed Chr. znany z napastliwych i szyderczych utwor�w, miejscami wulgarnych, z kt�rych zachowa�o si� ok. 100 fragment�w (wyd. E. Diehl Anthologia..., fasc. 3, Leipzig 1952, s. 80-118). 23 s�w Gygesa26, drugi - za rz�d�w Amintasa z Macedonii27, ostatni, Hiponaks - za panowania Dariusza28. O poezji lirycznej powiada autor, �e jest bardzo z�o�ona i zawiera r�ne drobniejsze poddzia�y. Jedne utwory liryczne opiewaj� bog�w, inne (ludzi i bog�w zarazem), jeszcze inne zajmuj� si� tematami okoliczno�ciowymi. Bog�w opiewaj�: hymn, prosodion, pean, dytyramb, nomos [320a], adonidia, iobakchus i hiporchematy. Ludzi dotycz�: enkomia, epinikia, skolia, erotyki, pie�ni weselne, szydy, treny, epicedia. Bog�w i ludzi zarazem opiewaj�: partenia, pie�ni dafneforyczne, trypodoferyczne, oschoforyczne i euktyczne. Owe pie�ni pisane na cze�� bog�w obejm