J�zef Ignacy Kraszewski - Semko. Cykl Powie�ci Historycznych Obejmuj�cych Dzieje Polski. Czasy Bezkr�lewia Po Ludwiku. Jagie��o i Jadwiga. Redaguje Komitet Pod Przewodnictwem Profesora Doktora Juliana Krzy�anowskiego. Cz�� XVI. Ludowa Sp�dzielnia Wydawnicza, Warszawa 1970. Skanowa�, Opracowa� i B��dy Poprawi� Roman Walisiak. Komitet Redakcyjny: Profesor Doktor Wincenty Danek - Rektor WSP w Krakowie, Profesor Doktor Jan Zygmunt Jakubowski - Profesor UW, Profesor Doktor Julian Krzy�anowski - Profesor UW, Cz�onek PAN. Przygotowa� Do Druku i Przypisami Opatrzy� Kazimierz Daszkiewicz. Pos�owie Napisa� Wincenty Danek. Ilustracje Wybra�a i Obja�ni�a Jolanta Wyle�y�ska. Tom pierwszy. Rozdzia� 1. Jesieni� 1382 roku, w pocz�tkach pa�dziernika, ma�o si� jeszcze zbli�anie zimy czu� dawa�o. Ludzie st�d r�ne wyci�gali wnioski, twierdzili niekt�rzy, �e mrozy i �niegi przyjd� nierych�o. A �e i ptactwo nie wszystkie jeszcze ku po�udniowi odlecia�o, inne te� znaki przed�u�one ciep�o zapowiada�y - na polach si� jeszcze wie�niacy z rade�kami oko�o roli krz�tali i byde�ko z owcami sz�o na pasz�, bo trawa zielenia�a jakby wiosn�, chocia� tak zdrow� i posiln� jak wiosenna nie by�a. Na Wi�le tu� pod P�ockiem rybacy i przekupnie, co r�ny towar spuszczali z wod�, korzystali z wezbranej jesiennym przyborem rzeki. Z wysokiego brzegu, od zamku widzie� by�o mo�na tu i �wdzie przesuwaj�ce si� cz�na, �odzie i wi�ksze statki. Wiecz�r nadchodzi� i s�o�ce jaskrawo oz�aca�o ob�oki, jak by nazajutrz na wiatr zanie�� si� mia�o, gdy du�a ��d�, kt�r� dw�ch ludzi p�dzi�o, ukaza�a si� w dali i ko�uj�c a zbli�aj�c z wolna ku brzegom szuka�a miejsca dla przystani. Sz�a ona pod wod�, dwaj powo��cy, to wios�ami, to d�ugimi dr�gami, gdzie dna mogli dosta�, pracowali silnie, aby si� oprze� pr�dowi. Znali oni wida� dobrze Wis�� sw�, wiedzieli, gdzie by�y g��bie a mielizny, bo mieniali wios�a i d�ugie �erdzie z wielk� pewno�ci�, zawczasu. Ubi�r ich wskazywa� te�, �e tutejsi by� musieli. Du�a ich ��d� pe�n� by�a niewod�w i rybo�owskich przybor�w, w cebrzyku pluska�y z�apane p�ocice i ma�e szczupaczki. Opr�cz dwu przewo�nik�w nie wida� by�o nikogo. Z bliska dopiero dostrzec mo�na by�o na dnie gar�� s�omy i wiszaru, na nim sukienn� po�ci�k�, a w k�cie pod �aw� skurczonego co�, szar� os�onionego opo�cz�. Cz�ek ten, w ��dce jakby schowany i ukryty, zdawa� si� spa� czy odpoczywa�, g�ow� mia� os�oni�t�, twarz zakryt�, niewidoczn�. Nie porusza� si� d�ugo. Ludzie w milczeniu steruj�cy ku brzegowi spogl�dali na� niekiedy, mi�dzy sob� co� szepcz�c po cichu, jak gdyby budzi� go nie chcieli. Nie spa� on wszak�e i szara opo�cza, cokolwiek uchylona, dozwala�a mu widzie�, gdzie si� znajdowa�. ��d� mia�a ju� przybija� nie opodal od zamku, kt�rego mury na g�rze i krzy� na tumie wida� by�o, gdy le��cy na pok�adzie ca�kiem opo�cz� odrzuci�, g�ow� uni�s� troch� i pocz�� si� przygotowywa� do wyl�dowania. Spod kapturka, kt�ry odrzuci�, widzie� si� dawa�a blada twarz jego i g�owa okryta czapeczk� futrem obramowan� z uszami. Wyszarzana suknia spodnia, ciemnej barwy, z sukna grubego, krojem swym zdawa�a si� oznacza�, �e podr�ny do duchownego nale�a� stanu. Nosili j� na�wczas i tacy, co �adnych �wi�ce� nie maj�c, do nich si� przysposabiali. Je�eli klech� w istocie by� le��cy w �odzi, to chyba jednym z tych ubogich, w�drownych, kt�rzy sukni ksi�ej u�ywali, aby w niej po dworach, miastach i klasztorach �atwiej znale�� go�cin�, w��czy� si� i �ebra�. Znajdowa�o si� na�wczas klech�w niema�o handluj�cych przepisywanymi modlitewkami, ewangeliami, zakl�ciami od chor�b, kt�rzy te� czytywali b�ogos�awie�stwa, �wi�cili domy itp. Z twarzy naszego w�drowca trudno by�o czego� si� domy�le�, a nawet wiek jego rozpozna�. Starym nie by�, ale na m�odzieniaszka nie wygl�da�. Zarostu wcale prawie nie mia�, tylko gdzieniegdzie rzadki w�os kr�tki, na tej wysch�ej roli biednie porastaj�cy. ��ta sk�ra okrywa�a mu policzki, jakby nalane i zbrz�k�e, a fizjognomia, mimo fa�d�w, co j� pokrywa�y, wi�cej wy�yta ni� zestarza�a, nale�a�a do tych, co si� z wiekiem zmieniaj� ma�o. Dzie�mi tacy ludzie wydaj� si� starzy, pod�ywszy - zdaj� si� m�odzi. Rysy mia�y babi� jak�� mi�kko��, wyraz dziki, szyderski i niemi�y. Oczu dwoje ciemnych, ma�ych, ostro patrz�cych, biegaj�cych �ywo i niespokojnie, skierowanych teraz na wod�, wlepione w ni� nieruchomie, oznacza�y, �e si� zaduma� g��boko. Z na�ogu porusza�y si� one, nie widz�c nic, i do jednego punktu wraca�y machinalnie. R�k� jedn� spar�szy si� na rozpostartej opo�czy, drug� trzyma� na kolanach. Obie one z palcami d�ugimi, suchymi, wybiela�e, nigdy pewno nie pracowa�y, bo ani sk�ra na nich zgrubie�, ni opali� si� nie mia�a czasu. Wypieszczone by�y jak niewie�cie. ��tawa pow�oka twarzy okrywa�a je tak�e. W�os spod czapeczki wymykaj�cy si�, nie bujny, jakiej� niepewnej barwy, ciemnawy, w sk�pych kosmykach spada� na skro� i szyj�. Z bia�� t� twarz� i r�kami str�j si� niezbyt godzi�, bo by� zmi�ty, wyszarzany i ubogi. Sukno, w wielu miejscach barw� postradawszy, �wieci�o ni�mi bia�awymi. D�ugie po�y sutanny nie okrywa�y n�g, na kt�rych proste buty z ma�o co zadartymi nosami, bez ozd�b i ok�w, jakie w�wczas noszono, zrudzia�e by�y i pop�kane. Sk�rzany pasek obejmowa� mu biodra, a przy nim z jednej strony lichy, ma�y mieczyk podr�ny w prostej pochwie ze sk�ry zbrukanej, z drugiej wisia�a tobo�ka na guzy spi�ta, jakiej pisarze w podr�y za�ywali. Zaczyna�o si� ju� �ciemnia�, gdy ��d� nosem si� wry�a w piasek na brzegu, zachwia�a si� i stan�a. Z ty�u stoj�cy wio�larz ogromnym dr�giem wepchn�� j� tak na l�d, aby such� nog� wysi��� z niej by�o mo�na. Wstrz��ni�cie tonag�e, kt�re my�li podr�nemu przerwa�o, zmusi�o go te� zaraz powsta� na nogi. Chwyci� opo�cz�, otrzepuj�c j� z zielska i s�omy, kt�re do niej przylega�y, poprawi� czapki, oci�gn�� pas, obejrza� si� na dno statku, jakby tam jeszcze szuka� czego, i z lud�mi co� poszeptawszy, pocz�� si� na brzeg wybiera�. Przewo�nicy spogl�dali na� na wp� z poszanowaniem jakim�, wp� z pewn� obaw�. Gdy wsta�, okaza� si� niepoczesn�, chuderlaw� figurk�, kt�rej r�ce i nogi d�ugie, laskowate, g��wka spiczasta na szyi cienkiej osadzona, troch� przygarbione plecy osobliw� powierzchowno�� nadawa�y. Twarz zadumana rozbudzi�a si�, gdy powsta�, oczy zacz�y biega� �ywiej, ale trudno by�o znowu odgadn��, czy si� z przybycia radowa�, smuci� lub niepokoi� nim. Wyskoczy� z �odzi na brzeg dosy� zr�cznie, a �e zapewne tu nie po raz pierwszy go�ci�, oczyma rzuciwszy w prawo i lewo, dopatrzy� zaraz nie opodal �cie�yn�, kt�ra pomi�dzy p�otami dw�ch ogrod�w pi�a si� w g�r�. Nie potrzebowa� przewodnika i nie�atwo by go tu znalaz� w tej porze. Ogrody sta�y puste, bo z nich rzep� i inne zieleniny powykopywano, badyle tylko suche, po�amane tyczki, powyrywane zielsko si� gdzieniegdzie wala�o. Dro�yna do rzeki przez rybak�w wydeptana wprost prawie na przedmie�cie prowadzi�a, pod murami obwodowymi rozsiad�a. A �e na podzamczu zatrzymywa� si� nie my�la� przychodzie� - dostawszy si� na g�r�, mi�dzy s�om� i dranicami kryte cha�upy - dalej w�skimi i kr�tymi uliczkami musia� przedziera� si� dobry kawa�, nim do miejskiej dosta� si� bramy. Sta�a ona jeszcze otworem, stra�y nawet przy niej nie by�o; tylko co byd�o z paszy przyp�dzili pastusi i w ulicy, kt�ra od miejskich wr�t do zamku wiod�a, wida� by�o jeszcze sp�nione krowy, powolnym krokiem do znajomych sobie domostw d���ce. Niekt�re u wr�t sta�y i rycz�c wpuszczenia si� dopomina�y. W ulicy opr�cz pastuszk�w, byd�a, dziewcz�t, kt�re z wiadrami pe�nymi przesuwa�y si� z jednych podw�rk�w na drugie, ma�o wida� by�o ludzi. Miasto chocia� grubym murem z basztami obwiedzione, z dala poka�ne, wewn�trz nie bardzo si� czysto i ozdobnie przedstawia�o. Jesienne ka�u�e sta�y w po�rodku drogi, kt�r� wozy pory�y g��boko, gdzieniegdzie kupy �miecia niedaleko od domostw, w cz�ci ju� traw� poros�e, okazywa�y, �e o wywo�eniu ich nikt nie my�la�, je�eli deszcze nie sprz�tn�y. Bokami tu i �wdzie le�a�y potrzaskane k�adki, aby czasu b�ota such� nog� z chaty do chaty przebrn�� mo�na. Dworki ku ulicy zwr�cone lub g��biej stoj�ce w podw�rkach, p�otami od niej oddzielone, z grubych bierwion sosnowych pobudowane, z dachami wysokimi, wszystkie do siebie podobne, niczym si� nie odznacza�y od cha�up w�o�cia�skich, chyba troch� wi�kszymi rozmiarami. Nad niekt�rymi z nich dym si� ju� podnosi�, paruj�c przez nieszczelne pokrycie i szparami wyciskaj�c si� doko�a. Ma�o z nich by�o glin� polepionych, a cokolwiek czy�ciejszych lub w dymniki opatrzonych. Tu i �wdzie zamiast �ciany domu wychyla� si� ogr�dek z drzewami, na kt�rych jeszcze resztka li�ci po��k�ych si� trzyma�a; stercza�y wrota kryte z furt� lub tyn i ostroko�y. Nad nimi �urawie studnie wyst�powa�y ciemno maluj�c si� na niebie, jeszcze zorz� wieczorn� rozja�nionym. �ycie przy schy�ku dnia ca�e si� ju� do wn�trza dom�w tuli�o, kt�rych pouchylane okienniczki �wiat�o ognisk i dym czerwony widzie� dawa�y. Po nich snu�y si� cienie niewie�cie to w namitkach na g�owie, to w wie�cach i kosach. Podr�ny, pod chatami si� przesuwaj�c, kroczy� d�ugo wi�ksz� ulic� a� ku rynkowi i targowicy, do kt�rej nie doszed�szy, zwr�ci� na prawo mi�dzy cia�niejsze op�otki i ogrody i tu do wr�t wysokich dopad�szy - chwil� si� im przypatrywa�. Wiele im podobnych pomin��, rozgl�da� si� wi�c, czy nie omyli�. Wi�ksza brama wjazdowa sta�a ju� zaparta, dla pieszych by�a furta osobna na par� wschod�w podniesiona. I t� ju� podr�ny znalaz� zamkni�t�, tak �e do niej ko�ata� musia�. Nierych�o kroki w podw�rzu s�ysze� si� da�y, zasuwa w furcie podnios�a ostro�nie - i otworzono j�, zobaczywszy przychodnia. Stara kobieta w okopconym od dymu zawiciu na g�owie, milcz�c, sk�oni�a si� nieco go�ciowi, kt�ry �ywo j� pomin�wszy, szed� ku domowi w g��bi stoj�cemu. Porz�dniejszym on by� i czy�ciejszym od innych wielu, okna mia� nieco wi�ksze i w cz�ci zaszklone, a do budynku g��wnego przytyka� rodzaj ku�ni, teraz ju� zamkni�tej. W progu domu sta� opas�y m�czyzna, w opo�czy i sk�rzanym pod ni� fartuchu, wygl�daj�cy ciekawie, kto tak p�no si� do niego zg�asza�. M�czyzna by� lat �rednich, twarzy rumianej, okr�g�ej, z brwiami grubymi, z usty szerokimi, opas�y, za�ywny i �mia�o na �wiat patrz�cy, jakby mu na nim dobrze by�o. Spostrzeg�szy nadchodz�cego, u�miechn�� si� weso�o i r�k� go wita� zacz��, na co go�� odpowiedzia� znakiem porozumienia i nie dro��c si� zbytnio, ani powitawszy go nawet, wszed� zaraz do �rodka. Izba, do kt�rej przez sie� si� dostali, musia�a by� go�cinn�, bo w niej, opr�cz sto��w, szaf, �aw i ogniska, nic wi�cej nie by�o. Na policach kilku, na kt�rych naczynia r�ne ustawiono, przewa�a�y miedziane, bo gospodarz z powo�ania by� kotlarzem i sporz�dza� je do dwor�w i ko�cio��w. Niekt�re z nich, cale misterne, wyobra�a�y dziwaczne zwierz�ta z dziobami i paszczami do nalewania s�u��cymi. Pod�oga by�a z grubych dyl�w u�o�ona, co na�wczas prawie si� za zbytek uwa�a�o, gdy� w wi�kszej cz�ci domostw tok ubity i piaskiem posypany j� zast�powa�. Gdy podr�ny wszed�, a opas�y gospodarz drzwi za nim zamkn��, zrzuci� z siebie grub� opo�cz� i jeszcze suchszym a chudszym si� wyda� w czarnej sutannie, kt�ra go okrywa�a. Nie przem�wiwszy s�owa przeci�gn�� si�, strz�s� i obejrzawszy doko�a, dopiero z cicha do gospodarza po niemiecku zaszwargota�. Z pewnym poszanowaniem obchodzi� si� z nim kotlarz i nalega� nawet rozmow� nie �mia�. Po chwili namys�u zdj�� ma�y kubek z p�ki, pocz�� go ociera� wisz�cym przy nim r�cznikiem, poszed� do alkierza i wyni�s� pod pach� beczu�k�, z kt�rej go nape�ni�. - Napijcie si� - rzek�. - Po podr�y to zdrowo. Niech B�g szcz�ci! A jak przybyli�cie, l�dem? Go�� ramiona podni�s�. - Gdzie� tam, na cz�nie, wod�... - Tym pilniej si� rozgrza� potrzeba, bo teraz na wodzie ch��d do ko�ci przejmuj�cy. Przyj�� kubek ofiarowany przyby�y, ale drug� r�k� wskaza� na zrzucon� opo�cz�, kt�ra go od zimna chroni�a. - Sk�d jedziecie? Wolno zapyta�? - zagadn�� gospodarz, w oczy patrz�c pij�cemu. Zamiast odpowiedzi klecha pokaza� w stron�, w kt�r� Wis�a p�yn�a. Rozumieli si� wida�, bo oty�y gospodarz nie pyta� wi�cej, odebra� opr�niony kubek i nala� go po raz wt�ry, ale klecha, nie pij�c, na stole postawi�. Zapach wina mocny rozszed� si� po izbie. Go�� przyst�pi� bli�ej ku ognisku, kt�re by�o troch� przygas�o. Zaciera� r�ce, duma�, jakby si� gotowa� do rozmowy, na kt�r� kotlarz czeka� niecierpliwie. - Ksi��� wasz doma? - odezwa� si� podnosz�c g�ow�. - By� tych dni oko�o Rawy na �owach - odpowiedzia� oty�y - ale powr�ci� pewnie musia� lub tylko co go nie wida�. - Co u was s�ycha�? - bystro spozieraj�c pocz�� klecha. - Cicho dot�d, nowego tak bardzo nie ma nic. M�odemu nudno na pustym gnie�dzie, cho� ko�o niego zawsze kupy ludzi dworuj� z Mazur�w i z Wielkopolski. Po ojcu, co si� zosta�o, na soko�y, psy i konie, i na druh�w si� rozesz�o. Grosza podobno sk�po - a bez niego �ycie nie mi�e. - Czym�e si� on zaprz�ta? - �owami, no i tymi, co mu dworuj�, albo to wy nie wiecie - m�wi� kotlarz. - Jak go ojciec wychowa�, takim wyr�s�. Inni ksi���ta, ot, niechaj na przyk�ad szl�scy, wygl�daj� zupe�nie jak nasi niemieccy, strojno, g�adko, kochaj� si� w sukniach pi�knych, w �piewie, w muzyce, w igrzyskach rycerskich, po kilka j�zyk�w umiej�. Tego ojciec trzyma� przy sobie, mi�dzy grubymi lud�mi, nie puszcza� w �wiat, ba� si� z niego zrobi� Niemca, jak powiada�, a wyros�oi to na takiego dzikiego szlachcica jak inni i z nimi te� mu najmilsza zabawa. Prawda, lubi i on wyst�pi�, ubra� si�, ale tak jak tu z wiek�w bywa�o... Ruszy� ramionami kotlarz. - I nie zachciewa mu si� to nic wi�cej nad �owy po lasach? - zapyta� go��. - Kto go wie? - odpar� gospodarz. - Z ojcai to oni maj�, �e si� na niebezpieczne sprawy porywa� nie chc�, a i si�y nie po temu. Janusz czerski szczeg�lniej rad by ze wszystkimi w zgodzie �y�, aby jego w pokoju zostawiono. Gdyby nie to, nie osta�yby si� Mazury ca�e, bo nad granicami raz w raz gore. Klecha g�ow� pokr�ca�. - Z tym m�odszym, co go tak szlachta bardzo kocha, bo do niej jest podobny, zosta� to tak nie mo�e - odezwa� si�. - Co� si� tu ju� podobno rusza - doda� ciszej - i jam po to przyby�, a�eby si� dowiedzie�. S�uchaj, Pelcz, maszli kogo, po�lij pod zamek, aby mi si� dopyta�, czy Semko powr�ci� z Rawy. Pos�uszny kotlarz natychmiast pospieszy� do sieni, zawo�a� g�o�no, da� rozkaz i bosy ch�opak przez schody, na wprost, wyrwa� si� ku zamkowi. �ciemnia�o tymczasem dobrze, i stara s�uga zabrukana, kt�ra wrota otwiera�a, wesz�a st� nakry�, a tu� za ni� w progu zjawi�o si� m�ode dziewcz�, do�� �adne, z mink� bardzo zalotn�, przystrojone do go�cia, kt�re zobaczywszy kotlarz si� zmarszczy�. By�a to Anchen, c�rka jego, na kt�r� gor�ce, po��dliwe oczy skierowa� klecha, r�k� jej �l�c powitanie. Dziewcz� si� mocno zarumieni�o, chcia�o pozosta�, mia�o ochot� zabawi�, ale Pelcz tak si� krzywi� i z�yma�, i� wkr�tce odej�� musia�o. Tym grzeczniej potem, p�ac�c za to, kotlarz pocz�� sam pos�ugiwa� klesze, gdy mu jedzenie przyniesiono. - Po�ywajcie, co B�g da� - rzek� do niego - nie wyda si� wam smaczn� strawa nasza tutejsza, bo tu nie ma ani z czego, ani komu zwarzy� po ludzku. P�ki �y�a nieboszczka, wszystko by�o inaczej, a Anchen do kuchni szkoda. - O mnie si� nie frasujcie - odezwa� si�, zajadaj�c chciwie, klecha - mnie wszystko jedno, czym si� nakarmi�, bylem g�odny nie by�. Sam, nie siadaj�c, Pelcz sta� przy stole i patrza�, czeka�, nalewa�, podsuwa� - nierych�o o�mielaj�c si� na now� rozmow�. - A u naszych pan�w co s�ycha�? Klecha mrucza� jedz�c. - C� ma by�! Zawsze jedno. Wojna i wojna, bez niej by �ycia nie by�o. Jak nie ma kogo bi�, trzeba my�le�, �eby si� z czego sp�r zrodzi�. Gdy go�cie przyjad�, ma�o ich sto�em przyjmowa�, trzeba, �eby mieli pogan, na kt�rych by zapolowali. Litwa na to dobra, �e tam, nim si� jedna sko�czy wyprawa, do drugiej zawsze ju� jest przyczyna. - O tera�niejszym mistrzu m�wi�, �e on sam podobno do wyprawy nie tak jest skory? - m�wi� Pelcz. - Ma on co robi� bez tego - ci�gn�� dalej klecha - a wyr�czy� si� jest kim. Wie on lepiej, co mu przysta�o. Kraj nie ma�y do rz�dzenia i zagospodarowywania; to� to monarcha niemal jest, tak� ma si�� i w�adz�. Na �o�nierzach, wodzach mu nie zbywa. Rycerstwo p�ynie z ca�ego �wiata, a jakie! To widzie� potrzeba! - Ale co ono kosztuje! - sykn�� Pelcz. - Go�cie to drodzy, karmi� ich trzeba, poi� i to nie lada czym, a w ko�cu i obdarzy� po kr�lewsku. - Nie b�jcie si�, na wszystko stanie! - roz�mia� si� klecha. Pelcz da� znak pokornego przyzwolenia, a �e kubek sta� pr�ny, nala� go. - Z Litw�, s�ysz� - pocz�� znowu - pono do jakiego� przyjdzie ko�ca. Powiadaj�, �e ksi���ta ich przyci�ni�ci, chc� si� chrzci� wszyscy, a kraj gotowi odda� w opiek� panom naszym. Z Polakami trudniej, bo to ju� niby chrze�cijanie s�, a z nimi coraz si� trzeba o jaki kawa� ziemi ujada�. - Z nimi! - wtr�ci� klecha. - Eh, p�jdzie �atwiej ni� z Litw�, byle si� Zygmunt Luksemburczyk utrzyma�, to� nasz! - A z nim zrobi�, co zechc�. - A jak�eby on znowu mia� si� nie utrzyma�! - m�wi� Pelcz. - Si�� ma wielk�, W�gr�w, Czech�w, Niemcy pomog�. Chc� go Polacy czy nie, a b�d� musieli przyj��. Klecha, nic na to nie odpowiadaj�c, ociera� ju� usta, gdy ch�opiec zjawi� si� w progu i nie id�c dalej, zawo�a� g�osem ochryp�ym: - Wr�ci� Semko! Wiadomo�� ta wyja�ni�a klesze twarz - ch�opiec znikn��. - Do zamku dzi� ju� nie pora - odezwa� si� - ka�cie mi gdzie pos�a�, cho�by ku� s�omy, abym si� przespa� do rana. Opas�y Pelcz poszed� �ywo do ogniska, zapali� przygotowane �uczywo i nios�c je w r�ku wprowadzi� podr�nego do s�siedniego alkierza, pokazuj�c mu �o�e ju� przygotowane, szerokie, wygodne, na kt�rym we dwu przespa� si� mogli. - U mnie dla was gospoda, zawsze gotowa - rzek� - i dla tych, co od naszych pan�w przybywaj�. Napijcie si� jeszcze, aby sen przyszed� pr�dko, k�adnijcie z Bogiem, i odpoczywajcie. Mia� mo�e ochot� Pelcz d�u�sz� prowadzi� rozmow� z go�ciem, aby si� od niego co� wi�cej o panach swoich dowiedzie�, ale klecha przera�liwie ziewa�, opo�cz� sw� z �awy wzi�� i zaraz szed� na �o�e, na kt�rym si� wygodnie do snu umie�ci�. Pelcz, pozostawszy na nogach, st�pa� na palcach ostro�nie, a�eby snu mu nie przerywa�. Nazajutrz ranek przy pogodzie szronem jesiennym pokry� dachy i powietrze znacznie och�od�o. Ale s�o�ce wschodzi�o jasne, dzie� si� obiecywa� pi�kny. O wczesnej godzinie polewka grzana ju� by�a dla klechy gotowa, kt�ry, kamiennym snem ca�� noc na jednym boku przespawszy, zerwa� si�, gdy pos�ysza� krz�taj�cego gospodarza. Przez podniesione w pierwszej izbie u okien klapy jasne promienie s�o�ca, wpada�y. - Bylem si� na zamek nie op�ni� - zawo�a� przebudzony - bo ksi��� got�w gdzie wyruszy� na �owy! Dzie� by by� stracony. Pospiesznie si� zawin�� z umywaniem i polewk�, a cho� jak powiada�, do ksi�cia si� wybiera�, stroju nie odmieni�. Ta� sama suknia wyszarzana i pomi�ta s�u�y�a mu znowu. Opo�cz� tylko ci�k� u gospodarza zostawiwszy, kt�remu co� szepn�� na ucho, cho� ranek by� ch�odny, w sutannie jednej z dworku wyszed�. Po drodze wygl�daj�c� przez drzwi Anchen pozdrowi� od ust ca�usem i spiesznie ci�gn�� na zamek, dop�ki w ulic� nie wszed�. Tu zwolni� kroku. Oczyma pocz�� rzuca� na wszystkie strony, �ledz�c pilno, co mu si� nawin�o - ludzi, wozy, dwory, ruch ko�o nich, przechodni�w i po budach przy oknach siedz�cych przekupni�w. Nic jego uwagi nie uchodzi�o, ani konie do wody prowadzone, ani czelad� zamkowa, kt�ra si� po mie�cie uwija�a, ani nawo�ywania przeje�d�aj�cych zbrojnych... A cho� do ko�cio��w w tumie i u benedyktyn�w na msze w�a�nie dzwoniono, a suknia jego powinna go tam by�a naprz�d zawr�ci�, prosto zmierza� ku zamkowi. Tu, mimo wczesnej godziny, wida� by�o ruch do�� �ywy i przytomno�� ksi�cia czu� si� dawa�a. We wrotach sta�a stra� dobrze, ale ze staro�wiecka uzbrojona, w pierwszym podw�rzu konie opatrywano, s�u�by i dworak�w r�nie poodziewanych kr�ci�o si� si�a. W drugim dziedzi�cu, gdzie sta�y izby ksi���ce, gawiedzi wszelakiej wi�cej jeszcze by�o. Na wchodz�cego klech� ma�o kto zwa�a�, ale on, z wolna posuwaj�c si� ku g��wnemu wnij�ciu, ogl�da� si�, stawa� i bacznie rozpatrywa�. Tak si� dosta� do wielkich drzwi otwartych, kt�re spod s�up�w do sieni prowadzi�y. Wielka sie� ludzi i gwaru pe�n� by�a. Czelad� miejscowa i go�cinna, zobaczywszy ubogiego klech�, nie zdziwi�a mu si�, ale go i nie uszanowa�a. By�a to w�a�nie godzina rannego obiadu, kt�ry w�wczas, zaledwie wstawszy, po�ywano. Zatrzymawszy si� tu, klecha m�g� si� napawa� woni� niesionych mis, kt�re silnie korzennymi zaprawami czu� by�o. Do �rodka go nikt nie prosi�, a on te� si� nie napiera�. Popychano go, na co si� nie skar�y�, na stawiaj�c uszu i oczu. By�by tak mo�e d�u�ej tu pozosta� na przesmyku, gdyby powa�ny z lask� w r�ku m�czyzna, wyszed�szy z komnat ksi���cych, nie zobaczy� go i nie zagadn��. By� to marsza�ek ksi���cy, kt�rego �ebro zwano, jeszcze z czas�w starego Ziemowita b�d�cy na dworze. Przyst�pi� do niego z wolna. Pokornie, z przesadzon� uni�ono�ci� pok�oni� mu si� klecha. - Jestem skryptorem - rzek� - czasem ksi�dz kanclerz dawa� mi jak� robot�. - Jak was zowi�? Sk�d jeste�cie? - zapyta� �ebro, patrz�c na wytart� sutann�. - Z Poznania jestem, klecha w�drowny - j�ka� si� nieco przyby�y. - Zowi� mnie Bobrkiem. Po pa�skich dworach, po plebaniach, gdzie albo czasem co przeczyta�, lub napisa� potrzeba, s�u��. Ksi�dz kanclerz mnie zna troch�. �ebro popatrza� mu w oczy. - Ano to dobrze - rzek� - ale u nas nie zbywa na skryptorach: dwa klasztory mamy pod bokiem. Pok�oni� si� Bobrek. - Nie odpychajcie biednego klechy - rzek� pokornie. Marsza�ek, pomy�lawszy, na drzwi mu ukaza�, kt�re w�a�nie s�u�ba otwiera�a, misy jedne nios�c, drugie opr�nione wynosz�c i li��c po drodze. Izba, do kt�rej Bobrek wsun�� si� bardziej, ni� wszed�, obszern� by�a dosy�, sklepion� i kilk� g��boko w murze osadzonymi oknami o�wietlon�. W jednym jej ko�cu st� by� zastawiony w�a�nie, przy kt�rego jednym ko�cu na wys�anym krze�le siedzia� m�ody Semko, czyli Ziemowit, ksi��� mazowiecki. Dalej po obu stronach wida� by�o os�b kilkana�cie, w wi�kszej cz�ci poubieranych po staremu, z prosta i niewykwintnie, szlacht� mazowieck� i wielkopolsk� - i starych dworzan a urz�dnik�w ksi���cych. G�osy weso�e, podniesione, niemal poufa�e s�ysze� si� dawa�y, rozlegaj�c po sali. Ci, co si� nie �mieli, do �miechu pobudzali. Dw�ch tylko powa�niejszych biesiadnik�w, bli�ej ksi�cia siedz�cych, twarze by�y zas�pione. Jednym z nich by� m�� rycerskiego oblicza, pi�knej twarzy bliznami kilk� przeci�tej, z w�osem ju� popr�szonym siwizn�. Odziany by� w kaftan sk�rzany, wyszywany wzorzysto, ale ju� dobrze wys�u�ony. Ten s�ucha� rozprawiaj�cych g�o�no i g�ow� tylko potrz�sa�. Drugim by� duchowny �rednich lat, z �a�cuchem na szyi, twarzy rys�w pospolitych, lecz my�l�cej, jasnego wejrzenia. Ten tak�e do wrzawliwej nie miesza� si� rozmowy. Ksi���, naprzeciw rozparty w swym krze�le, by� zaledwie rozkwitaj�cym m�odzie�cem, cho� z obyczajem tamtych wiek�w, gdy pi�tnastoletni ju� na wojn� chadzali, m�g� si� za dojrza�ego uwa�a�. Pi�kn�, zdrowiem ja�niej�c� twarz jego, opalon� nieco, okala� bujny w�os d�ugi, spadaj�cy na ramiona. Br�dka i w�s, zaledwie si� wysypuj�ce, nie tkni�te jeszcze by�y �elazem. Czarne oko �ywe, usta dumne a pa�skie, rysy regularne, cera �wie�o�ci pe�na - dawa�y mu prawdziwie rycerskie i pa�skie oblicze, ale w postawie, ruchach, w twarzy nawet by�o razem co� rubasznego i prostaczego. Tej og�ady rycerskiej, jak� dawa�y obyczaje zachodnie, ju� zniewie�cia�e troch� i pieszczone, nie by�o w nim �ladu. Pr�cz tego wyraz m�odzie�czej twarzy nie by� wcale �agodnym. Szczeg�lniej brwi, oczy i usta, gdy je �ywsze poruszy�o uczucie przybiera�y �atwo co� butnego i sierdzistego. Ojcowska krew gor�ca odzywa�a si� mo�e w m�odym mazowieckim ksi�ciu. Semko ubrany by� wedle �wczesnej mody, lecz nie tak wytwornie jak inni ksi���ta, co si� na francuski i niderlandzki obyczaj zapatrywali. Mia� na sobie kaftan jedwabny, szyty jedwabiami, ale ju� dobrze przenoszony, na nim zwierzchnia suknia z r�kawami d�ugimi, spu�cistymi, kt�re po obu stronach krzes�a si� zwiesza�y a� do ziemi. Na nogach obcis�e spodnie wchodzi�y w owe polskokrakowskie buciki z nosami zakrzywionymi do g�ry, kt�re ca�a Europa od nas przej�a. Ujrzawszy wchodz�cego klech�, ksi��� si� zmarszczy� i zaduma�, jakby go chcia� sobie przypomnie�. Z wolna oblicze mu si� wyja�ni�o, skin�� g�ow� oboj�tnie, a jasnego oblicza duchowny siedz�cy za sto�em pozdrowi� klech� r�k� i rzek� do� �artobliwie: - Ave, frater. Bobrek, r�ce na piersiach po�o�ywszy, k�ania� si� nisko. - Sk�d�e� to znowu do nas zab��dzi�? - zapyta� duchowny. - W��cz� si� po �wiecie, jak zawsze - rzek� klecha. - Gdzie mnie nie ma? Jak ptak za �erem biedny klecha musi w�drowa�. - Je�eli mu to w�drowanie do smaku - przerwa� duchowny - bo� gdyby chcia� miejsca zagrza�, �acno by je znalaz�, ale s� ludzie jak ptacy, kt�rych natura do w�dr�wek zmusza. - A, s� mo�e, inni, ale cz�ek by ch�tnie siedzia�, gdyby by�o gdzie si��� - m�wi� Bobrek. - Po klasztorach obcych ludzi pe�no, kt�rzy nam chleb odjadaj�, na prebendy i urz�dy chudy pacho�ek si� nie dostanie. Niekt�rzy z go�ci, nie przys�uchuj�c si� tej rozmowie, pomi�dzy sob� szeptali, �mieli si� i czym innym zajmowali, Semko niekiedy na klech� spogl�da�. - Z czeg� �yjesz? - zapyta� jeden z panosz�w. - Z �aski Bo�ej i pa�skiej - kornie odpar� Bobrek. - Dla biedaka i pr�szyny ze sto��w bogaczy spadaj�ce starcz�. Napisze si� b�ogos�awie�stwo, odm�wi modlitewk�, przeczyta ewangeli�, od�piewa pie�� pobo�n�. Niejednemu przywilej drogi zechce si� kaza� przepisa� dla dzieci. Zakl�cia od febry, od innych chor�b, do noszenia na piersiach, i inne �wi�to�ci pisane tak�e si� potrafi dostarczy�. Wtem Semko przerwa� nagle: - Z Poznania jeste�? Idziesz wi�c stamt�d? Bobrek si� troch� zawaha� z odpowiedzi�. - Troch� dawno jestem z Poznania - rzek�. - Cz�owiek si� wlecze ode dworu do dworu, od miasteczka do miasteczka, nie jako chce, ale jako mo�e. - A nie ograbili ci� tam po drodze? - wtr�ci� weso�o jeden ze szlachty. Bobrek pokaza� sw� ubog� odzie� i pr�ne kieszenie. - Nie ma co ze mnie wzi�� - odpar� - chyba �ycie, a to si� nikomu na nic nie zda�o. - Je�eli teraz roboty �adnej nie masz - odezwa� si� duchowny w �a�cuchu, za sto�em siedz�cy - przyjd� do mnie, znajd� ci co do przepisywania. Ale lada gryzmo�� mnie nie zb�dziesz, bo ja lubi�, �eby by�o malowano, nie pisano, a litery na papierze musz� mi sta� jak kwiatki na polu. Klecha pok�oni� si� nisko, wykrzywiwszy usta. Semko, po trosze jedz�c, troch� popijaj�c, gwarz�c ze szlacht�, przypatrywa� si� Bobrkowi, mo�e w nadziei, �e taki ubogi w��cz�ga, jak to by�o w obyczaju, pocznie b�aznowa�, zabawia� ich i do �miechu pobudzi. Ale Bobrek nie zdawa� si� do tego przydatnym, spode �ba tylko patrza�, ubieraj�c si� w tak� pokor� i uni�ono��, �e si� a� �al robi�o, patrz�c na biedaka, a to upokorzenie sukienki zakonnej lito�� budzi�o. Pos�uchanie dane biedakowi zdawa�o si� uko�czonym, przybysz nie mia� ju� tu co robi�, otrzymawszy od kanclerza obietnic� zaj�cia, ale nie wyganiano go i on sam wynosi� si� nie my�la�. Sta� przy drzwiach, do �ciany si� przytuliwszy. Duchowny w �a�cuchu, kanclerz ksi���cy, najwi�cej si� nim zajmowa�. Czu� w nim brata po pi�rze, bo w ca�ym tym dosy� licznym towarzystwie ich dwu podobno tylko by�o, co pisa� i czyta� umieli. Bobrek by�by mo�e musia� si� wysun��, cho� mu si� odchodzi� nie chcia�o, gdyby w tej�e chwili w dziedzi�cu nie da�y si� s�ysze� �ywo nadbiegaj�ce konie, a wprawne ucho siedz�cych u sto�u chwyci�o, opr�cz t�tentu koni, brz�k �elaza, zwiastuj�cy przybycie ludzi zbrojnych. Wszyscy ku drzwiom zwr�cili wejrzenia ciekawe, zrobi�o si� cicho, a w sieni g�os marsza�ka zwiastowa� czyje� przybycie. Jak zawsze, gdy co� na nim niespodziane czyni�o wra�enie, Semko podni�s� g�ow� i brwi mu si� �ci�gn�y gro�no. Na�wczas twarz jego pi�kna i m�oda tym, co starego Ziemowita pami�tali, przypomina�a nieco oblicze jego chmurne i nasro�one. Z g�ow� ku drzwiom zwr�con� ksi��� czeka� na oznajmienie marsza�ka o przybyciu jakiego� go�cia, nie domy�laj�c si�, kto to m�g� by�. Go�� zreszt� nie by� tu rzadkim, bo szlachta si� ch�tnie do niego zbiega�a. By� on niemal jedynym z ksi���t krwi Piast�w, z kt�rym si� swoim j�zykiem rozm�wi� mog�a. Korzystaj�c z tego, i� uwaga zosta�a odwr�con� od jego biednej os�bki, klecha u drzwi stoj�cy odsun�� si� od nich nieco, a przylgn�� do �ciany w k�cie tak, �e go prawie wida� nie by�o. Nie ust�powa� jednak. G�os marsza�ka zbli�a� si� do drzwi, otwarto podwoje i w ramach ich ukaza�a si�, jak oprawna w nie, �liczna posta�, niby pos�g rycerza. M�czyzna by� lat �rednich, ca�y jak z �elaza Wykuty, trzymaj�cy si� prosto, wzrostu s�usznego, odziany po podr�nemu a �o�niersku. Z g�owy by� nawet nie zdj�� jeszcze b�yszcz�cego he�mu, na kt�rego wierzchu wida� by�o na drutach rozpi�t� bia�� chust� zawi�zan� i czerwono, jakby krwi kroplami, poznaczon�. By�o to god�o jego, stary Na��cz. Nie by� on tak dla oka przystrojony, jak wielu na�wczas rycerzy dworak�w i turniejowych szermierzy, kt�rzy wi�cej si� na podw�rcach pa�skich popisywali przed kobietami ni� w polu przed nieprzyjacielem. Zbroja na nim nie by�a z�ocona ani szmelcowana, prosta, �elazna, ale zrobiona do miary, do kaftana, i le�a�a na nim jak ulana. Wszystkie jej cz�ci, naramienniki, nagolenniki, napier�nik przystawa�y do siebie, a rzemyk�w im w podr�y nie popuszczono. Ogromny miecz na pasie rycerskim wisia� u boku, ma�y mieczyk mia� pod r�k�. Z obramowania �elazem wygl�da�a twarz z w�sami i kr�tk� br�dk�, m�ska, opalona, pe�na, kra�na, z oczyma szczerymi a m�nymi, kt�re k�ama� nie umia�y. Patrza� �mia�o i dumnie. Zobaczywszy go, ksi��� pozdrowi�, nie powstaj�c z siedzenia, niekt�rzy z szlachcic�w siedz�cych przy stole popodnosili si� z �aw i r�ce wyci�gn�li wo�aj�c: - Bartosz! Bartosz! On, he�m zdj�wszy, szed� wprost do ksi�cia. - Mi�o�ciwy Panie - rzek� - przebaczcie, �e naje�d�am jak Tatarzyn... (obejrza� si� doko�a, jakby chcia� by� pewnym, �e obcych tu nie ma). Wielka mnie tu i pilna sprawa przygna�a. - Ale�cie mi wy mi�ym go�ciem zawsze - odezwa� si� Semko weso�o, uprzejmie patrz�c na niego. - Jeste�cie w domu, w kt�rym, spodziewam si�, wojowa� z nikim nie b�dziecie, id�cie� naprz�d z�o�y� ci�k� zbroj� i przybywajcie do nas. Rycerz sta� jeszcze, u�miechaj�c si� do witaj�cych go panosz�w. - Tyle tylko, Mi�o�ciwy Panie - odpar� - �e z ramion to �elazo zdejm� i na powr�t je zaraz znowu przyjdzie wdzia�, bo - czasu omal, robota pilna! Odwr�ci� si� i szed�, ale po drodze bracia szlachta d�onie mu wyci�gali, a zatrzymywali, spogl�daj�c z poszanowaniem i mi�o�ci�. Ledwie si� za nim drzwi zamkn�y, biesiadnicy ksi���cy z wielk� �ywo�ci� rozprawia� zacz�li. - Bartosz z Odolanowa, Bartosz z Ko�mina - odzywa�o si� ze wszystkich stron. - Bartosz kiedy przybywa, to nie darmo! Kanclerz tymczasem, rozgl�daj�c si� po sali, klech� w k�cie zobaczy�. Da� mu znak. - Id�cie do mojej izby - rzek�. - Poczekajcie tam krzyn�, przyjd� niebawem. Nie chcia�o si� wcale Bobrkowi st�d wychodzi�, w�a�nie teraz, gdy si� spodziewa� pos�ysze� co� ciekawego, poskroba� si� po g�owie, sk�oni� niezgrabnie, skrzywi� usta i rad nierad wysun�� si� za drzwi. W sieniach troch� si� namy�liwszy, zawsze z tak� pokor�, kt�ra, wedle przys�owia, ma przebija� niebiosa, ale na ziemi najcz�ciej wzgard� obudza i lekcewa�enie, Bobrek dla zyskania na czasie u najg�upszego z czeladzi pocz�� pyta� o izb� kanclerza. Pokazano mu j� natychmiast, tu� oko�o zamkowego ko�cio�a. Klecha poszed� w t� stron�, lecz czy przez niepohamowan� ciekawo��, czy z na�ogu zatrzyma� si� po drodze oko�o ludzi i koni przyby�ych z panem Bartoszem z Odolanowa, kt�ry przyjecha� si� ksi�ciu pok�oni�. Suknia jego duchowna, cho� wytarta, wzbudza�a zawsze troch� uszanowania, pacho�kowie tak butno jak sam pan wygl�daj�cy na zapytanie, sk�d przybyli, odpowiedzieli, �e spod Kalisza jechali, z panem Bartoszem z Odolanowa. Imi� to samo ju� dosy� m�wi�o. Na Kujawach i w Wielkiej Polsce imi� starosty, pana na Odolanowie, Wi�cborku, Ko�minie, Ko�minku, Niebo�ycach i Z�otej, by�o tak powszechnie znane, i� nie potrzebowano �adnego obja�nienia. M�� to by� dzielno�ci wielkiej, umys�u �ywego, niczym nie ustraszonej odwagi, ducha niespokojnego i przedsi�biorczego, a przy tym taki mi�o�nik spraw rycerskich, �e gdy mu ich zabrak�o doma, got�w by� szuka� i za granic�. Potwarz� to mo�e by�o, ale rozpowiadano, �e t�skni�c za turniejami i zabawami rycerskimi czasami ich nawet u Krzy�ak�w szuka�, a oni, co polskiego imienia i cz�owieka znosi� nie mogli, pana Bartosza z Wi�cborka szanowali i wychwalali, powiadaj�c, �e teuto�skim ani �adnym z rycerzy Zachodu nie ust�powa�. Ale znano go te� jako dumnego i nieunoszonego panka, z kt�rym po dobremu mo�na by�o uczyni� wszystko, przemoc� za� i si�� - nic, bo nad sob� nie cierpia� nikogo. W szyku bojowym taki Bartosz sta� za dziesi�ciu, bi� si� straszliwie, a gdy miecz sw�j obosieczny uj�� w szerokie d�onie, got�w by� nim cz�owieka przeci�� na po�y. Z kopi� w r�ku, gdy ni� tkn�� je�d�ca, nie by�o przyk�adu, aby si� kt�ry w starciu na siodle utrzyma�. On to by�, co wyzwany na ostre przez Bia�ego ksi�cia, gdy si� on podda� musia�, w��czni� mu rami� strzaska� tak, �e d�ugo na nie le�e� musia� i ju� mu potem na zawsze od wojaczki ochota odpad�a. Dosy� wi�c by�o powiedzie� o Bartoszu z Odolanowa lub Ko�mina, aby ludzie wiedzieli, �e to znaczy�o albo wojn� jak��, lub rycerskie zapasy. Pos�yszawszy to imi�, klecha si� zaduma�, bo i on zna� go i wiedzia�, �e darmo czasu nie traci, a gdy do P�ocka przyby�, co� za nadr� wi�z� ci�kiego. Bobrek oczyma rzuci� na dworzec ksi���cy i - westchn��, �al mu by�o st�d odchodzi�, bo chudzina pods�uchiwa� by� bardzo ciekawy. Nazad powraca� tam, sk�d go odprawiono, niepodobna by�o i, po kr�tkim namy�le, powl�k� si� ku mieszkaniu kanclerza. �atwo mu by je by�o znale��, cho�by nie wiedzia� o nim, bo w�a�nie w takiej�e wyszarzanej p�duchownej sukienczynie, z kr�tko postrzy�on� g�ow�, z du�ymi r�kami z ciasnych r�kaw�w wystaj�cymi, blady wyrostek sta� tu w progu i ziewa�, to usta zas�aniaj�c d�oni�, to robi�c znak krzy�a �wi�tego przed nimi, aby szatana nie dopu�ci� do �rodka. By� to, jak si� �atwo domy�la�, ucze�, amanuensis, pisarzy na pocz�tkuj�cy przy kanclerzu. Pozdrowi� go Bobrek tym oznajmieniem, �e mu tu oczekiwa� kazano. Popatrzyli si� na siebie oba, a �e �awa pod �cian� sta�a pr�na i kot tylko drzema� na niej, siedli razem. Ch�opak miejscowy, na w�asnych �mieciach czuj�c si� �mia�ym, cho� starszego od siebie klech� w�drownego rozpytywa� pocz��, sk�d, po co i od kogo tu przyby�. Bobrek tak mu si� prawie wyspowiada� jak we dworze, a doda�, dla rozproszenia obawy, i� d�ugo tu bawi� nie my�li. Pos�dza� bowiem ch�opaka, �e na� mo�e koso i niech�tnie patrze�, gdy si� zl�knie, aby mu chleba nie odebra�. Ch�opcu rzeczywi�cie dopiero teraz si� usta otworzy�y swobodniej i pocz�� na rzucane pytania odpowiada� ochoczo. Bobrek okaza� na tej indagacji niepospolity talent do wyci�gania z cz�owieka, co chcia�. Marne s��weczko puszcza� jak w�dk�, na kt�rej ko�cu drga� robaczek, i za ka�dym razem z ch�opca co� wydoby�. Nie tylko pana swojego kanclerza musia� mu odmalowa� s�u�ka, ale i ksi�cia Semka, i dw�r jego, na ostatek siebie samego i tych, co tu kiedykolwiek go�cili. Rozmowa albo raczej wyci�ganie na s�owa sz�o tak �licznie i g�adko, �e ten, co si� spowiada�, sam nie wiedzia�, jak si� wygada� i, co tylko mia� gdzie schowanego, wydoby� dla go�cia. S�uchaj�c Bobrek nie spuszcza� z oka podw�rca ani ludzi, co po nim chodzili, nie usz�o ucha jego �adne wo�anie, �adne poruszenie oko�o pa�skiego dworu. Oczy biega�y �ywo i jak skoro si� nie znana posta� pokaza�a, o ka�d� poczyna�o si� badanie. - A to kto? Nazwisko us�yszawszy, wnet gadatliwe ch�opi� za j�zyk ci�gn��: - Co ten kto� robi�? W ko�cu tej coraz poufalszej i wi�cej o�ywionej gaw�dki, gdy kanclerz, przeciw wszelkiemu oczekiwaniu, nie przybywa�, spyta� o to ch�opca, czy Bartosz z Odolanowa, kt�ry w�a�nie tu nadbieg�, cz�stym go�ciem w P�ocku bywa�. - Dawniej to go tu s�ycha� nie by�o - odpar� ch�opak - ano teraz ju� niema�o razy przyje�d�a�. - Ksi��� go lubi? - Pewnie! Powiadaj�, �e do spraw rycerskich mistrz to wielki, a ksi�ciu one mi�e, bo si� do nich urodzi�. - I na �owy go pewnie zaprasza� musz�, do Rawy, a mo�e do Czerska i Warszawy? - wtr�ci� Bobrek. Ch�opiec g�ow� potrz�sa�. - O Czersku nie wiem nic - rzek�. - Do �ow�w innych ksi���ta maj� towarzysz�w, a to cz�owiek do wojny. Prawi� o nim, �e jest jak te ryby, kt�re w stoj�cej wodzie nie wy�yj�. Jakby wojny nie sta�o, zrobi�by j� umy�lnie. �miej�c si� Bobrek poklepa� go po ramieniu. Rozdzia� II. Chocia� ksi��� i go�cie jego ju� byli zjedli i obrusy ze sto��w zdejmowa� miano, gdy przyby� Bartosz z Odolanowa, kazano dla niego nowe misy przynosi� i wina, kt�re a� z Torunia tu przywo�ono, wi�c te� je toru�skim zwano. U Krzy�ak�w bowiem, cho� wojn� �yli, teraz kupczenie wszystkim coraz g�r� bra�o. Nie handlowali oni sami, ale pod ich bokiem i zas�on� niemieckie przyb��dy. Po miastach ich kupi wszelakiej by�o podostatkiem, u nich we wszystko zamorskie naj�atwiej si� by�o zaopatrze�, tak co do stroju, uzbrojenia, jak i co do g�by nale�a�o. Owe drogie na�wczas pieprze indyjskie, imbiery, muskaty, ziarna rajskie, przyprawy wszelkie, w kt�rych si� lubowano, niemieccy kupcy i dla pan�w swych, i dla tych, co dobrze p�acili, okr�tami sprowadzali. W Toruniu sk�ady wina wielkie by�y i przednie, bo Krzy�aka lada czym poi� nie by�o mo�na, i go�cie, co do nich przybywali zza �wiata, tak�e do dobrego byli przywykli. St� na nowo zastawiony czeka� na Bartosza, cho� cz�� szlachty, r�ce pomywszy, rozchodzi� si� zacz�a po zamku. Bartosz, zbroj� z�o�ywszy, miecz odpasawszy, w kaftanie jednym, z ma�ym tulichem tylko u pasa, wszed� na powr�t, pok�on czyni�c ksi�ciu. Opr�cz kilku Mazur�w w ko�cu sto�a pozostali przy ksi�ciu kanclerz i stary wojewoda Abram Socha. Ten w wojskowych sprawach jak za starego Ziemowita, tak i teraz by� praw� r�k�, bo rozum i do�wiadczenie mia�, a wierno�� dla swych pan�w wypr�bowan�; Semkowi za� lat jeszcze dwudziestu nie maj�cemu na tym zbywa�o w�a�nie, co hetman przynosi�. Cho�, szyszaka i zbroi pozbywszy, ka�dy cz�owiek maleje, Bartosz w kaftanie jednym nie wydawa� si� ani szczuplejszym, ni mniej barczystym, jak by� w pancerzu. Twarz, kt�rej teraz �elazo doko�a nie bramowa�o, odkryta ca�a, jeszcze by�a pi�kniejsz� i dzielnego rycerza godn�. M�stwo na niej wypisane sta�o, nie chlubi�ce si� z sob� - wprost z krwi, rodu, obyczaju pochodz�ce, a tak jej przyrodzone, �e nic pi�tna tego zetrze� nie mog�o, chyba niszcz�c to pi�kne oblicze. Ksi��� Semko poufale okaza� Bartoszowi miejsce nie opodal od siebie i sam mu nala� powitalny kubek. - Prze zdrowie! Nie da� si� go�� prosi�, wypi� duszkiem i wnet no�a doby�, aby sobie chleba ukroi�, bo g�odnym by�. - Sk�d jedziecie? - zapyta� Semko. - Z domu i nie z domu - wahaj�c si� nieco i ogl�daj�c rzek� Bartosz, jakby chcia� wiedzie�, kto go s�ucha. - Z dobr� albo z�� my�l�, z pokus� tu przybywam, usta mi ona piecze. Wida� by�o z powolnej mowy, �e rycerz ten, kt�remu z �elazem �atwo si� by�o obchodzi�, s�owem nie tak w�ada� zr�cznie i sam si� go obawia�. Po rycersku chcia� mo�e nag� i szczer� my�l rzuci� od razu, a co� go wstrzymywa�o. L�ka� si�, aby tak z prosta objawiona celu nie chybi�a. - Mi�o�ciwy Panie - ci�gn�� dalej - to, co mnie tu przygna�o, i dla was nie oboj�tne. Mazowsze sobie samo zawsze Mazowszem, daj wam Bo�e nad nim panowa� szcz�liwie, ale Mazur�w z nami Polakami wi��e w�ze� stary i mocny. My te� do was, a wy do nas nale�ycie. Piast�w krew p�ynie w waszych �y�ach. Spojrza�, westchn�� i znowu pocz��. Szlachta, gdzie jaka by�a po k�tach, zbli�y�a si� przys�uchiwa� ciekawie. - Kr�lowi Loisowi, �wie� panie nad grzeszn� jego dusz�, zmar�o si� w Tyrnawie na W�grzech! Spodziewa� si� Bartosz, i� nowina ta wra�enie na wszystkich uczyni� musi i powinna, ale nie przewidzia� pewnie, i� Semka ni� poruszy tak gwa�townie. Ksi��� porwa� si� z krzes�a zrazu, o st� opar� i krzykn��: - Lois zmar�! Po izbie wszyscy powtarzali z trwog� jak��: - Kr�l umar�! Semko jednak po kr�tkim namy�le usiad� zadumany. Pi�kna twarz jego ca�a si� nasro�y�a, zmarszczy�a i pofa�dowa�a. - Lois zmar� - szepn�� raz jeszcze. Kanclerz g�ow� spu�ci�, jak gdyby za nieboszczyka si� modli�, Socha patrza� jak w t�cz� na m�wi�cego, oczekuj�c co� wi�cej. - Wiecie o tym na pewno? - zapyta� kanclerz g�ow� podnosz�c. - Przybyli go�ce do Zygmunta, nikomu ju� to nietajno. Zosta�a nam kr�lowa tylko z dwiema c�reczkami. Popatrza� na Semka, kt�ry oczy trzyma� spuszczone. - Mi�o�ciwy Panie - ci�gn�� powoli. - Wielkopolska nasza Luksemburskiego m�odzieniaszka sobie nie �yczy ani babskich rz�d�w z faworytami i wielkorz�dcami. Mamy swoj� krew, dawnych pan�w naszych. Szeroko ja m�wi� o tym ani s��w w jedwabie owija� nie umiem, z prosta wi�c rzek�, na was patrz� wszyscy, na was! Po nale�n� wam spu�cizn� tylko r�k� wyci�gn��, sama si� wam Polska prosi! Milczeli wszyscy jak przybici t� wielk� otwarto�ci� Bartoszow�, ale z ocz�w Sochy wojewody wida� by�o i przestrach a niepok�j jaki�. Marszczy� si� dziwnie, kanclerz te� usta zacisn��, g�ow� potrz�sa�. Szlachta za Bartoszem stoj�ca gor�co mu potakiwa�a. Co si� z Semkiem dzia�o, zgadn�� by�o trudno. Siedzia� ze wzrokiem w st� wlepionym, namarszczony srodze, to bledn�c, to czerwieniej�c, ocz�w podnie�� nie �miej�c, jakby si� obawia�, �e zdradzi� go mog�. Up�yn�a tak chwila w milczeniu. Bartosz do tego, co tak otwarcie powiedzia�, nic dodawa� nie �mia�, czeka� jak ten �owiec, co strza�� pu�ciwszy patrzy, azali zwierza ubi�, czy skaleczy� tylko. Po bardzo d�ugim namy�le Semko pocz�� g�osem jakim� niepewnym: - Loisa nie sta�o, ale Zygmunta ju� macie. Przecie� go tam ju�, s�ysz�, i w Poznaniu, i w Gnie�nie, wsz�dzie jako prawowitego kr�la a pana przyjmowali, bo�cie wprz�d Mari�, jego przysz�� �on�, za pani� sobie obrali i na to przysi�gali. - Jako �ywo! - wybuchn�� Bartosz. - Nasza Wielkopolska nigdy nie chcia�a kobiecych rz�d�w zna�, a co na niekt�rych si�� wymo�ono, zamkn�wszy i g�odem zmusiwszy, nas to przecie nie wi��e. My teraz, wi�cej ni� kiedykolwiek, Zygmunta zobaczywszy na oczy, zna� nie chcemy. Strojny i dumny niemczaszek depta� nas my�li. Ani my jego, ani on nas rozumie, my jemu obcy, on nam. Niechaj wraca, sk�d przyby�! Bartosz, m�wi�c, rozogni� si� bardzo i o jadle zapomniawszy, kt�re przed nim na misie styg�o, m�wi� dalej, coraz g�os podnosz�c. - Kr�lewna Maria obiecana mu, ale nie po�lubiona. Dzie�mi by�y, gdy j�, tak samo jak drug�, Jadwig�, z rakuskim Wilhelmem poswatano. Ale �adne to �luby nie by�y, tylko pa�skie uroczyste zr�kowiny i kontrakty. Duchowni m�wi�, �e takich �lub�w dziecinnych ko�ci� nie zna. Obejrza� si� ku kanclerzowi, kt�ry po ma�ym namy�le rzek�: - Dekretalia �lub�w mi�dzy ma�oletnimi nie znaj�. Gdyby do prawego ma��e�stwa przychodzi� mia�o, �luby by powt�rzy� pewnie potrzeba. Nie �aden to �lub, gdy w pieluchach dzieci dla ziemskich widok�w bodaj do jednej k�adn� kolebki. Gdy kanclerz to m�wi�, Semko oczy pilno w niego wlepia�, s�uchaj�c z uwag� wielk�. - Na tym nie koniec - odezwa� si� Bartosz. - Luksemburczyk obszed� si� z nami, jak by�my tu nie ojczycami, nie rycerstwem byli, ale kuma�skimi jego niewolnikami. Wiecie, �e tu �ywa dusza cierpie� nie mo�e Domarata z Pierzchna, kt�rego wielkorz�dc� zrobili, i jego prawej r�ki, tego Diab�a Krwawego, jak go zowi�, Jana P�omie�czyka z Wie�ca, s�dziego pozna�skiego. Okrutnicy s� oba, zb�je, na �ycie i mienie nasze czyhaj�cy. Nie rz�dz� nami po bo�emu, ale krew z nas pij�. Prosili wi�c Luksemburczyka nasi raz: - We� nam z karku Domarata i Domaratowych. - Odrzek� dumnie: - Ten jest nad wami postawiony i s�ucha� go musicie! Nie wezm� go st�d, a niepos�usznych ukarz�! - Ma�o tego - bieg�a za nim szlachta nasza drugi raz, b�agaj�c i prosz�c jeszcze: - Domarata we�, bo my pod nim i z nim �y� nie mo�emy. - Go�ow�s si� ofukn�� na prosz�cych i rzek� im przez swe s�ugi, �e bunty podnosz�, �e do ciemnicy ka�e herszt�w na chleb i wod� sadzi�. - Bodaj nawet gard�em pogrozi�! Tego nam ju� nadto by�o. Jako jeden cz�owiek, Wielkopolanie, okrom zausznik�w Domaratowych, krzycz� na g�os: - Luksemburczyka nie chcemy! Precz z nim- na W�gry! Czuje on to ju� sam, �e mu si� tu ziemia spod st�p usuwa. Nie mamy pana, a kog� we�miemy? Kogo? Semko siedzia� zadumany ponuro. - C�rce�ci� Loisowej przez swoich pos��w przysi�gali - rzek� cicho - podpisali�cie to, piecz�cie wasze przywiesili. Wiaro�omcami by� nie mo�ecie. - Czyje tam piecz�cie wisz� u tej sk�ry - odezwa� si� Bartosz - ten niech sobie Mari� ma za sw� kr�low�, a my jej nie chcemy. Gdyby nawet w ostatku krew Loisow� po k�dzieli przysz�o poszanowa�, to� obie dziewki bez�lubne s�, cho� je matka zar�czy�a. Mo�emy swojego pana z jedn� z nich �eni�! Kanclerz spojrza� bystro, lecz wnet si� postrzeg�szy, oczy spu�ci�. Socha milcza�, nie daj�c znaku przyzwolenia. Szlachta tylko Bartoszowi wt�rowa�a gor�co. Semko milcza�. W twarz jego patrz�c, my�le� by�o mo�na, �e go na m�ki brano, tak si� ona marszczy�a, zdradzaj�c w duszy b�j straszny. Porwa�, milcz�c tak, kubek ze sto�u i jednym �ykiem go wychyli�; chwyci� potem mieczyk od pasa i obraca� nim pocz��, kr�ci�, a� z pochew doby� i st� bez my�li rzeza�, jakby mu to ulg� czyni�o, �e drzewo psowa� i r�ce m�czy�. Nikt odzywa� si� nie �mia�. Bartosz chodzi� po nim oczyma, a cho� op�r znajdowa�, nie zrozpaczy� snad�, bo twarz zachowa� wielce spokojn�. Po d�ugim przestanku Semko jakby sam do siebie mrucze� pocz�� niewyra�nie: - Ojcowskiej nauki ja i brat Janusz jeste�my pami�tni. M�dry pan by�, kt�ry si� w cudze sprawy nigdy nie miesza�. Jemu�my winni, �e dot�d spokojni na Mazurach naszych siedziemy. Ci�gn�li go niejeden raz, po �mierci Ka�mierzowej i za �ywota. Kusili Krzy�acy, nagabali inni, Szl�zacy nasi powinowaci nieraz si� wpl�ta� w swoje sprawy starali. Nieboszczyk mawia�, �e palca we drzwi k�a�� nie chce, aby mu go nie przyskrzypni�to. Bez wojny odzyska� P�ock, z�o�y� ho�d, gdy by�o potrzeba; my�my u siebie panami zostali i jeste�my. Ja te� na moim chc� poprzesta� - doko�czy� Semko. - Luksemburczyk b�dzie mia� przeciwko sobie gar�� szlachty wielkopolskiej - i - tyle tego. Za nim i z nim Krakowianie i Sandomierzanie, i wszyscy tamci, w dodatku i Krzy�acy. Niemcy z Niemcem �atwo si� zw�chaj�. Przeciwko tym wszystkim Semko jeden nie doka�e nic. Janusza brata i �elaznym dr�giem nie podwa�y�. Siedzi on w swych lesiech, dobrze mu w nich, nie ruszy si�. Zechce si� polskiej korony - mo�na dla niej straci� mazowieckie ksi�stwo. M�wi�, a cho� to z m�odych ust p�yn�o, kanclerz, wojewoda, nawet sam Bartosz czuli, �e rozumu tej mowie nie brak�o. Wprawdzie Socha stary, kt�ry nieraz to� samo s�ysza� z ust Ziemowita ojca, wiedzia�, �e rozum ten nieca�y jego by�, �e powtarza�, co si� od nieboszczyka nauczy�, co on mu za �ywota nieustannie w g�ow� k�ad�, ale prawda prawd� by�a. Ci�ko przychodzi�o zaprzeczy� temu, co si� w oczy rzuca�o. Odezwa� si� te� kanclerz zaraz: - �wi�te s�owa, nie po��daj cudzego, aby� swojego nie utraci�. A Socha doda�: - Nie wabcie nas, nie ku�cie, mi�y starosto. �acna to rzecz za��da� wielko�ci, ale zdoby� j� trudno, gdy nieprzyjaci� tylu i w razie z�ym nawet na druh�w rachowa� nie mo�na. Si�a z�ego tylu na jednego. Ani skarb, ani ludzie nie starcz� na to. Bartosz si� zas�pi� i zniecierpliwi� razem. - M�wcie zdrowi! - rzek�. - Kto soko�a na czapl� nie puszcza z obawy, aby mu go dziobem nie przebi�a, ten czaplej kity u ko�paka nosi� nie b�dzie. Dla tej Boles�awowskiej korony, a z niebios przyniesionego Szczerbca warto przecie co� stawi�, bo i cesarska niemiecka korona ja�niej od tej nie �wieci. - Cha! cha! - roz�mia� si� gorzko Semko. - Korony tej ju� nam nie uwidzie�, gdy�my j� raz z Gniezna wydali! Lois nieboszczyk uwi�z� j� z sob� i zamkn�� w Budzie! - E, poszliby�my po ni�, rozochociwszy si�, i do onej Budy - odpar� �ywo Bartosz - gdyby tylko by�o z kim i dla kogo! Serca brak; z nim by i korony nie zabrak�o! Na to �artkie s�owo Semko zadrga� ca�y. P�omienie mu twarz obla�y. Spojrza� na Bartosza i wzrokiem go przeszy� jak sztyletem. Brwi czarne zbieg�y mu si� na czole w jeden pas i usta si� trz��� pocz�y. No�yk, kt�ry w r�ku trzyma�, g��boko wry� si� w drzewo i ogromn� drzazg� od�upa�. - Serca by nie brak - zawo�a� g�osem wielkim - ale rozum te� trzeba mie�! Kanclerz i wojewoda ksi�ciu potakiwali, pochwalaj�c; szlachta milcza�a ponuro. Bartosz wzi�� si�, milcz�c, do chleba i zastyg�ej misy. Nikt si� odzywa� nie �mia�, bo widzieli ju� Semka zagniewanym, a cho� m�odym by�, gdy krew w nim zagra�a owa ojcowska, wiedzieli, �e by� got�w no�em, kt�ry dr�a� w r�kach jego, w cz�owieka cisn��. Wszelako uspokoi� si� zaraz, och��d�, napi� si� z pr�nego ju� kubka i zaduma�. - Domarata nie Domarata - rzek� powoli - przyjmiecie w ko�cu, kogo wam naznacz�. Wojna w domu a niepokoje uprzykrz� si�. Pojednacie si� z Zygmuntem i Mari�. Go�� g�ow� tylko potrz�sn�� - nie zmieni�a mu si� twarz wcale - czu� by�o, �e tego ksi���cego wyrzeczenia nie uwa�a� za ostatnie s�owo. - Ani ja, ani ci, co z