EPISTEME 5(2000) Ks. Jaros�aw Soko�owski Parafia Osowiec w �rodowisku spo�ecznym i przyrodniczym Wydawnictwo Wszechnicy Mazurskiej Acta Universitatis Masuriensis Olecko 2000 EPISTEME 5: Parafia Osowiec w �rodowisku spo�ecznym i przyrodniczym Tom recenzowali Prof. dr hab. J�zef M. Do��ga, prof. dr hab. Witold Jemielity Rada Programowa J�zef M. Do��ga (UKSW, WM) - przewodnicz�cy, J�zef Krajewski (WM), Tadeusz Klimski (UKSW, WM), Feliksa Kwieci�ska (WM), Anna Lema�ska (UKSW), Jerzy Niemiec (WM i UwB), Janusz Popko (AMB), Jerzy Sikora (WSDE, DKTE) - sekretarz, Zbigniew Sare�o (UKSW, WM), Dariusz �leszy�ski (SHU), Andrzej de Tchorzewski (WSPB), Edmund Trempala (WM), Stanis�aw Urba�ski (UKSW), Andrzej M. Wo�nicki (USF), Wsp�pracuj�cy z Rad� Programow� Pawe� Bejger (RGK), Jacek W. Czartoszewski (WFChUKSW), Marek Jadczak (RGK), Stanis�aw Jankowski (WM), J�zef �upi�ski (WSD�), Cezary Mrozowski (WM), Wojciech Nowacki (WSD�), Mieczys�aw Ozorowski (ISnRUKSW), Antoni Skowro�ski (WFChUKSW), Jaros�aw Soko�owski (WSD�), Stanis�aw Str�kowski (WSDEiUKSW). Komitet Redakcyjny J�zef M. Do��ga - przewodnicz�cy, Edmund Trempa�a, Jerzy Sikora - sekretarz, Jacek W. Czartoszewski, Wojciech Nowacki Redakcja Techniczno-Komputerowa Pawe� Bejger, Marek Jadczak, Cezary Mrozowski Zdj�cie na ok�adce Osowiec - o�tarz g��wny. Fot. Ks. Jaros�aw Soko�owski ISBN-83-86523-42-5 Adres Redakcji EPISTEME 1. Wszechnica Mazurska, pl. Zamkowy 3, 19-400 Olecko (Cezary Mrozowski) tel./fax (0-87) 520 31 33, e-mail: [email protected] 2. Redakcja "Martyrii", ul. 3 Maja 10, 19-300 E�k (Jerzy Sikora) tel./fax (0-87) 610 01 05, e-mail: [email protected] 3. Redakcja "G�osu Katolickiego", pl. Papie�a Jana Paw�a II nr 1, 18-400 �om�a (J�zef M. Do��ga), tel. (0-86) 216-62-85, fax 216-35-34, e-mail: [email protected] Sk�ad komputerowy: Marek Jadczak - Redakcja "G�osu Katolickiego" Druk i oprawa: ZUP. Libra Print; Al. Legion�w 114 B, tel. 218-52-87, fax 218-52-88 Spis tre�ci Przedmowa...................................................................................................... 5 Mapa topograficzna Polski - Kapice, Osowiec, Przechody....... 6 Wst�p................................................................................................................. 7 Rozdzia� I. Og�lna charakterystyka po�o�enia Osowca............. 11 1. �rodowisko geograficzno - przyrodnicze kotliny Biebrzy.................................................................................................. U 2. Zarys dziej�w kotliny Biebrzy - �rodowisko spo�eczne............................................................................................. 20 3. Niekt�re jednostki geograficzne kotliny Biebrzy............. 32 Rozdzia� II. Zabytki kultury materialnej: Twierdza Osowiec . 39 Rozdzia� III. Park Narodowy - ochrona przyrody...................... 47 1. Rezerwat Czerwone Bagno......................................................... 47 2. Biebrza�ski Park Narodowy...................................................... 51 3. Rzeka Biebrza.................................................................................... 57 4. "Per�a na bagnach" - niedoceniane bogactwo.................... 61 Rozdzia� IV. Powstanie parafii Osowiec............................................ 65 Rozdzia� V. Historia ko�cio�a w Osowcu w okresie 1919-1939.. 77 Rozdzia� VI. Kalendarium parafii Osowiec...................................... 79 1. Osowiec w latach 1918-20 - proboszcz: ksi�dz Franciszek Tomasz Luba........................................................................ 79 2. Osowiec w latach 1920-25 - proboszcz: ksi�dz Antoni Damian �ewis.................................................................................... 82 3. Osowiec w latach 1925-38 - proboszcz: ksi�dz Antoni Janowicz............................................................................................... 83 4. Osowiec w latach 1938-45 - proboszcz: ksi�dz Edmund Adam Borzuchowski...................................................................... 83 5. Osowiec w latach 1947-57 - proboszcz: ksi�dz kanonik Kazimierz Urban.............................................................................. 85 6. Osowiec w latach 1957-66 - proboszcz: ksi�dz kanonik Franciszek Sz. Pogorzelski.......................................................... 90 7. Osowiec w latach 1966-72 - proboszcz: ksi�dz pra�at W�adys�aw Grodzki....................................................................... 91 3 1 Spis tre�ci 8. Osowiec w latach 1972-75 - proboszcz: ksi�dz Klemens Jan Karwowski.................................................................................. 92 9. Osowiec w latach 1975-83 - proboszcz: ksi�dz mgr Boles�aw T. Braczko............................................................................. 94 10.Osowiec w latach 1983-89 - proboszcz: ksi�dz Andrzej F. G�sowski......................................................................................... 96 11. Osowiec w latach 1989-95 - proboszcz: ksi�dz kanonik Edward Kaczmarczyk................................................................... 99 12.Osowiec w latach 1995-97 - proboszcz: ksi�dz mgr Tadeusz Kaczy�ski .............................................................................. 101 13.Osowiec od 1997 r. - proboszcz: ksi�dz mgr Janusz Kubrak.................................................................................................. 102 Rozdzia� VII. Dzieje parafii w Kapkach (�w. Cyriaka)............... 105 Rozdzia� VIII. Dzieje parafii w Przechodach (�w. Aposto��w Piotra i Paw�a)......................................................................................... 118 Rozdzia� IX. Proboszczowie w historii parafii Osowiec............ 129 Rozdzia� X. Biogramy ksi�y pochodz�cych z parafii Osowiec...................................................................................................... 130 Rozdzia� XI. �wiadectwa ludzi �yj�cych o proboszczach i parafii Osowiec.................................................................................... 143 Rozdzia� XII. Zas�u�eni mieszka�cy parafii Osowiec w opinii proboszcz�w........................................................................... 159 Rozdzia� XIII. Stan os�b w parafii Osowiec w latach 1950-2000.................................................................................................... 160 Rozdzia� XIV. Aktualny skr�t o parafii pw. Wniebowst�pienia Pa�skiego w Osowcu............................................................. 177 Zako�czenie.................................................................................................... 188 Bibliografia ..................................................................................................... 191 Indeks os�b .................................................................................................... 196 Spis tre�ci (ang.)........................................................................................... 207 Streszczenie (ang.)....................................................................................... 209 Podzi�kowanie sponsorom..........................................................-........... 211 Ocali� od zapomnienia Rada Programowa i Komitet Redakcyjny przekazuje Czytelnikowi nast�pny, pi�ty tom EPISTEME pod tytu�em: �Parafia Osowiec w �rodowisku spo�ecznym i przyrodniczym". Zamierzeniem Redakcji i redaktora tego tomu ks. Jaros�awa Soko�owskiego by�o utrwalenie fragment�w historii, fakt�w i zdarze�, zjawisk spo�ecznych i przyrodniczych, kt�re mia�y miejsce na terenach Parafii Rzymskokatolickiej w Osowcu zw�aszcza w XX wieku, a szczeg�lnie w jego drugiej po�owie. Wydobyte z mrok�w pami�ci fakty i wydarzenia, histori� i zdarzenia utrwalone w tekstach tego tomu - w zamierzeniu Redakcji - maj� s�u�y� jako podstawowa informacja do charakterystyki �rodowiska przyrodniczego, spo�ecznego i religijnego parafii Osowiec. Ziemia ta, bogata w dobra przyrody i w niezliczone fakty historyczne prehistorii Polski oraz wydarze� historycznych XIX i XX wieku jest przedmiotem szczeg�lnych zainteresowa� w przyrodniczych, spo�ecznych i historycznych badaniach naukowych. Powstaj� prace naukowe dotycz�ce Biebrza�skiego Parku Narodowego, �ycia spo�ecznego i religijnego, migracji ludno�ci i zmian strukturalnych spo�ecze�stwa tego regionu. Istotne informacje dotycz�ce powstania i historii parafii Osowiec, opracowane w spos�b syntetyczny, maj� s�u�y� utrwaleniu w naszej pami�ci istotnych wydarze� z �ycia religijnego tej Ziemi. Przytoczone indywidualne fakty i wydarzenia u�wiadamiaj� nam dramaty i sukcesy ludno�ci, kt�ra mieszka na Ziemi Biebrza�skiego Parku Narodowego w okolicach Osowca. W imieniu Rady Programowej pragn� serdecznie podzi�kowa� wszystkim wsp�tw�rcom tre�ci tego tomu. Dzi�ki tekstom zebranym przez Redaktora ks. Jaros�awa Soko�owskiego wiele fakt�w historycznych utrwali si� na sta�e w historii naszej Ziemi i w pami�ci przysz�ych pokole�. Jest to historia �Naszej Ma�ej Ojczyzny" wpisanej w dzieje ca�ej Polski, Europy i �wiata, a �ycie religijne wpisane w histori� Diecezji �om�y�skiej, Ko�cio�a w Polsce i w dzieje Ko�cio�a Powszechnego. Historia - magistra vitae. J�zef Marceli Dolega cC O .2 & Oj cn N N -d o X, u O cc 2 cC OJ '-L �N <2 O S o j� * g O OJ cn ta Z cC O . cO 'oj CO ta g �o co 13 G O 'n Ci 13 O o T3 o � g In L O ���� QJ " CC -g U K C OJ ^O +-> Ci ic 3 C HO o o �w cO O rQ ^- N u ^ j2 ^ j� Z ! 1 * |S ci s ' " d "^ 2 �S] ^ Ci ii 1 S o >> Pi .rt ? cO ^"g "O si -d cc cO O .Jh U N -d CC Q U W �J N oj .jj H U � "�i; o OJ Trt ^ �6 * g "N O oj 9J __ ^ �*-: OJ o 13 O N O r^H O bo O) Ci iu ^ vcn ^ (!> cO � ^ oj _v u -N Ph OJ g cn cC H 4h cc cC Ci N ^-^ g fC s"1 ^ cC Vh Ph ^ ii o ca n (3 ta OJ '�n co cn to N .3 cC ^cn ci O > cO U O cC t/J 1 � o o ^ Ti Sl cO VO O Ph g cn cc cO +j OJ N o 3 �m Ph CC Ph cC T-*H .2 "oj 'u >-< ^cn Sl OJ N Ph bO' O O) .^-s �d OJ ( 3 x QJ O g OJ �^ S N ^ ^~ is ^ cO cn cfl OJ g o > .2 53 fifa vi w si o ^5 oj " r^ ^" .3 -N I�' ^�g-g .^ bD cc -^ >, OJ H QJ U O cO cn to- � <u OJ N O -d �5? ^ to .2 v< O vcn O �n O Ph13 ^ II o -r! c; r3 B N cO N N ;5" & Ph- p- u N �N S CC cn u O N bO OJ- O O) . . 1�H ^Li I 2 > / ! 0 ��- "O 0 �LT 0 1 03 f * \ :: * O. ' �; L " L 1 0 ca CO j %�.�' i C - � � ' �'� 4 �� % � OJ I C/3 O O 0) N �3J i CD" .U � "3 s CO 8- Jaros�aw Soko�owski go w Goni�dzu. Bardzo mocno mnie, jako m�odemu cz�owiekowi, imponowa�y spotkania z miejscowymi ksi�mi wikariuszami, kt�rzy mieli du�y wp�yw na kszta�towanie mego charakteru i moje wychowanie. Najwi�kszy jednak wp�yw na mnie wywar�y dwie osoby: proboszcz w Goni�dzu �p. ksi�dz Maurycy Wysocki, jak te� �wczesny wikariusz ksi�dz Kazimierz Skorul-ski (obecnie proboszcz w Trzciannym), kt�ry uczy� moj� klas� religii przez 4 lata szko�y �redniej w Goni�dzu. Moje cz�stsze kontakty z parafi� Osowiec zacz�y si�, gdy zosta�em przyj�ty na I rok studi�w do Wy�szego Seminarium Duchownego w �om�y. W�wczas proboszczem w Osowcu by� �p. ksi�dz Boles�aw Braczko, kt�ry mnie wprowadza� w tajniki �ycia diecezjalnego. Pami�tam jak m�wi�: "pos�uga duszpasterska i praca ksi�dza jest potrzebna, ludzie s� ksi�dzu �yczliwi, w naszej diecezji s� �wietne warunki kulturalno-przyrodnicze do pracy. Warto by� ksi�dzem. Warto te�, aby� poszed� do seminarium, a ja sam ci� zawioz�". Szkoda, �e te spotkania w Osowcu trwa�y tylko rok. Po jego odej�ciu do parafii przyby� nowy proboszcz ksi�dz Andrzej G�sowski, kt�remu zawdzi�czam wsparcie duchowe przez ca�y okres kszta�cenia si� w seminarium, a� po pierwsz� Msz� �w. - Prymiq�, kt�r� celebrowa�em przy jego czynnym udziale i wielkiej dla mnie �yczliwo�ci. My�la�em wtedy: w tym ko�ciele mam rozpoczyna� moj� przysz�� prac� w diecezji, czy sprostam tym zadaniom, czy podo�am r�nym obowi�zkom, kt�re mnie czekaj�? Jeszcze wtedy nie rozumia�em i nie my�la�em, �e parafia Osowiec - moja rodzinna, b�dzie mi tak bardzo bliska i droga. Dzisiaj, kiedy min�o ju� ponad 18 lat od mojego wst�pienia do WSD w �om�y i ponad 12 lat jak jestem ksi�dzem, zainspirowany przez mego profesora filozofii, pochodz�cego z mojej parafii - ze wsi Budne, czcigodnego ksi�dza profesora J�zefa Marcelego Do��g�, siadam przed komputer, �eby spr�bowa� napisa� rys historyczny miejscowo�ci i ca�ej parafii Osowiec. Maj�c na uwadze szczeg�lny czas, w jakim nam przysz�o �y�: niezwyk�y pontyfikat papie�a Jana Paw�a II, Rok �wi�ty - Jubile- Wst�p Usz 2000, powzi�li�my inicjatyw� wraz z ksi�dzem prof. J�zefem M- Do��g�/ aby i w naszej parafii by�y widoczne dzia�ania maj�ce na celu uczczenie �wi�tego Roku 2000 - Wielkiego Jubileuszu Chrze�cija�stwa. Na t� inicjatyw� sk�adaj� si� dwie rzeczy: ufundowanie ca�ego o�wietlenia (�yrandoli) dla naszej �wi�tyni oraz napisanie niniejszej pozycji ksi��kowej. W tym miejscu chcia�bym podzi�kowa� wszystkim za niezwyk�e poparcie w tych przedsi�wzi�ciach, zaufanie i modlitw� oraz wyrazi� szczeg�ln� wdzi�czno�� wszystkim ofiarodawcom w kraju i za granic�. Na pewno znajdzie si� wiele pozycji ksi��kowych i artyku��w pisanych przez r�nych autor�w na temat omawianej parafii i jej �rodowiska przyrodniczego. Niniejsza pozycja ksi��kowa obejmuje zarys dziej�w parafii Osowiec w �rodowisku spo�ecznym i przyrodniczym od czas�w najdawniejszych a� do roku 2000 w��cznie. Opisuj�c w tej publikacji ksi��kowej zarys historii parafii Osowiec, korzysta�em z bardzo sk�pych �r�de�, poniewa� podczas dw�ch wojen �wiatowych, a zw�aszcza tej ostatniej, sp�on�y ko�cio�y i plebanie w Osowcu, Kapicach i Przechodach, a z nimi r�wnie� ca�e archiwa parafialne. Do najwa�niejszych �r�de�, kt�re si� zachowa�y w Archiwum Diecezjalnym w �om�y nale�� akta parafii: Osowiec, Kapice i Przechody od chwili powstania parafii, a� do okresu wojny i okupacji - 1939 r. Wsp�czesne dzieje parafii Osowiec pisa�em na podstawie: szcz�tkowej kroniki parafialnej (zeszyty og�osze�), spisanej po II wojnie �wiatowej przez poszczeg�lnych ksi�y proboszcz�w, �ywych relacji ksi�y, kt�rzy pracowali w mojej parafii, wypowiedzi najstarszych mieszka�c�w parafii Osowiec oraz dost�pnych mi r�kopi�miennych i drukowanych �r�de� z okresu drugiej wojny �wiatowej (listy os�b zamordowanych) i okresu powojennego. Tereny parafii Osowiec - to m.in. lasy i bagna Kotliny Biebrzy (Biebrza�ski Park Narodowy). Pisz�c dzieje parafii Osowiec w �rodowisku spo�ecznym i przyrodniczym, celowo zrezygnowa�em z aparatu naukowego, Jaros�aw Soko�owski jakim s� przypisy, a�eby zb�dnie nie obci��a� tekstu. Chcia�em, aby tekst by� jasny, przejrzysty i zrozumia�y dla ka�dego przeci�tnego czytelnika. Ca�e opracowanie naukowe dziej�w Osowca i parafii pozostawi�em historykom. W tym opracowaniu natomiast chcia�em przybli�y� rys historyczny dziej�w parafii: Osowiec, Kapice i Przechody w kontek�cie spo�ecznym i przyrodniczym, jak te� poszczeg�lnych miejscowo�ci przede wszystkim tutejszym mieszka�com parafii. My, ludzie st�d - z tej ziemi (z parafii Osowiec) jeste�my przemijalni, ale pami�� trwa w nas i b�dzie trwa�a w przysz�ych pokoleniach. Niech wi�c pami�� o nas nie zaginie. Niech trwa wiecznie. Chcia�bym, aby niniejsza publikaqa by�a swoistym wk�adem w unie�miertelnienie i podtrzymanie tego jak�e odpowiedzialnego zadania, jakim jest pami�� o tych, kt�rzy �yli i �yj� w spo�eczno�ci parafialnej, z kt�rej dane mi jest pochodzi�. Niech ta ksi��ka b�dzie r�wnie� �ywym przypomnieniem domu rodzinnego dla tych naszych ziomk�w, kt�rzy by� mo�e ju� na zawsze opu�cili rodzinne strony, wyje�d�aj�c "za chlebem" i gdzie� �yj� w dalekich krajach. Niech oni zawsze pami�taj�, �e nasze korzenie s� w�a�nie tutaj - na ziemi, gdzie le�� nasi ojcowie. Na zako�czenie pragn��bym wyrazi� moje szczere s�owa podzi�kowania tym nielicznym kap�anom, kt�rzy pochodz� z parafii Osowiec i wszystkim ksi�om, kt�rzy w tej parafii pra cowali, za ich �yczliwe wspomnienia oraz wszystkim obecnyn i dawnym mieszka�com parafii Osowiec, dzi�ki kt�rym m�g�; powsta� ta pozycja ksi��kowa. To oni j� wzbogacili swymi wypowiedziami i zdj�ciami ze zbior�w prywatnych. Szczeg�lne podzi�kowanie sk�adam wszystkim osobom, za ich wytrwa�� prac� nad kronik� - r�kopisem dawniejszych i najnowszych dziej�w Osowca oraz wspomnie� o ka�dym z proboszcz�w, kt�rzy pracowali w parafii Osowiec. Ks. Jaros�aw Soko�owski �om�a, 27 marca 2000 roku 10 Rozdzia� I OG�LNA CHARAKTERYSTYKA PO�O�ENIA OSOWCA 1. �rodowisko geograficzno-przyrodnicze kotliny Biebrzy 1. 1. Ukszta�towanie powierzchni Decyduj�cy wp�yw na rze�b� tego terenu mia�o zlodowacenie �rodkowopolskie i ba�tyckie. Sp�ywaj�ce wody Praniemna wytworzy�y r�wniny akumulacyjne i pradoliny m.in. Biebrzy, Narwi i Bugu. P�ytkie i bezodp�ywowe jeziora zarasta�y i wype�nia�y si� torfem. S� one charakterystyczne dla Kotliny Biebrza�skiej. W okresie p�nolodowcowym intensywny przyp�yw w�d usta� i w pradolinie rozpocz�y si� procesy torfotw�rcze, w wyniku kt�rych powsta�a kilkumetrowa warstwa torfu. Dolina dolnej Nare�li i zatorfione obni�enie sztucznego Jeziora Zygmunta Augusta nale�� do mezoregionu Kotliny Biebrza�skiej i nazywane s� r�wnie� pradolin� Biebrzy. Ci�gnie si� ona od Nowego Dworu, a� do uj�cia Biebrzy do Narwi. Zajmuje powierzchni� ok. 195 tys. ha i ma d�ugo�� ok. 120 km, szeroko�� - od kilku do 20 km. Dzieli si� na 4 cz�ci, kt�re nazywane s� basenami: P�nocny, �rodkowy, Po�udniowy i Wizny. Obni�enie Kotliny Biebrza�skiej powsta�o w okresie poprzedzaj�cym ostatnie zlodowacenie, prawdopodobnie w ciep�ym okresie zwanym interglacja�em eemskim (120-90 tys. lat temu). Wsp�czesny kszta�t i osady pradoliny wi��� si� z ostatnim zlodowaceniem zwanym ba�tyckim, a w�a�ciwie jego m�odszym stadia�em leszczy�sko-pomorskim (23-10 tys. lat temu). W okresie maksymalnego rozprzestrzeniania si� tego l�dolodu, jego czo�o na wsch�d od dzisiejszego Grajewa wsun�o si� w 11 Jaros�aw Soko�owski [Wysoko -Mazowiecka! L N OlI/KlIiikl.U^^E Sz/ac pradoliny Biebrzy istniej�c� pradolin� Biebrzy, a� po lini� rzek: E�ku i Jegrzni (zag��bienie wytopiskowe kuwas�w), a tak�e cz�ciowo w obni�enie dzisiejszego Czerwonego Bagna i dalej dotar�o do p�nocnych zboczy Wyspy Sztabi�skiej. Obecnie Kotlina Biebrza�ska stanowi jedyn� w Europie, tak du�� przestrze� bagienno-torfo-wiskow� o bezcennych i wyj�tkowych w skali �wiatowej warto�ciach przyrodniczych. 12 Og�lna charakterystyka po�o�enia Osowca 1. 2. Krainy geograficzne pod wzgl�dem geograficznym p�nocno-wschodni� cz�� Polski stanowi� dwa r�ne regiony. Cz�� po�udniowa rozci�ga si� na suchych ziemiach Wysoczyzny Kolne�skiej, kt�re przecina rzeka Wissa. Cz�� p�nocn� tworz� wielkie bagna z suchymi piaszczystymi terenami, przewa�nie pokrytymi lasami i gr�dami po obu stronach rzeki E�k oraz wzd�u� rzeki Biebrzy. O� tej cz�ci stanowi rzeka Jegrznia, kt�ra p�ynie przez bagna w niezliczonych meandrach. Jedynie na p�nocnym zachodzie s� ziemie suchsze i urodzajniejsze, w�r�d kt�rych roztacza si� du�e jezioro Rajgrodz-kie. Region wzd�u� Biebrzy i Narwi obejmuje dwie suche wyspy: Sztabi�sk� i Jastrz�bsk�. Ca�y ten region przedstawia odr�bn� i kontrastuj�c� rze�b� terenu tak w stosunku do obszar�w p�nocnych jak i po�udniowych wojew�dztwa podlaskiego. Tereny powiatu grajewskiego, a tak�e s�siednich: augustowskiego, e�ckiego, piskiego i kolne�skiego jeszcze d�ugo by�y pokryte puszcz�. Wraz z post�puj�c� eksploatacj� puszczy coraz lepiej j� poznawano i cz�ciowo zagospodarowywano. Nadano nazwy znajduj�cym si� w niej bogactwom natury. Cz�� nazw tego regionu zosta�a przej�ta od Jad�wing�w i utrwalona przez bartnik�w i rybak�w mazowieckich, jako ich najbli�szych s�siad�w. Bartnicy, rybacy, �owcy, drwale, kosiarze, jako pierwsi nadali nazwy cz�ciom puszczy, bagnom, ��kom i innym wyr�niaj�cym si� w jaki� spos�b obiektom puszcza�skim i bagiennym. Geneza wielkich kotlinowych rozszerze� w Kotlinie Bie-brza�skiej wi��e si� ze zjawiskiem tzw. "nalodzi" (okresowego zamarzania w�d i osad�w w dolinie utrudniaj�cego wydostawanie si� w�d podziemnych), a tak�e z erozj� boczn� powodowan� istnieniem tych nalodzi. Niewykluczone te�, �e Basen �rodkowy jest efektem erozji ca�ego szeregu zbiegaj�cych si� tu rzek i potok�w. Najwi�kszy i najbardziej zwydmiony p�at tarasowy i para-bole wydmowe ci�gn� si� wzd�u� wschodniego brzegu Biebrzy 13 Jaros�aw Soko�owski od Osowca ku po�udniu do miejscowo�ci Gugny i dalej. Dzi� wi�ksz� cz�� powierzchni tarasu zalewowego zajmuj� torfy o mi��szo�ci 1-4 m. Obszary torfowisk dziel� si� na: Czerwone Bagno (Basen �rodkowy), Bagno Biebrza�skie i Bagno Podlaskie (Basen Po�udniowy). Kotlina Biebrza�ska le�y w jednym z najch�odniejszych region�w kraju. Znajduje si� w strefie oddzia�ywania klimatu kontynentalnego z wp�ywami klimatu p�nocnego. Charakterystyczny dla tego obszaru jest skr�cony okres wegetacyjny, kt�ry trwa ok. 192 dni - najkr�tszy w Polsce. Lato jest stosunkowo ciep�e, ale kr�tkie, zima za� d�uga i mro�na. Na omawianych terenach wyst�puje ni�sza temperatura w por�wnaniu do s�siednich region�w. W klimacie nadbiebrza�skim mo�na wyra�nie odczu� zr�nicowanie warunk�w mikroklimatycznych spowodowanych s�siedztwem siedlisk wodnych, le�nych i bagiennych. 1. 3. �wiat ro�linny Szata ro�linna, kt�ra si� tu ukszta�towa�a jest bardzo r�norodna i bogata. Dominuj�c� rol� odgrywaj� zbiorowiska siedlisk wodno-b�otnych, torfowiskowych, zaro�lowych i le�nych. Stosunkowo ostry klimat i obecno�� wielkich obszar�w torfowisk spowodowa�y, �e istnieje tu do dzi� wiele relikt�w z okresu plejstocenu (epoki lodowej). S� to m.in.: brzoza niska, wierzba lapo�ska, gnidosz kr�lewski, skalnica torfowa, wiele turzyc i wi�kszo�� ro�lin typowych dla torfowisk wysokich. Rzeka Biebrza jest tu do�� g��boko wci�ta w torfowisko, przy niej wyst�puj� szuwary, dalej szeroka strefa turzycowisk i na peryferiach olsy bagienne. Brzegi Biebrzy le�� powy�ej poziomu torfowisk (nagromadzenie aluwi�w). Obszar strefy mu-�owej zalewany jest w czasie wiosennych powodzi. Torfowiska wysokie wyst�puj� jedynie na Czerwonym Bagnie oraz w niewielkich zag��bieniach po�r�d wydm. Dotychczasowe badania wykaza�y wyst�powanie w dolinie Biebrzy ponad 50 naturalnych zasob�w ro�linnych. Szczeg�lnie cenne s� zbiorowiska 14 Jaros�aw Soko�owski zawieraj�ce w swoim sk�adzie gatunki rzadkie oraz reliktowe. Wyspy tarasu pradolinnego zwane gr�dami, le��ce po�r�d bagien i ols�w maj� r�wnie� sw� charakterystyczn� ro�linno��. S� to lasy li�ciaste z olch�, brzoz�, grabem, d�bem szypu�ko-wym, lip�, klonem, wi�zem, jesionem i leszczyn� oraz bogatym runem le�nym. Do�� du�y procent las�w nadbiebrza�skich zajmuje b�r bagienny. Poza obszarami bagiennymi rozci�gaj� si� wydmy. Obszary wydmowe poro�ni�te s� przez bory sosnowe i sosnowo-�wierkowe, najcz�ciej bory suche. W granicach Biebrza�skiego Parku Narodowego znajduje si� 13 664 ha las�w. Lasy pokrywaj� 1/3 powierzchni Basenu �rodkowego. P�nocna cz�� Czerwonego Bagna poro�ni�ta jest borem sosno wo-�wierko wym. Lasy Grz�d posiadaj� pierwotny charakter - przewa�aj� bory sosnowo-�wierkowe, lasy mieszane z du�� ilo�ci� starych d�b�w. Lasy te, podobnie jak lasy Czerwonego Bagna to pozosta�o�ci dawnej Puszczy Raj-grodzkiej. Inn� puszcz� jest Dyb�a, kt�ra dawniej rozci�ga�a si� mi�dzy rzekami: E�kiem, Biebrz� i Wiss�. Pozosta�y z niej kompleksy le�ne w okolicach wsi Ruda, Bia�aszewo, Przechody i Kapice. Las porastaj�cy wydmy, le��cy na p�nocnym wschodzie od W�lki Piasecznej jest gr�dem z du�� ilo�ci� starych d�b�w. Najwi�kszy kompleks le�ny ci�gnie si� na przestrzeni ok. 20 km wzd�u� szosy, od Osowca a� po wie� Szorce. Jest to pozosta�o�� dawnej Puszczy Goni�dzkiej. Na bagnach biebrza�skich istniej� dogodne warunki dla rozwoju ro�lin rzadkich, reliktowych i znajduj�cych si� pod ochron� prawn�. Oto niekt�re rzadkie gatunki biebrza�kiej flory, obj�te ca�kowit� ochron�: arnika g�rska, bagno zwyczajne, bluszcz pospolity, bu�awik czerwony, centuria pospolita, gnidosz kr�lewski, goryczka w�skolistna, go�dzik piaskowy, gr��el ��ty, grzybie� bia�y, kalina koralowa, kocanki piaskowe, konwalia majowa, kosaciec syberyjski, kopytnik pospolity, kruszczyk b�otny, kruszyna pospolita, lilia z�otog��w, obuwik pospolity, orlik po- 16 Og�lna charakterystyka po�o�enia Osowca spOlity, papro� zwyczajna, pe�nik europejski, pierwiosnka lekarska, porzeczka czarna, rojnik pospolity, rosiczka d�ugolistna, sasanka ��kowa, skalnica torfowiskowa, storczyk b�otny, tu-rowka le�na, tur�wka wonna, wawrzynek wilcze�yko, wierzba lapo�ska, wid�ak go�dzisty, ��obik koralowaty. 1. 4. �wiat zwierz�cy �wiat zwierz�t biebrza�skich bagien jest bogaty i zr�nicowany oraz zawiera trzy typy �rodowisk: wodne, bagienne oraz las�w i gr�d�w. Wyst�puje tu niezwykle bogata fauna bezkr�gowc�w, kt�re �yj� w �rodowisku wodnym. Wyr�nia si� gromady owad�w oraz stwierdzono wyst�powanie 84 gatunk�w motyli dziennych. �yj� tu kr�gowce wodne, czyli ryby w liczbie 36 gatunk�w nale��cych do 11 rodzin. Bagna biebrza�skie uwa�ane s� przede wszystkim za raj ptasi i s� znan� ostoj� ptak�w wodnych i b�otnych, jednym z najwi�kszych w Europie �rodkowej obszar�w, gdzie jeszcze dzi� istniej� naturalne warunki dla rozwoju wielu rzadkich gatunk�w. Stwierdzono tu r�wnie� 262 gatunki ptak�w (84 % wszystkich gatunk�w w Polsce), w tym 185 gatunk�w l�gowych. 28 spo�r�d nich stanowi� gatunki zagro�one i gin�ce. Gatunkiem gin�cym, kt�ry znalaz� swoj� ostoj� nad Biebrz� jest batalion, czyli bojownik. Do ciekawszych gatunk�w l�gowych nale�� min.: batalion, ba�ant, b�k, bernikla kanadyjska, bielik, b�otniak, b�otniak stawowy, bocian bia�y, bocian czarny, cietrzew, cyraneczka, czajka, czapla siwa, derkacz, drozd, dudek, dzi�cio� czarny, dzi�cio� zielony, �ab�d� niemy, �ab�d� krzykliwy, �yska, gawron, g� g�gawa, jastrz�b, jask�ka, jemio�uszka, orlik krzykliwy, orze� przedni, orlik grubodzioby, kawka, kormoran czarny, kraska, kos, kowalik, kruk, kuku�ka, kulik, kuropatwa, mazurek, mewa ma�a, mewa �mieszka, mucho��wka szara, myszo��w, perkoz dwuczuby, pliszka siwa, puchacz, puszczyk, rybitwa czarna, rybitwa zwyczajna, rybo��w, s�owik, sikora bogatka, si- 17 Og�lna charakterystyka modra, skowronek, sionka sok� vgro J ^^ wa b�otna, s�jka, sroka, szpak szczJ&*< .^ Wilga, wodnik, wrona, wr�bel, zi�ba zim najliczniejsze W kopulacje wi�kszo�ci z tych g^^rza�skie s� miej-w Europie �rodkowej i w Polsce Bagna.** h Za_ :cem gLzdzenia si� LLLSL5S* s|ga 650 sztuk g�szczenie ptak�w na bagnach bieor na 1 km kwadratowy. t Vn� n wojn� �wiatow� prze- Kr�lem biebrza�skich bagien jest Jo�Ji ^ zwierz�t trwa�o 18 sztuk �osi. ^^^ToO-500 sztuk. W 1967 r. zwi�kszy�a si� w przeci�gu 20 lat do o*. ^^ ^ Mimo wysz�o zarz�dzenie pozwalaj�ce na leg; L ^ utrzymuje sie polowa� (ok. 100 sztuk �osi rocznie), �* U ^ Parku Na- L podobnym poziomifi Po utw^^wi994 r. - 50 sztuk), rodowego nadal prowadzi si� odstrza�y V ^ do 290 Waga cia�a �osia dochodzi do 500 Kg 5 ^.^ cm, wyLko�� do 210 cm. W ^^^ w marcu 1995 r. kszta�tuje si� r�nie. Na P^^ukowisko (ruja) przypa-stwierdzono obecno�� ok. 35U sztu^. do ni samce da na koniec ^pnia i wrzesie�. O^1 ^ je w listo. nosz� poro�e w kszta�cie badybJut^� _P ma�e �oszkl padzie. Ci��a u �oszy (U�py) trwa 3^ ^urozmaicona, narodz� si� najcz�ciej w maju. Dietei � ^ . krzewoW/ a tak�e da on ro�liny zielone, m�ode p�dy a 1995 r w do i- ogryza kor�. Wed�ug stanu ^zebnego ^ ^ gatunkl 1 Biebrzy by�o 1010 bobr�w 354 ^e^ ^ motyli dziennych oraz 1500 �atuf ^^^ich: borsuk, b�br, Ssaki wyst�puj�ce na bagnachD jele�/ jenot, je�, darni�wka, dzik, gacek wie kouch^ \ ^ mysz le�na, kret, kuna domowa, kuna le�na, i >^ k& aksamitna, mysz polna, norka ameryka�ska, ?^m ^ ^ dra, tch�rz, za-sarna, szczur w�drowny, wiewi�rka, wWC y j�c szarak. j d biebrza�skich bagien posiada Obszar wchodz�cy w sKtaa vi 19 Jaros�aw Soko�owski du�e walory przyrodnicze i krajoznawcze. Jest to kraina niepowtarzalna. Swoim egzotycznym i naturalnym pi�knem zafascynuje ka�dego, kto tu zawita. Kraina biebrza�skich bagien jest przychylna ka�demu i czeka z zaproszeniem poniewa� ludzie tu mieszkaj�cy s� go�cinni i przyja�ni. 2. Zarys dziej�w kotliny Biebrzy - �rodowisko spo�eczne 2. 1. Pocz�tki osadnictwa �lad�w �ycia cz�owieka w Kotlinie Biebrza�skiej zacz�to szuka� pocz�wszy od XIX wieku. Najstarsze �lady istnienia cz�owieka w p�nocno-wschodniej Polsce zosta�y odkryte na Mazurach, gdzie w kilku miejscowo�ciach znaleziono pod warstw� torf�w obrobione krzemiennymi narz�dziami poro�a renifer�w. Te znaleziska s� przypisywane kulturze hamburskiej -�owc�w renifer�w, kt�r� datuj� archeolodzy na 11 tys. lat p.n.e. - na m�odszy paleolit. Wtedy to w miejsce cofaj�cego si� l�dolodu skandynawskiego wkracza�a tundra arktyczna. Cz�owiek zamieszkiwa� na tych terenach ju� od schy�ku paleolitu, a �lady jego �ycia potwierdzi�y badania wykopaliskowe w bli�szych nam okresach: neolitu, br�zu i wp�yw�w rzymskich. W pierwszych wiekach naszej ery na rozw�j i rozkwit kulturowy plemion prapruskich (Ba�t�w) zacz�a wp�ywa� kultura rzymska. Nast�pi�y pewne zmiany w osadnictwie i obrz�dkach pogrzebowych (chowanie zmar�ych zast�piono cia�opaleniem). Ukszta�towa�y si� wczesnofeudalne, lu�ne zwi�zki rodowo-plemienne Prus�w i Jad�wing�w, na czele kt�rych sta�a starszyzna. Ich poziom spo�eczno-gospodarczy nie odbiega� od poziomu s�owia�skich s�siad�w. Utrzymywano si� dzi�ki rolnictwu i hodowli zwierz�t. Prowadzono handel z s�siednimi krajami. O przemianach wczesnokulturowych �wiadcz� liczne zabytki odkryte przez archeolog�w w pradoli-nie Biebrzy w takich miejscowo�ciach jak: So�nia, Wo�nawie�, Rajgr�d, Wizna, Gr�dy Woniecko. 20 Og�lna charakterystyka po�o�enia Osowca Mapa ziem nadbiebrza�skich w roku 7569 wed�ug tekstu ]. Wi�niewskiego "Dzieje osadnictwa w powiecie augustowskim od XV do ko�ca XVII wieku" S�owianie pojawili si� w cz�ci p�nocno-wschodniej Mazowsza w VIII-IX w. Najstarsze �lady osadnictwa na opisywanym terenie odkryto w okolicach Goni�dza i Osowca. S� to miejsca osad po�o�onych w�r�d bagien na wydmach i gr�dach, gdzie znaleziono liczne narz�dzia krzemienne z okresu paleolitu. Teren ten porasta�y puszcze: Ro�e�ska, Dyb�a, Narwia�ska, Rajgrodzka i Goni�dzka (nazwy pochodz� z XVI w.). 21 Jaros�aw Soko�owski Pierwsze wsie by�y bardzo skromne. Osiedlaj�cy si� tutaj drobni rycerze przybywali przewa�nie bez ch�op�w, nie posiadali ich te� w swych dawnych wsiach rodowych. Sami z rodzin� karczowali lasy, aby zbudowa� dom z pomieszczeniami gospodarczymi i przygotowa� pola pod upraw�. Na samym pocz�tku wie� obejmowa�a tylko jedno gospodarstwo, rzadziej kilka - je�li osiedli�o si� obok siebie kilku braci, nie dziel�c nadania na osobne jednostki. Wsie, w kt�rych osiedlono ch�op�w mia�y kilkakrotnie wi�kszy przydzia� ziemi. Dzi� jest podobnie: stare wsie ch�opskie s� du�o wi�ksze od wsi drobnoszlacheckich. Proces osadniczy odbywa� si� g��wnie drog� wewn�trznej kolonizacji. Ch�opi byli zwolnieni z czynszu w zamian za wykarczowanie dwu morg�w lasu. Zbyt ma�y obszar posiadanej ziemi przy du�ym przyro�cie naturalnym zmusza� cz�� potomstwa do emigracji, do szukania nowych miejsc osiedlania. 2. 2. Kolonizacja kotliny Biebrzy Za pierwszych Piast�w (X-XI w.) ziemie Doliny Biebrzy le�a�y na pograniczu mazowiecko-ba�tyckim. Ca�� p�nocno-za-chodni� cz�� zajmowa�o pruskie plemi� Galind�w, kt�rych granice zasiedlenia si�ga�y po okolice dzisiejszego Grabowa i Radzi�owa oraz Osowca i Goni�dza. Przed rokiem 966 Mieszko I opanowa� Pomorze i Mazowsze, a zatem si�gn�� bezpo�rednio do granic Prus. Pok�j pomi�dzy s�siadami nie trwa� d�ugo. Wzajemne wyprawy �upieskie, walki posko-pruskie i polsko-ja�wieskie wype�nia�y histori� lat p�niejszych. Walki wyniszcza�y obie strony. P�nocna i �rodkowa cz�� Doliny Biebrzy znajdowa�y si� do drugiej po�owy XIII w. w granicach Ja�wie�y - Jad�wingo- wie. By�a to plemienna organizacja ludu rolniczo-pasterskiego. Zajmowa�a ona tereny mi�dzy rzek� E�k i Biebrz� a Niemnem. Trudne warunki bytu, prymitywna organizacja i zwi�zana z tym bieda, sk�ania�y Jad�wing�w do wypraw �upieskich na ob- 22 Og�lna charakterystyka po�o�enia Osowca szary Rusi, Litwy i Polski. Ich uci��liwo�� i zniszczenia jakie powodowa�y, zmusza�y do wypraw odwetowych. Wyprawy wojenne Zakonu Krzy�ackiego oraz rycerstwa mazowieckiego i ruskiego wyniszczy�y si�y Jad�wing�w. Do ich ostatecznego rozgromu dosz�o w 1283 r. Pod koniec XIII w. Ja�wie� przesta�a istnie�. Cz�� ziem zabrali Krzy�acy, cz�� Litwini, a cz�� przy��czono do Mazowsza. Po zwyci�stwach krzy�ackich nad Galindami (po�. XIII w.) i mazowiecko-ruskich (1429 r. zdobycie grodu Raj - Rajgr�d) i krzy�ackich nad Jad�wingami ziemie prusko-ja�wieskie przez blisko 200 lat by�y zupe�nie wyludnione. Odt�d na dwa wieki kraj Jad�wing�w poros�a prawie ca�kowicie wyludniona i nie przebyta puszcza. W tym okresie trwa�y spory graniczne i nierzadko walki mi�dzy trzema s�siadami: Krzy�akami, Polsk� i Litw�. Przez ca�y XIV w. ze zmiennym szcz�ciem toczyli Litwini walki z Krzy�akami, kt�rzy d��yli nie tylko do zaw�aszczenia ziem poja�wieskich, ale te� do podboju Litwy. S�siedztwo Krzy�ak�w przez d�ugi czas hamowa�o zasiedlanie tej pustej ziemi. Dopiero zwyci�stwo w bitwie pod Grunwaldem w 1410 r. zmieni�o sytuacj�. Odt�d w puszczach poja�wieskich r�wnie� po wschodniej stronie Biebrzy, rozpocz�a si� eksploatacja bogactw le�nych w formie �owiectwa, rybo��wstwa, bartnictwa, wytapiania smo�y i dziegciu, wypalania popio�u. Na obszarze mi�dzy Wizn�, Biebrz� i Wiss� zacz�y powstawa� pierwsze wsie. P�niej zasiedlono tereny po�o�one coraz bardziej na p�noc. Ca�y obszar jeszcze wtedy pokrywa�y wielkie puszcze. Nasilaj�ce si� osadnictwo przyczyni�o si� do do�� szybkiego kurczenia si� powierzchni le�nej. Ros�o zapotrzebowanie na pasz�. Panuj�cy w�wczas ksi���ta przyznawali tzw. wchody siano��tne i bartne, tj. prawo do koszenia ��k i korzystania z barci le�nych. Pocz�tki osadnictwa w zachodniej cz�ci Puszczy Dyb�a, tj. od Wissy po dolin� Klimaszewnicy przypad�y na lata 1414-34, kiedy to nad Biebrz� powstawa�y wsie. Przez wie� K�imaszew- 23 Jaros�aw Soko�owski nica bieg� gr�dami do Goni�dza i dalej trakt na Grodno. Na wprost Goni�dza powsta�y po 1444 r. wsie �arnowo (dzi� Bud-ne-�arnowo) i Okrasy - ta wie� mog�a by� pocz�tkiem dla Osowca. Fala kr�lewskich nada� osadniczych przypad�a na lata 1524-25. Zapewne ok. 1540 r. istnia� ju� Osowiec. Wie� W�lka Przytu�y (obecnie W�lka Piaseczna) powsta�a mi�dzy 1565 a 1567 rokiem. Wtedy te� zosta�a za�o�ona w tych okolicach jedyna wie� kr�lewska, a mianowicie Ruda. Wschodni� cz�� Puszczy Dyb�a (bagienn�) skolonizowano za czas�w saskich, przed 1765 rokiem. By�y to wsie: So�nia, Ciemnoszyje, Sojczyn Borowy, Sojczyn Gradowy, Kapice Przechody, P�ocho-wo, Bia�ogr�dy. W 1426 r. Goni�dz, a tak�e Tykocin zosta�y bezprawnie opanowane przez Litw�. Do Korony powr�ci�y dopiero w wyniku Unii Lubelskiej (1569). Od 1321 r. ziemie le��ce na wsch�d od Biebrzy by�y we w�adaniu Wielkiego Ksi�stwa Litewskiego i wchodzi�y w sk�ad Podlasia (od 1520 r. woj. podlaskie). Po 1569 r. Podlasie przy��czono do Korony. Ziemie dawnej Galindii w 1254 r. papie� Innocenty IV nada� ksi���tom mazowieckim. Rok p�niej ksi��� kujawski Kazimierz zrzek� si� ich w zamian za Ziemi� Lubawsk�, na rzecz Zakonu Krzy�ackiego. Do 1277 r. obszar Galindii zaj�ty by� przez Krzy�ak�w. Granica mi�dzy pa�stwem krzy�ackim a Mazowszem wytyczona zosta�a w 1343 r. Przetrwa�a ona d�ugie wieki, a� do 1939 r., jako granica mi�dzy Rzeczpospolit� a Prusami. W 1524 r. puszcze nadbiebrza�skie otrzymuje w wieczyst� darowizn� Kr�lowa Bona. Po uzyskaniu puszcza�skich d�br, odebraniu cz�ci w�o�ci Radziwi��om, przyst�pi�a Bona do porz�dkowania gospodarki le�nej. To ona da�a pocz�tek reformie zwanej pomiarem w��cznym, kt�r� kontynuowa� Zygmunt August. Administracyjnie by�a oparta na istniej�cych ju� w puszczach dworach, w kt�rych rezydowali zarz�dcy i dzier�awcy kr�lewscy. W XVI w. bagna biebrza�skie by�y ju� intensywnie koszone. 24 Og�lna charakterystyka po�o�enia Osowca Na gr�dach w�r�d bagien powstawa�y osady, np. Kopytko-w0/ Jasionowo, Polkowo. Zasiedlono je tzw. osocznikami. Mieli oni za zadanie strze�enie puszczy i zwierzyny. Byli doskonale zorganizowani i swoje obowi�zki wype�niali sumiennie. W po�owie XVI w. nast�pi�a reorganizacja d�br kr�lewskich. W drugiej po�owie XVI w. znaczne obszary Podlasia stanowi�y w�asno�� kr�la, podzielon� na tzw. starostwa. W ko�cu XVI w. wydzielono z nich tzw. ekonomie, czyli dobra sto�u kr�lewskiego. Kolejne dwa wieki przynios�y prawdziw� kl�sk� gospodarcz� i demograficzn�. Wiek XVII to upadek ekonomiczny tych teren�w. Przyczyni�y si� do tego min.: po�ary, epidemie, przemarsze wojsk, "potop szwedzki" z lat 1655-60, rekwizycje �ywno�ci. W pierwszej po�owie XVII w. ludno�� tych ziem zmniejszy�a si� na skutek rozlicznych plag o ok. 25-30 % w stosunku do wieku XVI. Po�owa ziem le�a�a od�ogiem. W okresie wojny p�nocnej (1700-21) wojska szwedzkie i rosyjskie zn�w pl�drowa�y i grabi�y miasta i wsie, a ponadto przynios�y ze sob� epidemie d�umy i cholery, kt�re spowodowa�y �mier� wielu tysi�cy ludzi. 2. 3. Lata porozbiorowe Od drugiej po�owy XVII w. nast�pi� wzrost zaludnienia tych teren�w, kt�ry wywo�a� potrzeb� wyci�cia obszar�w le�nych i zamienienia ich na pola uprawne. Dzi�ki temu rolnictwo sta�o si� tutaj najwa�niejsz� ga��zi� gospodarki. Gleby by�y jednak dosy� s�abe i �rednio urodzajne. Do g��wnych p�od�w rolnych nale�a�y wi�c: �yto ozime i jare, gryka, ziemniaki, owies i j�czmie�. Ludno�� niekt�rych wsi np. Osowiec i Przechody mia�a mo�liwo�� zmiany zaj��. Zacz�to tam hodowa� owce. W innych wioskach najcz�ciej "na przedn�wku" wydobywano torf , suszono go i sprzedawano p�niej na targu. Podstaw� utrzymania by�o rolnictwo, inne zaj�cia s�u�y�y jako dodatkowe �r�d�o dochod�w. W�asno�� drobnoszlachecka zwi�ksza�a stopniowo sw�j stan posiadania. 25 Jaros�aw Soko�owski Ziemia dworska wykazywa�a tendenq"� do kurczenia si�, za� w�asno�� ch�opska mimo waha� utrzymywa�a si� na tym samymi poziomie. Ch�opi stanowili od 30 do 50 % og�u mieszka�c�w. Liczna by�a grupa drobnej szlachty, kt�ra pod wzgl�dem ekonomicznym niewiele r�ni�a si� od ch�opstwa. Zar�wno w guberni �om�y�skiej, jak i przeci�tnie w Kr�lestwie Polskim najwi�cej by�o I gospodarstw drobnomieszcza�skich o powierzchni 5 - 30 ha. W ko�cu XVII i w XVIII w. powsta�y nowe miasta prywatne, zak�adane przez magnat�w, jak: Trzcianne, Stawiski i Osowiec. Powolna poprawa warunk�w gospodarczych nie trwa�a d�ugo. Zosta�a zahamowana przez kolejne rozbiory Polski. Po upadku powstania ko�ciuszkowskiego (1794) ziemie nad �rodkow� Biebrz� zaj�li Prusacy (III rozbi�r Polski). W 1802 r. utworzono Departament Bia�ostocki Nowych Prus Wschodnich. Jednym z powiat�w by� powiat biebrza�ski z siedzib� (pierwotnie) w Goni�dzu. Po wojnie Napoleona z Prusami, kt�re ponios�y kl�sk�, na odzyskanych terenach Napoleon - na mocy traktatu tyl�yckiego - utworzy� Ksi�stwo Warszawskie. W 1807 r. w granicach Ksi�stwa Warszawskiego znalaz�y si� obszary le��ce mi�dzy Prusami Wschodnimi a Biebrz�. Po kl�sce Napoleona w wojnie z Rosj� w 1812 r. na obszar Ksi�stwa Warszawskiego wkroczy�y wojska rosyjskie. Po traktacie wiede�skim w 1815 r. z cz�ci ziem Ksi�stwa utworzono Kr�lestwo Polskie zwane te� Kongresowym, kt�rego granice na tym terenie nie zmieni�y si�. Wi�ksza cz�� opisywanych ziem (powiat biebrza�ski) nale�a�a w�wczas do woj. augustowskiego z siedzib� w �om�y. W Kr�lestwie Polskim wyst�pi�o ostrzej zjawisko rozdrabniania gospodarstw ch�opskich. Na p�nocno-wschodnim obszarze Kr�lestwa Polskiego stosowano powszechnie prymitywne i tradycyjne metody uprawy ziemi. Podstaw� utrzymania tutejszej ludno�ci by�o niew�tpliwie rolnictwo. �y�o z niego ponad 70 % mieszka�c�w. Dalej niezmiennie panowa�a tr�jpol�wka. Upo- 1 wszechnia�a si� hodowla ziemniaka. Dominowa�a w�asno�� 26 Og�lna charakterystyka po�o�enia Osowca h�opska. Niewiele ziemi nale�a�o do drobnej szlachty. Gospodarstwa ch�opskie si�ga�y 15-30 ha, a maj�tki folwarczne 50-150 ha. By�y r�wnie� du�e maj�tki ziemskie. Prze�om XIX i XX wieku zaznacza si� post�pem w zakresie techniki i kultury rolniczej. Na rozw�j rolnictwa wielki wp�yw mia�o po�o�enie wsi i jako�� eleb. Na omawianym terenie by�o du�o piask�w, zw�aszcza rzecznych i wydm, a tak�e du�o b�ota i bagien. Dopiero pocz�tek XIX w. przyni�s� du�e zmiany w stosunkach wodnych i w szacie ro�linnej �rodkowej cz�ci doliny Biebrzy. W 1824 r. rozpocz�to budow� Kana�u Augustowskiego w celu u�atwienia transportu towar�w z Polski przez Narew, Bie-brz�, Niemen i Windaw� do projektowanego portu na Ba�tyku. Port ten mia� zast�pi� Gda�sk i Elbl�g oraz uniezale�ni� �wczesne Kr�lestwo Polskie od Prus. Biebrz� zosta�a wtedy cz�ciowo uregulowana i pog��biona. Na tych terenach, kt�re omawiamy, nie by�o przemys�u. Istnia�o drobne przetw�rstwo (m�yny, gorzelnie, browary) i rzemios�o. S�abo rozwija� si� handel. Wiele miasteczek utraci�o prawa miejskie. W 1837 r. nazw� wojew�dztw zmieniono na gubernie, np. woj. augustowskie zmieniono na guberni� augustowsk�. W 1866 r. tereny guberni augustowskiej podzielono na dwie nowe gubernie: �om�y�sk� i suwalsk�. Powiat szczuczy�ski guberni �om�y�skiej, kt�ry wtedy powsta�, obejmowa� wi�kszo�� opisywanych ziem. W 1873 r. zako�czono budow� linii kolejowej i szosy Bia�ystok - Gra-jewo. Wa�nym zjawiskiem w tym czasie by�a emigracja sezonowa "za chlebem" do Prus i Niemiec, a p�niej do Ameryki. W�wczas z region�w �om�y�skiego i suwalskiego wyemigrowa�o do USA i Brazylii ponad 20 tys. os�b. 2. 4. Dwudziestolecie mi�dzywojenne 1918-1939 Koniec XIX i pocz�tek XX w. nie przynios�y radykalnych zmian w �yciu ludno�ci doliny Biebrzy. Podstaw� utrzymania nadal by�o rolnictwo. Wi�kszo�� ziem pozostawa�a w r�kach 27 Jaros�aw Soko�owski ch�opskich - ziemia folwarczna. W osadach ludno�� trudni si� handlem, drobnym rzemios�em i r�nego rodzajami us�ugi mi. W rolnictwie tr�jpol�wk� zast�pi� p�odozmian i system wi lopolowy. W miejsce wo��w si�� poci�gow� sta�y si� konie. W rolnictwie w u�ycie wesz�y narz�dzia fabryczne, jal kosy, brony, p�ugi, maszyny rolnicze. Podstaw� uprawy w ra nictwie by�o: �yto, ziemniaki, len, konopie, gryka, groch. W wy niku uw�aszczenia i p�niejszych parcelacji wzros�a liczb drobnych i �rednich gospodarstw rolnych - do 8 ha. Wiele strat rolnictwu na tych terenach przynios�a I wojnj �wiatowa. W znacznej cz�ci zniszczono inwentarz: owce, kr�j wy, konie. Przemys�, poza drobnym przetw�rstwem i rzemio s�em, prawie si� nie rozwija�. Pierwsza wojna �wiatowa t( przede wszystkim walki o zdobycie Osowca mi�dzy Niemcam a Rosjanami (luty, wrzesie� 1914 r., sierpie� 1915 r.) i w konse kwencji a� do 1919 r. okupacja niemiecka. Po odzyskaniu nie podleg�o�ci przez Polsk� (11 listopada 1918 r.) ziemie nadbie brza�skie znalaz�y si� w obr�bie wojew�dztwa bia�ostockiego. W tym okresie powstawa�y inwestycje komunikacyjne. Zbudowano kolej z Brze�cia przez Bia�ystok do Prus Wschodnich ze stacj� w Grajewie. Przy tych pracach zatrudniono miejscow� ludno��, m.in. do karczowania las�w i wywo�enia drewna. Otwarcie linii kolejowej spowodowa�o o�ywienie gospodarcze teren�w po�o�onych w pobli�u Grajewa i granicy pruskiej. Pocz�tek XX wieku to okres emigracji sezonowej z tych teren�w na roboty do Prus. Podejmowano prac� w rolnictwie i przy sp�ywie drewna. Emigrowali zar�wno m�czy�ni jak i kobiety, kt�re stanowi�y ok. 35 % os�b. W emigracji sezonowej do Niemiec przewa�ali ch�opi. W okresie mi�dzywojennym na wsi dzia�a�y pr�nie sp�dzielnie mleczarskie, k�ka rolnicze, ko�a gospody� i kasy po�yczkowe. W miasteczkach mia�y miejsce targi, us�ugi rzemie�lnicze i drobny handel. Drobny przemys� nastawiony by� na j przetw�rstwo. Nast�pi�o o�ywienie w o�wiacie i kulturze. Po- 28 Og�lna charakterystyka po�o�enia Osowca wsta�o wiele szk� podstawowych i �rednich, a tak�e liczne organizacje spo�eczne, kt�re prowadzi�y dzia�alno�� kulturaln�. W regionie ukazywa�y si� r�ne czasopisma. 2. 5. Lata II wojny �wiatowej Rozw�j przemys�owo-gospodarczy i kulturalno-o�wiatowy zosta� ponownie zahamowany w chwili wybuchu II wojny �wiatowej. We wrze�niu 1939 r. rozpocz�y si� bardzo ci�kie walki z Niemcami. Niebawem ca�a Bia�ostocczyzna, w tym obszar ziem nad Biebrz�, zaj�y wojska sowieckie. W lutym, kwietniu i czerwcu 1940 r. i w czerwcu 1941 r. mia�y miejsce deportacje ludno�ci polskiej do Kazachstanu i na Syberi�. Prawie od razu, w 1939 roku, w wielu miejscowo�ciach zacz�y samorzutnie organizowa� si� grupy konspiracyjne o nastawieniu antysowieckim. Na bagnach biebrza�skich powsta�y oddzia�y partyzanckie, jak: "Czerwone Bagno" i "Kobielno". W czerwcu i lipcu 1940 r. zosta�y one rozbite przez wojska NKWD. Dnia 22 czerwca 1941 r. Niemcy zaatakowali Sowiet�w i zaj�li powiat grajewski. Odrodzi�a si� konspiracja niepodleg�o�ciowa (ZWZ, p�niej AK). W wyniku okrutnych dzia�a� nowego okupanta zniszczonych zosta�o wiele wsi (m.in. Grz�dy), zamordowano wielu Polak�w i �yd�w. Przez teren bagien biebrza�skich w 1943 r. przechodzi�y kilkakrotnie zorganizowane w Warszawie oddzia�y AK Konfederacji Narodu. Na bagnach dzia�a� te� miejscowy oddzia� AK por. �wiackiego. Wzd�u� rzek: Biebrzy i Narwi by�y budowane umocnienia frontu przez Niemc�w. W 1944 r. by�o ju� jasne, �e szala zwyci�stwa w II wojnie �wiatowej przechyli�a si� na niekorzy�� Niemc�w. Ofensywa na Bia�orusi rozpocz�a si� 23 czerwca. W ko�cu sierpnia utkn�a na Biebrzy i Kanale Augustowskim. Obszar od Grajewa do Osowca by� nasycony wojskami niemieckimi. Na wielu wydmach nad Biebrz� Niemcy budowali punkty oporu. Na ��kach na p�noc od Goni�dza ko�o wsi W�lka Piaseczna budowano zasieki z drutu i pola minowe. 29 Jaros�aw Soko�owski W czerwcu 1944 r., w ramach przygotowa� do akcji "Bi rza", dosz�o do koncentracji oddzia��w partyzanckich w rej< nie Czerwonego Bagna. Dla ich zniszczenia Niemcy rzucili 1 tys. �o�nierzy. Mi�dzy Jegrzni� a Biebrz� dosz�o do bitwy. Na wi�ksza bitwa partyzancka pu�ku Armii Krajowej dowodzon< go przez kpt. Wiktora Konopko mia�a miejsce w�a�nie na ba gnach biebrza�skich w dniach 8-9 wrze�nia 1944 r. Strat Niemc�w wynios�y ok. 1500 zabitych i rannych, straty Polak�vj - 100 partyzant�w. Niemcy do ostatniej chwili pacyfikowali wsie i dokonywali mord�w na ludno�ci cywilnej. I W styczniu 1945 r. Armia Czerwona po sforsowaniu Kana� �u Augustowskiego i Biebrzy rozpocz�a ofensyw� i wypar�a^ wojska hitlerowskie z Kotliny Biebrza�skiej, ko�cz�c okupacj� niemieck� na tych terenach. W rejonie Biebrzy mia�y miejsce ci�kie walki niemiecko-sowieckie. 2. 6. Okres powojenny Zako�czenie II wojny �wiatowej rozpocz�o nowy etap w dziejach naszego kraju. Koniec wojny nie oznacza� pokoju. Rozpocz�to utrwalanie "w�adzy ludowej", przeprowadzono reform� roln�, referendum ludowe, wybory do Sejmu. Utworzono rady narodowe i w�adze terenowe. Wszystko to przebiega�o w warunkach ostrej walki politycznej, represji, wi�zie� i bratob�jczego rozlewu krwi. Zmiany te nie omin�y r�wnie� Kotliny Biebrza�skiej. W wyniku reformy rolnej i nacjonalizacji ziemi "obszarni-czej" powy�ej 50 ha w 1946 r. setki rodzin bezrolnych i ma�orolnych ch�op�w otrzyma�o tu ziemi�. W latach pi��dziesi�tych w dolinie Biebrzy dokonano du�ych inwestycji melioracyjnych. Walory turystyczne tych teren�w sprawi�y, �e budowano tu o�rodki wypoczynkowe. Wielkim dobrodziejstwem sta�a si� elektryfikacja wsi. Szkolnictwo powszechne mia�o wielki wp�yw na o�wiat� i kultur� tej ludno�ci. Zmechanizowano rolnictwo. Znacznie zwi�kszono hodowl� byd�a i koni. Wsie, mia- 30 Og�lna charakterystyka po�o�enia Osowca teczka i miasta tego regionu do ko�ca lat pi��dziesi�tych wy-d�wignety si� ze zniszcze� wojennych. \V wielu miejscowo�ciach pobudowano nowe szko�y, o�rodki zdrowia, bloki mieszkalne i zak�ady przemys�owe. Roz-win�a si� te� sie� handlowo-us�ugowa. Zbudowano wiele dr�g z tward� nawierzchni�. Dawne drogi i trakty otrzyma�y asfaltow� nawierzchni�. Wprowadzone zmiany w rolnictwie i przemy�le polskim wp�yn�y korzystnie na warunki materialne ludno�ci i poziom �ycia mieszka�c�w ziem nadbiebrza�skich. Niestety nie okaza�y si� tak �askawe dla przyrody. �rodowisko naturalne bagien biebrza�skich zosta�o zniszczone m.in. poprzez: popularne melioracje, chemizacj� rolnictwa, rozw�j przemys�u przetw�rczego, z�� gospodark� kanali-zacyjno-�ciekow� oraz nadmierne wyr�by drzew. To wszystko wp�yn�o na degradacj� ekologiczn� omawianego regionu. Torfowiskowe bagna zamieniono w ko�ne ��ki i pastwiska, doprowadzono do ekologicznej degradacji bagien nadbiebrza�skich. Naturalne tereny doliny Biebrzy s� r�wnie� atrakcyjne turystycznie. W styczniu 1974 r. na konferencji naukowej w Augustowie zwolennicy ochrony bagien biebrza�skich sprzeciwili si� opcji "meliorancko-rolniczej". W�wczas to profesor Adam Pa-�czy�ski zaproponowa� utworzenie parku narodowego, ale jego argumenty przemawiaj�ce za ochron� tych teren�w nie trafia�y do przekonania w�adz. Sytuacja zmieni�a si� po upadku systemu socjalistycznego. W 1989 r. utworzono