EPISTEME 5(2000) Ks. Jarosław Sokołowski Parafia Osowiec w środowisku społecznym i przyrodniczym Wydawnictwo Wszechnicy Mazurskiej Acta Universitatis Masuriensis Olecko 2000 EPISTEME 5: Parafia Osowiec w środowisku społecznym i przyrodniczym Tom recenzowali Prof. dr hab. Józef M. Dołęga, prof. dr hab. Witold Jemielity Rada Programowa Józef M. Dołęga (UKSW, WM) - przewodniczący, Józef Krajewski (WM), Tadeusz Klimski (UKSW, WM), Feliksa Kwiecińska (WM), Anna Lemańska (UKSW), Jerzy Niemiec (WM i UwB), Janusz Popko (AMB), Jerzy Sikora (WSDE, DKTE) - sekretarz, Zbigniew Sareło (UKSW, WM), Dariusz Śleszyński (SHU), Andrzej de Tchorzewski (WSPB), Edmund Trempala (WM), Stanisław Urbański (UKSW), Andrzej M. Woźnicki (USF), Współpracujący z Radą Programową Paweł Bejger (RGK), Jacek W. Czartoszewski (WFChUKSW), Marek Jadczak (RGK), Stanisław Jankowski (WM), Józef Łupiński (WSDŁ), Cezary Mrozowski (WM), Wojciech Nowacki (WSDŁ), Mieczysław Ozorowski (ISnRUKSW), Antoni Skowroński (WFChUKSW), Jarosław Sokołowski (WSDŁ), Stanisław Strękowski (WSDEiUKSW). Komitet Redakcyjny Józef M. Dołęga - przewodniczący, Edmund Trempała, Jerzy Sikora - sekretarz, Jacek W. Czartoszewski, Wojciech Nowacki Redakcja Techniczno-Komputerowa Paweł Bejger, Marek Jadczak, Cezary Mrozowski Zdjęcie na okładce Osowiec - ołtarz główny. Fot. Ks. Jarosław Sokołowski ISBN-83-86523-42-5 Adres Redakcji EPISTEME 1. Wszechnica Mazurska, pl. Zamkowy 3, 19-400 Olecko (Cezary Mrozowski) tel./fax (0-87) 520 31 33, e-mail: wm@olecko.ids.pl 2. Redakcja "Martyrii", ul. 3 Maja 10, 19-300 Ełk (Jerzy Sikora) tel./fax (0-87) 610 01 05, e-mail: martyria@diecezja.elk.pl 3. Redakcja "Głosu Katolickiego", pl. Papieża Jana Pawła II nr 1, 18-400 Łomża (Józef M. Dołęga), tel. (0-86) 216-62-85, fax 216-35-34, e-mail: glos@lomza.com Skład komputerowy: Marek Jadczak - Redakcja "Głosu Katolickiego" Druk i oprawa: ZUP. Libra Print; Al. Legionów 114 B, tel. 218-52-87, fax 218-52-88 Spis treści Przedmowa...................................................................................................... 5 Mapa topograficzna Polski - Kapice, Osowiec, Przechody....... 6 Wstęp................................................................................................................. 7 Rozdział I. Ogólna charakterystyka położenia Osowca............. 11 1. Środowisko geograficzno - przyrodnicze kotliny Biebrzy.................................................................................................. U 2. Zarys dziejów kotliny Biebrzy - środowisko społeczne............................................................................................. 20 3. Niektóre jednostki geograficzne kotliny Biebrzy............. 32 Rozdział II. Zabytki kultury materialnej: Twierdza Osowiec . 39 Rozdział III. Park Narodowy - ochrona przyrody...................... 47 1. Rezerwat Czerwone Bagno......................................................... 47 2. Biebrzański Park Narodowy...................................................... 51 3. Rzeka Biebrza.................................................................................... 57 4. "Perła na bagnach" - niedoceniane bogactwo.................... 61 Rozdział IV. Powstanie parafii Osowiec............................................ 65 Rozdział V. Historia kościoła w Osowcu w okresie 1919-1939.. 77 Rozdział VI. Kalendarium parafii Osowiec...................................... 79 1. Osowiec w latach 1918-20 - proboszcz: ksiądz Franciszek Tomasz Luba........................................................................ 79 2. Osowiec w latach 1920-25 - proboszcz: ksiądz Antoni Damian Żewis.................................................................................... 82 3. Osowiec w latach 1925-38 - proboszcz: ksiądz Antoni Janowicz............................................................................................... 83 4. Osowiec w latach 1938-45 - proboszcz: ksiądz Edmund Adam Borzuchowski...................................................................... 83 5. Osowiec w latach 1947-57 - proboszcz: ksiądz kanonik Kazimierz Urban.............................................................................. 85 6. Osowiec w latach 1957-66 - proboszcz: ksiądz kanonik Franciszek Sz. Pogorzelski.......................................................... 90 7. Osowiec w latach 1966-72 - proboszcz: ksiądz prałat Władysław Grodzki....................................................................... 91 3 1 Spis treści 8. Osowiec w latach 1972-75 - proboszcz: ksiądz Klemens Jan Karwowski.................................................................................. 92 9. Osowiec w latach 1975-83 - proboszcz: ksiądz mgr Bolesław T. Braczko............................................................................. 94 10.Osowiec w latach 1983-89 - proboszcz: ksiądz Andrzej F. Gąsowski......................................................................................... 96 11. Osowiec w latach 1989-95 - proboszcz: ksiądz kanonik Edward Kaczmarczyk................................................................... 99 12.Osowiec w latach 1995-97 - proboszcz: ksiądz mgr Tadeusz Kaczyński .............................................................................. 101 13.Osowiec od 1997 r. - proboszcz: ksiądz mgr Janusz Kubrak.................................................................................................. 102 Rozdział VII. Dzieje parafii w Kapkach (św. Cyriaka)............... 105 Rozdział VIII. Dzieje parafii w Przechodach (św. Apostołów Piotra i Pawła)......................................................................................... 118 Rozdział IX. Proboszczowie w historii parafii Osowiec............ 129 Rozdział X. Biogramy księży pochodzących z parafii Osowiec...................................................................................................... 130 Rozdział XI. Świadectwa ludzi żyjących o proboszczach i parafii Osowiec.................................................................................... 143 Rozdział XII. Zasłużeni mieszkańcy parafii Osowiec w opinii proboszczów........................................................................... 159 Rozdział XIII. Stan osób w parafii Osowiec w latach 1950-2000.................................................................................................... 160 Rozdział XIV. Aktualny skrót o parafii pw. Wniebowstąpienia Pańskiego w Osowcu............................................................. 177 Zakończenie.................................................................................................... 188 Bibliografia ..................................................................................................... 191 Indeks osób .................................................................................................... 196 Spis treści (ang.)........................................................................................... 207 Streszczenie (ang.)....................................................................................... 209 Podziękowanie sponsorom..........................................................-........... 211 Ocalić od zapomnienia Rada Programowa i Komitet Redakcyjny przekazuje Czytelnikowi następny, piąty tom EPISTEME pod tytułem: „Parafia Osowiec w środowisku społecznym i przyrodniczym". Zamierzeniem Redakcji i redaktora tego tomu ks. Jarosława Sokołowskiego było utrwalenie fragmentów historii, faktów i zdarzeń, zjawisk społecznych i przyrodniczych, które miały miejsce na terenach Parafii Rzymskokatolickiej w Osowcu zwłaszcza w XX wieku, a szczególnie w jego drugiej połowie. Wydobyte z mroków pamięci fakty i wydarzenia, historię i zdarzenia utrwalone w tekstach tego tomu - w zamierzeniu Redakcji - mają służyć jako podstawowa informacja do charakterystyki środowiska przyrodniczego, społecznego i religijnego parafii Osowiec. Ziemia ta, bogata w dobra przyrody i w niezliczone fakty historyczne prehistorii Polski oraz wydarzeń historycznych XIX i XX wieku jest przedmiotem szczególnych zainteresowań w przyrodniczych, społecznych i historycznych badaniach naukowych. Powstają prace naukowe dotyczące Biebrzańskiego Parku Narodowego, życia społecznego i religijnego, migracji ludności i zmian strukturalnych społeczeństwa tego regionu. Istotne informacje dotyczące powstania i historii parafii Osowiec, opracowane w sposób syntetyczny, mają służyć utrwaleniu w naszej pamięci istotnych wydarzeń z życia religijnego tej Ziemi. Przytoczone indywidualne fakty i wydarzenia uświadamiają nam dramaty i sukcesy ludności, która mieszka na Ziemi Biebrzańskiego Parku Narodowego w okolicach Osowca. W imieniu Rady Programowej pragnę serdecznie podziękować wszystkim współtwórcom treści tego tomu. Dzięki tekstom zebranym przez Redaktora ks. Jarosława Sokołowskiego wiele faktów historycznych utrwali się na stałe w historii naszej Ziemi i w pamięci przyszłych pokoleń. Jest to historia „Naszej Małej Ojczyzny" wpisanej w dzieje całej Polski, Europy i świata, a życie religijne wpisane w historię Diecezji Łomżyńskiej, Kościoła w Polsce i w dzieje Kościoła Powszechnego. Historia - magistra vitae. Józef Marceli Dolega cC O .2 & Oj cn N N -d o X, u O cc 2 cC OJ '-L •N <2 O S o j§ * g O OJ cn ta Z cC O . cO 'oj CO ta g Ło co 13 G O 'n Ci 13 O o T3 o ° g In L O •¦—¦ QJ " CC -g U K C OJ ^O +-> Ci ic 3 C HO o o •w cO O rQ ^- N u ^ j2 ^ j« Z ! 1 * |S ci s ' " d "^ 2 •S] ^ Ci ii 1 S o >> Pi .rt ? cO ^"g "O si -d cc cO O .Jh U N -d CC Q U W ÓJ N oj .jj H U « "—i; o OJ Trt ^ •6 * g "N O oj 9J __ ^ ¦*-: OJ o 13 O N O r^H O bo O) Ci iu ^ vcn ^ (!> cO — ^ oj _v u -N Ph OJ g cn cC H 4h cc cC Ci N ^-^ g fC s"1 ^ cC Vh Ph ^ ii o ca n (3 ta OJ 'ćn co cn to N .3 cC ^cn ci O > cO U O cC t/J 1 » o o ^ Ti Sl cO VO O Ph g cn cc cO +j OJ N o 3 Łm Ph CC Ph cC T-*H .2 "oj 'u >-< ^cn Sl OJ N Ph bO' O O) .^-s •d OJ ( 3 x QJ O g OJ •^ S N ^ ^~ is ^ cO cn cfl OJ g o > .2 53 fifa vi w si o ^5 oj " r^ ^" .3 -N I—' ^•g-g .^ bD cc -^ >, OJ H QJ U O cO cn to- » / ! 0 ¦§- "O 0 ¦LT 0 1 03 f * \ :: * O. ' ¦; L " L 1 0 ca CO j %«.„' i C - • • ' •'¦ 4 •¦ % • OJ I C/3 O O 0) N •3J i CD" .U Ł "3 s CO 8- Jarosław Sokołowski go w Goniądzu. Bardzo mocno mnie, jako młodemu człowiekowi, imponowały spotkania z miejscowymi księżmi wikariuszami, którzy mieli duży wpływ na kształtowanie mego charakteru i moje wychowanie. Największy jednak wpływ na mnie wywarły dwie osoby: proboszcz w Goniądzu śp. ksiądz Maurycy Wysocki, jak też ówczesny wikariusz ksiądz Kazimierz Skorul-ski (obecnie proboszcz w Trzciannym), który uczył moją klasę religii przez 4 lata szkoły średniej w Goniądzu. Moje częstsze kontakty z parafią Osowiec zaczęły się, gdy zostałem przyjęty na I rok studiów do Wyższego Seminarium Duchownego w Łomży. Wówczas proboszczem w Osowcu był śp. ksiądz Bolesław Braczko, który mnie wprowadzał w tajniki życia diecezjalnego. Pamiętam jak mówił: "posługa duszpasterska i praca księdza jest potrzebna, ludzie są księdzu życzliwi, w naszej diecezji są świetne warunki kulturalno-przyrodnicze do pracy. Warto być księdzem. Warto też, abyś poszedł do seminarium, a ja sam cię zawiozę". Szkoda, że te spotkania w Osowcu trwały tylko rok. Po jego odejściu do parafii przybył nowy proboszcz ksiądz Andrzej Gąsowski, któremu zawdzięczam wsparcie duchowe przez cały okres kształcenia się w seminarium, aż po pierwszą Mszę św. - Prymiqę, którą celebrowałem przy jego czynnym udziale i wielkiej dla mnie życzliwości. Myślałem wtedy: w tym kościele mam rozpoczynać moją przyszłą pracę w diecezji, czy sprostam tym zadaniom, czy podołam różnym obowiązkom, które mnie czekają? Jeszcze wtedy nie rozumiałem i nie myślałem, że parafia Osowiec - moja rodzinna, będzie mi tak bardzo bliska i droga. Dzisiaj, kiedy minęło już ponad 18 lat od mojego wstąpienia do WSD w Łomży i ponad 12 lat jak jestem księdzem, zainspirowany przez mego profesora filozofii, pochodzącego z mojej parafii - ze wsi Budne, czcigodnego księdza profesora Józefa Marcelego Dołęgę, siadam przed komputer, żeby spróbować napisać rys historyczny miejscowości i całej parafii Osowiec. Mając na uwadze szczególny czas, w jakim nam przyszło żyć: niezwykły pontyfikat papieża Jana Pawła II, Rok Święty - Jubile- Wstęp Usz 2000, powzięliśmy inicjatywę wraz z księdzem prof. Józefem M- Dołęgą/ aby i w naszej parafii były widoczne działania mające na celu uczczenie Świętego Roku 2000 - Wielkiego Jubileuszu Chrześcijaństwa. Na tę inicjatywę składają się dwie rzeczy: ufundowanie całego oświetlenia (żyrandoli) dla naszej świątyni oraz napisanie niniejszej pozycji książkowej. W tym miejscu chciałbym podziękować wszystkim za niezwykłe poparcie w tych przedsięwzięciach, zaufanie i modlitwę oraz wyrazić szczególną wdzięczność wszystkim ofiarodawcom w kraju i za granicą. Na pewno znajdzie się wiele pozycji książkowych i artykułów pisanych przez różnych autorów na temat omawianej parafii i jej środowiska przyrodniczego. Niniejsza pozycja książkowa obejmuje zarys dziejów parafii Osowiec w środowisku społecznym i przyrodniczym od czasów najdawniejszych aż do roku 2000 włącznie. Opisując w tej publikacji książkowej zarys historii parafii Osowiec, korzystałem z bardzo skąpych źródeł, ponieważ podczas dwóch wojen światowych, a zwłaszcza tej ostatniej, spłonęły kościoły i plebanie w Osowcu, Kapicach i Przechodach, a z nimi również całe archiwa parafialne. Do najważniejszych źródeł, które się zachowały w Archiwum Diecezjalnym w Łomży należą akta parafii: Osowiec, Kapice i Przechody od chwili powstania parafii, aż do okresu wojny i okupacji - 1939 r. Współczesne dzieje parafii Osowiec pisałem na podstawie: szczątkowej kroniki parafialnej (zeszyty ogłoszeń), spisanej po II wojnie światowej przez poszczególnych księży proboszczów, żywych relacji księży, którzy pracowali w mojej parafii, wypowiedzi najstarszych mieszkańców parafii Osowiec oraz dostępnych mi rękopiśmiennych i drukowanych źródeł z okresu drugiej wojny światowej (listy osób zamordowanych) i okresu powojennego. Tereny parafii Osowiec - to m.in. lasy i bagna Kotliny Biebrzy (Biebrzański Park Narodowy). Pisząc dzieje parafii Osowiec w środowisku społecznym i przyrodniczym, celowo zrezygnowałem z aparatu naukowego, Jarosław Sokołowski jakim są przypisy, ażeby zbędnie nie obciążać tekstu. Chciałem, aby tekst był jasny, przejrzysty i zrozumiały dla każdego przeciętnego czytelnika. Całe opracowanie naukowe dziejów Osowca i parafii pozostawiłem historykom. W tym opracowaniu natomiast chciałem przybliżyć rys historyczny dziejów parafii: Osowiec, Kapice i Przechody w kontekście społecznym i przyrodniczym, jak też poszczególnych miejscowości przede wszystkim tutejszym mieszkańcom parafii. My, ludzie stąd - z tej ziemi (z parafii Osowiec) jesteśmy przemijalni, ale pamięć trwa w nas i będzie trwała w przyszłych pokoleniach. Niech więc pamięć o nas nie zaginie. Niech trwa wiecznie. Chciałbym, aby niniejsza publikaqa była swoistym wkładem w unieśmiertelnienie i podtrzymanie tego jakże odpowiedzialnego zadania, jakim jest pamięć o tych, którzy żyli i żyją w społeczności parafialnej, z której dane mi jest pochodzić. Niech ta książka będzie również żywym przypomnieniem domu rodzinnego dla tych naszych ziomków, którzy być może już na zawsze opuścili rodzinne strony, wyjeżdżając "za chlebem" i gdzieś żyją w dalekich krajach. Niech oni zawsze pamiętają, że nasze korzenie są właśnie tutaj - na ziemi, gdzie leżą nasi ojcowie. Na zakończenie pragnąłbym wyrazić moje szczere słowa podziękowania tym nielicznym kapłanom, którzy pochodzą z parafii Osowiec i wszystkim księżom, którzy w tej parafii pra cowali, za ich życzliwe wspomnienia oraz wszystkim obecnyn i dawnym mieszkańcom parafii Osowiec, dzięki którym mógł; powstać ta pozycja książkowa. To oni ją wzbogacili swymi wypowiedziami i zdjęciami ze zbiorów prywatnych. Szczególne podziękowanie składam wszystkim osobom, za ich wytrwałą pracę nad kroniką - rękopisem dawniejszych i najnowszych dziejów Osowca oraz wspomnień o każdym z proboszczów, którzy pracowali w parafii Osowiec. Ks. Jarosław Sokołowski Łomża, 27 marca 2000 roku 10 Rozdział I OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA POŁOŻENIA OSOWCA 1. Środowisko geograficzno-przyrodnicze kotliny Biebrzy 1. 1. Ukształtowanie powierzchni Decydujący wpływ na rzeźbę tego terenu miało zlodowacenie środkowopolskie i bałtyckie. Spływające wody Praniemna wytworzyły równiny akumulacyjne i pradoliny m.in. Biebrzy, Narwi i Bugu. Płytkie i bezodpływowe jeziora zarastały i wypełniały się torfem. Są one charakterystyczne dla Kotliny Biebrzańskiej. W okresie późnolodowcowym intensywny przypływ wód ustał i w pradolinie rozpoczęły się procesy torfotwórcze, w wyniku których powstała kilkumetrowa warstwa torfu. Dolina dolnej Nareśli i zatorfione obniżenie sztucznego Jeziora Zygmunta Augusta należą do mezoregionu Kotliny Biebrzańskiej i nazywane są również pradoliną Biebrzy. Ciągnie się ona od Nowego Dworu, aż do ujścia Biebrzy do Narwi. Zajmuje powierzchnię ok. 195 tys. ha i ma długość ok. 120 km, szerokość - od kilku do 20 km. Dzieli się na 4 części, które nazywane są basenami: Północny, Środkowy, Południowy i Wizny. Obniżenie Kotliny Biebrzańskiej powstało w okresie poprzedzającym ostatnie zlodowacenie, prawdopodobnie w ciepłym okresie zwanym interglacjałem eemskim (120-90 tys. lat temu). Współczesny kształt i osady pradoliny wiążą się z ostatnim zlodowaceniem zwanym bałtyckim, a właściwie jego młodszym stadiałem leszczyńsko-pomorskim (23-10 tys. lat temu). W okresie maksymalnego rozprzestrzeniania się tego lądolodu, jego czoło na wschód od dzisiejszego Grajewa wsunęło się w 11 Jarosław Sokołowski [Wysoko -Mazowiecka! L N OlI/KlIiikl.U^^E Sz/ac pradoliny Biebrzy istniejącą pradolinę Biebrzy, aż po linię rzek: Ełku i Jegrzni (zagłębienie wytopiskowe kuwasów), a także częściowo w obniżenie dzisiejszego Czerwonego Bagna i dalej dotarło do północnych zboczy Wyspy Sztabińskiej. Obecnie Kotlina Biebrzańska stanowi jedyną w Europie, tak dużą przestrzeń bagienno-torfo-wiskową o bezcennych i wyjątkowych w skali światowej wartościach przyrodniczych. 12 Ogólna charakterystyka położenia Osowca 1. 2. Krainy geograficzne pod względem geograficznym północno-wschodnią część Polski stanowią dwa różne regiony. Część południowa rozciąga się na suchych ziemiach Wysoczyzny Kolneńskiej, które przecina rzeka Wissa. Część północną tworzą wielkie bagna z suchymi piaszczystymi terenami, przeważnie pokrytymi lasami i grądami po obu stronach rzeki Ełk oraz wzdłuż rzeki Biebrzy. Oś tej części stanowi rzeka Jegrznia, która płynie przez bagna w niezliczonych meandrach. Jedynie na północnym zachodzie są ziemie suchsze i urodzajniejsze, wśród których roztacza się duże jezioro Rajgrodz-kie. Region wzdłuż Biebrzy i Narwi obejmuje dwie suche wyspy: Sztabińską i Jastrzębską. Cały ten region przedstawia odrębną i kontrastującą rzeźbę terenu tak w stosunku do obszarów północnych jak i południowych województwa podlaskiego. Tereny powiatu grajewskiego, a także sąsiednich: augustowskiego, ełckiego, piskiego i kolneńskiego jeszcze długo były pokryte puszczą. Wraz z postępującą eksploatacją puszczy coraz lepiej ją poznawano i częściowo zagospodarowywano. Nadano nazwy znajdującym się w niej bogactwom natury. Część nazw tego regionu została przejęta od Jadźwingów i utrwalona przez bartników i rybaków mazowieckich, jako ich najbliższych sąsiadów. Bartnicy, rybacy, łowcy, drwale, kosiarze, jako pierwsi nadali nazwy częściom puszczy, bagnom, łąkom i innym wyróżniającym się w jakiś sposób obiektom puszczańskim i bagiennym. Geneza wielkich kotlinowych rozszerzeń w Kotlinie Bie-brzańskiej wiąże się ze zjawiskiem tzw. "nalodzi" (okresowego zamarzania wód i osadów w dolinie utrudniającego wydostawanie się wód podziemnych), a także z erozją boczną powodowaną istnieniem tych nalodzi. Niewykluczone też, że Basen Środkowy jest efektem erozji całego szeregu zbiegających się tu rzek i potoków. Największy i najbardziej zwydmiony płat tarasowy i para-bole wydmowe ciągną się wzdłuż wschodniego brzegu Biebrzy 13 Jarosław Sokołowski od Osowca ku południu do miejscowości Gugny i dalej. Dziś większą część powierzchni tarasu zalewowego zajmują torfy o miąższości 1-4 m. Obszary torfowisk dzielą się na: Czerwone Bagno (Basen Środkowy), Bagno Biebrzańskie i Bagno Podlaskie (Basen Południowy). Kotlina Biebrzańska leży w jednym z najchłodniejszych regionów kraju. Znajduje się w strefie oddziaływania klimatu kontynentalnego z wpływami klimatu północnego. Charakterystyczny dla tego obszaru jest skrócony okres wegetacyjny, który trwa ok. 192 dni - najkrótszy w Polsce. Lato jest stosunkowo ciepłe, ale krótkie, zima zaś długa i mroźna. Na omawianych terenach występuje niższa temperatura w porównaniu do sąsiednich regionów. W klimacie nadbiebrzańskim można wyraźnie odczuć zróżnicowanie warunków mikroklimatycznych spowodowanych sąsiedztwem siedlisk wodnych, leśnych i bagiennych. 1. 3. Świat roślinny Szata roślinna, która się tu ukształtowała jest bardzo różnorodna i bogata. Dominującą rolę odgrywają zbiorowiska siedlisk wodno-błotnych, torfowiskowych, zaroślowych i leśnych. Stosunkowo ostry klimat i obecność wielkich obszarów torfowisk spowodowały, że istnieje tu do dziś wiele reliktów z okresu plejstocenu (epoki lodowej). Są to m.in.: brzoza niska, wierzba lapońska, gnidosz królewski, skalnica torfowa, wiele turzyc i większość roślin typowych dla torfowisk wysokich. Rzeka Biebrza jest tu dość głęboko wcięta w torfowisko, przy niej występują szuwary, dalej szeroka strefa turzycowisk i na peryferiach olsy bagienne. Brzegi Biebrzy leżą powyżej poziomu torfowisk (nagromadzenie aluwiów). Obszar strefy mu-łowej zalewany jest w czasie wiosennych powodzi. Torfowiska wysokie występują jedynie na Czerwonym Bagnie oraz w niewielkich zagłębieniach pośród wydm. Dotychczasowe badania wykazały występowanie w dolinie Biebrzy ponad 50 naturalnych zasobów roślinnych. Szczególnie cenne są zbiorowiska 14 Jarosław Sokołowski zawierające w swoim składzie gatunki rzadkie oraz reliktowe. Wyspy tarasu pradolinnego zwane grądami, leżące pośród bagien i olsów mają również swą charakterystyczną roślinność. Są to lasy liściaste z olchą, brzozą, grabem, dębem szypułko-wym, lipą, klonem, wiązem, jesionem i leszczyną oraz bogatym runem leśnym. Dość duży procent lasów nadbiebrzańskich zajmuje bór bagienny. Poza obszarami bagiennymi rozciągają się wydmy. Obszary wydmowe porośnięte są przez bory sosnowe i sosnowo-świerkowe, najczęściej bory suche. W granicach Biebrzańskiego Parku Narodowego znajduje się 13 664 ha lasów. Lasy pokrywają 1/3 powierzchni Basenu Środkowego. Północna część Czerwonego Bagna porośnięta jest borem sosno wo-świerko wym. Lasy Grzęd posiadają pierwotny charakter - przeważają bory sosnowo-świerkowe, lasy mieszane z dużą ilością starych dębów. Lasy te, podobnie jak lasy Czerwonego Bagna to pozostałości dawnej Puszczy Raj-grodzkiej. Inną puszczą jest Dybła, która dawniej rozciągała się między rzekami: Ełkiem, Biebrzą i Wissą. Pozostały z niej kompleksy leśne w okolicach wsi Ruda, Białaszewo, Przechody i Kapice. Las porastający wydmy, leżący na północnym wschodzie od Wólki Piasecznej jest grądem z dużą ilością starych dębów. Największy kompleks leśny ciągnie się na przestrzeni ok. 20 km wzdłuż szosy, od Osowca aż po wieś Szorce. Jest to pozostałość dawnej Puszczy Goniądzkiej. Na bagnach biebrzańskich istnieją dogodne warunki dla rozwoju roślin rzadkich, reliktowych i znajdujących się pod ochroną prawną. Oto niektóre rzadkie gatunki biebrzańkiej flory, objęte całkowitą ochroną: arnika górska, bagno zwyczajne, bluszcz pospolity, buławik czerwony, centuria pospolita, gnidosz królewski, goryczka wąskolistna, goździk piaskowy, grążel żółty, grzybień biały, kalina koralowa, kocanki piaskowe, konwalia majowa, kosaciec syberyjski, kopytnik pospolity, kruszczyk błotny, kruszyna pospolita, lilia złotogłów, obuwik pospolity, orlik po- 16 Ogólna charakterystyka położenia Osowca spOlity, paproć zwyczajna, pełnik europejski, pierwiosnka lekarska, porzeczka czarna, rojnik pospolity, rosiczka długolistna, sasanka łąkowa, skalnica torfowiskowa, storczyk błotny, tu-rowka leśna, turówka wonna, wawrzynek wilczełyko, wierzba lapońska, widłak goździsty, żłobik koralowaty. 1. 4. Świat zwierzęcy Świat zwierząt biebrzańskich bagien jest bogaty i zróżnicowany oraz zawiera trzy typy środowisk: wodne, bagienne oraz lasów i grądów. Występuje tu niezwykle bogata fauna bezkręgowców, które żyją w środowisku wodnym. Wyróżnia się gromady owadów oraz stwierdzono występowanie 84 gatunków motyli dziennych. Żyją tu kręgowce wodne, czyli ryby w liczbie 36 gatunków należących do 11 rodzin. Bagna biebrzańskie uważane są przede wszystkim za raj ptasi i są znaną ostoją ptaków wodnych i błotnych, jednym z największych w Europie Środkowej obszarów, gdzie jeszcze dziś istnieją naturalne warunki dla rozwoju wielu rzadkich gatunków. Stwierdzono tu również 262 gatunki ptaków (84 % wszystkich gatunków w Polsce), w tym 185 gatunków lęgowych. 28 spośród nich stanowią gatunki zagrożone i ginące. Gatunkiem ginącym, który znalazł swoją ostoję nad Biebrzą jest batalion, czyli bojownik. Do ciekawszych gatunków lęgowych należą min.: batalion, bażant, bąk, bernikla kanadyjska, bielik, błotniak, błotniak stawowy, bocian biały, bocian czarny, cietrzew, cyraneczka, czajka, czapla siwa, derkacz, drozd, dudek, dzięcioł czarny, dzięcioł zielony, łabędź niemy, łabędź krzykliwy, łyska, gawron, gęś gęgawa, jastrząb, jaskółka, jemiołuszka, orlik krzykliwy, orzeł przedni, orlik grubodzioby, kawka, kormoran czarny, kraska, kos, kowalik, kruk, kukułka, kulik, kuropatwa, mazurek, mewa mała, mewa śmieszka, muchołówka szara, myszołów, perkoz dwuczuby, pliszka siwa, puchacz, puszczyk, rybitwa czarna, rybitwa zwyczajna, rybołów, słowik, sikora bogatka, si- 17 Ogólna charakterystyka modra, skowronek, sionka sokół vgro J ^^ wa błotna, sójka, sroka, szpak szczJ&*< .^ Wilga, wodnik, wrona, wróbel, zięba zim najliczniejsze W kopulacje większości z tych g^^rzańskie są miej-w Europie Środkowej i w Polsce Bagna.** h Za_ :cem gLzdzenia się LLLSL5S* s|ga 650 sztuk gęszczenie ptaków na bagnach bieor na 1 km kwadratowy. t Vnś n wojnę światową prze- Królem biebrzańskich bagien jest JośJi ^ zwierząt trwało 18 sztuk łosi. ^^^ToO-500 sztuk. W 1967 r. zwiększyła się w przeciągu 20 lat do o*. ^^ ^ Mimo wyszło zarządzenie pozwalające na leg; L ^ utrzymuje sie polowań (ok. 100 sztuk łosi rocznie), «* U ^ Parku Na- L podobnym poziomifi Po utw^^wi994 r. - 50 sztuk), rodowego nadal prowadzi się odstrzały V ^ do 290 Waga ciała łosia dochodzi do 500 Kg 5 ^.^ cm, wyLkość do 210 cm. W ^^^ w marcu 1995 r. kształtuje się różnie. Na P^^ukowisko (ruja) przypa-stwierdzono obecność ok. 35U sztu^. do ni samce da na koniec ^pnia i wrzesień. O^1 ^ je w listo. noszą poroże w kształcie badybJut^ł _P małe łoszkl padzie. Ciąża u łoszy (Uępy) trwa 3^ ^urozmaicona, narodzą się najczęściej w maju. Dietei » ^ . krzewoW/ a także da on rośliny zielone, młode pędy a 1995 r w do i- ogryza korę. Według stanu ^zebnego ^ ^ gatunkl 1 Biebrzy było 1010 bobrów 354 ^e^ ^ motyli dziennych oraz 1500 §atuf ^^^ich: borsuk, bóbr, Ssaki występujące na bagnachD jeleń/ jenot, jeż, darniówka, dzik, gacek wie kouch^ \ ^ mysz leśna, kret, kuna domowa, kuna leśna, i >^ k& aksamitna, mysz polna, norka amerykańska, ?^m ^ ^ dra, tchórz, za-sarna, szczur wędrowny, wiewiórka, wWC y jąc szarak. j d biebrzańskich bagien posiada Obszar wchodzący w sKtaa vi 19 Jarosław Sokołowski duże walory przyrodnicze i krajoznawcze. Jest to kraina niepowtarzalna. Swoim egzotycznym i naturalnym pięknem zafascynuje każdego, kto tu zawita. Kraina biebrzańskich bagien jest przychylna każdemu i czeka z zaproszeniem ponieważ ludzie tu mieszkający są gościnni i przyjaźni. 2. Zarys dziejów kotliny Biebrzy - środowisko społeczne 2. 1. Początki osadnictwa Śladów życia człowieka w Kotlinie Biebrzańskiej zaczęto szukać począwszy od XIX wieku. Najstarsze ślady istnienia człowieka w północno-wschodniej Polsce zostały odkryte na Mazurach, gdzie w kilku miejscowościach znaleziono pod warstwą torfów obrobione krzemiennymi narzędziami poroża reniferów. Te znaleziska są przypisywane kulturze hamburskiej -łowców reniferów, którą datują archeolodzy na 11 tys. lat p.n.e. - na młodszy paleolit. Wtedy to w miejsce cofającego się lądolodu skandynawskiego wkraczała tundra arktyczna. Człowiek zamieszkiwał na tych terenach już od schyłku paleolitu, a ślady jego życia potwierdziły badania wykopaliskowe w bliższych nam okresach: neolitu, brązu i wpływów rzymskich. W pierwszych wiekach naszej ery na rozwój i rozkwit kulturowy plemion prapruskich (Bałtów) zaczęła wpływać kultura rzymska. Nastąpiły pewne zmiany w osadnictwie i obrządkach pogrzebowych (chowanie zmarłych zastąpiono ciałopaleniem). Ukształtowały się wczesnofeudalne, luźne związki rodowo-plemienne Prusów i Jadźwingów, na czele których stała starszyzna. Ich poziom społeczno-gospodarczy nie odbiegał od poziomu słowiańskich sąsiadów. Utrzymywano się dzięki rolnictwu i hodowli zwierząt. Prowadzono handel z sąsiednimi krajami. O przemianach wczesnokulturowych świadczą liczne zabytki odkryte przez archeologów w pradoli-nie Biebrzy w takich miejscowościach jak: Sośnia, Woźnawieś, Rajgród, Wizna, Grądy Woniecko. 20 Ogólna charakterystyka położenia Osowca Mapa ziem nadbiebrzańskich w roku 7569 według tekstu ]. Wiśniewskiego "Dzieje osadnictwa w powiecie augustowskim od XV do końca XVII wieku" Słowianie pojawili się w części północno-wschodniej Mazowsza w VIII-IX w. Najstarsze ślady osadnictwa na opisywanym terenie odkryto w okolicach Goniądza i Osowca. Są to miejsca osad położonych wśród bagien na wydmach i grądach, gdzie znaleziono liczne narzędzia krzemienne z okresu paleolitu. Teren ten porastały puszcze: Rożeńska, Dybła, Narwiańska, Rajgrodzka i Goniądzka (nazwy pochodzą z XVI w.). 21 Jarosław Sokołowski Pierwsze wsie były bardzo skromne. Osiedlający się tutaj drobni rycerze przybywali przeważnie bez chłopów, nie posiadali ich też w swych dawnych wsiach rodowych. Sami z rodziną karczowali lasy, aby zbudować dom z pomieszczeniami gospodarczymi i przygotować pola pod uprawę. Na samym początku wieś obejmowała tylko jedno gospodarstwo, rzadziej kilka - jeśli osiedliło się obok siebie kilku braci, nie dzieląc nadania na osobne jednostki. Wsie, w których osiedlono chłopów miały kilkakrotnie większy przydział ziemi. Dziś jest podobnie: stare wsie chłopskie są dużo większe od wsi drobnoszlacheckich. Proces osadniczy odbywał się głównie drogą wewnętrznej kolonizacji. Chłopi byli zwolnieni z czynszu w zamian za wykarczowanie dwu morgów lasu. Zbyt mały obszar posiadanej ziemi przy dużym przyroście naturalnym zmuszał część potomstwa do emigracji, do szukania nowych miejsc osiedlania. 2. 2. Kolonizacja kotliny Biebrzy Za pierwszych Piastów (X-XI w.) ziemie Doliny Biebrzy leżały na pograniczu mazowiecko-bałtyckim. Całą północno-za-chodnią część zajmowało pruskie plemię Galindów, których granice zasiedlenia sięgały po okolice dzisiejszego Grabowa i Radziłowa oraz Osowca i Goniądza. Przed rokiem 966 Mieszko I opanował Pomorze i Mazowsze, a zatem sięgnął bezpośrednio do granic Prus. Pokój pomiędzy sąsiadami nie trwał długo. Wzajemne wyprawy łupieskie, walki posko-pruskie i polsko-jaćwieskie wypełniały historię lat późniejszych. Walki wyniszczały obie strony. Północna i środkowa część Doliny Biebrzy znajdowały się do drugiej połowy XIII w. w granicach Jaćwieży - Jadźwingo- wie. Była to plemienna organizacja ludu rolniczo-pasterskiego. Zajmowała ona tereny między rzeką Ełk i Biebrzą a Niemnem. Trudne warunki bytu, prymitywna organizacja i związana z tym bieda, skłaniały Jadźwingów do wypraw łupieskich na ob- 22 Ogólna charakterystyka położenia Osowca szary Rusi, Litwy i Polski. Ich uciążliwość i zniszczenia jakie powodowały, zmuszały do wypraw odwetowych. Wyprawy wojenne Zakonu Krzyżackiego oraz rycerstwa mazowieckiego i ruskiego wyniszczyły siły Jadźwingów. Do ich ostatecznego rozgromu doszło w 1283 r. Pod koniec XIII w. Jaćwież przestała istnieć. Część ziem zabrali Krzyżacy, część Litwini, a część przyłączono do Mazowsza. Po zwycięstwach krzyżackich nad Galindami (poł. XIII w.) i mazowiecko-ruskich (1429 r. zdobycie grodu Raj - Rajgród) i krzyżackich nad Jadźwingami ziemie prusko-jaćwieskie przez blisko 200 lat były zupełnie wyludnione. Odtąd na dwa wieki kraj Jadźwingów porosła prawie całkowicie wyludniona i nie przebyta puszcza. W tym okresie trwały spory graniczne i nierzadko walki między trzema sąsiadami: Krzyżakami, Polską i Litwą. Przez cały XIV w. ze zmiennym szczęściem toczyli Litwini walki z Krzyżakami, którzy dążyli nie tylko do zawłaszczenia ziem pojaćwieskich, ale też do podboju Litwy. Sąsiedztwo Krzyżaków przez długi czas hamowało zasiedlanie tej pustej ziemi. Dopiero zwycięstwo w bitwie pod Grunwaldem w 1410 r. zmieniło sytuację. Odtąd w puszczach pojaćwieskich również po wschodniej stronie Biebrzy, rozpoczęła się eksploatacja bogactw leśnych w formie łowiectwa, rybołówstwa, bartnictwa, wytapiania smoły i dziegciu, wypalania popiołu. Na obszarze między Wizną, Biebrzą i Wissą zaczęły powstawać pierwsze wsie. Później zasiedlono tereny położone coraz bardziej na północ. Cały obszar jeszcze wtedy pokrywały wielkie puszcze. Nasilające się osadnictwo przyczyniło się do dość szybkiego kurczenia się powierzchni leśnej. Rosło zapotrzebowanie na paszę. Panujący wówczas książęta przyznawali tzw. wchody sianożętne i bartne, tj. prawo do koszenia łąk i korzystania z barci leśnych. Początki osadnictwa w zachodniej części Puszczy Dybła, tj. od Wissy po dolinę Klimaszewnicy przypadły na lata 1414-34, kiedy to nad Biebrzą powstawały wsie. Przez wieś Kłimaszew- 23 Jarosław Sokołowski nica biegł grądami do Goniądza i dalej trakt na Grodno. Na wprost Goniądza powstały po 1444 r. wsie Żarnowo (dziś Bud-ne-Żarnowo) i Okrasy - ta wieś mogła być początkiem dla Osowca. Fala królewskich nadań osadniczych przypadła na lata 1524-25. Zapewne ok. 1540 r. istniał już Osowiec. Wieś Wólka Przytuły (obecnie Wólka Piaseczna) powstała między 1565 a 1567 rokiem. Wtedy też została założona w tych okolicach jedyna wieś królewska, a mianowicie Ruda. Wschodnią część Puszczy Dybła (bagienną) skolonizowano za czasów saskich, przed 1765 rokiem. Były to wsie: Sośnia, Ciemnoszyje, Sojczyn Borowy, Sojczyn Gradowy, Kapice Przechody, Płocho-wo, Białogrądy. W 1426 r. Goniądz, a także Tykocin zostały bezprawnie opanowane przez Litwę. Do Korony powróciły dopiero w wyniku Unii Lubelskiej (1569). Od 1321 r. ziemie leżące na wschód od Biebrzy były we władaniu Wielkiego Księstwa Litewskiego i wchodziły w skład Podlasia (od 1520 r. woj. podlaskie). Po 1569 r. Podlasie przyłączono do Korony. Ziemie dawnej Galindii w 1254 r. papież Innocenty IV nadał książętom mazowieckim. Rok później książę kujawski Kazimierz zrzekł się ich w zamian za Ziemię Lubawską, na rzecz Zakonu Krzyżackiego. Do 1277 r. obszar Galindii zajęty był przez Krzyżaków. Granica między państwem krzyżackim a Mazowszem wytyczona została w 1343 r. Przetrwała ona długie wieki, aż do 1939 r., jako granica między Rzeczpospolitą a Prusami. W 1524 r. puszcze nadbiebrzańskie otrzymuje w wieczystą darowiznę Królowa Bona. Po uzyskaniu puszczańskich dóbr, odebraniu części włości Radziwiłłom, przystąpiła Bona do porządkowania gospodarki leśnej. To ona dała początek reformie zwanej pomiarem włócznym, którą kontynuował Zygmunt August. Administracyjnie była oparta na istniejących już w puszczach dworach, w których rezydowali zarządcy i dzierżawcy królewscy. W XVI w. bagna biebrzańskie były już intensywnie koszone. 24 Ogólna charakterystyka położenia Osowca Na grądach wśród bagien powstawały osady, np. Kopytko-w0/ Jasionowo, Polkowo. Zasiedlono je tzw. osocznikami. Mieli oni za zadanie strzeżenie puszczy i zwierzyny. Byli doskonale zorganizowani i swoje obowiązki wypełniali sumiennie. W połowie XVI w. nastąpiła reorganizacja dóbr królewskich. W drugiej połowie XVI w. znaczne obszary Podlasia stanowiły własność króla, podzieloną na tzw. starostwa. W końcu XVI w. wydzielono z nich tzw. ekonomie, czyli dobra stołu królewskiego. Kolejne dwa wieki przyniosły prawdziwą klęskę gospodarczą i demograficzną. Wiek XVII to upadek ekonomiczny tych terenów. Przyczyniły się do tego min.: pożary, epidemie, przemarsze wojsk, "potop szwedzki" z lat 1655-60, rekwizycje żywności. W pierwszej połowie XVII w. ludność tych ziem zmniejszyła się na skutek rozlicznych plag o ok. 25-30 % w stosunku do wieku XVI. Połowa ziem leżała odłogiem. W okresie wojny północnej (1700-21) wojska szwedzkie i rosyjskie znów plądrowały i grabiły miasta i wsie, a ponadto przyniosły ze sobą epidemie dżumy i cholery, które spowodowały śmierć wielu tysięcy ludzi. 2. 3. Lata porozbiorowe Od drugiej połowy XVII w. nastąpił wzrost zaludnienia tych terenów, który wywołał potrzebę wycięcia obszarów leśnych i zamienienia ich na pola uprawne. Dzięki temu rolnictwo stało się tutaj najważniejszą gałęzią gospodarki. Gleby były jednak dosyć słabe i średnio urodzajne. Do głównych płodów rolnych należały więc: żyto ozime i jare, gryka, ziemniaki, owies i jęczmień. Ludność niektórych wsi np. Osowiec i Przechody miała możliwość zmiany zajęć. Zaczęto tam hodować owce. W innych wioskach najczęściej "na przednówku" wydobywano torf , suszono go i sprzedawano później na targu. Podstawą utrzymania było rolnictwo, inne zajęcia służyły jako dodatkowe źródło dochodów. Własność drobnoszlachecka zwiększała stopniowo swój stan posiadania. 25 Jarosław Sokołowski Ziemia dworska wykazywała tendenq"ę do kurczenia się, zaś własność chłopska mimo wahań utrzymywała się na tym samymi poziomie. Chłopi stanowili od 30 do 50 % ogółu mieszkańców. Liczna była grupa drobnej szlachty, która pod względem ekonomicznym niewiele różniła się od chłopstwa. Zarówno w guberni łomżyńskiej, jak i przeciętnie w Królestwie Polskim najwięcej było I gospodarstw drobnomieszczańskich o powierzchni 5 - 30 ha. W końcu XVII i w XVIII w. powstały nowe miasta prywatne, zakładane przez magnatów, jak: Trzcianne, Stawiski i Osowiec. Powolna poprawa warunków gospodarczych nie trwała długo. Została zahamowana przez kolejne rozbiory Polski. Po upadku powstania kościuszkowskiego (1794) ziemie nad środkową Biebrzą zajęli Prusacy (III rozbiór Polski). W 1802 r. utworzono Departament Białostocki Nowych Prus Wschodnich. Jednym z powiatów był powiat biebrzański z siedzibą (pierwotnie) w Goniądzu. Po wojnie Napoleona z Prusami, które poniosły klęskę, na odzyskanych terenach Napoleon - na mocy traktatu tylżyckiego - utworzył Księstwo Warszawskie. W 1807 r. w granicach Księstwa Warszawskiego znalazły się obszary leżące między Prusami Wschodnimi a Biebrzą. Po klęsce Napoleona w wojnie z Rosją w 1812 r. na obszar Księstwa Warszawskiego wkroczyły wojska rosyjskie. Po traktacie wiedeńskim w 1815 r. z części ziem Księstwa utworzono Królestwo Polskie zwane też Kongresowym, którego granice na tym terenie nie zmieniły się. Większa część opisywanych ziem (powiat biebrzański) należała wówczas do woj. augustowskiego z siedzibą w Łomży. W Królestwie Polskim wystąpiło ostrzej zjawisko rozdrabniania gospodarstw chłopskich. Na północno-wschodnim obszarze Królestwa Polskiego stosowano powszechnie prymitywne i tradycyjne metody uprawy ziemi. Podstawą utrzymania tutejszej ludności było niewątpliwie rolnictwo. Żyło z niego ponad 70 % mieszkańców. Dalej niezmiennie panowała trójpolówka. Upo- 1 wszechniała się hodowla ziemniaka. Dominowała własność 26 Ogólna charakterystyka położenia Osowca hłopska. Niewiele ziemi należało do drobnej szlachty. Gospodarstwa chłopskie sięgały 15-30 ha, a majątki folwarczne 50-150 ha. Były również duże majątki ziemskie. Przełom XIX i XX wieku zaznacza się postępem w zakresie techniki i kultury rolniczej. Na rozwój rolnictwa wielki wpływ miało położenie wsi i jakość eleb. Na omawianym terenie było dużo piasków, zwłaszcza rzecznych i wydm, a także dużo błota i bagien. Dopiero początek XIX w. przyniósł duże zmiany w stosunkach wodnych i w szacie roślinnej środkowej części doliny Biebrzy. W 1824 r. rozpoczęto budowę Kanału Augustowskiego w celu ułatwienia transportu towarów z Polski przez Narew, Bie-brzę, Niemen i Windawę do projektowanego portu na Bałtyku. Port ten miał zastąpić Gdańsk i Elbląg oraz uniezależnić ówczesne Królestwo Polskie od Prus. Biebrzą została wtedy częściowo uregulowana i pogłębiona. Na tych terenach, które omawiamy, nie było przemysłu. Istniało drobne przetwórstwo (młyny, gorzelnie, browary) i rzemiosło. Słabo rozwijał się handel. Wiele miasteczek utraciło prawa miejskie. W 1837 r. nazwę województw zmieniono na gubernie, np. woj. augustowskie zmieniono na gubernię augustowską. W 1866 r. tereny guberni augustowskiej podzielono na dwie nowe gubernie: łomżyńską i suwalską. Powiat szczuczyński guberni łomżyńskiej, który wtedy powstał, obejmował większość opisywanych ziem. W 1873 r. zakończono budowę linii kolejowej i szosy Białystok - Gra-jewo. Ważnym zjawiskiem w tym czasie była emigracja sezonowa "za chlebem" do Prus i Niemiec, a później do Ameryki. Wówczas z regionów łomżyńskiego i suwalskiego wyemigrowało do USA i Brazylii ponad 20 tys. osób. 2. 4. Dwudziestolecie międzywojenne 1918-1939 Koniec XIX i początek XX w. nie przyniosły radykalnych zmian w życiu ludności doliny Biebrzy. Podstawą utrzymania nadal było rolnictwo. Większość ziem pozostawała w rękach 27 Jarosław Sokołowski chłopskich - ziemia folwarczna. W osadach ludność trudni się handlem, drobnym rzemiosłem i różnego rodzajami usługi mi. W rolnictwie trójpolówkę zastąpił płodozmian i system wi lopolowy. W miejsce wołów siłą pociągową stały się konie. W rolnictwie w użycie weszły narzędzia fabryczne, jal kosy, brony, pługi, maszyny rolnicze. Podstawą uprawy w ra nictwie było: żyto, ziemniaki, len, konopie, gryka, groch. W wy niku uwłaszczenia i późniejszych parcelacji wzrosła liczb drobnych i średnich gospodarstw rolnych - do 8 ha. Wiele strat rolnictwu na tych terenach przyniosła I wojnj światowa. W znacznej części zniszczono inwentarz: owce, krój wy, konie. Przemysł, poza drobnym przetwórstwem i rzemio słem, prawie się nie rozwijał. Pierwsza wojna światowa t( przede wszystkim walki o zdobycie Osowca między Niemcam a Rosjanami (luty, wrzesień 1914 r., sierpień 1915 r.) i w konse kwencji aż do 1919 r. okupacja niemiecka. Po odzyskaniu nie podległości przez Polskę (11 listopada 1918 r.) ziemie nadbie brzańskie znalazły się w obrębie województwa białostockiego. W tym okresie powstawały inwestycje komunikacyjne. Zbudowano kolej z Brześcia przez Białystok do Prus Wschodnich ze stacją w Grajewie. Przy tych pracach zatrudniono miejscową ludność, m.in. do karczowania lasów i wywożenia drewna. Otwarcie linii kolejowej spowodowało ożywienie gospodarcze terenów położonych w pobliżu Grajewa i granicy pruskiej. Początek XX wieku to okres emigracji sezonowej z tych terenów na roboty do Prus. Podejmowano pracę w rolnictwie i przy spływie drewna. Emigrowali zarówno mężczyźni jak i kobiety, które stanowiły ok. 35 % osób. W emigracji sezonowej do Niemiec przeważali chłopi. W okresie międzywojennym na wsi działały prężnie spółdzielnie mleczarskie, kółka rolnicze, koła gospodyń i kasy pożyczkowe. W miasteczkach miały miejsce targi, usługi rzemieślnicze i drobny handel. Drobny przemysł nastawiony był na j przetwórstwo. Nastąpiło ożywienie w oświacie i kulturze. Po- 28 Ogólna charakterystyka położenia Osowca wstało wiele szkół podstawowych i średnich, a także liczne organizacje społeczne, które prowadziły działalność kulturalną. W regionie ukazywały się różne czasopisma. 2. 5. Lata II wojny światowej Rozwój przemysłowo-gospodarczy i kulturalno-oświatowy został ponownie zahamowany w chwili wybuchu II wojny światowej. We wrześniu 1939 r. rozpoczęły się bardzo ciężkie walki z Niemcami. Niebawem cała Białostocczyzna, w tym obszar ziem nad Biebrzą, zajęły wojska sowieckie. W lutym, kwietniu i czerwcu 1940 r. i w czerwcu 1941 r. miały miejsce deportacje ludności polskiej do Kazachstanu i na Syberię. Prawie od razu, w 1939 roku, w wielu miejscowościach zaczęły samorzutnie organizować się grupy konspiracyjne o nastawieniu antysowieckim. Na bagnach biebrzańskich powstały oddziały partyzanckie, jak: "Czerwone Bagno" i "Kobielno". W czerwcu i lipcu 1940 r. zostały one rozbite przez wojska NKWD. Dnia 22 czerwca 1941 r. Niemcy zaatakowali Sowietów i zajęli powiat grajewski. Odrodziła się konspiracja niepodległościowa (ZWZ, później AK). W wyniku okrutnych działań nowego okupanta zniszczonych zostało wiele wsi (m.in. Grzędy), zamordowano wielu Polaków i Żydów. Przez teren bagien biebrzańskich w 1943 r. przechodziły kilkakrotnie zorganizowane w Warszawie oddziały AK Konfederacji Narodu. Na bagnach działał też miejscowy oddział AK por. Świackiego. Wzdłuż rzek: Biebrzy i Narwi były budowane umocnienia frontu przez Niemców. W 1944 r. było już jasne, że szala zwycięstwa w II wojnie światowej przechyliła się na niekorzyść Niemców. Ofensywa na Białorusi rozpoczęła się 23 czerwca. W końcu sierpnia utknęła na Biebrzy i Kanale Augustowskim. Obszar od Grajewa do Osowca był nasycony wojskami niemieckimi. Na wielu wydmach nad Biebrzą Niemcy budowali punkty oporu. Na łąkach na północ od Goniądza koło wsi Wólka Piaseczna budowano zasieki z drutu i pola minowe. 29 Jarosław Sokołowski W czerwcu 1944 r., w ramach przygotowań do akcji "Bi rza", doszło do koncentracji oddziałów partyzanckich w rej< nie Czerwonego Bagna. Dla ich zniszczenia Niemcy rzucili 1 tys. żołnierzy. Między Jegrznią a Biebrzą doszło do bitwy. Na większa bitwa partyzancka pułku Armii Krajowej dowodzon< go przez kpt. Wiktora Konopko miała miejsce właśnie na ba gnach biebrzańskich w dniach 8-9 września 1944 r. Strat Niemców wyniosły ok. 1500 zabitych i rannych, straty Polakóvj - 100 partyzantów. Niemcy do ostatniej chwili pacyfikowali wsie i dokonywali mordów na ludności cywilnej. I W styczniu 1945 r. Armia Czerwona po sforsowaniu Kanał łu Augustowskiego i Biebrzy rozpoczęła ofensywę i wyparła^ wojska hitlerowskie z Kotliny Biebrzańskiej, kończąc okupację niemiecką na tych terenach. W rejonie Biebrzy miały miejsce ciężkie walki niemiecko-sowieckie. 2. 6. Okres powojenny Zakończenie II wojny światowej rozpoczęło nowy etap w dziejach naszego kraju. Koniec wojny nie oznaczał pokoju. Rozpoczęto utrwalanie "władzy ludowej", przeprowadzono reformę rolną, referendum ludowe, wybory do Sejmu. Utworzono rady narodowe i władze terenowe. Wszystko to przebiegało w warunkach ostrej walki politycznej, represji, więzień i bratobójczego rozlewu krwi. Zmiany te nie ominęły również Kotliny Biebrzańskiej. W wyniku reformy rolnej i nacjonalizacji ziemi "obszarni-czej" powyżej 50 ha w 1946 r. setki rodzin bezrolnych i małorolnych chłopów otrzymało tu ziemię. W latach pięćdziesiątych w dolinie Biebrzy dokonano dużych inwestycji melioracyjnych. Walory turystyczne tych terenów sprawiły, że budowano tu ośrodki wypoczynkowe. Wielkim dobrodziejstwem stała się elektryfikacja wsi. Szkolnictwo powszechne miało wielki wpływ na oświatę i kulturę tej ludności. Zmechanizowano rolnictwo. Znacznie zwiększono hodowlę bydła i koni. Wsie, mia- 30 Ogólna charakterystyka położenia Osowca teczka i miasta tego regionu do końca lat pięćdziesiątych wy-dźwignety się ze zniszczeń wojennych. \V wielu miejscowościach pobudowano nowe szkoły, ośrodki zdrowia, bloki mieszkalne i zakłady przemysłowe. Roz-winęła się też sieć handlowo-usługowa. Zbudowano wiele dróg z twardą nawierzchnią. Dawne drogi i trakty otrzymały asfaltową nawierzchnię. Wprowadzone zmiany w rolnictwie i przemyśle polskim wpłynęły korzystnie na warunki materialne ludności i poziom życia mieszkańców ziem nadbiebrzańskich. Niestety nie okazały się tak łaskawe dla przyrody. Środowisko naturalne bagien biebrzańskich zostało zniszczone m.in. poprzez: popularne melioracje, chemizację rolnictwa, rozwój przemysłu przetwórczego, złą gospodarkę kanali-zacyjno-ściekową oraz nadmierne wyręby drzew. To wszystko wpłynęło na degradację ekologiczną omawianego regionu. Torfowiskowe bagna zamieniono w kośne łąki i pastwiska, doprowadzono do ekologicznej degradacji bagien nadbiebrzańskich. Naturalne tereny doliny Biebrzy są również atrakcyjne turystycznie. W styczniu 1974 r. na konferencji naukowej w Augustowie zwolennicy ochrony bagien biebrzańskich sprzeciwili się opcji "meliorancko-rolniczej". Wówczas to profesor Adam Pa-łczyński zaproponował utworzenie parku narodowego, ale jego argumenty przemawiające za ochroną tych terenów nie trafiały do przekonania władz. Sytuacja zmieniła się po upadku systemu socjalistycznego. W 1989 r. utworzono Biebrzański Park Krajobrazowy, który w cztery lata później został przekształcony w Biebrzański Park Narodowy im. prof. Adama Pałczyńskiego. Na terenie Kotliny Biebrzańskiej znajduje się kilkadziesiąt wsi i 5 miast zamieszkałych przez 62 tys. mieszkańców. Jest to najniższa w Polsce gęstość zaludnienia. W wioskach leżących w granicach Parku występuje zjawisko wyludnienia. Wiele jest opuszczonych domów, które często są adaptowane dla celów letniskowych. Podobnie jak było przed wojną, podstawowym źródłem utrzymania miejscowej ludności jest uprawa roli - rol- 31 Jarosław Sokołowski nictwo. Mieszkańcy miast żyją z handlu i usług. W tym rejon;: odczuwa się wysoki stopień bezrobocia. 3. Niektóre jednostki geograficzne kotliny Biebrzy 3.1. Białogrądy - wieś. 22 sierpnia 1863 r. został tu rozpi szony przez Rosjan oddział powstańczy Micewicza 3. 2. Dębieć - wieś. Był kiedyś osadą liczącą 2 gospodai stwa. W jego pobliżu ok. 8 sierpnia 1944 r. IV szwadron IX Pul łku Strzelców Konnych - PSK AK urządził zasadzkę. Zginęłd 10 Niemców, 10 dostało się do niewoli. Strat własnych nie byłoj Dziś na niewielkim grądzie wśród bagien pozostały podmu-i rowki domów, kępy bzu, dzikie drzewa owocowe i żelazny, kuty krzyż z figurą Chrystusa. 3. 3. Grzędy - dawna wieś, obecnie nieistniejąca. Dzieliła się na dwie części: Grzędy i Longiew. Obejmowała 40 gospo-J darstw i ok. 200 mieszkańców. Położona była na wydmach] wśród bagien w niedostępnym terenie. Położona wśród bagien j miejscowość Grzędy zapisała się wspaniałą kartą w polskiej hi- j storii. Dzisiaj na próżno możemy szukać w terenie śladów ludzkiej działalności. Trudno dostępne bagna od wieków służyły powstańcom i partyzantom za kryjówkę i bazę wypadową. W czasach powstania kościuszkowskiego działał tu oddział rotmistrza Więc-kowskiego, a podczas powstania styczniowego - oddział pułkownika K. Ramotowskiego "Wawra". Przed II wojną światową istniało 29 gospodarstw, które były rozrzucone na wydmach Grzęd. W roku 1943 wielu mieszkańców z tych terenów rozstrzelali hitlerowcy za współpracę partyzancką, a domy zniszczyli. 16 sierpnia 1944 r. Niemcy spacyfikowali wieś. Rozstrzelano 25 mieszkańców wsi, w tym 9 dzieci i 6 kobiet. Spalono zabudowa- Ogólna charakterystyka położenia Osowca 32 nia Ok. 150 osób wywieziono na roboty do Niemiec. Powodem pacyfikacji było posądzenie mieszkańców o współpracę z oddziałem partyzanckim Świackiego, działającym na bagnach bie-brzańskich. Na miejscu wsi są dwie zbiorowe mogiły z tablicami. We wrześniu 1944 r. rozegrała się tutaj największa na Bia-łostocczyźnie bitwa partyzancka między oddziałami AK pod dowództwem rotmistrza W. Konopki "Groma" a armią generała Hossbacha. 3. 4. Kapice - wieś. Kapice i Przechody założono przed rokiem 1765. Wówczas wznowiono kolonizację królewskiej puszczy Dybła. Nazwa Przechody oznaczała miejsce przechodów zwierząt leśnych, na które w tych miejscach urządzano polowania. Nazwa Kapice pochodzi od nazwiska rodu. Na północ od wsi Kapice, na łąkach nad rzeką Ełk (zwaną w tutejszym żargonie Łek), nocą 31 lipca 1944 r. samolot sowiecki zrzucił 7 spadochroniarzy desantu rozpoznawczo-dy-wersyjnego pod kryptonimem "Sołowiej 5", którzy przyjęci zostali do obozu 9 PSK AK na Osowych Grzędach. W rewanżu dowódca, łejtnant Daniło, spowodował 4 września zrzut żywności i amunicji dla partyzantów AK przez samolot sowiecki. Ok. 6-7.08.1944 r. pod Kapkami 1. i 2. szwadron IX PSK AK stoczył walkę z Niemcami. Zginęło 15 Niemców, 6 dostało się do niewoli. Strat własnych nie było. 3. 5. Osowiec - historyczna wieś powstała w XV w. Początkowo miała nazwę Okrasy (od nazwiska właściciela Do-biesława Okrasy), a następnie Osowiec. Pierwotnie położona była 3 km na północny-zachód od obecnego miejsca osady, gdzie rozchodzą się drogi na Grajewo i Radziłów. Na prawym brzegu Biebrzy w pobliżu Kanału Rudzkiego istniała niegdyś wieś (później miasto) Osowiec. Nazwa wsi pochodzi od uroczyska puszczańskiego, od gatunku drzew - osina (osika). Wówczas na tutejszych grądach rósł las osowy. 33 Jarosław Sokołowski Ogólna charakterystyka położenia Osowca Niepewna jest data powstania wsi Osowiec ulokowanej na 12 włókach w korzystnym miejscu u drogi z Mazowsza na Podlasie. Prawdopodobnie wieś była założona około roku 1548, z iniqaty-wy Jakuba Świderskiego, na terenie dawnej Puszczy Dybła przy jedynym przejściu przez bagna traktu wiodącego z Mazowsza na Litwę, na ziemiach zajętych na podstawie sfałszowanego przywileju z 1473 r. Wieś i okoliczne tereny należały do rodziny Świderskich. Niepewne wzmianki mówią, że osada powstała w 1444 r., inne natomiast, że w 1473 r. Dokładniej o pierwszej wzmiance jest mowa w 1540 r., kiedy komisarze królewscy sprzedali wieś sędziemu ziemskiemu wiskiemu Maciejowi Świderskiemu. Majątek Osowiec przetrwał w rękach Świderskich do 1708 r. Część tego majątku Elżbieta Borzykowska ze Świderskich ofiarowała w 1623 r. kolegium jezuickiemu w Łomży. Z racji rodzinnych część majątku przypadła Jakubowi Rydzewskiemu. Pozostałą część posiadał Jakub Świderski. Podkanclerzy Stanisław Antoni Szczuka (właściciel miasta Szczuczyn) w latach 1704-1708 wykupił od w/w rodziny Świderskich oraz od jezuitów wszystkie części ziemi Osowca i ze wsi chciał zrobić miasteczko. Wystawił karczmę "Wygoda" i zbudował przeprawę promową (tam gdzie obecnie jest stary most na Biebrzy). Wzmianki z 1743 r. wskazują na to, że Osowiec w tamtym czasie był miasteczkiem o nazwie Marcinopol na cześć syna (Marcin) A. Szczuki. Pod tą nazwą istnieje w dokumencie z 1743 r., ale później powrócono do nazwy Osowiec. Prawdopodobnie w 1775 r. otrzymał prawa miejskie jako Osowiec. Figuruje bowiem w spisie miast "grajewskich" z 1775 r. i w akcie sprzedaży z 1779 r., kiedy to Jan Potocki właściciel dóbr szczuczyńskich sprzedaje Osowiec generałowi Józefowi Łączyńskiemu, którego syn Augustyn odsprzedaje go z początkiem XIX w. Stanisławowi Downarowieżowi. Prawa miejskie utracił w pocz. XIX w. Początkowo należał do powiatu wąsoskiego, a następnie ra-dziłowskiego w województwie mazowieckim. W 1840 r. w Osow- cU było 48 domów, karczma, prom. Po III rozbiorze Polski (1795) znalazł się w granicach Prus w powiecie goniądzkim. Granica pomiędzy Cesarstwem Rosyjskim a Królestwem Polskim przebiegała po rzece Biebrzy, której brzegi po lewej i prawej stronie były niedostępne - zabagnione na szerokość od 1-3 km. Jedynie w Osow-cu, gdzie były nieznaczne wzniesienia, można było dojść do samej Biebrzy. W 1807 r. Osowiec wszedł w skład Księstwa Warszawskiego, a w 1815 r. został przyłączony do Królestwa Polskiego. W końcu XVIII w. miasteczko Osowiec, które wielkością dorównywało Grajewu liczyło 38 domów i 211 mieszkańców. Miasteczko nie rozwinęło się choć w 1825 r. miało 40 domów i 251 mieszkańców. Po roku 1815 znalazło się w strefie strategicznej -przy granicy państwowej, nie miało większych szans na rozwój. Dlatego też w dokumencie z 1827 r. występuje już jako wieś. W czasie powstania styczniowego w 1863 r. oddział Konstantego Ramotowskiego "Wawra" stoczył w pobliżu Osowca bitwę z wojskiem rosyjskim. W XIX w. wzrasta znaczenie Osowca: był tu most i komora celna. Miał pewne znaczenie jako stacja pocztowa na szlaku z Białegostoku do Królewca. Gospoda wystawiona w roku 1769 doczekała się opisu i uwiecznienia na rysunku przez Z. Glogera w czasie jego podróży "Dolinami rzek". Nie została odbudowana po przymusowej przeprowadzce wsi na obecne miejsce około 1880 r. w celu zwolnienia terenu pod budowę twierdzy. Osowiec w miejscu swej pierwotnej lokalizacji przetrwał do lat 70. ubiegłego wieku. Po wybudowaniu w 1873 r. linii kolejowej z Grajewa do Brześcia, docelowo łączącej Królewiec z Odessą, wzrosło znaczenie strategiczne Osowca. Obecne położenie uzyskał przed 1882 r. w wyniku przesiedlenia ludności o 3 km z terenu budowanej twierdzy Osowiec na grąd bagienny. Do stycznia 1945 r. front niemiecko-rosyjski stał na rzece Biebrza. Cała wieś Osowiec została spacyfikowana. Po wojnie mieszkańcy Osowca pobudowali sobie domy oraz zabudowania gospodarcze. Wieś rozłożyła się na wschód 34 35 Jarosław Sokołowski Ogólna charakterystyka położenia Osowca od Płochowa i na zachód od Białogrądów. W okolicy są pozostałości umocnień i fortyfikacji niemieckich z II wojny światowej - bunkry, szańce ziemne, fosy, kanały i okopy. Osowiec należał do parafii Białaszewo, która była oddalona około 14 km. Osowiec ze względu na swoje położenie jest miejscowością letniskową. Znajduje się tu murowany kościół z pocz. XX wieku, odbudowany po 1945 r. Od 1993 r. Osowiec - Twierdza (staqa), przy głównym węźle komunikacyjnym w obrębie parku jest siedzibą dyrekcji Biebrzań-skiego Parku Narodowego. Prowadzi tędy linia kolejowa z Białegostoku do Ełku przez Grajewo oraz równolegle do niej szosa Biały-stok-Grajewo, która w Osowcu krzyżuje się z drogą biegnącą wzdłuż doliny Biebrzy od Strękowej Góry po Dąbrowę Białostocką. Współcześnie mamy dwie miejscowości: Osowiec, wieś leżąca na owalnej wydmie po prawej stronie Biebrzy i Osowiec -Twierdza, która równocześnie jest osadą wojskową ze stacja kolejową w obrębie historycznej twierdzy rosyjskiej na lewym brzegu rzeki. Fizycznie są to dwie miejscowości, oddalone od siebie o 2,5 km, które stanowią jedną całość administracyjną, zamieszkałą łącznie przez 650 osób. Osowiec staje się powoli centrum turystyki kwalifikowanej i krajoznawczej w tym rejonie Biebrzańskiego Parku Narodowego. Obiekty forteczne byłej twierdzy stwarzają w tym zakresie dodatkowe wartości poznawcze i historyczne. Posiada doskonałe połączenia komunikacyjne PKP i PKS, pocztę, ośrodek zdrowia, restaurację, sklepy spożywcze, sezonowe schronisko młodzieżowe, kwatery prywatne, miejsca noclegowe, pole biwakowe, ścieżki przyrodnicze. 3. 6. Puszcza Dybła obejmowała niegdyś obszar wyznaczony od wschodu biegiem rzeki Ełk, od zachodu doliną Klima-szewnicy i dorzeczem Bindugi - dawnej Dybły, od południa biegiem rzeki Biebrza na odcinku od ujścia rzeki Ełk po okolice wsi Olszowa Droga. 36 po puszczy należały duże, koszone obszary łąk nad Ełkiem, Biebrzą i w jej części środkowej - od Wólki Piasecznej po Sojczyn. W lasach mieli swoje barcie bartnicy. W 1617 r. było ich tu-tai 60. Pochodzili z założonych na grądach przed rokiem 1765 wsi: Sojczyn Borowy, Sojczyn Gradowy, Kapice, Przechody, Pło-chowo, Ciemnoszyje, Białogrądy. Te wsie są ulokowane na miejscu dawnych smolarni, popielarni, bud bartników i rybaków. 3. 7. Wólka Piaseczna - wieś. Miejscowość usytuowała się na terenie wyspy mineralnej. Andrzej Firlej między rokiem 1565 a 1567 założył przy wsi Budne na 17 włókach ziemi wieś zwaną Wólka Przytuły, w której zbudowano 11 chałup. Wieś ta dziś nosi nazwę Wólka Piaseczna. W okolicach tej miejscowości są pozostałości niemieckich umocnień - okopów z okresu II wojny światowej. Tutaj prowadziła linia frontu, gdzie miały miejsce bardzo ciężkie walki niemiecko - sowieckie. Urok nadbiebrzańskich łąk 37 Jarosław Sokołowski Zachód słońca nad Biebrzą. Fot. G. T. Kłosowscy 38 Rozdział II ZABYTKI KULTURY MATERIALNEJ: TWIERDZA OSOWIEC Twierdza i stacja Osowiec przy linii kolejowej Białystok -Ełk położone są nad rozlewiskami Biebrzy przy jednym z drogowych przejść przez bagna. Leżą na lewym brzegu rzeki. Miejscowość Osowiec - Twierdza jest wpisana do rejestru zabytków woj. podlaskiego i liczy już ponad sto lat. Stanowi jeden z najcenniejszych zabytków fortyfikacyjnych końca XIX w. w Polsce. Jest to kompleks fortów obronnych. W tym miejscu w roku 1708 przeprawiały się przez Biebrzę wojska szwedzkie Karola XII. Twierdza położona jest na południowym brzegu Biebrzy, na pagórkach wydmowych. Dodatkowego wyjaśnienia wymaga definicja twierdzy, pojęcia mającego zasadniczą wagę dla niniejszego rozdziału. Twierdza jest to określony punkt geograficzny mający znaczenie strategiczne, zabezpieczony fortyfikacją stałą, posiadającą stały garnizon, uzbrojenie, wyposażenie i zapasy. Twierdza skada się z kilku (nie mniej niż dwóch) samodzielnych punktów oporu (forty), często połączonych wałami fortecznymi. Garnizon twierdzy składa się z pułku lub brygady piechoty i około stu dział. W wyjątkowych sytuacjach twierdza może być samodzielnym umocnieniem (fortem) nazywanym fortem zaporowym. Garnizon takiego fortu tworzy batalion piechoty z oddziałami wsparcia (saperzy, artylerzyści, łącznościowcy itp.) i kilkadziesiąt dział. Tak więc na pojęcie twierdzy składają się trzy nierozerwalnie ze sobą związane i wzajemnie uzupełniające się elementy: teren, fortyfikacje i garnizon. 39 Jarosław Sokołowski Pian sytuacyjny Twierdzy Osowiec Przygotowując obronny plan wojenny Rosja musiała zabezpieczyć północną część Królestwa Polskiego, narażoną na uderzenie z terenu Prus Wschodnich. Odcinek pomiędzy Niemnem i Narwią w dużej mierze chroniony był przez naturalną przeszkodę terenową, jaką są bagna biebrzańskie. Jedynie w rejonie Osowca przeszkoda ta była łatwa do sforsowania, a ponadto miejsce to znajdowało się bardzo blisko granicy pruskiej. To zadecydowało o budowie twierdzy na brzegu Biebrzy. 40 I Zabytki kultury materialnej: Twierdza Osowiec Klęska Rosji w wojnie krymskiej dobitnie pokazała i udowodniła pod każdym względem nieudolność rządu carskiego oraz słabość wojska. Rosyjski car - Aleksander II z tajną radą postanowili zbudować fortyfikacje w Osowcu w 1873 r., ale faktycznie do prac przystąpiono w 1882 r. Decyzja o budowie Twierdzy Osowiec była ściśle tajna i nierozerwalnie związana z reformami wojskowymi przeprowadzonymi przez Ministra Spraw Wojskowych Rosji, generała adiutanta Dymitra Miluti-na, w latach sześdziesiątych i siedemdziesiątych XIX w. Miała ona dotyczyć wszystkiego - od zmiany mundurów po strategię. Umocnienie zachodniej granicy Rosji na wypadek ewentualnej wojny obejmowało m.in. utrzymanie rubieży między Niemnem, Biebrzą, Narwią, Wisłą i Bugiem. Jednym z jego elementów strategicznych miała być twierdza w Osowcu. Budowa została zaplanowana na rok 1874, lecz plany te pokrzyżowała m.in. wojna z Turcją. W 1880 r. zapadła decyzja o budowie twierdzy, a więc ludność cywilną wysiedlono. Ziemię od ludności wykupiono. Mieszkańcy musieli przenieść się niedaleko na północ w odległość około 3 km od fortów. Twierdzę zbudowali Rosjanie w latach 1882-92. Projektantem był gen. inż. Rościsław Krassowski (fort IV projektował ppłk. inż. Nestor A. Bujnicki). Obiekty for-teczne budowano z cegły na wzór twierdzy modlińskiej. Z czasem cegłę zastąpiono betonem. Ulokowano tu obszerne koszary, stanowisko dowodzenia, obiekty gospodarcze i duże magazyny. Całość okolono fosą. Twierdza składa się: z Fortu I Centralnego zwanego Cytadelą, leżącego na wschód od linii kolejowej Białystok - Ełk, Fortu II Zarzecznego, leżącego na północ od Biebrzy i na południe od wsi Osowiec, Fortu III Szwedzkiego, leżącego 2 km na połu-dniowy-zachód od Fortu Centralnego i stacji kolejowej Osowiec oraz Fortu IV Nowego, wysuniętego najdalej na południo-wy-zachód (ok. 4 km od stacji kolejowej Osowiec w kierunku na wieś Uścianek). 41 Zabytki kultury materialnej: Twierdza Osowiec ^Schemat z 1914 r. Jeden z ocalałych bunkrów Fortu II Po zachodniej stronie torów kolejowych, w pobliżu stacji znajdował się zarząd twierdzy (sztab), dowództwo batalionu, koszary i plac ćwiczeń ze strzelnicą, warsztaty, magazyny, sklepy, szpital, 2 prochownie, baterie dla ciężkiej artylerii, cerkiew i cmentarz. Forty otoczone były fosami, w części wypełnionymi wodą, połączonymi za pomocą śluz z Biebrzą i Kanałem Rudzkim. Fort I i III połączono dwoma wałami. Na zewnątrz nich biegł rów forteczny o szerokości 20-30 m i głębokości 2 m. Forty te kontrolowały linię kolejową i szosę. W późniejszym okresie zostały one połączone ukrytym przejściem pod Biebrzą. Twierdza modernizowana była w latach 1912-14. Dobudowano wtedy wiele nowych schronów, wzmocniono betonem i żelbetonem mury i budowle. W roku wybuchu I wojny światowej Osowiec stał się wschodnim filarem linii Narew - Biebrzą. W przededniu wojny załoga twierdzy liczyła ponad 8200 oficerów i żołnierzy. Po rosyjskich niepowodzeniach na terenie 43 Jarosław Sokołowski Prus Wschodnich Osowiec w roku 1914 stał się centrum koncentracji 10. armii. W październiku 1914 r. twierdza z powodzeniem stanowiła kluczowy punkt obrony linii Narwi i Bie-brzy. Zimowe roztopy uniemożliwiły Niemcom przejście przez bagna i okrążenie Osowca w lutym 1915 r. Zmuszeni oni byli do ataku na wprost. W dniu 25 lutego 1915 r., po uprzednich walkach w rejonie Białaszewa i Sośni, niemiecka 8. i 10. armia rozpoczęły ostrzał artyleryjski Osowca. Do twierdzy napłynęły oddziały cofającego się III Korpusu Syberyjskiego. Ostrzał ciężkich dział nie wyrządził jednak znacznych szkód. Stałe zaopatrzenie twierdzy pozwalało niwelować straty. Niemcom udało się zająć jedynie pozyq'e obronne, które były wysunięte w rejonie Klimaszewnicy. Od marca 1915 r. nacisk niemiecki znacznie zmalał. W trakcie kolejnych przygotowań 24 lipca 1915 r. wojska niemieckie ponownie zaatakowały twierdzę, gdzie były wojska radzieckie. Niemcy użyli wtedy w rejonie Sośni gazów bojowych. W czasie wojny Niemcy w okolicy wsi Sośnia 15.08.1915 r. puścili gaz trujący na Twierdzę Osowiec, zatruło się dużo żołnierzy rosyjskich. Gaz spowodował również śmierć wielu ludzi z okolicznych wsi: Kulesze, Owieczki, Downary, Osowiec. Zdobyli oni pozycje wroga (linię okopó1 Rosjan), ale nie udało się na stałe ich utrzymać. Rosjanie wycofam li się do Grodna, wysadzając zabudowania trzech fortów. Obr< na Osowca była jednym z niewielu sukcesów armii rosyjskiej n; froncie wschodnim I wojny światowej. Do sukcesu obrony niewątpliwie przyczyniło się korzystni usytuowanie twierdzy w terenie oraz dobrze zorganizowani obrona. Na tle zmagań na froncie wschodnim w 1915 r. obroni Osowca jawi się jako niewątpliwy i jeden z nielicznych sukce-1 sów armii carskiej w tym okresie wojny. Na skutek niekorzystnego rozwoju sytuacji w rejonie Warszawy i Modlina (kapitulacja 20.08.1914 r.) Rosjanie w dniach 17-22.08.1915 r. ewakuowali twierdzę wysadzając część umocn nień. W czasie wojny polsko-bolszewickiej ciężkie walki obron- 44 Jarosław Sokołowski ne stoczono tu 27 lipca 1920 r. między 101. Pułkiem Piechoty a 10. Dywizją Kawalerii Bolszewickiej. Twierdza w Osowcu nie odegrała już poważniejszej roli w zmaganiach wojennych XX wieku. W czasie wojny z bolszewikami w 1920 r. obie strony nie doceniły znaczenia fortyfikacji i oddały ją wzajemnie bez walki. W latach międzywojennych na terenie twierdzy stacjonowało wojsko polskie. Ód 1923 r. mieściło się tu Centrum Szkolenia Podoficerów Korpusu Ochrony Pogranicza - Szkoła Podoficerska. W 1935 r. cerkiew została zamieniona na kościół rzymskokatolicki. We wrześniu 1939 r. Niemcy, pomni doświadczeń z 1915 r., nie próbowali nawet zdobywać częściowo przez Polaków odremontowanych urządzeń twierdzy. 13 września 1939 r. wojsko polskie opuściło twierdzę Osowiec. Opuszczoną przez Polaków twierdzę oddali Armii Czerwonej na mocy paktu Ribbentrop-Mo-łotow. Broniła się ona przed nimi przez kilka dni w czerwcu 1941 r. Twierdzy Osowiec broniła armia sowiecka, a w sierpniu 1944 r. armia niemiecka. Ostatnią zwycięską bitwę o twierdzę stoczyły wojska Frontu Białoruskiego z armią niemiecką w sierpniu 1944 r. Przez pierwsze 8 lat po wojnie w twierdzy nie stacjonował żaden oddział wojskowy. Od listopada 1953 r. w części twierdzy - na terenie Fortu Centralnego, który zachował się jeszcze w najlepszym stanie, stacjonowała jednostka wojska polskiego. Wiele pozostałych umocnień fortów stanowi dziś okazałe ruiny. Widoczne są szańce ziemne, przejścia podziemne, fosy, system obwarowań i kanałów, fragmenty wyposażenia typowo wojskowego z pierwszego okresu budowy oraz cmentarz żołnierzy carskich. Fortyfikacja stanowi zabytek inżynierii wojskowej. W niektórych budynkach koszarowych zachowały się nawet blaszane piece z okresu budowy fortów. Piękne są również elementy wystroju architektonicznego obiektów, jak np.: półkoliste okna, ozdoby wykonane z cegły oraz filary. Murowany budynek dworca kolejowego pochodzi z początku XX wieku. Rozdział III PARK NARODOWY - OCHRONA PRZYRODY 1. Rezerwat Czerwone Bagno Zbudowanie Kanału Augustowskiego i kanałów w Kotlinie Biebrzańskiej naruszyło naturalną równowagę hydrograficzną na tym terenie. Dlatego też miłośnicy przyrody dostrzegli konieczność ratowania go już w pierwszych latach niepodległości. Dolina Biebrzy do 1989 r. nie podlegała ochronie, poza rezerwatami położonymi w środkowym basenie. W 1921 r. utworzono rezerwat leśny - Grzędy, który powstał dla ochrony "pierwotnego typu lasu, zwanego tutaj grądem" (405 ha), a następnie ścisły rezerwat Czerwone Bagno, utworzony w 1925 r. o pow. 2 532,45 ha. w celu ochrony łosia w jego naturalnym środowisku. W 1981 r. oba rezerwaty włączono w obszar nowej jednostki rezerwatowej Czerwone Bagno. Teren doliny, poza rezerwatem Czerwone Bagno, jest podzielony na obwody łowieckie. Uwzględniając obszar bytowania łosi oraz przyległe do doliny kompleksy leśne i zmeliorowane bagna w obręb łowisk włączono obwody łowieckie oraz rezerwat Czerwone Bagno. Z 18 łosi, jakie przetrwały tu II wojnę światową, uzyskano obecnie populację liczącą 500-600 sztuk. Jest to od wielu lat zwierzyna łowna, rozprzestrzeniana na tereny całej Polski. W 1957 r. nastąpiło ponowne zatwierdzenie rezerwatu jako "jedynej w Polsce naturalnej ostoi łosia". Rezerwat Grzędy ponownie został zatwierdzony w 1959 r. Czerwone Bagno obejmuje swym zasięgiem rozległe torfowiska wysokie z naturalnym drzewostanem w formie boru sosnowego z domieszką brzozy, grądu i olsu. Czerwone Bagno 46 47 Par/c Narodowy - ochrona przyrody jest siedliskiem m.in. lisa, wilka, wydry, piżmaka, bobra, żura-v/ia/ czarnego bociana, orła przedniego, puchacza, kruka oraz gęsi i kaczek. Wiosną tokują tu cietrzewie i bataliony. Rezerwat obejmuje dużą część torfowiska Czerwone Bagno. Nazwa Czerwone Bagno wywodzi się od koloru torfowisk wysokich, porośniętych borem. Również tutejsze złoża rudy darniowej zabarwiają wodę na czerwonawo, nie mówiąc już o jesiennych kolorach czerwonaworudych rozległych turzycowisk. W 1974 r. rezerwat włączono do Listy Parków Narodowych i Równoważnych ONZ. Czerwone Bagno jest częściowym rezerwatem faunistycznym, który w 1981 r. został znacznie powiększony. Obejmuje on ochroną do 11629,75 ha i jest największym rezerwatem przyrody w Polsce. W jego granicach znalazł się wówczas m.in. odtworzony w 1957 r. rezerwat Czerwone Bagno (2 179 ha) i istniejący już , a zatwierdzony w 1930 r. rezerwat Grzędy (4,05 ha) oraz duży obszar lasów, torfowisk i wydm między Jegrznią, Kanałem Woźnawiejskim, Bie-brzą i Kanałem Augustowskim. W 1993 r. wszedł w skład Biebrzańskiego Parku Narodowego. W swych dawnych granicach sprzed 1981 r. wraz z dawnym rezerwatem Grzędy tworzą najważniejszą strefę ochronną parku - strefę ochrony konserwatorskiej (rezerwat ścisły); zwiedzanie tylko za zgodą władz Parku. Czerwone Bagno to kompleks torfowisk w środkowym basenie Biebrzy. Lasy Czerwonego Bagna były w okresie walk narodowowyzwoleńczych świetnym schronieniem i terenem działań powstańców. W 1794 r. w tym rejonie działał powstańczy oddział rotmistrza Więckowskiego, rozbity później pod Rajgrodem. 24 września 1939 r. przez Czerwone Bagno przeprawiał się 110. Pułk Ułanów Rezerwy dowodzony przez ppłk. Dąbrowskiego. Żołnierzy przeprowadzali mieszkańcy okolicznych wsi. Na Czerwonym Bagnie pozostało i ukrywało się jesienią 1939 r. i wiosną 1940 r. ponad 60 żołnierzy 110. Pułku i kilka innych grup partyzanckich. Były to m.in. grupa B. Skowrońskiego 49 Jarosław Sokołowski Park Narodowy - ochrona przyrody Krajobraz Czerwonego Bagna z Tajna Podjeziornego, grupa Orłowskiego z Grajewa. 10 VII zgrupowanie oddziałów rozbite i rozproszone zostało otoczone przez wojska NKWD na Lipowym Grądzie. W walce zginęło wielu partyzantów, których pochowano w 3 zbiorowych mogiłach pod 500-letnim dębem - Królem Czerwonego Bagna. W dniu powstania w 1993 r. Biebrzańskiego Parku Narodowego omawiany teren rezerwatu Grzędy i Czerwone Bagno znalazł się w jego obrębie, ale powierzchnia ściśle chroniona, 50 oWiąca strefę ochrony konserwatorskiej zachowała nazwę rezerwatu Czerwone Bagno. 2. Biebrzański Park Narodowy Forma ochrony przyrody zwana parkiem narodowym jest znana od ponad 120 lat. Parki narodowe są obiektami o dużej wartości przyrodniczej i służą przede wszystkim zachowaniu ponadczasowych wartości przyrody oraz celom naukowym i edukacji. Dają możliwość obserwacji zmian przyrody i jej rozwoju. Chronią tradycyjne normy współżycia lokalnych społeczności ze światem przyrody. Pierwszy park narodowy utworzono w Yellowstone w 1872 r. w USA. W Polsce, po wielu latach starań, mocą rozporządzenia Rady Ministrów z 9 września 1993 r. (Dziennik Ustaw nr 86 z 17 IX 1993 poz. 399) utworzono Biebrzański Park Narodowy. Jego nadrzędnym celem jest ochrona największego i najbardziej naturalnego kompleksu torfowisk niskich w Europie Środkowej i Zachodniej, będącego miejscem lęgowym licznych gatunków ptaków i jednym z ważniejszych miejsc ich odpoczynku i żerowania w czasie przelotów. Park nosi imię: prof. Adama Pałczyńskiego, wybitnego polskiego botanika, twórcy pierwszego projektu Parku. Uroczyste otwarcie parku miało miejsce 25 maja 1994 r. w Osowcu. Ten Park jest obiektem prawnie chronionym i podlega ustawie o ochronie przyrody. Po reformie administracyjnej obejmuje tereny woj. podlaskiego o pow. 59 223 ha oraz powierzchnię strefy ochronnej wokół Parku, tzw. otuliny parku -66 824 ha. Biebrzański Park Narodowy jest największym obecnie parkiem narodowym w Polsce o łącznej powierzchni terenów ponad 126 053 tys. ha, przy czym w jego obrębie znajduje się największy teren objęty ścisłą, rezerwatową ochroną, tj. Czerwone Bagno (2 569 ha). Jest on jednocześnie jednym z najcenniej- 51 LEGENDA granica Parku rzeki, jeziora lasy torfowiska główne drogi kolej Park Narodowy - ochrona przyrody szych obszarów przyrodniczych w Europie. Znajduje się tutaj kompleks torfowisk, który jest najbardziej naturalny w środkowej Europie. Pierwotnie od 1989 r. istniał tu Biebrzański Park Krajobrazowy o powierzchni 45 268 ha. Obszar parku - rozległe i głównie podmokłe obniżenie terenu, leżące od kilkunastu do kilkudziesięciu metrów poniżej otaczających je wysoczyzn - dzieli się na trzy części, noszące miano basenów. W podziale podłużnym Pradoliny Biebrzy wyróżnia się 4 baseny: górny (północny) - obejmujący odcinek rzeki od źródeł do przewężenia w rejonie Sztabina wraz z przyległym od północy sandrem augustowskim (południowa część Puszczy Augustowskiej); środkowy - największy, rozszerzony trapezowato, ograniczony zwężeniem w okolicy Osowca; dolny (południowy) - związany z południkowym przebiegiem Biebrzy od Osowca do ujścia do Narwi, najbardziej naturalny i zabagniony oraz basen wizneński - położony poza współczesną doliną Biebrzy i obejmujący zmeliorowane i zagospodarowane Bagno Wizna. Baseny różnią się między sobą fizjografią, hydrografią i warunkami przyrodniczymi. Na terenie Biebrzańskiego Parku Narodowego znajduje się 8 enklaw wyłączonych z parku, obejmujących 7 wsi i należące do nich tereny rolnicze: Rogożynek i Jałowo w górnej części doliny Biebrzy, Jagłowo, Dębowo, Polkowo, Jasionowo, Kopytkowo oraz kompleks leśny leżący w widłach Biebrzy i Ełku koło wsi Wroceń - w środkowym biegu rzeki. Poza granicami parku znajdują się także leżące w okolicach Osowca wsie Sośnia i Budne. Biebrzański Park Narodowy obejmuje prawie całą Kotlinę Biebrzy (bez zmeliorowanych bagien - Kuwasów i Wizny). Podzielony jest na 4 strefy ochronne: ochrony konserwatorskiej (o najwyższych i stabilnych walorach przyrodniczych, ze szczególną ochroną wód), ochrony czynnej wzmożonej (o bardzo wysokich walorach przyrodniczych z dopuszczeniem gospodarki leśnej, koszenia łąk i wypasu bydła), ochrony czynnej (o dużych walorach przyrodniczych, z naturalnym zbiorowi- 53 Park Narodowy - ochrona przyrody skiem roślin, z ograniczoną działalnością gospodarczą) i ochrony krajobrazowej (są to tereny wysoczyzn). Strefa pierwsza - ochrony ścisłej - to dawne rezerwaty Czerwone Bagno i Grzędy w granicach sprzed roku 1981. Strefa druga - ochrony częściowej - obejmuje większość bagien i torfowisk we wszystkich trzech basenach Kotliny Biebrzańskiej. Strefa trzecia - to obszary głównie o dużych wartościach ekologicznych, znajdujące się w pasie w pobliżu krawędzi wysoczyzn. Strefę czwartą - ochrony krajobrazowej - tworzy otulina parku. Ma ona szer. 1-7 km, i wchodzi na znaczne tereny wysoczyzn. Bagna Biebrzańskie leżą w jednym z najchłodniejszych regionów w kraju. Średnia temperatura roczna wynosi 6 °C, najniższa w styczniu dochodzi do 4,5 °C, najniższa w lipcu waha się w granicach 17-18 °C. Suma opadów w ciągu roku mieści się w granicach 550-700 mm. Okres wegetacyjny roślin trwa około 190 dni i jest jednym z najkrótszych w kraju. Bagna biebrzańskie przedstawiają szczególny, dziki krajobraz o swoistym kolorycie zmieniającym się od wiosny do jesieni. Wiosną rozlewiska Biebrzy sięgają daleko w głąb doliny. Wielki obszar wód wypełnia gwar wodnego ptactwa. Torfowiska zmieniają się w końcu maja. W czerwcu połacie bagien pokrywają puszyste białe owocostany wełnianki wąskolistnej. Jesienią bagna przybierają barwę brunatną przetykaną złotymi liśćmi brzozowych zagajników. Na obszarze Biebrzańskiego Parku Narodowego obowiązują przepisy prawne, do których przestrzegania zobowiązani są zarówno gospodarze tych terenów, jak również turyści. Zwiedzanie Parku może odbywać się w dzień, po wyznaczonych szlakach turystycznych. Na poruszanie się po szlakach turystycznych Parku (poza drogami publicznymi) obo-Wlązuje karta wstępu, którą można nabyć w siedzibie dyrekcji, placówkach terenowych, osadach oraz u służb Parku. Jarosław Sokołowski Na obszarze Biebrzańskiego Parku Narodowego, jak j wszystkich parków narodowych w Polsce, zabrania się m.in.: — polowania, rybołówstwa, chwytania, płoszenia i zabijania dziko żyjących zwierząt, zbierania poroży zwierzyny płowej, niszczenia nor i lęgowisk zwierzęcych, gniazd ptasich i wybierania jaj; — wędkowania na rzece Biebrzy od mostu kolejowego w Osowcu do ujścia rzeki Wissy i wszystkich starorzeczach oraz rzece Jegrzni od mostu w miejscowości Ciszewo w dół biegu rzeki do połączenia z Biebrzą i na Kanale Woźna-wiejskim. Pozostałe odcinki rzek płynących przez obszar Parku i ich starorzecza są udostępnione do wędkowania dla osób posiadających kartę wędkarską; — pozyskiwania, niszczenia lub uszkadzania drzew i innych roślin; — wysypywania, zakopywania i wylewania odpadów lub innych nieczystości, zanieczyszczania wód, gleby, oraz powietrza; — biwakowania poza miejscami do tego wyznaczonymi; — wypalania roślinności oraz palenia ognisk poza miejscami do tego wyznaczonymi; — zbioru dziko rosnących roślin w szczególności owoców i grzybów poza miejscami do tego wyznaczonymi; — ruchu pojazdów poza drogami do tego wyznaczonymi; — zakłócania ciszy; — używania łodzi motorowych. Tereny Parku są niepowtarzalne w skali europejskiej, jak też i światowej. Bogate walory geomorfologiczne, flora i fauna parku wzbudzają zainteresowanie światowych organizacji ochrony. Z tego też tytułu pradolina Biebrzy kwalifikuje się do objęcia Międzynarodową Konwenq'ą i wpisania jej na listę światowych rezerwatów biosfery. 56 Park Narodowy - ochrona przyrody 3. Rzeka Biebrza Rzeki stanowią w regionie Kotliny Biebrzańskiej dosyć atrakcyjne szlaki turystyki wodnej. Najbardziej cenione są: Je-grznia, Biebrza i Narew ze względu na wyjątkowe walory przyrodniczo-krajobrazowe. Biebrza to główna rzeka Kotliny Biebrzańskiej. Fizjograficznie oddziela ona Pojezierze Mazur-sko-Suwalskie od Niziny Północnopodłaskiej. Wzdłuż rzeki Biebrzy, nazywanej również Bobra lub Bóbr rozciąga się Biebrzań-ski Park Narodowy. Rzeka zawdzięcza swą nazwę żyjącym tu niegdyś licznie bobrom. Biebrza jest największym prawobrzeżnym dopływem Narwi. Wypływa na wysokości 163 m. n.p.m. w rejonie Wzgórz Sokolskich na południe od wsi Nowy Dwór, a kończy bieg na wys. 102 m. n.p.m. w pobliżu wsi Wierciszewo w pobliżu Wi-zny. Płynie silnie meandrując szeroką Kotlinę Biebrzańską, Rzeka Biebrza z lotu ptaka. Fot. G. T. Kiosowscy 57 Jarosław Sokołowski STREFOWOŚĆ PODŁUŻNA DOLINY BIEBRZY 10 0 10 20 30 40 km A-strefa torfowa B-strefa mulowo-torfowa C-sIrefa mulowa D-strefa madowa ------krawędzie dolin ------ granice stref Park Narodowy - ochrona przyrody mijając Równinę Augustowską, Pojezierze Ełckie i Wysoczyznę Kolneńską oraz Wzgórza Sokolskie i Wysoczyznę Białostocką. Jest rzeką typowo nizinną i płynie leniwie. Brzegi na całej długości są podmokłe, a wzdłuż koryta ciągną się rozległe łąki, trzęsawiska i bagna. Tworzy ona liczne zakola, starorzecza i różne odnogi. Koryto rzeki Biebrzy w większości jest pokryte bagnem torfowiskowym. Dolinę Biebrzy objętą ochroną dzieli się na trzy części nazywane basenami: basen północny obejmuje dolinę na wschód od Szta- . podkowy - od Sztabina do Osowca, zaś południowy - od uj-4ńa Biebrzy do Narwi. Szerokość doliny Biebrzy wynosi w poszczególnych częściach odpowiednio 1-4 km, 20-30 km, 10-15 km. Dolina Biebrzy charakteryzuje się przeogromnym bogactwem świata roślinnego i zwierzęcego, zwłaszcza ptactwa wodnego i błotnego. Żyją tu liczne kolonie bobrów. Cechą szczególną tego naturalnego krajobrazu jest cisza. W wodzie Biebrzy i jej dopływach występuje 36 gatunków ryb i minogów należących do 11 rodzin. Minogiem jest nazywane stworzenie wodne, rybopodobne o wężowatym kształcie: np. minog ukraiński w Biebrzy dorasta do 15 cm. Ryby tu występujące, są typowe dla większości rzek i jezior nizinnych w Polsce. W Biebrzy i jej dopływach żyją następujące gatunki ryb: amur, boleń, brzana, certa, ciernik, cierniczek, jazgarz, jaź, jelec, karaś, karaś srebrzysty, karp, kiełb, kleń, koza, krąp, leszcz, Dolny bieg rzeki Biebrzy. Fot. C. T. Kłosowscy 58 59 Jarosław Sokołowski lin, miętus, okoń, piskorz, płoć, różanka, sandacz, słonecznica strzebla potokowa, sum, sumik karłowaty, szczupak, śliz, świń-ka, ukleja, węgorz, wzdręga. Do Biebrzy wpływają liczne rzeki i strumienie. Dopływami prawobrzeżnymi są: Nurka, Niedźwiedzica, Lebiedzianka z Ja-stzębianką, Netta wraz z Kanałem Augustowskim, Kopytków-ka, Ełk z Jegrznią, Kanał Rudzki, Dybła, Klimaszewnica i Wis-sa; lewobrzeżne to: Sidra, Kropiwna, Kamienna, Brzozówka z Olszanką, Rów Wogzalski, Smugorówka, Boberka, Czarna Struga, Krzeczówka i Kosódka. Całkowita długość Biebrzy wynosi 164 km a powierzchnia dorzecza 7 062 km2. Należy ona do 2. i 3. klasy czystości wód. Szerokość koryta Biebrzy waha się od kilku do 70 m, a głębokość od 0,5 do około 10 m. Rzeka płynie wieloma korytami z mnóstwem odnóg i starorzeczy. Liczne są grądy i grądziki porośnięte kępami starych drzew i zarośli. Tworzy to specyficzny i unikalny krajobraz. Są to obszary o wielkim bogactwie różnego rodzaju ptactwa. Biebrza kilkakrotnie zmienia kierunek biegu. Przez basen północny i częściowo środkowy rzeka płynie równoleżnikowo ze wschodu na zachód środkiem doliny. Ód Kanału Augustowskiego skręca na południe, a od wsi Wroceń ponownie płynie równoleżnikowo, lewą stroną doliny wzdłuż krawędzi Wysoczyzny Goniądz-kiej. W rejonie Osowiec - Twierdza Biebrza skręca na południe i aż do ujścia Wissy płynie środkiem doliny, a od wsi Brzostowo prawą strona doliny wzdłuż krawędzi Wysoczyzny Kolneńskiej. Wzdłuż rzeki rozciągają się liczne i malownicze łąki. Staro-rzecza porastają zespoły lilii wodnych, żabiścieku i osoki alo-; esowej. Za szuwarami są rozległe turzycowiska. Zagrożeniem dla środowiska przyrodniczego jest zanieczyszczenie wód Biebrzy i jej dopływów ściekami przemysłowymi, komunalnymi oraz chemikaliami zmywanymi do rzeki z nawożonych sztucznie pól. Poprawę stanu czystości wód może przynieść budowa oczyszczalni ścieków. 60 Park Narodowy - ochrona przyrody W XIX w. w dolinie Biebrzy przeprowadzono liczne prace hydrotechniczne, które miały znaczny wpływ na całą dolinę biebrzańską. W latach 1823-24 gen. I. Prądzyński zaprojektował na zlecenie rządu Królestwa Polskiego Kanał Augustowski, który miał połączyć rzeki: Narew z Niemnem. Otwarcie żeglugi na całej długości kanału nastąpiło w 1839 r. Część kanału leżała na terenie doliny biebrzańskiej. W związku z tym, że część szlaku komunikacyjnego Narew - Niemen biegła Biebrza, zapewne wzdłuż niej przeprowadzono pewne prace hydrotechniczne, jak choćby przystanie dla statków i barek. Mimo pewnych zmian stosunków wodnych przez budowę Kanału Augustowskiego, Woźnawiejskiego, Rudzkiego i innych pomniejszych - dolina biebrzańską zachowała w przeważającej części swój dawny, naturalny charakter. Nawet tereny częściowo zmeliorowane, przez brak nowych inwestycji i zarastanie dawnych kanałów, powracają stopniowo do stanu naturalnego. Na innych zaś terenach, zmienionych ręką ludzką, powstały nowe zbiorowiska roślinne, jak np. kompleks tzw. Brzezin Kapickich i Ciszewskich w widłach rzeki Jegrzni i Ełku oraz Bagno Kuwasy - obecnie rozległe łąki. 4. "Perła na Bagnach" - niedoceniane bogactwo W dolinie Biebrzy znajduje się największy w Europie, najlepiej zachowany kompleks torfowisk niskich. To przerażające, że bagna biebrzańskie, czyli perła przyrody na skalę światową, dopiero w 1993 r. stały się parkiem narodowym. Czemu tak późno? Kto stawiał bariery wcześniej? Przypominamy fakty z historii i apelujemy, żeby oddać "sprawy bagienne" w ręce ekspertów. W okresie działalności władców PRL zniszczono bezpowrotnie część wielkich bagien w okolicy Wizny i Kuwas. Dziś straszy tu suchy step nie przynoszący nikomu najmniejszego pożytku, choć miały tu być olbrzymie łąki. Tak przynajmniej zapewniali ówcześni decydenci powołując się na naukowe autorytety. 61 Jarosław Sokołowski Park Narodowy - ochrona przyrody Bogactwo flory i fauny Doliny Biebrzy. Pro], graf. Elżbieta Zubowska Rozległość bagien biebrzańskich ułatwia utrzymanie ich w tanie naturalnym i skuteczną ich ochronę. Małe torfowiska, otoczone polami uprawnymi lub łąkami, łatwo poddają się zmianom stosunków wodnych, czyli szybkiej degradaqi. Przeprowadzone w XIX w. wielkie prace hydrograficzne po raz pierwszy spowodowały zmiany zarówno w sieci wodnej, jak i w układzie poziomu wód gruntowych. W pierwszej połowie XIX w. pod kierunkiem generała Prądzyńskiego zbudowano Kanał Augustowski. Połączył on Wisłę, Bug, Narew, Biebrzę i Niemen. Tą drogą wodną miał się odbywać transport towarów z Polski do północnych portów bałtyckich. Wykopano również wiele innych kanałów, zmieniając hydrografię doliny Biebrzy. Wody rzeki Ełk zostały doprowadzone krótszą drogą do Biebrzy Kanałem Rudzkim kończącym się poniżej Osowca. Odcinek koryta Ełku, między Kanałem Rudzkim i Woznawiejskim, stał się martwy i zarósł. Wspomniany Kanał Woznawiejski połączył rzeki Ełk i Jegrznię powodując, że również część Jegrzni obumarła. Wszystkie te trzy kanały: Augustowski, Rudzki i Woznawiejski, przyczyniły się do trwałego obniżenia poziomu wód gruntowych na przylegających do nich torfowiskach. Na domiar złego w latach dziewięćdziesiątych chłopi ze wsi Tajno poszerzyli rów, łączący bagno z Kanałem Augustowskim wysuszając swoje łąki. Efekt był taki, że jesienią 1991 r. poziom wód na Czerwonym Bagnie (rezerwat utworzono tu już w 1926 r.) obniżył się prawie o metr. Pierwsze wyniosły się łosie. Ekolodzy chcieli natychmiast stawiać tamy na Jegrzni. I wtedy wysokie władze ochroniarskie wydały nakaz: niczego nie ruszać! Jeszcze przed 15-20 laty koszono bagna, uzyskując spore ilości siana. Obecnie zmeliorowane okoliczne łąki dostarczają z nadwyżką tego surowca, stąd spadek zainteresowania bagnami. Tylko w złych latach kosi się je w celu uzyskania siana na śció-&ę. Dlatego w 1991 r. narodził się pomysł udrożnienia zarosłego koryta rzeki Jegrzni. Celem tego przedsięwzięcia miało być zachęcenie bobrów do osiedlenia się ponownie w tym regionie. 62 63 ' Jarosław Sokołowski Koncepcja Biebrzańskiego Parku Narodowego powstała ^ 1968 r. Utworzony później Biebrzański Park Krajobrazowy byj przez długie lata jego substytutem. Obecnie podpisany już został akt utworzenia BPN na obszarze ok. 56 tys. ha, a wraz ze strefą ochronna, tzw. otuliną - ok. 97 tys. ha. Chronione w nim będą min. rzadkie gatunki roślinności torfowej. Wśród występujących na bagnach 235 gatunków ptaków 29 należy do liczącej 64 pozycje listy gatunków uznanych za ginące. Planowane jest utrzymanie wód Biebrzy w II klasie czystości, ale w ostatnich czasach znaczną ich część zaliczono do III klasy. Źródłami zanieczyszczeń są głównie zakłady mleczarskie i ścieki komunalne Dąbrowy Białostockiej, Lipska, Goniądza, Suchowoli, Ełku, Grajewa. Zdaniem ekologów nie tylko zakłady mleczarskie powodują skażenie środowiska. Wielkie ilości chlorków silnie zakwaszających glebę obserwuje się również w okolicach zlewni mleka. Bańki i cysterny, w których przewożone jest mleko, myte są podchlorynami, które wylewa się bezpośrednio na ziemię, a niewielkie objętościowo jony chlorkowe błyskawicznie rozprzestrzeniają się po okolicy. W zanieczyszczeniu znaczny udział ma rolnictwo. Część nawozów z pól dostaje się do wód gruntowych, a z ziemi do rzeki. Dla ekosystemu katastrofalne skutki przynosi wypalanie łąk i bagien przez rolników. Cały świat doszedł już do wniosku, że sprawy ekologii należy rozpatrywać globalnie. Huragany, które niszczą wybrzeża USA biorą swój początek nad Saharą. Majstrowanie przy wodnych systemach Środkowej Azji spowodowało zanikanie armeńskiego jeziora Sewan, a Morze Kaspijskie straszy stojącymi w mule i rdzewiejącymi wrakami statków. Sztuczne zapory wodne radykalnie zmieniają klimat, a żyzny muł nilowy już niedługo całkiem wypełni Jezioro Assuańskie. Trzeba to uzmysłowić naszym pseudofachowcom od ekologii traktującym bagna biebrzańskie, jako kolejny poligon doświadczalny. Bagna umierają szybko i bezpowrotnie. A są ostatnie. Dajmy przyszłym pokoleniom szansę podziwiania ich. Rozdział IV POWSTANIE PARAFII OSOWIEC Po trzecim rozbiorze Polski na skutek zarządzenia zaborcy, że granice diecezji w przyłączonych do Prus terenach mają się pokrywać z granicami administracji państwowej, Papież Pius VI bullą "Saepe factum est" z dnia 16.03.1799 r. erygował diecezję wigierską, która przetrwała do 1818 roku. Na skutek zmian politycznych po Kongresie Wiedeńskim z terytorium diecezji wigierskiej, Papież Pius VII bullą "Ex impo-sita Nobis" z dnia 30.06.1818 roku erygował diecezję sejneń-ską, której granice pokrywały się z granicami administracyjnymi województwa augustowskiego. Diecezja sejneńska czyli augustowska swą nazwę wzięła od siedziby biskupiej w Sejnach i województwa augustowskiego. W skład tej diecezji weszły m.in. tereny parafii Białaszewo i obecnej parafii Osowiec, która wówczas jeszcze nie istniała jako parafia. Po pierwszej wojnie światowej, w wyniku pewnej regulacji granicy państwowej mocą traktatu pokojowego zawartego w Rydze, diecezja sejneńska czyli augustowska utraciła na rzecz Litwy dużą część swego terytorium. Zaistniała sytuacja polityczna i administracyjna wymagała nowej reorganizacji kościelnej. Papież Pius XI bullą "Vixdum Poloniae unitas" z dnia 28.10.1925 r- erygował diecezję łomżyńską z terenów pozostałej w ówczesnych granicach polskich diecezji sejneńskiej czyli augustowskiej, do której zostały dołączone dekanaty z diecezji płockiej. Na mocy tej bulli diecezja łomżyńska należała do metropolii wileńskiej. Pierwszym ordynariuszem diecezji łomżyńskiej °d 28.10.1925 r. zostaje mianowany biskup Romuald Jałbrzy- 64 65 Jarosław Sokołowski kowski, który w 1926 r. otrzymuje nominację na arcybiskupa w Wilnie. Diecezja łomżyńska przetrwała do 25.03.1992 r. w granicach ustalonych w 1925 r. przy jej erygowaniu. W związku z nowym podziałem administracyjnym Kościoła w Polsce, dokonanym przez Papieża Jana Pawła II bullą "Totus Tuus Poloniae Populus", z terytorium diecezji łomżyńskiej została odłączona północna jej część, która weszła w skład nowo utworzonej diecezji ełckiej. Mocą wyżej wymienionej bulli do diecezji łomżyńskiej została przyłączona część diecezji płockiej. Aktualnie diecezja łomżyńska liczy ponad 600 tysięcy wiernych. Dzieli się administracyjnie na 24 dekanaty, które obejmują 170 parafii. Parafia pw. Wniebowstąpienia Pańskiego w Osowcu została erygowana dnia 8.10.1918 r. przez biskupa Romualda Ja-łbrzykowskiego, który w tym czasie był biskupem pomocniczym i administrował tą częścią diecezji sejneńskiej czyli augustowskiej, do której należała omawiana parafia. Powstała ona z terytorium parafii Białaszewo i najpierw należała do dekanatu Wąsosz, a od roku 1938 do dekanatu Grajewo. Z akt wizytacyjnych z 1818 roku wynika, że do parafii Białaszewo od momentu wybudowania kościoła, tj. od 1700 r. należało 27 wsi, między innymi: Białaszewo, Białogrądy, Brzozo-wo, Budne, Ciemnoszyje, Gackie, Kapice, Klimaszewnica, Lip-nik, Lipińskie, Łojki, Łosewo, Modzele, Okół, Opartowo, Osowiec, Pieniążki, Płochowo, Przechody, Ruda, Siennickie, Soj-czynek, Sojczyn Borowy, Sośnia, Sojczyn Gradowy, Wólka Brzozowa i Wólka Piaseczna. W roku 1918 odłączono od parafii Białaszewo i przyłączono do nowoutworzonej parafii Osowiec następujące wioski: 1. Białogrądy, 2. Budne - Zarnowo, 3. Osowiec, 4. Płochowo, Powstanie parafii Osowiec 5 Wólka Piaseczna, oraz do nowopowstałej parafii Kapice: 1. Kapice, 2. Przechody. } W tym czasie odłączono od parafii Białaszewo dziewięć wiosek, z których powstały parafie: Osowiec, Kapice i Przechody. W roku 1918 parafia Osowiec liczyła 1000 osób. Księgi metrykalne: chrztów, ślubów i zgonów oraz księgi parafialne były prowadzone od października 1918 r. Pierwszym administratorem i proboszczem parafii Osowiec od 8.10.1918 r. został ksiądz Franciszek Tomasz Luba. Następnie funkcję proboszcza w parafii Osowiec od 11.05.1920 r. pełni ksiądz Antoni Damian Żewis. W latach 1827-1918 liczba mieszkańców poszczególnych wsi przedstawiała się następująco: 1. Białogrądy - r. 1827, ludność - 80, domy - 17; r. 1857, ludność - 110, domy - 18; r. 1918, ludność - 190, domy - 20. 2. Budne - r. 1827, ludność - 43, domy - 8; r. 1857, ludność -?, domy - ?; r. 1918, ludność - 80, domy - 10. 3. Kapice - r. 1827, ludność - 270, domy - 46; r. 1857, ludność - 380, domy - 48; r. 1918, ludność - 376, domy - 47. 4. Osowiec - r. 1827, ludność - 251, domy - 40; r. 1857, ludność - 360, domy - 45; r. 1918, ludność - 368, domy - 46. 5. Płochowo - r. 1827, ludność - 37, domy - 6; r. 1857, ludność - 57, domy - 8; r. 1918, ludność - 89, domy - 10. 6. Przechody - r. 1827, ludność - 278, domy - 44; r. 1857, ludność - 382, domy - 48; r. 1918, ludność - 479, domy - 53. 7- Wólka Piaseczna - r. 1827, ludność - 73, domy - 12; r. 1857, ludność - 85, domy - 12; r. 1918, ludność - 90, domy - 12. Jak wynika z powyższego zapisu, ludność szybko wzrastała z roku na rok. Największymi wioskami były: Kapice, Osowiec, Przechody, najmniejszymi zaś: Budne i Płochowo. W roku 1925 liczba wiernych w parafii wynosiła 1310, a w 1939 r. 1418 osób. 66 67 Powstanie parafii Osowiec Na podstawie protokołu z wizytacji kanonicznej księdza biskupa Stanisława Łukomskiego z dn. 8.08.1931 r. można określić, że liczba ludności w parafii Osowiec przedstawiała się następująco: 1. Osowiec - 548, 2. Białogrądy - 316, 3- Płochowo - 182, 4. Budne -146, 5- Wólka Piaseczna - 210. Jarosław Sokołowski Razem w parafii było 1402 osoby. Ludność parafii utrzymywała się prawie na stałym poziomie. Niewielki przyrost naturalny należy tłumaczyć ciągłymi wojnami i ogólną biedą w tych latach. Przed rokiem 1939 w Osowcu była szkoła publiczna dwu-klasowa. Na terenie parafii istniały też szkoły publiczne jedno-lub dwu -klasowe w: 1. Białogrądach, 2. Budnych, 3. Płochowie, 4. Wólce Piasecznej. Kościół parafialny stanowi centrum życia religijnego parafii. W nim wierni przyjmują większość sakramentów, w nim odbywa się nauczanie, a w warunkach polskich także budzenie świadomości narodowo-patriotycznej. Na podstawie protokołu spisanego podczas wizytacji z dn. 7.01.1939 r. możemy ustalić, że do Rady Parafialnej oprócz miejscowego proboszcza należały następujące osoby: 1. Józef Adasiewicz z Osowca, 2. Aleksander Rafałowski z Wólki Piasecznej, 3. Aleksander Zawadzki z Płochowa, 4. Dominik Wilczewski z Białogrąd, 5. Konstanty Rawa z Budnych. Rada Rarafialna była zatwierdzana przez biskupa ordynariusza. W sprawozdaniu parafialnym księdza proboszcza z dn. 6.08.1938 r. statystyka parafii Osowiec za rok 1937 przedstawiała się następująco: — mieszkańców w parafii było 1438, — w tym: mężczyzn - 697, kobiet - 741, — urodzonych dzieci: męskich - 15, żeńskich - 26, — zawartych małżeństw - 10, — zmarłych: mężczyzn - 9, kobiet - 8, dzieci - 4, — dzieci do I Komunii św. - 54, Powstanie parafii Osowiec — Róża Żywego Różańca: mężczyzn - 105, kobiet - 135, — Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży: męskie - 15, żeńskie - 30. Istniał również w organizowaniu się zarząd parafialny Akcji Katolickiej. Drewniany kościół parafialny w Osowcu, został wybudowany w 1919 r. staraniem proboszcza księdza Franciszka Luby 1 Parafian. Świątynia była skromna. Została całkowicie zniszczona w czasie ostatniej wojny w sierpniu 1944 r. Obecny kościół w Osowcu - murowany, pod tym samym wezwaniem co poprzedni, został zbudowany w latach 1949-53 70 71 Jarosław Sokołowski Powstanie parafii Osowiec staraniem proboszcza księdza Kazimierza Urbana i parafian. Kościół posiada następujące wymiary: — długość 25 m; — szerokość 15 m; — wysokość do sklepienia 10 m; — wieża 15 m. W kościele są trzy drewniane ołtarze, umiejscowione następująco: — w ołtarzu głównym znajduje się obraz Wniebowstąpienia Pana Jezusa; — w kaplicy - obraz Matki Boskiej Częstochowskiej; — na zakończeniu nawy - obraz MB Niepokalanej, który był namalowany ok. 1620 r. w stylu grafik niderlandzkich. Kościół został poświęcony w 1956 r. przez księdza biskupa Aleksandra Mościckiego. Proboszcz ksiądz Władysław Grodzki całkowicie urządził wnętrze kościoła. Konsekracji kościoła w dniu 29.09.1971 r. dokonał biskup łomżyński Mikołaj Sasinow-ski. Budową murowanej plebanii, rozpoczętej w roku 1956, zajęli się księża: Kazimierz Urban i Franciszek Pogorzelski. W roku 1975 liczba wiernych w parafii wynosiła 1510. Na terenie parafii Osowiec znajdują się dwie kaplice: w Kapicach i Prze-chodach. Do dnia 30.12.1994 r. istniały tam odrębne parafie administrowane od 1947 r. sukcesywnie przez proboszcza z Osowca. 72 73 19 57 nctitatis \ c Svnaxi re int et ad iiicnu-ui UJ}™*' Rozdział V HISTORIA KOŚCIOŁA W OSOWCU W OKRESIE 1919-1939 Mieszkańcy wsi Osowiec w 1910 r. zbudowali kapliczkę z drewna na skrzyżowaniu ulic: Koziej i Jeglaski, koło posesji Kubika. Przy tej kapliczce wierni modlili się w miesiącach letnich oraz w uroczystości NMP i inne. Kiedy wybuchła I wojna światowa (1914), przyjechali Kozacy z Twierdzy Osowiec i podpalili wieś ze wszystkich stron, aby nieprzyjaciel, który by szedł w tym kierunku nie miał się gdzie schronić. Mieszkańcy Osowca byli ewakuowani przez rzekę Biebrzę do parafii Goniądz i Do-wnary. Po zakończeniu działań wojennych w okolicy Osowca (1916 r.) mieszkańcy powrócili na swoje siedliska. Po zabudowaniach zostały zgliszcza, pozostała jedynie kapliczka. Przeniesiono ją później na rozwidlenie ulic Kościelnej i Merskiego, tam gdzie obecnie jest kapliczka z figurką Matki Boskiej. Po zakończeniu wojny, kiedy Twierdza Osowiec znalazła się w rękach polskich, radni parafii Osowiec kupili lub dostali od ówczesnych władz wspomnianej Twierdzy kaplicę na cmentarzu prawosławnym pw. Wniebowstąpienia Pańskiego, którą zdemontowano i przewieziono do wsi Osowiec. Dzięki pomocy cieśli p. Domańskiego z Ruszczyka ponownie ją zmontowano. Postawiono ją na fundamencie w kształcie krzyża. Wewnątrz była nawa główna, z lewej strony umocowano ambonę, a przy ołtarzu umiejscowiono zakrystię. Po prawej stronie ołtarza znajdowało się pomieszczenie podobne do zakrystii. Cztery filary podtrzymywały sklepienie półokrągłe z desek pomalowanych na kolor seledynowo-niebieski. Od tylniej strony nad wejściem znaj- 77 Jarosław Sokołowski dował się chór. Dach był kryty blachą ocynkowaną - carską. Kościół miał niewielką drewnianą wieżę z czterema okienkami i małym dzwonem, a także dzwonnicę, postawioną na 2 słupach i pokrytą małym daszkiem. Pobudowano również plebanię, oborę - chlew i stodołę z kupionego drewna po rozbiórce porosyj-skich domów w Twierdzy Osowiec. Na podstawie protokołu zdawczo-odbiorczego z dn. 24.08.1938 r. pomiędzy proboszczami: księdzem Antonim Jano-wiczem (odchodzącym z parafii) a księdzem Edmundem Bo-rzuchowskim (obejmującym parafię) udało się ustalić co następuje: "kościół w Osowcu - drewniany, pomalowany wewnątrz w roku 1937. Wybudowany został ze starej szopy w 1918 r. i ze środków parafialnych. Kościół ten nie był zabytkowy. Na cmentarzu kościelnym znajdowały się 2 krzyże". Cmentarz kościelny ogrodzony był drewnianymi sztachetami, cmentarz grzebalny miał wielkość 2 morgi, posiadał ogrodzenie składające się z elementów cementowych połączonych drutem. W części cmentarza rósł las sosnowy. Plebania w połowie była murowana, a w połowie drewniana, wymagała remontu. Przed plebanią znajdował się mały ogródek kwiatowy, otoczony płotem. Sadu owocowego nie było. Z zabudowań gospodarczych istniały: mała stodółka i mały chlew w dosyć słabym stanie technicznym. Nie było pomieszczeń dla służby kościelnej. W kancelarii parafialnej znajdowały się następujące księgi: urodzonych (26 w 1938 r.), zaślubionych (14 w 1938 r.), zmarłych (8 w 1938 r.) oraz książka cmentarna. Rozdział VI KALENDARIUM PARAFII OSOWIEC Wielki wpływ na życie religijne i społeczne w parafiach mieli księża. Odgrywali oni kierowniczą rolę w parafii. Podstawowym ich obowiązkiem było nauczanie a także wychowanie patriotyczne ludności. Księża diecezjalni sprawowali obowiązki duszpasterskie w kościołach parafialnych. Działalność duszpasterska sprowadzała się w pierwszym rzędzie do udzielania sakramentów i sprawowania kultu. 1. Osowiec w latach 1918-20 - proboszcz: ksiądz Franciszek T. Luba Ks. Franciszek Tomasz Luba, ur. 2 grudnia 1885 r. w Za-mbrowie, syn Jana i Anny z d. Cholewieka. Jako młody chłopiec uczył się w miejscowej szkole podstawowej. Po jej zakończeniu uczył się prywatnie i ukończył gimnazjum państwowe w Łomży. Następnie wstąpił do Seminarium Duchownego w Sejnach. Po ukończeniu tegoż seminarium przyjął święcenia kapłańskie w dniu 1.07.1909 r. w Warszawie. Pracował jako wikariusz w następujących parafiach: od 1.07.1909 r. - Wizna, od 2.10.1910 r. - Przerosi, od 20.01.1911 r- - Tykocin, od 25.10.1913 r. - Kolno, od 30.11.1914 r. - Wigry. Od 23.10.1915 r. pełni obowiązki proboszcza w Szczepanko-wie, a od 20.10.1918 r. zostaje wikariuszem w Kobylinie. Od 25.11.1918 r. zostaje mianowany proboszczem w parafii Osowiec (powiat Szczuczyn). Tę parafię, jako pierwszą samodzielną placówkę duszpasterską tak wspomina: „... dostałem probostwo Osowiec. Na Osowcu praca była duża. Postawiłem wszystkie budynki, co obecnie należą do parafii". 78 79 Jarosław Sokołowski Funkcję proboszcza w Osowcu pełni do dnia 30.11.1919 r. Następnie zostaje mianowany kapelanem Wojsk Polskich. Funkcję tę pełni do 3.09.1921 r. Dwa lata spędził na froncie w czasie trwania wojny polsko-bolszewickiej. 3.09.1921 r. zostaje mianowany prefektem w Wysokiem Mazowieckiem, od 5.03.1923 r. pełni funkcję wikariusza w Teo-linie, od 15.09.1924 r. został mianowany proboszczem w Mika-szówce, od 20.03.1925 r. jest prefektem w Wyszonkach, od 15.05.1928 r. pełni funkcję wikariusza i prefekta szkół powszechnych w Miastkowie. 1.07.1945 r. zostaje mianowany wikariuszem w Myszyńcu, gdzie pracuje do końca swoich dni. Zmarł dnia 19.07.1951 w Warszawie. Pogrzeb odbył się w Myszyńcu. 2. Osowiec w latach 1920-25 - proboszcz: ksiądz Antoni D. Żewis Ks. Antoni Damian Żewis, ur. 11 lutego 1886 r. na Litwie, syn Jana Damiana i Marceli z d. Mazurkiewicz. Był narodowości litewskiej, ale miał przynależność państwową polską na podstawie aktu nadania obywatelstwa w dniu 7.03.1927 r. przez Wojewodę w Białymstoku. Ukończył gimnazjum w Ma-riampolu i Seminarium Duchowne w Sejnach. Święcenia kapłańskie przyjął 14.02.1909 r. w Warszawie. Jako wikariusz pracował w następujących parafiach: od 1909 r. - Iłgowo na Litwie, od 1912 r. - Teolin, od 1915 r. pełni obowiązki proboszcza w Sylwanowicach. Od 1918 r. - pracuje jako wikariusz w Raczkach. W roku 1919 zostaje mianowany proboszczem w Kapicach. W dniu 11.05.1920 roku zostaje mianowany proboszczem w parafii Osowiec. Od dnia 5.10.1925 r. pracuje jako proboszcz w Rydzewie, a od 1.04.1936 r. w Puńsku. Zmarł 30.08.1949 r., jako proboszcz w Puńsku i tam został pochowany. 82 Kalendarium parafii Osowiec 3. Osowiec w latach 1925-38 - proboszcz: ksiądz Antoni Janowicz Ks. Antoni Janowicz, ur. 16 czerwca 1883 r. w Gerwia-nach, parafia Sereje w powiecie sejneńskim na Litwie, syn Jana i Ewy z d. Delak. Ukończył gimnazjum oraz studia teologiczne w Seminarium Duchownym w Sejnach. Święcenia kapłańskie przyjął dnia 24.06.1906 r. w Warszawie. Od 1906 r. pracuje jako wikariusz w parafii Wiejsieje powiat Sejny, obecnie Litwa, od 1912 r. w parafii Białaszewo, w 1915 r. zostaje kapelanem Centralnego Komitetu Obywatelskiego w Rosji, od 1918 r. pracuje jako wikariusz w Wysokiem Mazowieckiem, od 1919 r. pełni obowiązki proboszcza w Miastkowie. W roku 1921 zostaje mianowany proboszczem w Dobrzy- jałowie. Od dnia 5.10.1925 r. pełni funkcję proboszcza w Osowcu, gmina Ruda, powiat Szczuczyn. Jako proboszcz w Osowcu pełni obowiązki kapelana pomocniczego w garnizonie wojskowym w Osowcu do dnia 1.04.1927 r. W dniu 1.09.1938 r. zostaje mianowany proboszczem w Lemanie, gdzie pracuje do końca swego życia. Zmarł 20.02.1939 r. w szpitalu Świętego Ducha w Warszawie. 4. Osowiec w latach 1938-45 - proboszcz: ksiądz Edmund A. Borzuchowski Ks. Edmund Adam Borzuchowski, ur. 17 czerwca 1899 r. w Wyszynach powiat Mława, syn Albina i Anieli z d. Czara-stych. W 1921 r. otrzymuje świadectwo ukończenia Państwowego Seminarium Nauczycielskiego Męskiego w Lublinie. Zdobywa wykształcenie średnie - nauczycielskie. Następnie pracuje jako nauczyciel. W 1925 r. wstępuje do Seminarium Duchownego w Łomży. Święcenia kapłańskie przyjmuje 15.03.1930 r. z rąk księdza biskupa Stanisława Łukomskiego. 83 Jarosław Sokołowski Pracuje jako wikariusz w parafiach: od 1.04.1930 r. - Kulesze Kościelne, od 10.08.1930 r. - Płonka Kościelna, od 2.03.1933 r. - Puchały, od 1.08.1933 r. - Śniadowo, od 1.07.1935 r. - Wąse-wo, od 1.09.1936 r. - Rajgród. Następnie otrzymuje nominację na proboszcza do parafii Osowiec 1.09.1938 r. Na przełomie 1944-45 r. przebywa z pomocą duszpasterską w Grajewie. 1.07.1945 r. zostaje mianowany proboszczem w parafii Sztabin. Od 1.05.1962 r. zostaje rektorem poklasztornego kościoła w Tykocinie. Od 1.09.1970 r. przechodzi na emeryturę i nadal zamieszkuje w Tykocinie. Umiera dn. 14.08.1982 r. Uroczystości żałobne odbyły się dn. 17 sierpnia w Tykocinie. Biskup Tadeusz Zawi-stowski przewodniczył Mszy św. koncelebrowanej i wygłosił homilię. Następnie przewieziono zmarłego na cmentarz w Białymstoku, gdzie 17 sierpnia został pochowany. Na pogrzeb przybyło wielu księży, delegacja z parafii Sztabin i liczni wierni. Ksiądz proboszcz Edmund Borzuchowski był cichy, spokojny, uczuciowy, zawsze ambitny i pełen ideałów. Po ukończeniu szkoły średniej podjął obowiązki nauczyciela w dużej mierze ze względów patriotycznych. Władze polskie zwracały się wówczas z prośbą i zachętą do maturzystów, aby nieśli oświatę wśród ludu. Ten rys jego osobowości ujawnił się w Sztabinie. Zastał w parafii wiele młodzieży pozbawionej możliwości uczenia się. Sprowadził wykwalifikowane nauczycielki i utworzył w Sztabinie dwie klasy gimnazjum, w których młodzież podjęła naukę. Sam lubił dzieci, rozmawiał często o nich z rodzicami, interesował się ich dalszym losem. Chętnie przebywał w domu i wolny czas przeznaczał na czytanie. Był lubiany przez parafian, ponieważ w duszpasterstwie był bezinteresowny. Kalendarium parafii Osowiec 84 5. Osowiec w latach 1947-57 - proboszcz: ksiądz kanonik Kazimierz Urban Ks. kanonik Kazimierz Urban, ur. 1 •grudnia 1912 r. w Pożarkach gmina Werejki w powiecie Wołkowysk w dawnym województwie białostockim, syn Stanisława i Ludwiki z d. Boużyk. Początki nauki zdobywał w szkole powszechnej, którą ukończył w 1929 r. w Szydłowicach w rodzimym powiecie. Następnie rozpoczął od 1.09.1930 r. naukę w gimnazjum biskupim w Sejnach. Ukończył je w 1935 r. zdając egzamin dojrzałości typu humanistycznego. Zdobył wykształcenie średnie. W tym samym roku wstępuje do Wyższego Seminarium Duchownego w Łomży, gdzie kontynuuje studia do 1939 roku. Od czerwca 1939 r. do października 1940 r. przebywa w rodzinnym domu pomagając rodzicom w gospodarstwie rolnym. W dniu 22.09.1940 r. przyjmuje święcenia kapłańskie. Otrzymuje je z rąk księdza biskupa Stanisława Łukomskiego w parafii Kulesze Kościelne. W latach wojennych pracuje jako wikariusz: w Wiźnie (1940 r.), a następnie w Małym Płocku. Po zakończeniu działań wojennych dnia 1.07.1945 r. zostaje skierowany do pracy jako wikariusz w parafii Wąsosz. Pracuje tam ok. 2 lat. 15.05.1947 r. przyjmuje stanowisko administratora, a później proboszcza parafii Osowiec. Wręczając nominację ksiądz biskup Stanisław Łukomski powiedział: "Wiem, że tam są trudne warunki, ale idź moje dziecko, ufam, że sobie poradzisz". Ksiądz proboszcz K. Urban pełnił funkcję administratora i proboszcza parafii Osowiec przez ponad 10 lat. Wielkim przedsięwzięciem proboszcza w parafii Osowiec, księdza Kazimierza 85 Jarosław Sokołowski Kalendarium parafii Osowiec Urbana było wybudowanie w latach 1949-1953 kościoła parafialnego. Ponadto staraniem księdza K. Urbana w parafii Osowiec zostało wykonane ogrodzenie cmentarza grzebalnego i remont plebanii. Dnia 30.12.1957 r. ksiądz Kazimierz Urban został mianowany proboszczem w parafii Piski, zmieniając na tym stanowisku dotychczasowego proboszcza księdza W. Zajkowskiego. W parafii Piski ksiądz K. Urban pełnił funkcję proboszcza przez 16 lat. W dniu 21.12.1971 r. został mianowany Kanonikiem Honorowym Kapituły Kolegiackiej Sejneńskiej. Po zwolnieniu z parafii Piski na własną prośbę 15.02.1974 r. został mianowany proboszczem w parafii Miastkowo. Ciągle pogarszający się stan zdrowia zmusił go do odejścia z czynnej pracy duszpasterskiej. Dwa lata później w dniu 16.08.1976 r. biskup łomżyński Mikołaj Sasinowski przyjął rezygnaqę ze stanowiska proboszcza parafii Miastkowo i udzielił mu bezterminowego urlopu zdrowotnego. Na własne życzenie ksiądz K. Urban zamieszkał w Rumii w diecezji gdańskiej. 1.09.1983 r. przeniósł się do Diecezjalnego Domu Księży Emerytów w Tyko-cinie. Dnia 23.12.1988 r. biskup łomżyński Juliusz Paetz mianował go Kanonikiem Honorowym Kapituły Katedralnej Łomżyńskiej. W roku 1997, kiedy przeniesiono Dom Księży Emerytów z Tykocina do Łomży, zamieszkał w Domu Wspólnoty Kapłańskiej w Łomży. Doświadczony chorobą i cierpieniem zmarł w Łomży 26.11.1998 r. przeżywszy 86 lat, w tym 58 w kapłaństwie. W eksporcie zmarłego do Katedry Łomżyńskiej udział wzięli licznie zgromadzeni kapłani diecezji łomżyńskiej i diecezji ełckiej oraz wszyscy alumni Wyższego Seminarium Duchownego w Łomży. Mszy św. pogrzebowej w Katedrze Łomżyńskiej przewodniczył wikariusz biskupi ksiądz prałat dr Jan Sołowianiuk. Zgodnie z wolą wyrażoną w testamencie ksiądz K. Urban został pochowany na cmentarzu parafialnym w Osowcu w dniu 88 28.11.1998 r. Pożegnany był przez licznych kapłanów i wiernych parafii Osowiec, którzy uczestniczyli we Mszy św. żałobnej sprawowanej pod przewodnictwem biskupa Tadeusza Za-wistowskiego z homilią wygłoszoną przez infułata Stanisława Wierzbickiego, bliskiego przyjaciela i kolegę zmarłego. Ksiądz proboszcz K. Urban mieszkając w Rumii w dniu 24.05.1979 r. napisał testament, w którym zamieścił swoją ostatnią wolę: "...niech Bóg Miłosierny za wstawiennictwem Najświętszej Bogarodzicy hojnie nagrodzi byłych Parafian, którzy ofiarnie z poświeceniem, swym posłuszeństwem i oddaniem sprawie Bożej, zachęcali siebie i dodawali mnie otuchy w pracy, zwłaszcza przy budowie Kościołów w Osowcu i Kapicach, jak również zabudowań mieszkalnych i gospodarczych w tymże Osowcu, gdzie włożyłem cały swój trud zdrowia i wysiłek życia kapłańskiego, duchowego i fizycznego, tam też nabyłem chorobę Burgera i innych dolegliwości, które do dziś odczuwam. Tam też pragnę, aby wśród swoich serdecznych Przyjaciół żywych i umarłych spoczęło moje ciało na cmentarzu w Osowcu. Niech mój grób będzie dla miłych moich byłych Parafian, wśród których pracowałem przez jedenaście lat, nie tylko duchowo, ale i fizycznie, przypomnieniem i zachętą do modlitwy za moją duszę. Wykonawcą powyższego testamentu czynię swego byłego Parafianina i Wychowanka Czcigodnego Księdza Profesora Józefa Dołęgę za Jego wiedzą i zgodą." 89 Jarosław Sokotowski 6. Osowiec w latach 1957-66 - proboszcz: ksiądz kanonik Franciszek Sz. Pogorzelski Ks. kanonik Franciszek Szczepan Pogorzelski, ur. 6 czerwca 1917 r. w miejscowości Skrodzkie, parafia Rajgród, syn Waleriana i Kazimiery z d. Swięcińska. Maturę uzyskał w gimnazjum męskim im. św. Kazimierza w Sejnach. Zdobył wykształcenie średnie. Święcenia kapłańskie przyjął w dniu 20.12.1942 r. w Łomży z rąk księdza biskupa Stanisława Kostki Łu-komskiego. Jako wikariusz pracował w następujących parafiach: od 20.12.1942 r. - Stawiski, od 30.03.1944 r. - Puchały, od 1.07.1946 r. - Wąsosz, od 1.02.1947 r. - Ostrów Mazowiecka, od 15.10.1948 r. - Jedwabne, od 27.06.1950 r. -Bargłów. Następnie otrzymuje nominację na proboszcza w- parafii Pawłówka od 25.11.1950 r., a od 30.12.1957 r. zostaje mianowany proboszczem w Osowcu. Od 11.02.1967 r. pracuje jako wikariusz w Radziłowie, a od 12.05.1967 r. jako proboszcz w tejże parafii. 5.04.1972 r. zostaje mianowany Rejonowym Wizytatorem Religii, 24.09.1976 r. jest mianowany Dekanalnym Referentem Trzeźwości, od 25.11.1976 r. pełni funkcję wicedzie-kana dekanatu Wąsosz. Od 27.05.1977 r. otrzymuje nominację na proboszcza w parafii Dobrylas, a od 17.06.1978 r. zostaje mianowany proboszczem w parafii Czarnia Myszyniecka. Dnia 1.09.1983 r. przechodzi na emeryturę i zamieszkuje w Domu Księży Emerytów w Tykocinie. Następnie od roku 1988 na własne życzenie zamieszkuje u rodziny w miejscowości Łazarze w parafii Rajgród. Od stycznia 1982 r. posiada godność Kanonika Honorowego Kapituły Sejneńskiej. Zmarł 23.06.1995 r. 90 Kalendarium parafii Osowiec w szpitalu w Grajewie. Dnia 26 czerwca odbyły się w Rajgro-dzie uroczystości pogrzebowe z udziałem księży biskupów: Tadeusza Zawistowskiego i Edwarda Samsela. 7. Osowiec w latach 1966-72 - proboszcz: ksiądz prałat Władysław Grodzki Ks. prałat Władysław Grodzki, ur. 12.09.1925 r. we wsi Czosaki Dąb, parafia Kołaki, koło Zambrowa, syn Bolesława i Klementyny z d. Zambrzycka. Lata dziecięce i młodzieńcze spędził przy rodzicach, pomagając im w gospodarstwie rolnym. W 1944 r. był aresztowany przez NKWD i przebywał w więzieniu. Po wojnie ukończył gimnazjum w Zambrowie w latach 1945-47 i gimnazjum im. Władysława IV w Warszawie w latach 1947-48. Po ukończeniu WSD w Łomży przyjął święcenia kapłańskie w dniu 21.06.1953 r. z rąk księdza biskupa Czesława Falkowskiego. Po święceniach pełnił posługę kapłańską u Sióstr Benedyktynek w Łomży. Pracował jako wikariusz w następujących parafiach: od 1.09.1953 r. - Małkinia, od 7.09.1956 r. - Suwałki, od 25.06.1959 r. - Łapy, od 8.10.1960 r. - Kadzidło, od 18.05.1961 r. - Za-mbrów, od 26.06.1965 r. - Grajewo. Dnia 22.02.1966 r. zostaje mianowany administratorem w parafii Osowiec. 11.02.1967 r. otrzymuje nominację na proboszcza w Osowcu. Od dnia 27.07.1972 r. zostaje mianowany adiu-torem w parafii Płonka Kościelna, a od 4.02.1974 r. otrzymuje nominację na proboszcza w tejże parafii. Od 1975 r. pełni funkcję wicedziekana dekanatu Łapy. W dniu 9.10.1980 r. zostaje mianowany Kapelanem Jego Świąto- 91 Jarosław Sokołowski bliwości. Dnia 6.12.1985 r. zostaje Kanonikiem Honorowym Kapituły Katedralnej Łomżyńskiej. Od lutego 1942 r. zostaje zaprzysiężony członkiem Armii Krajowej. Obecnie już jedynym kapelanem AK na terenie diecezji. Od 10.09.1994 r. pełni funkcję kapelana Armii Krajowej obwodu zambrowskiego. W czasie probostwa w parafii Osowiec zajmował się nie tylko pracą duszpasterską, ale również przygotowaniem kościoła do konsekraq'i (boazerią kościoła w drewnie, pomalowaniem fresków na ścianach kościoła), gruntownym remontem plebanii. 8. Osowiec w latach 1972-75 - proboszcz: ksiądz Klemens J. Karwowski Ks. Klemens Jan Karwowski, ur. 26 sierpnia 1927 r. w Karwowie parafia Stawiski, syn Aleksandra i Józefy z d. Soko-łowska. W 1948 r. zdaje egzamin z zakresu czterech klas gimnazjalnych i otrzymuje tzw. małą maturę. W tym samym roku wstępuje do Niższego Seminarium Duchownego w Olsztynie i jednocześnie uczy się w pierwszej klasie licealnej typu humanistycznego. W 1949 r. jest słuchaczem pierwszego roku filozofii w WSD. Równocześnie opanowuje, jako eksternista, program liceum. W 1951 r. składa egzamin dojrzałości przed Diecezjalną Komisją Egzaminacyjną w Olsztynie oraz zalicza drugi rok filozofii. Po wakacjach przenosi się do Wyższego Seminarium Duchownego w Łomży. Po ukończeniu WSD w Łomży przyjmuje święcenia kapłańskie dnia 5.09.1954 r. z rąk księdza biskupa Czesława Falkowskiego. Pracuje jako wikariusz w następujących parafiach: od 25.10.1954 r. - Puchały, od 20.08.1955 r. - Ostrów Mazowiecka, od 6.07.1957 r. - Wyszonki Kościelne, od 17.07.1959 r. - Wizna, od 28.06.1963 r. - Grajewo, od 3.06.1965 r. - Kadzidło. W dniu 11.07.1968 r. otrzymuje nominację na administratora, a później proboszcza parafii Olszyny. 27.07.1972 r. zosta- 92 Kalendarium parafii Osowiec je mianowany proboszczem w parafii Osowiec. Od 25.06.1975 x. otrzymuje urlop zdrowotny, który od 29.11.1975 r. spędza w parafii Jedwabne. Pełni jednocześnie obowiązki wikariusza. Od dnia 1.10.1978 r. zostaje mianowany na proboszcza parafii Zbójna. Na tej placówce duszpasterskiej pracuje do śmierci. Zmarł nagle dnia 19.05.1980 r. na zawał serca. W dwa dni później odbywają się uroczystości pogrzebowe: rano w Zbójnej, a po południu w Stawiskach. W Zbójnej dziekan dekanatu Łomża ksiądz Eugeniusz Chyłiński eksportuje zmarłego z plebanii do kościoła i przewodniczy Mszy św. koncelebrowanej z kazaniem wygłoszonym przez dziekana dekanatu Ostrów Mazowiecka księdza Jana Sobótkę. W Stawiskach Mszy św. koncelebrowanej przewodniczy i eksportuje zmarłego na cmentarz parafialny biskup łomżyński Mikołaj Sasinowski, a przemawia ksiądz kanonik Zygmunt Kapkowski - miejscowy proboszcz. Na pogrzeb przybyli liczni kapłani i wierni. Ksiądz Klemens J. Karwowski był towarzyski, gościnny i zaradny. Mimo różnych trudności odznaczał się radością i pogodą ducha. Chętnie gościł u siebie kapłanów, a dla wychowawców zachował wdzięczność i głęboki szacunek. Nigdy nie mówił źle o innych, raczej uwypuklał ich dodatnie cechy. Oprócz normalnej pracy parafialnej zajmował się głoszeniem rekolekcji i prowadzeniem adoracji. Duszpasterze chętnie go zapraszali ze względu na życzliwy stosunek do ludzi. W swoich kazaniach wykładał doktrynę Kościoła, pouczał, ale nie karcił. Nigdy nie narzekał na trudności natury materialnej. Miał bogate plany związane z budownictwem sakralnym w parafii Zbójna, lecz nie zdążył ich zrealizować. Przez całe życie był gorącym czcicielem Matki Bożej. Gorliwie odmawiał różaniec i odbywał pielgrzymki do różnych sanktuariów maryjnych. 93 Jarosław Sokołowski 9. Osowiec w latach 1975-83 - proboszcz: ksiądz mgr Bolesław T. Braczko aKs. mgr Bolesław Tomasz Braczko, ur. 3 stycznia 1934 r. w Mieczkach, parafia Przytuły, syn Cyriaka Józefa i Apolonii z d. Karwowska. Został ochrzczony w Przytułach dnia 17.01.1934 r. Bierzmowanie przyjął w 1943 r. z rąk biskupa Stanisława Kostki Łukomskiego. Szkołę podstawową ukończył w Przytułach. Do szkoły średniej uczęszczał w Jedwabnem, a później do gimnazjum w Łomży, które ukończył w 1953 r. Do Wyższego Seminarium Duchownego w Łomży wstąpił 1.05.1953 r. Wówczas proboszcz parafii Przytuły - ksiądz Stanisław Skrodzki charakteryzował go jako: młodzieńca religijnego, pracowitego, myślącego o kapłaństwie od lat dziecięcych. Również jego prefekt - ksiądz dr Jan Tyszka w swojej opinii stwierdził, że "w czasie trzyletniego pobytu w szkole średniej zachowywał się wzorowo, uczył się dobrze i sumiennie, wypełniał wszystkie obowiązki religijne". Jako alumn WSD w Łomży, w czasie wakacji przebywał w swojej rodzinnej wiosce, gdzie pomagał rodzicom i uczęszczał do kościoła parafialnego oraz przystępował do sakramentów świętych. W czasie studiów filozoficzno-teologicznych przyjął tonsurę /maj 1955 r./, ostiariat i lektorat /styczeń 1956 r./, eg-zorcystat i akolitat /czerwiec 1956 r./, subdiakonat /23 luty 1958 r./, diakonat /24 maj 1958 r./ oraz święcenia kapłańskie dnia 26 grudnia 1958 r. z rąk biskupa łomżyńskiego Czesława Falkowskiego. Zdobył tytuł magistra teologii. Po świeceniach kapłańskich pracował jako wikariusz w następujących parafiach: od 27.12.1958 r. - Czarnia Myszyniecka 94 Kalendarium parafii Osowiec (tutaj był też diakonem od 1.08.1958), od 17.07.1959 r. - An-drzejewo, od 11.09.1959 r. zostaje mianowany tam administratorem, od 18.12.1959 r. pracuje jako wikariusz w tej samej parafii, od 15.11.1962 r. ponownie jako administrator tamże, od 28.06.1963 r. jako wikariusz w tej samej parafii, od 7.09.1963 r. - Wąsosz, od 4.09.1965 r. - Brok, od 26.08.1966 r. - Raczki, od 26.06.1970 r. - Nowogród, od 4.07.1972 r. - Jasienica. W dniu 25.06.1975 r. zostaje mianowany administratorem w parafii Osowiec. Ksiądz proboszcz zawsze mocno troszczył się o trzeźwość parafian. 24.09.1976 r. został mianowany De-kanalnym Referentem ds. Trzeźwości w dekanacie Grajewo oraz od 14.02.1981 r. Dekanalnym Duszpasterzem Charytatywnym. W dniu 1.10.1978 r. został mianowany na stanowisko proboszcza w parafii Osowiec, gdzie ponadto pełnił funkcję duszpasterską w dwóch kościołach: w Kapkach i Przechodach. Dnia 1.09.1983 r. otrzymał nominację na stanowisko proboszcza w parafii Czarnia Myszyniecka, gdzie w następnym roku został powołany na Dekanalnego Referenta ds. Duszpasterstwa Rolników w dekanacie Myszyniec, a z dniem 16.02.1991 r. został Dekanalnym Duszpasterzem ds. Trzeźwości w w/w dekanacie. W niedzielę 24.04.1994 r. po odprawieniu Mszy św. w parafii Czarnia Myszyniecka pojechał na odpust do Kuzi, gdzie zmarł nagle po sumie odpustowej, w drodze z kościoła na plebanię. Pogrzeb odbył się w Czarni Myszynieckiej, gdzie został pochowany na cmentarzu parafialnym dnia 26.04.1994 r. Liturgii pogrzebowej, w której uczestniczyli liczni kapłani i duża liczba ^ wiernych z parafii, przewodniczył biskup Tadeusz Zawistowski. Ksiądz Bolesław T. Braczko jako wikariusz w wakacje odprawiał rekolekcje w Tyńcu, lubił odbywać podróże motocyklem, spędzał urlop na terenie diecezji gdańskiej oraz w Krościenku i Zakopanem, a jako proboszcz chętnie przebywał nad Morzem Bałtyckim, w Połczynie Zdroju, uczestniczył w pielgrzymce do Rzymu. 95 Jarosław Sokołowski Kalendarium parafii Osowiec Pełniąc funkcję proboszcza w Osowcu prowadził również działalność gospodarczą na rzecz parafii. Efektem tego było wykonanie ławek dębowych w kościele w Osowcu. W Czarni Myszynieckiej postawił nową plebanię. Ponadto w ramach działalności duszpasterskiej mocno angażował się w szerzenie trzeźwości, dzieła charytatywne, duszpasterstwo rolników. Nieobca mu była sprawa ożywienia liturgii poprzez organizowane schole dziecięce, chóry kościelne, a nawet orkiestry dęte. Ksiądz proboszcz miał żywe usposobienie i życzliwość do ludzi. Z ogromnym zapałem uczył dzieci w ciasnych punktach katechetycznych, spowiadał, służył pomocą duszpasterską w dwóch kościołach na terenie parafii Osowiec. Jako wikariusz i proboszcz "przewędrował' diecezję łomżyńską, ale pracę kapłańską zaczął i zakończył w Czarni Myszynieckiej. Pozostał na miejscowym cmentarzu parafialnym, wśród rodziny parafialnej, chociaż z dala od grobu rodziców. 10. Osowiec w latach 1983-89 - proboszcz: ksiądz Andrzej R Gąsowski Ks. Andrzej Franciszek Gąsowski, ur. 14.03.1938 r. w Kolnie, syn Franciszka i Joanny z d. Stachelska. Rodzice byli ludźmi wykształconymi. Matka - Joanna przed II wojną światową zdała maturę. Ojciec zaś pochodził ze wsi, ale skończył w Warszawie Szkołę Handlową i Wyższą Szkołę Nauk Politycznych. Przed wojną mieli sklep spożywczo-przemysłowy. Jego wychowaniem, oprócz rodziców, zajmowała się niania - pani Dąbrowska. Ksiądz Andrzej otrzymał bardzo staranne wychowanie, które pamięta do dziś. Polegało ono m.in. na tym, że jako dziec- 96 ko, jeżeli w czymś zawinił, był karany słownie lub cieleśnie, ale przed pójściem spać, zawsze całował rodziców w rękę i twarz. Często w ramach kary ojciec brał go na kolana i przeprowadzał z nim wychowawcze rozmowy nazywane przez nich „rekolekcjami na kolanach ojca". Ten sposób skarcenia - pouczenia (miła/ serdeczna, przyjacielska i wychowawcza rozmowa) przeżywał bardziej niż karę fizyczną. Miała ona też bardzo duży wpływ na jego postępowanie i kształtowanie charakteru. Po wojnie, kiedy Niemcy i Rosjanie zrabowali sklep, przenieśli się do miejscowości Gąsówka-Osse. Do III klasy szkoły podstawowej uczył się w Kolnie. Szkołę podstawową ukończył w Łapach. Następnie ukończył szkołę zawodową z Białymstoku. Zdobył zawód tokarz-mechanik i tam też pracował około pół roku w parowozowni na kolei. Liceum ogólnokształcące ukończył w Sądownym koło Broku. Po egzaminie maturalnym zdecydował się wstąpić do Wyższego Seminarium Duchownego w Łomży. Rodzice nie podzielali tego zamiaru. Kiedy był na III roku WSD w Łomży, wówczas bardzo chcieli, żeby „wystąpił" z seminarium. Zapewniali mu konkretną pomoc w ułożeniu sobie życia świeckiego. On był uparty i zdecydowany. Złożył przyrzeczenie - skoro ma być w seminarium, to chce być tylko kapłanem i przyrzekł czego wymagali rodzice: a) tylko głosić Ewangelię; b) nie sięgać po żadne godności; c) nie zajmować się polityką. Uwieńczeniem pobytu w WSD w Łomży były święcenia kapłańskie, które przyjął 23.05.1964 r. z rąk biskupa łomżyńskiego Czesława Falkowskiego. Pierwszą placówką duszpasterską księdza Andrzeja był Tro-szyn od 26.06.1964 r. Na tej parafii przez rok pracował w trudzie, budując nowy kościół, ponieważ ksiądz proboszcz był chory. Następnie 3.06.1965 r. został przeniesiony do parafii Koła-ki Kościelne i tam pracował jako wikariusz. W czasie pobytu w 97 Jarosław Sokołowski Kołakach Kościelnych śmiertelnie zachorował i nieprzytomnego odwieziono do szpitala. Po odzyskaniu przytomności modlił się tylko o śmierć, ale Pan Bóg go nie wysłuchał i cudownie przywrócił do zdrowia i pełni sił. Choroba i pobyt w szpitalu były wspaniałą lekcją pokory na całe życie. To, że żyje jest wielką łaską Bożą, a przebyta choroba - to największe rekolekcje jego życia. Następnymi jego placówkami, jako wikariusza były: od 1.09.1967 r. - Myszyniec, od 1.10.1969 r. - Bargłów, 5.04.1972 r. zostaje mianowany Rejonowym Wizytatorem Religii, od 28.10.1972 r. - Grajewo, od 19.06.1976 r. - Radziłów, od 18.06.1977 r. - Szczuczyn, od 17.06.1978 r. - Mały Płock, od 19.06.1980 r. - Kolno. Pierwszą jego placówką jako proboszcza od 1.09.1983 r. była parafia Osowiec. Była to dosyć trudna i pracowita placówka. Przebywał tak ok. 6 lat. W tym czasie wyremontował całą plebanię i obejście wokół niej, jak również wykonał różne przebudowy z tym związane. Założył radiofonię w kościele oraz wszystkie witraże. Najwięcej wysiłku włożył w pracę nad życiem duchowo-moralnym swoich parafian, mimo że jest to najmniej widoczne, ale właśnie to było zawsze najważniejsze w jego pracy proboszczowskiej. W czasie pracy duszpasterskiej w Osowcu ksiądz proboszcz Andrzej Gąsowski miał zaszczyt przeżywać, niemalże od początku do końca, dwa powołania: księdza Jana Kukow-skiego (obecnie proboszcza w parafii Koziki dekanat Ostrów Mazowiecka) i księdza Jarosława Sokołowskiego (pracującego w Sądzie Biskupim i w WSD w Łomży), które zostały uwieńczone przyjęciem sakramentu kapłaństwa. Po dosyć ciężkiej i wymagającej pracy w parafii Osowiec w dniu 23.03.1989 r. został przeniesiony na drugą placówkę - do w parafii Wojny Krupy, gdzie duszpasterzuje już 12. rok. Jest tam proboszczem od dnia 15.04.1989 r. Radością jego pracy duszpasterskiej w tej parafii jakże małej są jak na razie dwa 98 Kalendarium parafii Osowiec powołania do stanu duchownego: ksiądz Dariusz Wojno i alumn Tomasz Tymiński. W pracy i drodze życiowej księdza Andrzeja jako proboszcza, bardzo dużo pomagała mu siostra Ewa Stachelska, której jest ogromnie wdzięczny, za jej ciężką i odpowiedzialną pracę na rzecz Kościoła. 11. Osowiec w latach 1989-95 - proboszcz: ksiądz kanonik Edward Kaczmarczyk _ Ks. kanonik Edward Kaczmarczyk, j|PfcW ur. 27.07.1948 r. w Łysych, syn Stani- '^ f« sława i Teofili z d. Gregorczyk. Święce- Ęk nia kapłańskie przyjął dnia 28.05.1972 " r. w Kolnie z rąk księdza biskupa Mi- kołaja Sasinowskiego. Jako wikariusz pracował w następujących parafiach: od 4.07.1972 r. -Raczki, od 24.09.1974 r. - Dąbrowa Wielka, od 20.06.1981 r. - Ostrołęka, parafia św. Antoniego, od 1.09.1986 r. - Łomża, parafia Miłosierdzia Bożego. Od 22.03.1989 r. zostaje tymczasowym administratorem w parafii Osowiec. Jako proboszcz pracował: od 15.04.1989 r. w Osowcu, gdzie przebywając od 5.01.1990 r. zostaje mianowany przez księdza biskupa łomżyńskiego ojcem duchownym w dekanacie Grajewo, a od 16.02.1991 r. Duszpasterzem ds. Trzeźwości w tymże dekanacie. W dniu 5.06.1992 r. zostaje członkiem Rady Kapłańskiej. Od 21.12.1995 r. zostaje mianowany proboszczem w parafii Sypniewo. Na początku swojej pracy duszpasterskiej ksiądz proboszcz E. Kaczmarczyk wraz z parafianami w ramach działalności gospodarczej w parafii Osowiec dokonali prac remontowych w kościele: pomalowano dach, zainstalowano ogrzewa- 99 Jarosław Sokołowski Kalendarium parafii Osowiec nie (piece akumulacyjne), odnowiono zakrystię i przedsionek kościoła, umeblowano zakrystię (dębowa kredensja). Wykonano też szereg innych prac na rzecz parafii: zbudowano parkan z cegły o dł. ok. 350 m, jako ogrodzenie cmentarza parafialnego, cmentarz poszerzono o ok. 1 ha oraz wyremontowano kapliczkę, zrobiono parking o betonowej nawierzchni przed kościołem, elewację zewnętrzną całego kościoła, wmurowano tablicę Armii Krajowej w przedsionku kościoła. Oprócz troski o sprawy materialne ksiądz proboszcz E. Kaczmarczyk troszczył się jednocześnie o rozwój życia ducho-wo-religijnego wiernych parafii Osowiec. Obecnie ponad 4 lata pracuje jako proboszcz w parafii Sypniewo. W ramach dziaialności gospodarczej (księdza proboszcza z parafianami) w tej parafii została ułożona kostka wokół kościoła, dokończono witraże w kościele. Dzięki ofiarności parafian został zbudowany parkan z kamienia o dł. 150 m na cmentarzu grzebalnym. We wsi Glinki Stare wybudowano kaplicę murowaną pw. Narodzenia NMP, którą poświęcił biskup Tadeusz Zawistowski. W pracy duszpasterskiej w tej parafii służy swoją gorliwą pomocą ksiądz Ryszard Dębek pochodzący z parafii Krasno-siełc. Obaj kapłani wspólnie troszczą się o życie religijno-du-chowe parafian w Sypniewie. W dniu 1.04.1999 r. ksiądz E. Kaczmarczyk został mianowany przez księdza biskupa Stanisława Stefanka Kanonikiem Honorowym nowo utworzonej Kapituły Kolegiackiej w My-szyńcu. 100 12. Osowiec w latach 1995-97 - proboszcz: ksiądz mgr Tadeusz Kaczyński Ks. mgr Tadeusz Kaczyński, ur. 19.01.1957 r. w Wysokiem Mazowieckiem, syn Stanisława i Zofii z d. Szlen-dak. Pochodzi z parafii Jabłonka Kościelna. Święcenia kapłańskie przyjął w dniu 28.05.1983 r. w Łomży z rąk biskupa łomżyńskiego Juliusza Paetza. Uzyskał stopień naukowy licencjata teologii. Po święceniach kapłańskich pracuje jako wikariusz w następujących parafiach: od 1.09.1983 r. - Bakałarzewo, od 1.09.1985 r. - Piątnica, od 1.07.1987 r. - Ostrołęka, parafia św. Antoniego, od 9.12.1991 r. zostaje członkiem Rady Kapłańskiej, od 1.07.1992 r. - Grajewo, parafia MB Nieustającej Pomocy, od 25.08.1993 r. - Wysokie Mazowieckie, od 1.09.1995 r. - Poświętne. W dniu 21.12.1995 r. zostaje mianowany proboszczem w parafii Osowiec. Jest to jego pierwsza palcówka jako proboszcza. W tej parafii pracę duszpasterską pełni przez 1,5 roku. W czasie jego pobytu w Osowcu podejmuje wraz z parafianami różne prace gospodarcze na rzecz parafii: zrobiono schody i alejkę przez środek cmentarza, aż do nowej bramy cmentarnej. Wycięto drzewa na cmentarzu grzebalnym, które przeszkadzały w utrzymaniu porządku na grobach. Zrobiono drewnianą podłogę na chórze w kościele parafialnym. Zakupiono 7 nowych ornatów, jako dar z każdej wsi dla parafii. W tym czasie został zrobiony betonowy chodnik za plebanią, wycięto topole rosnące wokół kościoła oraz posadzono w to miejsce krzewy ozdobne. Hojni ofiarodawcy ufundowali organy elektryczne i kielich. Zakupiono również alby i komże. W Przechodach zostały zrobione nowe ławki, drewniana 101 Jarosław Sokołowski podłoga na chórze oraz zrobiono betonowy chodnik wokół kościoła. Kupiono nowy paschał, ornat, księgi liturgiczne. W swojej pracy duszpasterskiej ksiądz proboszcz T. Ka-czyński kładł nacisk na niedzielne uczestnictwo we Mszy św. Zawsze pragnął, aby jak największa liczba wiernych przystępowała do Stołu Pańskiego. Zachęcał parafian w miesiącu maju do tego, aby każdy krzyż był zadbany i ozdobiony. Razem z wiernymi modlił się za zmarłych. Starał się pogłębić wiarę parafian poprzez rekolekcje adwentowe i wielkopostne oraz przez nabożeństwo 40-godzinne. Zachęcał wiernych do trzeźwości. Pragnął, aby w tej parafii nie było ludzi nadużywających alkoholu. Jest z całego serca wdzięczny, tym wszystkim, którzy rozumieli sprawy Kościoła i pomagali mu w pracy duszpasterskiej w parafii Osowiec. Od 1.07.1997 r. zostaje mianowany dyrektorem Łomżyńskiej Księgarni Diecezjalnej, gdzie obecnie pracuje. 13. Osowiec w latach 1997- proboszcz: ksiądz mgr Janusz Kubrak Ks. mgr Janusz Kubrak, ur. 9.06.1947 r. w Kolnie, syn Wacława i Krystyny z d. Tomczyk. Święcenia kapłańskie przyjął w dniu 28.05.1972 r. w Kolnie z rąk biskupa łomżyńskiego Mikołaja Sasinowskiego. Uzyskał stopień magistra psychologii. Po święceniach kapłańskich od 4.07.1972 r. podejmuje pracę wikariusza: w Szczuczynie. 8.05.1973 r. zostaje skierowany na studia filozoficzne na Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie. W latach 1977 - 1978 studiuje psychologię w Rzymie. Następnie pracuje jako wikariusz w następujących parafiach: 102 Kalendarium parafii Osowiec od 1.10.1978 r. - Jedwabne, od 1.09.1984 r. - Łomża, parafia Miłosierdzia Bożego, od 1.09.1985 r. - Suwałki, parafia św. Aleksandra, od 1.07.1987 r. - Łomża, parafia św. Michała Archanioła (Katedra). Pierwszą jego placówką duszpasterską jako proboszcza od 1.07.1989 r. jest parafia Radule, gdzie pracując od 15.11.1989 r. zostaje mianowany referentem ds. charytatywnych w dekanacie Kobylin. Od 1.07.1993 do 24.10.1994 r. pełni funkcję dyrektora drukarni diecezjalnej w Łomży. Od 11.12.1994 r. zostaje wikariuszem w Łapach, parafia Świętego Krzyża. W dniu 1.07.1997 r. zostaje mianowany proboszczem w parafii Osowiec, gdzie pracuje obecnie. ANNO ¦DOMIN I * I.9/O Pamiątka konsekracji kościoła w Osowcu - 1970 r. 103 Rozdział VII DZIEJE PARAFII W KAPICACH (ŚW. CYRIAKA) Do parafii Białaszewo należała drewniana, kryta słomą kaplica dojazdowa w Kapicach. Pobudowano ją w 1874 roku, kiedy urząd proboszcza w tej parafii sprawował ks. Ignacy Piekarski. Ksiądz z parafii Białaszewo przyjeżdżał tu ze spowiedzią wielkanocną i z okazji innych świąt kościelnych. Parafianie ze wsi Kapice grzebali zmarłych na cmentarzu w Białaszewie. Kapice to mała wieś. Jej mieszkańcy około roku 1904 zbudowali drewnianą kapliczkę. Dzięki staraniom tutejszej ludności 8.10.1918 r. została erygowana parafia w Kapicach. Najpierw należała ona do dekanatu Wąsosz, później, od roku 1938 do dekanatu Grajewo. Obok kapliczki został zbudowany w Kościół pw. św. Cyriaka w Kapicach 105 Dzieje parafii w Kapicach (św. Cyriaka) 1918 r. drewniany kościół pw. św. Cyriaka. Kościół i cmentarz przykościelny posiadały dobre ogrodzenie. Do parafii Kapice należały następujące wsie: 1. Kapice, 2. Kapice Kolonie, < 3. Przechody, 4. Przechody Kolonie, 5. Sojczyn Gradowy. Od 1918 r. do 30.12.1994 r. istniała w Kapicach odrębna parafia, która od 1947 r. była administrowana przez proboszcza z Osowca. Odpust parafialny był i jest tu obchodzony co roku 8 sierpnia na św. Cyriaka, który był diakonem i męczennikiem oraz na Podwyższenie Krzyża Świętego -14 września. W 1925 r. liczba wiernych wynosiła 661, w 1939 r. 608 osób. Misje w tej parafii nie były przeprowadzane, a mimo to istniały w parafii bractwa i stowarzyszenia wiernych. Księgi parafialne prowadzono od 1918 r. Do parafii należało 13 ha ziemi, którą zarządzał miejscowy proboszcz. Funkqę organisty i kościelnego pełniła jedna osoba. Na podstawie sprawozdania parafialnego księdza proboszcza Jana Murawskiego z 15.04.1928 r. możemy dowiedzieć się o stanie kościoła: "Kościół parafialny był drewniany, kryty blachą, na ogół w nie najlepszym stanie, bo dach przeciekał i ściany przeświecały się za wyjątkiem prezbiterium, które zostało odnowione przez księdza M. Lisa. Kościół miał dwie zakrystie, przedsionek i dzwonnicę. Całość była ogrodzona. Plebania składała się z 4 pokoi, przedpokoju i kuchni. Była stodoła, zabudowania chlewne oraz ogrodzenie. Cmentarz grzebalny był nie ogrodzony. Na cmentarzu była dawna kaplica św. Cyriaka. Było archiwum i kronika parafialna". Przed wojną w Kapicach istniała szkoła publiczna jedno-klasowa. Stosunek nauczycieli do miejscowych duszpasterzy był wyjątkowo dobry. W skład Rady Parafialnej w Kapicach wchodziły następujące osoby zatwierdzone przez biskupa łomżyńskiego: 107 Dzieje parafii w Kapicach (św. Cyriaka) 1. Bolesław Wyłuda, 2. Bolesław Sokołowski, 3. Marceli Zyskowski, 4. Franciszek Kisiełewski, 5. Marceli Sokołowski, 6. Franciszek Sztachelski. Funkcję tę sprawowali do 1939 r. W historii parafii Kapice następujący księża pełnili funkqę proboszcza: 1. Ksiądz Stanisław Koćmierowski - 1918-1919 2. Ksiądz Antoni D. Żewis - 1919-1920 3. Ksiądz Szymon Bagiński - 1920-1922 4. Ksiądz Franciszek Sokołowski - 1922-1923 5. Ksiądz Stanisław Jastrzębski - 30.05.1923 - 9.07.1923 Ci sami księża proboszczowie pełnili posługę duszpasterską oprócz parafii Kapice również dla parafii Przechody: 6. Ksiądz Hilary Majkowski - 1923-1924 . 7. Ksiądz Aleksy Chrulewicz - 1924-1925 8. Ksiądz Maran Lis - 1925-1928 9. Ksiądz Jan Murawski - 1928-1934 10. Ksiądz Ignacy Tuziński - 1934-1937 11. Ksiądz Józef Janucik - 1937-1944. Pierwszym proboszczem nowo utworzonej parafii Kapice od 8.10.1918 r. zostaje mianowany ksiądz Stanisław Koćmierowski, ur. 16.12.1888 r. we wsi Pietrowce, parafia Jabłoń Kościelna, syn Władysława i Aleksandry z d. Wojtkowska. Ukończył on seminarium duchowne w Sejnach. Święcenia kapłańskie przyjął 3.03.1912 r. w Sejnach. Po święceniach kapłańskich pracował jako wikariusz w parafii Wysokie Mazowieckie. Od 1914 r. pełnił funkcję administratora w parafii Kołaki Kościelne. W 1918 r. został mianowany proboszczem w parafii Kapice. Ksiądz proboszcz Stanisław Koćmierowski przybył już 1.08.1918 r. do wsi Kapice, aby organizować nową placówkę duszpasterską. W 1919 r. został przeniesiony na stanowisko proboszcza do parafii Burzyn. 1.10.1930 r. objął nową placów- 111 Jarosław Sokołowski kę (mianowany proboszczem) w Czerwinie, którą zarządzał do 1967 r. Zmarł 8.03.1967 r. w Czerwinie. Został pochowany na cmentarzu parafialnym w Jabłoni Kościelnej. Drugim proboszczem w parafii Kapice był ksiądz Antoni Damian Żewis, ur. 11.02.1886 r. Święcenia kapłańskie przyjął 14.02.1909 r. Od 16.10.1919 sprawował funkcję proboszcza w parafii Kapice. Z parafii Kapice w 1920 r. został przeniesiony na urząd proboszcza do parafii Osowiec (życiorys ks. proboszcza A. Żewisa znajduje się w spisie proboszczów tejże parafii). Ksiądz Szymon Bagiński, ur. 27.11.1886 r. w Gołaszach Mościckich, parafia Kulesze Kościelne, syn Franciszka i Fłoren-tyny z d. Kulesza. Święcenia kapłańskie przyjął 15.11.1914 r. w Sejnach. Jako wikariusz pracow ił w następujących parafiach: od 1914 r. - Zawady, od 1915 r. - Wysokie Mazowieckie, od 1916 r. - Zambrów, od 1918 r. - Kolno, od 1920 r. - Mały Płock. W dniu 11.05.1920 r. otrzymał nominację na proboszcza w Kapkach. Od 1923 r. - proboszcz w Hodyszewie, od 1927 r. -wikariusz na Wigrach, od 1928 r. - Puchały, od 1931 r. - proboszcz w Borkowie, od 1933 r. - w Łosewie, 5d 1946 r. zostaje mianowany proboszczem w Lemanie, gdzie zmarł dnia 18.12.1956 r. Ksiądz Franciszek Sokołowski, ur. 30.05.1893 r. we wsi Sokoły, gmina Stawiski, powiat Kolno, syn Ignacego i Marianny z d. Sokołowska. Ukończył gimnazjum i seminarium duchowne. Święcenia kapłańskie przyjął w dniu 26.11.1916 r. w kościele św. Krzyża w Warszawie z rąk biskupa Ruszkiewicza. Po święceniach kapłańskich pracuje jako wikariusz w następujących parafiach: od 1916 r. - Kulesze, od 1918 r. - Sokoły, od 1919 r. - Tykocin, od 1920 r. Kolno. 2.11.1922 r. zostaje mianowany proboszczem w Kapicach oraz administruje w Przechodach. Tak opisuje swój pobyt w parafii Kapice: „Tu miałem próbę ze strony "hodurowców" założenia tzw. kościoła narodowego. Za mej bytności postawili parafia- 112 Dzieje parafii w Kapicach (św. Cyriaka) nie zrąb kościoła drewnianego w Kapicach. Część parafii pozyskała pozwolenie od biskupa aktem erekcyjnym na założenie parafii w Przechodach. Dopomogłem urządzić kaplicę, kupić materiał na kościół z budynków fortecznych w Osowcu". Dnia 15.05.1923 r. z parafii Kapice zostaje przeniesiony do parafii Pawłówka. Zmarł w 1940 r. Ksiądz Stanisław Jastrzębski, ur. 17.11.1872 r. w Łomży, syn Antoniego i Anny z d. Gorzalewska. Ukończył gimnazjum klasyczne w Łomży oraz seminarium duchowne. Przyjął świecenia kapłańskie dnia 17.05.1896 r. w Warszawie. Jako wikariusz pracował w następujących parafiach: od 1896 r. - Turośl, od 1899 r. - Białaszewo. Od 1902 r. pełni funkcję proboszcza w USA (Ohio). Od 30.05.1923 r. zostaje proboszczem w Kapicach, od 9.07.1923 r. - Krasnopolu, od 1926 r. -Bakałarzewie, od 1929 r. - Borkowie. Zmarł dnia 24.05.1938 r. Ksiądz Hilary Majkowski, ur. 20.01.1895 r. Święcenia kapłańskie przyjął 20.05.1919 r. W archiwum diecezjalnym w Łomży brak jest danych tego kapłana, ponieważ przeniósł się do Warszawy. Pełnił funkcję duszpasterza polonijnego w Met-zu i w Luksemburgu (1930-31 r.). Od 9.07.1923 r. został proboszczem w parafii Kapice. W 1934 r. pełnił funkcję proboszcza w Chlebiotkach. Dnia 10.03.1934 r. został ekskardynowany z diecezji łomżyńskiej. 1.06.1934 r. został inkardynowany do archidiecezji warszawskiej, gdzie został mianowany proboszczem parafii św. Stanisława Kostki na Żoliborzu. Ksiądz Aleksy Chrulewicz, ur. 1882 r. Święcenia kapłańskie przyjął w 1906 r. Od 2.04.1924 r. sprawuje urząd proboszcza w Kapicach. Ksiądz A. Chrulewicz przeszedł do diecezji kieleckiej i tam został inkardynowany. Na podstawie pisma - zaproszenia biskupa kieleckiego z dn. 13.05.1925 r. - otrzymuje nominację na proboszcza w parafii Bolmin w tejże diecezji. Od 5.06.1925 r. w archiwum diecezjalnym w Łomży brak jest akt osobowych tego kapłana. 113 Jarosław Sokołowski Ksiądz Marian Lis, ur. 7.09.1885 r. we Lwowie, syn Jana i Katarzyny z d. Magdziak. Ukończył gimnazjum i seminarium duchowne. Przyjął świecenia kapłańskie dnia 30.06.1912 r. w Krakowie na Wawelu. Po święceniach kapłańskich pracował na misjach zagranicznych. Od 1914 r. zostaje kapelanem w armii austriackiej. Od 1918 r. pełni funkcję kapelana 3. Dywizji Legionów w armii polskiej. Od 1924 r. - został wikariuszem w Wąsoszu. Od 24.06.1925 r. pełni funkcję proboszcza w parafii Kapi-ce - Przechody, od 1928 r. - w Szczuczynie, od 1930 r. - w Je-dwabnem, od 1931 r. - w Smolnikach, od 1933 r. - w Luboty-niu, od 1945 r. - w Klukowie, od 1950 r. - w Łysych. Zmarł dnia 22.06.1952 r. w Warszawie. Został pochowany na cmentarzu parafialnym w Łysych. Ksiądz Jan Murawski, ur. 2.02.1894 r. we wsi Kozarze, gmina Klukowo, syn Józefa i Rozalii z d. Wilkowska. Ukończył gimnazjum i seminarium duchowne. Święcenia kapłańskie przyjął 24.10.1920 r. w Łomży. Po święceniach kapłańskich pracował jako wikariusz w następujących parafiach: od 1920 r. - Wąsosz, od 1923 - Raczki. 16.04.1928 r. został proboszczem w parafii Kapice - Przechody. Ksiądz proboszcz Jan Murawski miał pomoc w tej parafii w osobie księdza H. Majkowskiego. W roku 1934 z parafii Kapice - Przechody został przeniesiony na urząd proboszcza do parafii Zaręby Kościelne, a w 1948 r. do Jelonk. Od 30.07.1952 r. jest proboszczem w Wyszonkach Kościelnych. Zmarł 4.01.1970 r. w Wyszonkach Kościelnych. Pochowany został na cmentarzu parafialnym w Kuczynie. Ksiądz Ignacy Tuziński, ur. 22.09.1888 r. w Suchobrzeźni-cy, powiat Starogard na Pomorzu, syn Jana i Katarzyny z d. Orłowska. Do roku 1908 pomagał rodzicom w gospodarstwie. Pracował w fabryce Kruppa w Essen w Niemczech. Do 1921 r. był żołnierzem. W 1922 r. zdobył wykształcenie średnie - matura gimnazjalna, później rok studiował na uniwersytecie oraz w 114 Dzieje parafii w Kapicach (św. Cyriaka) seminarium duchownym (od 1924 r.). Święcenia kapłańskie przyjął 19.02.1928 r. w Łomży. Po święceniach pracował w następujących parafiach: od 1.03.1928 r. jako wikariusz - w Nowogrodzie, od 1.12.1928 r. jako prefekt szkół powszechnych - w Szczuczynie, od 1931 r. jako prefekt - w Rzekuniu, od 1933 r. jako wikariusz - w Kolnie. 8.03.1934 r. otrzymał nominację na proboszcza w parafii Kapice - Przechody, a 1.07.1937 r. w parafii Przerosi. 1.07.1946 r. przechodzi do diecezji pelplińskiej i tam zostaje inkardynowany. Otrzymuje nominację na proboszcza w parafii Pogódki w tejże diecezji. Zmarł dnia 3.01.1954 r. w parafii Pogódki, mając 66 lat życia - w kapłaństwie 26 lat. Ksiądz Józef Janucik, ur. 9.03.1896 r. we wsi Kowalewsz-czyzna, parafia Waniewo, syn Onufrego i Dominiki z d. Krysie-wicz. Ukończył gimnazjum i seminarium duchowne. Święcenia kapłańskie przyjął 19.02.1928 r. w Łomży. Po święceniach pracował jako wikariusz w następujących parafiach: od 1.03.1928 r. - Płonka Kościelna, od 1.09.1928 r. -Lipsk nad Biebrzą, od 1.12.1928 r. - Piątnica, od 1.12.1929 r. pełni funkcję administratora w Porytem, 1.09.1930 r. zostaje wikariuszem w Ostrowi Mazowieckiej. Od 1.12.1934 r. otrzymuje urząd proboszcza w Rygałówce. 1.07.1937 r. zostaje mianowany proboszczem parafii Kapice - Przechody. Ksiądz proboszcz rezydował w Przechodach. Urząd proboszcza w Kapicach i Przechodach pełnił do 1944 r. W tymże roku, po zniszczeniu kościołów przez Niemców w czasie II wojny światowej ksiądz Józef Janucik czasowo przebywał w Grabowie, skąd w liście do księdza Henryka Kułbata w dniu 12.02.1945 r. pisał: "Kościół w Przechodach został wysadzony w powietrze dn. 1.08.1944 r. W Kapicach kościół został spalony 10.08.1944 r. Na terenie tych parafii zostało tylko kilka zabudowań, a wszystko inne jest popalone lub porozbierane. Z inwentarza obu kościołów nie pozostało nic, wszystko zostało spalone". 115 Jarosław Sokołowski W 1945 r. został mianowany proboszczem w Lemanie. Od 1.07.1946 r. pełni funkcję proboszcza w Radziłowie. 23.12.1950 r. zostaje mianowany wicedziekanem dekanatu Wąsosz. Zmarł 11.02.1967 r. w Radziłowie i tutaj został pochowany. Księża proboszczowie dla parafii Kapice byli mianowani do roku 1928, a od tego roku urząd proboszcza pełnili dla parafii Kapice i Przechody. Po wojnie w roku 1953 staraniem proboszcza z Osowca księdza Kazimierza Urbana i mieszkańców wsi Kapice wybudowano drewniany kościół i postawiono go na fundamentach, gdzie stał dawny kościół, który został spalony w czasie wojny. Obecny kościół drewniany w Kapicach ma następujące wymiary: — dl. 15 m, — szer. 10 m, — wys. do sklepienia 7 m, — wieża - wys. 10 m. W kościele są trzy ołtarze. W ołtarzu głównym znajduje się Krzyż. Ołtarze boczne są poświecone: Matce Bożej Ostrobramskiej i św. Józefowi. Kościół został poświecony przez księdza K. Urbana - proboszcza parafii Osowiec z upoważnienia biskupa łomżyńskiego Czesława Falkowskiego. Proboszcz parafii Osowiec ksiądz E. Kaczmarczyk wraz z parafianami z Kapie wykonali oszalowanie zewnętrzne tego kościoła. Ksiądz prałat Władysław Grodzki z Płonki Kościelnej tak wspomina tę parafię: "Kapice - wieś oddalona od Osowca o ok. 14 km, do której trzeba było dojeżdżać ze Mszą św. w niedzielę i święta. Kaplica była tylko z desek, zimna, przewiewna, potrzebująca remontu z zewnątrz i wewnątrz, który w ciągu lata zrobiłem. Oprócz wioski wiele rodzin mieszkało na koloniach nawet w odległości 6 km przy rzece Ełk. Wiosną, gdy rozlała woda mogli przypływać tylko łódkami. Kaplica w Kapicach była drewniana, potrzebowała remontu. Powoli zmieniłem cieknący dach, dobudowałem duży kruż- 116 Dzieje parafii w Kapicach (św. Cyriaka) ganek wejściowy. Aby nie mieć kłopotów z SB, brałem stare deski na obicie krużganku, które były z boków kaplicy i zastępowałem nowymi. W środku zrobiłem nowy ołtarz, kupiłem i postawiłem duże metalowe tabernakulum i dwie duże figury: Serca Pana Jezusa i Serca Matki Bożej. Przez 7 lat dojeżdżałem w niedzielę i święta z Mszą św. na godz. 14.00. Uczyłem tam dzieci do I Komunii św. Ogrodziłem cmentarz grzebalny, aby dziki nie kopały na mogiłach. Dojazdy z Osowca furmanką z końmi latem i zimą były uciążliwe. Toteż chętnie korzystałem z posługi miejscowego księdza prof. Marcelego Dołęgi. Dziś w Przechodach i Kapicach pozostało już mało rodzin". Ks Kazimierz Urban proboszcz i budowniczy kościoła w Osowcu wiatach 1947-1957 117 Dziej Rozdział VIII DZIEJE PARAFII W PRZECHODACH (ŚW. APOSTOŁÓW PIOTRA I PAWŁA) Przechody są dzisiaj niewielką wsią. Po I wojnie światowej potrzeba powstania nowej parafii na tym terenie była uzasadniona, ponieważ 9 wiosek było odległych do 25 km od Białasze-wa - najbliższego kościoła. W Kapkach od dawna był plac kościelny, a na nim kaplica, w której rokrocznie przez kilka dni załatwiano wszystkie sprawy religijne. Parafia Przechody powstała jako odzew na zapotrzebowanie duszpasterskie na tych terenach i została erygowa-na w dniu 21 listopada 1923 r. Od roku, w którym parafia powstała należała do dekanatu Wąsosz, później, od roku 1938 przeszła do dekanatu Grajewo. Proboszcz parafii Kapice ksiądz F. Sokołowski, jako pierwszy I zdecydował się zmienić miejsce zamieszkania ze wsi Kapice do wsi Przechody. Wraz z parafianami postawił w Przechodach drewnianą kapliczkę. Był pierwszym proboszczem, który zainicjował budowę kościoła w Przechodach. W dniu 27.03.1923 r., z polecenia biskupa łomżyńskiego, ksiądz F. Sokołowski dokonał | poświęcenia cmentarza grzebalnego w tej parafii. Od roku 1918 proboszczami w Kapkach i administratora-1 mi w Przechodach byli następujący księża: S. Koćmierowski, A. Żewis, Sz. Bagiński, F. Sokołowski, S. Jastrzębski. Wszyscy ww.| księża proboszczowie mieszkali w Kapkach. Pierwszym proboszczem nowo utworzonej parafii Przecho-I dy od 9 lipca 1923 r. został ksiądz Hilary Majkowski, który za-1 mieszkał we wsi Przechody. Pełnił on równocześnie funkcję proboszcza dla parafii Przechody i Kapice. 118 Jarosław Sokołowski Następnie sukcesywnie proboszczami w parafii Przechody i Kapice byli: 2. Ksiądz Aleksy Chrulewicz od 2.04.1924 rv 3. Ksiądz Marian Lis od 24.06.1925 r., 4. Ksiądz Jan Murawski od 16.04.1928 r., 5. Ksiądz Ignacy Tuziński od 8.03.1934 r. (od 1936 r. pracował w tej parafii również wikariusz ksiądz Czesław Żebrowski, który zmarł 29.06.1986 r.), 6. Ksiądz Józef Janucik od 1.07.1937 r.; pełnił funkcję proboszcza aż do zniszczenia kościoła w dniu 1.08.1944 r. W parafii Przechody przeprowadzono w 1937 r. misje po raz pierwszy. Istniały w parafii również bractwa i stowarzyszenia wiernych. Znajdowało się archiwum i kancelaria prowadzona wspólnie dla parafii Kapice i Przechody. Księgi parafialne prowadzono od 1923 r., lecz w czasie wojny zostały one spalone. W Przechodach obok kościoła znajdował się Dom Katolicki, w którym tymczasowo mieszkał wikariusz. W roku 1925 liczba wiernych wynosiła 713, w 1939 r. 1358 osób. W okresie międzywojennym w Przechodach oraz w Sojczynie Borowym i Gradowym istniała jednoklasowa szkoła publiczna. Stosunek nauczycieli do miejscowych duszpasterzy był życzliwy i przyjazny. W skład Rady Parafialnej w Przechodach wchodziły następujące osoby zatwierdzone przez biskupa łomżyńskiego: 1. Jan Maciorowski, 2. Jan Kozikowski, 3. Aleksander Kania, 4. Zygmunt Damiński, 5. Bolesław Orzechowski. Funkcję tę sprawowali do 1939 r. Statystyka parafii Przechody w roku 1937 przedstawiała się następująco: — mieszkańców w parafii było 1358 osób, — w tym: mężczyzn - 544, kobiet - 538, dzieci do lat 7 - 276, 120 Dzieje parafii w Przechodach (św. Apostołów Piotra i Pawła) — urodziło się: chłopców - 20, dziewcząt - 15, — zawartych zostało małżeństw - 11, — zmarli: mężczyźni - 4, kobiety - 7, dzieci do lat 7 - 6. Istniały też dwie szkoły pierwszego stopnia. Na temat różnych trudności duszpasterskich w parafii, w której było: 15 rodzin bezwyznaniowców, 5 rodzin "badaczy", 25 rodzin obojętnych religijnie, a 70 rodzin umiarkowanie życzliwych kościołowi. Proboszcz tej parafii, ksiądz I. Tuziński w dniu 26.04.1936 r. tak pisał: "..A - 5 lat temu zawiązała się tu partia ludowa -są oni obecnie już komunistami - policja ściga ich, jawnie głoszą bezbożnictwo. Różnymi sposobami spowalniają budowę kościoła i osiedlenie się księdza. Takich jest 2/3 wioski". Murowany kościół parafialny pw. świętych Apostołów Piotra i Pawła w Przechodach został zbudowany w latach 1928-1934 staraniem najpierw księdza proboszcza Jana Murawskie-go oraz księdza proboszcza Ignacego Tuzińskiego i miejscowych wiernych. Budowniczym - majstrem tego kościoła był p. Szymkiewicz z Sojczyna Borowego. Kościół w Przechodach nie posiadał zabytków sztuki kościelnej. W artykule pt. "Nowa świątynia" w czasopiśmie "Sprawa Katolicka" nr 16 z dn. 20.10.1935 r. czytamy: "Dzień 1 września 1935 r. zapisał się złotemi literami w sercach parafii Przechody na zawsze. Marzeniem tej wsi było mieć u siebie kościół, gdyż wsie na około Przechodów miały zbyt daleko do Białasze-wa. Myśl ta została rzucona przez kilku gorliwych mieszkańców Przechodów. Po wielu latach wspólnych starań i trudów -doczekali się parafianie Przechodźcy tego, że dnia 1 września po raz pierwszy została złożona ofiara Mszy św. w nowo zbudowanej świątyni. Poświęcenia tej części kościoła, która została oddana na użytek, dokonał miejscowy Ks. Prób. Ignacy Tuziński wobec licznego duchowieństwa z parafii sąsiedzkich z Ks. Dziekanem z Wąsosza na czele. Już od południa w sobotę liczni wierni ścią- 121 Jarosław Sokołowski gali do Przechodów na tę uroczystość. Przybyła kompania z organizacjami z Osowca z Ks. Prób. Janowiczem. Ze łzami w oczach w wielkiej uroczystości wyruszyła procesja z drewnianej prowizorycznej kapliczki z Najśw. Sakr. udając się do nowej świątyni. Sumę celebrował Ks. Prefekt Kin z Grajewa, a kazanie wygłosił na cmentarzu Ks. Prób. Janowicz z Osowca, gdyż w kościele było za mało miejsca na pomieszczenie wiernych, których liczba dochodziła do 4 tysięcy. Za tę świątynię należy się podziękowanie przede wszystkim Panu Bogu, następnie Pasterzowi diecezji Jego Ekscelencji Księdzu Biskupowi St. Łukomskiemu, który wspierał budowę ofiarami i gorącym słowem zachęty do wytrwania w pracy". Dach kościoła oraz obie zakrystie pokryto dachówką, zaś I na podłodze w kościele położono deski. Wybudowano też I drewnianą plebanię. Wielkość jej była następująca: — 15,5 m. długa, — 9,5 m. szeroka. Plebanię oszalowano z zewnątrz deskami. Na plebanii byłyl 3 pokoje, kancelaria, przedpokój, kuchnia, pokoik, łazienka! spiżarka, sień i weranda. Postawiono stodołę znacznie większe niż była w Kapicach, która pokryta była słomą. Pobudowane chlewy i szopę jako skład na opał. Chlewy byłe pokryte blachz cynkowaną. W roku 1944 podczas działań wojennych Niemcy zniszczy! kościół i plebanię. Ksiądz proboszcz J. Janucik wraz z ludźmi zosta wysiedlony ze wsi Przechody i zamieszkał w Grajewie. W okresie powojennym parafianie gromadzili się na nabożeństwach w drew-j nianej kaplicy na cmentarzu grzebalnym, w której w główny ołtarzu znajdował się obraz Matki Bożej Częstochowskiej. Wymiary tej kaplicy: — dl. 10 m, — szer. 5 m, — wys. do sklepienia 5 m. 122 Jarosław Sokołowski O__-HL3^.CJ?M*0U___ Odpust parafialny był tu i jest obchodzony co roku w uroczystość św. Apostołów Piotra i Pawła - 29 czerwca. Pod względem prawnym Osowiec, Kapice i Przechody były odrębnymi parafiami, ale posiadającymi jednego wspólnego proboszcza, który na stałe mieszkał w Osowcu. Do roku 1939 znajdował się jeden proboszcz w parafii Osowiec oraz drugi proboszcz wspólnie dla parafii Kapice i Przechody. W okresie powojennym (po 1945 r.) w Przechodach nie odprawiano Mszy św. niedzielnej, tylko Mszę św. odpustową. Będąc już emerytem ksiądz prałat Władysław Grodzki z Płonki Kościelnej tak wspomina tę parafię: "Przechody i Kapice stanowiły w okresie międzywojennym dwie parafie. Mieszkało tam ok. 70 rodzin. Większość wyemigrowała na Ziemie Odzyskane. Wieś Soj-czyn Duży powróciła do starej parafii - Białaszewo. Po odzyskaniu niepodległości powstały z parafii Białaszewo parafie Kapice i Przechody. W Przechodach był piękny murowany kościół i budynki ple-banijne. Wszystko zostało zniszczone w czasie wojny. Cegłę ze 124 Dzieje parafii w Przechodach (św. Apostołów Piotra i Pawia) zniszczonego kościoła i wsi mieszkańcy rozebrali na budowę kominów, pieców, domów. Z Przechod do kościoła w Osowcu drogą przez las było ok. 10 km. W Przechodach i Kapkach były 2 cmentarze, gdzie grzebano zmarłych. Zacząłem myśleć o ogrodzeniu cmentarza bo dziki przychodziły i rozkopywały mogiły. Dla dzieci z tych miejscowości była też szkoła, ale przez kilka lat trzeba było uczyć dzieci w mieszkaniach, po domach, za co mieszkańcy byli szykanowani przez Służbę Bezpieczeństwa. Dlatego też ludzie bali się przyjąć "z religią" do swoich domów. W miesiącach letnich uczyłem na cmentarzu grzebalnym. Nabożeństwa dla wiernych odprawiane były w Dzień Odpustu i w Dzień Zaduszny na cmentarzu grzebalnym, gdzie gromadziło się wielu ludzi miejscowych i przyjezdnych z Ziem Odzyskanych. Chciałem, by na cmentarzu była kaplica, w której można by było się schronić, ale SB kazało ją rozebrać. 4 razy mieszkańcy rozbierali i składali kaplicę na cmentarzu, tak aby na Dzień Zaduszny na nowo była zrobiona. W 1972 r. w tej złożonej kaplicy odprawiał Mszę św. ksiądz biskup M. Sasinowski, gdyż był w parafii na wizytacji. Do ks. K. Karwowskiego również przybywali "UB-owcy" z Grajewa, aby dokonał rozbiórki tej kaplicy. Ksiądz proboszcz odpowiedział: "to może tylko zadecydować sam biskup, który poświecił kaplicę i odprawił Mszę św. Jedźcie do księdza biskupa!". Na tym zakończyła się walka o kaplicę w Przechodach. Ogrodziłem murem kamienno-betonowym cały cmentarz grzebalny". Na terenie parafii Osowiec w miejscowości Przechody znajduje się obecnie murowana kaplica pw. św. Apostołów Piotra i Pawła. Parafianie z tej wsi, którzy chcieli ją zbudować, zwrócili się z prośbą do księdza biskupa Juliusza Paetza o pozwolenie na jej budowę. Pozwolenie na budowę tej kaplicy uzyskano. Projektantem kaplicy był inżynier Lech Skała z Łomży. Wówczas piastował on funkcję Inspektora Nadzoru Budowlanego przy Urzędzie Wojewódzkim w Łomży. Był to jego pierwszy projekt obiektu sakralnego Inżynier L. Skała w ra- 125 Dzieje parafii w Przechodach (św. Apostołów Piotra i Pawia) BISKUP ŁOMŻYŃSKI DEKRET W 1918 roku w miejscowościach: Osowiec, Kapice i Przechody należących do parafii Bialaszewo utworzono trzy odrębne parafie. Do 1939 roku parafie te istniały prawnie i faktycznie. Od zakończenia II wojny światowej, w czasie której zostały zniszczone wszystkie trzy kościoły parafialne, a liczba wiernych łącznie w trzech parafiach spadła w tym okresie do 1000 osób, parafie Kapice i Przechody nie miały własnego proboszcza, ale były obsługiwane przez proboszcza z Osowca. Kierując się pragnieniem zharmonizowania stanu faktycznego i prawnego oraz przewidując, że w przyszłości nie przybędzie w tych miejscowościach tylu wiernych, aby mogły funkcjonować trzy odrębne parafie, niniejszym - po wysłuchaniu zdania Rady Kapłańskiej i Księdza Proboszcza z Osowca - na mocy kanonu 515 §2 Kodeksu Prawa Kanonicznego znoszę parafie: pw. Św. Cyriaka w KAPICACH i pw. Św. Ap. Piotra i Pawła w PRZECHODACH, włączając jednocześnie Kapice i Przechody wraz z należącymi przedtem do tych parafii miejscowościami, do parafii OSOWIEC. Znajdujące się w Kapicach i Przechodach kościoły będą - jak dotychczas - obsługiwane przez proboszcza parafii Osowiec. Wobec powyższego należy w najbliższym czasie wszelką własność kościelną parafii Kapice i Przechody, przepisać aktem prawnym na parafię pw. Wniebowstąpienia P.J. w Osowcu. Dekret niniejszy wchodzi w życie z dniem 31 grudnia 1994 roku. Łomża, dnia 16 grudnia 1994 r. N. 2497/94 Ks. Tadeusz Ślhoowski Kanclerz Kurii t Juliusz Paetz Biskup Łomżyński Jarosław Sokołowski mach kontroli budowlanej przybywał na budowę WSD w Łomży i innych obiektów, których inwestycje prowadziła diecezja. Zgodnie z przepisami prawa kościelnego, każdy obiekt sakralny winien uzyskać pozytywną opinię Komisji Budownictwa Sakralnego i Kościelnego przy Łomżyńskiej Kurii Diecezjalnej. Funk-qę Ekonoma Diecezjalnego sprawował od 1.09.1986 r. ksiądz prałat Jan Grajewski (obecnie proboszcz i dziekan w Kolnie), który pozytywnie zaopiniował projekt kaplicy w Przechodach. Kaplica była budowana przez całą wieś Przechody. Pomoc w przedsięwzięciu okazali mieszkańcy Sojczyna Gradowego oraz ekonom diecezjalny, który był inicjatorem środków finansowych pochodzących z Kirche in Not z Kónigstein w Niemczech. Kaplicę budowano w latach 1990-1992 staraniem proboszcza z Osowca ks. E. Kaczmarczyka i parafian. Współorganizatorem budowy kaplicy był p. Henryk Łosiewicz i radni - Ferdynand Chmielewski oraz Czesław Kozłowski. Budowniczym - majstrem był Piotr Chmielewski z Moniek. Budowa nowej kaplicy w Przechodach trwała ok. 3 lat. Kaplica jest murowana i powstała na miejscu kościoła, który istniał tam przed wojną, ale został zniszczony w czasie działań wojennych. Kamień węgielny został wmurowany przez biskupa łomżyńskiego Juliusza Paetza. Kaplica pw. św. Apostołów Piotra i Pawła została poświęcona dnia 8.11.1992 r. przez biskupa pomocniczego T. Zawistowskiego. Terytorium trzech omawianych parafii: Osowiec, Kapice i Przechody należało wcześniej do parafii Białaszewo i do dekanatu Wąsosz. Od 1923 r. do 30.12.1994 r. istniała w Przechodach odrębna parafia, która od 1947 r. była administrowana przez proboszcza z Osowca. Wszystkie trzy parafie utworzono po I wojnie światowej w okresie międzywojennym, gdy zaistniały ku temu warunki w zmienionej sytuacji politycznej. Rząd carski bowiem, przez wiele lat wzbraniał i utrudniał tworzenie nowych parafii. Niektóre wioski w parafii Osowiec, jak Wólka Piaseczna i Budne, znajdowały się bliżej Goniądza, dlatego też wierni częściej chodzili tam do kościoła. 128 Rozdział IX PROBOSZCZOWIE W HISTORH PARAFII OSOWIEC W ponad osiemdziesię cioletniej historii naszej parafii urząd proboszcza sprawowali: 1. Ksiądz Franciszek Tomasz Luba w latach 1918-1920 2. Ksiądz Antoni Damian Żewis w latach 1920-1925 3. Ksiądz Antoni Janowicz w latach 1925-1938 4. Ksiądz Edmund Adam Borzuchowski w latach 1938-1944 5. Ksiądz Kazimierz Urban w latach 1947-1957 6. Ksiądz Franciszek Szczepan Pogorzelski w latach 1957-1966 7. Ksiądz Władysław Grodzki w latach 1966-1972 8. Ksiądz Klemens Jan Karwowski w latach 1972-1975 9. Ksiądz Bolesław Tomasz Braczko w latach 1975-1983 10. Ksiądz Andrzej Franciszek Gąsowski w latach 1983-1989 11. Ksiądz Edward Kaczmarczyk w latach 1989-1995 12. Ksiądz Tadeusz Kaczyński w latach 1995-1997 13. Ksiądz Janusz Kubrak od 1997 r. do momentu ukazania się tej publikacji _________ ______ 129 Biogramy księży pochodzących z parafii Osowiec Rozdział X BIOGRAMY KSIĘŻY POCHODZĄCYCH Z PARAFII OSOWIEC 1. Ksiądz Edward Gicewicz - USA. Jego matką była siostra ro dzona matki p. Jerzego Karpińskiego, która pochodziła z Osow ca. Jej nazwisko panieńskie - Markowska. Matka księdza Edwar da wyjechała do USA i wyszła za mąż za Gicewicza. Jej syn -Edward, przyjechał do Krakowa i uczył się w Seminarium Du-5 chownym, które ukończył przyjmując święcenia kapłańskie. Mszę św. prymicyjną odprawiał w Osowcu w roku 1937. W tym czasie proboszczem był ks. A. Janowicz. Ksiądz Edward Gicewicz był pierwszym kapłanem w historii parafii Osowiec. : _«^k, I 2. Ksiądz kanonik Romuald Wiesław i1 |"1HJ1L Czajewski. Sformułował swój krótki A życiorys w następujący sposób: "uro-m* dziłem się dnia 28 lutego 1933 roku, we wsi Budne, gmina Ruda, powiat Grajewo, woj. Łomża. Rodzicami moimi są: Jan i Zofia z domu Gosiewska, która pochodzi ze wsi Modzele, powiatu również grajewskiego. Ojciec mój już nie żyje. Zmarł 6 kwietnia 1963 roku. Mama żyje, ma 91 lat. Dzieciństwo swoje przeżywałem najpierw we wsi Budne, a później z całą rodziną przenieśliśmy się na kolonię. Nastąpiła bowiem we wsi komasacja gruntów i otrzymaliśmy ziemię daleko od wsi i trzeba było budować się na kolonii. W 1939 roku wybuchła druga wojna światowa, która do-130 świadczyła nasze tereny w sposób dotkliwy. Bowiem już 2 września 1939 roku Luftwaffe przeprowadziło nalot na twierdzę Osowiec. Samoloty zrzucające bomby zawracały z wielkim hukiem nad naszymi budynkami. Chociaż miałem wtedy 6 lat, ale to utkwiło bardzo mocno w mojej pamięci. Rozpoczęły się straszne lata okupacji niemieckiej. Zamknięto polskie szkoły. Ja również nie mogłem się uczyć. Pamiętam, że w naszym domu znajdowały się egzemplarze czasopisma dla dzieci pt. "Płomyk", z ciekawością oglądałem tylko obrazki, bo niestety czytać nie umiałem. Koszmar okupacji trwał. W 1944 r. Niemcy wypędzili nas z domu, więc schroniliśmy się w lesie, gdzie przetrwaliśmy prawie do końca wojny. Wojska sowieckie podeszły już do rzeki Biebrzy i zdawało się wszystkim, że to tylko kwestia kilku dni i wojna się skończy. A tymczasem trwała ona jeszcze sześć miesięcy. W tym lesie, gdzie przebywaliśmy, zaczął dokuczać nam straszliwy głód więc trzeba było z tego lasu wyjść. Wychodząc z lasu natrafiliśmy na Niemców, bo była to druga linia frontu. Zostaliśmy zatrzymani i na drugi dzień odstawieni do obozu koncentracyjnego w Grajewie. Przebywaliśmy tam parę tygodni. Pożywienie obozowe było straszne. Ziemniak znaleziony w zupie był wielkim przysmakiem. Z obozu zabrano ojca na prace przymusowe w okolicach Ełku (Lyck). Z obozu wyszliśmy po interwencji narzeczonej mojego wujka Henryka. Znała ona dobrze język niemiecki i po rozmowie z komendantem obozu i przekazaniu jakiegoś okupu wyszliśmy z obozu. Do końca wojny przebywaliśmy u siostry mojej mamy we wsi Świdry - Awissa pod Szczuczynem. Po zakończeniu działań wojennych w 1945 roku wróciliśmy na miejsce naszego zamieszkania, czyli Budne. Wszystko było kompletnie zniszczone. Zamieszkaliśmy w piwnicy, która była zamieniona przez żołnierzy niemieckich na bunkier. Dom mieszkalny, zabudowania gospodarcze były rozebrane lub spalone. Warunki życia były 131 OJ N U N cn (U 2 .3 U *+H •---- cC K O vcn O. >^ O N OJ P3 1 O CC N (C u 1 & isk 1? i3 ca cn N •55 L i O. O oj S S 8 ^^ .2 2 N cn ^ ^ oj U oj oj is c tS N N rt t QJ II I 3 ^ 8 .2 c co r* t>0' N O Siiilii g .a a ^ *« .a, i a - 8 L S|2 OJ Ł i CC i I S i ii t "u 'g In-5 3 rS r- N cn 2 8 2 Ł o g OJ m O "5 N 'bb OJ O OJ N cn go A-3 cC (h Q b«3* u O) ? >? & § .a ^ 3 s§" O) O a f I S •S ^3 % % c « > 3 'g .5 L N a m 5 a cC -w cn O cn N 'Ol IH UJ S*-S %~ _S - .- ^s s '§! # i 3a v N -a >,' r5 K~. &0 y ,i2 ^ o .2 3 vji n 2 a^ 3 p. ^4 3 OJ y ^ n O) AJ Ci) O Sh Ph I—' 0 O, N U , ś 3 tu o ^ d ^ g ĆJ . CC -7S ^ O .5. CD 'U ź a Z .2:^ o I o - 00 ^2 OJ ^ CC .,__. OJ oj 52 as ** cc n t-i ^ cn u Jarosław Sokołowski skich w Grabniku i dochodziłem do kościoła około kilometra Nominację od biskupa miałem jako wikariusz w Starych Juchach z poleceniem organizowania parafii w Grabniku. Ale ponieważ miałem już mieszkanie, dlatego od razu osiedliłem się w Grabniku. Urząd Bezpieczeństwa zorientował się, że powstaje nowa parafia, dlatego przypuścił na mnie atak, aby mnie wyrzucić z Grabnika. Co drugi dzień przyjeżdżał do mnie ubowiec, straszył, a nawet groził więzieniem, jeśli nie opuszczę Grabnika i nie przeniosę się do Starych Juch. Jednak wszystko jakoś przezwyciężyłem i przepracowałem tam 8 lat. Dało się sporo zrobić w kościele, jak również kupić dom bliżej kościoła, aby można było już w bardziej ludzkich warunkach pracować i godniej żyć. W roku 1971 zostałem przeniesiony przez księdza biskupa Józefa Drzazgę do parafii Najświętszego Serca Jezusowego w Orzyszu, gdzie pracuję już 29 lat. Początek pracy w Orzyszu też był trudny, gdyż parafia była poróżniona przez miejscowego wikariusza i trzeba było wiele cierpliwości, aby zintegrować ludzi. Środowisko orzyskie tworzyli w większości wojskowi, dlatego niełatwo mogłem się z nimi domówić. W czasach komuny co tydzień odbywały się szkolenia, nie tylko dla wojskowych, ale również dla pracowników cywilnych wojska. Częstymi tematami były sprawy Kościoła przedstawiane z najgorszej strony. My kapłani staraliśmy się te sprawy korygować i z ambony wyjaśniać to co było przedstawione w sposób niewłaściwy, często tendencyjny. Indoktrynacja pozostawiła jednak swoje głębokie ślady w umysłach wielu wojskowych. Do koszar wojskowych nie mieliśmy w ogóle dostępu. Ale wielu wojskowych korzystało z naszej posługi duszpasterskiej. Późnym wieczorem trzeba było udzielać sakramentu chrztu św., asystować przy zawieraniu sakramentu małżeństwa, rzadko przy pogrzebach, bo to już było zbyt publiczne. Niektórzy nawet wyżsi oficerowie korzystali z sakramentów św., uczestniczyli we Mszy św., chociaż potem mieli z tego powodu kłopo- 134 Biogramy księży pochodzących z parafii Osowiec ty bo musieli tłumaczyć się przed politycznymi oficerami. Praca w parafii Orzysz była dosyć trudna nie tylko z tych względów. Na terenie parafii było 18 punktów katechetycznych, dwie szkoły podstawowe w Orzyszu i liceum ogólnokształcące. W parafii pracowało tylko dwóch księży: proboszcz i wikariusz. Pomagała nam w nauczaniu jedna katechetka, p. Stanisława Grudzińska - już nieżyjąca. Ale jakoś sobie radziliśmy. Zaczęto powoli likwidować szkoły na wioskach, ubywało więc i punktów katechetycznych. Obecnie już nie mamy żadnej szkoły w terenie. W Orzyszu jest jedna szkoła podstawowa, jest gimnazjum i liceum ogólnokształcące. Po roku 1990 zacząłem sprawować duszpasterstwo w koszarach wojskowych. Pierwszy mój kontakt z koszarami wojskowymi i żołnierzami miał miejsce w jednostce karnej. (Z tej Jednostki Orzysz był sławny na całą Polskę). Od roku 1992 pełnię obowiązki kapelana pomocniczego (w randze majora WP) w 4. Suwalskiej Brygadzie Kawalerii Pancernej w Orzyszu. Od roku 1999 parafia Orzysz została podzielona na dwie parafie, ponieważ są dwa kościoły i dlatego można było łatwiej takiego podziału dokonać. Na razie sprawuję funkcję dwóch proboszczów: proboszcza parafii Najświętszego Serca Pana Jezusa i administratora parafii Matki Bożej Szkaplerznej. Do czasu przejścia na emeryturę, jeśli Pan Bóg pozwoli dożyć, chcę jeszcze pracować w parafii Najśw. Serca Pana Jezusa. Dzięki Opiece dobrego Boga przepracowałem w kapłaństwie 42 lata i dziękuję Chrystusowi Wiecznemu Kapłanowi za powołanie mnie do kapłaństwa i że mogłem służyć ludziom pracując w Owczarni Chrystusowej". Ks. kanonik major Romuald Czajewski pełni funkcję kapelana Wojska Polskiego w Orzyszu. Od 1971 r. pełni funkcję proboszcza w parafii Najświętszego Serca Pana Jezusa w Orzyszu, diecezja ełcka. Adres: 12-250 Orzysz, ul. Ełcka 17, tel. 087/ 4237068. 135 Jarosław Sokołowski 3. Ksiądz prof. dr hab. Józef Marceli Dołęga, ur. 26 kwietnia 1940 w Budnych, syn Piotra i Feliksy z d. Safiejko. Szkołę podstawową rozpoczął w Gorczycach (pierwsza klasa szkoły podstawowej), parafia Prostki, powiat Ełk. Następnie uczęszczał od drugiej klasy do szkoły podstawowej w Osowcu. Kontynuował edukację w trzeciej i czwartej klasie szkoły podstawowej w Budnych, natomiast piątą i szóstą klasę szkoły podstawowej w Osowcu, siódmą zaś w Goniądzu. Po ukończeniu szkoły podstawowej uczył się w liceum ogólnokształcącym w Goniądzu, a następnie w 1958 roku podjął studia w Wyższym Seminarium Duchownym w Łomży, które ukończył w 1964 roku, otrzymując 23 maja święcenia kapłańskie z rąk biskupa łomżyńskiego Czesława Falkowskiego. Po roku pracy duszpasterskiej w Małkini rozpoczął studia na specjalizacji filozofii przyrody Wydziału Filozofii Chrześcijańskiej Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie. Studia te ukończył w 1969 roku, pisząc pracę magisterską pod kierunkiem ks. prof. dr. hab. Kazimierza Kłósaka pt.: "Teoria kreaq'o-nistycznych początków duszy ludzkiej a współczesny ewolu-, cjonizm". Recenzentem tej pracy był ks. doc. dr hab. Marian Ja-| worski. W tym samym roku został przyjęty na kurs i na seminarium, doktoranckie u ks. prof. K. Kłósaka, pod którego kierunkiem napisał rozprawę doktorską pt.: "Implikacje filozoficzne naukowego ujęcia zagadnienia pochodzenia mowy ludzkiej". Recenzentami tej pracy byli: prof. dr hab. Aleksander Godlewski z Uniwersytetu Wrocławskiego i doc. dr hab. Jerzy Chmurzyński z Instytutu Biologii Doświadczalnej PAN. Obrona pracy doktorskiej odbyła się w ATK 23 czerwca 1975 roku. 136 Biogramy księży pochodzących z parafii Osowiec Ksiądz prof. J. M. Dołęga został zatrudniony w Wyższym Seminarium Duchownym w Łomży w 1970 roku, a na Wydziale Filozofii Chrześcijańskiej ATK na Katedrze Filozofii przyrody (pełny etat) w 1973 roku (asystent woluntariusz 1970-1973, asystent 1973-1976, adiunkt 1976-1987, docent 1987-1993, prof. nadzw. ATK od 1993 roku). Do dziś prowadzi wykłady i seminarium magisterskie z filozofii w Wyższym Seminarium Duchownym w Ełku, na Uniwersytecie w Białymstoku, seminarium licenq'ackie we Wszechnicy Mazurskiej oraz konwersatorium w Instytucie Filozofii UW. Został wybrany na członka Komitetu Naukowego "Człowiek i Środowisko" przy Prezydium Polskiej Akademii Nauk na lata 1999-2002. W dniu 19 czerwca 1986 roku odbyło się kolokwium habilitacyjne J. M. Dołęgi na podstawie dorobku naukowego z lat 1975-1986 i pracy hablilitacyjnej pt. "Stosunek ruchu do materii w ujęciu klasycznej filozofii przyrody". Recenzentami byli: ks. prof. dr hab. Edmund Morawiec - ATK, prof. dr hab. Stanisław Olszewski - Instytut Chemii Fizycznej PAN, doc. dr hab. Henryk Stonert - IFS PAN. Od roku 1987 jest docentem ATK, a od 1993 profesorem nadzwyczajnym ATK. Ks. prof. J. M. Dołęga pełnił następujące funkcje organizacyjne na Wydziale Filozofii Chrześcijańskiej ATK: — 1974-1975 i 1978-1990 był odpowiedzialny za plan zajęć na Wydziale, — 1975-1989 współpracownik redakcji "Biuletynu Informacyjnego ATK", — 1977-1981 był zastępcą Wydziałowej Komisji Stypendialnej, — w 1978 r. był członkiem Komisji Weryfikacyjnej d/s Stypendialnych, — 1978-1981 członek Senackiej Komisji Bibliograficznej ATK, — 1976-1990 członek Komisji Egzaminacyjnej w czasie rekrutacji, 137 Jarosław Sokołowski — 1970-1987 współorganizator Kursów Duszpasterskich w ATK — od 1992 kierownik Katedry Filozofii Ekologii, — od 1988 członek Komitetu Redakcyjnego "Studia Philoso-phiae Christianae", — 1988-1990 pełnomocnik Rektora d/s Studenckiego Hufca Pracy, — 1991-1992 przewodniczący Wydziałowej Komisji Rekrutacyjnej, — 1990-1993 prodziekan Wydziału Filozofii Chrześcijańskiej, — 1993-1996 dziekan Wydziału Filozofii Chrześcijańskiej, — od 1996 członek Senackiej Komisji Wydawniczej ATK, — 1999-2002 członek Senatu UKSW, — 1999-2002 Członek Komitetu Naukowego "Człowiek i Środowisko" przy Prezydium PAN, — 2.12.1999-2002 Dziekan Wydziału Filozofii Chrześcijańskiej Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. Główne kierunki badań naukowych ks. prof. J. M. Dołęgi koncentrują się wokół następujących dyscyplin naukowych: filozofii przyrody, antropologii filozoficznej, teorii poznania, so-zologii i ekofilozofii. We wszystkich tych naukach ważne miejsce zajmuje problematyka metateoretyczna potrzebna do wypracowania statusu epistemologicznego i metodologicznego każdej nauki, a zwłaszcza sozologii i ekofilozofii, jako nowych nauk końca XX wieku. Ponadto problematyka merytoryczna koncentruje się wokół zagadnień struktury bytu materialnego, właściwości środowiska społeczno-przyrodniczego, zagadnień antropologicznych, aksjologicznych i edukacyjnych w ekofilozofii; kultury ekologicznej, ekologii człowieka, ekologii rodziny, edukacji ekologicznej i sozologicznej. 138 Biogramy księży pochodzących z parafii Osowiec 4. Ksiądz Jan Zbigniew Kukowski, ur. 6 maja 1962 w Grajewie, syn Stanisława i Agnieszki z d. Gromko. Święcenia kapłańskie przyjął dnia 30.05.1987 r. w Łomży z rąk biskupa łomżyńskiego Juliusza Paetza. Po święceniach kapłańskich pracował jako wikariusz w następujących parafiach: od 1.09.1987 r. - Turośl, od 1.10.1989 r. - Płonka Kościelna, od 1.09.1993 r. - Kadzidło, od 1.09.1997 r. - Łapy św. Ap. Piotra i Pawła. W dniu 24.12.1999 r. otrzymuje nominację na rektora samodzielnego ośrodka duszpasterskiego pw. św. Maksymiliana Marii Kolbego w Kozikach koło Ostrowi Mazowieckiej. Nowa placówka duszpasterska należy do dekanatu ostrowskiego Chrystusa Dobrego Pasterza. 5. Ksiądz dr Jarosław Sokołowski, ur. 27 marca 1963 r. w Grajewie, syn Romualda i Barbary z d. Skubich. Ojciec pracował w Leśnictwie Kapice - Nadleśnictwo Rajgród, a matka prowadziła dom rodzinny. Dzieciństwo spędził wraz z rodzeństwem - braćmi: Kazimierzem i Jackiem Janem we wsi Wólka Piaseczna pomagając rodzicom w gospodarstwie. Uczył się w szkole podstawowej, a po jej ukończeniu kontynuował naukę w liceum ogólnokształcącym w Goniądzu, które ukończył 5.06.1982 r. egzaminem dojrzałości - maturą. W dniu 6.09.1982 r. podejmuje decyzję wstąpienia do Wyższego Seminarium Duchownego w Łomży, gdzie zaczyna stu- 139 Jarosław Sokołowski dia wyższe. Dnia 8.05.1987 r. (uroczystość św. Stanisława - biskupa i męczennika) przyjmuje świecenia diakonatu w Katedrze w Łomży. Na zakończenie studiów filozoficzno-teologicznych w seminarium duchownym przyjmuje święcenia kapłańskie dnia 28.05.1988 r. w kościele p.w. św. Michała Archanioła - Katedra w Łomży z rąk biskupa łomżyńskiego Juliusza Paetza. Przez dwa miesiące wakacyjne (lipiec, sierpień) 1988 r. podejmuje pracę duszpasterską jako wikariusz w parafii pw. Nawiedzenia NMP w Ostrołęce, gdzie proboszczem i dziekanem do dzisiaj jest ksiądz prałat mgr Zygmunt Żukowski. Od dnia 1.09.1988 r. podejmuje studia specjalistyczne z prawa kanonicznego na Papieskim Uniwersytecie św. Tomasza z Akwinu - ANGELICUM w Rzymie. Studia prawnicze ukończył dnia 28.06.1990 r. broniąc pracę magisterską z prawa kanonicznego, na temat: "Sankqe karne w ustawodawstwie prawnym", którą napisał pod kierunkiem ks. prof. Josemaria Sanchis. W tym samym roku zostaje przyjęty na seminarium doktoranckie u ks. prof. Benito Gangoiti OP, pod którego kierunkiem napisał rozprawę doktorską na temat: "Szkoła i prawo do nauczania religii w latach 1918-1939 w Rzeczypospolitej Polskiej na podstawie aktów prawnych kościelnych państwowych" (La scuola e 1'insegna-mento delia religione in Polonia negli anni 1918-1939 secondo gli atti giuridici ecclesiastici e statali - Analisi storico-giuridica). Pracę doktorską obronił dnia 7.06.1994 r. na Wydziale Prawa Kanonicznego na Uniwersytecie św. Tomasza z Akwinu -Angelicum. Recenzentami pracy doktorskiej byli: ks. prof. An-gelo Urru OP i ks. prof. Jose Castanio OP. W latach 1988 - 1992 mieszkał w Międzynarodowym Kolegium św. Karola Boromeusza (Collegio Internazionale di San Carlo Borromeo a Roma) przy Via del Corso w Rzymie. W latach 1992 - 1993 mieszkał w Papieskim Kolegium Polskim (Pon-tificio Collegio Polacco) przy Piazza Remuria w Rzymie. W latach 1993 - 1994 mieszkał w Domu Generalnym Sióstr św. Rodziny (Casa Generale delie Suore di Sacra Famiglia) w Bergamo. 140 Biogramy księży pochodzących z parafii Osowiec W sierpniu 1990 r. podejmuje pracę duszpasterską w parafii pw. św. Brunona z Kwerfurtu BM w Łomży, gdzie do dzisiaj proboszczem i dziekanem jest ksiądz prałat Henryk Jankowski. Od 1.08.1994 do 1.09.1995 r. pracuje duszpastersko jako wikariusz w parafii pw. Miłosierdzia Bożego w Łomży, gdzie proboszczem był ksiądz prałat dr Radzisław Ambroziak. 18.11.1994 r. zostaje mianowany na Dyrektora Diecezjalnego Papieskich Dzieł Misyjnych w diecezji łomżyńskiej. Otrzymuje też nominację na Diecezjalnego Duszpasterza Sportowców w diecezji łomżyńskiej. Od 1.09.1995 r. otrzymuje nominację na wykładowcę prawa kanonicznego w Wyższym Seminarium Duchownym w Łomży, gdzie do dzisiaj prowadzi wykłady z tej dziedziny. 15.09.1995 r. zostaje mianowany redaktorem tygodnika diecezji łomżyńskiej "Głos Katolicki". 12.10.1995 r. zostaje powołany na członka Komisji ds. Prawnych i Przygotowania Tekstów Synodalnych oraz członka Komisji ds. Środków Społecznego Przekazu I Synodu Diecezjalnego. Od 10.01.1996 r. sprawuje funkcję sędziego Sądu Biskupiego w Łomży. Od 1.10.1996 r. wykłada teologię misji w Kolegium Teologicznym w Łomży. Od 12.02.1996 r. pracuje jako korespondent diecezjalny "Radia Białystok". 10.02.1997 otrzymuje nominację na obrońcę węzła małżeńskiego w Sądzie Biskupim w Łomży, którą aktualnie sprawuje. Pełni również funkcję spowiednika w Katedrze w Łomży. Od 1.07.1997 r. zostaje mianowany korespondentem diecezjalnego "Radia Białystok" w Łomży w ramach Sekcji II Wydziału Środków Przekazu Łomżyńskiej Kurii Diecezjalnej. Od 30.11.1997 r. pełni funkcje duszpasterskie w kościele rektoralnym p.w. Wniebowzięcia NMP w Łomży. Od 13.03.1999 r. otrzymuje nominację na asystenta kościelnego Diecezjalnego Instytutu Akcji Katolickiej w diecezji łomżyńskiej. Od 1999 r. współpracuje z Radą Programową Redakcji serii Episteme, która jest wydawana przez Wszechnicę Mazurską - 141 Jarosław Sokołowski Acta Universitatis Masuriensis w Olecku. Przewodniczącym Komitetu Redakcyjnego serii Episteme jest ks. prof. Józef M. Dołęga Na podstawie rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z dnia 22 lipca 1991 r. w sprawie zasad i nostryfikacji stopni naukowych za granicą (Dz.U. Nr 69, poz. 296) dnia 4 kwietnia 2000 r. został uznany stopień naukowy doktora prawa kanonicznego nadany przez Wydział Prawa Kanonicznego Papieskiego Uniwersytetu św. Tomasza w Rzymie przez Katolicki Uniwersytet Lubelski, Wydział Prawa, Prawa Kanonicznego i Administracji za równorzędny ze stopniem naukowym doktora prawa kanonicznego w Rzeczypospolitej Polskiej (podpisali: ks. prof. dr hab. Andrzej Szóstek, rektor KUL oraz ks. prof. dr hab. Andrzej Dzięga, dziekan Wydziału Prawa). W ramach działalności naukowej i własnych zainteresowań jest redaktorem publikacji pt.: "35 lat pracy w Kapłaństwie, 23 V 1964 - 23 V 1999", Łomża 1999. Pracuje nad redakcją pierwszej w historii diecezji łomżyńskiej publikacji, jaką jest: "Księga Jubileuszowa Wyższego Seminarium Duchownego w Łomży w latach 1919-1999". Jest autorem niniejszej publikacji, pierwszej w historii parafii Osowiec pt.: "Parafia Osowiec w środowisku społecznym i przyrodniczym". 142 Rozdział XI ŚWIADECTWA LUDZI ŻYJĄCYCH O PROBOSZCZACH I PARAFII OSOWIEC Dzięki życzliwości różnych osób, m.in. mieszkańców parafii Osowiec, udało się zebrać różne wspomnienia dotyczące życia parafialnego i działalności księży duszpasterzy, którzy ofiarnie pracowali w naszej parafii. Zostały one ułożone chronologicznie, począwszy od pierwszych lat powstania parafii Osowiec, aż po lata, w których żyjemy obecnie. 1. Lata, kiedy do kościoła parafialnego było daleko "Mieszkańcy wsi Osowiec i okolicznych wiosek należeli do parafii Białaszewo. Do kościoła parafialnego w Białaszewie jeżdżono wozami konnymi lub chodzono pieszo m.in. p. Marianna Adasiewicz (Ulanicka), p. Zofia Cybulska (Zyskowska), p. Rozalia Fajkowska (Sokołowska - babcia księdza Jarosława Sokołowskiego) oraz inne osoby z okolicznych miejscowości. Jeszcze dziś żyjąca p. Marianna Sokołowska (Grzegorzewska, ur. 1900 r.) najstarsza osoba w parafii, pamięta i opowiada, jak często uczęszczała pieszo do Białaszewa." 2. Pierwszy proboszcz w nowo powstałej parafii "W roku 1918 przybył do Osowca ksiądz Franciszek Luba, który był wcześniej wikariuszem w Wiźnie. Pierwsze Msze św. odprawiał w domu p. Wojciecha Kochanowskiego, a mieszkał u p. Konstantego Cybulskiego. Był również organista (nazwisko nieznane), który wraz z proboszczem zorganizował chór parafialny. Parafianka p. Kazimiera Kuberska pamięta, że jako 4-let- 143 Jarosław Sokołowski nie dziecko chodziła ze swoją mamą (p. Marianną Sokołowska do tego kościoła (kaplicy), który istniał przed II wojną światową. Wybrano Radę Parafialną, w skład której weszli: sołtys wsi Osowiec p. Julian Kacperski, p. Filip Jabłoński, p. Chrzanowski, p. Marceli Kuberski, p. Jan Cybulski oraz inne osoby z okolicznych wsi należących do parafii." 3. Ofiarna posługa ludziom "W roku 1920 r. przybywa do Osowca drugi z kolei ksiądz] który pełni funkcję proboszcza, a jest nim ksiądz Antoni D. Że wis. Z jego inicjatywy dokonuje się poświęcenie całej świątyr parafialnej pw. Wniebowstąpienia Pańskiego przez księdza bi-l skupa łomżyńskiego. Najprawdopodobniej dzięki jego staraj niom poświecono również cmentarz grzebalny, który znajduje się w tym samym miejscu do dziś. Pierwszą osobą, która zosta-l ła pochowana na tym cmentarzu, był 3-letni Franciszek Kuber-| ski (1917) - syn Konstantego. Matka dziecka mocno płakała tego powodu, że on (małe dziecko) musi leżeć na cmentarzt sam, ale niebawem zaczęło przybywać innych zmarłych. Dzia-| łkę pod cmentarz ofiarował p. Franciszek Kuczyński. Parafianin, p. Paweł Kacperski (ur. 1910), uczęszczał "dc nauczki" już w Osowcu do księdza A. Żewisa. Jego brat Alek-| sy (ur. 1908) grał na fisharmonii pedałowej na chórze w koście le, ale ks. proboszcz A. Żewis skierował go do gimnazjum Grajewie, gdzie uczył się 8 lat, a po jego ukończeniu dostał się na Akademię Medyczną w Warszawie, ukończył ją w 1931 r. został lekarzem dzięki księdzu A. Żewisowi. Kościelnym w tym czasie był p. Jan Zyskowski. Organista prowadził chór. Proboszcz A. Żewis poza posługą duszpaster^ ską zajmował się hodowlą koni. Sprzedawał i kupował je. Sai też jeździł wozem z końmi i zbierał snopki w czasie żniw, jakc ofiarę dla proboszcza." 144 Świadectwa ludzi żyjących o proboszczach i parafii Osowiec 4. Okres międzywojenny "W 1925 roku przybywa do nas proboszcz ksiądz Antoni Janowicz. Będąc proboszczem w Osowcu posiadał 3 piękne konie, 5 krów, dużo kur i gęsi. Ten ksiądz dobudował werandę do plebanii. Przez krótki czas organistą był p. Lewkowski z Knyszyna (ponieważ poszedł do wojska). Na jego miejsce przyszedł młody p. Antoni Malesiński, który długo był organistą w Osowcu." 5. Niebezpieczny czas II wojny światowej Ksiądz biskup Tadeusz Zawistowski - jako wychowanek z ogromną wdzięcznością i żywą pamięcią wspomina swego nauczyciela - duszpasterza parafii Sztabin, proboszcza księdza Edmunda Borzuchowskiego: "Pamiętam dobrze księdza proboszcza. Znałem go, gdy został mianowany proboszczem w 1945 r. przez księdza biskupa Stanisława Kostkę Łukomskiego. W dniu 15.03.1980 r. składałem życzenia ks. prób. Edmundowi Borzuchowskiemu w Tykocinie z racji jego złotego jubileuszu kapłaństwa. Wówczas to przekazał mi pewne szczegóły autobiograficzne. Ksiądz prób. Edmund Borzuchowski, ur. się 11.06.1900 r. w Wyszynach, pow. Mława, dawna gubernia płocka. Ojciec jego nazywał się Albin, matka Aniela. Rodzina posiadała 12 dzieci, z których dwoje zmarło, dziesięcioro wychowało się: 5 chłopców i 5 dziewcząt. Ojciec posiadał duże gospodarstwo - mająteczek. Szkołę podstawową (tzw. Szkołę Macierzy) rozpoczął w Czernicach Borowych, diecezja płocka. W gimnazjum uczył się w Lublinie, bowiem zaangażowany w rewolucję 1905 r. ojciec (za co groziło aresztowanie i wywózka na Syberię) - przeniósł się pod Lublin do Dominowa (12 km od Lublina), fikcyjnie sprzedając swoją posiadłość bratu. 145 Jarosław Sokołowski Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r. odwoływano się do patriotyzmu młodzieży i zachęcano do pracy nauczycielskiej. Edmund żywo zareagował na tej apel i po maturze podpisał umowę na pracę 3 lata. Był jednak przez 6 lat nauczycielem w Przasnyszu - tereny płockie. Ojczyzna wzywała do walki o granice dzisiejszej Polski, dlatego w roku 1920 powołano Edmunda do wojska, do kawalerii w Lublinie. Teren operacyjny rozciągnął się od Lublina - po Suwałki. Razem z wojskiem był również w Augustowie, nie przewidując, że za 25 lat zostanie proboszczem w Sztabinie na ziemi augustowskiej. W Suwałkach przenoszą go z kawalerii do piechoty i zostaje przesłany do Lublina. Po rozstaniu się z wojskiem w dalszym ciągu pełni funkqę nauczyciela na terenach płockich. W Przasnyszu uczy włoskich pasjonistów języka polskiego - a sam uczy się języka włoskiego". Potwierdzenie tego zaangażowania pedagogicznego ks. prób. znajdujemy również w artykule o. Dominika Buszty CP, pt. "Polskę obrał za swą drugą Ojczyznę..." (Nasz Dziennik, 1% 20 lutego 2000 r). W tym artykule autor mówi o tym, iż "papief Pius XI, który tak bardzo kochał Polskę, wysłał do naszego krajf pierwszych pasjonistów. Był wśród nich o. Pius Falco, kapłar który ukochał nasz kraj i traktował go jako drugą Ojczyzn^ Mija właśnie setna rocznica jego urodzin. Należał do grupy pic nierów, którzy w roku 1923 zakładali fundamenty Polskiej Prc winqi Zgromadzenia Pasjonistów. Pierwszą placówką był klasz tor w Przasnyszu, rodzinnej parafii św. Stanisława Kostki. Pasjonistów przyjął do swojej diecezji - płockiej bł. Antoni Julian Nowowiejski i ofiarował im Sanktuarium Maryjne z XVI w. w Przasnyszu. Pierwsi pasjoniści - Włosi, Francuz i dwóch Amerykanów polskiego pochodzenia otworzyli przy klasztorzj szkołę dla kandydatów do zakonu. O. Pius uczył się języka polT skiego u jednego z tamtejszych nauczycieli (późniejszy ks[ prób. E. Borzuchowski). Polak z kolei uczył się od o. Piusa jęz) ka włoskiego. O. Pius Falco szybko i tak doskonale opanowa 146 Świadectwa ludzi żyjących o proboszczach i parafii Osowiec nasz język, że jako nauczyciel języka francuskiego i łaciny w szkole klasztornej przy sprawdzaniu tłumaczeń swoich uczniów, poprawiał także ich ... polszczyznę!" Ksiądz biskup kontynuje wspomnienie: "Nieustannie napastowała go myśl o kapłaństwie. Dlatego złożył podanie do WSD w Łomży o przyjęcie w poczet alumnów. Dlaczego do Łomży, a nie do Płocka lub Lublina? Mówił mi, że po pierwsze przez sentyment do Łomży. Najstarszy jego brat w czasach carskich w Warszawie angażował się w prace rewolucyjne, a ponieważ groziło mu aresztowanie skrył się w majątku dziedzica Grochowskiego w Drogoszewie pod Łomżą (na trasie z Łomży do Ostrołęki). Ksiądz rektor Henryk Betto przyjmując go seminarium w Łomży powiedział: "darzę sympatią i zaufaniem nauczycieli". Wyświęcony został na kapłana dla diecezji łomżyńskiej. Pracował w różnych parafiach jako wikariusz. W 1938 r. zostaje mianowany proboszczem w Osowcu. Pamiętam jak opowiadał, że przyjechał do Osowca razem z matką i bratem Karolem (pochowani na cmentarzu w Osowcu). Bardzo przeżywał śmierć młodszego brata Tadeusza, nauczyciela spod Sokółki, zamordowanego w Katyniu. Często wspominał swego brata. Opowiadał również o ciężkich przeżyciach z roku 1944, gdy armia niemiecka cofała się, w związku z czym, cała wieś Osowiec i kościół zostały zniszczone. Ludzie kryli się na łąkach i po moczarach biebrzańskich. Ponieważ wszystko było zniszczone i cała parafia zdewastowana, sam osobiście ze swoją siostrą Barbarą dotarł do Grajewa, które zostało zajęte przez wojska sowieckie w styczniu 1945 r. Ksiądz biskup powierzył mu w tworzącym się gimnazjum w Grajewie stanowisko prefekta. Będąc odwołanym z tego stanowiska przybył do Sztabina w czerwcu 1945 r., objął funkcję proboszcza i pracował do 1962 r. Poza tradycyjnym duszpasterstwem jego, jako kapłana, wspominam go jako utalentowanego nauczyciela i przyjaciela młodzieży, która wiele mu zawdzięcza. Młodzież, która przez 147 Jarosław Sokołowski 5 lat w czasie wojny nie mogła uczęszczać do szkół, bo władze niemieckie zabraniały wszelkiego nauczania, po jej zakończeniu była zaniedbana pod względem edukacyjnym. I właśnie on, proboszcz sztabiński, pragnąc tej młodzieży ukazać nowe horyzonty stworzył możliwości dalszej nauki. Tworzy w Sztabinie gimnazjum - pierwszą i drugą klasę. W czasie nauczania ukazał młodzieży możliwości dalszej nauki i studiów. Zmieniał mentalność parafian, dla których nauka w gimnazjum, na uniwersytecie była tylko marzeniem nie do realizacji. Proboszcz uświadomił im, że realizacja tego jest możliwa. I dzisiaj, wiele z tej młodzieży, już wykształconej, wspomina z wdzięcznością księdza proboszcza, i zapał ducha, którego w nich wlał. W swoim duszpasterstwie za priorytet uważał pracę nad formacją młodzieży i wiązanie jej z życiem Kościoła. Był człowiekiem bardzo wrażliwym, dlatego emoqonalnie przeżył pożar budynku plebanii, podczas którego zginęła jego pomoc domowa. On w czasie pożaru był poza Sztabinem. Bardzo to przeżył i zaczął podupadać na zdrowiu, w związku z czym po ukończeniu moich studiów w październiku 1961 r. ksiądz biskup Czesław Falkowski polecił mi abym wspomagał swojego proboszcza w pracy duszpasterskiej. W roku 1962 mianował mnie nauczycielem języka łacińskiego w WSD w Łomży. Ksiądz proboszcz przeszedł na emeryturę do Tykocina. Do dzisiaj parafianie ze Sztabina wspominają go jako człowieka inteligentnego, pełnego ideałów, żyjącego wyższym życiem duchowym, jako proboszcza ukazującego piękno chrześcijaństwa." Również parafianie z Osowca wspominają swego duszpasterza: "W 1938 r. opuszcza Osowiec ksiądz A. Janowicz, a na jego miejsce przybywa ksiądz E. Borzuchowski wraz z matką, bratem i siostrą. Był bardzo muzykalny, uczył młodzież - ministrantów gry na różnych instrumentach. Zorganizował chór, który wspaniale śpiewał nawet na 6 głosów. Prowadził skromne życie. W czasie okupacji potajemnie uczył dzieci j. polskiego, 148 Świadectwa ludzi żyjących o proboszczach i parafii Osowiec przyrody, matematyki na poziomie klasy IV-V. Ryzykował bardzo dużo, gdy na tereny wkroczyli Niemcy, a po kilku miesiącach Rosjanie. Proboszcz E. Borzuchowski nie zajmował się polityką. Gdy w 1940 r. Rosjanie nałożyli podatek na parafię (10.000 rubli), to parafianie zebrali i przekazali pieniądze, aby proboszcz mógł dalej prowadzić duszpasterstwo. W czerwcu 1941 r. Rosjanie odeszli z tego terenu, a przybyli Niemcy, którzy nie wnosili żadnych pretensji do księdza E. Borzuchowskiego. Osowiec uległ częściowemu spaleniu przez ostrzał artyleryjski z zapalających pocisków. W 70 % uległy zniszczeniu również: Płochowo, Bud-ne, Wólka Piaseczna, Białogrądy. W czasie okupacji nabożeństwa odbywały się normalnie do 1944 r., kiedy mieszkańców tutejszych wsi ewakuowano w kierunku Grajewa i Szczuczyna. W czasie ostrzału artyleryjskiego przez wojska sowieckie, ksiądz proboszcz przebywał w piwnicy u Władysława Ulanickiego, skąd uciekł do lasu, a z lasu po kilku dniach do Grajewa. Cały front zatrzymał się na rzece Bie-brzy, od czerwca 1944 r. aż do ofensywy sowieckiej 18-22 stycznia 1945 r. Resztę budynków w Osowcu Niemcy rozebrali na budowę bunkrów (ziemianek), to samo zrobili z kościołem. Na plebanii mieścił się sztab niemiecki dotyczący tego odcinka frontu. Część plebanii również zniszczyli. Po wojnie ksiądz E. Borzuchowski już nie wrócił do parafii Osowiec, a przeszedł do parafii Sztabin." 6. Ciężka praca po wojnie - budowa świątyni "Mieszkańcy parafii Osowiec postanowili odbudować kościół ze zniszczeń wojennych, plebanię i budynki gospodarcze, pomimo że każdy w swoim gospodarstwie też miał wszystko zniszczone. Powołano Radę Parafialną w skład której weszli: p. Antoni Pawełkowski - Osowiec, p. Antoni Kuczyński - Płocho-wo, p. Józef Waśniewski - Wólka Piaseczna, p. Bolesław Gu- 149 Jarosław Sokołowski zowski - Budne, p. Bronisław Łajewski - Białogrądy. Pierwsze prace przygotowawcze polegały na zbiórce drewna i blachy na remont budynków gospodarczych i plebanii. Zebrano składki pieniężne po kilka złotych na najpotrzebniejsze rzeczy. Wydelegowano radnego p. Antoniego Pawełkowskiego do księdza biskupa S. Łukomskiego do Łomży, aby na prośbę parafian przysłał duszpasterza do Osowca. Ksiądz biskup obiecał kogoś przysłać. W parafii zebrano materiał (drewno) na budowę kaplicy. W czasie jej budowy (połowa jej była gotowa) ponownie pojechała delegacja z parafii na czele z w/w radnym do Łomży. Ksiądz biskup odpowiedział, że nie ma kandydata. W maju 1947 r. Antoni i Kazimierz Kuczyńscy przywieźli wozem konnym z Wąsosza księdza Kazimierza Urbana. Na poprzedniej parafii pełnił on funkcję wikariusza. W dniu przyjazdu do Osowca był tu obecny także ks. dziekan z Wąsosza. Ksiądz K. Urban zamieszkał na plebanii, a stołował się przez 2 tygodnie u Antoniego Pawełkowskiego. Na plebanii została zrobiona kaplica, gdzie ksiądz K. Urban odprawiał Msze św Parafianie nazwozili różnych artykułów żywnościowych, ponieważ ks. K. Urban nic nie miał, a cały swój majątek (najpotrzebniejsze rzeczy) przywiózł na wozie konnym. Nie miał an: krowy, ani kury, ani nic z inwentarza. W lipcu 1948 r. na stacji kolejowej w Osowcu radny p. A Pawełkowski spotkał inżyniera Prochalskiego, który był szefenr fortyfikaqi do 1939 r. w Osowcu. Po tym spotkaniu zaprosił gc do siebie i opowiedział o potrzebie budowy kościoła. Tydzief później p. Prochalski przyjechał z Dyrektorem Wojewódzkirr Zarządu Lasów Państwowych do księdza K. Urbana, aby wydać pozwolenie na zwózkę kamieni i cegły. Cegła miała pochodzić z rozebranej cerkwi, ale zaprawa, na którą budowano forty w Osowcu oraz cerkiew, nie puszczała cegły - cegła pękała i kruszyła się. Z innych budynków przywieziono ok. 10.000 szt. cegły, ale to było za mało na kościół. Kamień, który przywieziono wystarczał na całą budowę. Ksiądz K. Urban znalazł archi- 150 Świadectwa ludzi żyjących o proboszczach i parafii Osowiec tekta, który za darmo zrobił plan budowy kościoła w Osowcu. Zezwolenie na budowę (z tym było bardzo trudno) otrzymano z Urzędu Budownictwa w Grajewie. Fundament pod kościół budował w roku 1947 majster Stry-jecki, ściany kościoła też p. Stryjecki, ale z pomocą innego majstra. Wszyscy pochodzili z Zaklikowa, woj. lubelskie. Ściany kościoła budowano do więźby dachowej. Prace przerwano z powodu braku drewna na pokrycie. Parafianie postanowili, że każda wieś postara się o drewno (kloce) na dalszą budowę. Antoni Szarucki, który pochodził ze wsi Białosuknie, pojechał do swoich ziomków, aby ofiarowali po klocu drewna na budowę kościoła w Osowcu. Józef Zyskowski, który miał kuzynów we wsi Łupichy, pojechał do nich i otrzymał drzewo. W tym samym czasie pojechali i inni, m.in. Kazimierz Sokołowski, Konstanty Cybulski, Stanisław Zarzecki i zwozili kloce drzewa, które były obrabiane i zaraz wciągane na ściany kościoła. Ludzie zrobili wyciąg, jakby kafar, wielki trójnóg i przy jego pomocy wciągano belki drewna na ściany i tak w szybkim tempie powstawała więźba dachowa i sufitowa, ponieważ sufit kościoła postanowiono zrobić płaski (w projekcie był półokrągły, ale to powiększyłoby koszty, a pieniędzy nie było). Dach był robiony przez ok. 2 tygodnie przez majstrów p. Cybulskiego i p. Eugeniusza Kuczyńskiego. Następna bardzo ważna sprawa to pokrycie dachu kościoła blachą. W ogóle blachę było bardzo trudno kupić, a na pokrycie kościoła wprost stawało się to niemożliwe. Syn p. Antoniego Pawełkowskiego - Jerzy i p. Franciszek Kochanowski pracowali koło Białegostoku i tam znaleźli możliwość kupna blachy na kościół, bowiem ktoś bliżej nieznany zgodził się na sprzedaż każdej jej ilości. Natychmiast powiadomiono księdza prób. K. Urbana, który zgodził się na ten zakup. Po blachę na kościół kilka razy jeździł p. Józef Zyskowski z Osowca. Prace szły w szybkim tempie, ale brakowało pieniędzy na dalsze wydatki związane z budową kościoła, ponieważ para- 151 Jarosław Sokołowski fianie sami borykali się z problemami: budowa domów, obór chlewów, stodół. Ludzie zaczęli pisać do USA i stamtąd zaczęła również nadchodzić pomoc. Były przysyłane różne paczki na adres parafii (m.in. z duńskiego Czerwonego Krzyża), które rozdawano najbiedniejszym. Prace związane z budową kościoła kontynuowano - tynkowano kościół wewnątrz. Wykonawcami tych prac byli ojciec i syn Stryjeccy, ci sami którzy budowali kościół. Ramy okienne do kościoła z teowników żelaznych wykonywał ślusarz p. Jan Kop i jego syn Antoni z Goniądza. Również ci sami kryli blachą cynkową dach kościoła. Prowizoryczny ołtarz w nowym kościele zrobił p. E. Kuczyński z Płochowa. On też wytoczył kulę z drewna na czubek wieży kościoła." 7. Kontynuacja urządzania świątyni "Ksiądz Kazimierz Urban odszedł z parafii Osowiec w 1957 r. a na jego miejsce przybył ksiądz Franciszek Pogorzelski, który dokończył budowę kościoła i plebanii. Najpierw koło ołtarza zrobiono posadzkę z grysu. Później podłogę kościoła wyłożono terakotą, a przy ołtarzu zmieniono grys na płytki. Kiedy proboszczem w Osowcu był ksiądz E Pogorzelski zainstalowano światło elektryczne w kościele, na plebanii i w zabudowaniach gospodarczych. Pobudowano chlew oraz garaż i ogrodzono cmentarz murem. Prace z tym związane prowadził radny p. A. Pawełkow-ski, a majstrem był p. Franciszek Zarzecki. Zrobiono również katafalk. Ksiądz F. Pogorzelski przywiózł do kościoła w Osowcu zabytkowy obraz Matki Boskiej, pochodzący prawdopodobnie z XVI w. W tym czasie została zrobiona ambona, boazeria koło ołtarza, drzwi główne, boczne, do zakrystii oraz schody na górę do sali nad zakrystią, gdzie dzieci uczyły się na lekcjach religii-Wszystko to wykonał majster Władysław Trojanowski. W roku 152 Świadectwa ludzi żyjących o proboszczach i parafii Osowiec 1966 ksiądz proboszcz F. Pogorzelski odszedł z naszej parafii do Radziłowa." 8. Prace wykończeniowe w kościele "Do naszej parafii przybył ks. W. Grodzki. Od razu rozpoczął remont ogrodzenia cmentarza kościelnego, który od ulicy był już częściowo zrobiony w postaci parkanu z furtami do przejścia. Zaczęto budowę ołtarza oraz malowanie wnętrza kościoła - freski na ścianach świątyni. To przedsięwzięcie było bardzo kosztowne, dlatego też ks. proboszcz wraz z Radą Parafialną uchwalili, że każda rodzina w ciągu 2 lat zobowiąże się do uregulowania kosztów z tym związanych. Zrobiono też boazerię w kościele, chrzcielnicę oraz 2 konfesjonały. Mały ołtarz w kościele został wybudowany dzięki ofiarodawcy p. Józefowi Adasiewiczowi, który urodził się w Osowcu, a po wojnie zamieszkał w Bradford w Anglii. W czasie wojny był zesłany na Syberię do miejscowości Workuta między Morzem Białym a Uralem. Przebywając w bardzo trudnych warunkach obiecał Matce Boskiej, że po powrocie z Syberii złoży Jej wotum. Mały ołtarz w kościele jest właśnie jego ofiarą złożoną Matce Bożej. Ksiądz proboszcz W. Grodzki zrobił tablicę pamiątkową i wmurował ją nad chrzcielnicą. Na tablicy jest wzmianka o budowniczych kościoła w Osowcu. Z parafii odszedł w 1972 r., przechodząc na proboszcza do Płonki Kościelnej." 9. Krótka praca duszpasterska ks. K. Karwowskiego "Do parafii Osowiec przybył ks. K. Karwowski w lipcu 1972 r. Nie miał on zdolności budowniczego, a więc do niczego się nie brał. Ksiądz K. Karwowski był słabego zdrowia, często też chorował. Czasami bywało tak, że na chrzest dziecka albo odprawienie Mszy św. trzeba było prosić księdza z Grajewa, ponieważ ks. proboszcz był chory. Ksiądz Karwowski krótko 153 Jarosław Sokołowski przebywał w naszej parafii, zaledwie 3 lata. Wyjechał od nas 29.06.1975 r. Nie zabrał na drugą placówkę swoich prywatnych mebli, zostały one w jednym z pokoi na plebanii." 10. Działalność parafialna proboszcza ks. B. Braczki "Przyjechał do parafii Osowiec ks. B. Braczko, który był człowiekiem młodym i pełnym energii. Po zapoznaniu się w parafii zaczął remont budynków gospodarczych, pokrycie stodoły, budowę garażu oraz pomieszczenia do nauki religii dla dzieci. Następnie zajął się wyposażeniem kościoła w ławki. Ksiądz B. Braczko chciał zrobić takie same jakie były w Kapicach, ale niestety ich wzór wzięto z kościoła w Ełku. Ksiądz proboszcz jeździł wraz z radnymi p. E. Kuczyńskim i p. A. Zyskowskim do kościoła parafialnego w Ełku, aby zobaczyć ławki, które tam były. Zostały zrobione zdjęcia tych ławek, aby na ich wzór zrobić ławki do kościoła w Osowcu. Drewno dębowe zakupiono we Wróceniu. W poszukiwaniu wykonawcy ławek jeździli do Rajgrodu, Bargłowa, Janowa. W końcu na ich wykonanie zgodził się p. Chojnowski. Pan Świerzbiński z Moniek, który był rzeźbiarzem, wykonał ornamenty dekoracyjne ławek. Zrobiono też chodnik betonowy dookoła kościoła. Ks. Braczko odszedł z Osowca w 1983 r. do parafii Czarnia Myszyniecka." 11. Praca duszpasterska i remontowa ks. A. Gąsowskiego "W 1983 r. przybył do naszej parafii ks. Andrzej Gąsowski. Za jego czasu przebudowano i wyremontowano całą plebanię. Dobudowano do plebanii pomieszczenie, w którym znalazła się I kotłownia i magazyn na węgiel. Ksiądz proboszcz A. Gąsowski | odszedł w 1989 r." 154 Świadectwa ludzi żyjących o proboszczach i parafii Osowiec 12. Spokojna i cicha praca w parafii ks. E. Kaczmarczyka "Na miejsce ks. proboszcza A. Gąsowskiego przybył ks. E. Kaczmarczyk. Z jego inicjatywy ogrodzono cmentarz i były wykonane inne prace na rzecz parafii. Organy w kościele i boczną bramę na cmentarzu grzebalnym ofiarowała w prezencie Mleczarnia w Grajewie. Ks. E. Kaczmarczyk był proboszczem w Osowcu do 1995 r." 13. Czas posługi kapłańskiej ks. T. Kaczyńskiego "Następnym proboszczem w parafii Osowiec był ks. T. Ka-czyński. Zainicjował on zakupienie nowych ornatów oraz chciał zrobić nowe oświetlenie w kościele, ale ta inicjatywa nie została zakończona, bowiem odszedł z parafii w 1997 r. do Łomży." 14. Początek działalności ks. J. Kubraka "W roku 1997 przybył do nas ks. J. Kubrak, który jest do dzisiaj. W sierpniu 1999 r. wymieniono wszystkie drzwi, które są w kościele, na dębowe." 15. Wspomnienie o parafii ks. W. Grodzkiego Obecnie będąc już na emeryturze ksiądz prałat Władysław Grodzki z Płonki Kościelnej tak wspomina swoją pracę w parafii Osowiec: "W roku 1956 jadąc motorem z Suwałk do Tykoci-na zatrzymałem się naprzeciw Osowca. Stanąłem na drodze w celu krótkiego odpoczynku i patrząc na odległą o 2 km wieś Osowiec i stojący tam kościół myślałem w jakich trudnych warunkach wśród tych szuwarów i łąk żyje razem z ludźmi jeden z naszych księży. Zrodziło się we mnie współczucie dla niego, a nie wiedziałem, że za kilka lat przyjadę tu do pracy jako proboszcz. 155 Jarosław Sokołowski W 1965 r. z Zambrowa przeniesiony zostałem do Grajewa. Jesienią tego roku z moim kolegą (ks. A. Kapustą) odwiedziliśmy w Osowcu tutejszego proboszcza ks. F. Pogorzelskiego. Przyjął nas bardzo serdecznie i gościnnie. Opowiadał wszystko o parafii i oprowadzał pokazując kościół i otoczenie. Mówił: "ja już wkrótce odejdę i może któryś z was przyjdzie na moje miejsce". I rzeczywiście, ponieważ prosił kilkakrotnie o przeniesienie, w Popielec opuścił parafię. Zostałem wezwany do Kurii, więc pojechałem w poniedziałek. Od księdza biskupa A. Mościckiego otrzymałem polecenie, abym przeniósł się na zastępstwo do Osowca. Zrozumiałem, że zostanę tam proboszczem. Wcześniej wielokrotnie myślałem o pracy misyjnej. Godząc się z wolą Bożą pomyślałem, że proboszczowanie w Osowcu będzie taką pracą na misjach. Przedstawiłem swoją nominację księdzu dziekanowi. Z księdzem proboszczem F. Pogorzelskim uzgodniłem, że pozostanie jeszcze i pożegna się z parafianami, a ja sprowadzę się kilka dni później do Osowca. Dnia 28.02.1966 r. w I niedzielę Wielkiego Postu zostałem proboszczem parafii Osowiec i dojazdowych kaplic we wsiach Kapice i Przechody. Wiernych w parafii było ok. 1600 osób. Pozostała także na plebanii u mnie do pracy była gospodyni ks. F. Pogorzelskiego p. Janina Zwoleńska. Do kościoła w Osowcu należały wioski: 1. Osowiec - 100 rodzin 2. Białogrądy - 40 rodzin 3. Płochowo - 15 rodzin 4. Budne - 20 rodzin 5. Wólka Piaseczna - 18 rodzin 6. Kapice - 100 rodzin 7. Sojczyn Gradowy - 14 rodzin 8. Przechody - 70 rodzin. Po II wojnie światowej cała wieś Osowiec poza kilkoma murowanymi budynkami była zniszczona. Ludzie powrócili i budowali swoje miejsca zamieszkania. Niektórzy zaczęli budo- 156 Świadectwa ludzi żyjących o proboszczach i parafii Osowiec vvać domy i budynki z cegły pochodzącej z Fortów Osowca. W parafii zatem zastałem zabudowania prowizoryczne z rozbiórkowej cegły, nietynkowane, płoty wykonane z wikliny, drogę piaszczystą, błotną. Mieszkańcy Osowca zaczęli zbierać drewno na remont kościoła, ale ktoś podał myśl, by zamiast remontować drewniany, lepiej zbudować murowany. Znalazł się człowiek, który zrobił plan budowy i tak powoli staraniem ks. proboszcza K. Urbana i parafian zbudowano obecny kościół. Następca ks. proboszcza K. Urbana nie miał zdolności budowlanych, toteż zastałem kościół nieomal w stanie surowym. W czasie budowy kościoła Msza św. odprawiana była w pokoju na plebanii. W Osowcu przyjęty zostałem z wielką życzliwością. W pierwszym roku mego pobytu w parafii - 1966 - zacząłem myśleć o pracy przy kościele. Rozpoczęliśmy budowę ogrodzenia kamienno - betonowego wokół kościoła. W początkach marca 1967 r. zaplanowana została konferencja księży z całego dekanatu. Przybył na nią m.in. ksiądz infułat Antoni Roszkowski z Łomży. W kościele było pusto. Stało trochę krzeseł, prowizoryczny ołtarz, drzwi "przewiewne", które postawiłem jak najszybciej. Zrobiłem ławeczki pod nogi, aby ludzie mniej marzli w nogi. Zima była łagodna, więc pojechałem do Grajewa i kupiłem kilka drzewek gruszy, jabłonek, agrestu i porzeczek aby posadzić przy plebanii w pustym ogrodzie. Znalazłem malarza p. Jana Moczydłowskiego, z którym omówiłem kolejność prac związanych z malowaniem kościoła. Nad zakrystią zrobiłem salkę katechetyczną, aby uczyć dzieci religii. Na podłogę w kościele położyliśmy terakotę. Malarz -Jan Moczydłowski - wykonał projekt pomalowania kościoła metodą fresku. Malował przez 1,5 roku. I dzisiaj te freski, po ponad 30 latach, wciąż wyglądają dobrze. Jest tylko kilka kościołów w okolicy, które posiadają malowane freski: Wigry, Wą-sewo i Osowiec. 157 Jarosław Sokołowski Ten sam malarz zaprojektował również wystrój całego kościoła W drzewie dębowym wykonał ołtarz z nastawą rozpiętą na ścianach prezbiterium, zrobił lamperie w jasnym i czarnym dębie, boczne ołtarze w kaplicy i przy ambonie, konfesjonały i chrzcielnica tworzą wspaniałą harmonię i świadczą o pięknie tego wiejskiego kościoła. Wmurowana została również tablica z krótką historią parafii i kościoła. Otynkowałem i częściowo wykończyłem plebanię. Resztę uzupełnił ks. prób. Andrzej Gąsowski. Co roku celebrowane były różne uroczystości religijne min. rekolekcje wielkopostne, odpusty w Osowcu i Kapicach z liczną ilością kapłanów, uroczystości I Komunii św. i inne, aby umacniać wiernych w sferze duchowej. Ksiądz biskup M. Sasinowski zaproponował mi przejście do Płonki Kościelnej. Ja jednak nie przyjąłem propozycji. Niedługo również wypadła wizytacja w mojej parafii. Ostatniego dnia tej wizytacji ks. biskup M. Sasinowski przy spotkaniu ze mną, wziął mnie za ramię, przytulił i powiedział: "Księże Władziu, w Płonce potrzebują księdza. Nie mogę wysłać tam kogo chcę, bo władze państwowe nie wpuszczą". Prośbie księdza biskupa nie mogłem odmówić. 28 lipca przeprowadziłem się do Płonki. Do dziś miłe wspominam parafian z Osowca. Byłem tam 7 lat proboszczem. Szczególnie miło wspominam kapłanów pochodzących z Osowca, wiele sympatycznych rodzin, ministrantów i młodzież." I 158 Rozdział XII ZASŁUŻENI MIESZKAŃCY PARAFII OSOWIEC W OPINII PROBOSZCZÓW Ze wsi Osowiec: 1. Adasiewicz Stanisław 2. Cybulski Konstanty 3. Pawełkowski Antoni 4. Sokołowski Stanisław 5. Zyskowski Józef Ze wsi Białogrądy: 1. Łajewski Adam 2. Rodzina Rogińskich Ze wsi Płochowo: 1. Kuczyński Feliks 2. Kuczyński Eugeniusz 3. Rodzina Kuczyńskich 4. Rodzina Kukowskich 5. Rodzina Mścichowskich Ze wsi Budne: 1. Bujnowski Edmund 2. Rodzina Dołęgów 3. Rodzina Skubichów Ze wsi Wólka Piaseczna: 1. Rodzina Rafałowskich 2. Rodzina Sokołowskich 3. Waśniewski Józef 159 Stan osób w parafii Osowiec w latach 1950-2000 Rozdział XIII STAN OSÓB W PARAFII OSOWIEC W LATACH 1950-2000 W czasie 50 lat działalności parafii Osowiec, tzn. w latach 1950-2000, zmieniała się liczba ludności z różnych powodów w poszczególnych wsiach. Lista (ułożona alfabetycznie) przedstawia się w sposób następujący: BIAŁOGRĄDY Stan w roku 1950 1. Bałdyga Bolesław 2. Bałdyga Eugeniusz 3. Bałdyga Henryk 4. Bałdyga Kazimierz 5. Bałdyga Piotr 6. Bednarowicz Marian 7. Ciużycka Helena 8. Cybulski Izydor 9. Czajko Tadeusz 10. Drozdowski Antoni 11. Drozdowski Jan 12. Goluch Stefan 13. Konopko Mieczysław 14. Konopko Stanisław 15. Łajewski Adam 16. Łajewski Adam 17. Łajewski Aleksander 18. Łajewski Antoni 19. Łajewski Bronisław 20. Łajewski Franciszek 21. Łajewski Marian 160 22. Łosiewicz Tomasz 23. Maciorowski Aleksander 24. Maciorowski Czesław 25. Pachucki Franciszek 26. Pachucki Józef 27. Paniczko Wacław 28. Rogiński Bolesław 29. Saciłowski Bronisław 30. Skubich Lucjan 31. Sztachelski Antoni 32. Sztachelski Antoni 33. Sztachelski Józef 34. Sztachelski Józef 35. Sztachelski Stanisław 36. Sztachelski Telesfor 37. Śliwiński Andrzej 38. Śliwiński Bronisław 39. Śliwiński Bronisław 40. Śliwiński Henryk 41. Śliwiński Stanisław 42. Trzaśkowski Franciszek Stan w roku 2000 1. Bałdyga Andrzej 2. Bałdyga Irena 3. Bałdyga Ireneusz 4. Bałdyga Jan 5. Bałdyga Leszek 6. Bałdyga Sławomir 7. Bałdyga Stanisław 8. Belica Edward 9. Ciużycki Mieczysław 10. Cybulski Edward 11. Cybulski Zenon 12. Danowski Leszek 13. Drozdowski Edward 14. Goluch Ryszard 15. Konopko Hieronim 16. Konopko Józef 17. Kozikowski Stanisław 18. Laskowski Andrzej 19. Łajewska Antonina 20. Łajewska Leokadia 21. Łajewski Ferdynand 22. Łajewski Mieczysław 23. Łajewski Mieczysław 24. Łajewski Przemysław 25. Łajewski Tadeusz 26. Nowalijczyk Krzysztof 27. Olechowska Jadwiga 28. Saciłowski Władysław 29. Skubich Helena 30. Sztachelska Genowefa 31. Sztachelski Jerzy 32. Sztachelski Mariusz 33. Śliwiński Dionizy 34. Śliwiński Karol 35. Trześkowski Bogdan 36. Zalewski Eugeniusz W miejscowości Białogrą-dy w 1950 roku było 42 gospodarzy, a obecnie jest 36. Źródło: badania własne BUDNE Stan w roku 1950 1. Budny Bolesław 2. Budny Czesław 3. Budny Ludwik 4. Budny Roman 5. Budny Stanisław 6. Czajewski Jan 7. Danowski Franciszek 8. Danowski Henryk 9. Danowski Teodor 10. Dolega Piotr 11. Formus Wacław 12. Gawędzki Kazimierz 13. Gawędzki Piotr 14. Gosiewski Józef 15. Gosiewski Witold 16. Guzowski Aleksander 17. Guzowski Edward 18. Guzowski Jan 19. Rawa Konstanty 20. Rawa Mieczysław 21. Rawa Witold 22. Roszko Bolesław 161 Jarosław Sokołowski 23. Skubich Stanisław 24. Skubich Władysław 25. Skubich Zygmunt 26. Sokołowski Jan 27. Sokołowski Teofil Stan w roku 2000 1. Bebłowski Stanisław (Budny Jerzy) 2. Bujnowski Edmund (Danowski Eugeniusz) 3. Danowski Jan (Gawędzki Roman) (Gosiewski Donat) 4. Guzowski Bolesław 5. Guzowski Tadeusz 6. Łępicki Bronisław 7. Rawa Fabian (Rawa Jan) (Rawa Tadeusz) 8. Roszko Janina (Roszko Józef) 9. Skubich Alfred 10. Skubich Mieczysław 11. Skubich Zygmunt 12. Sokołowski Czesław We wsi Budne w 1950 roku było 27 gospodarzy, a obecnie jest 12. Nazwiska osób zabitych na minach po 1945 r.: 1. Budny Paweł 2. Budny Stanisław (został * nazwiska w nawiasach oznaczają osoby zabity w okopach - miałl 22 lat) 3. Danowski Józef 4. Gawędzki Antoni 5. Guzowska Marianna 6. Rawa Bronisław 7. Rawa Tomasz Źródło: badania własne KAPICE Stan w roku 1950 1. Adasiewicz A. 2. Adasiewicz J. 3. Bachucki B. 4. Ciszewski A. 5. CybulaF. 6. Drozd 7. Drozd B. 8. Drozd K. 9. Drozd W. 10. Dziakiewicz A. 11. Fiedorowicz 12. Fiedorowicz J. 13. Gryżewski E. 14. Jembrzycki 15. Kisielewski F. 16. Konopko A. 17. Kozikowski B. 18. Krasnoborski A. 19. Krasnoborski J. 20. KsepkoH. 21. KsepkoM. 22. Kuczyński które wyprowadziły się. 162 Stan osób w parafii Osowiec w latach 1950-2000 23. Kuczyński A. 24. Kuczyński A. 25. Kuczyński S. 26. Łosiewicz A. 27. Merski A. 28. Mierzejewski A. 29. MikulskiA. 30. MikulskiW. 31. MillerG. 32. MillerL. 33. Nietupski 34. Orłowska 35. Orłowski A. 36. Orłowski J. 37. Pachucka 38. Pachucki A. 39. Pachucki B. 40. Pachucki Cz. 41. Pachucki H. 42. Pachucki S. 43. Pachucki W. 44. Pachucki Z. 45. Perzanowski W. 46. Popowska F. 47. Popowska M. 48. Popowski A. 49. Popowski F. 50. Popowski G. 51. Popowski W. 52. Rafałowski M. 53. Sawicka 54. Sokołowski 55. Sokół A. 56. Sokół F. 57. Sokół J. 58. Sokół J. 59. Sokół J. 60. Sokół Jan 61. Stęporowski 62. Szaciłowski J. 63. Sztachelski A. 34. Sztachelski F. 65. Trzaśkowski 66. Tynecki 67. Tyszkiewicz A. 68. Tyszkiewicz A. 69. Tyszkiewicz H. 70. Tyszkiewicz L. 71. Tyszkiewicz W. 72. Tyszkiewicz Z. 73. Wyłuda 74. Wyłuda A. 75. Zawistowski A. 76. Zdanewicz A. 77. Zdanewicz J. 78. Zdanewicz S. 79. Zdanewicz W. 80. Zdanewicz W. 81. Zyskowski A. 82. Zyskowski A. 83. Zyskowski B. 84. Zyskowski J. 85. Zyskowski S. 86. Zyskowski W. 87. Zyskowski Z. 163 Jarosław Sokołowski Stan w roku 2000 1 • Ciszewski Henryk 2. Drozd Helena 3. Drozd Henryk 4. Drozd Stanisław 5. Gryżewski Lech 6. Jambrzycki Andrzej 7. Konopka Stanisław 8. Krasnoborski Lech 9. Ksepko Ryszard 10. Kuczyński Henryk 11. Mierzejewski Walenty 12. Miller Eugeniusz 13. Modzelewski Kazimierz 14. Orłowski Ireneusz 15. Pachucki Jan i 16. Pachucki Roman 17. Pachucki Ryszard 18. Pachucki Zygmunt 19. Perzanowska Stefania 20. Pestka Małgorzata 21. Popowski Józef 22. Popowski Mieczysław 23. Popowski Wacław 24. Sokołowski Mariusz 25. Sokołowski Adam 26. Sokołowski Sławomir 27. Sztachełski Aleksander 28. Tyszkiewicz Antoni 29. Tyszkiewicz Leonard 30. Zając Halina 31. Zawistowski Józef 32. Zdanewicz Jan 33. Zdanewicz Stanisława 34. Zyskowski Antoni 35. Zyskowski Tadeusz We wsi Kapice w 1950 roku było 87 gospodarzy, a obecnie jest 35. Źródło: badania własne OSOWIEC Stan w roku 1950 1. Adasiewicz Aleksander 2. Adasiewicz Aleksander 3. Adasiewicz Cyprian 4. Adasiewicz Franciszek 5. Adasiewicz Franciszek 6. Adasiewicz Jan 7. Adasiewicz Ludwik 8. Adasiewicz Romuald 9. Adasiewicz Stanisław 10. Adasiewicz Witold 11. Bednarowicz Aleksander 12. Blaszko Feliks 13. Chabowska Zofia 14. Cybulskijan 15. Cybułski Jerzy 16. Cybułski Konstanty 17. Fiedorowicz Dominik 18. Jabłoński Jan 19. Jabłoński Józef 20. Jegliński Bolesław 21. Jegliński Franciszek 22. Jegliński Henryk 23. Kacperski Edward 24. Kacperski Paweł 25. Karpiński Jerzy 164 Stan osób w parafii Osowiec w latach 7 950-2000 26. Kochanowski Edward 27. Kochanowski Edward 28. Kochanowski Feliks 29. Kochanowski Franciszek 30. Kochanowski Jan 31. Kochanowski Jan 32. Kochanowski Józef 33. Ksepko Czesław 34. Kubacki Izydor 35. Kuberski Alojzy 36. Kuberski Antoni 37. Kuberski Jan 38. Kuberski Stanisław 39. Kuberski Tadeusz 40. Kuczyński Józef 41. Kuczyński Włodzimierz 42. Kuźmin Jan 43. Lechociński Jan 44. Łosiewicz Aleksander 45. Łosiewicz Antoni 46. Łosiewicz Józef 47. Maciorowski Aleksander 48. Maciorowski Aleksander 49. Markowski Aleksander 50. Markowski Czesław 51. Markowski Franciszek 52. Metelski Eugeniusz 53. Miziński Alojzy 54. Miziński Feliks 55. Miziński Stanisław 56. Miziński Stefan 57. Mroziewski Lucjan 58. Niedźwiedzki Franciszek 59. Organek Bolesław 60. Ostapkowicz Witold 61. Pawełkowski Antoni 62. Pawełkowski Antoni 63. Pawełkowski Apolinary 64. Pawełkowski Dionizy 65. Pawełkowski Edward 66. Pawełkowski Franciszek 67. Pawełkowski Konstanty 68. Sienkiewicz Tomasz 69. Sobolewska Zofia 70. Sokołowski Kazimierz 71. Szarucki Antoni 72. Szymkiewicz Józef 73. Torebko Jan 74. Trojanowski Aleksander 75. Trojanowski Jan 76. Trojanowski Marian 77. Trojanowski Władysław 78. Trzaśkowski Eugeniusz 79. Ulanicki Bolesław 80. Walijewski Paweł 81. Wróbel Kazimierz 82. Zamierowska Stefania 83. Zarzecki Aleksander 84. Zarzecki Edward 85. Zarzecki Franciszek 86. Zarzecki Stanisław 87. Zarzecki Stanisław 88. Zwoliński Jan 89. Zyskowski Antoni 90. Zyskowski Józef 91. Zyskowski Stanisław 92. Zyskowski Stefan 165 Jarosław Sokołowski Stan w roku 2000 1. Adasiewicz Eugeniusz 2. Adasiewicz Jan 3. Adasiewicz Jerzy 4. Adasiewicz Wiesław 5. Cybulski Andrzej 6. Cybulski Grzegorz 7. Cybulski Zygmunt 8. Fiedorowicz Jerzy 9. Grzybowski Zbigniew 10. Jambrzycki Jerzy 11. Jegliński Waldemar 12. Kacperski Edward 13. Kochanowski Jan 14. Kochanowski Kazimierz 15. Kochanowski Ryszard 16. Kochanowski Wiesław 17. Kochanowski Witold 18. Kuczyński Lech 19. Kuźmin Zenon 20. Łosiewicz Andrzej 21. Łosiewicz Stanisław 22. Maciorowski Andrzej 23. Markowski Jan 24. Miziński Czesław 25. Miziński Jerzy 26. Miziński Kazimierz 27. Modzelewski Jan 28. Niedźwiedzki Ryszard 29. Pawełkowski Grzegorz 30. Pawełkowski Marian 31. Pawełkowski Stanisław 32. Piłko Ryszard 33. Sokołowski Antoni 34. Szymkiewicz Mariusz 35. Trojanowski Henryk 36. Trzaśkowski Zenon 37. Ulanicki Marek 38. Urban Zenon 39. Walijewski Władysław 40. Witkowski Grzegorz 41. Wójtach Mirosław 42. Wróblewski Edward 43. Zarzecki Leszek 44. Zarzecki Stefan 45. Zwoliński Jan 46. Zyskowski Aleksander 47. Zyskowski Andrzej 48. Zyskowski Grzegorz 49. Zyskowski Kazimierz We wsi Osowiec w 19L roku było 92 gospodarzy, obecnie jest 49. Rok 1939 - mobilizacja. Wcieleni do wojska z Osowca: 1. Adasiewicz Ludwik 2. Cybulski Antoni 3. Cybulski Konstanty 4. Kacperski Paweł 5. Maciorowski Aleksander 166 Stan osób w parafii Osowiec w latach 1950-2000 6. Miziński Antoni 7. Niedźwiecki Faranciszek 8. Ulanicki Edward 9. Walijewski Franciszek , . 10. Zarzecki Franciszek 11. Zyskowski Władysław Franciszek Zarzecki i Ludwik Adasiewicz dostali się do niewoli radzieckiej. Ludwik został zmobilizowany do polskiego wojska i wyjechał na Bliski Wschód - walczył pod Monte Cas-sino i został ranny. Po wyleczeniu został przewieziony do Anglii, skąd w 1946 r. powrócił do kraju. Franciszek zaś wrócił z łagrów w 1947 r. Franciszek Niedźwiecki był ranny w lewy bark. Edward Ulanicki dostał się do niewoli niemieckiej pod Elblągiem, z której udało mu się uciec i powrócić do domu. W 1940 r. został zabity w okolicach Małkini przez sowietów, ponieważ chciał przedostać się do Warszawy, która była pod okupacją niemiecką. Reszta mieszkańców Osowca po wojnie wróciła do domu. W sierpniu 1944 r. w piwnicy Fiedorowiczów przebywali ludzie (3 kobiety), którzy ukryli się przed ostrzałem artyleryjskim. Pocisk trafił w sklepienie, które się załamało i te osoby zostały zasypane. Zginęły wtedy następujące kobiety: Franciszka Fiedorowicz z d. Żukowska, Paulina Cybulska z d. Zysk, Emilia Pawe-łkowska z d. Adasiewicz. Natomiast pozostali: Marceli Pawełkowski, Ksepkowa z synem Czesławem i Eugenia Zyskowska wydostali się na zewnątrz. Poza ogólnym szokiem nic im nie było. Rok 1940-41 - okupacja sowiecka wsi Osowiec 1. Adolf i Aleksandra Zamierowscy nie wrócili - wywiezieni na Syberię. 2. Aleksander Cybulski z żoną nie wrócili - wywiezieni na Syberię. 3. Feliksa Andrzejewska i Kazimiera Ostapkowicz - pracowały w Twierdzy Osowiec i tam zaczadziały na śmierć. 167 Jarosław Sokołowski 4. Feliks Blaszko - przebywał w więzieniu sowieckim i wrócił po 1941 r. 5. Mieczysław Trojanowski - był więźniem Armii Czerwonej w 1940 r. - z wojny nie wrócił. W czasie okupacji niemieckiej 1. Jegliński Jan 10 2. Kochanowski Aleksander 11 3. Kochanowski Jan 12 4. Kuberski Józef 13 5. Kuczyński Franciszek 14 6. Markowski Tomasz 15 7. Miziński Tomasz 16 8. Ostapkowicz Franciszek 17 9. Sobolewski Franciszek ze wsi Osowiec zginęli: . Trojanowski Aleksander . Trojanowski Edward . Zamierowski Leonardy . Zwoliński Czesław . Zwoliński Eugeniusz . Zwoliński Jan . Zyskowska Marta . Zyskowski Władysław Osoby, które zginęły w roku 1945 z Osowca: 1. Adasiewicz Alfons - mina urwała mu piętę - żyje 2. Jegliński Aleksander mina 3. Kuczyński Józef - mina 4. Kuczyński Franciszek • mina 5. Kuczyński Władysław ¦ mina 6. Lechociński Edward obaj byli pokaleczeni 7. Lechociński Władysław 8. Łosiewicz Józef - mina 9. Łosiewicz Henryk - mina 10. Markowski Henryk mina 11. Miziński Alfred - mina 12. Miziński Henryk - mina 13. Pawełkowski Eugeniusz -mina urwała mu 4 palce 14. Torebko Jan - mina urwała mu rękę 15. Zarzecki Henryk - mina przeciwczołgowa 16. Zyskowski Władysław syn Franciszka - mina 17. Zyskowski Władysław syn Juliana - mina Źródło: badania własne 168 Stan osób w parafii Osowiec w latach 1950-2000 21. Zawadzki Józef 22. Zawadzki Wacław Stan w roku 2000 1. Blaszko Bogusław 2. Blaszko Ryszard 3. Danowski Izydor 4. Kuczyński Eugeniusz 5. Kuczyński Eugeniusz 6. Kuczyński Kazimierz 7. Kukowska Agnieszka 8. Kwieciński Albin 9. Mścichowski Antoni 10. Mścichowski Hipolit 11. Zalewski Mieczysław 12. Zamierowski Bogdan 13. Zawadzka Hieronima 14. Zawadzki Izydor We wsi Płochowo w 1950 roku było 22 gospodarzy, a obecnie jest 14. PŁOCHOWO Stan w roku 1950 1. Blaszko Franciszek 2. Danowski Konstanty 3. Kuczyński Antoni 4. Kuczyński Bolesław 5. Kuczyński Feliks 6. Kuczyński Józef 7. Kuczyński Józef 8. Kuczyński Leon 9. Kuczyński Witold 10. Kuczyński Władysław 11. Kuczyński Władysław 12. Kukowski Adam 13. Kwieciński Aleksander 14. Mścichowski Hipolit 15. Mścichowski Władysław 16. Pachucki Adolf 17. Rakowski Antoni 18. Wasilewski Bolesław 19. Zalewski Mieczysław 20. Zawadzki Franciszek Wcieleni do wojska w 1939 r. - Wasilewski Bolesław (trafił do rosyjskiej niewoli, do Iraku, później Monte Cassino, Anglia i wrócił po 1946 r.), Zawadzki Franciszek, Danowski Konstanty, Kuczyński Antoni, Pachucki Kazimierz (był przez 5 lat w niewoli niemieckiej), Blaszko Józef (był zawodowym żołnierzem, a od 1945 r. został majorem w Ludowym Wojsku Polskim). Wywiezieni na Syberię - 10.02.1940 r. - Popowski Julian (zmarł na Syberii), żona, córka Helena i syn Stanisław (dostali się do wojska gen. W. Andersa, a później do USA) z żoną Anną (Pawełkowska), która uciekła z synkiem i ukrywała się w Sośni i Osowcu. 169 Jarosław Sokołowski Stan osób w parafii Osowiec w latach 1950-2000 Zalewski Antoni zginął rozerwany przez minę w 1945 r., córka jego była ranna i później zmarła na gruźlicę. Wasilewski Józef (był partyzantem AK) i Kuczyński Henryk współpracowali z Niemcami, a po wojnie uciekli do Niemiec. Połowa mieszkańców Płochowa wyjechała ze wsi: było 37 gospodarzy, a pozostało 13 wraz z rencistami, z tego tylko 5 gospodarzy czynnych. Źródło: badania własne . PRZECHODY Stan w roku 1950 1. Bałdyga Józef 2. Chmielewski Aleksander 3. Chmielewski Stanisław 4. Cybula Aleksander 5. Cybula Antoni 6. Cybula Bronisław 7. Cybula Robert 8. Dzięgielewski Aleksander 9. Kania Bronisław 10. Kania Józef 11. Kozikowski Jan 12. Kozłowski Bronisław 13. Kozłowski Edward 14. Ksepko Stanisław 15. Łajewski Józef 16. Łosiewicz Aleksander 17. Łosiewicz Aleksander 18. Machina Elżbieta 19. Maciorowska Anna 20. Maciorowska Anna 21. Maciorowska Julianna 22. Maciorowski Aleksander 23. Maciorowski Aleksander 170 24. Maciorowski Antoni 25. Maciorowski Antoni 26. Maciorowski Antoni 27. Maciorowski Czesław 28. Maciorowski Franciszek 29. Maciorowski Jan 30. Maciorowski Konstanty 31. Maciorowski Marceli 32. Maciorowski Stanisław 33. Maciorowski Władysław 34. Maciorowski Władysław 35. Maciorowski Władysław 36. Merski Bronisław 37. Modzelewski Jan 38. Mroczkowski Józef 39. Niedźwiedzki Władysław 40. Nieradko Stanisław 41. Nietupski Aleksander 42. Nietupski Witold 43. Nietupski Władysław 44. Organek Adam 45. Organek Aleksander 46. Popowska Helena 47. Popowski Mieczysław 48. Przyborowski Piotr 49. Radzajewski Edward 50. Stefanowicz 51. Szarnecki Aleksander 52. Szarnecki Jan 53. Szarnecki Józef 54. Szumowski Czesław 55. Szumowski Franciszek 56. Szumowski Marcin 57. Ściachowski Józef 58. Tyszkiewicz Stanisław 59. Tyszkiewicz Wacław 60. Wachulewicz Czesław 61. Witkowski Edward 62. Witkowski Franciszek 63. Witkowski Stanisław 64. Wróbel Jan 65. Wróblewski Antoni 66. Wróblewski Józef 67. Zyskowski Józef Stan w roku 2000 1. Bałdyga Mieczysław 2. Chmielewski Ferdynand 3. Cybula Antoni 4. Cybula Bronisław 5. Dąbrowski Jan 6. Jambrzycki Józef 7. Kozłowski Czesław 8. Kozłowski Edward ----- 9. Ksepko Eugeniusz 10. Łosiewicz Henryk 11. Maciorowska Anna 12. Maciorowska Genowefa 13. Maciorowski Antoni 14. Maciorowski Antoni 15. Maciorowski Henryk 16. Maciorowski Stanisław 17. Maciorowski Wacław 18. Malinowski Andrzej 19. Malinowski Marek 20. Niedźwiedzki Ryszard 21. Nieradko Stefania 22. Nietupski Antoni 23. Organek Józef 24. Popowski Jan 25. Popowski Witold 26. Przyborowski Edward 27. Radzajewski Antoni 28. Szarnecki Aleksander 29. Szarnecki Józef 30. Szumowski Aleksander 31. Tyszkiewicz Antoni 32. Tyszkiewicz Czesław 33. Wachulewicz Czesław 34. Witkowski Wojciech 35. Żałoba Bogusław 36. Zawadzki Jan 37. Zyskowski Jan We wsi Przechody w 1950 roku było 67 gospodarzy, a obecnie jest 37. Liczba ludności w Przechodach w roku 1950 wynosiła 284 osób, a w roku 2000 wynosi 124 osób. Źródło: badania własne 171 Jarosław Sokołowski Stan osób w parafii Osowiec w latach 1950-2000 WÓLKA PIASECZNA Stan w roku 1950 1. Drozdowski Antoni 2. Dworzański Józef 3. Iwanczewski Antoni 4. Jarocki Tadeusz 5. Koteński Ksawery 6. Majewski Kazimierz 7. Orłowski Józef 8. Orłowski Leonardy 9. Pawelski Antoni 10. Rafałowski Jerzy 11. Rafałowski Józef 12. Rafałowski Józef 13. Rafałowski Konstanty 14. Sadowski Ryszard 15. Skubich Jan 16. Sokołowski Antoni 17. Sokołowski Bolesław 18. Szmurło Antoni 19. Tylewski Zygmunt 20. Waśniewski Józef 21. Wojtkielewicz Jan 22. Wojtkielewicz Józef 23. Wojtkielewicz Konstanty 24. Wojtkielewicz Zofia 25. Zamierowski Zygmunt Stan w roku 2000 1. Drozdowski Leszek 2. Dworakowski Cyprian 3. Dworzański Stanisław 4. Feltowicz Janina 5. Iwanczewski Józef 6. Kierus Marzena 7. Kulesza Cyprian 8. Pawelski Sławomir 9. Rolnik Jerzy 10. Sadowski Krzysztof 11. Saletra Waldemar 12. Sokołowski Antoni 13. Sokołowski Romuald 14. Sosnowski Władysław 15. Szewczuł Stanisław 16. Szmurło Tadeusz 17. Waśniewski Waldemar 18. Wojtkielewicz Andrzej 19. Wojtkielewicz Daniel 20. Wojtkielewicz Józefa 21. Zamierowski Antoni 22. Zamierowski Zygmunt We wsi Wólka Piaseczna w 1950 roku było 25 gospodarzy, a obecnie jest 22. Źródło: badania własne Wcieleni do wojska z Wólki Piasecznej w 1939 r. - Wojtkielewicz Józef, który został ciężko ranny w czasie walki i utykał na nogę (inwalida wojenny). W czasie okupacji niemieckiej zginęły następujące osoby: 1. Drozdowski Feliks 2. Iwanczeski Eugeniusz 3. Kleszczewska Marianna 4. Orłowski Józef 5. Waśniewska Helena 6 Wojtkielewicz Adam 7. Wojtkielewicz Jan Źródło: badania własne Lucyną. Dwj ) ^ ^ ^^ fi w kraju, P°^^^łJ^ywifiziony na Syberię wraz z rodzi- nią w ręku pilnowało, żeby mktz nas me W nocy zawieźli nas do Białegostoku i do s0_ Wieźli Ł 173 172 Jarosław Sokołowski wody i trochę drzewa byśmy się ogrzali bo było bardzo zimno Nas wszystkich w wagonie było 7 rodzin, tj. ok. 34 osoby. Każdy był ciekawy dokąd nas wiozą i gdzie jesteśmy? Pewien żołnierz mówił tylko, że to jest Rosja. Wieźli nas trzy tygodnie koleją. Byliśmy traktowani jak bydło. Przewozili nas w fatalnych warunkach: toaletę stanowiła dziura wycięta w podłodze wagonu, a o kąpieli czy choćby myciu nie było mowy. Wszyscy byli załamani psychicznie. Po trzech tygodniach przywieźli nas na "koniec świata", nie było tam ludzi, ani żywego ducha. Nawet pociąg już dalej nie szedł. Do łagrów wozili nas ciągnikami. W ten trzaskający mróz dowieźli nas do miejscowości Toporok Altajski Kraj, irkuckaja obłość. Było to miejsce takie, gdzie "diabeł mówi dobranoc". Mieszkaliśmy tam w barakach ogrodzonych kolczastym drutem, które pilnowali żołnierze z bronią, żeby nikt z nas nie uciekł. Każdego ranka żołnierze pod eskortą brali dorosłych mężczyzn i kobiety do ciężkiej pracy, która polegała na ścinaniu grubych drzew. Pracowaliśmy w ciężkich warunkach, bo mróz wciąż trzymał ostry, a i śniegu było dużo. Wielu ludzi odmroziło sobie nogi, ręce, uszy i twarz. Tak toczyło się nasze życie w niepokoju: co będzie dalej? W maju, gdy zrobiło się cieplej, ludzie zaczęli chorować na zakaźne choroby: tyfus i krwawą biegunkę, spowodowane niehigienicznymi warunkami życia (brud, smród, wszy i pluskwy). Dużo dzieci i starszych poumierało z tych powodów. Tak żeśmy przetrwali przez 3 lata. Byliśmy całkowicie wykończeni. Po 3 latach przewieźli nas do miejscowości Kwitok, też do pracy w lesie, bo kto pracował, to otrzymywał 500 g chleba, dzieci zaś miały 250 g na kartki. Kto tylko mógł, to szedł do pracy, żeby tylko otrzymać więcej chleba. W czasie pobytu w Kwitoku, starszy brat Antoni poszedł na ochotnika do wojska, które organizowała Wanda Wasilewska, a myśmy nic o nim nie wiedzieli. Pewniej ciemnej nocy całą rodziną uciekliśmy z Kwitoka. Szliśmy nocami przez las, nie wiedząc dokąd idziemy. W taki 174 Stan osób w parafii Osowiec w latach 1950-2000 sposób tułaliśmy się przez 4 tygodnie nie mając żadnej nadziei na powrót do Polski. W 1943 roku, gdy rygory zelżały, znów wybraliśmy się do Polski. W jakiś sposób dotarliśmy do Nowosybirska i tam na dworcu kolejowym żeśmy przebywali tydzień, ponieważ nie mieliśmy się gdzie podziać. Spaliśmy na betonowej podłodze, nie mieliśmy co jeść, ale do Polski nie chcieli nas puścić. Rosjanie nie wiedzieli, co mają z nami zrobić, bo było nas kilka rodzin. Po pewnym czasie skierowali nas do pracy do sowchozu nr 5, który znajdował się 30 km za Barnaułem. Nie mieliśmy gdzie mieszkać, dobrze że było to w czasie lata. Nasz ojciec (Bolesław) wybudował pod górą ziemiankę i w niej wszyscy razem mieszkaliśmy do kwietnia 1946 r. W czasie pobytu w tym sowchozie wszyscy żeśmy pracowali od rana do nocy przy indykach, karmiliśmy je, sprzątaliśmy nieczystości i pracowaliśmy również w polu. Dzieci rano szły do szkoły, ale po południu do pracy. Jako wynagrodzenie otrzymywaliśmy zupę i 500 g chleba. W tym czasie było nam już trochę lepiej i lżej żyć. Do Polski żeśmy wrócili 30.04.1946 r. nie mając zupełnie nic. Nasz dom i budynki gospodarcze były spalone, ponieważ tym szlakiem przechodził front wojenny. Byli jednak dobrzy ludzie, którzy nam pomagali. Taką właśnie męczarnię żeśmy przeszli całą rodziną. I szczęśliwie wróciliśmy całą rodziną do Ojczyzny. Zawdzięczamy to Matce Bożej, która nas miała pod swoją opieką, bowiem stale się do Niej modliliśmy. Prowadzi nas Ona i teraz. Jej tylko możemy zawdzięczać to, że dziś żyjemy." 175 Jarosław Sokotowski Wiersz SYBIRAKÓW O Polsko nasza ziemio ukochana W trzydziestym dziewiątym cała krwią zalana Nie dość, że Polskę na pół rozerwali To jeszcze Polaków na Sybir zesłali 10-ty luty będziem pamiętali Gdy przyszli sowieci, gdyśmy jeszcze spali I nasze dzieci na sanie wsadzili I na główną stację nas powywozili Dwa dni polską ziemią my jechali Chociaż przez szpary my ją oglądali Trzeciego dnia sowiecka maszyna ruszyła Jakby sztyletem każdego przeszyła Oj wieźli nas, wieźli, przez całą Rosieję Zawieźli nas za druty kolczaste na Syberię I tam nas zostawili I głodem morzyli Tam nas umęczyli I do pracy ciężkiej gonili Oj dużo tam ludzi poumierało Już nigdy nie powrócą do polskiego kraju. 176 Rozdział XIV AKTUALNY SKRÓT PARAFII PW. WNIEBOWSTĄPIENIA PAŃSKIEGO W OSOWCU Adres parafii: 19-251 Osowiec, ul. Kościelna 10, woj. podlaskie Plebania: tel. (0 048) 0-86/2720412 Liczba wiernych: 764 (stan ze stycznia 2000 r.) Rodzin w parafii: 205 Księgi metrykalne (dane z roku 1999): 1. ochrzczonych (12) 2. zaślubionych (3) 3. zmarłych (13) Kronika parafialna prowadzona jest nieregularnie. Kościoły filialne: 1. Kapice - pw. św. Cyriaka 2. Przechody - p.w. św. Ap. Piotra i Pawła Do parafii należą miejscowości: 1. Białogrądy 2.Budne 3. Kapice 4. Osowiec 5. Płochowo 6. Przechody 7.Sojczyn Gradowy 8. Wólka Piaseczna Odpusty parafialne: 1. Wniebowstąpienia Pańskiego - w Osowcu 2. św. Cyriaka (8 sierpnia) i Podwyższenia Krzyża Świętego (14 września) - w Kapkach 177 Jarosław Sokołowski 3. św. Apostołów Piotra i Pawła (29 czerwca) - w Przechodach. Msze św. w niedzielę: l.o godz. 8.00 i 10.00 w Osowcu. 2.o godz. 12.00 (niedziela) Kapice/Przechody. 3. o godz. 16.00 (sobota) Kapice/Przechody. p Msze św. w dni powszednie: o godz. 7.00 w Osowcu. Nabożeństwo majowe o godz. 18.00. Różaniec w październiku o godz. 18.00. Roraty w Adwencie o godz. 7.00. Księża pochowani na cmentarzu parafialnym: 1. śp. ksiądz kanonik Kazimierz Urban (+1998). Cmentarz parafialny: 1. w Osowcu - pow. 1 ha w odległ. 0,3 km od kościoła, 2. w Kapicach - pow. 1 ha w odległ. 0,4 km od kaplicy, 3. w Przechodach - pow. 1 ha w odległ. 0,5 km od kaplicy. Tablice pamiątkowe: 1. Tablica pamiątkowa w kościele w Osowcu z czarnego marmuru (nad chrzcielnicą): PAMIĄTKA KONSEKRACJI KOŚCIOŁA (50-LECIE PARAFII) Parafia Osowiec powstała po I wojnie światowej. Kościół drewniany zniszczony został przez Niemców w 1944 r. w miejscu którego w 1949-53 został obecny zbudowany przez parafian pod kierownictwem Ks. Prób. K. Urbana. Elewaqę zewnętrzną z ogrodzeniem i wystrój wewnętrzny z polichromią, wykonane według projektu artysty plastyka J. Moczydłowskiego 1966-71 r. z ofiar parafian i gości zagranicznych staraniem Ks. Prób. Wł. Grodzkiego. Kościół i ołtarz główny konsekrowane zostały 29.IX.1971 r. przez J. E. Ks. Bpa Mikołaja Sasinowskiego Ordynariusza Łomżyńskiego. "Dla większej chwały Bożej" Jarosław Sokołowski 2. Tablica pamiątkowa z białego marmuru ku czci poległych i zamordowanych w czasie II wojny światowej (w kruch-cie kościoła): BÓG + HONOR + OJCZYZNA 1939 + 1945 W Hołdzie i Pamięci Pomordowanym Mieszkańcom Osowca Rodziny 8.12.1993 r. 180 Aktualny skrót parafii pw. Wniebowstąpienia Pańskiego w Osowcu Ofiarodawcy nowego oświetlenia Dnia 7 lutego 2000 r. została wymieniona na nową cała instalacja elektryczna w kościele w Osowcu. Poprzednią już wyeksploatowaną zastąpiło nowe oświetlenie: 6 żyrandoli z mosiądzu i drewna, 8 kinkietów ściennych - bocznych i 4 lampy halogenowe (oświetlenie ołtarzy), wykonane fabrycznie według projektu artysty staraniem księdza Jarosława Sokołow-skiego i księdza Józefa M. Dołęgi w darze z okazji Jubileuszowego Roku 2000. Ofiarodawcy oświetlenia w kościele parafialnym w Osowcu: Ks. prof. dr hab. Józef Marceli Dołęga - Warszawa - Łomża Ks. dr Jarosław Sokołowski - Łomża Ks. kanonik major Romuald Wiesław Czajewski - Orzysz Barbara i Romuald Sokołowscy - Wólka Piaseczna Renata i Kazimierz Sokołowscy - Chicago (USA) Anna i Jacek Sokołowscy - Bergamo (Italia) p. Bernard Szymański - Łomża Inne ofiary i inni ofiarodawcy: 1. Monstrancja do kościoła: p. Władysława Adasiewicz i p. Kazimiera Kuberska z Osowca oraz p. Teresa Kuczyńska i p. Halina Zawadzka z Płochowa. 2. Baldachim, dywan i chodniki do kościoła: p. Zofia Kuberska (Sokołowska) i p. Jadwiga Sokołowska z Osowca. 3. Kielich, ornaty i przybory do chrztu dzieci w kościele: p. Maria Sokołowska i p. Hieronima Skubich. 4. Dywan do zakrystii i welon do monstrancji: p. Helena Guzowska. 181 ZAKOŃCZENIE Niniejsza publikaqa książkowa obejmuje ogólną charakterystykę położenia Osowca, zabytki kultury materialnej, przyrodniczej (Park Narodowy), rys historyczny parafii Osowiec, historię budowy drewnianego kościoła w Osowcu, kalendarium parafii Osowiec, dzieje kościoła w Kapicach i Przechodach, proboszczowie parafii Osowiec, biogramy księży pochodzących z parafii Osowiec, świadectwa ludzi żyjących o proboszczach i parafii, zasłużeni mieszkańcy parafii, stan ludności parafii w 1950 r. i 2000 r. oraz aktualny skrót o parafii pw. Wniebowstąpienia Pańskiego w Osowcu. Do opracowania tej publikacji o parafii Osowiec w środowisku społecznym i przyrodniczym skłoniło mnie zainteresowanie dziejami rodzinnych stron, jak również względy uczuciowe. Niestety, zachowało się niewiele źródeł dotyczących parafii Osowiec. Akta w każdej parafii można podzielić na dwie grupy: akta parafialne i akta ogólne. Pierwsze zawierają akta dotyczące poszczególnych parafii, historię ich powstania, dokumenty erekcyjne parafii, inwentarze, korespondencje, wizyty generalne biskupów, a także wizytacje dziekańskie. Na szczególną uwagę zasługują ankiety wizytacyjne, które są źródłem wiadomości o dziejach parafii, kościoła, topografii parafii z wyróżnieniem wsi i ilości parafian, a także uposażenie duchowieństwa. Szeroko ukazują służbę Bożą w parafii, życie sakramentalne oraz porządek nabożeństw. Przed każdą wizytacją w parafii biskupi wysyłali do proboszczów pytania wizytacyjne, na które duszpasterze mieli dać odpowiedź i ankiety przesłać do Konsystorza w Łomży. Po skończonej wizytacji biskupi pisali dekrety informacyjne, w których przedstawiali swoje zarządzenia dotyczące porządku 188 Zakończenie nabożeństw, a także zobowiązywali proboszczów do dokonania koniecznych zmian i napraw stanu materialnego kościoła czy plebanii. W aktach parafii Osowiec, Kapice i Przechody zachowały się ankiety wizytacyjne. Drugą grupę stanowią akta ogólne. Wśród nich znajdują się akta dotyczące nabożeństw parafialnych. Są tam rozporządzenia poszczególnych biskupów odnoszące się do wprowadzania różnych nabożeństw w parafii. Inne zbiory akt ogólnych to indulty wystawienia Najświętszego Sakramentu, listy pasterskie biskupów, ankiety pytań i odpowiedzi dotyczących życia religijnego parafii, wizytacje dziekańskie. Niniejsza praca uwzględnia także źródła drukowane i opracowania odnoszące się do regionów: Mazowsza, Mazur i Podlasia. W tej pracy zawarty jest zarys dziejów parafii Osowiec w środowisku społecznym i przyrodniczym. Liczba ludności z 1000 osób w 1918 r. i 1418 osób w 1939 r. spadła do 764 w roku 2000. Głównym źródłem utrzymania ludności było i jest rolnictwo. Na terenie omawianej parafii nie ma wzmianek o zamieszkiwaniu żydów, prawosławnych i protestantów. Od 1918 r. do 2000 r. w parafii Osowiec pracowało trzynastu proboszczów. Do pomocy w parafii nie posiadali oni wikariuszy. Wszystkie dzieci w parafii po urodzeniu otrzymywały chrzest święty. Bierzmowania udzielali biskupi tylko w niektórych okresach, np. z okazji wizytowania parafii. Spowiedź wielkanocną wierni odprawiali systematycznie. W innych okresach roku kościelnego również przystępowali do sakramentów świętych. Na szczególną uwagę zasługuje czterdziestogodzinne nabożeństwo. Przy wystawieniu Najświętszego Sakramentu śpiewano suplikacje. W okresie Wielkiego Postu odprawiano nabożeństwa pasyjne, zwane Gorzkimi Żalami. Celebrowano także nowennę do Ducha Świętego przed wystawionym Najświętszym Sakramentem. W parafii odbywały się również nabożeństwa majowe, czerwcowe i październikowe. Największą popularnością cieszyło się nabożeństwo różańcowe. 189 Jarosław Sokołowski W minionych latach podstawą utrzymania duchowieństwa była ziemia. Wierni byli też zobowiązani do składania ofiar na rzecz parafii. Przez cały omawiany okres księża proboszczowie korzystali z ofiar parafian za spełniane posługi duszpasterskie tzw. "iura stolae". Omawiana parafia należała do średnio zamożnych w dekanacie Grajewo. W tym miejscu niech mi będzie wolno raz jeszcze gorąco i bardzo serdecznie podziękować tym wszystkim osobom duchownym, jak również i świeckim, którzy w jakikolwiek sposób przyczynili się do powstania niniejszej publikacji. Wszystkim składam serdeczne podziękowanie. DIECEZJA ŁOMŻYŃSKA (•) sisdliba dicL«zji ------ grorticodik. (•) dikanot ------gr • parafia łComorowo ¦.błusododto .\ OSTR«SWMAZ «l . • .¦•- • I Andrzcjawb / « ¦ • V. • Z'-. -Dąbrowa -D^brawkaKoic: " i "' ''ttod 190 BIBLIOGRAFIA Acta Consistorii Generalis Sejnensis seu Augustoviensis - Acta personalia. j Akta parafii Białaszewo z Archiwum Diecezjalnego w Łomży. Akta parafii Kapice dekanatu Wąsoskiego z Archiwum Diecezjalnego w Łomży. Akta parafii Osowiec dekanatu Wąsoskiego z Archiwum Diecezjalnego w Łomży. Akta parafii Przechody dekanatu Wąsoskiego z Archiwum Diecezjalnego w Łomży. Akta osobowe proboszczów pracujących w parafiach: Kapice, Osowiec, Przechody z Archiwum Diecezjalnego w Łomży. Akta parafialne z archiwum parafialnego w Osowcu. Bakun E., Barwijuk A., Szyszkowska A., Województwo białostockie, zarys geograficzno-gospodarczy, Warszawa 1960. Biebrzański Park Narodowy, opis przyrodniczy, mapa przyrodniczo-turystyczna, Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska 1998. Biernacka M., Wsie drobnoszlacheckie na Mazowszu i Podlasiu, PAN, Ossolineum 1966. Czerwiński A., Lasy na torfowiskach w Kotlinie Biebrzańskiej i perspektywy ich rozwoju a aspekcie produkcyjnym i ochrony środowiska, w: Zeszyty Problemowe Podstawowych Nauk Rolniczych 1990. Czubiński Z., Rezerwaty przyrody w Polsce, Warszawa 1977. Dobroński A., Łomżyńskie w dziejach Polski, w: Nauka i praktyka, nr 3, Białystok 1979. Dokumenty z archiwum parafialnego w Osowcu. Dolina Biebrzy, w: Informacje o Biebrzańskim Parku Narodowym i Gminach, Goniądz 1995. 191 Jarosław Sokołowski Dołęga J.M., Znak-język-symbol. Z podstawowych zagadnień komunikacji, ATK, Warszawa 1981. Dołęga J.M., Człowiek w zagrożonym środowisku, ATK, Warszawa 1993. Dyrcz A., Witkowski J., Ptasi raj nad Biebrzą, w: Przyroda Polski, nr 7/8 (1981). Elenchus cleri saecularis ac regularis diocesis Sejnensis seu Augu-stoviensis pro annis Domini 1913, 1914, 1915, 1918, 1920, 1924. Elenchus cleri saecularis ac regularis et ecclesiarum diocesis Łomżensis pro annis Domini 1925 - 1939. Encyklopedia Powszechna, PWN, Warszawa 1983. Fragment mapy Polski, wydanie turystyczne, Warszawa 1995. Gawłowska }., Gawlowska M., Parki narodowe, obszary chronionego krajobrazu, rezerwaty i pomniki przyrody żywej w Polsce, w: Ochrona środowiska przyrodniczego człowieka, pod red. W. Szafer, Warszawa 1973. Gębczyńska Z., Raczyński }., Ile jest zwierzyny w Biebrzańskim Parku Narodowym?, w: Parki Narodowe, nr 1 (1997). Godlewska D., Chętnikowa J., Łomża i okolice, Warszawa 1976. Goleń J., Lityński M., Biebrza, szlak wodny z Sidrą, Warszawa 1998. Indeka L., Karaczun Z.M., Człowiek i środowisko przyrodnicze, Warszawa 1995. Informator Archeologiczny 1967-1985. Instytut Historii Kultury Materialnej PAN, Muzeum Okręgowe w Łomży. Jagusiewicz A., Turystyka na Bagnach Biebrzańskich, w: Aura, nr 9 (1985). Jasińska Z., Ziemia Białostocka, Kraków 1977. Jasnowski M., Znaczenie torfowisk w Polsce i ich ochrona, w: Ochrona i kształtowanie środowiska przyrodniczego, Warszawa 1978. Jemielity W., Diecezja augustowska czyli sejneńska w latach 1818-1872, Lublin 1972. Jemielity W., Powstanie diecezji łomżyńskiej w: Schematyzm ju- 192 Bibliografia bileuszowy Diecezji Łomżyńskiej 1925-1975, Łomża 1975. Jemielity W., Diecezja Łomżyńska, Łomża 1990. Jemielity W., Dekanat Grajewski, Łomża 1989. Jerulank W., Zarys historii 9. PSK im. K. Pułaskiego w Grajewie, Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Grajewskiej, Grajewo 1989. Kaczyńska E., Powiat szczuczyński 1866-1914. Życie gospodarcze i społeczne, w: Studia i materiały do dziejów powiatu grajewskiego, Warszawa 1975. Kałamajska-Saed M., Kolno, Grajewo i okolice, Warszawa 1988. Kłosowscy G. St. T., Biebrza kraina moczarów, Warszawa 1994. Kłosowscy G. St. T., Ptaki Biebrzańskich Bagien, Warszawa 1991. Komenda E., Źródło zagrożeń doliny Biebrzy, w: Przyroda Ojczysta, z. 6 (1986). Kondracki J., Polska północno-wschodnia, Warszawa 1972. Kossowska-Cezak U., Olszewski K., Przybylska G., Klimat Kotliny Biebrzańskiej, w: Bagna Biebrzańskie, Warszawa 1991. Kozicki S., Tam, gdzie woda najczystsza, Warszawa 1980. Łukomski ]., Solidarność człowieka z przyrodą, Radom 1994. Maciejewski S., Wiosna w dolinie Biebrzy, w: Aura, nr 5 (1995). Maciejewski S., W krainie Biebrzy. Przewodnik po Biebrzańskim Parku Narodowym, Suwałki 1996. Mapa przyrodnicza - Bagna Biebrzańskie, Białystok 1992. Mapa przyrodnicza - Biebrzański Park Narodowy, Białystok 1996. Nicewicz Cz., Województwo Łomżyńskie. Przewodnik, Łomża 1991. Okruszko H., Bagna Biebrzańskie, w: Aura, nr 2 (1979). Ordo Divini Officii ad usum Diocesis Łomżensis pro anno domini 1921-39. Osowieckim szlakiem, miesięcznik historyczno-przyrodniczy z lat 1994-95. Ostański M., Wasiński Z., Kowalski J., Bagna Biebrzańskie - raj zwierząt, w: Królestwo przyrody, nr 1 (1997). Paczulski R., Prawo ochrony środowiska, Bydgoszcz 1996. Pałczyński A., Bagna Jaćwieskie. Pradolina Biebrzy, Warszawa 1975. 193 Jarosław Sokołowski Pałczyński A., Bagna Biebrzańskie, Warszawa 1988. "Perła na Bagnach", w: Życie - środowisko, 31.12.1993-2.01.1994, Parki Narodowe. Plan urządzania rezerwatów przyrody 1989-98. Biuro Urządzenia Lasu i Geodezji Leśnej w Białymstoku, Łomża 1990. Pluta-Czachowski K., Wujek W., Walki obronne 18. Dywizji Piechoty w wojnie obronnej 1939 r., w: Przegląd Wojskowo-Historyczny, nr 3 (1985); nr 3 (1986). Pluta-Czachowski K., Wujek W., Walki odwrotowe 18. Dywizji Piechoty w czasie wojny obronnej 1939 r., w: Przegląd Woj-skowo-Historyczny nr 3 (1974). Podziewski J., Na pojaćwieskich rubieżach, Białystok 1985. Praca zbiorowa, Łomża i województwo. Krajobraz i architektura, Warszawa 1984. Praca zbiorowa, Województwo łomżyńskie - Vademecum, KAW 1981. Przewodnik po Polsce, Sport i Turystyka 1977. Przewodnik po Terenowym Ośrodku Edukacyjnym w Osowcu, Osowiec 1995. Radecki W., Mały słownik wiedzy obywatelskiej o ochronie środowiska, Wrocław 1988. Rąkowski G., Bagna Biebrzańskie, Warszawa 1983. Rocznik Diecezji Łomżyńskiej 1985, Łomża 1985. Rocznik Diecezji Łomżyńskiej 1995, Łomża 1995. Rubricełla sive Ordo Divini Officii ad usum diocesis seinensis seu augustoviensis pro anno Domini 1918-20. Rudnicki J., Zabytki ziemi łomżyńskiej, Rajgród 1998. Samojlik M., Szlakiem urokliwośd biebrzańskiej, Przewodnik, Agenqa Turystyczno-Wydawnicza "Biebrza", Dąbrowa Białostocka 1999. Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, pod red. F. Sulimier-ski, t. I, Warszawa 1880. Sokołowski A., Badania nad rozmieszczeniem roślin naczyniowych w województwie białostockim, w: Wiadomości Botaniczne, t. 16 (1972). 194 Bibliografia Sokołowski A., Przyroda województwa łomżyńskiego, opis przyrodniczy województwa łomżyńskiego ze wskazaniem obszarów wymagających ochrony prawnej. Pod kierownictwem prof. Aleksandra W. Sokołowskiego, Łomża 1993. Sokołowski Z., Województwo białostockie. Przewodnik, Warszawa 1972. Szczęsny T., Ochrona przyrody i krajobrazu, Warszawa 1982. Śleszyński M., Polska Północno-Wschodnia, Przewodnik Kajakowy, Białystok 1996. Tyszkiewicz ]., Mazowsze północno-wschodnie we wczesnym średniowieczu, Warszawa 1974. Uchwała nr 10/46/1982 WRN w Łomży z 27.04.1982 w sprawie wyznaczenia obszarów krajobrazu chronionego na terenie województwa łomżyńskiego, Urząd Wojewódzki w Łomży. Umiński T., Ekologia, środowisko, przyroda, Warszawa 1995. Walczak M., Lubelska T., Samorzewska M., Obszary chronione w Polsce, Warszawa 1993. Wap A., Twierdza Osowiec, Zarys dziejów, Białystok 1994. Wiszniewski J., Zarys dziejów osadnictwa wiejskiego na wschodniej części województwa białostockiego do połowy XVII w., Białystok 1964. Wiśniewski J., Dzieje osadnictwa w powiecie grajewskim do połowy XVI w., w: Studia i materiały do dziejów powiatu grajewskiego, Warszawa 1975. Wiśniewski J., Początek i rozwój osadnictwa w ziemi łomżyńskiej w końcu XIV i XV w., w: Studia Łomżyńskie, 1.1, Warszawa 1989. Wolff A., Ziemia łomżyńska w średniowieczu, Łomża 1988. Wódź }., Problemy świadomości ekologicznej, Katowice 1990. Żarski-Zajdler W., Ruch oporu w latach 1939-44 na Białostoc- czyźnie, t. I-IV, Warszawa 1966. Żbikowski S., Dzieje parafii Białaszewo w latach 1818-1925, Łomża 1986. 195 INDEKS OSÓB Adasiewicz Aleksander 162, 164 Adasiewicz Alfons 168 Adasiewicz Cyprian 164 Adasiewicz Eugeniusz 166 Adasiewicz Franciszek 164 Adasiewicz Jan 162, 164, 166 Adasiewicz Jerzy 166 Adasiewicz Józef 70, 71, 153 Adasiewicz Ludwik 164, 166, 167 Adasiewicz Marianna 143 Adasiewicz Romuald 164 Adasiewicz Stanisław 159, 164 Adasiewicz Wiesław 166 Adasiewicz Witold 164 Adasiewicz Władysława 181 Aleksander II 41 Ambroziak Radzisław 141 Andrzej Firlej 37 Andrzejewska Feliksa 167 Bachucki B. 162 Bagiński Szymon 111,112, 118 Bałdyga Andrzej 161 Bałdyga Bolesław 160 Bałdyga Eugeniusz 160 Bałdyga Henryk 160 Bałdyga Irena 161 - . Bałdyga Ireneusz 161 Bałdyga Jan 161 Bałdyga Józef 170 Bałdyga Kazimierz 160 Bałdyga Leszek 161 Bałdyga Mieczysław 171 Bałdyga Piotr 160 Bałdyga Sławomir 161 Bebłowski Stanisław 162 Bednarowicz Aleksander 164 Bednarowicz Marian 160 Belica Edward 161 Bensch Teodor 132 Betto Henryk 147 Białek Ludwik 133 Biskupski Stefan 132 Blaszko Bogusław 169 Blaszko Feliks 164, 168 Blaszko Franciszek 169 Blaszko Józef 169 Blaszko Ryszard 169 Bona, Królowa 24 Borzuchowski Edmund 71, 78, 83, 129, 145, 146, 148, 149 Borzykowska Elżbieta 34 Braczko Bolesław 8, 94, 129, 154 Budny Bolesław 161 Budny Czesław 161 Budny Jerzy 162 Budny Ludwik 161 Budny Paweł 162 Budny Roman 161 Budny Stanisław 161, 162 Bujnicki Nestor 41 Bujnowski Edmund 159, 162 Buszta Dominik 146 Castanio Jose 140 Chabowska Zofia 164 196 Indeks osób Chmielewski Aleksander 170 Chmielewski Ferdynand 128,171 Chmielewski Piotr 128 Chmielewski Stanisław 170 j Chmurzyński Jerzy 136 Chojnowski 154 Chrulewicz Aleksy 111,113,120 Chrzanowski 144 Chyliński Eugeniusz 93 Ciszewski A. 162 Ciszewski Henryk 164 Ciużycka Helena 160 ; Ciużycki Mieczysław 161 > Cybula Aleksander 170 ¦.••.. Cybula Antoni 170, 171 Cybula Bronisław 170, 171A Cybula F. 162 Cybula Robert 170 Cybulska Paulina 167 Cybulska Zofia 143 Cybulski Aleksander 167 \ Cybulski Andrzej 166 Cybulski Antoni 166 Cybulski Edward 161 Cybulski Grzegorz 166 Cybulski Izydor 160 Cybulski Jan 144, 164 Cybulski Jerzy 164 Cybulski Konstanty 143,151,159, 164, 166 Cybulski Zenon 161 Cybulski Zygmunt 166 Czajewski Jan 161 Czajewski Romuald Wiesław 130, 135,181,211 Czajko Tadeusz 160 Damiński Zygmunt 120 Daniło 33 Danowski Eugeniusz 162 > Danowski Franciszek 161 Danowski Henryk 161 Danowski Izydor 169 Danowski Jan 162 Danowski Józef 162 Danowski Konstanty 169 Danowski Leszek 161 Danowski Teodor 161 Dąbrowski 49 Dąbrowski Jan 171 :i Dębek Ryszard 100 Dołęga Józef Marceli 8, 9, 89, 117, 136, 137, 138, 142, 159, 181, 211 Dołęga Piotr 161 Domański 77 Downarowicz Stanisław 34 Drozd 162 Drozd B. 162 Drozd Helena 164 - Drozd Henryk 164 Drozd K. 162 Drozd Stanisław 164 Drozd W. 162 Drozdowski Antoni 160,172 Drozdowski Edward 161 Drozdowski Feliks 172 Drozdowski Jan 160 Drozdowski Leszek 172 Drzazga Józef 134 - Dworakowski Cyprian 172 Dworzański Józef 172 Dworzański Stanisław 172 Dziakiewicz A. 162 Dzięga Andrzej 142 Dzięgielewski Aleksander 170 197 Jarosław Sokołowski Fajkowska Rozalia (Sokolowska) 143 Falco Pius 146 Falkowski Czesław 76, 91, 92, 94, 97, 116, 136, 148 Fedorowicz Franciszka 167 Feltowicz Janina 172 Fiedorowicz 162 Fiedorowicz Dominik 164 Fiedorowicz J. 162 Fiedorowicz Jerzy 166 Formus Wacław 161 Gangoiti Benito 140 Gawędzki Antoni 162 Gawędzki Kazimierz 161 Gawędzki Piotr 161 Gawędzki Roman 162 Gąsowski Andrzej 8, 96, 129, 154, 155, 158 Gicewicz Edward 130 Gloger Zygmunt 35 Godlewski Aleksander 136 Goliszewska Janina (Sokołowska) 173 Goluch Ryszard 161 Goluch Stefan 160 Gosiewski Donat 162 Gosiewski Józef 161 Gosiewski Witold 161 Grajewski Jan 128 Grodzki Władysław 72, 91, 116, 124, 129, 153,155, 178, 211 Grudzińska Stanisława 135 Gryżewski E. 162 Gryżewski Lech 164 Grzybowski Zbigniew 166 Guzowska Helena 181 Guzowska Marianna 162 Guzowski Aleksander 161 Guzowski Bolesław 149, 162 Guzowski Edward 161 Guzowski Jan 161 Guzowski Tadeusz 162 Hossbach 33 Innocenty IV 24 Iwanczewski Eugeniusz 172 Iwanczewski Antoni 172 Iwanczewski Józef 172 Jabłoński Filip 144 Jabłoński Jan 164 Jabłoński Józef 164 Jałbrzykowski Romuald 66, 108, 123 Jambrzycki Andrzej 164 Jambrzycki Jerzy 166 Jambrzycki Józef 171 Jan Paweł II 8, 66 Jankowski Henryk 141 Janowicz Antoni 74, 78, 83, 122, 129,130, 145, 148 Janucik Józef 111,115,120,122 Jarocki Tadeusz 172 Jastrzębski Stanisław 111, 113,118 Jaworski Marian 136 Jegliński Aleksander 168 Jegliński Bolesław 164 Jegliński Franciszek 164 Jegliński Henryk 164 Jegliński Jan 168 Jegliński Waldemar 166 Jembrzycki 162 198 Indeks osób •J Kacperski Edward 164,166 Kacperski Julian 144 Kacperski Paweł 144, 164,166 Kaczmarczyk Edward 99, 116, 128, 129, 155, 211 Kaczyński Tadeusz 101,129, 155 Kania Aleksander 120 Kania Bronisław 170 Kania Józef 170 Kapkowski Zygmunt 93 Kapusta Antoni 156 Karol XII 39 Karpiński Jerzy 130,164 Karwowski Klemens 92,125, 129, 153 Kierus Marzena 172 Kin 122 Kisielewski F. 162 Kisielewski Franciszek 111 Kleszczewska Marianna 172 Kłosowscy Grzegorz i Tomasz 15, 18, 38, 57, 59 Kłósak Kazimierz 136 Kochanowski Aleksander 168 Kochanowski Edward 165 Kochanowski Feliks 165 Kochanowski Franciszek 151,165 Kochanowski Jan 165, 166,168 Kochanowski Józef 165 Kochanowski Kazimierz 166 Kochanowski Ryszard 166 Kochanowski Wiesław 166 Kochanowski Witold 166 Kochanowski Wojciech 143 Koćmierowski Stanisław 108, 111, 118 Konopka Stanisław 164 Konopko A. 162 Konopko Hieronim 161 Konopko Józef 161 Konopko Mieczysław 160 Konopko Stanisław 160 Konopko Wiktor 30, 33 Kop Jan 152 Koteński Ksawery 172 Kozikowski B. 162 Kozikowski Jan 120,170 Kozikowski Stanisław 161 Kozłowski Bronisław 170 Kozłowski Czesław 128,171 Kozłowski Edward 170,171 Krasnoborski A. 162 Krasnoborski J. 162 Krasnoborski Lech 164 Krassowski Rościsław 41 Ksepko Czesław 165 Ksepko Eugeniusz 171 Ksepko H. 162 Ksepko M. 162 Ksepko Ryszard 164 Ksepko Stanisław 170 Kubacki Izydor 165 Kuberska Kazimiera 143,181 Kuberska Zofia 181 Kuberski Alojzy 165 Kuberski Antoni 165 Kuberski Franciszek 144 Kuberski Jan 165 Kuberski Józef 168 s Kuberski Marceli 144 Kuberski Stanisław 165 Kuberski Tadeusz 165 Kubrak Janusz 102, 129,155 Kuczyńska Teresa 181 Kuczyński162 199 Jarosław Sokołowski Kuczyński Antoni 149, 150, 163, 169 Kuczyński Bolesław 169 Kuczyński Eugeniusz 151, 152, 154, 159, 169 Kuczyński Feliks 159, 169 Kuczyński Franciszek 144, 168 Kuczyński Henryk 164,170 Kuczyński Józef 165, 168, 169 Kuczyński Kazimierz 169 Kuczyński Lech 166 Kuczyński Leon 169 Kuczyński S. 163 Kuczyński Witold 169 Kuczyński Władysław 168, 169 Kuczyński Włodzimierz 165 Kukowska Agnieszka 169 Kukowski Adam 169 Kukowski Jan 98, 139, 159 Kulbat Henryk 115 Kulesza Cyprian 172 Kuźmin Jan 165 Kuźmin Zenon 166 Kwieciński Albin 169 Kwieciński Aleksander 169 Lapot Józef 132 Laskowski Andrzej 161 Lechociński Edward 168 Lechociński Jan 165 Lechociński Władysław 168 . , Lewkowski 145 Lis Marian 111, 114, 120 Łajewska Antonina 161 Łajewska Leokadia 161 Łajewski Adam 159, 160 Łajewski Aleksander 160 Łajewski Antoni 160 Łajewski Bronisław 150, 160 Łajewski Ferdynand 161 Łajewski Franciszek 160 Łajewski Józef 170 Łajewski Marian 160 Łajewski Mieczysław 161 Łajewski Przemysław 161 Łajewski Tadeusz 161 Łączyński Józef 34 Łępicki Bronisław 162 Łosiewicz A. 163 Łosiewicz Aleksander 165, 170 Łosiewicz Andrzej 166 Łosiewicz Antoni 165 Łosiewicz Henryk 128, 168,171 Łosiewicz Józef 165, 168 Łosiewicz Stanisław 166 Łosiewicz Tomasz 160 Luba Franciszek 67, 68, 71, 79, 80, 81, 129, 143 Łukomski Stanisław Kostka 69, 73, 75, 84, 85, 90, 94, 109, 110, 122, 126, 145, 150 Machina Elżbieta 170 Maciorowska Anna 170, 171 Maciorowska Genowefa 171 Maciorowska Julianna 170 Maciorowski Aleksander 160,165, 166, 170 Maciorowski Andrzej 166 Maciorowski Antoni 170, 171 Maciorowski Czesław 160, 170 Maciorowski Franciszek 170 Maciorowski Henryk 171 Maciorowski Jan 120, 170 Maciorowski Konstanty 170 200 Indeks osób Maciorowski Marceli 170 Maciorowski Stanisław 170, 171 Maciorowski Wacław 171 Maciorowski Władysław 170 Majewski Kazimierz 172 Majkowski Hilary 111, 113, 114, 118 Malesiński Antoni 145 Malinowski Andrzej 171 Malinowski Marek 171 Markowski Aleksander 165 Markowski Czesław 165 Markowski Franciszek 165 Markowski Henryk 168 Markowski Jan 166 Markowski Tomasz 168 Matkowski Henryk 132 Merski A. 163 Merski Bronisław 170 Metelski Eugeniusz 165 Mierzejewski A. 163 Mierzejewski Walenty 164 Mieszko I 22 Mikulski A. 163 Mikulski W. 163 Miller Eugeniusz 164 MillerG. 163 Miller L. 163 Milutin Dymitr 41 Miziński Alfred 168 Miziński Alojzy 165 Miziński Antoni 167 Miziński Czesław 166 Miziński Feliks 165 Miziński Henryk 168 Miziński Jerzy 166 Miziński Kazimierz 166 Miziński Stanisław 165 Miziński Stefan 165 Miziński Tomasz 168 Moczydłowski Jan 157 Modzelewski Jan 166, 170 Modzelewski Kazimierz 164 Morawiec Edmund 137 Mościcki Aleksander 72, 156 Mr oczko wski Józef 170 Mroziewski Lucjan 165 Mścichowski 159 Mścichowski Antoni 169 Mścichowski Hipolit 169 Mścichowski Władysław 169 Murawski Jan 107, 111, 114, 120, 121 Napoleon Bonaparte 26 Niedźwiecki Faranciszek 165, 167 Niedźwiedzki Ryszard 166, 171 Niedźwiedzki Władysław 170 Nieradko Stanisław 170 Nieradko Stefania 171 Nietupski 163 Nietupski Aleksander 170 Nietupski Antoni 171 Nietupski Witold 170 Nietupski Władysław 170 Nowalijczyk Krzysztof 161 Nowowiejski Antoni Julian 146 Okrasa Dobiesław 33 Olechowska Jadwiga 161 Olszewski Stanisław 137 Organek Adam 170 Organek Aleksander 170 Organek Bolesław 165 Organek Józef 171 Orłowska 163 201 Jarosław Sokołowski Orłowski A. 163 Orłowski Edward 50 Orłowski Ireneusz 164 Orłowski J. 163 Orłowski Józef 172 Orłowski Leonardy 172 Orzechowski Bolesław 120 Ostapkowicz Franciszek 168 Ostapkowicz Kazimiera 167 Ostapkowicz Witold 165 Pachucka 163 Pachucki A. 163 Pachucki Adolf 169 Pachucki B.163 Pachucki Cz. 163 Pachucki Franciszek 160 Pachucki H. 163 Pachucki Jan 164 Pachucki Józef 160 Pachucki Kazimierz 169 Pachucki Roman 164 Pachucki Ryszard 164 Pachucki S. 163 Pachucki W. 163 Pachucki Z. 163 Pachucki Zygmunt 164 Paetz Juliusz 88, 101, 125, 127, 128, 139, 140 Pałczyński Adam 31, 51 Paniczko Wacław 160 Pawelski Antoni 172 Pawelski Sławomir 172 Pawełkowska Anna 169 Pawełkowska Emilia 167 Pawełkowski Antoni 149, 150, 151, 152, 159, 165 Pawełkowski Apolinary 165 Pawełkowski Dionizy 165 Pawełkowski Edward 165 Pawełkowski Eugeniusz 168 Pawełkowski Franciszek 165 Pawełkowski Grzegorz 166 Pawełkowski Konstanty 165 Pawełkowski Marceli 167 Pawełkowski Marian 166 Pawełkowski Stanisław 166 Perzanowska Stefania 164 Perzanowski W. 163 Pestka Małgorzata 164 Piekarski Ignacy 105 Piłko Ryszard 166 Pius VI 65 Pius VII 65 Pius XI 65, 146 Pogorzelski Franciszek 72, 90, 129, 152, 153, 156 Popowska F. 163 Popowska Helena 170 Popowska M. 163 Popowski A. 163 Popowski F. 163 Popowski G. 163 Popowski Jan 171 Popowski Józef 164 Popowski Julian 169 Popowski Mieczysław 164,170 Popowski Wacław 163, 164 Popowski Witold 171 Potocki Jan 34 Prądzyński Ignacy 61, 63 Prochalski 150 Przybórowski Edward 171 Przyborowski Piotr 170 202 Indeks osób Radzajewski Antoni 171 Radzajewski Edward 171 Rafałowski Aleksander 70, 71, Rafałowski Jerzy 172 Rafałowski Józef 172 Rafałowski Konstanty 172 Rafałowski M. 163 Rakowski Antoni 169 Ramotowski Konstanty 32, 35 Rawa Bronisław 162 Rawa Fabian 162 Rawa Jan 162 r: Rawa Konstanty 70, 71, 161 Rawa Mieczysław 161 Rawa Tadeusz 162 Rawa Tomasz 162 Rawa Witold 161 Rogiński 159 Rogiński Bolesław 160 Rolnik Jerzy 172 Roszko Bolesław 161 Roszko Janina 162 Roszko Józef 162 Roszkowski Antoni 157 Ruszkiewicz 112 Rydzewski Jakub 34 Saciłowski Bronisław 160 Saciłowski Władysław 161 Sadowski Krzysztof 172 Sadowski Ryszard 172 Saletra Waldemar 172 Samsel Edward 91 Sanchis Josemaria 140 Sasinowski Mikołaj 72, 88, 93, 99, 102, 125, 158, 178 Sawicka 163 Sienkiewicz Tomasz 165 Skała Lech 125 Skorulski Kazimierz 8 Skowroński Bolesław 49 Skrodzki Stanisław 94 Skubich 159 Skubich Alfred 162 Skubich Helena 161 Skubich Hieronima 181 Skubich Jan 172 Skubich Lucjan 160 Skubich Mieczysław 162 Skubich Stanisław 162 Skubich Władysław 162 Skubich Zygmunt 162 Sobolewska Zofia 165 Sobolewski Franciszek 168 Sobótka Jan 93 Sokołowska Anna 181 Sokołowska Apolonia (Krzyżań- ska) 173 Sokołowska Barbara 181, 211 Sokołowska Jadwiga (Banach) 173 Sokołowska Jadwiga 181 Sokołowska Lucyna (Waszczyk) 173 Sokołowska Maria 181 Sokołowska Marianna 143,144 Sokołowska Renata 181 Sokołowski 163 Sokołowski Adam 164 Sokołowski Antoni 166, 172, 173 Sokołowski Bolesław 111,172,173 Sokołowski Czesław 162 Sokołowski Edward 173 Sokołowski Franciszek 111, 112, 118, 123, 124 Sokołowski Jacek Jan 181 203 Jarosław Sokołowski Sokołowski Jan 162 Sokołowski Jarosław 98, 139, 159, 181, 211 Sokołowski Kazimierz 151, 165, 181 Sokołowski Marceli 111 Sokołowski Mariusz 164 Sokołowski Romuald 172, 173, 181, 211 Sokołowski Sławomir 164 Sokołowski Stanisław 159 Sokołowski Teofil 162 Sokół A. 163 Sokół F. 163 Sokół J. 163 Sokół Jan 163 Sołowianiuk Jan 89 Sosnowski Władysław 172 Stachelska Ewa 99 Stefanek Stanisław 100 Stefanowicz 171 Stęporowski 163 Stonert Henryk 137 Stryjecki 151, 152 Szaciłowski J. 163 Szarnecki Aleksander 171 Szarnecki Jan 171 Szarnecki Józef 171 Szarucki Antoni 151, 165 Szczuka Stanisław Antoni 34 Szewczul Stanisław 172 Szmurło Antoni 172 Szmurło Tadeusz 172 Szóstek Andrzej 142 Sztachelska Genowefa 161 Sztachelski A. 163 Sztachelski Aleksander 164 Sztachelski Antoni 160 Sztachelski F. 163 Sztachelski Franciszek 111 Sztachelski Jerzy 161 Sztachelski Józef 160 Sztachelski Mariusz 161 Sztachelski Stanisław 160 Sztachelski Telesfor 160 Szumowski Aleksander 171 Szumowski Czesław 171 Szumowski Franciszek 171 Szumowski Marcin 171 Szymański Bernard 181, 211 Szymkiewicz 121 Szymkiewicz Józef 165 Szymkiewicz Mariusz 166 Sciachowski Józef 171 Sliwiński Andrzej 160 Sliwiński Bronisław 160 Sliwiński Dionizy 161 Sliwiński Henryk 160 Sliwiński Karol 161 Sliwiński Stanisław 160 Śliwowski Tadeusz 127 Swiacki 29, 33 Swiderski Jakub 34 Swiderski Maciej 34 Świerzbiński 154 Torebko Jan 165, 168 Trojanowski Aleksander 165, 168 Trojanowski Edward 168 Trojanowski Henryk 166 Trojanowski Jan 165 Trojanowski Marian 165 Trojanowski Mieczysław 168 Trojanowski Władysław. 152, 165 Trzasko wski 163 204 Indeks osób Trzaśkowski Eugeniusz 165 Trzaśkowski Franciszek 160 Trzaśkowski Zenon 166 Trześkowski Bogdan 161 Tuziński Ignacy 111,114,120,121 Tylewski Zygmunt 172 Tymiński Tomasz 99 Tynecki163 Tyszkajan94 Tyszkiewicz A. 163 Tyszkiewicz Antoni 164,171 Tyszkiewicz Czesław 171 Tyszkiewicz H. 163 Tyszkiewicz L. 163 Tyszkiewicz Leonard 164 Tyszkiewicz Stanisław 171 Tyszkiewicz W. 163 Tyszkiewicz Wacław 171 Tyszkiewicz Z. 163 Ulanicki Bolesław 165 Ulanicki Edward 167 Ulanicki Marek 166 Ulanicki Władysław 149 Urban Kazimierz 72, 85, 87, 88, 116, 129, 150, 151, 152, 157, 178 Urban Zenon 166 > Urru Angelo 140 Wachulewicz Czesław 171 Walijewski Franciszek 167 Walijewski Paweł 165 Walijewski Władysław 166 Wasilewski Bolesław 169 Wasilewski Józef 170 Waśniewska Helena 173 Waśniewski Józef 149, 159, 172 Waśniewski Waldemar 172 Wierzbicki Stanisław 89 Więckowski rotmistrz 32,49 Wilczewski Dominik 70, 71 Wilczyński Tomasz 132, 133 Wiśniewski Jan 21 Witkowski Edward 171 Witkowski Franciszek 171 Witkowski Grzegorz 166 Witkowski Stanisław 171 Witkowski Wojciech 171 Wojno Dariusz 99 Wójtach Mirosław 166 Wojtkielewicz Adam 173 Wojtkielewicz Andrzej 172 Wojtkielewicz Daniel 172 Wojtkielewicz Jan 172,173 Wojtkielewicz Józef 172 Wojtkielewicz Józefa 172 Wojtkielewicz Konstanty 172 Wojtkielewicz Zofia 172 Wróbel Jan 171 Wróbel Kazimierz 165 Wróblewski Antoni 171 Wróblewski Edward 166 Wróblewski Józef 171 Wyłuda A. 163 Wyłuda Bolesław 111 Wysocki Maurycy 8 Zając Halina 164 Zajkowski Wacław 88 Zalewska Ryszarda 211 Zalewski Antoni 170 Zalewski Eugeniusz 161 Zalewski Mieczysław 169 Żałoba Bogusław 171 Zamierowska Stefania 165 205 Jarosław Sokołowski Zamierowski Adolf 167 Zamierowski Antoni 172 Zamierowski Bogdan 169 Zamierowski Leonardy 168 Zamierowski Zygmunt 172 Zarzecki Aleksander 165 Zarzecki Edward 165 Zarzecki Franciszek 152, 165,167 Zarzecki Henryk 168 Zarzecki Leszek 166 Zarzecki Stanisław 151, 165 Zarzecki Stefan 166 Zawadzka Halina 181 Zawadzka Hieronima 169 Zawadzki Aleksander 70, 71 Zawadzki Franciszek 169 Zawadzki Izydor 169 Zawadzki Jan 171 Zawadzki Józef 169 Zawadzki Wacław 169 Zawistowski A. 163 Zawistowski Józef 164 Zawistowski Tadeusz 84, 89, 91, 95, 100, 128, 145 Zdanewicz A. 163 Zdanewicz J. 163 Zdanewicz Jan 164 Zdanewicz S. 163 Zdanewicz Stanisława 164 Zdanewicz W. 163 Zink Wojciech 132 Zubowska Elżbieta 62 Zwoleńska Janina 156 Zwoliński Czesław 168 Zwoliński Eugeniusz 168 Zwoliński Jan 165, 166, 168 Zygmunt August 24 Zyskowska Eugenia 167 Zyskowska Marta 168 Zyskowski A. 154, 163 Zyskowski Aleksander 166 Zyskowski Andrzej 166 Zyskowski Antoni 164, 165 Zyskowski B. 163 Zyskowski Grzegorz 166 Zyskowski J. 163 Zyskowski Jan 144, 171 Zyskowski Józef 151, 159, 165, 171 Zyskowski Kazimierz 166 Zyskowski Marceli 111 Zyskowski Stanisław 163, 165 Zyskowski Stefan 165 Zyskowski Tadeusz 164 Zyskowski W. 163 Zyskowski Władysław 167, 168 Zyskowski Z. 163 Żebrowski Czesław 120 Żewis Antoni Damian 67, 82, 111, 112, 118, 129, 144 Żukowski Zygmunt 140 206 The Parish of OSOWIEC in Its Social and Natural Environment Contents Preface.................................................................................................-.............. 5 Topographic Map of Poland - Kapice, Osowiec, Przechody 6 Introduction ...............................................................................-................... 7 Chapter I. General characterization of the situation of Osowiec................................................................................................. U 1. Geographical and natural environment of the Valley of the Biebrza.................................................................................... 11 2. A sketch of the history of the Valley of the Biebrza - social emdronment ...................................................................... 20 3. Some of the geographical entities of the Valley of the Biebrza.................................................................................................. 32 Chapter II. Materiał culture monuments: Twierdza Osowiec (Osowiec Fortress)............................................................................... 39 Chapter III. National Park - Naturę preservation ....................... 47 1. Czerwone Bagno.............................................................................. 47 2. Biebrzanski National Park.......................................................... 51 3. The River Biebrza ........................................................................... 57 4. „Pearl on the marshes" - underestimated wealth ........... 61 Chapter IV. Institution of the parish of Osowiec.......................... 65 Chapter V. History of the church in Osowiec in the years 1919-1939.................................................................................................... 77 Chapter VI. Calendar of the parish of Osowiec............................ 79 1. Osowiec in the years 1918-20 - parish priest: Rev. Franciszek Tomasz Luba.............................................................. 79 2. Osowiec in the years 1920-25 - parish priest: Rev. Antoni Damian Żewis................................................................... 82 3. Osowiec in the years 1925-38 - parish priest: Rev. Antoni Janowicz .............................................................................. 83 4. Osowiec in the years 1938-45 - parish priest: Rev. Edmund Adam Borzuchowski.................................................. 83 207 Contents 5. Osowiec in the years 1947-57 - parish priest: Rev. Canon Kazimierz Urban .............................................................. 85 6. Osowiec in the years 1957-66 - parish priest: Rev. Canon Franciszek Sz. Pogorzelski........................................... 90 7. Osowiec in the years 1966-72 - parish priest: Rev. Prelate Władysław Grodzki....................................................... 91 8. Osowiec in the years 1972-75 - parish priest: Rev. Klemens Jan Karwowski.............................................................. 92 9. Osowiec in the years 1975-83 - parish priest: Rev. Bolesław T. Braczko....................................................................... 94 10. Osowiec in the years 1983-89 - parish priest: Rev. Andrzej F. Gąsowski...................................................................... 96 11. Osowiec in the years 1989-95 - parish priest: Rev. Canon Edward Kaczmarczyk.................................................... 99 12. Osowiec in the years 1995-97 - parish priest: Rev. Tadeusz Kaczyński.......................................................................... 101 13. Osowiec sińce 1997 - parish priest: Rev. Janusz Kubrak 102 Chapter VII. History of the parish in Kapice (St. Cyriac's)...... 105 Chapter VIII. History of the parish in Przechody (Sts. Peter and Paul's, Apostles) ........................................................................... 118 Chapter IX. Parish priests in the history of the parish of Osowiec 129 Chapter X. Biographies of priests originating from the parish of Osowiec ...................................................................................... 130 Chapter XI. Testimonies given by living people concerning the priests and the parish of Osowiec ......................................... 143 Chapter XE. People of merit among the inhabitants of Osowiec .. 159 Chapter XIII. The number of people in the parish of Osowiec in the years 1950-2000................................................................... 160 Chapter XIV. The present situation of the Ascension Parish in Osowiec................................................................................................ 177 Ending............................................................................................................... 188 Bibliography.................................................................................................... 191 Index................................................................................................................... 196 Summary (English) ..................................................................................... 209 Words of Thanks to Sponsors................................................................ 211 208 SUMMARY Osowiec is my family parish. Today, inspired by my philosophy professor, who is also a native of my parish (from the village of Budne), Rev. Jozef Marceli Dolega, I am sitting before the computer in order to try to write a historical sketch of the locality of Osowiec and of the whole parish. Taking into consideration the particular period of time in which we are living: the special character of the pontificate of Pope John Paul II and the Holy Year - the Jubilee of the Year 2000, together with Father J.M. Dolega we have decided to give initiative to two things, in order to commemorate the Great Jubilee of Christianity in our parish. These two things are: the complete renewal of the lighting in the church (new chandeliers) and the writing of this book. Here I would like to thank all who have given a large amount of support in these efforts, for confidence given and prayers - and to express special gratitude to all benefactors in Poland and from abroad. Certainly it is possible to find many books and articles written by different authors about the parish under consideration and its natural environment. This book has as its theme a sketch of the history of the parish of Osowiec in its social and natural environment form the earliest times up to the year 2000 inclusive. Writing about the history of the parish of Osowiec in this book I have made use of very scant historical sources, because during the two world wars (especially during World War II) the churches and parish houses of Osowiec, Kapice and Przechody had been destroyed by fire, and with them: the parish archives. Among the most important sources which have been taken into account are the archives concerning the parishes of Osowiec, Kapice and Przechody from the beginnings of each of the parishes up to the year 1939 (the time of the war and the occupation of Poland), which are to be found in the Diocesan Archives in Lomza. As to writing about the latest history of the parish I have made use of: parish annals and parish announcements from the pe- 209 Jarosiaw Sokotowski riod after World War II written by the parish priests of that time, information given by priests who worked in the parish of Oso-wiec, statements of the older inhabitants of the parish and other information (handwritten and printed), which has been available to me concerning the period of World War II (for example: lists of people murdered) and the time after. Writing about the history of the parish of Osowiec in its social and natural environment I have intentionally omitted the use of footnotes, in order not to burden the text with a great amount of information unnecessary for many. I wanted the text to be clear, lucid and understandable for every average reader. I have left the detailed elaboration of the history of Osowiec and the parish to historians. My aim has been above all to give the local inhabitants a short history of the parishes of Osowiec, Kapice and Przechody and the individual localities in the social and natural context. We, the people originating from here (the parish of Osowiec) are transient, but memory remains in us and shall remain in future generations. So may the memory about us not disappear. May it remain forever. I would like this book to be a special contribution to the important task of the sustaining and the perpetuation of the memory about those who lived and who live in the parish community, from which I come from. May this book be a vivid memorial of the family home for those, who perhaps have permanently left their homeland ,,seeking bread", and now live somewhere in countries far away. May they always remember, that our roots are here, where our forefathers are buried. Ending, I wish to express my sincere gratitude to the not many priests originating form the parish of Osowiec and to the priests who worked in this parish, for their kind remembrance and to all the present and past inhabitants of the parish of Osowiec, thanks to whom this book could come to be. They enriched it by their words and photographs form their private collections. Special thanks go to all those, who steadfastly worked at the writing of the chronicle - the handwritten account of the earlier and the newest history of Osowiec and of each of the priests who worked in the parish of Osowiec. Rev. Jarosiaw Sokolowski 210 Podziękowanie sponsorom Redakcja serii EP15TEME i Wydawnictwo Wszechnicy Mazurskiej Acta Universistatis Masuriensis oraz ks. Jarosław Soko-łowski - autor nieniejszej publikacji, serdecznie dziękują za dofinansowanie wydania EPI5TEME 5(2000) pt.: Parafia Osowiec w środowisku społecznym i przyrodniczym następującym osobom: Panu Bernardowi T. Szymańskiemu Właścicielowi Hurtowni Artykułów Elektrycznych BTS S.C. w Łomży Burmistrzowi, Zarządowi i Radzie Miejskiej w Goniądzu Pani Ryszardzie Zalewskiej Dyrektorowi Oddziału BIG Bank GDAŃSKI S.A. w Mońkach Barbarze i Romualdowi Sokołowskim z Wólki Piasecznej l Księdzu Profesorowi dr. hab. Józefowi M. Dołędze Księdzu Kanonikowi mjr. Romualdowi Czajewskiemu z parafii Orzysz Księdzu Prałatowi Władysławowi Grodzkiemu Księdzu Kanonikowi Edwardowi Kaczmarczykowi z parafii Sypniewo Zakładowi Usług Poligraficznych "Libra Print" w Łomży Ks. Jarosław Sokołowski - autor 211 ISBN-83-86523-42-5 Elbląg Olsztyn Osowiec Łomża Ostrołęka Białystok Płock Drohiczyn Opracowanie dotyczy małego terenu, zawartego w granicach wiejskiej parafii niewielkie wspólnoty mieszkańców zwykło się dzisiaj nazywać "małymi ojczyznami", przedstawił dokładnie i sumiennie dzieje kościelne stron rodzinnych. Tekst ul mapkami, widokami przyrody, kopiami dokumentów, zdjęciami księży i obiektów sakn Opracowanie ks. Jarosława Sokołowskiego pt. "Parafia Osowiec w środowisku społec przyrodniczym", godne jest ukazania się drukiem. Ks. prof. dr hab. Witold Jemielity, UKSW Warszawa, Kolejny tom z serii EPISTEME pt. "Parafia Osowiec w środowisku społecz przyrodniczym" opracowana przez ks. Jarosława Sokołowskiego ma na celu wydoh mroków pamięci fakty i wydarzenia, które mają służyć jako podstawowa informa charakterystyki środowiska przyrodniczego, społecznego i religijnego parafii Osowit tohistoria "Naszej Małej Ojczyzny" wpisana w dzieje całej Polski, Europy i świata... Ks. prof. dr hab. Józef M. Dołęga, UKSW Warszawa, 1 Wydawnictwo Wszechnicy Mazurskiej Acta Universitatis Masuriensis