Jerzy Robert Nowak W�gry BURZLIWE LATA 1953-1956 almapress Studencka Oficyna Wydawnicza ZSP Warszawa 1988 Projekt ok�adki i karty tytu�owej Aneta Borewicz Redaktor Andrzej Zasieczny Redaktor techniczny Zbigniew Podg�rski Od autora by S�W ZSP �Alma-Press", Warszawa 1988 659286 ISBN 83-7020-020-6 S�W ZSP �Alma-Press", Warszawa 1988 Wydanie I. Nak�ad 9650 + 350 egz. Ark. wyd. 24,5. Ark. druk. 18,75. Papier offsetowy kl. III 71 g. Oddano do sk�adania w czerwcu 1986 r. Sk�ad wykona�y Prasowe Zak�ady Graficzne w Ciechanowie Podpisano do druku w grudniu 1987 r. Druk uko�czono w kwietniu 1988 r. Druk i opraw� wykona�a Drukarnia Uniwersytetu Jagiello�skiego Krak�w, ul. Czapskich 4. Zam. 83/88. K-5.t|,�� frj Cena 660 z�. W trzy dziesi�ciolecia po pa�dziernikowej tragedii 1956 roku W�gry zmieni�y si� z kraju miotanego przez kryzysy w pa�stwo stabilne i gospodarczo, i politycznie. W�gierskie kierownictwo znane jest z elastyczno�ci i pragmatyzmu, umiej�tno�ci po��czenia uniwersalnych prawid�owo�ci socjalizmu z tym, co specyficzne, w�gierskie. Ma�e W�gry, prawie pozbawione surowc�w, potrafi�y wypracowa� odpowiadaj�c� mo�liwo�ciom kraju selektywn� strategi� rozwoju, postawi� z powodzeniem na rozw�j takich dziedzin �ycia gospodarczego, jak rolnictwo czy turystyka, zainaugurowa� pierwsz� we wsp�lnocie socjalistycznej gruntown� reform� gospodarcz�, realizowan� ju� prawie dwa dziesi�ciolecia, uelastyczni� sw�j system wymiany handlowej z zagranic�. Zerwanie z tematami tabu, konsekwentny rozrachunek 7 wypaczeniami tzw. doby Rakosiego, zasada, �e nale�y �walczy� z pogl�uami, a nie z lud�mi je wyznaj�cymi", troska o wielobarwno�� �ycia kulturalnego i eksport w�gierskiej kultury u�atwi�y kontynuowanie owocnego dialogu z tw�rcami. Zainaugurowana po 1956 roku nowa polityka wobec bezpartyjnych, stosowanie zasady, �e nie ma stanowisk w pa�stwie, kt�re nie mog�yby by� obsadzone przez bezpartyjnych � sta�y si� �r�d�em pe�niejszej aktywizacji szerszych rzesz spo�ecze�stwa. Zrozumienie wspomnianych wy�ej efekt�w polityki, uzyskanych w ci�gu ponad 30 lat, kt�re up�yn�y od dramatu pa�dziernikowego, nie jest mo�liwe bez pe�nej wiedzy o tym, jakie znaczenie dla W�gier, dla kierownictwa pa�stwowego i partyjnego mia�y tragiczne do�wiadczenia 1956 r., tzw. jekcia i^S�-L^-P-t��.rej tyle razy wspominali Janos Kadar i inni przyw�dcy W�gierskiej Socjalistycznej Partii Robotniczej. / Ksi��ka stanowi pr�b� spojrzeniajnajiistori� dramatycznych lat 1953� r956� poszukiwania odpowiedzi na pytanie o specyficzne czynhikiTkt�re prowadzi�y do pog��biania si� kryzysu politycznego i gospodarczego dot�d, a� dosz�o do jego kulminacji w tragicznych wydarzeniach pa�dziernika�listopada 1956 r. Mo�e to u�atwi� lepsze zrozumienie w Polsce skomplikowanej �lekcji 1956 r.", z kt�rej wiele wniosk�w wyci�gni�to na W�grzech po listopadzie 1956 r. Ksi��ka stanowi kontynuacj� moich dotychczasowych bada� z zakresu historii W�gier powojennych. W poprzednich publikacjach ksi��kowych poza popularnonaukow� pr�b� syntezy ostatnich dziesi�cioleci: �W�gry 1939�1974" (Warszawa, WP 1975), koncentrowa�em si� g��wnie na innych okresach w�gierskiej historii powojennej. W 1978 r. wyda�em w PISM ksi��k�: �Polityka kulturalna WSPR w latach 1968�1977", w 1980 r. w IPPMiL ksi��k�: �W�gry: demokracja i reforma", po�wi�con� historii w�gierskiej reformy gospodarczej od 1968 r. do 1978 r. W 1984 r. ukaza�a si� w KiW-ie ksi��ka: �W�gry. Wychodzenie z kryzysu 1956 r.", i wreszcie Instytut Kraj�w Socjalistycznych PAN przygotowuje wydanie mojej pracy o kszta�towaniu si� systemu demokracji ludowej na W�grzech w pierwszych latach powojennych. Do tego doda� trzeba szerszy szkic naukowy o historii W�gier w tzw. okresie Rakosiego � �W�gry w pierwszych latach budowy socjalizmu 1949�1953", publikowany na �amach XVII tomu �Z dziej�w stosunk�w �lsko-rad�ieckich i rozwoju wsp�lnoty pa�stw socjalistycznych" w 1978 r. ezentowana tu ksi��ka stanowi swego rodzaju zamkni�cie cyklu wspom-inych publikacji, uzupe�nienie ich o obraz historii W�gier w okresie bar-o ma�o znanym u nas.) Szczeg�lnie ma�o wiedz� polscy czytelnicy o z�o�onej ewolucji w�gierskiej polityki wewn�trznej w okresie od czerwca 1953 r. do pa�dziernika 1956 r. R�wnie� wydarzenia pa�dziernika�listopada 1956 r. na W�grzech znane s� w Polsce g��wnie z r�nych tekst�w publicystycznych. Brak by�o natomiast naukowej^analizy tego okresu. Spo�r�d w�gierskich ksi��ek o wydarzeniach 1956 r. u nas znane ��Tylko dwie prace publicystyczne pi�ra E. Holl�sa i J. Berecza. Dot�d nie prze�o�ono �adnego z naukowych opracowa� o wydarzeniach pa�dziernika�listopada 1956 r. (J. Mol-nara, H. Vassa etc.) Trzon ksi��ki stanowi opis straconych lat 1953�1956, pr�ba odpowiedzi na pytanie: dlaczego nie powiod�y si� pr�by naprawienia b��d�w i zapobie�enia pa�dziernikowej tragedii, i analiza samych wydarze� jesieni 1956'r. w ca�ej ich z�o�ono�ci i skomplikowaniu. We wprowadzeniu do ksi��ki staram si� bardzo skr�towo przedstawi� przemiany, kt�re przesz�y W�gry przed 1953 r., szczeg�lnie akcentuj�c negatywne ci��enie do�wiadcze� sprzed 1945 r., brak tradycji demokracji politycznej etc. Pisz� o nadziejach, jakie wi�za�a przewa�aj�ca cz�� spo�ecze�stwa w�gierskiego z radykalnymi przemianami politycznymi i spo�ecznymi po upadku systemu rz�d�w horthystowskich i o stopniowym niweczeniu tych nadziei na skutek b��d�w tzw. okresu Rakosiego. Opis lat 1953�1956 ko�cz� na wydarzeniach z 3�4 listopada 1956 r. Czytelnicy zainteresowani dalszymi dziejami W�gier mog� si�gn�� do wspomnianej ju� mej ksi��ki: �W�gry. Wychodzenie z kryzysu 1956 r." W ostatniej cz�ci tej pracy podj��em syntetyczn� pr�b� om�wienia gruntownych zmian, przeprowadzonych po 1956 r. przez nowe kierownictwo w�gierskiej partii komunistycznej na czele z Janosem Kadarem Przygotowuj�c t� ksi��k�, obok literatury naukowej i publicystycznej w czterech g��wnych j�zykach zachodnich oraz rosyjskim, czeskim i serbskim, wykorzysta�em przede wszystkim publikacje w�gierskie. I tu w�a�nie warto zwr�ci� uwag� na jedn� specyficzn�, bardzo pozytywn� cech� w�gierskiej hi- storiografii � w �adnym innym kraju Europy �rodkowo-wschodniej nie opublikowano tak wiele, jak na W�grzech, prac o powojennej historii. Na pewno zadecydowa�y o tym rozmiary wstrz�su pa�dziernikowego, kt�re zmusi�y historyk�w do tym pilniejszego zaj�cia si� tematyk� dziej�w najnowszych w celu poszukiwania genezy wielkiego kryzysu. Z drugiej strony � i to jest inny godny uwagi specyficzny element w�gierskiej polityki wydawniczej � W�gry zdecydowanie przoduj� pod wzgl�dem liczby pami�tnik�w wybitnych polityk�w powojennych, kt�re wesz�y na p�ki ksi�garskie. Uzupe�niaj� one refleksje historyk�w, wzbudzaj� ci�g�e kontrowersje (pami�tniki Gy. Maro-sana, �. Vasa, S. N�gradiego, Gy. Kallaiego etc.). Wszystko to u�atwia pr�by g��bszej penetracji powojennej w�gierskiej historii. Dodatkow�, bardzo znacz�c� pomoc� przy pisaniu tej ksi��ki sta�a si� mo�liwo�� odbycia d�u�szych, szczerych backgroundowych rozm�w na temat dramatycznych lat 1944�1956 z licznymi wybitnymi w�gierskimi politykami (m.in. z cz�onkiem Biura Politycznego WSPR w latach 1956�1975, wicepremierem, a p�niej premierem WRL w latach 1960�1967 � Gyul� Kallaiem, przyw�dc� lewego skrzyd�a partii socjaldemokratycznej, w latach 1948� 1950 cz�onkiem Biura Politycznego i zast�pc� przewodnicz�cego W�gierskiej Partii Pracuj�cych, w latach 1956�1962 cz�onkiem Biura Politycznego i sekretarzem KC WSPR � Gy�rgyem Marosanem, cz�onkiem Biura Politycznego KC WSPR i sekretarzem KC W�PRwTatach ] 962�1974 � Rezs� Ny-ersem^by�ym wicepremierem i ministrem handlu, a obecnie dyrektorem Instytutu Gospodarki �wiatowej, jednym z czo�owych w�gierskich ekonomi-st�w-reformator�w � J[Qzsefgrn_Bognarem, sekretarzem KC w�gierskiej partii komunistycznej w ko�cowycTnatach wojny � Ferencem Donathem i in.). Na pracy odcisn�y si� wreszcie refleksje z setek �nocnych rodak�w rozm�w" w towarzystwie W�gr�w w Budapeszcie czy Warszawie � jak je nazywaj� W�grzy: �Kalandozas�k a bus magyar ejszakaba" (W�dr�wek w smutn� noc w�giersk�), ci�g�ych spor�w o histori� i stracone szans� z przesz�o�ci. Jerzy Robert Nowak Wprowadzenie 1. Ci��enie negatywnego spadku politycznego z przesz�o�ci Na kszta�t w�gierskiej historii w pierwszej po�owie wieku bardzo silnie wp�yn�� ca�kowity niemal brak tradycji demokratycznych w �yciu politycz-. nym i spo�ecznym. �Masy na W�grzech nigdy nic nauczy�y si� kor/ysta� ze swoich praw, nigdy nie �y�y jako wolni obywatele w�asnego kraju, zawsze panowa� tam strach"1 � pisa� Peter Kende, autor jednego z najbardziej wni-IHwych studi�w o najnowszej historii W�gier. Po trwaj�cym nieca�e dwa lata wielkim w�gierskim zrywie demokratycznym i rewolucyjnym w okresie Wiosny Lud�w, od czasu st�umienia rewo-ucji w 1849 r. a�. po kompromis austro-w�gierski z 1867 r, na W�grzech triumfowa�y rz�dy koiitrrt, \volucyj nego terfofuTW 1867 f.'W�gr^j�awar�y z Austria ugod�, kt�ra przynios�a im ca�kowit� nie/ale�no;;'C \\ spraua�fi" "wewn�trznych przy ograniczeniu nadal suwerenno�ci w sprawach zagranicznych, wojska i finans�w. Ugoda spetryfi-kowala jednak panuj�ce na W�grzech stosunki spo�eczne, umacniaj�ce wszechw�adz� klas posiadaj�cych nad pozbawion� jakichkolwiek praw politycznych i swob�d demokratycznych przewa�aj�c� cz�ci� narodu, a przede wszystkim ch�opstwem. Utrwali� si� system rz�dzenia ograniczaj�cy prawo do g�osowania do 6% ludno�ci. Przez blisko czterdzie�ci lat po 1867 r. w�gierscy ch�opi nie mieli �adnego reprezentanta w parlamencie. Dopiero w 1905 r. wesz�o do parlamentu trzech socjalistycznych ayrariuszy. W ci�gu nast�pnych wybor�w a� do 1918 r. wybrano zaledwie czterech pos��w ch�opskich. Do 1918 r. ch�opom w�gierskim nie uda�o si� stworzy� powa�niejszej, trwalszej partii politycznej, kt�ra reprezentowa�aby ich interesy. Przypomnijmy, �e w Galicji pocz�wszy od pierwszych pos��w ch�opskich, wybranych w latach sze��dziesi�tych - - ju� do 1918 r. dzia�a�o kilkudziesi�ciu pos��w ch�opskich, Ziemia�stwo galicyjskie, pami�taj�ce o tragicznej rabacji Szeli, by�o du�o mniej sk�onne do si�gania wobec ch�op�w do tak brutalnych jak na W�grzech form represji. Ch�opi zyskali sobie kolejnych zdecydowanych . przyw�dc�w od ksi�dza Stanis�awa Stoja�owskiego i in�yniera, pochodz�cego ze szlachty, Boles�awa Wys�oucha po wywodz�cych si� spo�r�d samych ch�op�w Jakuba B�jko i Wincentego Witosa. Posta� ksi�dza Stoja�owskiego symbolizuje zarazem odmienno�� sytuacji na ziemiach polskich pod zaborami w por�wnaniu z W�grami � diametralnie inn� rol� ko�cio�a. Na W�grzech ko�ci� katolicki, ca�kowicie zwi�zany z Habsburgami, popieraj�cymi go na ka�dym kroku przeciwko luteranom i kalwinom, by� ko�cio�em �bogatych" i nie wyda� w XIX wieku �adnych wybitniejszych reformator�w sympatyzuj�cych z warstwami ubo�szymi. W�r�d o wiele ubo�szego, pozbawionego przez zaborc�w powa�nej cz�ci maj�tku, polskiego ko�cio�a we wszystkich trzech zaborach pocz�wszy od wyst�pienia ksi�dza �ciegiennego, o wiele cz�ciej ni� na W�grzech mo�na by�o spotka� ksi�y wywodz�cych si� z ludu i sympatyzuj�cych z jego rewindykacjami. W przeciwie�stwie do sytuacji polskiej klasy robotniczej w Kr�lestwie, gdzie stosunkowo wcze�nie pojawi�y si� tendencje do tworzenia radykalnych organizacji politycznych typu �Proletariatu" i gdzie bunt spo�eczny doprowadzi� do gwa�townych rewolucyjnych wyst�pie� w 1905 r., rozwijaj�cej si� w warunkach znacznie mniej represyjnego od caratu systemu politycznego, w�gierskiej klasie robotniczej przewodzi�a partia socjaldemokratyczna o nastawieniu reformistycznym. W latach 1905 � 1906 pope�ni�a ona fatalny b��d polityczny, udzielaj�c swego poparcia rz�dowi dyktatorskiemu, narzuconemu przez Habsburg�w w zamian za obietnic� wprowadzenia powszechnego g�osowania. W organie partii socjaldemokratycznej �Nepszava" stwierdzono wr�cz: �Niech przyjdzie nawet absolutyzm, ale przecie� w ko�cu na szpicach bagnet�w przyjdzie powszechne prawo wyborcze".2 2. Rewolucja 1918/1919 r. Upadek W�gierskiej Republiki Rad Nadziej� na gruntown� zmian� i demokratyzacj� stosunk�w spo�eczno-ypolitycznych przynios�a dopiero ^ewolucja z4�pa�dziemika,i9J8 r., kt�ra ^/doprowadzi�a do^pawstania na W�grzech systemu autentycznej demokracji " parlamentarnej. Proklamowano powstanie Niezale�nej Ludowej Republiki] Wejjigrskje.i, zniesiono cenzur� prasy i system zezwole� na wydawanie gazet. Wprowadzono swobod� zgromadze� i wydano po raz pierwszy ustaw� o powszechnym i tajnym prawie wyborczym. Premierem, a p�niej pierwszym prezydentem demokratycznej republiki w�gierskiej zosta� hrabia Mihaly -KarolyLs�ynny �czerwony hrabia", od dawna zwolennik radykalnych prze-' rrnarfrTa kierowanej przez Karolyiego m�odej demokracji w�gierskiej od pocz�tku zaci��y� problem granic i stosunk�w ze zwyci�sk� Entent�.fW�gry ^4JQkanang_jK. pierwszej, wojnie �wiatowej jako sojusznik hohenzollefnow-skich Niemiec zosta�y potraktowane przez Entent� du�o ostrzej od swego nie-1; mieckiego sojusznika. 20 marca 1919 r. dosz�o do dymisji rz�du w�gierskiego, kt�ry nie chcia� zaakceptowa� skrajnego dyktatu terytorialnego Enten-ty3. W takiej sytuacji 21 marca 1919 r. proklamowano W�giersk� Republik�; Rad (dalej WRR), na_kl�rej czele stan�� dzia�acz komunistyczny Bela Kuj).' nie mia�a mo�liwo�ci d�ugiego dzia�ania � isjtnia�a wszak 4tylko 133 tle kr�tkiego okresu istnienia tym bardziej rzuca si� w oczy wielo- stronno�� i r�norodno�� reform gospodarczych i spo�ecznych, d��e� do radykalnej przebudowy spo�ecze�stwa. Pomimo ci�g�ego zagro�enia wewn�trznego WRR zdo�a�a znacjonalizowa� banki, kopalnie, fabryki i sklepy, zlikwidowa� bezrobocie, wprowadzi� powszechne leczenie na koszt pa�stwa, za-" Inaugurowa� radykalne przemiany w dziedzinie nauki i kultury. Wprowadzono powszechny obowi�zek nauczania. Niestety, obok wielu istotnych reform gospodarczych i spo�ecznych przyw�dcy WRR pope�nili r�wnie� szereg powa�nych b��d�w. Najwi�kszym z nich, i maj�cym d�ugotrwa�e negatywne konsekwencje, by�a polityka w kwestii rolnej. ZamiasJ; .da� ziemi� ch�opom w ramach reformy rolnej, tak jak zrobiono to w Rosji Radzieckiej, przyw�dcy WRR zacz�li tworzy^pa�stwo-we gospodarstwa rolne na upa�stwowionej ziemToBszarniczej. Stracili .wjen spos�b szans� pozyskania szerokich rzesz ch�opskich. Na sytuacji WRR niekorzystnie odbi�y si� r�ne b��dy w podej�ciu do kwestii narodowej i przesz�o�ci W�gier, brak zaakcentowania, �e wojska WRR walczy�y nie tylko o spraw� mi�dzynarodowej rewolucji, ale r�wnie� o s�uszne interesy narodowe, o prawo w�gierskiego narodu do samostanowienia. Bardzo powa�nym b��dem okaza�a si� rezygnacja^ w armii z tr�jkolorowego sztandaru narodowego i zast�pienie go czerwgnyjri sztandarem. a hymnu narodowego � Mi�dzynarod�wk�. Dopiero p�niej, po upadku WRR, rSvnie� i jej czo�owy przyw�dca B. Kun nazwa� wspomniane niedocenienie tradycji narodowych �doktrynerskim internacjonalizmem". Bardzo negatywne skutki dla WRR przynios�y cz�ste, skra[nejirzejawy walki_z_jeJigig, zw�aszcza na prowincji . Sekciarskie b��dy w dzia�alno�ci WRR~ii�atwi�y antykomunistyczn� agitacj� jej przeciwnik�w. Nieprzypadkowo w pierwszych latach po drugiej wojnie �wiatowej przyw�dcy w�gierskiej partii komunistycznej nie tylko unikali nawi�zywania do tradycji W�gierskiej Republiki Rad, ale na ka�dym kroku starali si� akcentowa� ca�kowit� odr�bno�� wprowadzanej przez siebie linii politycznej od polityki lewicy z 1919 r. Upadek W�gierskiej Republiki Rad w lipcu 19JJLL.po4^iosami^rumu�-skiej armii interwencyjnej przes�dzi� o utrzymaniu si� na W�grzech mi�dzywojennych anachronicznego systemu politycznego i spo�ecznego. Klasy po-, | siadaj�ce^ kt�re niezwykle dotkliwie odczu�y utrat� podstaw swej dominacji ekonomicznej i politycznej w czasie 133 dni WRR, po jej upadku stara�y si� wykorzysta� wszystkie �rodki dla zapobie�enia kolejnemu nawrotowi fali rewolucyjnej. Temu celowi s�u�y� krwawy terror rozp�tany po upadku Republiki Rad przez Mikl�sa Horthyego, dow�dc�J�ontrrewolucyjnych si� zbrojnych; 5000 os�b stracono w egzekucjach, a 70000 internowano. 11 10 �f 3. Utrwalenie rz�d�w si� zachowawczych po 1919 r Kontrrewolucyjny terror w pierwszych latach po 1919 r. zada� dotkliwe ciosy partiom i organizacjom robotniczym. Zdelegalizowano parti� komuni-j>tyczna_, a w partii socjaldemokratycznej doprowadzono na drodze represji do powa�nego os�abienia si� lewicowych i radykalnych i przej�cia pe�ni w�adzy w partii przez prawicowych dzia�aczy, sk�onnych do daleko posuni�tych ust�pstw wobec kontrrewolucyjnego rz�du.JBardzo powa�nie ograniczono fzasi�g dzia�alno�ci zwi�zk�w zawodowych. Szybkojdikwidowano istniej�ce j od czasu rewblu�]TT918 r. PJ^wjjf^hne prawo wyborcze. Ordynacja wybor-Ju cza z 1922 r. bardzo znacznie 9graniczy!LHc2t5f'-wyborc�w (do 2,1 min os�b) "j ^^jgiFa^tajDfilgUJSOWaDle-niema� w ca�ym kraju (poza Budapesztem ijparu '-innymi wi�kszym i miastami)Jw konsekwencji tej �reformy" w wyborach 1931 r. uczestnT5zyf�-zale3i�de-1,5 min wyborc�w, w tym jawnie g�osowa�o 1059048 os�b, a tajnie 442912 os�b. Wprowadzenie jawnego g�osowania w okr�gach wiejskich mia�o umo�liwi� efektywne stosowanie r�nych form nacisku wobec uzale�nionych ekonomicznie klas posiadaj�cych ch�op�w i najemnik�w rolnych. Oficjalni ideolodzy re�imu t�umaczyli brak tajno�ci wybor�w tym, i� jakoby po pierwsze � nie daje si� ono pogodzi� z otwarto�ci� ludu w�gierskiego, po drugie � ch�op w�gierski do niej nie dojrza�. Zapewnieniu �atwiejszego sukcesu kandydat�w rz�dz�cej partii mia�o s�u�y� r�wnie� �odpowiednie" ustalanie granic poszczeg�lnych okr�g�w wyborczych. Tak na przyk�ad jeszcze w 1935 r. z okr�g�w g�rniczych w Tara-banya i Salg�tarjan do wybrania jednego pos�a parlamentu potrzeba by�o od 10 do 14 ty�. g�os�w, podczas gdy w znajduj�cym si� pod kuratel� wielkich w�a�cicieli ziemskich rolniczym okr�gu wyborczym Ipolysag wystarcza�o do tego tylko 2794 g�osy. W tych warunkach �partia rz�dowa mia�a zapewnion� sta�� wi�kszo�� parlamentarn� i �aden W�gier, d���cy do odegrania efektywnej roli politycznej, nie mia� innej realnej drogi'dzia�ania ni� t�, prowadz�c� poprzez cz�onkostwo w partii rz�dowej \ Czasami uciekano si� w czasie wybor�w do otwartych form terroru policyjnego. W 1927 r. na przyk�ad w Yacrat �andarmeria strzela�a do t�umu wyborc�w, protestuj�cych przeciwko przedwczesnemu zamkni�ciu lokalu wyborczego, tak aby uniemo�liwi� g�osowanie wyborcom, chc�cym g�osowa� na kandydat�w opozycyjnych. Pad�o dw�ch zabitych, a trzy osoby zosta�y zranione. W 1935 r. w Endr�d 7 os�b zosta�o zabitych w starciu wyborc�w z �andarmami. j. Swego jodzaju symbolem atmosfery rz�d�w Horthyego by�o wprowadzenie przez pierwszy kontrrewolucyjnyparlament Jyir^chlosty. W dyskusji woTcoT tej �prawy"HoTfliy stwierdzi�: �Ten ch�op, Ft�ry raz poczuje na ty�ku si�� w�adzy, dobrze potem pomy�li, zanim co� przedsi�we�mie przeciwko i\niej". Dzielnie sekundowa�a mu w argumentach pos�anka Margit Schlachta T (sk�din�d siostra mi�osierdzia), stwierdzaj�c: �Spo�ecze�stwo czeka na t� propozycj�, tak jak umieraj�cy z pragnienia na wod�... nie ma tak s�abego cz�owieka, kt�remu nie mo�na by wymierzy� kary ch�osty w tej czy innej formie. Mo�na j� stosowa� nie tylko wobec m�czyzn, ale i wobec kobiet...". 12 f,. Mi Od momentu przej�cia w�adzy w 1919 r. przez zwyci�sk� kontrrewolucj� a� do 1945 r. sytuacja ekonomiczna robotnik�w i ch�op�w w�gierskich nale�a�a do najci�szych w Europie. Szczeg�lnie wymowna pod tym wzgl�dem by�a anachroniczna^trukjtura_w�asno�ci na wsi w�gierskiej. Do siedmiu i p� tysi�ca obszarnik�w nale�a�a prawie po�owa powierzchni ziemi uprawnej, z czego a�^fj^��ajdowa�o si� w posiadaniu 1070 najwi�kszych w�a�cicieli ziemskich. Ponad 492 ty�. ha stanowi�y w�asno�� ko�cio�a. R�wnocze�nie na 4,5 min ludzi, mieszkaj�cych na wsi � tj. ponad 50% �wczesnej (spis z 1930 r.) ca�ej liczby ludno�ci W�gier � a� 1,2 min stanowili bezrolni proletariusze wiejscy i najemnicy, 600 tysi�cy � s�u�ba folwarczna i oko�o 1,2 min w�a�ciciele kar�owatych gospodarstw rolnych, poni�ej 5 ho�d�w6�yj�cy w nadzwyczaj ci�kich warunkach. Nieprzypadkowo W�gry �wczesne nazywano ,Jcca-jemjrzecli milion�w �ebrak�w . Podczas gdy kurs polityki wewn�trznej okre�lony by� przez bezwzgl�dny terror wobec wszelkich si� lewicowych i post�powych, polityk� zagraniczn� zdominowa�o has�o rewizji postanowie� traktatu pokojowego z 1920 r. Traktat sankcjonowa� utrat� przez W�gry wszystkich terytori�w zamieszka�ych przez narodowo�ci niew�gierskie, ale przes�dzi� r�wnie� o pozostaniu ponad 3 min rdzennej ludno�ci w�gierskiej poza granicami kraju. Wykorzysta�y to w�gierskie ko�a rz�dz�ce dla rozp�tywania wrogo�ci przeciw krajom s�siednim i odwr�cenia uwagi od potrzeby g��bszych reform socjalnych. 4. S�abo�� lewicy w okresie mi�dzywojennym. Wej�cie W�gier do wojny po stronie III Rzeszy Nader wa�ne znaczenie z perspektywy rozwoju politycznego w pierwszym dziesi�cioleciu po 1945 r. mia�a s�abo�� W�gierskiej Partii KomunistyJr-czjiejr nale��cej w�wczas do wyra�nie najs�abszych w Europie �rodkowo--wschodniej. Zadecydowa�o o tym przede wszystkim zdziesi�tkowanie przez ^f represje horthystowskie po upadku W�gierskiej Republiki Rad. Jeszcze na~\ pocz�tku lat trzydziestych dzia�aj�ca w podziemiu, bezwzgl�dnie prze�ladowana W�gierska Partia Komunistyczna liczy�a zaledwie kilkuset cz�onk�w, a jej bezpo�redni wp�yw rozci�ga� si� tylko na kilka tysi�cy robotnik �w8. _Lia przeszkodzie w rozszerzeniu wp�yw�w WPK w�r�d szerszych kr�g�w spo�e-czej�stwa jitajy powa�ne b��dy sekciarskie w jej praktyce. By�a to g��wnie Konsekwencja realizacjr~rinii~_4)olitycznej g��wnego przyw�dcy partii ?--JSuna, kt�ry wymy�li� szkodliw^ejg^ o socjalfaszyzmie i a^rarfaszyziriie_, utrudniaj�ce WPK zdobywanie sojusznik�w wjrjartrrsocj�ldernokratycznej i * ^wsTOJtTMyTalhych dzia�aczy ludowych. Rozw�j organizacyjny partii hamowa�y r�wnie� rozdzieraj�ce j� od pocz�tk�w lat dwudziestych ostre walki . fcakqijtxe__(rni�dzy frakcj� B. Kuna a frakcj� kierowan� przez JenoTandle-ra). Powa�n� tragedi� dla WPK sta�y si� skutki represji beriowszczyzny, kto- ^ re w latach 19-3J�19_41Ir. spowodowa�y �mier� B, Kuna i innych zas�u�onych dzia�aczy WJPK^w tym wielu by�ych komisarzy (cz�onk�w rz�du WRR). U . 13 " \ S�abo�� partii komunistycznych i reformizm partii socjaldemokratycznej u�atwi�y zdobycie du�ej popularno�ci (oko�o miliona g�os�w w wyborach w 1939 r.!) faszystowskiej partii nyilaszowc�w. Przyw�dcy tej partii szermuj�c propagand� nacjonalistyczn� (nader chwytliw� na W�grzech, wci�� d���cych do rewizji terytorialnych i podwa�enia postanowie� pokoju w Trianon) i radykaln� demagogi� socjaln� uzyskali wielkie wp�ywy mi�dzy innymi w�r�d stoj�cej na niskim poziomie politycznego u�wiadomienia du�ej cz�ci klasy robotniczej. Wspomniane wy�ej przyczyny s�abo�ci partii komunistycznej, s�abo�� innych partii lewicy, brak tradycji demokracji politycznej i spo�ecznej w niema�ym stopniu u�atwi�y dzia�ania skrajnej prawicy zmierzaj�ce do wci�gni�cia W�gier do drugiej wojny �wiatowej po stronie III Rzeszy. W sytuacji gdy mocarstwa zachodnie wypowiada�y si� na rzecz status quo i udziela�y poparcia Ma�ej Entencie (Rumunia, Czechos�owacja, Jugos�awia), skierowanej przeciwko rewindykacjom terytorialnym W�gier Horthye-go, kraj ten � por�niony ze wszystkimi s�siadami � zacz�� si� coraz silniej zbli�a� do faszystowskich W�och, a p�niej Niemiec, kt�re obieca�y mu pomoc w zaspokojeniu roszcze� terytorialnych. Pomimo pr�b hamowania zwi�zk�w z III Rzesz� przez proanglosask� cz�� obozu rz�dz�cego na czele z premierem Palem Telekim, po jego samob�jstwie w kwietniu 1941 r. We-j gry zosta�y ostatecznie wci�gni�te do wojny po strome Niemiec hitlerows-j kich. S�abo�� zdziesi�tkowanych przez represje horthystowskie si� lewicy uniemo�liwi�a zorganizowanie efektywnego oporu wobec wsp�dzia�ania w�gierskiej prawicy rz�dz�cej z III Rzesz�. Partia komunistyczna, wed�ug oceny Janosa Kadara, po kolejnych bezwzgl�dnych represjach horthystow-skich liczy�a w 1943 r. zaledwie 350�400 os�b. W konsekwencji tragicznego dla W�gier rozwoju wydarze� w 1944 r., a zw�aszcza dw�ch kolejnych interwencji niemieckich (19 marca i 15 pa�dziernika 1944 r.)9 oraz udaremnienia plan�w og�lnonarodowego powstania przygotowywanego pod kierownictwem Endre Bajcsy-Zsilinszkiego, W�gry/ niemal do ko�ca wojny pozosta�y sojusznikiem Niemiec hitlerowskich. Dojf , . piero po zaci�tych walkach (od ko�ca wrze�nia 1944 r. do kwietnia 1945 r J) Armii Radzieckiej uda�o si� oczy�ci� ca�y obszar W�gier z wojsk hitlerowskich. 5. Radykalne przemiany lat 1944�1948 Skrajna kompromitacja rz�dz�cych od stuleci klas posiadaj�cych w okresie drugiej wojny �wiatowej, dezintegracja zwi�zanej z nimi administracji i reprezentacji politycznej na prze�omie 1944�1945 budzi�y wielkie nadzieje na demokratyzacj� stosunk�w politycznych i spo�ecznych. Na terenach wyzwolonych wi�kszo�� spo�ecze�stwa, pozbawionego od dawna autentycznej .demokracji politycznej, oczekiwa�a przede wszystkim na wprowadzenie demokracji parlamentarnej, gruntownego zerwania z tradycjami �cud�w nad urn�" i terrorem policyjnym. Za�amanie si� horthystowskiej struktury pa�- 14 stwowej i wej�cie wojsk radzieckich stworzy�o mo�liwo�ci przeprowadzenia radykalnych zmian gospodarczych i spo�ecznych niezb�dnych dla zdrowego rozwoju kraju. Szczeg�lnie piln� spraw� by�a likwidacja anachronicznej struktury rolnej. >Jastroje panuj�ce w 1945 r.jv wielkiej cz�ci w�gierskiego spo�ecze�stwa sprzyja�y wypracowaniu consensusu, zmierzaj�cego do zapewnienia wsp�dzia�ania wszystkich partii przy wprowadzeniu autentycznie demokratycznego systemu politycznego, nowej administracji, reprezentuj�cej interesy szerokich rzesz spo�ecze�stwa, przeprowadzeniu radykalnych reform spo�eczno-gospodarczych, demokratyzacji stosunk�w spo�ecznych. Nadzieje te zda�a si� potwierdza�\funkcjonuj�ca od ko�ca 1944 r. koalicja par-~\ tii, kt�re zbli�y�y si� na platformie walki antyfaszystowskiej: W�gierskiej � "jEarJii Komunistycznej, Niezale�nej Partii Drobnych Rolnik�w (NPDR), l ^Partii Socjaldemokratycznej (PSD) i Narodowej Partii Ch�opskiej (NPCh). v Przedstawiciele tych partii wsp�dzia�ali w wysi�kach na rzecz odbudowy ze zniszcze� wojennych, reorganizacji politycznego i gospodarczego �ycia kraju . i przy realizacji pierwszych reform, a zw�aszczaOgfjormyjokigj'', wprowadzo- "^ nej dekretem z Jt7m?rcAi2i^J? � *� � Ju� na wiosneffife r. zacz�� si� jednak zarysowywa� konflikt w �onie rz�^ dz�cej koalicji, a zw�aszcza mi�dzy komunistami a g��wn� si�� prozachodni� � NPDR- D��enia komunist�w i ich sojusznik�w do stworzenia podstaw demokracji ludowej na W�grzech natrafi�y na wyj�tkowo powa�ny op�r ze strony NPDR. W�gierskiej Partii Komunistycznej i jej sojusznikom nie uda�o si� odnie�� zwyci�stwa w pierwszych wyborach powojennych (wygranych w listopadzie 1945 r. przez NPDR, kt�ra zdoby�a^)proc. g�os�w). A� do jmaja 1947 r. na czele rz�du sta� rzecznik si� prozachodnich � premier Fe" rencT^]�gy\Ta.,NPDR zachowywa�a przez par� lat zdecydowan� wi��szc)�� w* , parlamencie. Doprowadzi�o to do r�nych specyficznych form walki polity/ cznej wewn�trz rz�dz�cej koalicji, kolejnych ostrych przesile� (mi�dzy innymi w lutym�marcu 1946 r., czerwcu�lipcu 1946 r., grudniu 1946 r. i s niu 1947 r.).10 Dopiero w^majiil947r, WPK i jej sojusznikom uda�o si� ��-j prowadzi� do .rezygnacji premierarFT�agY^, kt�rego oskar�ono o udzia� spisku ~ ~4~~----*-^-~ _____ .W�adz� w NPDR przej�li zwolennicy bliskiego" s*oju-|\Jy''> szu z komunistami,' doprowadzaj�c do kolejnych wybor�w w sierpniu 1947 r.,J ^ ^ kt�re przynios�y wyra�ny sukces komunistom. Zdobywaj�c 21,5% g�osowi stali si� oni najsilniejsz� parti� w kraju. Og�em partie zjednoczone wef wsp�lnym bloku wyborczym z komunistami uzyska�y 60% g�os�w. ^__J>=_J Zwyci�stwo w wyborach umo�liwi�o WPK rozpocz�cie decyduj�cej ofensywy przeciwko si�om prozachodnim i przeprowadzenie nieodwracalnych zmian gospodarczych i spo�ecznych, kt�re przyriios�y~utrwalenie systemu de-1 -�*OTciw mokracji ludowej na W�grzech. Sa_rjr_ze�ornie= 1947�1948 podj�to szereg < J -^ Decyzji nacjona]izacyjnych od nacjonalizacji wielkich bank�w (29 listopada l' iv47 r.) po nacjonalizacj� wszystkich przedsi�biorstw przemys�owych (25 / marca 1948 r.).lQ2^zgTwcn94g"9 nast�pi�ojjednoczenig WJ&iJ%rtUJ�pc-| J^SffioJualyczneJT z/raziTYjedrloczeniowy sta� si� jakby ukoronowaniem sukces�w kilkuletniej walki WPK i jej sojusznik�w o przej�cie pe�ni w�adzy rai,, Nowo powsta�a partia przybra�a nazw� Wggierskiej^Partii Pracuj�- |�^A, x-\ /""J1 "~ f cych (dalej WPP). W drugiej po�owie 1948 r. mo�na by�o s�dzi�, �e nic ju� me stoi na przeszkodzie w pomy�lnej budowie podstaw socjalizmu na W�grzech. Konsekwentne przemiany polityczne, gospodarcze i spo�eczne od 1945 r. do po�owy 1948 r. stwarza�y mo�liwo�ci ca�kowitego skupienia si� na pracy nad rozwojem kraju, bez konieczno�ci prowadzenia dalszych, zaci�tych walk politycznych. l j 6. Deformacje socjalizmu w polityce M. Rakosiego " w latach 1949�1953 Konsolidacj� ca�ego narodu przy budowie nowego systemu spo�ecznego ju� wkr�tce utrudni�y jednak r�ne b��dy sekciarskie �wczesnego kierownictwa WPP, mechaniczne kopiowanie wzor�w z innych kraj�w, usztywnienie polityki wewn�trznej w atmosferze wzrastaj�cego napi�cia mi�dzynarodowego. Sytuacja wewn�trzna na W�grzech, a zw�aszcza fakt ca�kowitego rozbicia si� opozycyjnych do ko�ca 1948 r. zdawa�y si� wskazywa�, i� zosta� tanimi ustabilizowany system demokracji ludowej i nie ma �adnej potrzeby zao--' strzania kursu w polityce wewn�trznej. Przyw�dcy WPP na czele z Matya-, sem Rakosim wybrali jednak odmienn� drog� post�powania, w zupe�nie nieuzasadniony spos�b oceniaj�c sytuacj� na W�grzech wy��cznie przez pryzmat �wczesnej, bardzo zaostrzonej sytuacji mi�dzynarodowej. Lata 1947-4; 1948 przynios�y narastanie w Europie atmosfery zimnej wojny, zapocz�tko* wanej przez mow� Churchilla w Fulton, og�oszenie doktryny Trumana, im' terwencj� brytyjsk� w Grecji i kryzys berli�ski 1948 r. i|f Nader niekorzystne konsekwencje dla rozwoju sytuacji wewn�trznej na| W�grzech mia�o zaostrzenie konfliktu Biura Informacyjnego Partii Komuni-| stycznych i Robotniczych z Jugos�awi� oraz mechaniczne zastosowanie decy�| zji Biura Informacyjnego w sprawie koalicji, bez liczenia si� ze specyfika w�j-ij gierskiej sytuacji11. :< l Ju� w 1945 r. zaznaczy�y si� pewne niepokoj�ce objawy w �yciu wewn�trz*! partyjnym W�gierskiej Partii Komunistycznej. Autorzy wydanej w 1964 r:5' syntezy historii W�gier pisz�, �e �ju� w 1945 r. wytworzy�a si� niezdrowa sy�| tuacja. Ukszta�towana wok� Matyasa Rakosiego w�ska grupa, opieraj�c si� na faktycznie istniej�cym autorytecie i monopolizuj�c dla siebie zwi�zki z ZSRR i KPZR, zagarn�a najwa�niejsze stanowiska w partii, spjyhajgc w cie�by�y^h przyw�dc�w nielegalnej partii, dzia�aj�cych w kraju i dysponuj�-cycrTnajm�kszymi do�wiadczeniami w walce klasowej". Ta sytuacja w kierownictwie partyjnym mia�a doprowadzi� do szczeg�lnie ci�kich nast�pstw w p�niejszych latach l2. W niema�ym stopniu zadecydowa�a o tym osobista .* politykalM\ Rakosieso, wybranego sekretarzem generalnym WPK w kwiet-^niul945r?J " W;^ ' ,;. Komisarz w rz�dzie Beli Kuna, w czasach W�gierskiej Republiki Rad w� 1919 r., jaki� czas sekretarz egzekutywy Kominternu, M. Rakosi aresztowali ny w 1924 r. sp�dzi� 16 lat w wi�zieniu w czasach skrajnie prawicowej dykta4 16 K tury Horthyego. Zosta� uwolniony dopiero w 1940 r. w zamian za zwrot sztandar�w w�gierskich z 1849 r., znajduj�cych si� w ZSRR. Powolny, metodyczny, niezwykle zdecydowany jako polityk, by� Rakosi cz�owiekiem o encyklopedycznej wiedzy, biegle m�wi�cy o�mioma j�zykami. Wieloletni pobyt w wi�zieniu nie pozosta� jednak bez wp�ywu na jego psychik�, a zw�aszcza na spos�b traktowania przeciwnik�w politycznych. Kiedy� na przyk�ad na skarg� z powodu bezprawnego przetrzymywania jakiego� obywatela przez kilka dni w wi�zieniu Rakosi zareagowa� ironicznym stwierdzeniem: �M�j drogi! Ten cz�owiek przesiedzia� 36 godzin w zamkni�ciu! Ca�e 36 godzin! C� za nieszcz�cie!" Innym razem, zdecydowanie wypowiadaj�c si� za konieczno�ci� wprowadzenia kary �mierci za przest�pstwa polityczne, Rakosi podkre�li�, i� on osobi�cie uwa�a przeciwnik�w politycznych za pokonanych tylko wtedy, gdy ju� s� w grobie i doda�: �Sam by�em skazany na 23 lata wi�zienia za Horthyego i oto tu stoj� przed wami. Horthy�ci z w�asnego punktu widzenia lepiej post�piliby skazuj�c mnie na �mier�. Ja nie chc� powtarza� ich b��du". Bardzo negatywny wp�yw na kszta�t polityki realizowanej przez WPP mia� fakt. i� Rakosi i inni czo�owi przyw�dcy tej partii nie znali dostatecznie nastroj�w i �wiadomo�ci mas. Rakosi po latach pobytu w wi�zieniu horthy-stowskim patrzy� na wszystko przez okulary wi�nia, z nieufno�ci� odnosi� si� do przewa�aj�cej cz�ci narodu13. Podobny stosunek do narodu charakteryzowa� r�wnie� dw�ch czo�owych wsp�pracownik�w Rakosiego: Krnri i Gerp (p�niejszego nast�pc� Rakosiego na stanowisku pierwszego sekreta- [�-'� r/a KC WPP) i Mihalya Farkasa, kt�rzy przybyli na W�gry po paru dziesi�t-TajcrTlat pobytu na emigracji. Z ich inicjatywy upowszechniono tez� o �9 mi-.Ilonach w�gierskich faszyst�w"., kt�rych trzeba dopiero uczy� tward� r�k� �demokracji. Jak pisa� Laszl� Gyurk� w wydanej w 1982 r. w Budapeszcie pierwszej w�gierskiej biografii J. Kadara: �Kiedy po pocz�tkowym entuzjazmie Rakosi i jego wsp�pracownicy zacz�li si� zderza� z trudno�ciami, uznali, �e je�li ten kraj nie chce tego, co oni, czy nie tak jak oni, wtedy ca�y nar�d jest wrogi lub g�upi. To w�a�nie by�a ta potworna koncepcja, na kt�rej oparli sw� polityk�: wed�ug os�awionego sformu�owania musieli budowa� socjalizm wsp�lnie z dziewi�cioma milionami faszyst�w. Ta koncepcja okre�li�a ich dzia�ania i metody. Ulubionym powiedzeniem Rakosiego by�o stwierdzenie, �e z psa nie b�dzie s�oniny: nie ufa� w to, �e ludzie zmieniaj� si�, i �e w og�le mog� si� zmieni�.. ,"14 J. Kadar w rozmowie z Gyurk� oceni�: �Wszystko z�o zacz�o si� od podejrzliwo�ci. A przecie� ca�y nar�d nie mo�e by� sodejrzany. Ten nar�d jest naszym narodem i my komuni�ci jeste�my dla go narodu. Ktokolwiek jest wyznaczony na odpowiedzialne stanowisko jest tam po to, aby s�u�y� dobru narodu. A nie mo�na s�u�y� dla dobra narodu wbrew narodowi..."15 crajne sekciarstwo i dogmatyzm polityki Rakosiego doprowadzi�y do istrofalnych konsekwencji w r�nych dziedzinach �ycia kraju. Historycy :rscy zgodnie okre�laj�, �e polityka Rakosiego kieruj�ca si� skrajn� necierpliwo�ci�, bez liczenia si� z kosztami i wymogami sytuacji spowodo- a na W�grzech b��dy i wypaczenia na skal� wi�ksz� ni� podobne tenden- 17 V T � cje w jakimkolwiek innym kraju demokracji ludowej, �e sekciarskie i dogmatyczne deformacje mia�y na W�grzech wyj�tkowo ci�ki charakter. Na przyk�ad autorzy wydanej przez W�giersk� Akademi� Nauk w 1973 r. wielkiej monografii historii W�gier stwierdzaj�, �e: �B��dy pope�nione ze strony kierownictwa partyjnego i rz�du nie by�y wyizolowanym zjawiskiem na W�grzech, wyst�powa�y one w tym czasie w ca�ym mi�dzynarodowym obozie komunistycznym, w Zwi�zku Radzieckim i w innych krajach obozu socjalistycznego, u nas jednak na W�grzech w szczeg�lnie ostrej formie..."16 Janos Nemes, autor sylwetki politycznej Rakosiego, nakre�lonej w wydanym w 1984 r. tomie �Portrety polityk�w" pisa�, i�: �W dziedzinie �ama� praworz�dno�ci i ich konsekwencji WPP daleko przewy�szy�a podobne deformacje w innych demokracjach ludowych, w bratnich partiach i jest rzecz� oczywist�, �e wielk� w tym rol� odegra�a nadgorliwo�� Rakosiego, jego inicjatyw-no��..."17 Rozmiary wypacze� najlepiej ilustruje fakt, �e na W�grzech � w kraju licz�cym w�wczas tylko 9,5 miliona mieszka�c�w � z�o�ono doniesienia oraz otwarto �ledztwo przeciwko 1136434 osobom, a na 516708 wydano wyroki skazuj�ce18. Terror doby Rakosiego w niema�ej mierze uderzy� r�wnie� w najlepszych ludzi z lewicy, doprowadzi� do likwidacji setek os�b ca�kowicie oddanych sprawie socjalizmu. Jak stwierdzi� wiceminister kultury w latach 1959�1970, a obecnie prorektor Wy�szej Szko�y Politycznej przy KC W�gierskiej Socjalistycznej Partii Robotniczej Janos Molnar: �Powi�zane z Rakosim kierownictwo po 1949 r. ideowo, politycznie, organizacyjnie, a nawet i fizycznie os�abi�o si�y komunizmu na W�grzech"19.^Szczeg�lnie jaskrawym rjjzejawern samowGlrilakasrego, brutalnego �amania praworz�dno�ci socjalistycznej sta�a-si�-os�awiona �sprawa Rajka",20 aresztowanie, a potem stracenie po sfingowanym procesie jednego z czo�owych przyw�dc�w WPP, Laszl� Rajka, cz�onka Biura Politycznego KC WPP, b. ministra spraw wewn�trznych. Akt oskar�enia zarzuca� Rajkowi i jego grupie, �e w porozumieniu z przyw�dcami �titowskiej Jugos�awii" zmierzali do wywo�ania zamieszek na W�grzech, zamordowania przyw�dc�w partyjnych i przekszta�-i^cenia W�gier w pa�stwo kapitalisjtyczne?JW p�niejszych sfingowanych procesach skazano mi�dzy innymi licznych oddanych partii wy�szych dow�dc�w wojskowych, w tym wiceministra obrony narodowej i cz�onka KC WPP � Gy�rgya Palffyego i szefa sztabu generalnego Laszl� Solyoma. Uwi�ziono wielu zas�u�onych dzia�aczy ruchu robotniczego, w tym przyw�dc�w lewego skrzyd�a partii socjaldemokratycznej: Arpada Szakasitsa (od 1947 r. prezydenta WRL, od 1948 r. przewodnicz�cego WPP) i Gy�rgya Marosana (od 1948 r. zast�pcy sekretarza generalnego KC WPP). Panowa�a atmosfera parali�uj�cego strachu. W 1951 r. dosz�o do samob�jstwa zagro�onego represjami kolejnego ministra spraw wewn�trznych Sandora Z�lda. Na chwil� przed samob�jstwem Z�ld w przyst�pie kra�cowej rozpaczy wystrzela� ca�� swoj� rodzin�. Najbardziej odpowiedzialny za deformacje �wczesny przyw�dca partii � M. Rakosi, pe�en cynizmu i okrucie�stwa, lubowa� si� w dr�czeniu i upokarzaniu swych ofiar. Zoltan Vas, jeden z najbardziej znanych w�gierskich dzia�aczy komunistycznych, tak wspomina w wydanych w 1980 r. w Budapeszcie pami�tnikach panuj�c� w�wczas atmosfer� zastraszenia: �Nigdy nie by�o pe�nej informacji o ilo�ci ofiar; niezale�nie od tego jednak, ile ich by�o, najstraszniejszy by� sam system. Sam ba�em si� do tego stopnia, �e niejednokrotnie z trwog� my�la�em, �e zostan� aresztowany w�a�nie w mieszkaniu Rakosiego, gdzie by�em bardzo cz�sto zapraszany. Rakosi doprowadzi� ju� bowiem szereg razy do aresztowania u niego w domu niekt�rych hardziej znacz�cych os�b. Wyra�nie lubowa� si� w obserwowaniu parali�uj�cego strachu zapraszanych, gdy z go�ci nagle stawali si� wi�niami. W ten spos�b zabrano z mieszkania Rakosiego Arpada Szakasitsa, by�ego przyw�dc� Partii Socjaldemokratycznej, przewodnicz�cego Rady Prezydialnej W�gierskiej Republiki Ludowej..."21 Inicjowana przez Rakosiego akcja wykrywania �wrog�w ludu" prowadzi�a doltolejnych fal represji przeciwko dzia�aczom partii komunistycznej. Jednym z najjaskrawszych przejaw�w �amania praworz�dno�ci socjalistycznej sta�o si� aresztowanie i skazanie grupy najbardziej zas�u�onych dzia�aczy partii komunistycznej w kraju w okresie wojny: L Kadara (zast�pcy sekreta-j rza generalnego KC WPP w latach 1948�1951), Gyuli Kallaiego (ministra spraw zagranicznych w latach 1949�1951) i in. _!/.- -j':} >��.,�' ,,: j-j Skrajna nadgorliwo�� Rakosiego w realizowaniu g�oszonej w�wczas fezy, o �zaostrzeniu si� walki klasowej w miar� rozwoju socjalizmu" doprowadzi �a w 1949 T. do likwidacji wszystkich^partii i stronnictw politycznych poza, WPP","ftawet tych, kt�re w pe�ni zaakceptowa�y zasady howego ustroju poli-, tycznego (w�gierskie odpowiedniki ZSL i SD). Sam Rakosi cynicznie stwierdzi� nied�ugo przedtem: �Trzeba wiedzie�, �e nasza strategia jest skomplikowana. Jeste�my sojusznikami, a jednocze�nie musimy d��y� do likwidowania sojusznik�w... Cz�owiek czyni co�, a jednocze�nie czyni co� wr�cz przeciwnego..." 22 Przypomnijmy tu, �e w kilku innych krajach demokracji ludowej, w kt�rych si�a partii komunistycznych by�a od pocz�tku znacznie wi�ksza ni� na W�grzech, zdecydowano si� na utrzymanie partii sojuszniczych i koalicyjnych front�w narodowych w trakcie budowy socjalizmu (Polska, Czechos�owacja, NRD, Bu�garia). Przypomnijmy r�wnie�, �e na W�grzech jeszcze w drugich powojennych wyborach do parlamentu w 1947 r. oko�o 40% wyborc�w g�osowa�o nadal na partie niech�tne komunizmowi. Wszystko to wskazywa�o, i� procesu pozyskiwania mas dla sprawy socjalizmu w �adnym razie nie mo�na uzna� jeszcze za ca�kowicie zako�czony. Niestety, kierownictwo WPP praktycznie zaniedba�o rzeczywist�, konkretn� akcj� ideologiczn�, opart� na szczerej dyskusji i przekonywaniu, ograniczaj�c si� do sformalizowanych, zbiurokratyzowanych akcji propagandowych. Jak p�niej podkre�li� J. Kadar: �Po zdobyciu w�adzy w�r�d towarzyszy, pracuj�cych na kierowniczych stanowiskach, a nawet w�r�d towarzyszy pracuj�cych w ni�szych organizacjach zrodzi�a si� fa�szywa iluzja, �e je�li ka�dy instrument w�adzy, milicja, prokuratura, s�dy, armia itd. s� w naszych r�kach, to jest mo�liwe, jak to oni okre�lali, 'szybkie rozpracowanie wroga' � i nie jest d�u�ej rzecz� wa�n� codzienne pozyskiwanie mas. My�l�', �e to w�a�nie w pierwszym rz�dzie by�o �r�d�em b��d�w"23. 18 19 7. Polityka gospodarcza w latach 1949�1953 Bardzo szkodliwe konsekwencje przynios�y rz�dy Rakosiego w dziedzinie gospodarczej24, gdzie wskutek nadmiernego woluntaryzmu i irrealizmu ' podejmowanych decyzji dosz�o do stopniowego za�amania tendencji rozwojowych zapocz�tkowanych w pierwszych latach powojennych. W du�ej mierze zaprzepaszczono zarysowuj�ce si� przed W�grami w 1949 r. � po osi�gni�ciu stanu przedwojennego zar�wno w dziedzinie produkcji przemys�owej, jak i dochod�w realnych ludno�ci � mo�liwo�ci dokonania bardzo powa�nego post�pu w ka�dej niemal dziedzinie gospodarki. Ju� w pierwszym roku realizacji planu pi�cioletniego �1949 r. zaznaczy�a si� daleko posuni�ta jednostronno�� w rozwoju przemys�u, jaskrawe zaniedbanie szeregu ga��zi gospodarki. W 1950 r. dosz�o do dalszych modyfikacji podzia�u �rodk�w inwestycyjnych, kt�re pog��bi�y dysproporcje w rozwoju gospodarczym. Z 9,7 mld forint�w nak�ad�w inwestycyjnych 35%, tj. 3,4 mld, przeznaczono na r�ne ga��zie_rjrzemys�u_ci�kjLgp, podczas gdy na przemys� d�br konsumpcyjnych wydano zaledwie 180 min forint�w. Du�ym b��dem stafo si� r�wnie� pospieszne, realizowane bez liczenia si� z konkretnymi warunkami, d��enie do przedwczesnego zlikwidowania wielu tysi�cy prywatnych warsztat�w i punkt�w us�ugowych bez jednoczesnego zast�pienia ich odpowiednimi punktami pa�stwowymi i sp�dzielczymi. Jeszcze w latach 1947�1948 prywatna drobna wytw�rczo�� zatrudnia�a 37�40% og�u pracownik�w zatrudnionych w przemy�le. Narastaj�ce w 1950 r. dysproporcje i trudno�ci w rozwoju wielu dziedzin gospodarki narodowej, a zw�aszcza w rolnictwie, powinny sta� si� sygna�em alarmowym, wp�yn�� na bardziej racjonalne skupienie wysi�k�w w poszczeg�lnych ga��ziach gospodarki, odej�cie od szeregu b��dnych metod polityki gospodarczej. Wybrano jednak inn� drog�. Na II Zje�dzie WPP w 1951 r. podwy�szono pierwotne zadania planu, zak�adaj�c mi�dzy innymi podniesienie zaplanowanego wzrostu produkcji przemys�owej w ci�gu pi�ciu lat z 86% do 210%, w tym przemys�u ci�kiego ze 104% do 280%. Do podj�cia decyzji o tak znacznym podwy�szeniu pierwotnych zada� planu pi�cioletniego i wzro�cie inwestycji w dziedzinie przemys�u ci�kiego przyczyni�y si� czynniki zewn�trzne, a mianowicie ci�g�e zaostrzanie si� �zimnej wojny", zw�aszcza od momentu wybuchu konfliktu korea�skiego. W �wczesnej sytuacji kierownictwo WPP uwa�a�o, �e nale�y skoncentrowa� wszystkie si�y i �rodki dla jak najszybszego stworzenia podstawowej bazy obronno�ci kraju w postaci pot�nego przemys�u ci�kiego, przemiany W�gier w �kraj stali i �elaza". Nawet jednak obawy przed �gro�b� wojny"25 nie usprawiedliwia�y podejmowanych przez kierownictwo WPP decyzji gospodarczych, kt�rych urzeczywistnienie daleko wykracza�o poza mo�liwo�ci kraju, ju� w�wczas borykaj�cego si� z du�ymi trudno�ciami w wielu sektorach gospodarki. Nadmierne zawy�enie zada� planu pi�cioletniego mia�o wiele ujemnych konsekwencji dla rozwoju gospodarczego W�gier w pierwszej po�owie lat pi��dziesi�tych. W licznych dziedzinach ekonomiki kraju w nast�pstwie na- 20 gromadzenia r�nych sprzeczno�ci dosz�o do przej�ciowego zahamowania tempa wzrostu czy nawet pewnego jego cofni�cia. Szczeg�lnie szkodliwe konsekwencje mia� fakt, i� uruchamiane kosztem wielkich wysi�k�w spo�ecze�stwa inwestycje by�y na og� ma�o efektywne, nie oddzia�ywa�y dostatecznie na szybki wzrost produkcji przemys�u i odpowiednie powi�kszanie dochodu narodowego. Woluntarystyczna polityka, d���ca do zapewnienia W�grom samowystarczalno�ci w przer�nych dziedzinach, sta�a si� �r�d�em i�cie operetkowego pomys�u rozpocz�cia na W�grzech hodowli cytryn (w tym celu wyci�to nad Balatonem wiele winnic). Przedsi�wzi�cie to zako�czy�o si� ca�kowitym fiaskiem. Po latach zosta�o uwiecznione w g�o�nym filmie ��wiadek" P. Bacs�. Bilans nie uzasadnionego �wczesnymi- mo�liwo�ciami gospodarczymi W�gier zawy�onego planu pi�cioletniego trudno uzna� za w pe�ni zadowalaj�cy, mimo niezwykle du�ego wysi�ku w�gierskiej klasy robotniczej w tym okresie. W ci�gu pi�ciu lat produkcja przemys�owa wzros�a o 131%, ale przemys�u ci�kiego a� trzykrotnie, powsta�y 73 nowe wielkie zak�ady przemys�owe, w tym takie wielkie budowie socjalizmu, jak zbudowane nad Dunajem nowe miasto przemys�owe Dunaujvaros (�wczesna nazwa Sztalinvaros), wielki kombinat chemiczny w Szolnok, elektrownie w Inota i Dunaujvaros. W�gry zmieni�y si� z kraju rolniczego w rolniczo-przemys�owy. W og�lnym rachunku jednak nadmierne podwy�szenie zada� planu pi�cioletniego doprowadzi�o, na skutek nagromadzenia r�nych sprzeczno�ci rozwoju gospodarczego, do konieczno�ci przej�ciowego zahamowania tempa wzrostu, a w niekt�rych dziedzinach nawet do wyra�nego cofni�cia. Szczeg�lnie szkodliwe konsekwencje przyni�s� fakt, �e r�wnolegle do szybkiego rozwoju przemys�u nie nast�pi� odpowiedni wzrost stopy �yciowej, przeciwnie � dosz�o -aawet do wyra�nego jej obni�enia. By� to wynik b��dnych koncepcji czo�owych dzia�aczy WPP. G��wny ideolog partii cz�onek Biura Politycznego KC WPP J. Revai ju� we wrze�niu 1948 r. ostro krytykowa� pogl�dy ludzi uwa�aj�cych, i� wraz z rozwojem socjalizmu powinien nast�powa� sta�y wzrost stopy �yciowej, stwierdzaj�c mi�dzy innymi: �Obecnie istnieje potrzeba nie tylko akcentowania konieczno�ci poprawy stopy �yciowej, lecz tego, aby�my nauczyli parti� i nar�d stawania naprzeciw niebezpiecze�stwa, znoszenia i zwalczania trudno�ci. Czas, aby�my do �ycia publicznego demokracji ludowej wprowadzili wi�cej samozaparcia i ducha sparta�skiego"26. Rakosi za� powtarza�: �Im wi�cej pracy, potu, ofiar b�dzie kosztowa� budowa naszej przysz�o�ci, tym trwalsza i tym dro�sza b�dzie ona dla nas wszystkich"27. Jego ulubionym sloganem sta�o si� stwierdzenie: �Nie zjadajmy dzi� kury, kt�ra jutro mo�e znosi� z�ote jajko"28. Tego typu podej�cie, lekcewa�enie przez przyw�dc�w WPP sprawy po-/ lepszerila bytu materialnego ludno�ci ju� wkr�tce doprowadzi�o do pogor^ szenia nastroj�w spo�ecznych, wzrostu niezadowolenia, spadku autorytetu Zamiast dok�adnej analizy przyczyn i podj�cia odpowiednich krok�w dla 21 Ire ich wyeliminowania na przysz�o�� grupa Rakosiego stosowa�a polityk� zrzucania winy za wszystkie niedoci�gni�cia na �kreci� robot� wroga" i ukrywanie rzeczywistych przyczyn brak�w przed ludno�ci�. E. Gero, kieruj�cy . ") sprawarm^gojgo^ajczyjmjcraju, stwierdza� w przem�wieniu wyg�oszonym na ITZJezS�ie partii w 1951 r.: �Wiadomo, �e w ci�gu 1950 r. wr�g przy wielu okazjach usi�owa� utrudni� zaopatrzenie; poprzez masowe zakupy, daleko przekraczaj�ce zapotrzebowanie, organizowa� sztuczne kolejki i czyni� wszystko, aby pogorszy� sytuacj� naszego zaopatrzenia. (...) Wr�g, kt�remu zadali�my tak ci�kie ciosy w r�nych dziedzinach, przerzuci� si� do dziedziny zaopatrzenia. W ten spos�b problem zaopatrzenia sta� si� jednym z najwa�niejszych teren�w walki klasowej"29. W nast�pstwie zatraty proporcji przy realizacji planu dosz�o do znaczne- * go spadku poziomu p�ac realnych, szczeg�lnie du�ego w latach 1951�1952. Bardzo ujemne skutki dla gospodarki mia� fakt zbyt niskiego tempa wzrostu >produkcji rolnej w stosunku do wzrostu produkcji przemys�owej. Kraj poni�s� szczeg�lnie ci�kie straty na skutek dogmatycznej, nie licz�cej si� z �ad-,- nymi uwarunkowaniami polityki rolnej, a zw�aszcza pr�by pospiesznego sJ�p]ektYwjzpwania ca�ego rolnictwa w ci�gu zaledwie czterech lat i bezwzgl�dnej walki z tzw. ku�akami. Sam Rakosi, okre�laj�c cele dzia�a� wobec ku�ak�w, stwierdzi�: �Bez wzgl�du na to, czy poszczeg�lny ku�ak jest dobry czy z�y, nale�y z nimi walczy�.... Radykalnie b�dziemy mogli si� z nimi rozprawi� tylko wtedy, gdy zabierzemy im ziemi�, domy, maszyny i zrobimy z nimi nie wiem jeszcze co... ale trzeba z g�ry wiedzie�, �e z tej m�ki nie b�dzie chleba ..."30 Ca�e ch�opstwo z coraz wi�kszym trudem znosi�o system niezwykle wyg�rowanych dostaw obowi�zkowych. Cpraz cz�stsze stawa�o si� porzucanie gospodarstw przez ludno�� wiejsk� i ucieczka do miast. B��dy polityki rolnej doprowadzi�y do znaczneggjjpadjcu produkcji niemal wszystkich produkt�w rolnych. Rakosi zamiast wyci�gn��~wnioski z b��d�w, t�umaczy� z�e wyniki rolnictwa g��wnie niekorzystnymi warunkami atmosferycznymi, twierdz�c (w przem�wieniu w parlamencie 15 grudnia 1952 r.), i� �w maju by�y niespodziewane d�ugotrwa�e ostre przymrozki, od ko�ca czerwca natomiast przez siedem tygodni panowa�a susza i takie gor�co, jakie, wed�ug Instytutu Meteorologicznego, nie zdarzy�y si� nigdy przedtem w ci�gu ostatnich stu lat. Jesieni� za�, w miesi�cu pa�dzierni