JONATHAN CARROLL MUZEUM PS�W T�UMACZENIE PAWE� KWIATKOWSKI TYTU� ORYGINA�U: OUTSIDE THE DOG MUSEUM Mojemu bratu Davidowi Carrollowi, kt�ry od samego pocz�tku pomaga� mi budowa� �ycie. Zamiast zwyczajowych podzi�kowa� � podarunki, je�li to mo�liwe: Ekslibris w kamieniu i szkle dla mojego redaktora i przyjaciela PETERA LAYERY za nieustaj�cy entuzjazm i poparcie trwaj�ce od lat & Zapas Zorzy Polarnej na ca�e �ycie dla SANDRY NEUFELDT, kt�ra by�a na tyle wspania�omy�lna, aby opowiedzie� mi kilka historii, kt�re znalaz�y si� w tej ksi��ce. �Nie mo�emy uczyni� pojedynczego kroku w stron� Nieba. Podr�owanie w kierunku pionowym przekracza nasze mo�liwo�ci. Je�li jednak patrzymy w stron� Nieba przez d�ugi czas, B�g przychodzi i zabiera nas do g�ry. Podnosi nas z �atwo�ci��. Simone Weil CZʌ� PIERWSZA CZAS TERA�NIEJSZY Z ciemno�ci w �wiat�o Opuszczam miejsce zbrodni, Albo si� myl�, albo mam ca�kowit� racj� za ka�dym razem� Billy Joel, I Go to Extremes W�a�nie ugryz�em d�o�, kt�ra mnie karmi�a, kiedy B�g znowu zadzwoni�. Claire, potrz�saj�c lew� d�oni�, praw� podnios�a s�uchawk� telefonu. Zapyta�a, kto m�wi i przewracaj�c oczami wr�czy�a mi j�. ��To znowu B�g � za�artowa�a. Su�tan mia� na imi� Mohammed i rzeczywi�cie by� niemal Bogiem dla p�toramilionowej rzeszy obywateli Republiki Saru, po�o�onej gdzie� nad Zatok� Persk�. ��Cze��, Harry. ��Witam, sir. Odpowied� w dalszym ci�gu brzmi: nie. ��Czy widzia�e� budynek firmy Mercedes�Benz na Sunset Boulevard? Taki w�a�nie budynek bardzo mi si� podoba. ��Jasne, zaprojektowa� go Joe Fontanilla. Pracuje w Nadel Partnership. To do niego trzeba zadzwoni�. ��Ale o nim �Time� nie napisa� ani s�owa. ��Wasza Wysoko��, chce pan, �ebym dla pana pracowa� wy��cznie z tego powodu, �e moje zdj�cie ukaza�o si� na ok�adce tego tygodnika. To stanowczo za ma�o, aby w�a�nie mnie powierzy� realizacj� przedsi�wzi�cia za miliard dolar�w. ��W ubieg�ym tygodniu og�oszono, �e Amerykanin Harry Radcliffe otrzyma� tegoroczn� Nagrod� Pritzkera, architektoniczny odpowiednik Nagrody Nobla. Pan wci�� cytuje ten artyku�. Bardzo podoba� mi si� dzbanek do kawy, kt�ry zaprojektowa�e�. Wpadnij do mnie do hotelu, Harry. Chc� ci podarowa� samoch�d. Ju� mi pan podarowa� jeden w zesz�ym tygodniu, sir. Dwoma naraz nie mog� je�dzi�. Zreszt�, tak czy owak, odpowied� nadal jest odmowna. Nie zajmuj� si� projektowaniem muze�w. ��Jest tutaj twoja przyjaci�ka Fanny Neville. Moja druga przyjaci�ka, Claire Stansfield, sta�a nago, zwr�cona do mnie smuk�ymi plecami i patrzy�a przez szklane drzwi na rozpo�cieraj�ce si� w dole Los Angeles. Claire tutaj, Fanny u su�tana. Moja �wczesna codzienno��. ��Jak do tego dosz�o? � zapyta�em su�tana, staraj�c si�, �eby s�owo �tego� zabrzmia�o neutralnie i nie wzbudzi� podejrze� Claire. ��Zapyta�em twoj� przyjaci�k� Fanny, czy chcia�aby zrobi� ze mn� wywiad. Fanny Neville uwielbia dwie rzeczy: w�adz� i imaginacj�. Najlepiej obie naraz, ale zgodzi si� te� tylko na jedn�, je�li druga jest nieosi�galna. Ja by�em w�wczas w jej �yciu imaginacj�. Poznali�my si� kilka lat temu w Nowym Jorku, kiedy robi�a ze mn� wywiad dla �Art in America�. Daj� dobre wywiady, albo raczej dawa�em, zanim zwariowa�em i wypad�em z obiegu na jaki� czas. Teraz ju� wr�ci�em do �ycia, ale niewiele robi�em, je�li nie liczy� kursowania pomi�dzy tymi dwoma imponuj�cymi kobietami. Obie powiedzia�y mi, �e ju� czas, abym ruszy� dup� i zrobi� co�. ��Czy mog� go poprosi� do telefonu? ��Go? Masz pewnie na my�li Fanny? Z przyjemno�ci�. Nast�pi�a kr�tka przerwa i potem us�ysza�em jej g�os: ��Cze��. Jeste� u Claire? ��Tak. ��Zawsze mnie to b�ogo nastraja. Czy rozmawiasz z ni� tym samym tonem, kiedy dzwonisz do niej z mojego domu ��Tak. ��Skurwysyn z ciebie, Harry. Dlaczego mi nie powiedzia�e�, �e su�tan chce, �eby� dla niego budowa� muzeum? ��Poniewa� powiedzia�em mu ju�, �e nie zbuduj�. ��Ale przyj��e� samoch�d, kt�ry ci da�? ��Oczywi�cie, dlaczego nie? To by� podarunek. ��Podarunek za czterdzie�ci tysi�cy dolar�w? ��W�a�nie chcia� mi da� jeszcze jeden. ��S�ysza�am. Fanny chrz�kn�a sarkastycznie niczym stara zrz�da. ��Czy przyjedziesz do mnie na obiad? ��Tak. Claire odwr�ci�a si�. Promienie ostrego s�o�ca zza jej plec�w tak mnie o�lepi�y, �e ledwo mog�em dostrzec jej nago��. Id�c w moj� stron�, wykona�a nieznaczny ruch stop� i telefon zamilk�. Min�a chwila, zanim zda�em sobie spraw�, �e wyszarpn�a kabel. ��Gadaj sobie z ni�, kurwa, kiedy nie masz nic innego do roboty, Harry. W drodze do Fanny i su�tana zatrzyma�em si� w mojej ulubionej myjni samochodowej w West Hollywood. Prowadzi j� kilku m�okos�w, kt�rzy wszystko robi� pi�knie i z klas�. W myjniach samochodowych zdarza�o mi si� doznawa� wspania�ych ol�nie�. Kilka minut w�ciek�ej powodzi wystarcza, by ��te szczotki tak poruszy�y odleg�e, ale jak�e cenne cz�ci mojego m�zgu, �e zazwyczaj wychodz� z tych sztucznych szkwa��w na�adowany energi� i pomys�ami. Czy znacie Andromeda Centre w Birmingham, w Anglii? Dzi�ki kt�remu to zyska�em tak� s�aw� dziesi�� lat temu? Pomys� narodzi� si� w myjni samochodowej. Pami�tam, jak wpatrywa�em si� w �wiszcz�cy �uk wycieraczek na przedniej szybie mego samochodu; na chwil� przed tym, jak woda przesta�a si� la� z w�y, zrozumia�em, �e by�a to pierwsza inspiracja zwielokrotnionych �uk�w, kt�re dzisiaj s� sercem tego zas�u�enie s�ynnego budynku. Siedzia�em w hollywoodzkiej myjni samochodowej i patrzy�em, jak m�j lotus jest opryskiwany ze wszystkich stron; by�em s�awny i nie mia�em nic do roboty. By�em dwukrotnie rozwiedziony. Raz � z bezwoln� ofiar� mody, kt�rej jedynym tw�rczym aktem w �yciu by�o pisanie imienia przez dwa �d�: Anddrea. Lubi�a si� pieprzy� rano i narzeka� przez reszt� dnia. Byli�my ma��e�stwem zbyt d�ugo, w ko�cu opu�ci�a mnie dla znacznie milszego m�czyzny. Ja nie jestem mi�y. Oczekuj� od innych, �eby byli dla mnie mili, ale sam nie czuj� si� zobowi�zany do odwzajemniania ich grzeczno�ci. Na szcz�cie r�ni wa�ni ludzie przez ca�e moje doros�e �ycie uwa�ali mnie za geniusza, wi�c uchodzi�o mi p�azem stanowczo zbyt wiele arogancji w moim zachowaniu, nonszalancji i najzwyczajniejszych w �wiecie z�ych manier. Je�li trafi si� wam kiedy� okazja, �e wasze �yczenie b�dzie mog�o by� spe�nione, �yczcie sobie, aby �wiat uzna� was za geniuszy. Geniuszom wszystko wolno. Z Picassa by� wielki kutas, Beethoven nigdy nie opr�nia� swojego nocnika, a Frank Lloyd Wright ukrad� swoim klientom i sponsorom co najmniej tyle pieni�dzy, ile profesjonalny z�odziej. Ale w ko�cu okazywa�o si�, �e wszystko jest w porz�dku, bo byli �geniuszami�. Mo�e byli i mo�e ja te� nim jestem, ale co� wam powiem: geniusz to taka ��d�, kt�ra sama p�ynie. Wystarczy tylko do niej wsi��� i ona zrobi ca�� reszt�. Przecie� ja nie sp�dzi�em miesi�cy ani lat na obmy�laniu kszta�t�w i form moich najs�ynniejszych budynk�w. Pojawi�y si� znik�d, a moja rola polega� tylko na tym, by przela� je na papier. To nie skromno�� przemawia przeze mnie. Pomys�y przychodz� jak powiewy wiatru przez okno i trzeba je tylko pochwyci�. Braque powiedzia� kiedy�, �e �styl jest w pewnym sensie niezdolno�ci� da robienia czego� inaczej� Twoja konstytucja fizyczna w praktyce determinuje kszta�t �lad�w p�dzla�. Mia� racj�. Ca�e to artystyczne cierpienie, konanie nad pust� kartk� czy p��tnem, to zwyk�e pieprzenie. Je�li kto� kona nad swoj� prac�, nie jest geniuszem. Ka�dy, kto kona dla �ycia, jest idiot�. W po�owie drugiego mycia (potem mia� nast�pi� m�j ulubiony przeze mnie moment � suszenie, kiedy to na samoch�d opuszczaj� si� zas�ony brunatnych szmat i zmys�owo g�aszcz�, ka�d� powierzchni� karoserii) wszystko zatrzyma�o si�. M�j; pi�kny, nowy, niebieski lotus (za��cznik do pozdrowie� od su�tana) sta� ociekaj�c wod� i nigdzie si� nie przesuwa�. Spojrza�em w lusterko wsteczne i zobaczy�em, �e samoch�d z mn� tak�e si� zatrzyma�. Spotka�em si� wzrokiem z jego kierowc�. Wzruszy� ramionami. Uwi�ziony w pedalskiej myjni samochodowej. Przez chwil� b�bni�em palcami po kierownicy, po czy ujrza�em kilku pracownik�w myjni z prawej strony, wybiegaj�cych na zewn�trz na drugim ko�cu budynku. Jeszcze jeden rzut oka w lusterko � facet z ty�u znowu wzruszy� ramionami; Wysiad�em z samochodu i zobaczy�em spore poruszenie przy wyj�ciu. Ruszy�em w stron� zbiegowiska. ��Co to za samoch�d? ��Pierdoli� samoch�d, Leslie, facet nie �yje! Br�zowy samoch�d (pami�tam, pomy�la�em, �e takiego samego koloru by�y szmaty osuszaj�ce) zatrzyma� si� kilka metr�w od wyj�cia. Pi�� czy sze�� os�b sta�o doko�a i zagl�da�o do wn�trza samochodu. Drzwi od strony kierowcy by�y otwarte. Obok sta� pochylony kierownik myjni. Spojrza� na mnie i zapyta�, czy jestem lekarzem � facet w �rodku mia� atak serca albo co� w tym rodzaju i nie �y�. Natychmiast powiedzia�em, �e owszem, jestem lekarzem, poniewa� chcia�em zobaczy�, co si� sta�o. Podszed�em i przykl�kn��em obok kierownika. Samoch�d, mimo �e dopiero co zosta� umyty, wci�� cuchn�� popielniczkami pe�nymi niedopa�k�w i st�ch�� wilgoci�. M�czyzna w �rednim wieku siedzia� nienaturalnie pochylony nad kierownic�. Pami�ta�em to i owo z telewizji, wi�c potrafi�em zachowa� si� jak lekarz � po�o�y�em trupowi d�o� na gardle, by wyczu� t�tno. Poni�ej brody, pod pokryt� zarostem sk�r� nie wyczu�em nic. ��Ju� po nim. Czy wezwali�cie karetk�? Kierownik skin�� g�ow� i razem wyprostowali�my si�. ��Jak to si� pana zdaniem sta�o, panie doktorze? ��Prawdopodobnie atak serca. Ale lepiej, �eby lekarz pogotowia si� wypowiedzia�. ��Co za �mier�, nie? No dobra, Leslie i Kareem, pom�cie mi zepchn�� ten samoch�d, �eby nie tarasowa� drogi. Dzi�kuj�, panie doktorze. Przepraszam za k�opot. ��Nie ma sprawy. � Skierowa�em si� z powrotem do samochodu. ��To takie �enuj�ce � powiedzia� kierownik myjni. ��Prosz�? � Spojrza�em na niego. ��Wie pan, prowadz� ten interes i w og�le, nie? Ale tak sobie my�l�, jakie to musi by� upokarzaj�ce, wiedzie�, �e si� umrze w myjni samochodowej. Szczeg�lnie dla kogo� s�awnego! Niech pan tylko pomy�li, jak by napisali w nekrologu: .,W czwartek stwierdzono zgon s�awnego aktora Grahama Gibsona, w myjni samochodowej �Wie�a Eiffla�. Zmar� najprawdopodobniej wskutek rozleg�ego zawa�u serca�. � Spojrza� na mnie i wykrzywi� twarz � Zmyty na �mier�! ��Wiem, o co panu chodzi Kolosalna lapidarno��. Niekt�rzy lubi� sobie wyobra�a�, �e ich nazwisko nagle pojawia si� na ok�adce tygodnika, inni chcieliby je widzie� na mosi�nych tabliczkach na fasadach budynk�w. Ja te� snu�em takie fantazje, zanim mi si� t przytrafi�o naprawd�. Zacz��em sobie wyobra�a� w�asny nekrolog. Kiedy� czyta�em, �e autor not po�miertnych w �The New York Times� pisze je, zanim ludzie umr� (je�li s� s�aw i potem wyg�adza tylko, dodaj�c kilka szczeg��w, kiedy da osoba ju� wykituje. Mog�em to zrozumie� i nawet dopatrzy�em si� w tym pewnej logiki; m�czy�o mnie tylko to �wyg�adzanie� Dobrze, �yjesz d�ugo i barwnie, twoje �ycie pe�ne jest oryginalnych osi�gni�� i chwa�y. A co potem? Ko�czysz wychodz�c na durnia, je�li masz do�� pecha, by umrze� d�awi�c si� kapslem od butelki, albo dostaj�c w g�ow� ga��zi� drzewa. W przypadku Tennessee Williamsa by� to Kapsel, �d�na von Horvatha drzewo. O �d�nie wiem tylko tyle, �e by� pisarzem i tak w�a�nie zmar� � szed� ulic� w Pary�u i zosta� uderzony ga��zi� w g�ow�. Bardzo �atwo mog� sobie wyobrazi� kogo�, kto m�wi �O Harrym Radcliffe wiem tylko tyle, �e by� architektem, kt�ry zmar� na atak serca w myjni samochodowej�. Ni mniej, wi�cej � w myjni samochodowej �Wie�a Eiffla�. Kiedy szed�em z powrotem do samochodu, uzmys�owi�em sobie, �e ostatnio ca�ymi dniami nic nie robi�em i �e gdybym tu w�a�nie ja wykorkowa� w tym br�zowym samochodzie, ca�y m�j �ywot stre�ci�by si� do tak banalnego wymiaru. ��Co si� sta�o? � M�czyzna z samochodu za mn� te� wyszed� i sta� teraz obok swego wozu. ��Facet dosta� zawa�u serca i zmar�. ��Tutaj? � Pokiwa� g�ow� i u�miechn�� si�. Wiedzia�em, o czym my�li i jeszcze bardziej mnie to przygn�bi�o: to by� �mieszne. Ludzie reagowaliby u�miechem, gdyby im powiedzie�, �e si� by�o w myjni i kto� zmar� w czasie ostatniego p�ukania. U�miechn�liby si� w taki sam spos�b, jak ten m�czyzna. Potem przy obiedzie toczy�yby si� rozmowy na p� �mieszne, na p� makabryczne o dobrym i z�ym umieraniu. Venasque zwyk� by� mawia�, �e w g��bi duszy zdajemy sobie spraw� z w�asnej g�upoty, a po�wi�camy zbyt wiele czasu albo na ukrywanie tego, albo na udowadnianie, g��wnie sobie, �e tak nie jest. Dlaczego w�a�ciwie ludzie tak bardzo lubi drogie trumny i pogrzeby? Usi�ujemy robi� dobre wra�enie a� po gr�b. W pi�� minut p�niej stan��em na �wiat�ach na Sunset Boulevard. Spojrza�em w lewo. I kt� to siedzia� w samochodzie tu� obok? Markus Hebenstreit! Krytyk architektury w �L.A. Eye�. Hebenstreit by� moim najbardziej zjadliwym i wytrwa�ym wrogiem/krytykiem. Prawdopodobnie napisa� wi�cej z�ego o moich projektach ni� ktokolwiek inny. Im by�em s�awniejszy, tym bardziej Hebenstreit pieni� si� i rozbryzgiwa� s�own� w�cieklizn�, gdzie tylko m�g�. ��Markus! Odwr�ci� si� powoli i spojrza� na mnie z wy�szo�ci�, kt�r� okre�li�bym jednym s�owem � hochdeutsch. Kiedy zda� sobie spraw�, �e widzi w�a�nie mnie, wzgarda w jego spojrzeniu przeobrazi�a si� w nienawi��. Utkwi� we mnie o�owiany wzrok. ��Cze��, Radcliffe. Wracasz pewnie w�a�nie z cotygodniowej terapii wstrz�sowej? ��Markus, mam zam�wienie na miliard dolar�w! Facet chce, �ebym dla niego zbudowa� muzeum za miliard dolar�w. Mog� robi�, co mi si� spodoba, byleby tylko by� to oryginalny Harry Radcliffe. Tylko pomy�l, Markus, bez wzgl�du na to, co napiszesz, zawsze znajdzie si� kto�, kto zechce, �ebym stawia� budowle za miliard dolar�w! Pog��wkuj tylko troch� o tym, ty faszystowski dupku! Zanim zd��y� cokolwiek powiedzie�, nacisn��em peda� gazu i pop�dzi�em naprz�d w nimbie chwa�y, niczym osiemnastolatek. Je�li wierzy� pog�oskom, su�tan Saru by� w�a�cicielem hotelu Westwood Muse. Tylko w ten spos�b mo�na by�o wyt�umaczy� fakt, �e wraz ze swoj� �wit� niezmiennie zatrzymywa� si� w tym w�a�nie hotelu, ilekro� � a wi�c pi��sze�� razy w roku � bawi� w Los Angeles. Budynek hotelowy zaprojektowa� i wybudowa� w latach trzydziestych student Petera Bahrensa. Gmaszysko przypomina�o dziwaczn� fabryk�, podobn� do tej, jak� Bahrens zaprojektowa� w Niemczech dla koncernu AEG. Lubi�em to miejsce, bo by�o fiku�ne, ale nie mog�em zrozumie�, dlaczego su�tan zdecydowa� si� w�a�nie na nie, skoro bardzo �atwo m�g� sobie pozwoli� na niemal ka�d� nieruchomo�� w promieniu dziesi�ciu mil wok� hotelu Beverly Hills. Kiedy podjecha�em pod wej�cie, podesz�a do mnie wyj�tkowo wysoka Murzynka w go��bioszarej koszuli i spodnia i otworzy�a drzwi mojego samochodu. Jak zwykle spojrza�em na ni� z wyrazem czystej wdzi�czno�ci. By�a ol�niewaj�co pi�kna. ��Cze��, Lucia. ��Cze��, Harry. Zn�w ci� zaprosi�? ��Wezwa�. Kiwn�a g�ow� i zaj�a miejsce kierowcy w moim samochodzie. Uzupe�niali si� nawzajem doskonale; maszyna powinna na nale�e� do niej, cho�by tylko ze wzgl�du na jej figur� i wygl�d. Ale nie nale�a�a. Lucia by�a tylko jeszcze jednym pi�knym nieudacznikiem w Kalifornii, zatrudnionym przy parkowaniu samochod�w. ��Czy on wci�� chce, �eby� wybudowa� dla niego to muzeum? ��Tak. ��A ty nie masz na to ochoty? Jej d�ugie brunatne d�onie spoczywa�y z gracj� na kierownicy. Obdarzy�a mnie u�miechem, w kt�rym czai� si� mord. Zastanawia�em si�, co mam jej odpowiedzie�, lecz zamiast tego zapyta�em: ��Kim chcesz by�, kiedy doro�niesz? Nie maj�c pewno�ci, czy m�wi� powa�nie, czy nie, przechyli�a g�ow� na bok i odpar�a: ��Kiedy dorosn�? Aktork�. A dlaczego? ��Chcia�aby�, �eby na twoim grobie napisali: �Lucia Armstrong, aktorka�? ��By�abym bardzo szcz�liwa. A ty, Harry? Co by� chcia�, �eby napisali na twoim nagrobku: �Harry Radcliffe, s�awny architekt�? ��Nieee, to zbyt banalne. Mo�e �Cz�owiek, Kt�ry Zbudowa� Muzeum Ps�w�. Kiedy wypowiedzia�em te s�owa, poczu�em si� diabelnie po�echtany. Ruszy�em w g�r� wysypan� �wirem alejk�, obr�ci�em si�, �eby co� jeszcze powiedzie� Lucii, ale odje�d�a�a ju� na parking. Krzykn��em tylko za moim b��kitnym samochodem: ��To by�oby cholernie dobre epitafium! Czy to z powodu tego martwego cz�owieka z myjni? Mo�e z powodu poczucia w�adzy, jak� daje naplucie �miliardem dolar�w� Hebenstreitowi w twarz? A mo�e zdecydowa�o tu proste wyobra�enie (i polubienie) s��w �Cz�owiek, Kt�ry Zbudowa� Muzeum Ps�w� na mojej p�ycie nagrobnej? Bez wzgl�du na to, co by�o tego powodem, kiedy wchodzi�em do hotelu Westwood Muse, wiedzia�em, �e zaprojektuj� dla su�tana jego muzeum, mimo i� przez d�ugie miesi�ce m�wi�em �nie�. Teraz musia�em tylko umocni� go w przekonaniu, �e to nie zwyczajne szcz�cie zes�a�o mu mnie, ale �e zadzia�a� tu palec Bo�y, co w rezultacie winno znale�� odzwierciedlenie w pieni�dzach przeznaczonych dla mnie i na ca�e przedsi�wzi�cie. I to o wiele wi�kszych pieni�dzach, ni� m�g� sobie wyobrazi� nawet on. ��Jakie s� pana najwcze�niejsze wspomnienia? To by�o pierwsze pytanie, jakie Fanny Neville zada�a mi przed laty, w dniu, kiedy si� poznali�my i kiedy robi�a ze mn� wywiad. Nie zastanawiaj�c si� odpowiedzia�em: ��Pami�tam, jak widzia�em Sputnika i Rakiet� Monroe�a w Luxor Baths w Nowym Jorku. ��Ile wtedy mia� pan lat? ��Trzy, chyba trzy. ��Kto to byli Sputnik i Rakieta Monroe? ��Zawodowi zapa�nicy wrestlingu. M�j ojciec, DeSalles �Sonny� Radcliffe pochodzi� z Basile, w Luizjanie. Wiedzia�, jak �apa� wyst�puj�ce na tych terenach drapie�ne ��wie, czarowa� kobiety i zarabia� fors�. Cz�sto powtarza�, �e te trzy rzeczy mia�y ze sob� wiele wsp�lnego i dlatego tak mu si� poszcz�ci�o. M�wi� to swoim charakterystycznym, po�udniowym akcentem: �Tajemnica �apania drapie�nego ��wia, Harry, polega na tym, �e trzeba wdepn�� w mi�kkie b�oto i poczu� b�ogo�� wok� stopy. Potem, po jakim� czasie, jeden z tych potwor�w natrafi na ciebie i chwyci ci� za stop�. Wtedy st�j spokojnie! W�a�nie w takich chwilach najbardziej liczy si� cierpliwo��. On my�li, co zrobi� z twoj� stop�. Ale nie umie si� zdecydowa�, bo jest otumaniony tym b�otem. Wi�c we� g��boki oddech i czekaj. Wiem, �e najch�tniej wyci�gn��by� go stamt�d i pogna� jak skurwysyn, ale nie r�b tego. St�j nieruchomo, ch�opcze, a wszystko b�dzie w porz�dku. Z kobietami i pieni�dzmi jest tak samo: przysysaj� si� do ciebie i chc� ci� �ci�gn�� w d�, ale musisz to przeczeka�, wtedy zacisk ich szcz�k sam si� obluzuje�. Tato lubi�, �eby kto� razem z nim ogl�da� telewizj� w nocy. Od najwcze�niejszych czas�w tym kim� by�em zazwyczaj ja, poniewa� matka nie mia�a na to do�� cierpliwo�ci. Lubi� zapasy; m�wi�, �e dzi�ki nim mo�e si� odpr�y�. Kana� Pi�ty z Uline Arena albo z Commack na Long Island. ��Pami�tam, jak siadywa�em mu na kolanach, a on wtedy obja�nia�: �To jest Sweet Daddy Siki, Harry�. Albo Bobo Brazil, Johny Yalentine, Fuzzy Cupid. Poniewa� by�em m�ody i te nazwiska brzmia�y w moim odczuciu ba�niowo, zapami�ta�em je. Sputnik i Rakieta Monroe byli z�ymi facetami z d�ugimi, czarnymi w�osami i ufarbowanymi na bia�o pasmami w �rodku grzywki, wi�c obaj wygl�dali jak skunksy. Fanny przysun�a si� i wycelowa�a we mnie swoje okulary s�oneczne: ��To st�d wzi�y si� nazwy w pa�skiej kolekcji? ��Dok�adnie tak. ��Nazwa� pan meble na cze�� zawodowych zapa�nik�w? ��Tak, ale potem pomys� ukrad� mi Philippe Starek i swoj� szmir� nazwa� imionami bohater�w jakiej� powie�ci science fiction. Widzi pani, wszyscy traktuj� projektowanie zbyt powa�nie. Ja za� pomy�la�em sobie, �e je�li swoim dzie�om nadam zabawne nazwy, b�d� m�g� na nie spojrze� z odpowiedniego dystansu. Bo dystansu na pewno brakuje temu, kto p�aci pi�� tysi�cy dolar�w za krzes�o. Po raz czwarty za�o�y�a okulary na nos. Mia�a twarz o delikatnym owalu. Jej wielkie, ciemne usta wyd�te by�y niczym p�czek r�y. Kompletnie czarne okulary Clarka Kenta mia�y sprawi� wra�enie, �e jej twarz nabiera powa�nego wyrazu. ��Wi�c dlaczego ��da pan pi�ciu tysi�cy dolar�w za krzes�o �Bobo Brazil�, panie Radcliffe? ��Panno Neville, nie odrobi�a pani lekcji: nie ja ��dam za meble, kt�re projektuj�, lecz firma. A firma nie ��da pi�ciu tysi�cy za krzes�o czy lamp�, tylko za moje nazwisko. Zreszt� i tak jestem tani � za krzes�o Richarda Meiera Knoll kasuje dziesi�� kawa�k�w. ��Czy nie uwa�a pan, �e to niemoralne? Przecie� pan doskonale wie, jak wiele jest na �wiecie ludzi cierpi�cych niedostatek! ��A czy pani nie post�puje niemoralnie, pisuj�c dla czasopisma kupowanego tylko przez pseudointelektualist�w i ludzi bogatych, kt�rych g�wno obchodz� biedacy? ��Poddaj� si�. A co robili�cie w Luxor Baths? ��By�em tam z moim ojcem. Mia� bzika na punkcie �a�ni tureckiej. Uwa�a�, �e mo�na robi� wszystko, na co tylko ma si� ochot�: wypi� butelk� brandy albo hula� przez ca�� noc, pod warunkiem �e nast�pnego dnia p�jdzie si� do �a�ni tureckiej i wypoci ca�� t� niegodziwo�� z siebie. ��Niegodziwo��? � U�miechn�a si� po raz pierwszy. ��Czy to nie pi�kne s�owo? ��Fascynuje pana j�zyk? ��Wierz� w j�zyk. To jedyny klej, kt�ry nas trzyma. ��A pa�ski zaw�d? Nie s�dzi pan, �e wa�niejsze dla spo�eczno�ci ludzkiej s� struktury fizyczne? ��Tak, ale nie mog� ich budowa�, je�li ta spo�eczno�� nie wyt�umaczy mi, jakiego rodzaju struktur jej trzeba. Nawet je�li chodzi tylko o klecenie sza�as�w z trawy. ��Co pan my�li o swojej pracy? Bez mrugni�cia okiem czy cho�by cienia wyrzut�w sumienia jeszcze raz ukrad�em ripost� Jeanowi Cocteau. Tym razem zast�puj�c tylko jedno s�owo �pisarz� s�owem �architekt�. ��Jestem przekonany, �e niejeden architekt m�g�by przez ca�e �ycie cieszy� si� s�aw�, gdyby zaprojektowa� cho� jeden z moich budynk�w. ��Nie grzeszy pan skromno�ci�. Tym razem ja si� przysun��em do niej: ��Kto, pani zdaniem, jest lepszy ode mnie? ��Aldo Rossi. Machn��em r�k�. ��Projektuje cmentarzyska. ��Coop Himmelblau? ��Oni projektuj� samoloty, a nie budynki. ��Niech pan b�dzie ze mn� szczery: pana zdaniem nikt nie jest lepszy od pana? Zastanawia�em si� przez chwil�. ��Nie. ��Nie b�dzie pan mia� nic przeciwko, je�li zacytuj� pana w artykule? W spos�b mo�liwie jak najbardziej bezczelny zacz��em m�wi� z akcentem mojego ojca, kt�ry pochodzi� z Basile w Luizjanie: ��No, no, Fanny, czy pani naprawd� uwa�a, �e mi w ten spos�b zaszkodzi? Za ka�dym razem, kiedy udzielam wywiadu, cytuj� te s�owa. I wie pani, co si� dzieje? Dostaj� wi�cej zlece�! Ludzie lubi� najmowa� do pracy cz�owieka, kt�ry jest pewny siebie. Szczeg�lnie wtedy, gdy ma by� odpowiedzialny za kilkaset milion�w dolar�w! I by�a to prawda. Rozmawiaj�c po raz pierwszy z Fanny Neville przed laty, mia�em na my�li trzy projekty, kt�re le�a�y _na moim biurku: lotniska w Akwizgranie w Niemczech, Centrum Sztuki Uniwersytetu Rutgers w New Jersey i domu, kt�ry budowa�em w Santa Barbara dla Bronze Sydney i dla siebie. Przypis: Bronze Sydney by�a moj� drug� �on�. Bronwyn Sydney Davis. Bronze Sydney. Zacz�li�my wsp�prac� jako partnerzy, potem pobrali�my si�, ale szybko zdali�my sobie spraw�, �e lepiej funkcjonowali�my razem jako koledzy po fachu. Nast�pi� cichy rozw�d. Nadal jeste�my partnerami i przyjaci�mi. Oba zlecenia � zar�wno projekt w Akwizgranie jak i ten na Uniwersytecie Rutgers � dosta�em w�a�nie ja, poniewa� zdo�a�em upewni� odpowiednie osoby, �e jestem najlepszy. Przekona�a je ta moja wiara w siebie, moje plany i propozycje. Nie uwa�am, �e osi�gn��bym to samymi tylko projektami, chocia� mia�y one istotn� warto�� i by�y jak najbardziej odpowiednie. Wystarczy zapyta� kogokolwiek o szczytowy okres w �yciu. W wi�kszo�ci przypadk�w, bez wzgl�du na to, co kto odpowie, b�dzie to okres zwi�zany z nawa�em zaj�� i obowi�zk�w. Bez �enady odpowiedzia�em na pytanie Fanny tak ostro, poniewa� by�em w�wczas niczym huragan pod nazw� Harry Radcliffe. By�em Wa�nym Architektem Ameryka�skim. Naprawd� czu�em si� jak jaka� tropikalna burza, kt�ra szaleje w Zatoce Meksyka�skiej i przera�a wszystkich, skoro tylko us�ysz� z�owieszcz� prognoz� pogody: �Wci�� szalej�cy huragan Harry przybiera na sile. Ludzie! Przygotujcie si� na najgorsze! Huragan naprawd� b�dzie olbrzymi!� I rzeczywi�cie by�em olbrzymi, przybiera�em na sile przez ca�y czas dzi�ki tym wszystkim budynkom, kt�re w�wczas wznosi�em. Mia�em s�aw�, pieni�dze na kilogramy, zlecenia na projekty, jakie tylko zapragn��em. Bronze Sydney (ekonomiczny m�zg) i ja pracowali�my bardzo ci�ko, ale uwielbiali�my to uczucie �yciowego cwa�u. A kiedy szli�my noc� do ��ka, byli�my tak na�adowani, �e cz�sto pieprzyli�my si� godzinami tylko po to, �eby uziemi� jak�� cz�� elektryczno�ci, niepokoju, podniecenia, oczekiwa� kt�re nawarstwia�y si� w nas obojgu przez ca�y dzie�. I wtedy uderzy� huragan, faktycznie, ale we mnie, a nie w l�d sta�y. W kilka miesi�cy p�niej, kiedy ju� zdoby�em Nagrod� Pritzkera (pozw�lcie doda�, �e tylko jeden z laureat�w w historii by� m�odszy ode mnie), spotka� mnie prawdziwy zaszczyt: zaproszono mnie do uczestnictwa w obchodach 750�lecia Berlina. W ramach przygotowa� do uroczysto�ci ojcowie miasta podj�li inteligentn� decyzj�. Zaprosili wybitnych architekt�w z ca�ego �wiata i zlecili im opracowanie projekt�w nowych budynk�w. Temu boja�liwemu, nerwowemu miastu fundowano w ten spos�b operacj� plastyczn�. Pod koniec dwudziestego wieku Berlin wznosi� si� niczym straszna latarnia morska na wybrze�u komunizmu. My�la�em, �e nie mog�o si� nam trafi� nic bardziej szlachetnego i utopijnego. Poproszono mnie, �ebym zaprojektowa� cz�� gmachu Politechniki Berli�skiej. W godzin� po otrzymaniu pro�by/zadania wiedzia�em, co mam robi�. Politechnika? C� mog�o by� bardziej odpowiedniego ni� robot, i to siedmiopi�trowy? Mia�em na biurku kolekcj� robot�w�zabawek, a przyjaciele wiedzieli, �e je�li tylko natrafi� na co� interesuj�cego, maj� mi to Przynie��. Przez kolejne dwa dni wi�kszo�� czasu sp�dzi�em za zamkni�tymi drzwiami. Nie odbiera�em telefon�w. Skierowa�em lamp� na roboty na biurku i zacz��em szkicowa� bildynek, kt�ry wygl�da� jak co� pomi�dzy collage�em w stylu rosyjskiego konstruktywizmu, seksown� dziewczyn��cyborgiem w Metropolis Fritza Langa a lalk� Masters of the Universe. By�o to b�yskotliwe, ale nie wyj�tkowe. Potrzebny mi by� nowy bodziec. Jest taki sklep w Los Angeles, na Melrose Avenue, w kto rym mo�na kupi� gumowe paj�ki, japo�skie roboty, mas: bohater�w horror�w� W tym typowym kr�lestwie tandet; (czyli kiczu) kupa gumowego g�wna, kt�r� kupowa�o si� kiedy� za czterdzie�ci dziewi�� cent�w, teraz kosztowa�a siedem dolar�w. Nie ukrywam, �e w tym miejscu traci�em mn�stwo czasu i pieni�dzy szukaj�c pomys��w na nowe budynki. Zazwyczaj, z niewyja�nionych powod�w, bardzo mi pomaga� rozrzucenie na biurku trzydziesto� czy czterdziestodolarowej zawarto�ci worka, pe�nego �wiec�cych w ciemno�ci k��w wilko�aka, ma�ych, zielonych gumek do mazania w kszta�cie samochodu, minibilard�w. Mallarme czerpa� inspiracj�, wpatruj�c si� w ocean. Harry Radcliffe � ze sztucznej muchy zatopionej w sztucznej kostce lodu. W�a�ciciele sklepu witali mnie najserdeczniejszym �dzie� dobry�, kiedy tylko si� tam pojawia�em. My�l�, �e byli to mil ludzie, ale wyda�em tam w przesz�o�ci tyle pieni�dzy, �e nigdy do ko�ca nie wiedzia�em, czy ich sympatia by�a autentyczna czy wynika�a z pobudek finansowych. Sympatia wynikaj�ca z pobudek finansowych trwa tak d�ugo, jak d�ugo si� jesl dobrym klientem. ��Co nowego? ��W�a�nie dostali�my co�, co si� panu bardzo spodoba. � M�czyzna uda� si� na drugi koniec sklepu i pomacha� do mnie Kiedy do niego podszed�em, sta� nachylony nad pud�em na pod�odze. � Niech pan spojrzy. � Jego gar�cie wype�nione by�y miniaturowymi budynkami w �ywych kolorach. Domki mia�y mniej wi�cej osiem czy dziesi�� centymetr�w d�ugo�ci Wybra�em jeden z nich i wyda�em z siebie lekki skowyt: ��Przecie� to jest Sfinks! ��Tak jest. A tu jest Empire State Building, Opera w Sydney, Pa�ac Buckingham� Wszystkie te s�ynne budowle jako temper�wki! Czy nie s� wspania�e? W tym tygodniu przy sz�y z Tajwanu. Czy� nie wygl�daj� jak kawa�ki gumy do �ucia? Si�gn��em do pe�nego pud�a i zacz��em wybiera� po jednym z ka�dego rodzaju. Kobaltowo niebieska Krzywa Wie�a w Pizie cynobrowa Statua Wolno�ci (to te� budynek?), zielone Koloseum w Rzymie. By�o tam zadziwiaj�ce bogactwo r�nych miniatur. Wzi��em kilka z nich, przechodz�c do frontowe; cz�ci sklepu, gdzie by�o wi�cej �wiat�a. Unios�em je do g�ry i dok�adnie ogl�da�em wszystkie detale. Wspania�e. Kupi�em dwie�cie pi��dziesi�t sztuk. I nie zdarzy�o si� nic takiego, jak pisk opon, krzyki czy piorunuj�ce zderzenie, kiedy moja �wiadomo�� sfrun�a z urwiska i poszybowa�a prosto w szale�stwo, co jak s�dz�, ma miejsce w wi�kszo�ci przypadk�w. Poza tym wszyscy naogl�dali�my si� zbyt wiele n�dznych film�w, kt�rych bohaterowie rozdrapuj� sobie twarz albo wyj� niczym hieny, co ma zwykle wskazywa� na to, �e zwariowali. Nic takiego nie mia�o miejsca w moim przypadku. Jeszcze minut� temu by�em s�awnym, odnosz�cym sukcesy, pewnym siebie Harrym Radcliffe�em szukaj�cym inspiracji w swoim ulubionym miejscu � sklepie z bezu�ytecznymi gadgetami, teraz za� spokojnie, lecz najzupe�niej serio popad�em w szale�stwo. Opuszcza�em sklep z dwustu pi��dziesi�cioma ��tymi (wy��cznie) temper�wkami. Nie wiem, jak odchodz� od zmys��w inni ludzie. Ja by�em w tym przynajmniej oryginalny. Okolica Melrose Avenue nie najlepiej nadaje si� do tego, �eby tam postrada� zmys�y. Sklepy dysz� wprost ob��dnymi ��dzami i tylko czekaj�, by je zaspokoi�, je�li tylko znajdzie si� kto�, kto sobie mo�e na to pozwoli�. Ja mog�em. Czy kto� chcia�by afryka�sk�, szar� papug� imieniem Noodle Koofty? Nazwa�em j� tak w drodze powrotnej do Santa Barbara. Siedzia�a w olbrzymiej, czarnej klatce na tylnym siedzeniu mego Mercedesa kombi, pogr��ona w milczeniu i otoczona przedmiotami, kt�re naprawd� mnie przera�aj�, kiedy o nich teraz my�l�. Trzy kolorowe krasnale ogrodowe oko�o metrowej wysoko�ci. Ka�dy z nich trzyma� w d�oni pier�cie�. Pi�� album�w Conway Twitty; kosztowa�y dwadzie�cia dolar�w za sztuk�, bo to �klasyka�. Po trzy identyczne albumy Sam the Sham oraz Pharaons (tak�e klasyka), dwadzie�cia pi�� dolar�w za egzemplarz. Kartonik kafelk�w �azienkowych z ohydnym motywem brzoskwini. Plakat na ca�� �cian� przedstawiaj�cy pawiana w pozie �Zamy�lonego� Rodina� I jeszcze wiele innych rzeczy w podobnym gu�cie. M�j samoch�d by� tak prze�adowany, �e kto� m�g�by sobie Pomy�le�, �e przewo�� worki z cementem. Ale ja wioz�em tylko alarmuj�ce dowody w�asnego ob��du. Dlaczego to si� sta�o? W jaki spos�b Radcliffe sko�czy� w samochodzie wy�adowanym plastykowymi krasnalami ogrodowymi i albumami Conway Twitty, kiedy by� u szczytu swej kariery? Uwierzcie mi, my�la�em o tym od czasu, kiedy powr�ci�em do zdrowia, a wi�c przez do�� d�ugi czas. Z powodzeniem mog�yby na to odpowiedzie� standardowe wyja�nienia by�em przepracowany, pod zbyt wielk� presj� sukces�w; moje ma��e�stwo z Sydney zaczyna�o trzeszcze� z�owieszczo i p�ka w szwach� Albo �adne z wy�ej wymienionych. Kiedy Venasque poleci� mi dzienniki Cocteau, natrafi�em na urywek, kt�ry g��boko mnie poruszy�: �I w�wczas zda�em sobie spraw�, �e �wiat moich marze� by� r�wnie pe�en wspomnie� jak moje realne �ycie, a wi�c by� bytem realnym bogatszym, g��bszym, pe�nym epizod�w, a w wielu r�nych szczeg�ach bardziej dok�adnym; faktycznie trudno mi by� zlokalizowa� wspomnienia w jednym albo drugim �wiecie By�y przewspania�e, skomplikowane i tworzy�y mi podw�jne �ycie, dwukrotnie wi�ksze i dwukrotnie d�u�sze ni� m�j w�asne�. Kiedy pokaza�em ten fragment Venasque�owi, poklepa� mnie po ramieniu. ��W�a�nie. Oto masz odpowied� na twoje pytania, Harry. Potrzebne ci by�o postradanie zmys��w! Wi�kszo�� ludzi robi to, albo �eby si� ukry�, albo poniewa� sobie nie radz�. Tobie z przydarzy�o si� tak, poniewa� bez wzgl�du na to, jak bardzo utwierdza�e� si� w przekonaniu, �e wszystko ci dobrze w chodzi, wcale tak nie by�o. A co� w �rodku w tobie doskonale o tym wiedzia�o. Sp�jrz na to w ten spos�b: sfera twoich marze� zdecydowa�a, �e musisz odpocz�� od w�asnej sfery realnej, �e potrzebne ci s� wakacje. Wi�c kupi�a ci bilety i spakowa�a dla was obojga baga�e. I ot, wyjechali�cie, pozostawiaj�c twoj� sfer� realn� w domu. Bardzo to by�o mi�e ze strony starego cz�owieka, �e m�wi� o mojej sferze �realnej� i sferze �marze�, chocia� obaj d�brze wiedzieli�my, �e mia� na my�li Harry�ego Wariata i Harry�ego Normalnego. Jednak to, co m�wi�, nabiera coraz wi�kszego sensu, im bardziej oddalam si� w czasie od tamtych burzliwych dni mojego �ycia. Niekt�rym troch� wariactwa dobrze robi. �ycie pe�n� piersi� w ��wiecie marze� raz na jaki� czas jest jak przenoszenie ca�ego ci�aru cia�a na lew� nog�, kiedy prawa jest zm�czona. Nie by�em wariatem przez d�ugi czas, ale w pewien specyficzny spos�b te miesi�ce dryfowania w �wiecie Lu�lu da�y mi dwie najwa�niejsze rzeczy w moim �yciu: pe�niejsz�, bardziej wywa�on� wizj� i niezast�pionego Venasque�a. Ale opowiadam chyba za szybko. Cofnijmy ta�m� do miejsca, gdzie Noodle Koofty i ja, i nasi pozostali nieo�ywieni przyjaciele na tylnym siedzeniu mojego Mercedesa kombi mkniemy po Autostradzie Wybrze�a Pacyfiku. Niekt�rzy spo�r�d nas byli szaleni. Pozostali, a w�a�ciwie wszyscy wci�� podziwiali�my s�o�ce zachodz�ce nad pierwszym dniem mojego wariactwa. Nagle ogarn�o mnie zadowolenie na my�l o tych wspania�o�ciach, kt�re kupnem. Musia�em podzieli� si� z kim� moim entuzjazmem, wi�c zjecha�em na pobocze obok budki telefonicznej, �eby zatelefonowa� do Sydney Bronze. Potem powiedzia�a, �e m�j g�os przypomina� zapowiedzi poci�g�w og�aszane przez megafon na stacji kolejowej. To, co w moim przekonaniu by�o dzikim entuzjazmem, brzmia�o jak g�os niemal zza grobu. ��Co ja ci wtedy powiedzia�em? ��Po prostu opisa�e� tym martwym, monotonnym g�osem, co zrobi�e�: �Poszed�em�do�sklepu�ze��miesznymi�rzeczami. Kupi�em���te�temper�wki. Jestem�szcz�liwy�. Co� w tym rodzaju. ��Czy brzmia�o to a� tak okropnie? ��Tak. My�la�am, �e znowu po prostu b�aznowa�e�. ��Jak si� zachowywa�em po powrocie do domu? ��By�e� bardzo mi�y i przyjacielski, taki jak dawniej. Pami�taj, najgorsze nie zacz�o si� tak od razu. Sydney uzna�a, �e papuga jest sympatyczna i dosz�a do wniosku, �e inne przedmioty by�y cz�ci� jakiego� pokr�tnego Planu, kt�ry wysma�y�em. Przyzwyczai�a si� ju�, �e przyje�d�a�em do domu z prukaj�cymi poduszkami, �joybuzzerami� albo kartonami �o�nierzyk�w. Bra�em je do mojego studia, bawi�em si� nimi albo si� na nie gapi�em dop�ty, dop�ki nie sp�yn�o ol�nienie, na kt�re czeka�em. Trzeba jej jednak odda�, �e nie zmru�y�a oka przez ca�y czas, kiedy sp�dza�em cichy wiecz�r w domu sklejaj�c do kupy krakersy w kszta�cie zwierz�t. Pami�tam, �e patrzy�em na moj� �on� z ty�u, kiedy wnosi�a do domu dwie figury krasnali ogrodowych, trzymaj�c je pod pachami. Mia�a na sobie czarn� sukienk� i jaskrawo pomara�czowe rajstopy. Te kolory skojarzy�y mi si� w�wczas z Halloween. Kiedy ju� sholowali�my wszystkie nowe nabytki do domu Sydney wr�ci�a do przerwanej lektury. Ja tymczasem wzi��em si� pod boki jak pirat na okr�cie i zapoznawa�em si� z topografi� terenu. Za biurko s�u�y mi okr�g�y Danhauserowski st� obiadowy wiecznie zawalony r�nymi szparga�ami. Tej nocy, po raz pierwszy od d�u�szego czasu, usun��em wszystkie ze sto�u Starannie pouk�ada�em je w stosy na pod�odze. By�em got�w do budowy �wiata. Szybko u�o�y�em dwie�cie pi��dziesi�t temper�wek na mahoniowym blacie sto�u. Nie by�o w tej aran�acji nic interesuj�cego, wi�c wzi��em jednego z krasnali i ze stukiem postawi�em go w samym �rodku blatu, niczym wielkiego naje�d�c� po�r�d kar��w. W kilka godzin p�niej wychyn��em z mojego mroku i zl�dowa�em w krainie normalnych, prosz�c o co� do jedzenia. Oboje nienawidzili�my gotowania. W rezultacie w domu Radcliffe��w posi�ki by�y albo wstr�tne i dziwaczne, albo nie by�o ich wcale. Sydney oznajmi�a, �e w kuchni jest kube�ek z kawa�kami pieczonego kurczaka. Potem pani Radcliffe powiedzia�a, �e zacz�a podejrzewa� i� kroi si� co� dziwnego ju� w�wczas, kiedy w kilka minut p�niej zobaczy�a mnie, jak wychodz� z kuchni w fartuchu do ziemi, dzier��c w obu d�oniach d�ugie widelce do grilla. ��Jakiego chcesz kurczaka? Dobrze wypieczonego? ��Co chcesz przez to powiedzie�? ��Pytam, jak mam ci upiec kurczaka. ��Harry, to jest kurczak z Kentucky Fried Chicken. On ju� jest upieczony. U�miechn��em si� zagadkowo i wr�ci�em do kuchni. W dziesi�� minut p�niej gryz�cy sw�d grilla wdar� si� do pokoju. Znalaz�a mnie na patio, kiedy przewraca�em kawa�ki kurczaka na drug� stron�. ��Co ty tu robisz? ��Jak mam ci upiec kurczaka? Spojrza�a na mnie uwa�nie. Jeszcze dzi� to pami�tam. Przypatrywa�a mi si� tak d�ugo, �e w ko�cu poczu�em si� skr�powany i wr�ci�em do przewracania kurczaka. ��Jak si� czujesz, Harry? ���wietnie. Jestem troch� zm�czony. Nic dzisiaj nie jad�em. ��Mo�e by� si� po�o�y� na chwil�, a ja to doko�cz� i przynios� ci kurczaka, kiedy b�dzie gotowy, dobrze? ��Nie musisz tego robi�, Syd. Ju� prawie gotowe. � Wskaza�em widelcem na co�, co kiedy� by�o kurzym skrzyde�kiem. Teraz zosta�a z niego tylko dymi�ca bry�a czerni. ��Okay. � Podesz�a do najbli�szego aparatu telefonicznego i zadzwoni�a do lekarza/przyjaciela/s�siada, Billa Rosenberga. Wkr�tce wszystko ze mn� by�o w porz�dku. Bill powiedzia�, �e to z przepracowania: �Bierz te pastylki i wyjed�cie , na kilkudniowy odpoczynek do San Francisco�, co te� uczynili�my. Zatrzymali�my si� u Marka Hopkinsa, jedli�my spaghetti z sosem pomidorowym na placu Ghirardelliego, stali�my pod starym Fillmore West i rozmawiali�my o Janis Joplin� Mi�a podr� � romantyczna i relaksuj�ca. Jest w Ameryce kilka miast do wyboru dla kogo�, kto skrycie �a�uje, �e nie mieszka w Europie: San Francisco, Nowy Orlean, Seattle. Budynki s� tam ozdobne i oryginalne, w piekarniach piecze si� co� w rodzaju bagietek i dinkelbrot. Nawet z najmniejszych okien rozci�ga si� widok na d�ugie Przystanie. No i mosty. Jak ja kocham mosty. Jest w nich surowa precyzja i powaga, kt�rych brakuje wi�kszo�ci dzie� architektury. W przeciwie�stwie do budynk�w, mosty s�u�� tylko jednemu celowi. Forma ograniczona jest funkcj� w najbardziej tre�ciwy spos�b. �le go zaprojektujesz i trafisz na pierwsze strony gazet. Kiedy trzykrotnie wybrali�my si� na Golden Gate Bridge, gdzie gapi�em si� we�, jak Moj�esz w p�on�cy krzew, �ona rozs�dnie zapyta�a mnie, co si� dzieje. ��Potrzebuj� troch� wyka�aczek! B��d Sydney polega� na tym, �e wtedy nie zareagowa�a. Ani przed supermarketem, gdzie kupi�em trzydzie�ci karton�w wyka�aczek i siedem tubek kleju. Ani te� w hotelu, gdzie z wywieszonym j�zykiem zacz��em wznosi� wyka�aczkowy most. Tego by�o ju� za wiele! Sydney by�a oczywi�cie przyzwyczajona, �e kupowa�em gipsowe krasnale na trawnik i p�yty Sama the Sham, ale czy� nie upiek�em ju� upieczonego kurczaka? Czy nie zawali�em sto�u ��tymi temper�wkami? Wiecie, co Cocteau m�wi o tego typu sytuacjach? ��atwe jest zachowywa� si� odpowiednio w czasie katastrofy. Jest to kwestia dobrego wyszkolenia. Trudno jest natomiast zachowa� si� odpowiednio w pe�ni powodzenia i jest to dow�d prawdziwej wra�liwo�ci ducha�. Wi�c patrzcie, przez ca�y czas wznosi�em g�ow� w g�r� jak zestrachany spaniel i szale�czo �apa�em dech. Ale szale�stw by�o moim problemem. Natomiast k�opot Sydney bra� si� st�d �e musia�a patrze� na moj� zadart� g�ow�, gor�czkowo b�yszcz�ce oczy i zn�w s�ucha� mojego megafonowego g�osu.. Musia�a jeszcze patrze�, jak przesiaduj� na pod�odze pokoju w luksusowym hotelu i klej� most z wyka�aczek. M�wi�a potem, �e w tym, co robi�em, nie by�o niczego dziwnego, jednak my�l�, �e nie mia�a racji. Czy wiesz, gdzie twoje dzieci sp�dzaj� dzisiejszy wiecz�r? Czy wiesz, gdzie dzi� wiecz�r podziewaj� si� zdrowe zmys�y twego ma��onka Jestem pewien, �e �atwo mo�na wykaza�, i� Bronwyn Sydnej oszala�a w�wczas w r�wnym stopniu co ja. Przecie� ja ni siedzia�bym spokojnie i nie ogl�da� telewizji, gdyby moja �on pe�za�a po pod�odze prz�d�c co� na kszta�t paj�czyny, jak jaki paj�czak nafaszerowany LSD. Moja eks�ma��onka nie zgadza si� z t� opini�. To jest jeden z powod�w, dla kt�rych dzielimy teraz biuro, ale nie �ycie. Tak czy owak, po powrocie do domu w Santa Barbara sta� si� oczywiste, �e znalaz�em si� daleko poza nawiasem realnego �wiata i co� trzeba by�o z tym zrobi�. Je�li jeste� bogaty albo s�awny, nikt nie napada na ciebie z siatkami na motyle albo gigantycznymi strzykawami z �rodkami uspokajaj�cymi. Nikt nie chce ci� w ten spos�b st�umi�, �eby ci� potem wsadzi� do pokoju bez klamek. W moim przypadku by�o tak, �e w rzadkich momentach jasno�ci umys�u, kt�re przelatywa�y mi przez g�ow� niczym koliber, udawa�o mi si� spami�ta�, �e zadawano mi powa�ne pytania � czy czuj� si� �dobrze�. Do diab�a, czu�em si� wspaniale � widok z moich okien by� ciekawy! I w�a�nie wtedy Sydney zrobi�a co� naprawd� natchnionego, za co zawsze b�d� jej d�u�nikiem. Ka�dy lekarz, kt�ry mnie bada�, m�wi� co� innego o tym, co mi w�a�ciwie jest. Najcz�ciej wyt�umaczeniem mego stanu by�o przepracowanie, stres, chocia� najbardziej podoba�a mi si� diagnoza pewnego ostrzy�onego na je�yka Niemca, kt�ry twierdzi�, �e cierpi� na niedomog� Kreislauf. Jedyne z tamtego czasu, czego szczerze �a�uj�, to �e nikt nie sfotografowa� tego, co stworzy�em z imbryk�w, ��tych temper�wek, chi�skiej patelni wok, czarnej klatki (i ptaka), gumek do majtek� w ci�gu mniej wi�cej tygodnia na pod�odze w naszym pokoju dziennym. Wyobra�am sobie, �e by�o to skrzy�owanie �wiatowej Wystawy w Nowym Jorku w 1939 roku z jednym z zaginionych miast Ink�w. Najbardziej mnie jednak niepokoi fakt, �e s�dzi�em, i� by�a to jedna z moich najbardziej wizjonerskich prac w �yciu. W�cieka mnie teraz, �e nie pami�tam niczego poza ogromn� frajd�, jak� mi ta praca sprawia�a. Sydney m�wi, �e by� to tylko popaprany labirynt nonsensu, nieudolnych kopii Gaudiego i naszych najwi�kszych przybor�w kuchennych. Kiedy zapyta�em, dlaczego przynajmniej nie robi�a zdj��, powiedzia�a: ��Harry, kochanie, �ycie z tob� by�o wystarczaj�co uci��liwe. Wygl�da�e� jak facet w filmach science�fiction, kt�ry pierwszy widzi potwora. Mnie to wystarczy�o. Nie mia�am nastroju do pstrykania fotek. My nie byli�my na wakacjach! Ja w ka�dym razie na pewno by�em. Kiedy kilka lat temu w Pakistanie dogl�da�em realizacji mojego projektu, dwa razy widzia�em w Islamabadzie nagiego m�czyzn� spaceruj�cego PO ulicy. Nikt nie zwraca� na niego uwagi. T�umaczono mi to, ze wariat�w uwa�a si� tutaj za �dotkni�tych przez Boga�, wi�c wszyscy zostawiaj� ich w spokoju. �a�uj�, �e mnie nie zostawili w spokoju. Po tamtej drugiej stronie �wiata poradzono Sydney, �e najlepiej pos�u�y�by mi wyjazd na kilka miesi�cy do pewnego ekskluzywnego dom dok�d m�g�bym si� uda� wraz z grup� innych �przepracowanych i zagubionych� dusz, kt�re sta� na zap�acenie kilka tysi�cy dolar�w tygodniowo za wynajmowanie rezydencji. Osobi�cie by�em szcz�liwy jak ma�� zamkni�ty w skorupie, buduj�c moje miasto na pod�odze naszego pokoju dziennego. Ale moja dobra, otwarta na �wiat �ona, dzi�kowa� B�g nie us�ucha�a rad �specjalist�w�. Uwielbiali�my w�wczas s�ucha� znanego w Los Angeles programu radiowego �Off the Wall�. Tytu� dok�adnie oddawa� tre�� s�uchowiska. Przez pi�� wieczor�w w ci�gu tygodnia prezenter rozmawia� z r�nymi miejscowymi wariatami i nawiedzonymi zawsze na szale�cz� nut�. Najbardziej przypad�a mi do gustu grupa natchnionych z Pasadeny, kt�rej cz�onkowie twierdz�, �e s� zaginionym plemieniem Izraela. Pewnego razu, kiedy sko�czyli�my ju� si� kocha� i kiedy niczym na spadochronie, powoli opadali�my na ziemi�, w��czy�em radio w porze nadawania �Off the Wall�. Prowadz�c program, Ingram York, przeprowadza� wywiad z m�czyzn m�wi�cym z europejskim akcentem. ��Czy pan rzeczywi�cie uczy� ludzi latania, pan Venasque? Czy te� pos�uguje si� pan tylko tak� metafor�? ��A czy pan zastanawia� si� kiedy�, ile razy s�yszy si�, jak kto� �le gra �Chi�skie Pa�eczki�? Jest to prawdopodobnie najprostsza na �wiecie melodia do wystukania na fortepianie, tymczasem niemal zawsze ludzie j� fa�szuj�. �miej� si� potem, bo .jakie� mo�e mie� znaczenie to, �e �le si� zagra ta g�upiutk� melodyjk�?� Tak samo maj� si� rzeczy z tym, wiemy o sobie, Ingramie. �Dajemy schronienie anio�owi w ni samych. Musimy by� str�em tego anio�a�. Jasne, �e uczy�em ludzi latania. Ale tylko dlatego, �e mieli to ju� w sobie. Po prostu przedtem grali te swoje osobiste �Chi�skie Pa�eczki� przez ca�y czas �le i godzili si� na to. ��Czy m�g�by pan mnie tego nauczy�? ��Nie. � Venasque zamilk� i po chwili doda�: � Poniewa� pan nie ma tego w sobie. ��A co by pan zrobi�, gdybym przyszed� do pana z pro�b� o pomoc? ��Przygotowa�bym lunch i popatrzy�bym, jak pan je. Sydney i ja spojrzeli�my na siebie i przysun�li�my si� bli�ej do radia, �eby lepiej s�ysze� tego faceta. ��Co by panu da�o patrzenie, jak jem lunch? ��M�g�bym si� dowiedzie� czego� na temat pa�skich gust�w kulinarnych. M�g�bym si� dowiedzie�, jak maj� by� przyrz�dzone potrawy. W jaki spos�b pan je. Ludzie szukaj� cud�w i szukaj� siebie samych w niew�a�ciwych miejscach, Ingramie. W ko�ciele, albo kiedy umieraj�, albo kiedy rodzi si� dziecko� Ale to s� zbyt silne rzeczy. Kiedy �ycie jawi si� nam w aspekcie takiej nieograniczono�ci i kiedy dostajemy si� we w�adanie chwili lub wydarzenia, ma�e sprawy odchodz� na bok. Aleja, bez wzgl�du na to, czy mi pan wierzy czy nie, chc� powiedzie�, �e najwa�niejsze rzeczy tkwi� w tych ma�ych sprawach. I tak ten Venasque m�wi� jeszcze przez chwil�. Oboje byli�my nim urzeczeni jak nikim dot�d. Wspomnia� o swoim dzieci�stwie w rodzinie cyrkowc�w we Francji, o swoich zwierzakach i o tym, jak uwielbia ogl�da� telewizj� i gotowa�. Niewiele jednak mo�na by�o si� dowiedzie� o jego �si�ach magicznych�, chocia� z tego, co m�wi�, wynika�o jasno, �e jest cz�owiekiem zar�wno wykszta�conym, jak i obrotnym. Nie mo�na go by�o nie lubi�. Mo�na by�o odnie�� wra�enie, �e jest idealnym, dobrym s�siadem. Wi�c, kiedy ju� obszed�em wszystkich lekarzy, kt�rzy jednog�o�nie stwierdzili, �e s�ynnego architekta trzeba wpakowa� do domu wariat�w, Sydney skontaktowa�a si� z producentem programu �Off the Wall� i poprosi�a o numer telefonu Venasque�a. Bawi�em si� swoimi zabawkami, kiedy po raz pierwszy ujrza�em mojego zbawc�. Wyobra�cie sobie olbrzymi pok�j z zapieraj�cym dech w piersiach widokiem na ocean. Wyobra�cie sobie mnie na pod�odze tego pokoju z moim wybudowanym i ci�gle rozbudowuj�cym si� Rajskim Miastem. Zdo�a�em ju� do tego czasu skonstruowa� sporo miniaturowych modeli znanych budynk�w � siedzib� Lloyd�s of London Richarda Rogersa, Muzeum Secesji w Wiedniu, Bram� Brandenbursk�, i umie�ci�em je po�r�d tamtego chaosu. Nagle pok�j przeci�a wst�ga �wiat�a. Drzwi otwar�y si� i us�ysza�em, �e kto� si� z kim� wita. Kiedy unios�em g�ow�, do pokoju wbieg�a k�usem wielka, w�ochata, chrz�kaj�ca �winia. Przebieg�a tu� obok mnie, tratuj�c i rozwalaj�c na kawa�ki moje gmachy, temper�wki, patelni� wok� podbieg�a prosto do kanapki, kt�r� w�a�nie jad�em. Le�a�a na stole dok�adnie na wysoko�ci jej ryjka. Jedno mla�ni�cie i m�j lunch znikn�� z pola widzenia. ��Co to by�o, Connie, mas�o orzechowe? � us�ysza�em pierwsze s�owa Venasque�a. ��Hej, co si� tutaj dzieje? � powiedzia� zaraz potem, wchodz�c do pokoju. � Ju� do�� budowania, Harry. Musimy ci si� wystara� o klarnet. Wraz ze swoj� �wini� (��wini� wietnamsk��) i psem, Venasque wprowadzi� si� do naszego domku go�cinnego na ty�ach domu. Biedna Bronze Sydney: m���szaleniec, szaman, �winia i bulterier imieniem Big Top � wszyscy pod jednym dachem. Big Top i �winia Connie tworzyli nieroz��czn� par�. Wi�kszo�� czasu sp�dzali w kuchni, licz�c, �e nadarzy si� co� jadalnego. I te� cz�sto tak bywa�o, poniewa� Venasque przej�� wszystkie obowi�zki zwi�zane z gotowaniem. Stanowi�o to w oczach mojej �ony, jedn� z nielicznych zalet naszego wsp�lnego �ycia. Ach, posi�ki, kt�re przyrz�dza�! Mimo �e by�em w raczej nieszczeg�lnym stanie, zdawa�em sobie spraw� z tego, �e jego potrawy by�y rozkosz� dla podniebienia. Dopiero potem okaza�o si�, �e wraz z �on� (zmar�a ju� dawno) prowadzi� ciesz�c� si� ogromnym wzi�ciem restauracyjk� w Angeles. Tego pierwszego popo�udnia, po kr�tkiej rozmowie ze mn�, zrobi� list� koniecznych zakup�w i poprosi� Sydney, �eby natychmiast pojecha�a do sklepu po te wszystkie rzeczy. Kiedy wr�ci�a, przygotowa� nam �prawdziwy lunch�, a potem uda� si� do samochodu po swoje rzeczy. Naturalnie zwierz�ta sz�y za nim krok w krok. Zapyta�em Sydney, czy Venasque zamierza zosta� z nami. Powiedzia�a, �e chyba tak. Przez nast�pne dwa dni siedzia� ze mn� na pod�odze i razem powoli rozbierali�my moje miasto. Raz na jaki� czas pyta� mnie �co to jest?�, a ja m�wi�em �widelec� albo �d�ugopis�. Kiwa� w�wczas g�ow�, jakby dopiero uczy� si� znaczenia tych s��w. ��Ty wtedy by�e� po prostu wariatem, Harry. Kiedy trzyma�em w d�oni pomara�cz� i powiedzia�e�, �e to ksi��ka. Omal ci� nie uca�owa�em. To, co wiedzia�e� o �wiecie i jak to widzia�e�, by�o bardzo specyficzne i niespotykane. Cho�bym nie wiem jak si� stara�, nigdy bym w tej pomara�czy nie dostrzeg� ksi��ki, ale tobie si� to uda�o. Trzyma�em potem t� pomara�cz� na kredensie, �eby si� przekona�, czy kiedykolwiek b�d� mia� do�� szcz�cia i dojrz� w niej ksi��k�. ��Wiesz, Venasque, przypomina mi to s�owa R. D. Lainga w Polityce do�wiadczenia: �Tylko wariaci s� normalni�. Bardzo w stylu lat sze��