ANTONINA OSTROWSKA JOANNA SIKORSKA ZBIGNIEW SUFIN SYTUACJA LUDZI NIEPE�NOSPRAWNYCH W POLSCE Antonina Ostrowska Joanna Sikorska Zbigniew Sufin SYTUACJA LUDZI NIEPE�NOSPRAWNYCH W POLSCE (raport z bada�) Warszawa 1994 SPIS TRE�CI Projekt ok�adki Ewa Strumitto-Chamiec Copyright � by Antonina Ostrowska, Joanna Sikorska, Zbigniew Sufin and Wydawnictwo IFiS PAN, 1994 WPROWADZENIE Wst�p.......................................... 9 1. Skala i dynamika niepe�nej sprawno�ci Niepe�nosprawni w strukturze spo�ecze�stwa polskiego .... 15 1.1 Skala i dynamika niepe�nosprawno�ci w Polsce...... 20 1.2 Socjodemograficzne korelaty niepe�nosprawno�ci .... 20 1.2.1 Niepe�nosprawni wed�ug miejsca zamieszkania i p�ci 20 1.2.2 Struktura wieku niepe�nosprawnych.......... 22 1.2.3 Poziom wykszta�cenia niepe�nosprawnych...... 23 ISBN 83-86166-55-X Wydawnictwo Instytutu Filozofii i Socjologii PAN 00-330 Warszawa, ul. Nowy �wiat 72, tel. 26-52-31 w. 97 Wydanie I. Obj. 10 ark. wyd., 11 ark. druk. CHARAKTERYSTYKA NIEPE�NEJ SPRAWNO�CI 2. Okre�lenie i pomiar niepe�nej sprawno�ci w realizowanym badaniu...................................... 27 3. Wyst�powanie i charakter ogranicze� funkcjonalnych..... 30 3.1 Ograniczenia sprawno�ci fizycznej............... 30 3.2 Ograniczenia w percepcji i komunikowaniu si�...... 32 3.2.1 Ograniczenia sensoryczne................ 33 3.2.2 Ograniczenia zdolno�ci rozumienia i porozumiewania si�................... 34 3.3 Dolegliwo�ci psychosomatyczne................ 35 4. Okres nabycia niepe�nej sprawno�ci i zmiany w czasie ..... 37 5. Przyczyny niepe�nej sprawno�ci..................... 39 6. Wyst�powanie ogranicze� a mo�no�� pe�nienia r�l spo�ecznych 43 7. Spo�eczna lokalizacja niepe�nej sprawno�ci............. 46 7.1 Zr�nicowanie ogranicze� a cechy demograficzno- spo�eczne................................ 46 7.2 Zr�nicowanie ogranicze� a grupy inwalidztwa..... 48 PODSTAWOWE PROBLEMY I POTRZEBY �YCIOWE OS�B NIEPE�NOSPRAWNYCH POMOC, OPIEKA, USPRAWNIANIE............................ 51 8. Rehabilitacja lecznicza............................ 54 9. Profesjonalna i nieprofesjonalna pomoc w czynno�ciach codziennych................................... 60 10. Opieka lekarska............................... 62 11. Do�wiadczane bariery architektoniczne............... 65 AKTYWNO�� ZAWODOWA................................. 68 12. Poprzednie do�wiadczenia zawodowe................ 69 13. Rehabilitacja zawodowa i ch�� podj�cia pracy zarobkowej . 71 13.1 Przebyta a po��dana rehabilitacja zawodowa..... 71 13.2 Gotowo�� podj�cia pracy zarobkowej........... 73 13.3 Niewykorzystany potencja� zawodowy.......... 74 14. Wykonywana obecnie praca zarobkowa.............. 77 14.1 Struktura zatrudnienia badanych.............. 78 14.2 Ocena r�nych aspekt�w wykonywanej pracy..... 79 14.3 Praca zarobkowa niepe�nosprawnych jako �r�d�o dochod�w w gospodarstwie domowym.......... 80 14.4 Przyczyny rezygnowania z pracy przez osoby niepe�nosprawne.......................... 84 MATERIALNE WARUNKI �YCIA............................. 86 15. Gospodarstwa domowe: materialne warunki �ycia....... 86 15.1 Struktura gospodarstw domowych wed�ug liczby os�b ir typu rodziny........................... 89 15.2 �r�d�a utrzymania i poziom dochod�w......... 90 15.3 Sytuacja mieszkaniowa i wyposa�enie gospodarstw domowych w dobra trwa�ego u�ytku........... 93 16. Funkcjonowanie gospodarstw domowych z niepe�no- sprawnymi ................................... 96 17. Samoocena sytuacji materialnej: potrzeby, zagro�enia, oczekiwania.................................. 99 �YCIE CODZIENNE...................................... 103 18. Czynno�ci dnia codziennego...................... 103 18.1 Czas sp�dzany w domu.................... 104 18.2 Zakres obowi�zk�w domowych.............. 106 18.3 Wzory aktywno�ci domowej i zawodowej....... 108 19. Czas wolny.................................. HO 19.1 Konsumpcja kulturalna.................... HO 19.2 �ycie towarzyskie........................ 112 20. Uczestnictwo w �yciu spo�ecznym.................. 113 20.1 Relacje z innymi osobami.................. 113 20.2 Udzia� w �yciu publicznym................. 115 21. Zadowolenie z �ycia............................ H7 PODSUMOWANIE WYNIK�W............................ � � I20 ANEKS................................. I30 I Aneks Metodologiczny........................... 130 - Organizacja badania. Dob�r i wielko�� pr�by....... 130 - Niepe�nosprawni jako specjalna kategoria w badaniach socjologicznych (Pawe� Sztabi�ski)............... 132 II Konstrukcja wybranych wska�nik�w................. 148 III Materia�y uzupe�niaj�ce......................... 151 IV Tabele...................................... I58 WPROWADZENIE WST�P G��wnym problemem badawczym przedstawionego raportu jest sytuacja �yciowa i funkcjonowanie ludzi niepe�nosprawnych w Polsce. Zar�wno obserwacje potoczne, jak i wyniki prowadzonych dotychczas fragmentarycznych bada� wskazuj�, �e ludzie ci �yj� w du�ej mierze poza g��wnym nurtem �ycia spo�ecznego, niejednokrotnie zepchni�ci na jego margines, a ich podstawowe potrzeby �yciowe nie s� nale�ycie zaspokajane. Jest to problem o du�ej donios�o�ci spo�ecznej zar�wno ze wzgl�du na dynamik� wzrostu niepe�nosprawno�ci w naszym kraju, jak i konieczno�� poszukiwania nowych rozwi�za� systemowych. Jednak brak aktualnej wiedzy1 o rozmiarach tych zjawisk, o stopniu upo�ledze- nia os�b niepe�nosprawnych w r�nych sferach �ycia nie pozwala na obiektywn� diagnoz� sytuacji oraz oszacowanie rozmiar�w i rodzaj�w potrzebnej pomocy. W�a�ciw� diagnoz� utrudnia tak�e szereg stereo- typ�w dotycz�cych zar�wno mo�liwo�ci, jak i ogranicze� ludzi nie- pe�nosprawnych, rysuj�cych w �wiadomo�ci spo�ecznej nie zawsze prawdziwy obraz ich �ycia. Coraz cz�ciej zdajemy sobie spraw� z tego, �e istniej�ce bariery - materialne i spo�eczne - w znacznym stopniu ograniczaj� mo�liwo�ci integracji os�b niepe�nosprawnych ze spo�ecze�stwem, skazuj� je niejednokrotnie na �ycie w izolacji, a tak�e brak mo�liwo�ci realizacji nawet elementarnych potrzeb �yciowych. Nie wiemy jednak, jaka jest rola poszczeg�lnych czynnik�w w tworzeniu tych barier, jaka jest si�a ich oddzia�ywania na ludzi niepe�nosprawnych, jakie s� mechanizmy zmagania si� z trudnymi sytuacjami �yciowymi. Brak obiektywnej wiedzy i mo�liwo�ci adekwatnego oszacowania potrzeb ludzi niepe�nosprawnych stwarza niew�tpliwie trudno�� dla ukszta�towania w�a�ciwych, niezb�dnych dla polityki spo�ecznej, mode- 1 Dane o niepe�nosprawnych w Polsce zebrane by�y w spisach powszechnych w 1978 i 1988 roku i przedstawione s� w analitycznym opracowaniu: Inwalidzi w Polsce w latach 1978-1988, GUS, Warszawa 1991. lowych rozwi�za�. Nale�y podkre�li� tak�e fakt, �e rozwi�zywanie problem�w �yciowych ludzi niepe�nosprawnych nie powinno by� dokonywane bez uwzgl�dnienia ich opinii na ten temat. Niniejszy raport z badania ankietowego pt. �Problemy �yciowe os�b niepe�nosprawnych" prezentuje analiz� wielu aspekt�w sytuacji �ycio- wej ludzi niepe�nosprawnych. G��wnym zadaniem, jakie stawiali sobie autorzy badania, by�o zgromadzenie mo�liwie ca�o�ciowej wiedzy na temat reali�w �ycia tych ludzi w Polsce na podstawie informacji uzyskanych od nich samych. Warunki �yciowe, spos�b �ycia, funk- cjonowanie spo�eczne ludzi niepe�nosprawnych i do�wiadczane bariery badali�my w odniesieniu do nast�puj�cych sfer: - sytuacja materialna, warunki bytowe, wyposa�enie, zasobno�� gos- podarstw domowych; - problemy pracy, zatrudnienia. Dost�pno�� pracy, warunki pracy; - sytuacja mieszkaniowa (og�lnie oraz z punktu widzenia specyficz- nych potrzeb os�b niepe�nosprawnych); - stan zdrowia, sprawno�� funkcjonalna, pomoce techniczne, oprzyrz�- dowanie w przypadku kalectwa fizycznego, odbyta rehabilitacja, dost�pno�� pomocy medycznej i spo�ecznej; - relacje spo�eczne (z najbli�sz� rodzin�, spo�eczno�ci� lokaln�, in- stytucjami spo�ecznymi, mo�liwo�ci funkcjonowania w r�nych ro- lach spo�ecznych); - �ycie codzienne, �ycie osobiste, czas wolny; - cele, d��enia, aspiracje. Szans� i przeszkody w ich realizacji; - pr�by radzenia sobie z problemami i trudno�ciami �yciowymi. W prezentowanym raporcie sytuacj� �yciow� ludzi niepe�nospraw- nych przedstawiamy zar�wno w kontek�cie ich indywidualnych mo�- liwo�ci i ogranicze�, jak i potencja�u wspomagaj�cego reprezentowa- nego przez gospodarstwa domowe, w kt�rych �yj�. Wprawdzie mo�liwo�ci spo�ecznego funkcjonowania os�b niepe�no- sprawnych s� wyznaczone w znacznej mierze samym rodzajem i nasile- niem choroby czy inwalidztwa, a tak�e parametrami charakteryzuj�cy- mi ich pozycj� spo�eczn�, to jednak wiele aspekt�w ich sytuacji �yciowej jest w du�ym stopniu moderowana przez najbli�sze otoczenie, w kt�rym toczy si� ich codzienne �ycie. Niezale�nie od sposobu, zakresu i efektyw- no�ci funkcjonowania systemu instytucji lokalnych czy og�lnospo�ecz- nych - rodzinne gospodarstwa domowe tworz� pot�ny prywatny potencja� wspomagaj�cy ludzi niepe�nosprawnych. Znaczenie tego potencja�u ro�nie w sytuacji, gdy pa�stwo wycofuje si� z funkcji opieku�czych, obni�a si� wydolno�� system�w rehabilitacji 10 i zatrudnienia, trwa reforma s�u�by zdrowia i systemu �wiadcze� eme rytalno-rentowych. W tym wi�kszym stopniu od demograficznegi i spo�eczno-zawodowego sk�adu gospodarstwa domowego, od umiej�t no�ci oraz ch�ci opiekowania si� i niesienia pomocy przez domownik�A zale�� r�ne wymiary sytuacji niepe�nosprawnych, ich warunki mat� rialne, zdrowotne, rehabilitacja, kontakty z innymi lud�mi. Oszacowa nie skali tych problem�w jest bowiem niezb�dnym elementem w�a�ciw* diagnozy donios�ego spo�ecznie zjawiska, jakim jest sytuacja �yciow tych ludzi. Omawiane badanie by�o pomy�lane jako reprezentacyjne �bads nie - matka". Stanowi�o punkt wyj�cia dla bada� pog��bionycl nakierowanych na bardziej szczeg�owe aspekty omawianych zj< wisk, wyja�niaj�cych ich mechanizm i zawieraj�cych propozyc rozwi�za� analizowanych problem�w. Wiele prezentowanych tu zagac nie� znajduje swoje rozwini�cie w badaniach szczeg�owych (czesi 0 charakterze monograficznym), traktowanych jako opracowania wz; jemnie si� uzupe�niaj�ce w ramach ca�o�ci projektu badawczego real zowanego dla Pa�stwowego Funduszu Rehabilitacji Os�b Niepe nosprawnych. Funkcj� t� pe�ni� nast�puj�ce prace: Z. Kawczyi skiej-Butrym: Rodziny os�b niepe�nosprawnych (Warszawa 199^ B. Ko�aczek: Bezrobocie os�b niepe�nosprawnych (Warszawa 199^ K. Szamburskiego: �System zawodowej edukacji os�b niepe�nospra nych", H. Skibniewskiej: Modele mieszkalnictwa dla os�b stary 1 niepe�nosprawnych (Warszawa 1994), A. Ostrowskiej: Niepe�nospran w spo�ecze�stwie. Badanie postaw spo�ecznych w stosunku do os niepe�nosprawnych (Warszawa 1994), R. Serafin: Pomoce techniczne i os�b niepe�nosprawnych (Warszawa 1994), B. G�ciarz: �Problen zdrowia i rehabilitacji os�b niepe�nosprawnych w kontaktach z i stytucjami s�u�by zdrowia. Raport z bada�", a tak�e szereg ekspert medycznych na�wietlaj�cych sytuacj� zdrowotn� i problemy rehabilii cji leczniczej os�b o r�nych schorzeniach i dysfunkcjach. Z kolei in badania maj� charakter komplementarny w stosunku do materia� przedstawionych w tym raporcie. Jest to zbi�r bada� instytui organizacji i wyspecjalizowanych system�w pomocy, dzia�aj�cych rzecz ludzi niepe�nosprawnych (pod red. M.Federowicza) oraz studii E.Tarkowskiej, po�wi�cone warunkom �ycia os�b niepe�nosprawny przebywaj�cych w domach pomocy spo�ecznej, a wi�c nie obj�tj prezentowanym tu badaniem. 11 Stosunkowo najpe�niej w omawianym badaniu zosta�a przedstawio- na sytuacja materialna i warunki bytowe gospodarstw domowych z osob� niepe�nosprawn�. Problem ten z kolei tylko marginalnie pojawia si� w innych, towarzysz�cych badaniach. Umieszczenie wszystkich wynik�w bada� w szerszym kontek�cie spo�ecznym wymaga�o od nas oszacowania skali i nat�enia niepe�nej sprawno�ci (inwalidztwa) w naszym kraju, a tak�e odniesie� do bada� og�lnopolskich, charakteryzuj�cych warunki �ycia ca�ego spo�ecze�- stwa. W tym celu korzystamy z danych G��wnego Urz�du Statystycz- nego oraz z wynik�w bada� socjologicznych prowadzonych na og�lno- polskich reprezentacjach ludno�ci. Wyniki naszego badania s� reprezentatywne w skali og�lnopolskiej. Jest to pierwsze bodaj�e od ostatniego spisu powszechnego, tj. od 1988 roku badanie ankietowe umo�liwiaj�ce nowy, orientacyjny cho�by pomiar skali niepe�nej sprawno�ci w Polsce oraz analiz� wielu jego obiektywnych i subiektywnych aspekt�w. Poniewa� zjawisko to wyka- zuje du�� dynamik�, uznali�my za celowe uaktualnienie danych na ten temat. Nasze przedsi�wzi�cie wi�za�o si� z konieczno�ci� stworzenia nowe- go operatu doboru og�lnopolskiej pr�by ludzi niepe�nosprawnych. Pochodz�cy z ostatniego spisu zbi�r adres�w tych os�b nie m�g� ju� by� u�yteczny dla naszego badania. W celu uzyskania nowego, aktualnego operatu realizowali�my nasze badanie w dw�ch etapach. Etap wst�pny by� cz�ci� szerszego przedsi�wzi�cia, kt�rego celem by�o przygotowa- nie pr�by-matki do bada� prowadzonych przez O�rodek Badania Opinii Publicznej (OBOP). W ramach zbierania danych dotycz�cych og�lnopolskiej pr�by gospodarstw domowych dobranych z operatu G��wnego Urz�du Statystycznego do��czyli�my pytania, na kt�re odpowiada�y wszystkie spisywane osoby. Odpowiedzi na te pytania pozwoli�y nam zalicza� badanych do operatu niepe�nosprawnych2 oraz 2 Podstaw� do zaliczenia by�y pozytywne odpowiedzi na pytania: �Czy z powodu kalectwa lub przewlek�ej choroby ma Pan(i) ca�kowicie lub powa�nie ograniczon� zdolno�� wykonywania czynno�ci podstawowych dla danego wieku?" (1 -tak, ca�kowicie, 2 - powa�nie, 3 - nie), �Czy posiada Pan(i) orzeczenie KJZ (Komisji Lekarskiej do Spraw Inwalidztwa i Zatrudnienia) o grupie inwalidztwa?" (1 - tak, I grupa, 2 - tak, II grupa, 3 - tak, III grupa, 4 - nie). Do populacji niepe�nosprawnych zaliczono zatem inwalid�w prawnych (posiadaj�cych orzeczenie KIZ) oraz inwalid�w biologicznych, na podstawie ich deklaracji o odczuwanych ograniczeniach. Tym samym okre�leniem niepe�nej sprawno�ci pos�ugiwa� si� GUS w badaniach spisowych. Okre�leniu niepe�nej sprawno�ci przyj�tym w naszym badaniu po�wi�cony jest rozdzia� drugi. 12 klasyfikowa� ich wed�ug grup inwalidztwa oraz stopnia ograniczenia zdolno�ci wykonywania czynno�ci podstawowych dla danej kategorii wieku. Po kontroli i przystosowaniu struktury operatu doboru pr�by do potrzeb naszego badania oraz wybraniu adres�w do realizowanej pr�by przyst�piono do badania w�a�ciwego. Ankieterzy powt�rnie odwiedzili gospodarstwa domowe z niepe�nosprawnymi w celu przeprowadzenia wywiad�w kwestionariuszowych. W toku bada� terenowych, kt�re odby�y si� w czerwcu 1993 roku zebrano dane o 2042 gospodarstwach domowych z niepe�nosprawnymi oraz o 2469 niepe�nosprawnych osobach w wieku od 15 do 69 lat �yj�cych w tych gospodarstwach. Ograniczenie kategorii wieku ankietowanych os�b zosta�o wprowadzo- ne zgodnie z sugesti� zlecaj�cego badanie Pa�stwowego Funduszu Rehabilitacji Os�b Niepe�nosprawnych. Zebrane w ten spos�b informa- cje stanowi� podstawowy materia� empiryczny wykorzystany w anali- zach, kt�rych wyniki przedstawiamy w kolejnych punktach ksi��ki. Spos�b organizacji badania przedstawiony jest w Aneksie, zawiera on r�wnie� wybrane metodologiczne problemy badania. Przedstawiony jest spos�b doboru pr�by og�lnopolskiej os�b niepe�nosprawnych oraz procedura wywiad�w z zaznaczeniem specyficznych problem�w bada- nia takiej kategorii spo�ecznej, jak� s� ludzie niepe�nosprawni, a wi�c tak�e osoby upo�ledzone umys�owo czy g�uchonieme. Ten ostatni problem om�wiony jest przez Paw�a Sztabi�skiego w rozdziale Aneksu �Niepe�nosprawni jako specjalna kategoria w badaniach socjologicz- nych". W celu zachowania wi�kszej sp�jno�ci tekstu ograniczamy do niezb�dnego minimum prezentacj� liczbowych zestawie� w toku om�- wie� wynik�w badania. Szersza dokumentacja analiz zamieszczona jest w tabelach w Aneksie. Tam te� przedstawiony jest spos�b tworzenia syntetycznych indeks�w ograniczonej sprawno�ci oraz podstawowych wymiar�w materialnych warunk�w �ycia. Prezentowane badanie jest pierwszym, tak kompleksowym przedsi�- wzi�ciem badawczym zorientowanym na problemy ludzi niepe�no- sprawnych, podj�tym na reprezentacji og�lnopolskiej. Wi�za�y si� z tym liczne trudno�ci metodologiczne i organizacyjne; brak by�o gotowych wzor�w, z kt�rych mo�na by�o skorzysta�. Trudno�ci nastr�cza�a przede wszystkim realizacja za�o�enia o traktowaniu zbiorowo�ci tych os�b jako posiadaj�cej przede wszystkim problemy wsp�lne, ale tak�e specyficzne, zrelatywizowane do poszczeg�lnych rodzaj�w ogranicze� sprawno�ci psychofizycznej. Dotychczasowe badania nad problemami niepe�nej sprawno�ci ogranicza�y si� do wybranej kategorii os�b 13 o okre�lonych rodzajach ogranicze� (np. ludzi po przebytym zawale serca, amputacji ko�czyn, niewidomych), b�d� te� zwi�zanych z okre�- lonymi instytucjami (np. pacjenci o�rodka rehabilitacyjnego czy pra- cownicy sp�dzielni inwalidzkiej). Jedynym wcze�niej realizowanym badaniem, w kt�rym podj�to pr�b� spojrzenia w spos�b kompleksowy na potrzeby rehabilitacyjne ludzi niepe�nosprawnych, by�o badanie pt. �Potrzeby rehabilitacyjne os�b niepe�nosprawnych", przeprowadzone w 1988 roku na terenie Zespo�u Opieki Zdrowotnej Pozna�-Grunwald3. Zastosowane w tym badaniu narz�dzia i uzyskane wyniki zosta�y przez nas wykorzystane przy tworzeniu kwestionariusza naszego badania. 3 Wyniki badania przedstawi� zesp� autorski kierowany przez E.P. W�siewicza w: Potrzeby rehabilitacyjne os�b niepe�nosprawnych na przyk�adzie populacji wojew�dztwa pozna�skiego, praca zbiorowa pod red. E.P. W�siewicza, Pozna� 1990. 14 1 SKALA I DYNAMIKA NIEPE�NEJ SPRAWNO- �CI. NIEPE�NOSPRAWNI W STRUKTURZE SPO�ECZE�STWA POLSKIEGO W tej cz�ci Raportu przedstawiamy szacunek liczby niepe�nospraw- nych w Polsce dla 1993 roku, dynamik� problemu inwalidztwa w ostat- nim pi�tnastoleciu oraz trwa�o�� jego socjodemograficznych korelat�w. Wykorzystujemy w tym celu obok wynik�w naszego badania an- kietowego �Problemy �yciowe �udzi niepe�nosprawnych", statystyki G��wnego Urz�du Statystycznego oraz wyniki innych ankiet prowadzo- nych na og�lnopolskich reprezentacjach ludno�ci. 1.1. SKALA I DYNAMIKA NIEPE�NOSPRAWNO�CI W POLSCE Spos�b organizacji naszego badania i charakter operatu doboru og�lnopolskiej pr�by os�b niepe�nosprawnych stwarza mo�liwo�� przybli�onego szacunku aktualnej (w 1993 roku) skali i nat�enia og�lnego zjawiska niepe�nej sprawno�ci w Polsce. Podejmujemy pr�b� tego szacunku, by cho� w pewnym przybli�eniu uaktualni� dane o niepe�nosprawno�ci w Polsce zebrane w Narodowym Spisie Powszechnym w 1988 roku. Poniewa� od czasu tego spisu min�o ju� pi�� lat, przedstawiamy skal�, nat�enie i dynamik� problemu w oparciu o wyniki naszego badania. Podstaw� przedstawionych ni�ej szacunk�w s� informacje zebrane przez ankieter�w OBOP w 12 705 gospodarstwach domowych, kt�re stanowi�y og�lnopolsk� pr�b� adresow�, dobran� z operatu G��wnego Urz�du Statystycznego. W og�lnej liczbie zbadanych gospodarstw prawie 29% (3634) stanowi�y gospodarstwa, w sk�ad kt�rych wchodzi�y osoby niepe�nosprawne (inwalidzi prawni lub biologiczni - definicje patrz rozdzia� 2). Zgodnie z powy�szymi informacjami mogli�my oszacowa�, �e w 1993 roku niepe�nosprawni stanowili prawie 12% og�u ludno�ci, a przeci�tnie cz�ciej ni� co czwarte gospodarstwo domowe dotkni�te by�o w wi�kszym lub mniejszym stopniu problemem inwalidztwa. Przedstawiamy (zob. Tab. 1.1.1) wersj� szacunku og�lnej liczby niepe�nosprawnych, wed�ug kt�rej na 1000 ludno�ci �rednio przypada�o w 1993 roku 118 niepe�nosprawnych. Taki w�a�nie wsp�czynnik nat�enia niepe�nej sprawno�ci okre�lony jest wyra�on� w promilach relacj� og�lnej liczby os�b niepe�nosprawnych �yj�cych w badanych wst�pnie 12 705 gospodarstwach domowych (reprezentacja og�lnopol- 15 ska) do og�lnej liczby os�b w tych gospodarstwach. W celu zobrazowa- nia dynamiki problemu w ostatnim pi�tnastoleciu 1978-1993 przytacza- my w tabeli tak�e dane spisowe z lat 1978 i 1988. W okresie mi�dzyspisowym 1978-1988 og�lna liczba niepe�no- sprawnych zwi�kszy�a si� o ponad 1250 tys. os�b, tj. o ponad 50%. W latach 1989-1993 nast�pi� wzrost ich liczby o prawie 803 tys. os�b, tj. o ponad 21%. Mo�emy stwierdzi�, �e w por�wnaniu z dziesi�cioleciem 1978-1988 ro�nie w Polsce nat�enie skali niepe�nosprawno�ci. Nale�y przy tym podkre�li�, �e w samym okresie mi�dzyspisowym mo�na by�o tak�e zaobserwowa� znaczn� nier�wnomiernosc dynamiki tego zjawiska. Wskazuj� na to wyniki mikrospisu przeprowadzonego w 1984 roku. Uwzgl�dniaj�c je w naszej analizie (zob. Tab. 1.1.2) mo�emy stwierdzi�, �e w badanym pi�tnastoleciu najwi�kszy przyrost og�lnej liczby niepe�nosprawnych obserwowano w latach 1978-1984 (wzrost o oko�o 40%). W okresie 1985-1988 przyrost ten by� prawie dziesi�ciokrotnie ni�szy i wynosi� nieco ponad 4%. W ostatnim pi�cioleciu odnotowa� mo�na ponowne przyspieszenie wzrostu liczby inwalid�w. Jak wskazali�my wy�ej, mi�dzy 1988 i 1993 rokiem og�lna liczba niepe�nosprawnych wzros�a o ponad 21%. Analiza przedstawionych w Tabeli 1.1.2 zmian przyrost�w og�lnej liczby niepe�nosprawnych oraz ich liczby w poszczeg�lnych kategoriach inwalidztwa ilustruje wskazane wy�ej zr�nicowanie dynamiki zjawiska. W ca�ym pi�tnastoleciu 1978-1993 relatywnie najwy�szy przyrost og�lnej liczby niepe�nosprawnych, w tym inwalid�w prawnych obser- wowany by� w okresie 1978-1984. Najwi�ksze zmiany obj�y w tym okresie spo�eczno�� wiejsk�. By�y one w oczywisty spos�b generowane obj�ciem rolnik�w indywidual- nych systemem ubezpiecze� spo�ecznych. Tabela 1.1.1. Niepe�nosprawni w Polsce w 1978, 1988 i 1993 roku wed�ug kategorii inwalidztwa Wyszczeg�lnienie 1978 1988 1993 w liczbach bezwzgl�dnych Og�em Inwalidzi prawni I grupa inwalidzka II grupa inwalidzka III grupa inwalidzka 2 485 001 1 928 641 305 423 868 609 754 609 3 735 509 3 258 385 542 109 1 370 213 1 346 063 4 538 000 3 985 000 606 000 1 490 000 1 889 000 Inwalidzi wy��cznie biologiczni spraw, ogran. ca�kowicie spraw, ogran. cz�ciowo Og�em Inwalidzi prawni I grupa inwalidzka II grupa inwalidzka III grupa inwalidzka Inwalidzi wy��cznie biologiczni spraw, ogran. ca�kowicie spraw, ogran. cz�ciowo 556 360 477 124 554 000 120 827 73 628 43 000 435 533 403 496 511 000 w odsetkach 100,0 100,0 100,0 77,6 87,2 87,8 12,3 14,5 13,3 35,0 36,7 32,8 30,3 36,0 41,7 22,4 12,8 12,2 4,9 2,0 0,9 17,5 10,8 11,3 �r�d�o: 1) Dane Spisu Powszechnego w 1978 i 1988 roku za: Inwalidzi w Polsce w latach 1978-1988, GUS, Warszawa 1991, s. 18. 2) Danedla 1993 roku oszacowane na podstawie badania pt. �Problemy �yciowe ludzi niepe�nosprawnych", przeprowadzonego przez IFiS PAN w czerwcu 1993 roku na og�lnopolskiej pr�bie losowej. Uwaga: Wi�kszo�� danych przytaczanych w tabelach niniejszego raportu stanowi� wyniki naszego badania ankietowego pt. �Problemy �yciowe ludzi niepe�no- sprawnych". Zob. �r�d�o 2) -powy�ej. W kolejnych tabelach odwo�ujemy si� do tego �r�d�a tylko w przypadku, gdy r�wnocze�nie cytujemy w tej samej tabeli wyniki z innych bada� ankietowych lub og�lne statystyki GUS. Tabela 1.1.2. Przyrosty procentowe liczby niepe�nosprawnych w wyr�nionych okre- sach wed�ug kategorii inwalidztwa Inwalidzi Og�em Prawni Biologiczni 1978-1984 (1978 = 100,0) + 54,0 + 10,3 1984-1988 (1984 = 100,0) T^2~ + 9,7 - 22,3 1988-1993 (1988 = 100,0) T + 22,3 + 16,1 �r�d�o: jak w Tab. 1.1.1. Ubezpieczenie rolnik�w, wprowadzone ustaw� z dnia 14 grudnia 1982 roku, spowodowa�o, �e w okresie 1978-1988 wzros�a na wsi ponad dwukrotnie liczba inwalidek i o 3/4 wzros�a liczba m�czyzn inwalid�w z orzeczon� grup� inwalidzk�. R�wnocze�nie zmniejszy�a si� liczba inwalid�w biologicznych o 24% w�r�d kobiet i 34% w�r�d m�czyzn. 17 16 W nast�pnym wyr�nionym okresie, tj. w latach 1985-1988 zmiany og�lnej liczby niepe�nosprawnych by�y mniej znacz�ce (wzrost o oko�o 4%). Wynika�y one z r�nokierunkowych zmian w liczbie inwalid�w prawnych i biologicznych. Szczeg�lnym aspektem dynamiki zjawiska w tym okresie by� znacz�cy spadek liczby inwalid�w wy��cznie bio- logicznych o ponad 22%. Powy�sza tendencja odwr�ci�a si� znacz�co w ostatnich pi�ciu latach. W 1993 roku liczba inwalid�w prawnych wzros�a w por�wnaniu z 1988 rokiem o ponad 22%. W por�wnaniu z okresami wcze�niejszymi relatywnie najszybciej ros�a te� liczba inwalid�w wy��cznie biologicz- nych (o ponad 16%). Zaobserwowany wzrost dynamiki niepe�nej sprawno�ci w ostatnich latach jest zapewne efektem zaawansowania procesu �przej�cia demo- graficznego", a wi�c po prostu starzenia si� ludno�ci oraz wi��e si� z prze�ywanymi falami kryzysu ekonomicznego i spo�ecznego. Obie hipotezy znajduj� potwierdzenie nie tylko w potocznych obserwacjach, ale r�wnie� w statystykach z demografii, s�u�by zdrowia, aktywno�ci zawodowej i psychoekonomicznej kondycji spo�ecze�stwa. Wzrost niepe�nej sprawno�ci wynikaj�cy z demograficznego starze- nia si� spo�ecze�stwa mo�na uzna� za proces naturalny t ci�g�y. Inny charakter maj� czynniki tego zjawiska zwi�zane z zachodz�cymi obecnie zmianami systemu spo�eczno-ekonomicznego. D�ugotrwa�e za�amanie gospodarki, pauperyzacja gospodarstw domowych i wzrost zagro�enia materialnego kategorii tradycyjnie s�abszych, wycofywanie si� pa�stwa z pe�nienia funkcji opieku�czych, finansowo-organizacyjna niewydolno�� systemu s�u�by zdrowia oraz nieadekwatno�� systemu �wiadcze� spo�ecznych i permanentny stan �bycia w trakcie reformy" - oto pobie�na lista czynnik�w mog�cych os�abi� odporno�� psy- cho-somatyczn� najzdrowszego nawet spo�ecze�stwa. Nie powinien budzi� zdziwienia w tej sytuacji przyrost inwalidztwa prawnego. Wi�cej te� mog�o by� os�b okre�laj�cych si� jako inwalidzi biologiczni, cho�by z racji zm�czenia d�ugotrwa�ym kryzysem, poczuciem niepewno�ci jutra i odczuwanym w zwi�zku z tym dyskomfortem psychicznym. Dodatkowym czynnikiem wzrostu inwalidztwa prawnego by�o te� zapewne zjawisko, kt�re nazwiemy �ucieczk� w status inwalidy". Dla niekt�rych mog�a to by� ucieczka przed zagro�eniem utraty dotych- czasowej pracy, przed bezrobociem. Nale�y podkre�li�, �e formu�ujemy t� hipotez� tylko na podstawie jednostkowych obserwacji. Zdajemy sobie spraw� z niemo�no�ci jej statystycznej weryfikacji. Trudno bowiem zak�ada�, by wiele os�b w sferze zdrowia uprawia�o korupcj�. 18 Cz�ciej mog�y to by� przypadki przyspieszenia odk�adanych stara� 0 rent� oraz podejmowania tych stara� przez osoby zagro�one utrat� pracy, a przede wszystkim utrat� prawa do otrzymywania zasi�ku dla bezrobotnych. Istniej� przes�anki wskazuj�ce, �e przydawanie statusu inwalidy prawnego osobom, kt�re trac� prawo do takiego zasi�ku staje si� rozwi�zaniem systemowym4. Odpowiednikiem tej formy ochrony zagro�onego �r�d�a utrzymania stosowanym systemowo od kilku ju� lat s� tzw. wcze�niejsze emerytury. Wymienione, jak i zapoznane przez nas czynniki pozademograficzne by�y wed�ug naszych szacunk�w wystarczaj�co silne, by w efekcie og�lna liczba niepe�nosprawnych w 1993 roku przekroczy�a znacznie prognozy formu�owane dla tego roku na podstawie statystyk GUS. W prognozie tej szacowano, �e og�lna liczba niepe�nosprawnych w 1993 roku wyniesie niespe�na 3 908 000 os�b, a 4 miliony przekroczy w drugiej po�owie lat dziewi��dziesi�tych. Oszacowana przez nas liczba dla 1993 roku by�a prognozowana na lata po 2005 roku. Jak wskazuj� autorzy tej prognozy, zosta�a ona sformu�owana przede wszystkim na podstawie przewidywanych zmian demograficznych, a wi�c bez uwzgl�- dnienia wp�ywu czynnik�w zwi�zanych z r�nymi aspektami kryzysu 1 zmian systemu spo�ecznego i gospodarczego5. Jak zaznaczali�my, liczby okre�laj�ce skal� niepe�nej sprawno�ci w 1993 roku, kt�re przedstawili�my w oparciu o wyniki naszego badania, maj� charakter szacunkowy i tak nale�y je odczytywa�. To, na ile w�a�ciwie oddaj� one faktyczn� dynamik� problemu w Polsce, b�dziemy mogli oceni� na podstawie danych z kolejnego Spisu Po- wszechnego. Nasze wyniki potwierdzaj� niezale�ne od naszych oszaco- wania wielko�ci inwalidztwa w Polsce dla 1993 roku6. 4 Zob. B. G�ciarz, Instytucje s�u�by zdrowia i orzekania o inwalidztwie w kontaktach..., w: Droga przez instytucje. Instytucje dzia�aj�ce na rzecz os�b niepe�nosprawnych. Raport z bada�. Pod red. M. Federowicz, IFiS PAN, Warszawa 1994. 5 Zob. Prognoza liczby inwalid�w do 2010 roku, GUS, Warszawa 1991, s. 25. 6 M. Latalski, Rehabilitacja lecznicza ludno�ci wiejskiej jako problem zaspokojenia potrzeb zdrowotnych, w: Rehabilitacja narz�d�w ruchu w �rodowisku wiejskim. Instytut Medycyny Wsi, Lublin 1993, s. 20. Por. tak�e wyniki bada� GUS (BAEL luty 1993) przytoczone w pracy B. Ko�aczek, Bezrobocie os�b niepe�nosprawnych, wyd. cyt. 19 1.2. SOCJODEMOGRAFICZNE KORELATY NIEPE�NOSPRA- WNO�CI Wiedz�c ju� jaka jest skala i dynamika niepe�nosprawno�ci okre�- limy demograficzn� i spo�eczn� struktur� niepe�nosprawnych. Dane na ten temat zebrane spisem ludno�ci w 1978, 1984 (mikrospis) oraz 1988 roku wskazuj�, �e g��wnym korelatem niepe�nej sprawno�ci jest wiek. Jest nim tak�e miejsce zamieszkania w podziale na miasto i wie� w po��czeniu z p�ci�, poziomem wykszta�cenia, aktywno�ci� zawodow�. W przedstawionych w tym punkcie analizach por�wnawczych staramy si� okre�li� socjodemograficzne charakterystyki specyficzne dla popula- cji niepe�nosprawnych oraz przedstawi� ich zmienno�� w czasie. Wyko- rzystujemy w tym celu kilka �r�de� informacji. Zbi�r podstawowych danych o niepe�nosprawnych i ich gospodarstwach domowych uzyskali- �my w toku realizacji naszego badania ankietowego: Po pierwsze, zebrali�my informacje o wszystkich osobach w og�lno- polskiej reprezentacji gospodarstw domowych, w kt�rych by�a przynaj- mniej jedna osoba ze statusem inwalidy prawnego lub biologicznego. Dysponujemy w ten spos�b zbiorem danych zbiorczych o sytuacji gospodarstwa domowego oraz metryczkowych danych o wszystkich domownikach mieszkaj�cych i gospodaruj�cych wsp�lnie z niepe�no- sprawnymi. W zbadanych 2042 gospodarstwach domowych �y�o og�- �em 6778 os�b, w tym 2725 niepe�nosprawnych. Po drugie, od niepe�nosprawnych w wieku 15-70 lat uzyskali�my odpowiedzi na pytania o r�ne aspekty ich indywidualnej sytuacji �yciowej, a w tym zdrowotnej. Badani stanowili og�lnopolsk� reprezen- tacj� niepe�nosprawnych w tej kategorii wieku. W celu nakre�lenia mo�liwie syntetycznej charakterystyki os�b niepe�nosprawnych przedstawiamy ich sytuacj� na tle og�u ludno�ci w Polsce. Do por�wna� wykorzystujemy statystyki GUS oraz wyniki Polskiego Generalnego Sonda�u Spo�ecznego 1993 roku. 1.2.1. NIEPE�NOSPRAWNI WED�UG MIEJSCA ZAMIESZKANIA I P�CI Wed�ug danych Spisu Powszechnego w 1988 roku struktura zbioro- wo�ci niepe�nosprawnych wed�ug miejsca zamieszkania w podziale na miasto i wie� nie odbiega od struktury obserwowanej dla og�u ludno�ci. W miastach zamieszkiwa�o 61%, a na wsi 39% wszystkich os�b niepe�nosprawnych. Wyniki uzyskane w naszym badaniu w 1993 roku wskazuj� na znacz�c� zmian� tej proporcji. Mo�emy stwierdzi� na podstawie tych wynik�w, �e w miastach �yje niespe�na 55%, a na wsi ponad 45% z og�lnej liczby niepe�nosprawnych. 20 Tabela 1.2.1. Niepe�nosprawni wed�ug miejsca zamieszkania (miasto, wie� w %) Wyszczeg�lnienie Og�em Miasto Wie� Ludno�� Polski w 1988 r. (1) 100,0 61,2 38,8 w 1993 r. (2) 100,0 62,5 37,5 Niepe�nosprawni w 1988 r. (3) 100,0 61,0 39,0 w 1993 r. (4) 100,0 54,8 45,2 �r�d�o: (1) Dane Spisu Powszechnego publikowane przez GUS; (2) Dane wed�ug PGSS 1993; (3) Obliczono wed�ug danych Spisu Powszechnego w 1988 roku, opublikowa- nych w: Inwalidzi w Polsce w latach 1978-1988, GUS, Warszawa 1991, s. 158-163. (4) Dane dla 1993 roku oszacowane na podstawie badania przeprowadzonego przez IFiS PAN w czerwcu 1993 roku na og�lnopolskiej pr�bie os�b niepe�no- sprawnych. Zamieszczone w powy�szej tabeli dane ilustruj� r�wnoczesny spadek udzia�u ludno�ci wiejskiej oraz wzrost liczby niepe�nosprawnych zamiesz- ka�ych na wsi. W rezultacie mo�emy m�wi� o pojawieniu si� w ostatnich latach (po 1988 roku) nowego korelatu niepe�nej sprawno�ci, kt�rym jest zamieszkiwanie na wsi. Nadreprezentacja niepe�nosprawnych na wsi jest bowiem wyra�na; w 1993 roku wynosi�a ona prawie 10 punkt�w procentowych. Nale�y doda�, �e pierwszym symptomem tego zjawiska by�a obserwowana ju� w 1988 roku nadreprezentacja niepe�nosprawnych m�czyzn zamieszka�ych na wsi, przy wyr�wnanej w�wczas jeszcze proporcji niepe�nosprawnych kobiet w mie�cie i na wsi. Proporcje p�ci s� natomiast nieco bardziej wyr�wnane ni� dla ludno�ci og�em. O ile w�r�d og�u ludno�ci w Polsce na 100 m�czyzn przypada nieco ponad 105 kobiet, to w zbiorowo�ci niepe�nosprawnych oko�o 102 kobiety na 100 m�czyzn. Odmienne s� natomiast proporcje p�ci niepe�nosprawnych na wsi i w mie�cie. Podobnie jak w populacji generalnej w miastach na 100 niepe�nosprawnych m�czyzn przypada 108 niepe�nosprawnych kobiet. Na wsi proporcje te s� natomiast jeszcze bardziej z�amane �na korzy��" m�czyzn ni� w og�lnej zbiorowo�ci ludno�ci wiejskiej. Na 100 niepe�nosprawnych m�czyzn przypada tylko 96 niepe�nosprawnych kobiet. Dane te przedstawiamy dla 1993 roku w poni�szym zestawieniu: 21 Liczba kobiet na 100 m�czyzn Og�em Miasto Wie� Ludno�� Polski Niepe�nosprawni 105,3 108,3 102,7 102,4 107,9 95,9 Og�lnie mo�na stwierdzi�, �e sama p�e� nie jest szczeg�lnym korelatem niepe�nosprawno�ci. Podobnie jak w przypadku og�u ludno�ci tak�e w�r�d niepe�nosprawnych wyst�puje tradycyjna �nad- wy�ka" kobiet w mie�cie i ich �niedob�r" na wsi. 1.2.2. STRUKTURA WIEKU NIEPE�NOSPRAWNYCH W por�wnaniu ze struktur� wieku ludno�ci Polski zbiorowo�� inwalid�w jest starsza. �Starsze" s� te� ich gospodarstwa domowe. Jest to naturalny przejaw narastania niepe�nej sprawno�ci z wie- kiem, a zatem og�lna cecha strukturalna tego zjawiska. Wyniki na- szego badania dostarczy�y aktualnych danych na ten temat (tab. 1.2.3). Tabela 1.2.3. Struktura niepe�nosprawnych os�b w ich gospodarstwach domowych oraz ludno�ci Polski wed�ug kategorii wieku (w %) Kategorie wieku Ludno�� Polski Osoby w gosp. dom. Niepe�nosprawni (1) z niepe�nosprawnymi (2) (2) 15-19 lat 9,2 9,3 0,9 20-29 19,7 5,4 3,2 30-39 24,7 14,5 7,2 40-49 18,5 17,2 16,8 50-54 7,3 11,3 14,0 55-59 7,4 15,3 21,2 60-64 7,3 15,8 21,1 65-69 lat 5.9 11,2 15..5 Razem 100,0 �r�d�o: (1) Obliczono na podstawie danych GUS dla 1991 roku. (2) Obliczono na podstawie wynik�w badania pt. �Problemy �yciowe os�b niepe�nosprawnych". Ankiet� przeprowadzi� IFiS PAN na og�lnopolskiej pr�bie gospodarstw domowych z osobami niepe�nosprawnymi w czerwcu 1993 roku. Por�wnanie struktury wieku w�r�d os�b �yj�cych w gospodarstwach domowych z niepe�nosprawnymi, a szczeg�lnie w�r�d samych niepe�no- 22 sprawnych wskazuje, �e relatywnie mniej jest w tej subpopulacji dzieci oraz ludzi m�odych: 20- i 30-latk�w ni� w�r�d og�u ludno�ci Polski. Wyra�na jest natomiast w�r�d niepe�nosprawnych nadreprezentacja os�b powy�ej 50-tego roku �ycia. Zestawienie struktury wieku niepe�nosprawnych obj�tych naszym badaniem w 1993 roku z danymi spisowymi z 1978 i 1988 roku wskazuje na wysok�, dynamik� demograficznych zmian zachodz�cych w tej populacji. Rosn�ca z wiekiem niewydolno�� nak�ada si� na proces starzenia generalnej populacji i w rezultacie generuje jeszcze szybsze, statystyczne �starzenie" si� populacji os�b niepe�nosprawnych. Zauwa- �my, �e wzmacnia si� w ten spos�b znaczenie niepe�nosprawno�ci jako korelatu podesz�ego wieku. Obok og�lnego problemu narastania skali tego zjawiska'coraz wyra�niej pojawia si� jego szczeg�lny aspekt. Jest nim syndrom prze�ywania podesz�ego wieku z wszystkimi uci��liwo- �ciami niepe�nej sprawno�ci. Syndrom ten staje si� udzia�em coraz wi�kszej cz�ci ludno�ci w Polsce. Problem ten nie jest jednak analizowa- ny w ca�ej rozci�g�o�ci w tym raporcie ze wzgl�du na om�wione wcze�niej kryteria wieku badanej zbiorowo�ci, nie obejmuj�ce os�b powy�ej 69 roku �ycia. 1.2.3. POZIOM WYKSZTA�CENIA NIEPE�NOSPRAWNYCH Uzyskane w naszym badaniu wyniki potwierdzi�y jeszcze raz utrzy- muj�c� si� korelacj� niepe�nej sprawno�ci z relatywnie ni�szym poziomem wykszta�cenia. Zjawisko to dotyczy nie tylko samych niepe�nosprawnych, lecz tak�e innych os�b w ich gospodarstwach domowych. W por�wnaniu z og�em ludno�ci w wieku 15 i wi�cej lat osoby niepe�nosprawne maj� ni�szy poziom wykszta�cenia. Co druga osoba niepe�nosprawna legitymuje si� wykszta�ceniem podstawowym. W la- tach mi�dzyspisowych 1977-1988 odnotowano jednak�e do�� istotne zmiany w strukturze poziomu wykszta�cenia. Przede wszystkim zmniej- szy� si� znacz�co, bo prawie dwukrotnie odsetek os�b bez wykszta�cenia szkolnego (nie ucz�szczaj�cy nigdy do szko�y) lub z nieuko�czon� szko�� podstawow�. Wzr�s� natomiast odsetek niepe�nosprawnych z wykszta�ceniem zasadniczym zawodowym, �rednim i wy�szym7. Interesowa�o nas czy ten kierunek zmian struktury wykszta�cenia by� kontynuowany w ostatnich pi�ciu latach. A je�li tak, to w jakim stopniu 7 Zestawienie struktury wykszta�cenia inwalid�w na tle struktury wykszta�cenia ludno�ci Polski w 1997 i 1988 roku przedstawione jest w: Inwalidzi w Polsce w latach 1978-1988, GUS, Warszawa 1991, s. 47. 23 1988 (w %) 1993 (w 3,3 2,2 61,4 57,3 15,3 19,1 16,7 18,6 3,3 2,8 100,0 100,0 zmiany struktury wykszta�cenia dotyczy�y niepe�nosprawnych m�- czyzn, a w jakim kobiet. Przedstawione ni�ej dane dotycz�ce struktury wykszta�cenia doty- cz� os�b w kategorii wieku 15�69 lat. Jest to bowiem grupa, kt�ra szczeg�lnie interesowa�a nas z punktu widzenia kszta�towania aktywno- �ci zawodowej. Osoby w�a�nie z tej grupy wieku by�y te� respondentami g��wnej cz�ci naszej ankiety. Oto struktura tej kategorii wieku niepe�nosprawnych wed�ug wy- kszta�cenia w 1988 i 1993 roku: Niepe�nosprawni z wykszta�ceniem: Bez wykszta�cenia szkolnego Podstawowym (tak�e nieuko�czonym) Zasadniczym zawodowym �rednim Wy�szym Przytoczone wy�ej wyniki wskazuj� dalszy relatywny przyrost os�b z wykszta�ceniem ponadpodstawowym w ci�gu ostatnich pi�ciu lat. Tendencj� t� mo�na wyja�nia� dwoma nast�puj�cymi czynnikami. Po pierwsze: Tradycyjnie najwi�ksze nat�enie niepe�nosprawno�ci dotyczy ni�szych kategorii wykszta�cenia, a szczeg�lnie os�b z wykszta�- ceniem zasadniczym zawodowym. Zjawisko to jest w oczywisty spos�b zwi�zane z wi�ksz� wypadkowo�ci� oraz chorobami zawodowymi przy wykonywaniu zawod�w robotniczych. Ryzyko to nasili�o si� zapewne w ostatnich, kryzysowych latach. Po drugie: Zaznaczone wcze�niej zjawisko �ucieczki w status inwalidy prawnego" w zwi�zku z zagro�eniem miejsca pracy lub wygasaniem prawa do zasi�ku dla bezrobotnych dotyczy robotnik�w oraz - mo�e w jeszcze wi�kszym stopniu - pracownik�w biurowych i specjalist�w z wykszta�ceniem �rednim. Nak�adanie si� obu czynnik�w sprawia, �e z jednej strony ro�nie wsp�czynnik ryzyka inwalidztwa w wy�szych kategoriach wykszta�ce- nia. Z drugiej strony oznacza to, �e wzrasta status zawodowy niepe�no- sprawnych. Niepe�nosprawno�� dotyka coraz cz�ciej ludzi z wykszta�- ceniem ponadpodstawowym, z przygotowaniem zawodowym. 24 X a bel a 1.2.4. Ludno�� Polski oraz niepe�nosprawni w wieku 15-69 lat wed�ug wykszta�cenia i p�ci (w %) Wykszta�cenie Ludno�� Polski (1) Niepe�nosprawni (2) razem m k razem m k Wy�sze Wy�sze nieuk o�czone lub pomaturalne �rednie og�lne �rednie zawodowe Zasadnicze zawodowe Podstawowe Podstawowe niepe�ne Bez kszta�cenia szk. Inne, np. szko�a �ycia Razem 100,0 9,2 6,7 7,1 20,2 25,3 27,1 4,4 10,5 4,8 3,3 20,3 32,6 25,6 3,0 8,1 8,3 10,2 20,3 19,1 28,6 5,5 2,8 1,8 5,3 11,5 19,2 44,6 12,7 1,6 0,6 3,7 1,4 3,7 11,9 25,3 41,1 11,0 1,4 0,7 1,8 2,1 6,8 11,1 13,1 48,0 14,5 1,9 0,5 (m - m�czy�ni; k - kobiety) �r�d�o: (1) Dane wed�ug PGSS 1993; (2) Dane z badania �Problemy �yciowe ludzi niepe�nosprawnych" - IFiS PAN 1993. Tendencja wzrostu wykszta�cenia os�b niepe�nosprawnych, jak� mogli�my odnotowa� w okresie 1978-1993 nie zmienia faktu, �e ni�sze w por�wnaniu z populacj� generaln� wykszta�cenie jest ci�gle istotnym korelatem niepe�nosprawno�ci. Niezale�nie od p�ci niepe�nosprawnych maj� oni prawie dwukrotnie cz�ciej wykszta�cenie podstawowe lub ni�sze ni� ludno�� og�em. Kilkakrotnie rzadziej maj� natomiast wykszta�cenie wy�sze. Zr�nicowanie struktury wykszta�cenia ze wzgl�du na p�e� ma podobny charakter w�r�d niepe�nosprawnych, jak w�r�d og�u ludno- �ci. Poziom wykszta�cenia niepe�nosprawnych kobiet jest generalnie ni�szy ni� wykszta�cenie m�czyzn. Przedstawione wyniki sk�aniaj� do bardziej generalnego stwierdze- nia na temat poziomu i struktury wykszta�cenia niepe�nosprawnych Powt�rzmy, �e spotykamy ich cz�ciej w�r�d os�b z relatywnie ni�szyrr wykszta�ceniem. R�wnocze�nie jednak wz�r zr�nicowania mi�dzj wykszta�ceniem kobiet i m�czyzn jest w populacji niepe�nosprawnych podobny do zr�nicowa� wykszta�cenia kobiet i m�czyzn wyst�puj� cych dla og�u ludno�ci. 25 * * * Zaprezentowane dotychczas dane mia�y na celu przedstawienie struktury badanych na tle ca�ej zbiorowo�ci niepe�nosprawnych (in- walid�w prawnych i biologicznych) oraz w odniesieniu do og�u ludno�ci w Polsce (patrz te� tabele 1.1 i 1.2 w Aneksie). W dalszych, kolejnych rozdzia�ach raportu przejdziemy do charakterystyki r�nych aspekt�w ich sytuacji �yciowej w oparciu o dane z naszego badania. CHARAKTERYSTYK� NIEPE�NEJ SPRAWNO�CI 2. OKRE�LENIE I POMIAR NIEPE�NEJ SPRAWNO�CI W REALIZOWANYM BADANIU W poprzednim rozdziale, przy szacowaniu rozmiar�w i dynamiki niepe�nej sprawno�ci, pos�ugiwali�my si� zar�wno nazw� niepe�na sprawno��, jak i poj�ciami inwalidztwa prawnego i biologicznego. Podyktowane to by�o konieczno�ci� zachowania terminologii, przy pomocy kt�rej analizowane by�o to zjawisko w materia�ach Spis�w Powszechnych GUS, stanowi�cych podstaw� dokonywanych por�w- na�. W dalszej cz�ci raportu pos�ugiwa� si� b�dziemy przede wszystkim terminem niepe�na sprawno��. Okre�lenie niepe�nej sprawno�ci, kt�rym pos�ugujemy si� w omawia- nym badaniu, oparte jest o definicj� wypracowan� dla potrzeb ekspertyzy (Sytuacja ludzi niepe�nosprawnych i stan rehabilitacji w PRL, Warszawa 1978), zrealizowanej przez Komitet Rehabilitacji i Readaptacji Cz�owieka PAN. Za osoby niepe�nosprawne uznano tam �osoby o naruszonej sprawno�ci psychofizycznej, powoduj�cej ograniczenia funkcjonalne sprawno�ci lub aktywno�ci �yciowej w stopniu utrudniaj�cym pe�nienie w�a�ciwych dla nich r�l spo�ecznych"8. Definicja ta k�adzie nacisk na aspekty funkcjonowania spo�ecznego jednostki, jej zdolno�� do wykony- wania czynno�ci zgodnie z przyj�tymi zwyczajami oraz w spos�b lub w granicach normalnie przewidzianych dla jednostki ludzkiej. S� to zar�wno czynno�ci dnia codziennego, jak i aktywno�� w sferze pracy i nauki, sferze rodzinnej, partycypacji w �yciu spo�ecznym. Poj�cie �niepe�na sprawno��" jest w naszym kraju stosunkowo nowe zar�wno w j�zyku potocznym, jak i w praktyce spo�ecznej. Pojawi�o si^ 8 Sytuacja ludzi niepe�nosprawnych i stan rehabilitacji w PRL. Ekspertyza Komitet* Rehabilitacji i Readaptacji Cz�owieka PAN. Warszawa 1978. W �wietle definicji przyj�te przez �wiatow� Organizacj� Zdrowia rozumienie to pokrywa si� z okre�leniem �han 27 ono jako swoiste dope�nienie terminu �inwalidztwo", ograniczaj�cego naruszon� sprawno�� psychofizyczn� funkcjonowania zawodowego jednostki. Termin �inwalidztwo" - zakresowo w�szy (uto�samiany g��wnie z inwalidztwem prawnym) - ma ograniczon� warto�� dla polityki spo�ecznej. Nie jest ono wystarczaj�ce do okre�lenia zakresu niepe�nej sprawno�ci w spo�ecze�stwie (pozostawia ono poza swoim zasi�giem osoby, kt�rych ograniczenia manifestuj� si� poza sfer� pracy zawodo- wej), nie jest te� przydatne dla praktyki rehabilitacyjnej, kt�ra w ten spos�b jest niepotrzebnie ograniczona do przywracania zdolno�ci do pracy. W oficjalnych statystykach GUS u�ywa si� terminu inwalidztwo biologiczne, kt�re w za�o�eniu swym jest dope�nieniem inwalidztwa prawnego do pewnego zakresu niepe�nej sprawno�ci. Mimo pos�ugiwa- nia si� tym samym terminem �inwalidztwo", obie kategorie wyodr�b- nione s� jednak w oparciu o odmienne kryteria. Orzekanie o inwalidzt- wie (prawnym) jest procesem dokonywanym przez lekarzy, g��wnie w oparciu o kryterium biomedyczne, podczas gdy oceny niepe�nej sprawno�ci (a wi�c tak�e inwalidztwa biologicznego) s� dokonywane przez same osoby niepe�nosprawne w oparciu o kryterium funkcjonal- ne. Lekarz, w swoim sposobie widzenia choroby czy kalectwa, koncent- ruje si� przede wszystkim na cechach patologii organizmu. Dwie osoby o takim samym stopniu zaawansowania choroby czy dysfunkcji mog� si� znacznie r�ni� spo�ecznym funkcjonowaniem, mo�liwo�ci� podej- mowania rozmaitych zada� i r�l �yciowych. O ile wi�c kryteria biomedyczne (kliniczne) s� niezb�dne do okre�lenia niepe�nej sprawno- �ci dla cel�w leczniczych czy usprawniaj�cych, nie s� ju� tak przydatne dla dzia�a�, cho�by z zakresu rehabilitacji zawodowej czy spo�ecznej. Okre�lanie rozmiaru niepe�nej sprawno�ci w spo�ecze�stwie w oparciu 0 medyczne badania populacji s� ponadto bardzo kosztowne. �wiado- mo�� tych ogranicze� sprawia, �e zar�wno w badaniach naukowych, jak 1 praktyce spo�ecznej coraz cz�ciej spotykamy funkcjonalne definiowa- nie niepe�nej sprawno�ci. Kryterium to by�o trzykrotnie zastosowane do oszacowania roz- miar�w niepe�nej sprawno�ci w spisach ludno�ci G��wnego Urz�du Statystycznego (1978, 1984, 1988). To przenoszenie �ci�aru gatun- kowego" z diagnozy lekarskiej na samooceny ludzi chorych czy niepe�nosprawnych jako sposobu szacowania potrzeb zdrowotnych czy rehabilitacyjnych ludno�ci, jest odzwierciedleniem szerszej tendencji (zainicjowanej przez WHO) rozpatrywania pomiaru zdrowia i choroby nie tylko z punktu widzenia kryteri�w klinicznych, ale funkcjonowania 28 jednostki. Dla celu tego niejednokrotnie wykonuje si� badania an- kietowe. Zyskuj� one sobie na �wiecie coraz wi�ksz� popularno�� tak�e dlatego, �e pozwalaj� na uzyskanie - opr�cz danych na temat choroby czy niepe�nej sprawno�ci - wielu danych spo�ecznych, umo�liwiaj�c tym samym precyzyjniejsze okre�lenie rozmiar�w koniecznej pomocy i do- starczaj�c konkretnych wskaza� dla polityki spo�ecznej. Funkcjonalne uj�cie niepe�nej sprawno�ci zak�ada, �e jej pomiar w znacznym stopniu sprowadza� si� b�dzie do bada� relacji osoby niepe�nosprawnej z jej otoczeniem i istniej�cych w tym wzgl�dzie ogranicze�. W omawianym badaniu ograniczenia te odnosimy zar�wno do otoczenia fizycznego, jak i spo�ecznego, pr�buj�c uchwyci� zar�wno ich aspekt obiektywny (np. ograniczenia w poruszaniu si�, jak i subiek- tywny (ocena wagi ogranicze� w �yciu osoby niepe�nosprawnej). Zebrany materia� pozwala na ocen� niepe�nej sprawno�ci w nast�puj�- cych wymiarach9: 1) ograniczenia sprawno�ci fizycznej, 2) ograniczenia w percepcji i komunikowaniu si� a) w widzeniu i s�yszeniu b) w rozumieniu i porozumiewaniu si�, 3) zaburzenia psychosomatyczne, 4) funkcjonowanie w poszczeg�lnych sferach i aktywno�ciach �y- ciowych (nauka i praca, �ycie ma��e�skie i rodzinne, kontakty z innymi lud�mi). Przytoczone wymiary odnosz� si� zar�wno do funkcjonalnej spraw- no�ci psychofizycznej (pierwszy cz�on przyj�tej definicji niepe�nej spraw- no�ci), jak i ogranicze� w aktywno�ci �yciowej, utrudniaj�cych pe�nienie r�l spo�ecznych (drugi cz�on definicji). Cz�sto�ci wyst�powania wy- odr�bnionych rodzaj�w ogranicze� zostan� przedstawione w nast�p- nym rozdziale. Przytoczone tu trzy wymiary odnosz� si� zar�wno do funkcjonalnej sprawno�ci psychofizycznej (pierwszy cz�on przyj�tej definicji niepe�nej sprawno�ci), jak i do ogranicze� w aktywno�ci �yciowej, utrudniaj�cych pe�nienie r�l spo�ecznych (drugi cz�on definicji). 9 Podstaw� wyr�nienia tych wymiar�w by�y wyniki analizy czynnikowej (g��wnych sk�adowych). Zmienne u�yte w analizie oraz ich �adunki czynnikowe na wyodr�bnionych sk�adowych przedstawione s� w Aneksie (Konstrukcja Wybranych Wska�nik�w). 29 3. WYST�POWANIE I CHARAKTER OGRANICZE� FUNKCJONALNYCH 3.1. OGRANICZENIA SPRAWNO�CI FIZYCZNEJ Dla ustalenia poziomu sprawno�ci fizycznej badanych, poproszono ich o wskazanie stopnia trudno�ci przy wykonywaniu r�nych czynno- �ci z zakresu samoobs�ugi i poruszania si�10. Lista obejmowa�a 14 r�nych czynno�ci, kt�rych wykonanie wymaga�o od badanych przede wszystkim zr�nicowanego stopnia sprawno�ci fizycznej, ale tak�e samodzielno�ci i pewnych umiej�tno�ci spo�ecznych (np. przygotowanie posi�ku, za�atwianie spraw w urz�dzie, zakupy). Na mo�no�ci wykona- nia tych czynno�ci (przedstawione w ni�ej zamieszczonej tabeli) warto patrze� nie tylko z punktu widzenia ich warto�ci wska�nikowej dla oceny wydolno�ci os�b niepe�nosprawnych, ale tak�e z punktu widzenia skutk�w p�yn�cych z faktu, �e okre�lone, podstawowe czynno�ci mog� by� wykonane tylko z pomoc� innych ludzi lub nie mog� by� wykonywane w og�le. Pokazuje to zakres potencjalnej deprywacji potrzeb os�b niepe�nosprawnych i stawia problem zapewnienia im niezb�dnej pomocy. W dalszej cz�ci tego opracowania zaprezentujemy dane na temat tego, czy i od kogo t� pomoc niepe�nosprawni otrzymuj�. Tabela 3.1.1. ukazuje ograniczenia sprawno�ci badanych w wykony- waniu codziennych czynno�ci. Jak wi�c wida�, najcz�stszy problem stanowi� takie cz