Uwagi do czytelnika elektronicznej wersji ksi��ki �Zarys psychologii eksperymentalnej�. Usuni�to rysunki, wykresy, tabele oraz indeks nazwisk. Prawie wszystkie tabele zosta�y zamienione na tekst i opisane w jaki spos�b odczytywa� dane. Numeracja znajduje si� na dole strony, spis tre�ci na pocz�tu ksi��ki i powt�rzony (odpowiedni fragment) na pocz�tku ka�dego z o�miu dzia��w. Wzory matematyczne przystosowano do odczytu liniowego, poprzedzaj�c je stosownymi uwagami, kt�re odnosz� si� do wszystkich zapis�w matematycznych w pliku. Poni�sze uwagi, znajduj� si� w dokumencie: [Uwaga: we wzorach matematycznych zapis 2A oznacza: dwa razy A; zapis A2 oznacza A z indeksem dolnym 2; zapis 2A(A-A')A' oznacza iloczyn nast�puj�cych czynnik�w: 2 razy A razy (A-A') razy A'; kresk� u�amkow� zast�puje uko�nik; nawias jak w matematyce wskazuje, hierarchi� wykonywania dzia�a�.] [Uwaga: zapis nL(L1-L2)L2/SLmax oznacza, �e mno�ymy n razy L razy (L1-L2) razy L2 i wynik mno�enia dzielimy przez wynik iloczynu S razy Lmax.] [Uwaga: litery greckie wyst�puj�ce we wzorach zast�pione zosta�y ich pe�nymi nazwami, przy czym ma�e litery greckie zapisano ma�ymi polskimi literami, du�e � kapitalikami. Zapis alfaN oznacza alfa razy N.] ZARYS PSYCHOLOGII EKSPERYMENTALNEJ pod redakcj� P. FRAISSE'A i J. PIAGETA HISTORIA METODA PERCEPCJA UWAGA MOTORYKA Wyb�r, redakcja naukowa i przedmowa IDA KURCZ Przek�ad JANINA DEMBSKA WARSZAWA 1991 WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN Orygina� francuski: Traite de psychologie experimentale sous la direction de Paul Fraisse et Jean Piaget, professeurs a la Sorbonne 1966, Presses Universitaires de France Fasc. I. Histoire et methode. � 1963, PUF, 4e ed. - 1976, 6e ed. - 1989 Chap. 1. L'evolution de la psychologie experimentale, par Paul Fraisse Chap. II. La methode experimentale, par Paul Fraisse Chap. III. L'explication en psychologie et le paralelisme psychophysiologique, par Jean Piaget Fasc. VI. La perception. � 1963, PUF, 3e ed. - 1975 Chap. XVIII. Le developpement des perceptions en fonction de l' age, par Jean Piaget Chap. XIX. Perception et estimation du temps, par Paul Fraisse Chap. XX. La perception de l'espace, par Eliane Vurpillot Fasc. III. Psychophysiologie du comportement. � 1966, PUF, 2e ed. - 1973 Chap. IX. Les niveaux de vigilance et l'attention, par Vincent Bloch Fasc. II. Sensation et motricite. � 1963, PUF, 2 ed. - 1969 Chap. VII. Les liaisons sensori-motrices,par Jacques Leplat Projekty ok�adki i kart tytu�owych: Ewa Gierach-Radziwonowicz Redaktor: Zofia Manterys Redaktor techniczny: Anna Grzegorowska Korekta Zofia Mantem, Zofia Bronicka-Wyrwas Tytu� dotowany przez Ministra Edukacji Narodowej Wydawnictwo Naukowe PWN Sp. z o o Warszawa 1991 ISBN 83-01-10240-3 SPIS TRE�CI Przedmowa do wydania polskiego Cz�� pierwsza - Historia i metoda Rozw�j psychologii eksperymentalnej � Paul�Fraisse I. GENEZA 1. OKRES �PRZEDNAUKOWY" 2. ROZW�J FILOZOFII OD XVII DO XIX WIEKU 3. FILOZOFOWIE XVIII I XIX WIEKU ORAZ IDEA POMIARU W PSYCHOLOGII 4. POST�PY NEUROFIZJOLOGII W XIX WIEKU 5. BADANIE WRA�E� ZMYS�OWYCH 6. R�WNANIE INDYWIDUALNE I CZAS REAKCJI II. POCZ�TKI PSYCHOLOGII EKSPERYMENTALNEJ Niemcy 1. FECHNER I PSYCHOFIZYKA 2. HELMHOLTZ I PSYCHOFIZJOLOGIA WRA�E� 3. WUNDT I POCZ�TKI PSYCHOLOGII EKSPERYMENTALNEJ 4. PSYCHOLOGIA TRE�CI I PSYCHOLOGIA AKT�W 5. EBBINGHAUS (1850-1909) 6. SZKO�A WURZBURSKA 7. OD PSYCHOLOGII AKT�W DO �GESTALTQUALITATEN" (JAKO�CI POSTACIOWYCH) 8. PSYCHOLOGOWIE POSTACI Anglia 1. NARODZINY PSYCHOLOGII POR�WNAWCZEJ: KAROL DARWIN (1809-1882) 2. DZIEDZICZNO�� PSYCHOLOGICZNA I DZIE�O GALTONA 3. STATYSTYKA A PSYCHOLOGIA 4. TRUDNE POCZ�TKI PSYCHOLOGII NA UNIWERSYTETACH Francja 1. PSYCHOLOGIA FILOZOFICZNA XIX WIEKU 2. CHARCOT: HIPNOZA I HISTERIA 3. RIBOT I PODWALINY PSYCHOLOGII NAUKOWEJ 4. PIERRE JANET (1859-1947) 5. GEORGES DUMAS (1866-1946) 6. POWSTANIE PSYCHOLOGII EKSPERYMENTALNEJ: ALFRED�BINET 7. DALSZY ROZW�J PSYCHOLOGII EKSPERYMENTALNEJ Ameryka 1. WILLIAM JAMES (1842-1910) 2. DEWEY I FUNKCJONALIZM 3. PROMOTOR PSYCHOLOGII EKSPERYMENTALNEJ: STANLEY�HALL (1844-1924) 4. INNI WSPӣTW�RCY 5. STRUKTURALIZM A FUNKCJONALIZM 6. ROZKWIT PSYCHOLOGII ZWIERZ�T Rosja III. REWOLUCJA BEHAWIORYSTYCZNA 1. POCZ�TKI 2. WATSON (1878-1958) 3. BEHAWIORYZM A FIZJOLOGIA 4. BEHAWIORYZM A UCZENIE SI� 5. DZIEDZICTWO BEHAWIORYST�W 6. OPERACJONIZM IV. KU JEDNO�CI PSYCHOLOGII MIMO�RӯNORODNO�CI PROBLEM�W 1. WP�YW �GESTALT" I DZIE�O LEWINA 2. FREUD I JEGO WP�YW NA PSYCHOLOGI� EKSPERYMENTALN� 3. ROZW�J PSYCHOLOGII W OSTATNICH TRZYDZIESTU LATACH 4. ZBIE�NO�� POGL�D�W 5. ... I SPORY Metoda eksperymentalna - Paul Fraisse 1. ISTOTA METODY EKSPERYMENTALNEJ 2. ZACHOWANIE JAKO RELACJA 3. TYPY RELACJI S-P-R I. OBSERWACJA 1. ETAPY BADANIA EKSPERYMENTALNEGO 2. OBSERWACJA A EKSPERYMENT 3. ODMIANY OBSERWACJI 4. TRUDNO�CI OBSERWACJI 5. REJESTROWANIE OBSERWACJI 6. OBECNO�� OBSERWATOR�W 7. OSOBOWO�� OBSERWATOR�W 8. SAMOOBSERWACJA II. FORMU�OWANIE HIPOTEZ 1. HIPOTEZY INDUKCYJNE 2. HIPOTEZY DEDUKCYJNE 3. CECHY DOBREJ HIPOTEZY III. EKSPERYMENT 1. ZMIENNE NIEZALE�NE I ZMIENNE ZALE�NE 2. EKSPERYMENT �WYWO�ANY" I EKSPERYMENT �PRZYWO�ANY" 3. EKSPERYMENT A LABORATORIUM 4. EKSPERYMENT A MATERIA� 5. WYODR�BNIENIE I KONTROLA ZMIENNYCH NIEZALE�NYCH 6. ZMIENNO�� SYTUACJI 7. TWORZENIE GRUP R�WNOWA�NYCH 8. ZMIENNO�� OSOBOWO�CI 9. ZMIENNO�� REAKCJI 10. PLAN EKSPERYMENTU 11. EKSPERYMENTY W PRAKTYCE PSYCHOLOGICZNEJ 12. B��DY METODOLOGICZNE IV. OPRACOWANIE I UOG�LNIANIE WYNIK�W 1. OPRACOWANIE WYNIK�W 2. WYJA�NIANIE 3. UOG�LNIANIE 4. TEORIE I MODELE 5. KONKLUZJA Wyja�nianie w psychologii a paralelizm psychofizjologiczny - Jean Piaget I. WST�P 1. KONIECZNO�� WYJA�NIANIA 2. USTAWICZNE PRZECHODZENIE OD POSZUKIWANIA PRAW DO HIPOTEZ WYJA�NIAJ�CYCH II. PRAWA I PRZYCZYNY 1. ANALIZA DWU HIPOTEZ WYJA�NIAJ�CYCH 2. TRZY PODEJ�CIA BADAWCZE 3. W�A�CIWO�CI WYJA�NIANIA PRZYCZYNOWEGO III. RӯNORODNE FORMY WYJA�NIANIA W�PSYCHOLOGII 1. WYJA�NIANIE PRZEZ REDUKCJONIZM PSYCHOGENETYCZNY 2. WYJA�NIANIE PRZEZ REDUKCJONIZM PSYCHOSOCJOLOGICZNY 3. WYJA�NIANIE PRZEZ REDUKCJONIZM FIZYKALISTYCZNY 4. WYJA�NIANIE PRZEZ REDUKCJONIZM ORGANICYSTYCZNY 5. WYJA�NIANIE PRZEZ ZACHOWANIE 6. WYJA�NIANIE PRZEZ KONSTRUKTYWIZM GENETYCZNY 7. WYJA�NIANIE OPARTE NA MODELACH ABSTRAKCYJNYCH IV. WYJA�NIANIE W PSYCHOLOGII A PROBLEM PARALELIZMU PSYCHOFIZJOLOGICZNEGO l. ZAGADNIENIE PARALELIZMU 2. ROZWI�ZANIA INTERAKCJONISTYCZNE 3. ROZWI�ZANIA PARALELISTYCZNE V. IZOFORMIZM MI�DZY PRZYCZYNOWO�CI� A��IMPLIKACJ�" 1. STANY �WIADOMO�CI A PRZYCZYNOWO�� 2. STANY �WIADOMO�CI A IMPLIKACJE 3. IZOMORFIZM MI�DZY PRZYCZYNOWO�CI� A IMPLIKACJ� VI. KONKLUZJE Cz�� druga - Percepcja, uwaga, motoryka Rozw�j percepcji jako funkcja wieku � Jean�Piaget I. WPROWADZENIE II. EFEKTY PIERWOTNE LUB EFEKTY POLA 1. UWAGI OG�LNE 2. PRZYK�AD Z�UDZENIA �PIERWOTNEGO" 3. ZJAWISKA CENTRACJI 4. B��D WZORCA 5. CZAS TRWANIA CENTRACJI 6. ROLA UWAGI I ROZK�AD PUNKT�W FIKSACJI 7. �ZETKNI�CIA" I �PO��CZENIA" 8. MAKSIMUM CZASOWE 9. PRAWO WZGL�DNYCH CENTRACJI III. CZYNNO�CI PERCEPCYJNE 1. UWAGI OG�LNE 2. EKSPLORACJA A ROLA �WICZENIA 3. EKSPLORACJA SPOLARYZOWANA 4. PERCEPCYJNE SYSTEMY ODNIESIENIA 5. CZYNNO�CI SCHEMATYZACJI 6. CZYNNO�CI ANTYCYPACYJNE 7. PRZEDWNIOSKOWANIE ZWI�ZANE ZE SCHEMATYZACJ� IV. EWOLUCJA STA�O�CI PERCEPCYJNYCH ORAZ�PERCEPCJA PRZYCZYNOWO�CI 1. EWOLUCJA STA�O�CI WIELKO�CI 2. PIERWSZE PRZEJAWY STA�O�CI WIELKO�CI 3. POR�WNYWANIE SERYJNE 4. WIELKO�� POZORNA 5. ODLEG�O�CI 6. INTERPRETACJA STA�O�CI 7. PERCEPCJA PRZYCZYNOWO�CI I PRZYCZYNOWO�� SENSORYCZNO-MOTORYCZNA 8. INTERPRETACJA V. ROZW�J PERCEPCJI PORUSZAJ�CYCH SI� PRZEDMIOT�W ORAZ RUCHU 1. KWADRAT W RUCHU OBWODOWYM 2. RUCH STROBOSKOPOWY 3. INTERPRETACJA 4. EKSPERYMENT KONTROLNY POLEGAJ�CY NA ZACIE�NIENIU PRZESTRZENI STANOWI�CEJ UK�AD ODNIESIENIA VI. WNIOSKI Percepcja i ocena czasu � Paul Fraisse I. PERCEPCJA NAST�PSTWA 1. CZYNNIKI FIZYCZNE 2. CZYNNIKI BIOLOGICZNE 3. CZYNNIKI PSYCHOLOGICZNE II. PERCEPCJA I OCENA CZASU TRWANIA 1. PRZYSTOSOWANIE ZWIERZ�CIA DO CZASU TRWANIA 2. PERCEPCJA CZASU TRWANIA U CZ�OWIEKA 3. OCENA CZASU TRWANIA KONKLUZJA. III. ORIENTACJA W CZASIE 1. WARUNKOWANIE NA CZAS 2. STA�E RYTMY 3. OKRESOWO�� BIOLOGICZNA U CZ�OWIEKA 4. ORIENTACJA W CZASIE 5. ORIENTACJA W ODNIESIENIU DO PRZESZ�O�CI I PRZYSZ�O�CI Percepcja przestrzeni � Eliane Vurpillot I. PRZESTRZENIE 1. PRZESTRZENIE MATEMATYK�W 2. EWOLUCJA GENETYCZNA PERCEPCJI PRZESTRZENI WED�UG PIAGETA II. W�A�CIWO�CI WIDZENIA DWUOCZNEGO 1. UJEDNOLICANIE DW�CH OBRAZ�W SIATK�WKOWYCH 2. WYZNACZANIE HOROPTERU EMPIRYCZNEGO (RZECZYWISTEGO, PRAWDZIWEGO) 3. NIEZGODNO�� OBRAZ�W SIATK�WKOWYCH I OSTRO�� WIDZENIA STEREOSKOPOWEGO 4. MANIPULACJA EKSPERYMENTALNA NIEZGODNO�CI� SIATK�WKOW� STEREOSKOPY I PSEUDOSKOPY 5. Z�UDZENIE DYNAMICZNEJ WYPUK�O�CI: ZJAWISKO PULFRICHA 6. ANISEIKONIA, CZYLI NIER�WNO�� OBRAZ�W SIATK�WKOWYCH III. ORGANIZACJA WZROKOWEJ PRZESTRZENI P�ASZCZYZNY 1. ZDOLNO�� ROZDZIELCZA OKA 2. ORGANIZACJA P�ASZCZYZNY 3. CZY PRZESTRZE� P�ASZCZYZNY JEST JEDNORODNA? IV. PERCEPCJA ODLEG�O�CI W WIDZENIU G��BI 1. P�ASZCZYZNA PRZEDNIA POZORNA 2. BEZWZGL�DNE OCENY ODLEG�O�CI 3. EKSPERYMENTY Z U�YCIEM METODY DZIELENIA 4. POR�WNANIA NIE GRANICZ�CYCH ZE SOB� ROZPI�TO�CI 5. ROLA NABYTYCH RAM ODNIESIE� 6. PRZYSWAJANIE SUBIEKTYWNEJ SKALI W WYNIKU �WICZENIA 7. INFORMACJE PROPRIOCEPTYWNE POCHODZ�CE OD OCZU 8. PERCEPCJA WIELKO�CI 9. NIEZMIENNIK �WIELKO�� -ODLEG�O��" 10. WIELKO�CI POZORNE, OBIEKTYWNE I PROJEKCYJNE 11 ZALE�NO�CI MI�DZY SPOSTRZEGAN� WIELKO�CI� I ODLEG�O�CI� 12. FAKTURA V. CZY PRZESTRZE� WZROKOWA JEST PRZESTRZENI� EUKLIDESOW�? 1. TEORIA LUNEBURGA: G��WNE ZA�O�ENIA 2. WARUNKI EKSPERYMENTOWANIA I OGRANICZENIA TEORII 3. EKSPERYMENTY VI. PRZESTRZE� S�UCHOWA 1. LOKALIZACJA D�WI�KU W OTWARTYM TERENIE 2. WZGL�DNA WAGA DWUUSZNYCH PUNKT�W ODNIESIENIA 3. ORIENTACJA NIEWIDOMYCH W PRZESTRZENI VII. PRZESTRZE� DOTYKOWO-KINESTETYCZNA, CZYLI PROPRIOCEPTYWNA 1. WSKA�NIKI DOTYKOWO-KINESTETYCZNE A SI�A CIʯKO�CI 2. SCHEMAT CIA�A 3. ROLA B��DNIKA: PERCEPCJA PRZEMIESZCZE� W�ASNEGO CIA�A 4. PERCEPCJA AMPLITUDY RUCHU 5. PERCEPCJA PIONU I POZIOMU VIII. KOORDYNACJA DANYCH POLISENSORYCZNYCH 1. ZMIENNO�� PIONU POZORNEGO 2. INTERPRETACJA ZMIAN SPOSTRZEGANEGO PIONU: TEORIA POLA SENSORYCZNO-TONICZNEGO 3. ROZBIE�NO�� MI�DZY WSKA�NIKAMI WZROKOWYMI I S�UCHOWYMI 4. LOKALIZACJA CZʌCI CIA�A PRZY ODWR�CONYCH WSKA�NIKACH WZROKOWYCH 5. SZTUCZNE ZNIEKSZTA�CENIA BOD�C�W S�UCHOWYCH 6. ADAPTACJA DO PRZED�U�ONEGO ZNIEKSZTA�CENIA BOD�C�W WZROKOWYCH 7. ISTOTA ZJAWISKA ADAPTACJI 8. BADANIA POR�WNAWCZE NAD ADAPTACJ� 9. DEPRYWACJA SENSORYCZNA A PERCEPCJA PRZESTRZENI Poziomy czujno�ci a uwaga � Vincent Bloch I. POJ�CIE CZUJNO�CI. ~ DEFINICJE II. PODSTAWOWE MECHANIZMY REGULACJI POZIOMU CZUJNO�CI 1. DYNAMOGENIA SENSORYCZNA 2. UK�AD SIATKOWATY WZBUDZAJ�CY III. WSKA�NIKI CZUJNO�CI 1. WSKA�NIKI AKTYWNO�CI M�ZGU 2. WSKA�NIKI AKTYWNO�CI RUCHOWEJ 3. WSKA�NIKI CZYNNO�CI WEGETATYWNYCH 4. NIEZGODNO�� WSKA�NIK�W CZUJNO�CI IV. SEN V. STAN CZUWANIA 1 PRZEBUDZENIE 2. POZIOMY CZUWANIA VI. UWAGA 1. WZBUDZENIE UWAGI 2. UWAGA JAKO POZIOM CZUJNO�CI 3. SKUPIANIE (OGNISKOWANIE) UWAGI VII. CZUJNO�� A PAMI�� Po��czenia sensoryczno-motoryczne � Jacques�Leplat I. ZADANIA DOPASOWYWANIA NIECI�G�EGO 1. DOPASOWYWANIE SENSORYCZNO-MOTORYCZNE BEZ KONTROLI WZROKOWEJ 2. WP�YW KONTROLI WZROKOWEJ 3. MECHANIZM RUCH�W DOPASOWYWANIA 4. WP�YW AMPLITUDY RUCHU 5 AMPLITUDA A PRECYZJA PR�BA SYNTEZY 1. POJ�CIE STEREOTYPU ORAZ PO��CZENIA SPONTANICZNEGO 2. W�A�CIWO�CI RELACJI. BODZIEC-REAKCJA ZGODNYCH ZE STEREOTYPEM 3. POJ�CIE ODPOWIEDNIO�CI MI�DZY UK�ADAMI SYGNA��W I REAKCJI 4. W�A�CIWO�CI UK�AD�W CHARAKTERYZUJ�CYCH SI� ODPOWIEDNIO�C1� SYGNA��W I REAKCJI 5 ORGANIZACJA PO��CZE� W CZASIE II. ZADANIA DOPASOWYWANIA CI�G�EGO 1. ZADANIA �CIGANIA CELU 2. POR�WNANIE �CIGANIA PROSTEGO I �CIGANIA KOMPENSUJ�CEGO 3. ZALE�NO�� MI�DZY AMPLITUD� REAKCJI I AMPLITUD� JEJ SKUTKU 4. ZWI�ZEK MI�DZY KIERUNKAMI PRZEMIESZCZANIA SYGNA�U I REAKCJI 5. POR�WNANIE DOPASOWA� CI�G�YCH I NIECI�G�YCH 6. ZWI�ZEK MI�DZY RUCHEM REAKCJI I PR�DKO�CI� SYGNA�U 7. ROLA OPӏNIENIA W PRZEKAZYWANIU CZYNNO�CI 8. MECHANIZMY UCZESTNICZ�CE W ZADANIACH DOPASOWYWANIA CI�G�EGO 9. DOPASOWYWANIE W WYNIKU PRZEMIESZCZENIA LUB NACISKU III. NAJWA�NIEJSZE CZYNNIKI WP�YWAJ�CE NA ZMIAN� PO��CZE� SENSORYCZNO-MOTORYCZNYCH 1. WP�YW UCZENIA SI� 2. WP�YW WIEKU Bibliografia Przedmowa do wydania polskiego Oddajemy do r�k Czytelnika polskiego wyb�r rozdzia��w z dziewi�ciotomowego Traite de psychologie experimentale, przygotowanego pod redakcj� wielce zas�u�onych profesor�w Sorbony � Paula Fraisse'a i Jeana Piageta. Paul Fraisse (ur. 1911) to nestor francuskiej psychologii, wieloletni dyrektor Laboratoire de Psychologie Experimentale na Sorbonie, obecnie jej emerytowany profesor i redaktor naczelny (wraz z Juanem Segui) czasopisma �L'Annee psychologique", a tak�e redaktor serii wydawnictw psychologicznych przy Presses Univer-sitaires de France, g��wnego wydawnictwa naukowego we Francji. Jean Piaget (1896-1980), szwajcarski psycholog, jeden z najbardziej znanych psycholog�w na �wiecie, za�o�yciel s�ynnego genewskiego o�rodka bada� z psychologii dziecka, by� tak�e przez wiele lat profesorem Sorbony, gdzie kierowa� katedr� psychologii genetycznej, doje�d�aj�c do Pary�a z rodzinnej Genewy. Po przej�ciu Piageta na emerytur� w roku 1967 katedr� t� obj�� po nim Pierre Oleron. Inicjatywa przygotowania Traite... pojawi�a si� ju� w latach pi��dziesi�tych. Jeszcze �y� profesor Henri Pieron (1881-1964), jeden z wielkich tw�rc�w psychologii francuskiej, w�wczas emerytowany profesor Sorbony, kt�ry przed Fraissem kierowa� Laboratoire de Psychologie Experimentale. W�wczas to, Fraisse z Piagetem, przy �yczliwym zainteresowaniu i poparciu Pierona, podj�li trud wydania wielotomowego podr�cznika psychologii eksperymentalnej, czyli w ich uj�ciu naukowej. Zaprosili do udzia�u w tym przedsi�wzi�ciu swoich uczni�w, w�wczas �wie�o �upieczonych" doktor�w, pierwsze powojenne pokolenie psycholog�w francuskich, kt�rzy zgodnie ze specjalno�ci� i zainteresowaniami podj�li si� opracowania poszczeg�lnych rozdzia��w. Pierwsze wydanie Traite de psychologie experimentale ukaza�o si� w latach sze��dziesi�tych (tom I w 1963 r., a ostatni tom w 1965). Kolejne wydania poszczeg�lnych tom�w tej pracy, aktualizowane co kilka lat, stanowi� podr�cznik psychologii, z kt�rego wci�� korzystaj� francuscy studenci. Ka�dy z tom�w po�wi�cony zosta� innej dziedzinie psychologii i stanowi zbi�r rozdzia��w pisanych przez r�nych autor�w. Tom I nosi tytu� �Historia i metoda": autorami jego s� Paul Fraisse, Jean Piaget i Maurice Reuchlin. Tom II. zatytu�owany �Wra�enia i motoryka", 5 napisany zosta� przez Henri Pierona, Rene Chocholle'a i Jacques'a Leplata. Autorami III tomu, pt. �Psychofizjologia zachowania", s� Jacques Paillard, Vincent Bloch i Jacques Le Magnen. Tom IV, autorstwa Jean--Francois Le Ny, Gerarda de Montpellier, Genevieve Oleron i Cesara Floresa, po�wi�cony zosta� problematyce �Uczenia si� i pami�ci". Kolejny tom � V, pod tytu�em �Motywacja, emocje i osobowo��", napisali Joseph Nuttin, Paul Fraisse, Richard Meili i Pierre Roubertoux. Tom VI, zatytu�owany �Percepcja", przygotowali Jean Piaget, Paul Fraisse, Eliane Vurpillot i Robert Frances. Autorami tomu VII, pt. �Inteligencja", s� Pierre Oleron, Jean Piaget, Barbel Inhelder i Pierre Greco. Tom VIII, pt. �J�zyk, komunikowanie si� i decyzje", opracowali Francois Bresson, Francois Jodelet i Gaston-Georges Mialaret. Ostatni tom � IX, po�wi�cony �Psychologii spo�ecznej", zosta� napisany przez Germaine de Montmollin, Rogera Lamberta, Roberta Pagesa, Claude'a Flamenta i Jeana Maisonneuve'a. Jak ju� wspomnieli�my, ka�dy z tom�w doczeka� si� kilku wyda� w ci�gu dwudziestolecia, kt�re min�o od czasu ich pierwszej edycji. Jeden z tom�w Traite..., a mianowicie tom VII, po�wi�cony inteligencji, zosta� ju� wcze�niej w ca�o�ci prze�o�ony na j�zyk polski i wydany przez PWN w roku 1967. Celem obecnego wyboru polskiego jest pokazanie osi�gni�� francuskiej my�li psychologicznej, co przy zdominowaniu naukowego rynku wydawniczego przez autor�w angielskoj�zycznych mo�e by� samo przez si� interesuj�ce. Chodzi�o przy tym o taki wyb�r tekst�w, kt�ry by wzbogaca� o nowe tre�ci, czy nowe uj�cia, ju� istniej�ce podr�czniki rodzimego autorstwa albo te� t�umaczone z angielskiego lub rosyjskiego na j�zyk polski. Szczeg�lnie cenne spo�r�d r�nych tekst�w zawartych w Traite... wyda�y si� nam pozycje zawarte w I tomie, zatytu�owanym �Historia i metoda", zw�aszcza ze wzgl�du na nazwiska autor�w � Fraisse'a i Piageta � dw�ch g��wnych filar�w francuskiej my�li psychologicznej. Aczkolwiek nale�� oni ju� do klasyk�w, do nauczycieli wsp�cze�nie dzia�aj�cych psycholog�w francuskoj�zycznych, to jednak ich prace dotycz�ce historii i metod, jak te� ich stanowisko w podstawowych problemach psychologii, mog� tak�e dla nas okaza� si� inspiruj�ce. I tak wybrali�my do naszego zbioru rozdzia� o historii psychologii autorstwa Fraisse'a (Rozw�j psychologii eksperymentalnej), zwi�le porz�dkuj�cy ca�y dorobek naukowej psychologii europejskiej i ameryka�skiej. Dost�pne w j�zyku polskim opracowania z historii psychologii daj� nam perspektyw� widzenia tej problematyki b�d� rodzim� (Pieter, Szewczuk), b�d� ameryka�sk� (Brett), b�d� radzieck� (Jaroszewski). Odmienna nieco perspektywa francuska mo�e si� wyda� interesuj�ca sama przez si�, a ponadto �ywy i zgrabny spos�b przedstawiania poruszanych zagadnie� zas�uguje na nasz� uwag�. Z tych samych powod�w zamie�cili�my te� kolejny rozdzia� autorstwa Fraisse'a (Metoda eksperymentalna), zawieraj�cy oryginaln� systematyzacj� metod, a zw�aszcza jego uj�cie relacji mi�dzy eksperymentem a obserwacj�. Rozdzia� Piageta pt. Wyja�nianie w psychologii a paralelizm psychofizjologiczny jest ciekaw� pr�b� rozwi�zania dylematu owego paralelizmu w psychologii. Obecnie jeste�my �wiadkami ponownego zainteresowania t� problematyk� zar�wno w filozofii, jak i w samej psychologii1. Te trzy rozdzia�y o problematyce og�lnopsychologicznej zaczerpn�li�my z I tomu Traite.... Uwzgl�dnili�my ponadto pewne psychologiczne problemy szczeg�owe, wybrane z trzech tom�w � g��wnie z tomu VI, po�wi�conego percepcji (trzy rozdzia�y), jak te� pojedyncze rozdzia�y z tomu II (�Wra�enia i motoryka") i z tomu III (�Psychofizjologia zachowania"). Tom po�wi�cony percepcji wykorzystujemy prawie ca�kowicie, zawiera on bowiem klasyczny ju� dzi� rozdzia� Piageta o rozwoju percepcji, jak te� rozdzia� Fraisse'a o percepcji czasu, badania ma�o w Polsce znane, podobnie jak i badania nad percepcj� przestrzeni, opisane w rozdziale Eliane Vurpillot. Z tomu II wybrali�my rozdzia� Jacques'a Leplata pt. Po��czenia sensoryczno-motoryczne, kt�ry przedstawia klasyczn� problematyk� psychologii pracy (psychologii in�ynieryjnej), jak te� rozdzia� Vincenta Blocha z tomu III, zatytu�owany Poziomy czujno�ci a uwaga, z problematyk� klasyczn� dla psychologii fizjologicznej. W tym miejscu chcieliby�my wyrazi� podzi�kowanie prof. Bogdanowi Sadowskiemu za jego pomoc w redakcji naukowej tego rozdzia�u. Pomin�li�my natomiast w naszym wyborze tomy: IV (�Uczenie si� i pami��"), V (�Motywacja, emocje i osobowo��"), VIII (�J�zyk, komunikowanie si� i decyzje") i IX (�Psychologia spo�eczna"). Jak powiedzieli�my, tom VII (�Inteligencja") ju� si� ukaza� w j�zyku polskim. Problematyka poruszana w owych opuszczonych tomach jest do�� szeroko rozwijana w publikacjach dost�pnych w j�zyku polskim, a zw�aszcza znajduje swe odbicie w nowo wydawanym kilkutomowym podr�czniku psychologii pod redakcj� prof. Tadeusza Tomaszewskiego. Nie b�d� ukrywa�, �e jako wsp�autorka owego polskiego podr�cznika dokonywa�am niniejszego wyboru tekst�w francuskich tak�e z punktu widzenia uzupe�niania si� poruszanych w nich zagadnie�, unikaj�c ich dublowania. Psychologia francuska uroczy�cie obchodzi w roku 1989 swoje stulecie. Trzy wydarzenia wyznaczaj� stulecie francuskiej psychologii naukowej: powo�anie katedry psychologii eksperymentalnej i por�wnawczej w College de France, kt�rej kierownictwo obj�� Theodule Ribot (o czym Czytelnik dowie si� z historycznego rozdzia�u Fraisse'a), powo�anie laboratorium psychologii fizjologicznej w Ecole Pratique des Hautes Etudes i zorganizowanie I Kongresu Psychologii Fizjologicznej w Pary�u. �w rok 1889, w kt�rym obchodzono stulecie Wielkiej Rewolucji Francuskiej, ws�awi� si� te�, jak wiemy, Wielk� �wiatow� Wystaw� w Pary�u i zbudowaniem wie�y Eiffla. Tak wi�c francuska psychologia naukowa powsta�a w sto lat po Rewolucji. W roku, w kt�rym Francja �wi�ci dwusetlecie Rewolucji, psychologowie francuscy organizuj� sesje po�wi�cone w�asnemu stuleciu. Referaty wyg�oszone z tej okazji zosta�y opublikowane w �L'Annee psychologique" (t. 89, nr 2 z 1989 r.). W referatach na sesji po�wi�conej stuleciu francuskiej psychologii przypomniano nazwiska owych wielkich, o kt�rych mo�emy przeczyta� w rozdziale Fraisse'a 7 w niniejszym zbiorze: Ribota, Bineta, Janeta, Pierona. W odniesieniu do psychologii dziecka pojawia si� jeszcze nazwisko Henri Wallona, kt�rego dzie�o w zestawieniu z dzie�em Alfreda Bineta przypomina Rene Zazzo, wsp�czesny wybitny francuski psycholog dziecka. Fraisse w cytowanym rozdziale wspomina tylko o Wallonie, g��wnie zajmuj�c si� histori� psychologii eksperymentalnej. Znajdzie jednak miejsce dla Bineta, kt�rego znamy ze s�awnej w �wiecie skali inteligencji, ale kt�ry mia� zainteresowania niezwykle rozleg�e � od medycyny i klasycznej psychologii wra�e� do bada� nad inteligencj� dziecka upo�ledzonego. Tak� szeroko�ci� zainteresowa� i rozleg�� wiedz� charakteryzuj� si� zreszt� wszyscy owi wielcy tw�rcy psychologii, i to nie tylko we Francji. Wsp�czesna psychologia francuska � wedle opinii jej seniora, profesora Fraisse'a � ma g��wne osi�gni�cia w trzech dziedzinach: psychologii fizjologicznej, psychologii poznawczej i psychologii spo�ecznej. Reprezentantem psychologii fizjologicznej jest w�a�nie wspomniany prof. Vincent Bloch, autor jednego z rozdzia��w w niniejszym zbiorze. Jest on aktualnie kierownikiem Wydzia�u Psychofizjologii na Uniwersytecie Paris-Sud i jednym z bardziej znanych na �wiecie psycholog�w fizjologicznych. Szerokie uznanie zyska�y mu prace nad fizjologi� pami�ci, zw�aszcza nad konsoliduj�c� dla �lad�w pami�ciowych rol� snu paradoksalnego. W psychologii spo�ecznej �wiatowy rozg�os uzyska�y badania nad komunikowaniem si� w grupach, prowadzone przez prof. S. Moscoviciego i jego wsp�pracownik�w. Niestety, nie znajdujemy jego prac w Traite..., nie mo�emy wi�c ich przybli�y� polskiemu Czytelnikowi. Prace z psychologii poznawczej zacz�y si� rozwija� ju� po powstaniu pierwszej wersji Traite..., ale nie w��czono ich tak�e do nast�pnych wyda�. Ciekawe osi�gni�cia w tej dziedzinie maj� psychologowie francuscy zajmuj�cy si� reprezentacjami (Le Ny, Segui), wyobra�eniami (Denis), pami�ci� (S. Ehrich) i j�zykiem (Noizet, Le Ny, Kail). Mimo stuletniej tradycji psychologia francuska, podobnie jak i inne psychologie europejskie (cho�by jeszcze starsza niemiecka), poddana jest obecnie presji napieraj�cej psychologii ameryka�skiej i przede wszystkim dominacji j�zyka angielskiego w profesjonalnym pi�miennictwie. I podobnie jak w innych krajach europejskich, wiele francuskich czasopism psychologicznych dopuszcza druk artyku��w w j�zyku angielskim. Na razie opiera si� temu �L'Annee psychologique", jedno z pierwszych czasopism psychologicznych na �wiecie, kt�re w 1994 r. b�dzie obchodzi� swoje stulecie. Trudno jest o jednoznaczn� ocen� tego faktu dominacji j�zyka angielskiego w publikacjach psychologicznych. Z jednej strony taka unifikacja j�zykowa prowadzi do szybszego rozprzestrzeniania si� idei, do �atwiejszego porozumiewania si�, ale z drugiej � traci si� niew�tpliwie specyfik� narodow�, utrudnia wyra�enie tego, co niepowtarzalne w ka�dym j�zyku. Niniejszy wyb�r ma w�a�nie przybli�y� to, co specyficzne dla psychologii francuskiej, ale nie tyle tej wsp�czesnej z lat ostatnich, ile tej tradycyjnej, reprezentuj�cej warto�ci dzi� ju� klasyczne. Ida Kurcz Warszawa, w grudniu 1989 roku Cz�� pierwsza - Historia i metoda Rozw�j psychologii eksperymentalnej � Paul�Fraisse I. GENEZA 1. OKRES �PRZEDNAUKOWY" 2. ROZW�J FILOZOFII OD XVII DO XIX WIEKU 3. FILOZOFOWIE XVIII I XIX WIEKU ORAZ IDEA POMIARU W PSYCHOLOGII 4. POST�PY NEUROFIZJOLOGII W XIX WIEKU 5. BADANIE WRA�E� ZMYS�OWYCH 6. R�WNANIE INDYWIDUALNE I CZAS REAKCJI II. POCZ�TKI PSYCHOLOGII EKSPERYMENTALNEJ Niemcy 1. FECHNER I PSYCHOFIZYKA 2. HELMHOLTZ I PSYCHOFIZJOLOGIA WRA�E� 3. WUNDT I POCZ�TKI PSYCHOLOGII EKSPERYMENTALNEJ 4. PSYCHOLOGIA TRE�CI I PSYCHOLOGIA AKT�W 5. EBBINGHAUS (1850-1909) 6. SZKO�A WURZBURSKA 7. OD PSYCHOLOGII AKT�W DO �GESTALTQUALITATEN" (JAKO�CI POSTACIOWYCH) 8. PSYCHOLOGOWIE POSTACI Anglia 1. NARODZINY PSYCHOLOGII POR�WNAWCZEJ: KAROL DARWIN (1809-1882) 2. DZIEDZICZNO�� PSYCHOLOGICZNA I DZIE�O GALTONA 3. STATYSTYKA A PSYCHOLOGIA 4. TRUDNE POCZ�TKI PSYCHOLOGII NA UNIWERSYTETACH Francja 1. PSYCHOLOGIA FILOZOFICZNA XIX WIEKU 2. CHARCOT: HIPNOZA I HISTERIA 3. RIBOT I PODWALINY PSYCHOLOGII NAUKOWEJ 4. PIERRE JANET (1859-1947) 5. GEORGES DUMAS (1866-1946) 6. POWSTANIE PSYCHOLOGII EKSPERYMENTALNEJ: ALFRED�BINET 7. DALSZY ROZW�J PSYCHOLOGII EKSPERYMENTALNEJ Ameryka 1. WILLIAM JAMES (1842-1910) 2. DEWEY I FUNKCJONALIZM 3. PROMOTOR PSYCHOLOGII EKSPERYMENTALNEJ: STANLEY�HALL (1844-1924) 4. INNI WSPӣTW�RCY 5. STRUKTURALIZM A FUNKCJONALIZM 6. ROZKWIT PSYCHOLOGII ZWIERZ�T Rosja III. REWOLUCJA BEHAWIORYSTYCZNA 1. POCZ�TKI 2. WATSON (1878-1958) 3. BEHAWIORYZM A FIZJOLOGIA 4. BEHAWIORYZM A UCZENIE SI� 5. DZIEDZICTWO BEHAWIORYST�W 6. OPERACJONIZM IV. KU JEDNO�CI PSYCHOLOGII MIMO�RӯNORODNO�CI PROBLEM�W 1. WP�YW �GESTALT" I DZIE�O LEWINA 2. FREUD I JEGO WP�YW NA PSYCHOLOGI� EKSPERYMENTALN� 3. ROZW�J PSYCHOLOGII W OSTATNICH TRZYDZIESTU LATACH 4. ZBIE�NO�� POGL�D�W 5. ... I SPORY Metoda eksperymentalna - Paul Fraisse 1. ISTOTA METODY EKSPERYMENTALNEJ 2. ZACHOWANIE JAKO RELACJA 3. TYPY RELACJI S-P-R I. OBSERWACJA 1. ETAPY BADANIA EKSPERYMENTALNEGO 2. OBSERWACJA A EKSPERYMENT 3. ODMIANY OBSERWACJI 4. TRUDNO�CI OBSERWACJI 5. REJESTROWANIE OBSERWACJI 6. OBECNO�� OBSERWATOR�W 7. OSOBOWO�� OBSERWATOR�W 8. SAMOOBSERWACJA II. FORMU�OWANIE HIPOTEZ 1. HIPOTEZY INDUKCYJNE 2. HIPOTEZY DEDUKCYJNE 3. CECHY DOBREJ HIPOTEZY III. EKSPERYMENT 1. ZMIENNE NIEZALE�NE I ZMIENNE ZALE�NE 2. EKSPERYMENT �WYWO�ANY" I EKSPERYMENT �PRZYWO�ANY" 3. EKSPERYMENT A LABORATORIUM 4. EKSPERYMENT A MATERIA� 5. WYODR�BNIENIE I KONTROLA ZMIENNYCH NIEZALE�NYCH 6. ZMIENNO�� SYTUACJI 7. TWORZENIE GRUP R�WNOWA�NYCH 8. ZMIENNO�� OSOBOWO�CI 9. ZMIENNO�� REAKCJI 10. PLAN EKSPERYMENTU 11. EKSPERYMENTY W PRAKTYCE PSYCHOLOGICZNEJ 12. B��DY METODOLOGICZNE IV. OPRACOWANIE I UOG�LNIANIE WYNIK�W 1. OPRACOWANIE WYNIK�W 2. WYJA�NIANIE 3. UOG�LNIANIE 4. TEORIE I MODELE 5. KONKLUZJA 10 Psychologia eksperymentalna zawdzi�cza sw� nazw� metodzie, kt�rej celem nadrz�dnym by�o uczynienie z psychologii dyscypliny naukowej. Nauka polega na poznawaniu praw natury, a psychologia naukowa stara si� rozci�gn�� obszar nauki na badanie zwierz�t i ludzi, jako na cz�stk� natury. Oczywi�cie, eksperyment nie jest jedyn� metod� naukow�, a psychologia naukowa nie ogranicza si� ani nie b�dzie si� ogranicza�a li tylko do wiedzy uzyskiwanej przez eksperymentowanie. Obserwacja, we wszystkich jej postaciach, zawsze b�dzie zajmowa� poczesne miejsce w psychologii, i o tyle trudniej b�dzie podwa�y� t� metod�, o ile zostanie ona uznana za konieczny etap post�powania eksperymentalnego, do kt�rego trzeba si� b�dzie ogranicza� wsz�dzie tam, gdzie natura fakt�w i normy moralne nie pozwalaj� odwo�a� si� do eksperymentu. Eksperyment pozostanie jednak idea�em dla uczonego i prawd� jest, �e nie znamy dok�adnie i wyczerpuj�co jakiego� faktu, dop�ki nie jeste�my zdolni go odtworzy�. Dopiero wtedy nauka mo�e nie tylko przewidywa� zjawiska, ale tak�e pokusi� si� o zastosowania naukowe w pe�nym tego s�owa znaczeniu. Niniejszy rozdzia� nie pretenduje wcale do nakre�lenia, chocia�by w og�lnych zarysach, historii psychologii. Naszym zamiarem jest po prostu przypomnienie g��wnych etap�w, genezy i ewolucji psychologii eksperymentalnej. Pozwoli to nam ustali� jej rzeczywisty zakres, odpowiadaj�cy jej definicji, nie za� ograniczeniom narzuconym przez tradycje uniwersyteckie b�d� przez opory fa�szywych humanist�w2. I. GENEZA 1. OKRES �PRZEDNAUKOWY" M�ody cz�owiek, rozpoczynaj�c studia psychologiczne, dowiaduje si� ze zdziwieniem, �e jest to dyscyplina do�� �wie�ej daty. Oczywi�cie, zawsze istnia�a psychologia �potoczna" � jak j� okre�li� P. Guillaume (1943) � polegaj�ca na praktycznej znajomo�ci drugiego cz�owieka i samego siebie, oraz psychologia przednaukowa, reprezentowana przez pisarzy (Teofrasta, La Bruyere'a), moralist�w (Marka Aureliusza, Montaigne'a, Pascala, La Rochefoucaulda) lub filozof�w (Arystotelesa, Lukrecjusza). Filozofia pojawi�a si� pierwsza w por�wnaniu z naukami �cis�ymi, poniewa� pierwsza refleksja umys�u ma z regu�y charakter ontologiczny. Na pocz�tku jednak nie by�o �adnego rozr�nienia mi�dzy filozofi� a nauk�. Arystotelesa O duszy to przede wszystkim traktat metafizyczny, opisuj�cy dusz� jako form� �ywego cia�a, ale jest to tak�e dzie�o biologiczne, bogate w twierdzenia niekiedy bardzo �ci�le oparte na obserwacjach filozofa, kt�ry by� jednocze�nie uczonym. 11 Dopiero w XVII w. nast�pi schy�ek filozofii i fizyki aryslolelesowskiej, a specyficznego znaczenia nabierze problem poznania cz�owieka. Nowa dyscyplina nauki mo�e si� narodzi� wtedy, kiedy spe�nione zostaj� jednocze�nie dwa warunki: z jednej strony rozw�j my�li, pozwalaj�cy wysuwa� nowe problemy, z drugiej za� strony oddanie do dyspozycji uczonym nowych metod badawczych. Rozw�j, kt�ry umo�liwi� wy�onienie si� psychologii, mia� zarazem charakter filozoficzny i biologiczny. 2. ROZW�J FILOZOFII OD XVII DO XIX WIEKU Post�p, jaki si� dokona� w pogl�dach na poznanie, pom�g� odkry� specyfik� psychologii. Wszystko zacz�o si� od rewolucji umys�owej zapocz�tkowanej przez KARTEZJUSZA (1596-1650), a skierowanej przeciwko scholastyce. Jakkolwiek sam Descartes umieszcza jeszcze wszystkie nauki na jednym drzewie, kt�rego korzeniem jest metafizyka, a pniem fizyka, to jednak wbrew ca�emu poprzedniemu realizmowi zak�ada, �e najbardziej nam znana i bliska jest dusza, kt�r� poznajemy bezpo�rednio. Jak s�usznie zauwa�a Canguilhem (1958), uj�cia Kartezjusza nie nale�y uto�samia� z XIX-wieczn� introspekcj�. Niemniej jednak jest ona nie�lubn� c�rk� tamtej koncepcji, poniewa� Kartezjusz wprowadza do koncepcji cz�owieka dualizm, mianowicie dualizm duszy i cia�a. Nawet je�li gruczo� szyszynki s�u�y tu za spoiwo, to przecie� nie ustanawia on w cz�owieku jedno�ci tak brzemiennej w skutki jak jedno�� formy i materii, jak to przedstawia� Arystoteles, kt�ry nie wyobra�a� sobie formy bez materii, ani w konsekwencji � nie�miertelno�ci duszy. Ten dualizm ducha i cia�a zapocz�tkowa� zrazu szereg pr�d�w sprzyjaj�cych u�wiadomieniu sobie, przez ludzi tej epoki, problem�w psychologicznych, chocia� potem doprowadzi� do impasu. Duch i cia�o, mimo �e uznane za jeden mechanizm, badane by�y jednak na dwa r�ne sposoby. Z jednej strony bezpo�rednie podej�cie do duszy, owej duchowej substancji, z jej skarbcem idei wrodzonych � z drugiej za� badania empiryczne, a nawet eksperymentalne, nad mechanik� cia�, i tu ju� Kartezjusz potrzebowa� wsparcia. Nie mo�emy �ledzi� � jak zrobi�by to historyk filozofii � dalszego rozwoju my�li kartezja�skiej, zbyt z�o�onej i nazbyt r�norodnej, �eby nie okaleczyli jej uczniowie. Naszkicujemy zaledwie pewne linie jej ewolucji, przyjmuj�c za punkt wyj�cia podzia� geograficzny, kt�ry traktujemy w gruncie rzeczy jako ca�kiem arbitralny, gdy� w owych stuleciach intelektualna Europa stanowi�a naprawd� rzeczywist� jedno��. W Anglii pod wp�ywem Kartezjusza pojawi�a si� szko�a empiryczna, kt�ra z jego filozofii zachowa�a bezpo�redni� intuicj� naszych my�li i w og�le �ycia psychicznego, ale odrzuci�a natywizm. Zdaniem Kartezjusza istniej� wrodzone idee Boga, duszy, oraz idee nabyte, przekazywane duszy za po�rednictwem gruczo�u szyszynki i b�d�ce znakami rzeczywisto�ci zewn�trznej. Wed�ug LOCKE'A (1632-1704), tw�rcy empiryz-mu, w jego Essay on human understanding3 (1690) wszelkie nasze idee pochodz� 12 z do�wiadczenia i s� reprezentacjami rzeczy. Dla tej szko�y zasadniczym problemem jest rozr�nienie idei prostych i z�o�onych oraz odkrycie praw tworzenia idei z�o�onych; po raz pierwszy � chocia� nie obstaj�c przy tym � Locke m�wi o kojarzeniu jednoczesnym lub sukcesywnym idei. Empiryzm angielski rozwija si� i pojawiaj� si� kolejne niuanse stanowisk. Skojarzenia uzyskuj� ju� wi�cej miejsca w filozofii HUME'A (1711-1776), a HARTLEY (1705-1757) widzi w nich naczeln� zasad� �ycia psychicznego. �Wszelkie wra�enia zmys�owe, A, B, C itd., kojarz�c si� z innymi wystarczaj�c� ilo�� razy, nabywaj� takiej mocy nad odpowiednimi ideami a, b. c itd., �e je�li cho� jedno z wra�e�, np. A, jest odczuwane, potrafi ono wzbudzi� w umy�le idee b, c itd., to znaczy idee odpowiadaj�ce pozosta�ym wra�eniom" (wg: Boring, 1929, s. 197)4. Bior�c pod uwag� postulat dotycz�cy paralelizmu wra�e� oraz idei, Hartley czyni z powtarzania podstawow� zasad� wszelkiego kojarzenia. Asocjacjonizm rozwin�� si� i rozkwit� wraz z pojawieniem si� �mechaniki umys�u" JAMESA MILLA (1773-1836) i �chemii umys�u" jego syna, STUARTA MILLA (1806-1873). Dochowuj�c wierno�ci empiryzmowi w tym, co dotyczy pochodzenia idei, ca�a ta szko�a rozwija psychologi�, kt�rej g��wnym celem jest analiza �ycia psychicznego, ale kt�ra zawdzi�cza jeszcze wszystko bystro�ci filozofa, kuszonego przez sp�jne syntezy. Przygotowuje ona jednak grunt my�lowy dla tych, kt�rzy jak Wundt czy Titchener b�d� szukali praw narodzin i kojarzenia idei. Locke mia� tak�e wp�yw na kontynuator�w my�li psychologicznej Kartezjusza we Francji. CONDILLAC (1715-1780), duchowny i lekarz, jest przyjacielem encyklopedyst�w. Jego najwa�niejsze dzie�o � Traite de sensations (1754) ujawnia postaw� ludzi mu wsp�czesnych wobec psychologii. Empirysta z zasady, bardziej nawet ni� sam Locke, pisze on traktat b�d�cy dzie�em filozoficznym. Podejmuje ide� Pos�gu, tak modn� od 1741 r. dzi�ki Deslandes'owi (patrz Mayer, 1956), i obdarzywszy go zmys�em w�chu, z wra�enia zapachu r�y wyprowadza wszystkie nasze idee i nawet wszystkie nasze zdolno�ci umys�owe, bez jakiegokolwiek odwo�ania si� do fizjologii. Przyrodnik i filozof Charles BONNET (1720-1793), z pochodzenia Szwajcar, dorzuci ten ostatni aspekt do swego dzie�a. Przejmuj�c od Kartezjusza jego mechanistyczn� koncepcj� cia�a ludzkiego, LA METTRIE (1709-1751), ksi�dz, potem lekarz, publikuje jedno po drugim: L'histoire naturelle de l'ame (1745) i L'Homme-machine (1748). W czasie swojej choroby stwierdzi� on, �e pozbawiaj�ca go si� fizycznych choroba zmniejsza tak�e moce umys�owe. La Mettrie staje si� rzecznikiem determinizmu filozoficznego, zgodnie z kt�rym my�l jest tylko rezultatem aktywno�ci uk�adu nerwowego. CABANIS (1757 -1808), r�wnie� lekarz, przyjmuje sensualizm Condillaca i koncepcje mechanistyczne La Mettrie'go, zachowuj�c jednak sw� wiar� religijn�. S�dzi on, �e wra�enie jest elementem �ycia psychicznego i na tej zasadzie buduje swoj� syntez�. Jako rewolucjoni�cie postawiono mu pytanie: �Czy skazani na kar� gilotyny maj� �wiadomo�� jeszcze po �ci�ciu?" i to ukierunkowa�o jego my�lenie. Z tych poszukiwa� zrodzi si� jego dzie�o pt. Rapports du physique et du moral de l'homme (1802), w kt�rym stwierdza, �e �wiadomo��, 13 �w najwy�szy poziom organizacji psychicznej, zale�y od funkcjonowania m�zgu i �e dusza nie jest niezale�na od cia�a. MAINE DE BIRAN (1766-1824) do��cza si� najpierw do tego nurtu empirystycznego, lecz stopniowo jego refleksyjny umys� zwraca si� ku obserwacji �ycia wewn�trznego; �dzi�ki niemu psychologia staje si� technik� dziennika duszy i nauk� o zmy�le wewn�trznym" (patrz Canguilhem, 1958). Jest to postawa odziedziczona po Kartezjuszu i po empiryzmie. Odwo�uj�c si� z upodobaniem do do�wiadczenia wewn�trznego, Maine de Biran jest pierwszym z rodziny, w kt�rej w mniej lub bardziej prostej linii odnajdziemy eklektyk�w, Bergsona, Prousta i w pewnym sensie egzystencjalist�w. Empiryzm odrodzi si� we Francji wraz z TAINE'EM (De l'intelligence, 1870) i RIBOTEM (La psychologie anglaise contemporaine, 1870), jako reakcja przeciwko oficjalnemu eklektyzmowi i pod bezpo�rednim wp�ywem szko�y angielskiej. W Niemczech rozw�j my�li jest bardziej oryginalny. Stanowi on reakcj� przeciwko empiryzmowi angielskiemu. Wed�ug LEIBNIZA (1646-1716) substancje proste, czyli monady, podobnie jak substancje z�o�one, s� zdolne do aktywno�ci. Ta zasada, przy kt�rej autor obstawa�, stanie si� podstawow� zasad� ca�ej szko�y psychologicznej, nazwanej psychologi� akt�w (Brentano, Stumpf). Szko�a ta stroni� b�dzie od psychologii eksperymentalnej a� do czasu powstania wi�kszych syntez. C. WOLFF (1679-1754), ucze� i popularyzator Leibniza, propaguje w XVIII w. racjonalizm, kt�ry stworzy mo�liwo�ci dla rozwoju w�a�ciwej psychologii. Ale jakby przez paradoks to w�a�nie KANT (1724-1804) w odniesieniu do idei nada znacz�cy impuls pracom psychologicznym, chocia� zaprzecza Wolffowi, jakoby psychologia mog�a sta� si� nauk�. �( ) ja podmiotowe wszystkich s�d�w apercepcji jest funkcj� organizacji do�wiadczenia, nie mo�e ono jednak sta� si� przedmiotem nauki, poniewa� jest warunkiem transcendentalnym ka�dej nauki ( ) Nie mo�emy ani na sobie, ani na innych przeprowadza� do�wiadcze�. A obserwacja wewn�trzna zniekszta�ca sw�j przedmiot ( )" (cyt za Canguilhem, 1958) Kontynuatorzy Kanta nie potrafi� jednak trzyma� si� tej zasady epistemologicznej i zachowuj� tylko zasad� estetyki transcendentalnej. Poj�cia przestrzeni i czasu nie s� jedynie prostymi kopiami rzeczy, ale sposobem my�lenia o nich. Sam Kant zadaje sobie jednak pytanie, od czego zale�y, aby te poj�cia mog�y sta� si� podstawami nauki. Era pokantowska b�dzie szuka�a genezy i natury owych idei przestrzeni i czasu. Psychologowie niemieccy pierwsi rozwin� badania i teorie dotycz�ce istoty przestrzeni i czasu. W du�ym uproszczeniu mo�emy przyj��, �e pocz�wszy od Kartezjusza refleksja nad �yciem psychicznym rozwija�a si� dwoma torami, klasycznymi zreszt� i wywodz�cymi si� z filozofii staro�ytnej. Jeden tor zajmowa� si� pochodzeniem naszych wyobra�e� oraz prawami ich ��czenia, k�ad�c nacisk na ich genez� empiryczn� i na ich kojarzenie, kt�rego istotnymi czynnikami s�: styczno�� i powtarzanie. Drugi tor obstaje bardziej przy czynno�ciach umys�u. Inni uczeni, zw�aszcza Francuzi � od Condillaca do Cabanisa � podkre�laj� wag� innego wymiaru bytu cz�owieczego, a mianowicie cia�a. Przygotowuj� oni grunt dla psychologii fizjologicznej. 14 3. FILOZOFOWIE XVIII I XIX WIEKU ORAZ IDEA POMIARU W PSYCHOLOGII Nauka w og�le, a eksperyment w szczeg�lno�ci, opiera si� na obserwacjach, kt�re nie s� �cis�e, je�li si� ich nie skwantyfikuje. Musimy si� wi�c kr�tko zastanowi�, jak rozwin�a si� i przyj�a idea pomiaru w psychologii. Pierwszy o pomiarze w psychologii m�wi� Niemiec WOLFF. On to pierwszy rozr�ni� w samych tytu�ach swych prac psychologi� empiryczn� (Psychologia empirica, 1732) i psychologi� racjonaln�, teoretyczn� (Psychologia rationalis, 1734)5. Ponadto wprowadzi� on do j�zyka poj�cie psychometrii. Jego zdaniem mo�na mierzy� wielko�� przyjemno�ci za po�rednictwem wra�e� zmys�owych, kt�re sobie u�wiadamiamy, lub stopie� uwagi � poprzez czas trwania argumentacji, kt�r� potrafimy prze�ledzi�. Owa idea psychometrii pojawia�a si�, cho� w spos�b mglisty, w ci�gu tego samego stulecia u filozof�w, przyrodnik�w (BONNET), matematyk�w (MAUPERTUIS, BERNOULLI), nie pobudzaj�c jednak do bada�, w kt�rych by stosowano pomiary. Artyku� Ramula (1960) dostarcza nam kilku przyk�ad�w pomiar�w, o kt�rych my�lano w tym okresie. Wed�ug PLOUCQUETA (1764) poziom inteligencji mo�na zmierzy�, po pierwsze � na podstawie liczby wyobra�onych przedmiot�w, po drugie � bior�c pod uwag� wyrazisto�� owych wyobra�e� i po trzecie � okre�laj�c, jaki najkr�tszy czas jest niezb�dny dla wytworzenia r�nych wyobra�e�. Zdaniem innego z jego wsp�czesnych uwag� mo�na mierzy� liczb� idei, kt�re potrafimy wyprodukowa� w swym umy�le, oraz czasem, w ci�gu kt�rego jeste�my zdolni rozpatrywa� bez przerwy jak�� ide� w ca�ej jej z�o�ono�ci (HAGEN, 1734). Ten sam autor obmy�la tak�e ca�kiem mo�liwe do zrealizowania eksperymenty. Sugeruje na przyk�ad, �eby stara� si� wzbudzi� u kogo� strach, opisuj�c gro��ce mu niebezpiecze�stwa, a nast�pnie obserwowa� rezultaty. Tak�e KRUGER (1743 i 1756) obmy�li� mo�liwy do wykonania eksperyment pomiaru wra�e�, kt�rych intensywno�� jest jego zdaniem proporcjonalna do si�y cia�a oddzia�uj�cego na nerwy, jak r�wnie� do napi�cia nerwowego. By�y to jednak tylko marzenia i �aden z tych filozof�w nie spr�bowa� wykona� jakiegokolwiek pomiaru i jakiegokolwiek eksperymentu. Czytelnik mo�e jednak zauwa�y�, �e jedynym rozwa�anym pomiarem by� pomiar zjawisk psychicznych z punktu widzenia ich intensywno�ci i czasu trwania. B�d� to tak�e dwa pierwsze aspekty, kt�rymi zajmuje si� od swego zarania psychologia eksperymentalna. HERBARTOWI (1776-1841) przypad�o w udziale g�osi� w nast�pnym stuleciu, z wysoko�ci katedry otrzymanej po Kancie, �e psychologia jest nauk�, kt�ra powinna opiera� si� na do�wiadczeniu, metafizyce i matematyce (Psychologie als Wissenschaft neu gegruendet auf Erfahrung, Metaphysik und Mathematik, 1824-1825). Zamierza� on stworzy� now� psychologi�, kt�ra jako nauka metafizyczna nie powinna si� wed�ug niego r�ni� co do swej istoty od fizyki. Metod� psychologii powinna by� przede wszystkim obserwacja, 15 nie za� eksperymentowanie w�a�ciwe fizyce, jednak�e rozwa�ania psychologiczne musz� mie� charakter matematyczny. Dzisiaj powiedzieliby�my, �e nauki matematyczne dostarczaj� im raczej modeli ni� narz�dzi. Herbart, mimo �e jego pogl�dy wydaj� si� nam dzi� przestarza�e, wywar� ogromny wp�yw w Niemczech, zw�aszcza na Fechnera i Wundta, zar�wno poprzez to, co od niego przej�li, jak i dzi�ki temu, co odrzucili. 4. POST�PY NEUROFIZJOLOGII W XIX WIEKU Ewolucja filozofii stworzy�a klimat dla rozwoju pewnego typu psychologii i dostarczy�a jej pierwszych ram poj�ciowych, ale dopiero rozw�j fizjologii spowodowa� pojawienie si� pierwszych problem�w i pierwszych technik psychologii eksperymentalnej. Dzi� jeszcze pozostaj� w fizjologii obszary nieznane, niemniej trudno sobie nawet wyobrazi� stan wiedzy naszych przodk�w sprzed niespe�na dwustu lat. Przypomnienie przebytej drogi pozwoli nam tak�e zrozumie�, dlaczego psychologia powsta�a tak p�no. Tak jak w wielu dziedzinach psychologia by�a uzale�niona od rozwoju fizjologii, tak te� fizjologia nie mog�a i�� naprz�d bez odkry� w dziedzinie chemii i fizyki. W wieku XVIII fizjologia pozostaje jeszcze zdominowana przez filozofi� (mechanizm, witalizm) i dopiero w 1800 r. BICHAT domaga si� autonomii dla metody biologicznej. W ci�gu XIX stulecia nast�puje gwa�towny rozw�j dzi�ki uznaniu tej autonomii i dzi�ki odwo�aniu si� do metod stosowanych w fizyce i w chemii. Nauki te przekazuj� fizjologii nie tylko swego ducha, lecz tak�e niezb�dne narz�dzia pracy; udoskonalony mikroskop, wynalazek galwanometru, cewki indukcyjnej, kimografu � to osi�gni�cia pierwszej po�owy XIX w. Wielkim odkryciem fizjologii uk�adu nerwowego jest rozr�nienie nerw�w czuciowych i ruchowych (BELL i MAGENDIE, 1811-1822), co pozwoli ustali�, �e odruchy, o kt�rych m�wiono od czas�w Kartezjusza, s� ruchami mimowolnymi i maj� swoj� siedzib� w rdzeniu kr�gowym (HALL, 1832). Kilka lat p�niej Johannes MUELLER sformu�uje prawo swoistej energii zmys�owej, zgodnie z kt�rym dany nerw wzbudza jedynie pewien rodzaj wra�e�, tzn. nie mamy nigdy bezpo�redniego poznania przedmiot�w, lecz zachodz� tylko pobudzenia odpowiednich nerw�w (1838). Zakres tego prawa rozszerza HELMHOLTZ (1860), wskazuj�c, �e wyr�nia ono nerwy odpowiadaj�ce nie tylko pi�ciu podstawowym narz�dom zmys��w, lecz r�wnie� poszczeg�lnym jako�ciom zmys�owym (barwa, wysoko�� d�wi�k�w). W latach 1848-1849 DU BOIS RAYMOND stwierdza, �e pobudzenie nerwowe nie jest niczym innym jak fal� elektryczn�, a BERNSTEIN z kolei wykaza� (1866), �e jest to fala o �adunku ujemnym. W ten spos�b zostaje ca�kowicie obalona koncepcja �duch�w �ywotnych"6. W 1850 r. Helmholtz mierzy pr�dko�� przekazywania impulsu przez nerw �aby i stwierdza, �e wynosi ona zaledwie 50 m/s. Warto przy tym odnotowa� w�tpliwo�ci 16 wysuwane w odniesieniu do tego odkrycia przez wsp�czesnego Helmholtzowi wybitnego fizjologa, J. Muellera, kt�rego zdaniem dusza jest jednolita, a ruch nie mo�e by� oddzielony w czasie od swego centralnego sterowania. Jak�e trudno nauce uwolni� si� od filozofii! Helmholtz mierzy r�wnie� pr�dko�� przewodzenia w nerwach czuciowych cz�owieka, dra�ni�c stop� i �ydk� oraz por�wnuj�c czasy reakcji. Pos�uguje si� on wi�c wa�n� technik�, kt�ra jeszcze zostanie dopracowana7. O�rodki nerwowe pozostaj� jednak ma�o znane do pocz�tk�w XIX w. Problemy metafizyczne utrudniaj� rozw�j owocnych hipotez. Kartezjusz oddzieli� dusz� od cia�a, dusz� uznaj�c za co� duchowego, a cia�o za co� materialnego i rozci�g�ego w przestrzeni. Dusza nie jest rozci�g�a ani podzielna. Ta my�l, metafizyczna w swej istocie, zostaje zwulgaryzowana przez uczonych, kt�rzy w miar� uto�samiania duszy z m�zgiem zaczynaj� traktowa� ten ostatni jako nie zr�nicowan� ca�o��. Na pocz�tku stulecia znakomity anatom, lecz niestety tak�e szarlatan, GALL (1758-1828), nada� znaczn� popularno�� idei lokalizacji funkcji psychicznych w m�zgu, pobudzaj�c w ten spos�b do my�lenia uczonych, kt�rzy usi�owali zbija� jego twierdzenia. Na przyk�ad FLOURENS (1794-1867), pos�uguj�c si� metod� ablacji (usuwania), zaobserwowa� istnienie odmiennych funkcji m�zgu, m�d�ku, rdzenia przed�u�onego, wzg�rk�w czworaczych i rdzenia kr�gowego, ale opr�cz specyficznych czynno�ci tych r�nych o�rodk�w istniej� � jego zdaniem � czynno�ci wsp�lne; Flourens zaprzecza zw�aszcza istnieniu r�nic funkcjonalnych w m�zgu. BROCA, przeprowadzaj�c sekcj� m�zgu afatyka, wykaza� w 1861 r. istnienie o�rodka mowy w trzecim zakr�cie czo�owym lewej p�kuli m�zgu. W 1870 r. FRITSCH i HITZIG odkrywaj� lokalizacj� o�rodk�w ruchowych w korze m�zgowej, stosuj�c metod� dra�nienia m�zgu zwierz�cia pr�dem elektrycznym. W nast�pnej dekadzie zostaj� oznaczone najwa�niejsze o�rodki czuciowe. FERRIER, kt�ry pierwszy odkry� o�rodek wzrokowy w p�atach potylicznych, m�g� napisa� nast�puj�ce zdania, oddaj�ce ho�d metodzie eksperymentalnej: �Dusza nie jest w �adnym razie (...) czym� w rodzaju ca�o�ciowej funkcji m�zgu, kt�rej przejawy mo�na zniszczy� in toto, ale nie cz�ciowo. Przeciwnie, jest ca�kiem prawdopodobne, �e niekt�re funkcje psychiczne zale�� od okre�lonych o�rodk�w w korze m�zgowej". Ten problem jedno�ci lub wielo�ci funkcji m�zgu nie zosta� rozwi�zany, jednak�e JACKSON (1835 -1911), a nast�pnie SHERRINGTON (1857 -1952) dostarczyli klucza do jego rozwi�zania, wprowadzaj�c pierwszy � poj�cie integracji, a drugi � poj�cie struktury8. 17 5. BADANIE WRA�E� ZMYS�OWYCH Odkrycie na pocz�tku XIX w. prawa swoistej energii zmys�owej stanowi�o bodziec dla fizjologii wra�e� zmys�owych. Nale�y jednak podkre�li�, jako fakt wielkiej wagi, �e ta ga��� fizjologii � w przeciwie�stwie do innych ga��zi, w kt�rych przedmiotem bada� s� specjalne preparaty (zwierz�ta) lub ludzie chorzy � odwo�uje si� zawsze, przynajmniej na pocz�tku i nawet nie zdaj�c sobie z tego sprawy, do danych psychologicznych, mianowicie do wra�e� zmys�owych. NEWTON (1704), odkrywaj�c, �e mieszanina �wiat�a niebieskiego i ��tego daje �wiat�o bia�e, oraz TARTINI (1714), gdy zaobserwowa�, �e dwom r�wnoczesnym d�wi�kom r�nej wysoko�ci wydaje si� towarzyszy� d�wi�k trzeci, ni�szy od tamtych � odwo�uj� si� do danych introspekcyjnych. Te za� nie stanowi� problemu, dop�ki chodzi o zjawiska og�lne, w kt�rych niewielk� rol� odgrywaj� r�nice indywidualne lub postawy. Na pocz�tku XIX w. fizjologowie zajmuj� si� przede wszystkim relacjami mi�dzy danymi anatomicznymi a struktur� fizyczn� bod�c�w, tzn. zwi�zkiem mi�dzy �wiat�em a okiem lub mi�dzy d�wi�kiem a uchem. Kiedy J. MUELLER, kt�ry prawie 15% swego �Traktatu" po�wi�ci� wra�eniom zmys�owym, opisa�, w jaki spos�b obraz przedmiotu powstaje na siatk�wce oka, s�dzi� w�wczas, �e jest ju� bliski wyja�nienia percepcji. W miar� jednak coraz lepszego poznawania zwi�zk�w mi�dzy stymulacj� fizyczn� i fizjologi� receptor�w pojawiaj� si� problemy natury czysto psychologicznej. Wy�om w kierunku psychologii zostanie dokonany pocz�wszy od bada� nad wra�liwo�ci� dotykow�, anatomicznie zupe�nie r�n� od wzroku i s�uchu. Nacisk, ruch, temperatura oddzia�uj� wprost na nerwy, bez po�rednictwa z�o�onego systemu receptor�w. Zaczynaj� si� wi�c wy�ania� problemy natury psychofizycznej. WEBEROWI (1795-1878), profesorowi anatomii i nast�pnie fizjologii w Lipsku, zawdzi�czamy decyduj�cy post�p naszej wiedzy w tej dziedzinie (1834, 1846). Wyr�nia on w dotyku trzy klasy wra�e�: nacisk, temperatur� i lokalizacj�. W ka�dej z tych dziedzin przeprowadza bardzo wiele eksperyment�w. Dochodzi w ten spos�b do stwierdzenia, �e wra�liwo�� jest r�na w r�nych okolicach cia�a. A�eby dowie�� zwi�zku mi�dzy naciskiem i temperatur�, realizuje eksperyment z zastosowaniem starej monety niemieckiej � talara. Jedna taka moneta wyj�ta z zimnej wody i po�o�ona na czol