Wchodzisz w �wiat doros�ych Cz�owiek, jak ka�dy ustr�j �ywy, zmienia si� od chwili pocz�cia do �mierci. Pozytywne przemiany nazywa si� rozwojem. W pewnym okresie rozw�j si� ko�czy i zaczyna si� jego odwrotno�� � proces starzenia si�, zanikania. Czas rozwoju jest szczeg�lnie wa�nym okresem. Wtedy kszta�tuje si� wiele cech oraz decyduje si� w znacznym stopniu, jaki cz�owiek b�dzie w przysz�o�ci. Nie tylko jako doros�y, lecz tak�e jak b�dzie si� starze� i w jakim tempie. W rozwoju cz�owieka wyodr�bnia si� pewne charakterystyczne fazy, czyli okresy rozwojowe. Podzia��w na okresy jest wiele, lecz ze wzgl�d�w praktycznych przyj�to dla ca�ego �wiata cywilizowanego ten, kt�ry zosta� uznany przez �wiatow� Organizacj� Zdrowia (WHO). W podziale tym wyr�niono okres �ycia wewn�trzmacicznego � od pocz�cia do urodzenia (zwany inaczej prenatalnym) � i okres �ycia poza�onowego, kt�ry Izieli si� kolejno na: ? okres noworodkowy � od urodzenia do 30 dnia �ycia, ? niemowl�cy � od 30 dnia do ko�ca 1 roku, i poniemowl�cy � od uko�czenia roku do uko�czenia 3 lat, i przedszkolny � od 3 do 6-7 roku, i wczesnoszkolny � pierwsze lata nauki, i szkolny � do dojrzewania, i dojrzewania, zwany tak�e dorastaniem, i wiek m�odzie�czy. Jak pewnie zauwa�yli�cie, pod koniec tej wyliczanki gdzie� si� zapodzia�o sczeg�owe okre�lenie granic wieku poszczeg�lnych okres�w. To nie jest brak Dnsekwencji autor�w, lecz wynik bardzo wa�nej cechy rozwoju cz�owieka. ojrzewanie to proces bardzo z�o�ony, przebiegaj�cy stopniowo (czasem olniej, innym razem gwa�towniej) przez wiele miesi�cy i lat. Towarzysz� mu zmiany wewn�trz cia�a ludzkiego (anatomiczne, funkcjo- dne), jak i zmiany zewn�trzne (sylwetki kobiecej i m�skiej). M�wi�c kr�cej dojrzewanie jest to cykl przemian fizycznych i psychicznych -w rozwoju ftowieka od dziecka do doros�ego. Hajwa�meisz� C�^�� dLoirae-wiMnia. stawao^�. t�sn.ewanie \>\cwwe, c-�yAi pr7.ygo\,owame or&anizmu c7.\ow\eVLa do proces�w rozrodczych. Ma ono bardzo indywidualny przebieg. Je�eli przyj�liby�my za kryterium rozwoju czas pierwszego miesi�czkowania Iziewcz�t, to okaza�oby si�, �e dziewcz�ta mog� zacz�� miesi�czkowa� w wieku L0-11 lat, a tak�e w wieku lat 14-16 i �e jedno i drugie pozostaje w granicach nor-ny Okazuje si�, �e dojrzewanie jest zjawiskiem niezwykle zr�nicowanym � zar�wno pod wzgl�dem wieku, jak i objaw�w, ich nasilenia, przebiegu. Dlatego poziom rozwoju dzieci w tym samym wieku biologicznym r�ni si� bardzo, co �atwo zauwa�ycie gdy staniecie obok siebie. Takie zr�nicowanie jest wynikiem wsp�- 45 k. zale�no�ci czynnika genetycznego � czyli tego co wrodzone, odziedziczone p rodzicach i przodkach � oraz wp�yw�w �rodowiska, w kt�rym dziecko ro�nie rozwija si�. Czynniki te istotnie decyduj� o przebiegu dojrzewania. Niekiedy m�wi si� o dojrzewaniu seksualnym lub p�ciowym. Jest w tym pe\x na racja: jednym z g��wnych objaw�w rozwoju w tym okresie jest w�a�nie pojs wienie si� szybkiego rozwoju p�ciowego i zwi�zanego z tym pop�du seksualnego czyli potrzeby roz�adowania napi�cia seksualnego. Ale jak cz�sto, tak i teraz okazuje si�, �e ograniczenie problem�w do jednegi tylko aspektu jest nies�uszne, powoduje pewne zafa�szowanie rzeczywisto�ci. B< co prawda dojrzewanie p�ciowe jest w tym okresie szczeg�lnie zaznaczone, mo �e i nawet niekiedy dominuj�ce, ale nie jedyne. Mo�emy w spos�b uzasadnion; m�wi� o dojrzewaniu biologicznym, a tak�e nie mniej wa�nym � psychicznyn czy spo�ecznym. Przez poj�cie dojrzewanie biologiczne rozumiemy szybki proces wzrastania osi�ganie wielko�ci charakterystyczej dla cz�owieka dojrza�ego fizycznie, a przj tym bardzo wa�ne uzyskanie zdolno�ci do przed�u�enia gatunku. Cz�owiek bio logicznie dojrza�y to taki, kt�ry mo�e by� matk� lub ojcem. Dziecko zawsze, wi�ksze czy mniejsze, jest dzieckiem. A doros�y odr�nia si� w�a�nie zdolno�ci� do prokreacji, czyli macierzy�stwa lub ojcostwa. Dojrza�o�� psychiczna to poj�cie bardzo trudne do zdefiniowania. Wiemy, �e kto� jest dojrza�y, powa�ny, odpowiedzialny, i wtedy m�wimy, �e jest doros�y. Ale jak to stwierdzi�? W ka�dym pa�stwie istniej� przepisy prawne, kt�re reguluj� na przyk�ad odpowiedzialno�� cz�owieka doros�ego za swoje post�powanie. Istnieje poj�cie pe�noletno�ci. Cz�owiekiem pe�noletnim, czyli odpowiedzialnym za swoje czyny, ustawodawca w naszym kraju uznaje tego, kt�ry uko�czy� 18 lat. Mo�emy zatem przyj��, �e cz�owiek w wieku powy�ej lat 18 powinien by� dojrza�y psychicznie, chocia� zdarza si� czasem, �e ta dojrza�o�� przychodzi p�niej. Dojrza�o�� spo�eczna to jeszcze inne poj�cie. Ot� nie wystarczy by� biologicznie dojrza�ym, nawet pe�noletnim, by prowadzi� �ycie w pe�ni samodzielne, na w�asny rachunek. Dojrza�o�ci� spo�eczn� nazywamy taki stan, w kt�rym m�ody cz�owiek zdolny jest do samodzielnego utrzymania si�, a tak�e swojej przysz�ej rodziny, czyli jest gotowy do pe�nienia r�nych r�l spo�ecznych. Uko�czy� nauk� zawodu i mo�e podj�� prac� zawodow�. W naszej cywilizacji taka dojrza�o�� przychodzi najp�niej. Rozw�j nauki i techniki spowodowa�, �e przygotowanie do samodzielnej pracy musi trwa� d�ugo. Oczywi�cie istniej� te� sytuacje, �e kto�, kto z braku mo�liwo�ci lub ch�ci kontynuowania nauki jest sk�onny zadowoli� si� wykszta�ceniem podstawowym i podj�� prac�, mo�e zacz�� zarabia� na siebie i rodzin� stosunkowo wcze�nie. Przeci�tnie jednak czas przygotowania do wykonywania zawodu trwa w naszych warunkach do 23 lub 25 roku �ycia. Dojrzewanie spo�eczne przebiega wi�c najd�u�ej i najtrudniej. Mamy wi�c trzy jakby sk�adniki, trzy elementy dojrzewania, kt�rych osi�ganie odbywa si� w r�nym czasie. To roz�o�enie w czasie r�nych element�w IOLOGIA MI�O�CI I NIE TYLKO dojrzewania, kt�re nazywamy rozszczepieniem, jest �r�d�em wielu powa�nych problem�w spo�ecznych. Osi�gni�cie przez 13-15-letniego cz�owieka dojrza�o�ci biologicznej mo�na por�wna� do dania cz�owiekowi epoki kamienia �upanego do r�ki pistoletu automatycznego. Cz�owiek psychicznie nieprzygotowany na przyj�cie tego daru, nie mo�e zrobi� z niego m�drego u�ytku. I tak te� �je�eli pop�d seksualny i mo�liwo�ci fizycznego jego zaspokajania otrzymuje cz�owiek niedojrza�y psychicznie � nic dobrego z tego wynika� nie mo�e. I nie wynika. Dotyczy to przede wszystkim ch�opc�w, oni bowiem dojrzewaj� seksualnie znacznie wcze�niej ni� dziewcz�ta. I by� mo�e dlatego w�a�nie z nimi przede wszystkim mamy wiele problem�w wychowawczych. Na pogorszenie sytuacji wp�ywaj� te� dwa wa�ne zjawiska. Jedno z nich to tak zwana akceleracja, czyli przyspieszenie rozwoju. Naukowcy ustalili, �e w ci�gu ostatnich 150 lat dzieci znacznie wcze�niej dojrzewaj� biologicznie. I tak przed 150 laty dziewcz�ta miesi�czkowa�y po raz pierwszy przeci�tnie w wieku powy�ej 17, a teraz � w wieku poni�ej 13 lat. Jest to znaczne przyspieszenie wykazane na dziewcz�tach, gdy� miesi�czkowanie jest �atwym do ustalenia faktem. Akceleracja rozwoju dotyczy tak�e i ch�opc�w. Drugim zjawiskiem jest wyd�u�anie si� procesu edukacji, czyli okresu przygotowywania si� do wykonywania zawodu. Przed p�l wiekiem m�odzi ludzie znacznie wcze�niej dojrzewali psychicznie i znacznie wcze�niej przyst�powali do samodzielnej pracy zawodowej. Czyli, �e to niekorzystne rozszczepianie procesu dojrzewania nie ma tendencji do zanikania, lecz przeciwnie � ulega pog��bieniu. Proces rozszczepienia dojrzewania jest jednym z najwa�niejszych zjawisk spo�ecznych prze�omu wiek�w. Nie�atwo rozwi�za� ten problem. Nie znamy sposob�w, by op�ni� dojrzewanie biologiczne, zreszt� chyba nikt nie �mia�by ingerowa� w procesy rozwoju! Nie upro�cimy procesu zdobywania umiej�tno�ci do pracy zawodowej i nie skr�cimy (chyba?) czasu nauki. Co wi�c mo�na zrobi�? Nale�y zjawisko to uzmys�awia� ludziom, a przede wszystkim wam � osobom najbardziej zainteresowanym. I temu mi�dzy innymi ma s�u�y� ten podr�cznik i wasze lekcje z wychowania do �ycia w rodzinie. Mo�na tak�e m�drzej wychowywa� m�odych ludzi, tak by wcze�niej osi�gali dojrza�o�� psychiczn�. To jest mo�liwe. 47 /J r Seksualizm a erotyzm: co to znaczy) Z achowania seksualne cz�owieka, czyli zachowania dzi�ki kt�rym wyra�a on mi�o�� oraz zaspokaja potrzeb� roz�adowania napi�cia seksualnego, s� bardzo z�o�one i r�norodne. �Mi�o�� niejedno ma imi�" � bogactwo przejaw�w zachowa� erotycznych jest wielkie i to stanowi o ich uroku. Nie ma dw�ch jednakowo czuj�cych i reaguj�cych ludzi, ka�dy ma jakie� w�asne upodobania, zasady, odruchy b�d�ce form� realizacji pop�du. Naukowcy od dawna obserwuj� t� form� aktywno�ci ludzkiej, pr�buj�c obja�ni�, systematyzowa�, formu�owa� wnioski praktyczne. Bywa to przydatne do kszta�towania po��danych zachowa�, przeciwdzia�ania niew�a�ciwym, ale pr�ba uj�cia zachowa� seksualnych ludzi w jakie� regu�y, systemy jest zawsze ryzykowna. Mimo to pr�by takie s� ci�gle podejmowane. Jedni naukowcy ukazuj� znaczenie pop�du seksualnego jako si�y kszta�tuj�cej wiele ludzkich zachowa� i d��e�, wskazuj� na zale�no�� mi�dzy z�ym �u�o�eniem" �ycia seksualnego a zdrowiem psychicznym. Wnioskuj�, �e seksualizm ludzki nie rodzi si� dopiero w okresie dojrzewania, ale ju� we wczesnym dzieci�stwie, oraz, �e prze�ycia z okresu dzieci�stwa mog� mie� tak�e wp�yw na rozw�j seksualny jednostki, a pewne zachowania, wyst�puj�ce nawet u ma�ych dzieci, mo�na wi�za� z seksualizmem. W j�zyku polskim brakuje wyra�nego rozgraniczenia zakresu dw�ch podstawowych poj��: seksualizmu rozumianego jako pop�d seksualny, seks, czynno�ci seksualne i tym podobne oraz erotyzmu. Istotne wydaje si� u�ci�lenie tych termin�w. Seks, seksualizm zwi�zany jest z biologicznie uwarunkowanym pop�dem p�ciowym i z czynno�ciami fizjologicznymi, s�u��cymi odpr�eniu, roz�adowaniu napi�cia seksualnego. Poj�cie erotyzmu natomiast jest znacznie szersze, obejmuje ono seksualizm oraz ca�� nadbudow� psychiczn�, kulturow� i spo�eczn� zwi�zan� z pop�dem p�ciowym. Tak wi�c nie mo�na pisa� ani m�wi� na przyk�ad o wierszach seksualnych tylko o erotykach. Tak�e sny zawiera� b�d� tre�ci erotyczne. Natomiast stosunek p�ciowy czy narz�dy p�ciowe i ich funkcje wi�za� si� b�d� z poj�ciem seksu. Wed�ug innych badaczy zachowanie erotyczne cz�owieka jest wypadkow� dw�ch potrzeb: biologicznie uwarunkowanej potrzeby roz�adowania napi�cia seksualnego oraz potrzeby wi�zi emocjonalnej, to znaczy potrzeby kochania i pragnienia, by by� kochanym. Wszystko to co cz�owiek robi � wed�ug tych autor�w �jak si� zachowuje, do czego d��y, jest wypadkow� tych dw�ch zasadniczych potrzeb. Przeciwnicy tego pogl�du uznaj� go za zbyt wielkie uproszczenie. Podzia� na seks i erotyzm jest, ich zdaniem, podzia�em niepe�nym, ubogim. Na zachowanie erotyczne ludzi wp�ywa znacznie wi�cej czynnik�w. Cz�owiek podejmuje IOLOGIA MI�O�CI I NIE TYLKO czynno�ci seksualne nie tylko dlatego, �e kocha i chce by� kochanym. W erotyzmie szuka niekiedy potwierdzenia swej warto�ci lub pragnie zdoby� poczucie bezpiecze�stwa, czasem wi��e si� z partnerem tak�e i z bardziej prozaicznych powod�w: ze wzgl�d�w materialnych, presti�owych. To oczywi�cie te� jest prawd�. Zachowanie seksualne cz�owieka, a zw�aszcza jego erotyzm, jest czym� bardzo z�o�onym. Na post�powanie jednostki wp�ywaj� nie tylko dwa wymienione wy�ej czynniki, ale na pewno ich rola jest znacz�ca. Dzi� ju� wiadomo, �e erotyzm ludzki rodzi si� bardzo wcze�nie, a potrzeba wi�zi i mi�o�ci pojawia si� ju� w wieku niemowl�cym. Pocz�tkowo obiektem zaspokajaj�cym te potrzeby jest matka, czyli pierwsza osoba, z kt�r� styka si� dziecko. Wi� mi�dzy matk� a dzieckiem powstaje w wyniku sta�ego obcowania ze sob� tych dw�ch istot. Je�eli wi�c dziecko nie ma matki, pozbawione zostaje tej jedynej osoby, kt�r� umia�oby rozpozna� i do kt�rej mog�oby si� przywi�za�. Dziecko takie mo�e nie wykszta�ci� w sobie potrzeby wi�zi. Mo�e wyrosn�� z niego cz�owiek, kt�ry nie b�dzie umia� kocha�, nie b�dzie d��y� do blisko�ci uczuciowej z innym cz�owiekiem. Jest to niew�tpliwie wielkie kalectwo psychiczne i spo�eczne, gdy� cz�owiek, kt�ry nie odczuwa potrzeby akceptacji, nie umie przywi�zywa� si� do innych ludzi, nie b�dzie nigdy nie tylko tkliwym kochankiem, ale te� i dobrym ojcem czy matk�, nie b�dzie dobrym cz�onkiem zespo�u pracowniczego czy innego. Wi� dziecka z matk� rodzi si� w pierwszych fazach �ycia dziecka. Potem dopiero dziecko dostrzega tak�e innych bliskich ludzi, cho� nie s� oni ju� tak kochani i tak wa�ni jak matka. Pisz�c �matka", mamy na my�li nie tylko matk� biologiczn�. Dziecko mo�e przywi�za� si� tak�e do innej osoby, na przyk�ad przybranej matki, opiekunki, babci, je�eli b�dzie ona od pierwszych dni jego opiekunem, �ywicielem i obiektem codziennego kontaktu. Obecnie coraz cz�ciej zdarza si�, �e to w�a�nie ojcowie zajmuj� si� dzieckiem i czyni� to tak samo troskliwie i ch�tnie jak matka. Oczywi�cie wp�yw na to ma fakt, �e wiele jest kobiet aktywnych zawodowo. Nied�ugo po urodzeniu dziecka wracaj� one do pracy, a opiek� nad nim dziel� si� z m�em. Ponadto m�czy�ni maj� ogromny �potencja�" uczu� opieku�czych, troskliwo�ci i opieku�czo�ci. Obecno�� ojca, m�czyzny, jest dla dziecka bardzo wa�na. I niedobrze si� dzieje, je�li jego kontakty z ojcem, mo�liwo�� �podpatrywania", a potem na�ladowanie s� ograniczone. Niestety, wiele dzieci nie ma mo�liwo�ci cz�stego kontaktu z ojcem. Dotyczy to rodzin, w kt�rych ojcowie z powodu pracy zawodowej wiele godzin sp�dzaj� poza domem lub tych, w kt�rych dzieci wychowywane s� tylko przez matk�. Taka sytuacja bywa g��boko krzywdz�ca � zar�wno dla ch�opc�w, jak i dla dziewcz�t. Mimo �e ka�dy rok �ycia powoduje rozszerzanie si� kr�gu os�b bliskich, matka pozostaje postaci� najwa�niejsz�, przynajmniej do okresu dojrzewania. Wtedy to pojawia si� pierwszy wielki konkurent matki � przyjaciel, r�wie�nik p�ci w�asnej. Kilka lat �ycia przed dorastaniem nazywamy faz� homofiln�, "f] poniewa� w tym w�a�nie czasie dzieci prze�ywaj� wielk� fascynacj� w�asn� p�ci�. Okres ten jest szczeg�lnie wa�ny dla rozwoju psychicznego ch�opc�w, wychowani bowiem dot�d w blisko�ci kobiety matki i otoczeni wieloma kobietami wychowawczyniami teraz chc� i powinni sta� si� m�czyznami. Ch�opcy czuj� pod�wiadomie, �e musz� nauczy� si� pe�nienia nowej roli � roli m�czyzny. Nie jest to proste, maj� oni bowiem do�� w�t�e wyobra�enie, co to w�a�ciwie znaczy by� prawdziwym m�czyzn�! Wiedz� na pewno, �e jest to co� ca�kiem odmiennego od wzor�w prezentowanych przez matk� i inne kobiety. Usi�owania ch�opc�w, by opanowa� zachowania prawdziwie m�skie, bywaj� niekiedy zabawne, dla nich jednak, a tak�e i dla ich przysz�ych partnerek s� czym� bardzo wa�nym. �atwiej jest walczy� o swoj� m�sko�� w gronie r�wie�nik�w. U ch�opc�w wyst�puje niekiedy niech�� do wszystkiego co kobiece, co �babskie". Dziewcz�ta �atwiej opanowuj� rol� kobiety, by�y przecie� wychowywane przez kobiety i maj� wpojone w�a�ciwe dla swej p�ci sposoby zachowania. Faza homofilna charakteryzuje si� siln� potrzeb� przyja�ni �na �mier� i �ycie". U dziewcz�t przyja�nie te s� cz�sto wylewnie manifestowane, uzewn�trzniane ch�tnie i nieco przesadnie. Przyja�nie m�skie cechuje wi�ksze opanowanie, pow�ci�gliwo�� w ich okazywaniu, cho� chyba s� one nie mniej g��bokie. Okres homofilny trwa kilka lat. W dalszym okresie dojrzewania pojawia si� kolejna faza, zwana faz� heteroseksualn�, w kt�rej obiektem zainteresowania i wi�zi emocjonalnej staj� si� osoby p�ci przeciwnej. Pierwsza mi�o�� jest na og� platoniczna. Dopiero nast�pne stopniowo wzbogacane s� elementami seksualizmu. I w ten spos�b m�ody cz�owiek wkracza w ostatni� faz� swego rozwoju. Warunkiem osi�gni�cia tej fazy jest przede wszystkim zapewnienie w�a�ciwego klimatu psychicznego w dzieci�stwie. Wp�ywa na to opieka matki w okresie niemowl�cym i p�niejsze wychowanie w rodzinie, akceptacja przyja�ni r�wie�niczych, na�ladowanie wzorc�w m�skich. Ch�opcy, kt�rzy utracili swych ojc�w, maj� znacznie trudniejsz� sytuacj�. Niekiedy poszukuj�c gwa�townie i rozpaczliwie kogo� bliskiego, kto m�g�by sta� si� dla nich wzorcem, nawi�zuj� niezbyt korzystne, a czasem ryzykowne zwi�zki z obcymi m�czyznami. Istotne jest tak�e, aby rozw�j odbywa� si� w warunkach pe�nej koedukacji, w warunkach akceptacji koedukacyjnych kontakt�w przez otoczenie. M�odzi wychowani w izolacji, w grupach jednoplciowych, napotykaj� w doros�ych latach wiele trudno�ci. Nie potrafi� dokonywa� trafnych wybor�w partner�w, w�a�ciwie ocenia� ludzi, a nawet odpowiednio i naturalnie si� zachowywa�. W kontaktach z p�ci� przeciwn� bywaj� bezradni, nie�miali, bezkrytyczni. W konsekwencji s� nara�eni na wiele niebezpiecze�stw. Najwi�kszym jednak niebezpiecze�stwem jest takie wychowanie cz�owieka, kt�ry nie umie dawa� ani nie pragnie by� obdarzany mi�o�ci�. Do tego mo�e doprowadzi� wychowanie dziecka poza rodzin�, w domu dziecka lub pozostawienie go na d�ugi okres z dala od najbli�szych w szpitalu czy sanatorium. B IOLOGIA MI�O�CI I NIE TYLKO Pojawia si� wtedy choroba sieroca. Dziecko oderwane od osoby najbli�szej przestaje si� harmonijnie rozwija�. Staje si� najpierw agresywne (reakcja rozpaczy), a potem bierne, apatyczne, zanikaj� umiej�tno�ci i nawyki uprzednio ju� przyswojone, na przyk�ad dziecko, kt�re ju� chodzi�o, przestaje chodzi�. Je�li roz��czenie z bliskim trwa kr�tko, to ta gro�na choroba mo�e min��, nie pozostawiaj�c trwa�ych nast�pstw, nale�y jednak zawsze dba� o to, by nie skazywa� dzieci na tak ci�kie prze�ycia. Nowo narodzone dziecko powinno mie� zapewnione w�a�ciwe warunki rozwoju, poczucie bezpiecze�stwa oraz mi�o�� rodzic�w. Jest to jego prawo, a tak�e, jak si� okazuje, warunek prawid�owego rozwoju w sferze erotyki. 51 Dojrzewanie biologiczne i p�ciowe cz�owieka: biologia podstawi� przemian N ajpierw B�g stworzy� Adama � to �ojciec wszystkich ludzi". Z �ebra jego uczyni� kobiet�. I odt�d kobieta sta�a si� towarzyszk� doli i niedoli m�czyzny. Tak mo�na stre�ci� biblijn� przypowie�� o powstaniu p�ci. Wsp�czesny biolog przedstawi to inaczej. To, czy cz�owiek rodz�c si� jest kobiet� czy m�czyzn� (oczywi�cie w miniaturze), zale�y od jego rodzic�w, a �ci�le, od kom�rek rozrodczych ojca. Ojciec nie mo�e jednak �wiadomie wybra� p�ci dziecka i pewnie niepr�dko b�dzie m�g�, cho� mo�e lepiej, �e tak jest. Co wiemy o dziedziczeniu p�ci? W j�drach kom�rek rozrodczych, czyli kom�rek jajowych matki i plemnik�w ojca, s� struktury, zwane chromosomami. W tych chromosomach s� jeszcze mniejsze struktury � geny. Geny zawarte w chromosomach decyduj� o wszystkich cechach dziedziczonych. Takie cechy, jak: kolor w�os�w i oczu, budowa cia�a, a nawet temperament, r�wnie� cechy psychiczne i emocjonalne, s� determinowane przez geny. Tak�e zreszt� jak choroby oraz niekt�re wady budowy, kt�re nazywamy dziedzicznymi. Jedna para chromosom�w jest odpowiedzialna za p�e� potomka. Chromosomy te nazwano � �X" w przypadku kom�rki jajowej, czyli jest to chromosom �e�ski. Inaczej jest w plemniku. Tu wyst�puje albo chromosom �X", albo inny, zwany �Y", czyli m�ski. Z po��czenia kom�rek rozrodczych, plemnika z jajem, powstaje zygota, czyli jakby pierwszy etap rozwoju nowego organizmu. Je�eli w zy-gocie znajdzie si� obok zawsze obecnej struktury �X" chromosom �Y", zygota b�dzie si� rozwija� w organizm m�ski. r Je�eli jednak plemnik wniesie w wianie drugi chromosom �X", b�dzie to pocz�cie kobiety. dziewczynka ch�opiec Schemat ilustruje mechanizm dziedziczenia p�ci. Jajo zap�odnione przez plemnik nosz�cy chromosom p�ciowy X rozwija si� w zarodek �e�ski, a zap�odnione przez plemnik z chromosomem Y - w zarodek m�ski Jak wida�, za p�e� dziecka �odpowiedzialny" jest ojciec. Je�eli czasem rodzina nie jest zadowolona, �e rodz� si� w niej tylko ch�opcy czy dziewcz�ta, to �wini�" za to nie mo�na � jak to bywa zazwyczaj � matki, a ju� je�eli w og�le kogo� � to ojca. Okres dojrzewania seksualnego to bardzo wa�ny etap w �yciu ka�dego cz�owieka. Jest oczywiste, �e ka�de -j f � B IOLOGIA MI�O�CI I NIE TYLKO dziecko chce jak najszybciej sta� si� doros�ym. My, doro�li, wiemy, �e mo�e to nie jest a� takie wspaniale, �e wi��� si� z t� doros�o�ci� liczne k�opoty, obowi�zki. Stawanie si� doros�ym niesie ze sob� tak�e wiele problem�w. Same ju� przemiany fizyczne s� tak widoczne, �e cz�sto zamiast rado�ci z dorastania pojawiaj� si� niepokoje. Niekt�re z nich s� uzasadnione, inne raczej nie, gdy� wynikaj� z nieznajomo�ci przebiegu procesu dojrzewania. Typowe objawy dojrzewania dziewcz�t y7 szybki i du�y przyrost wysoko�ci ciata y7 obrz�k sutk�w i nieznaczny ich rozw�j y7 pojawienie si� ow�osienia tonowego y7 pojawienie si� krwawienia miesi�czkowego y7 miesi�czkowanie nieregularne y7 dalszy rozw�j piersi y7 pojawienie si� ow�osienia pachowego y7 przyrost tkanki t�uszczowej y7 kszta�towanie si� typowej sylwetki kobiecej y' pe�en rozw�j piersi y7 miesi�czkowanie regularne y7 obfite, o silnej woni pocenie si�, tr�dzik ch�opc�w y7 szybki i du�y przyrost wysoko�ci cia�a y7 obrz�k sutk�w i nieznaczny ich rozw�j, ewentualnie ginekomastia y7 wyd�u�enie si� worka mosznowego, powi�kszenie si� j�der y7 rozrost penisa, cz�ste uporczywe wzwody y7 pierwsze w�osy u nasady penisa y7 pierwsze wytryski p�ynu nasiennego y7 znaczny rozw�j mi�ni, przyrost si�y y7 kszta�towanie si� typowej sylwetki m�skiej y7 pojawienie si� ow�osienia pachowego V pojedyncze w�osy na brodzie, policzkach, pojawienie si� zarostu nad g�rn� warg� y7 ewentualnie zmiana zarysu szyi (�jab�ko Adama" y' ewentualnie zmiana g�osu (mutacja) V obfite, o silnej woni pocenie si�, tr�dzik Pami�tajcie, �e CZAS POJAWIENIA SI� poszczeg�lnych OBJAW�W dojrzewania � a niekiedy i to, czy si� w og�le pojawi� � oraz ICH NASILENIE JEST SPRAW� INDYWIDUALN�. Je�eli wi�c dzieje si� z kim� z was co� niepokoj�cego, to najpierw porozmawiajcie z rodzicami i dowiedzcie si�, jak by�o z dojrzewaniem waszych matek i ojc�w. Potem, je�eli odchylenie od tak zwanej normy nadal was niepokoi, zasi�gnijcie porady lekarza. Zwracanie si� do lekarza, gdy co� niepokoi, zawsze jest wskazane! Dziewcz�ta p�niej dojrzewaj�ce od r�wie�niczek nie s� na og� tak zaniepokojone jak w analogicznych sytuacjach ch�opcy. R�nica w budowie, wysoko�ci cia�a, w sile mi�niowej, w sprawno�ci fizycznej jest dla op�nionych w dojrzewaniu bardzo bolesna. W dodatku, nie najlepiej zachowuj� si� w tych przypadkach r�wie�nicy � ci ju� doro�lejsi, silni, mo�e w�saci. Niekiedy po prostu dokuczaj�, okazuj� lekcewa�enie. Chcieliby�my tu zaapelowa� � je�eli w waszym otoczeniu s� tacy mniejsi, s�absi, bardziej jeszcze dziecinni, nie pozwalajcie im dokucza�! 53 cm 22 20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 Dla p�no dojrzewaj�cych mamy jedn� pociech�. Oczywi�cie poza zapewnieniem, �e ich stan jest czym� przej�ciowym. Ot� badania pozwalaj� na twierdzenie, �e ci p�no dojrzewaj�cy w ostatecznym efekcie b�d� wy�szego wzrostu od tych, kt�rzy dojrzewaj� wcze�nie. Nie tylko czas dojrzewania r�nicuje m�odych. Tak�e i jego przebieg, nasilenie poszczeg�lnych objaw�w bywa bardzo r�ne. Tak na przyk�ad jedni ch�opcy bardzo wcze�nie musz� si� goli�, by wygl�da� przyzwoicie, inni na zarost oczekuj� z niecierpliwo�ci� i niepokojem. Ale to tak ju� b�dzie i u doros�ych � jedni maj� zarost bardzo intensywny, inni s�abszy. Przypomrujmy sobie z lekcji biologii najwa�niejsze sprawy dotycz�ce rozwoju bioseksualnego cz�owieka. G��wn� rol� w procesie dojrzewania odgrywa przysadka m�zgowa. Jej hormony \ I" 1 1 1 1 1 1 1 Ii II A 1 / \ f i 1 \ /| ... s i \ V y i ... -- ... \ 2 4 6 8 10 12 14 16 18 Jest to wykres od 200 lat cytowany w literaturze fachowej. Widzimy na nim, �e w r�nych latach �ycia ch�opca szybciej lub wolniej zmieniaj� si� przyrosty wysoko�ci jego cia�a. Podobnie jest z dziewcz�tami r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r r R�nica mi�dzy budow� ciata dzieci a m�odych ludzi w okresie wczesnego dojrzewania l.-j/J- IOLOGIA MI�O�CI I Nil TYLKO pobudzaj� dzia�anie innych gruczo��w, zw�aszcza kory nadnerczy i gruczo��w p�ciowych, zwanych gonadami. Oczywi�cie inne hormony te� maj� udzia� w dojrzewaniu, ale ich rola jest mniejsza. Przysadka powoduje przyspieszone wzrastanie. Je�eli dziecko ro�nie 4-6 cm w ci�gu roku, to w okresie dojrzewania przeci�tnie 15 cm, a znane s� przypadki, �e i znacznie wi�cej. To przyspieszone wzrastanie nazywa si� skokiem pokwitanio-wym. Rosn� przede wszystkim ko�czyny � m�ody cz�owiek staje si� osobnikiem dlugor�kim i d�ugonogim. To jest pierwszy etap dojrzewania. M�odzi ludzie, kt�rzy uprawiaj� sporty wymagaj�ce du�ej zr�czno�ci i harmonii ruch�w, maj� przej�ciowe k�opoty z treningiem, ich ruchy cz�sto staj� si� nieporadne i nieskuteczne. Po tak zwanym skoku pokwitaniowym w drugiej fazie dojrzewania nast�puje stopniowe zwolnienie wzrastania. Z obserwacji wynika, �e dziewcz�ta przeci�tnie rosn� intensywnie do 16 roku �ycia, a ch�opcy � do 19. Pod wp�ywem wzmo�onego wydzielania hormon�w kory nadnercza i gonad zaczyna wzrasta� waga cia�a. Zmienia si� te� sylwetka. U ch�opc�w rozrasta si� przede wszystkim uk�ad kostny, a najbardziej � pas barkowy. Rozwijaj� si� mi�nie, zanika tkanka t�uszczowa. Przez sk�r� wida� wyra�nie zarysy biceps�w, m�skiej dumy. Inaczej jest U dzieW- ^ Narz�dy p�ciowe kobiety jama macicy. jajow�d t? ^M jajnik lejek jajowodu. jajnik cz�t. U nich rozw�j ko��ca n nie jest tak du�y. Rozrasta si� przede wszystkim miednica biodrowa, co Jest uwarunkowane zadaniem kobiet � macierzy�stwem. Najwa�niejsze jednak przemiany dotycz� uk�adu rozrodczego. pochwa Narz�dy p�ciowe kobiety znajduj� si� w jamie brzu sznej i w miednicy. W czasie dojrzewania szybko rozra staj� si� macica, jajniki i ja- r- ��%� jowody i osi�gaj� takie roz- r> miary jak u doros�ej kobiety. Zewn�trznym objawem dojrza�o�ci kobiety jest miesi�czkowanie. Pocz�tkowo bywa ono nieregularne, nie towarzyszy mu produkcja kom�rek jajowych, co oznacza, �e dojrzewanie nie jest Jeszcze zako�czone. Cykl miesi�czkowy, czyli czas od pierwszego dnia miesi�czki do ostatniego przed kolejn� miesi�czk�, trwa najcz�ciej 25-34 dni. Mo�na go podzieli� na dwie fazy: przedowulacyjn� 1 poowulacyjn�. Czas pierwszej fazy Jest zmienny, drugiej � do�� sta�y i wynosi oko�o 14 dni (12-16 dni). Obie fazy rozdziela jajeczkowanie � owulacja, czyli uwalnianie si� dojrza�ej kom�rki Jajowej z jajnika. 55 Wszystkie pojawiaj�ce si� w czasie tego cyklu procesy regulowane s� przez hormony, czyli substancje wytwarzane w organizmie, reguluj�ce jego podstawowe funkcje �yciowe. Hormony oddzia�uj� na jajniki i powoduj� dojrzewanie kom�rki jajowej. Oko�o 12-16 dni przed pojawieniem si� miesi�czki, zn�w na skutek dzia�ania hormon�w, kom�rka jajowa wydostaje si� z jajnika i trafia do jajowodu. Tam przy pomocy ruch�w strz�pk�w lejka i rz�sek jajowodu przemieszcza si�. Kom�rka jajowa jest zdolna do zap�odnienia przez oko�o 12-18 godzin. Je�li w tym okresie kobieta ma stosunek seksualny z m�czyzn� i nasienie dostanie si� do pochwy, a plemniki przedostan� si� najpierw do macicy, a p�niej do jajowodu, w kt�rym spotkaj� kom�rk� jajow� � nast�pi zap�odnienie. Oczywi�cie ten proces zale�y od wielu czynnik�w, mi�dzy innymi od �ywotno�ci i liczby plemnik�w. Je�li dojdzie do zap�odnienia, nowa kom�rka zaczyna si� szybko dzieli�, przedostaje si� do macicy, gdzie wszczepia si� w b�on� �luzow�. Je�li jednak do zap�odnienia nie dojdzie, kom�rka jajowa obumiera, a z�uszczona b�ona �luzowa macicy zostaje wydalona w postaci krwawienia (miesi�czki) mniej wi�cej 14 dni po owulacji. Miesi�czka to oczywi�cie jest objaw zdrowia i sygna� prawid�owego rozwoju. Ale niekiedy, szczeg�lnie w pierwszym okresie, miesi�czkowanie wyst�puje niereguralnie. Tak�e nasilenie krwawienia bywa r�ne. Od dawna wiadomo, �e miesi�czkowaniu (b�dzie tak ju� u wielu kobiet przez ca�y okres doros�o�ci) niekiedy towarzysz� b�le w podbrzuszu, senno��, uczucie os�abienia i trudno�ci w nauce. Czasem wystarcz� zalecenia higieniczne czy wskaz�wki co do trybu �ycia w okresie miesi�czkowania, a niekiedy mo�e potrzebne b�dzie tak�e i leczenie u lekarza ginekologa. Inaczej jest u ch�opc�w. Ich narz�dy p�ciowe znajduj� si� na zewn�trz i �atwo mo�na zauwa�y� zmiany. Do okresu dojrzewania penis ch�opca niewiele r�ni si� wymiarami od penisa noworodka, potem zaczyna rosn��. Ten rozw�j trwa oko�o p�tora roku, a genitalia ch�opca staj� si� niekiedy nawet wi�ksze ni� u doros�ego. Dzieje si� tak dlatego, �e penis nie tylko ro�nie, ale i ulega obrz�kowi. Powi�kszeniu ulegaj� tak�e i j�dra, kt�re r�wnie� do czasu dojrzewania by�y bardzo ma�e. Ich wielko�� jest jednak cech� indywidualn� i w granicach normy u zdrowych ch�opc�w r�ni si� bardzo znacznie. Worek mosznowy ro�nie i opuszcza si�, ulega pogrubieniu i przebarwieniu, sk�ra z r�owej staje si� �niada. Zdarza si� niekiedy, �e jedno j�dro znajduje si� nieco wy�ej od drugiego. Typowym objawem dojrzewania u ch�opc�w s� polucje, czyli mimowolne wytryski nasienia, pojawiaj�ce si� podczas snu, najcz�ciej rano. Mog� im towarzyszy� sny o charakterze erotycznym. U obu p�ci pojawia si� ow�osienie �onowe i pod pachami, wyst�puje wzmo�ona potliwo�� o bardziej intensywnym ni� przedtem zapachu, niekiedy pojawia si� tr�dzik. B IOLOGIA MI�O�CI I NIE TYLKO Cykl miesi�czkowy: I faza - gruba �luz�wka macicy razem z zalegaj�c� w niej krwi� zostaj� usuni�te, pojawia si� miesi�czka, II - tylko jedna kom�rka jajowa dojrzewa w petni, mniej wi�cej co miesi�c w innym jajniku, III - dojrza�a kom�rka jajowa uwalnia si� z jajnika, IV - kom�rka jajowa przesuwa si� jajowodem do macicy. �luz�wka macicy jest rozpulchniona i pogrubiona, przygotowana na przyj�cie kom�rki jajowej 57 (TG Uci��liwo�ci dojrzewania: czy tatWo stauJa� si� doros�ym} W okresie dojrzewania nast�puje wiele zmian w wegetatywnym uk�adzie nerwowym. Uk�ad ten, jak by� mo�e Ju� wiecie z nauki o cz�owieku, w spos�b autonomiczny, czyli niekontrolowany przez nasz� wol� i �wiadomo��, reguluje wiele funkcji ustroju. W tym w�a�nie czasie jego funkcjonowanie ulega niekiedy pewnym zaburzeniom. Uk�ad wegetatywny reguluje mi�dzy innymi prac� serca i naczy� krwiono�nych, czyli uk�adu kr��enia. W wyniku wspomnianych zaburze� pojawiaj� si� niekiedy omdlenia. Zdarza si� to szczeg�lnie w okresie bardzo szybkiego wzrastania. Je�li � na przyk�ad � m�ody cz�owiek stoi d�u�szy czas nieruchomo, mo�e nast�pi� chwilowe niedokrwienie m�zgu i omdlenie. Ka�dy, kto mia� do czynienia z dojrzewaj�c� m�odzie��, zna zapewne takie przypadki: podczas akademii szkolnej lub nabo�e�stwa w ko�ciele, gdy wszyscy spokojnie stoj�, nagle jaka� dziewczyna lub ch�opak pada i traci przytomno��. Niekiedy s�dzi si� nies�usznie, �e s� to objawy zaburze� pracy serca. W�r�d matek panuje pogl�d, �e w okresie dojrzewania m�odzi miewaj� �s�abe serce" i dlatego powinni unika� sportu, ruchu i w og�le �wicze� fizycznych, nawet na lekcjach wychowania fizycznego w szkole. Omdlenia s� niew�tpliwie objawami pewnych zaburze�, ale nie choroby. Win� za nie ponosi uk�ad wegetatywny, lecz nie jest to pow�d do unikania ruchu. Przeciwnie, ruch, sport � oczywi�cie rozs�dnie dawkowane � s� po��dane dla uk�adu wegetatywnego i ca�ego ustroju, a omdlenia na og� mijaj� bez negatywnych konsekwencji. Uk�ad wegetatywny reguluje tak�e mi�dzy innymi funkcje uk�adu pokarmowego. Nic wi�c dziwnego, �e przy jego zaburzeniach niekt�rzy m�odzi ludzie miewaj� sk�onno�ci do zapar� lub biegunek, a bywa 1 tak, �e obie te dolegliwo�ci wyst�puj� u nich naprzemiennie, i to w sytuacjach najmniej po��danych. Je�eli powtarza si� to cz�sto, rzeczywi�cie jest kr�puj�ce. W okresie dojrzewania m�odzie� silnie si� poci, a Jej pot ma intensywn� wo�, dlatego czasem mo�na po zapachu bezb��dnie pozna�, kt�ra klasa uczy si� w danej sali. W pierwszych okresach swego rozwoju jako gatunku cz�owiek mia� bardziej wyostrzony w�ch i zapachy odgrywa�y u niego znacznie wi�ksz� rol� ni� obecnie. By� mo�e silny zapach dojrzewaj�cych osobnik�w mia� wtedy pe�ni� rol� wabika seksualnego, Informowa�, �e oto pojawi� si� nowy interesuj�cy seksualnie obiekt. W naszej cywilizacji zapachy naturalne utraci�y sw� atrakcyjno�� i s� odbierane jako co�, co �wiadczy o braku higieny osobistej. W miejsce naturalnych zapach�w cz�owiek wprowadzi� sztuczne: perfumy, wod� kolo�sk�, dezodoranty. Maj� one tak�e pe�ni� rol� wabika. Warto jednak pami�ta� o zachowaniu B IOLOGIA MI�O�CI I NIE TYLKO umiaru: przy wzmo�onej potliwo�ci trzeba przede wszystkim jak najcz�ciej my� caie cia�o wod� z myd�em, a dopiero potem si�ga� po �rodki kosmetyczne. Pot to zreszt� nie tylko zapach, lecz tak�e mokre plamy na bluzkach i koszulach czy wilgotne d�onie, dlatego nale�y pami�ta� o systematycznych zabiegach higienicznych i wyj�tkowej dba�o�ci o cia�o. Zdarza si�, �e naczynia w sk�rze ulegaj� nadmiernemu obkurczeniu lub rozszerzeniu i wtedy nagle blednie si� albo czerwienieje. Te odruchy mog� te� wyst�pi� r�wnocze�nie i wtedy sk�ra wygl�da jak mozaika. Cho� jest to prawdziwe utrapienie, trzeba pami�ta�, �e tego rodzaju zaburzenia maj� charakter przej�ciowy. Sk�ra w okresie dojrzewania przysparza jeszcze innych k�opot�w. Opr�cz jruczo��w potowych s� w niej gruczo�y �ojowe, produkuj�ce bardzo cenn� substancj� t�uszczow�. Kiedy jednak jest jej za du�o, sk�ra staje si� nadmiernie t�usta, b�yszcz�ca. Gorzej, gdy uj�cia gruczo��w �ojowych ulegaj� zaczopowaniu i wtedy w sk�rze pojawiaj� si� pryszcze, tak zwany tr�dzik m�odzie�czy, kt�ry lokuje si� g��wnie na twarzy. Tr�dzik pojawia si� w okresie, kiedy dziewcz�ta i ch�opcy zaczynaj� dba� o sw�j wygl�d. Pryszcze na nosie w tym wieku staj� si� czym� zupe�nie niezno�nym, wi�c m�odzi ludzie cz�sto je wyciskaj�, a o zaka�enie nietrudno. Taki zaka�ony tr�dzik jest ju� spraw� powa�n� i wymaga leczenia specjalistycznego u dermatologa. Tr�dzik m�odzie�czy z czasem mija, podobnie jak inne uci��liwe objawy. Najwa�niejsz� spraw� jest przede wszystkim starannie przestrzegana higiena osobista. Nie od rzeczy bywa tak�e wizyta u kosmetyczki. Dziewcz�ta ch�tnie chodz� do kosmetyczki ze swoimi problemami z cer�, natomiast ch�opcy uwa�aj�, �e to jest �niem�skie". Taki pogl�d jest b��dny. Oabinety kosmetyczne s� tak�e dla m�czyzn. Tr�dzik m�odzie�czy � mechanizm powstawania. Wskutek zaczopowama cz�ci wyprowadzaj�cej gruczo��w �ojowych w sk�rze dochodzi do zalegania i wt�rnego zaka�enia bakteryjnego, powstaj� krosty z rop� w �rodku �oju p�kni�cie | gruczo�u zw�enie kanalika w wyniku przerostu gruczo� �ojowy bakterie stan zapalny ropa Sylwetka cia�a: jak si� zmienia} W a�nym efektem procesu dojrzewania jest ukszta�towanie sylwetki cia�a charakterystycznej dla cz�owieka doros�ego. Pod wp�ywem hormon�w p�ciowych � innych u m�czyzn, a innych u kobiet � dochodzi do rozwoju r�nych tkanek. Hormony �e�skie, estrogeny, wp�ywaj� na rozw�j tkanki t�uszczowej, odk�adaj�cej si� przede wszystkim na biodrach, udach, na karku czy ramionach. Kobieta staje si� t�sza, ma biodra szersze ni� ramiona. U ch�opc�w rozw�j sterowany jest przez androg-eny, powoduj�ce rozrost ko��ca. M�czyzna ma grubsze ko�ci i zazwyczaj jest wy�szy od kobiety. Rozrastaj� si� przede wszystkim ko�ci pasa barkowego, dlatego sylwetka m�czyzny przypomina tr�jk�t (szerokie bary i w�skie biodra). Na tym tr�jk�tnym rusztowaniu rozwijaj� si� mi�nie. I taki jest �typowy m�czyzna". Sylwetka typowej kobiety i typowego m�czyzny r r Ludzie jednak r�ni� si� mi�dzy sob�. Bywa, �e ch�opak czy m�czy zna nie ma klasycznej m�skiej sylwet ki. Je�eli jest to wynik oty�o�ci, to mo �e i warto z tym walczy�, �wiczy�, pr�bowa� odchudzi� si�. Nie jest to �atwe, ale je�li komu� nie podoba si� r w�asna sylwetka... r �Kobieca" sylwetka mo�e wynika� r z typu budowy cia�a, najcz�ciej uwa- r runkowanego genetycznie, powtarza- r j�cego si� w kolejnych pokoleniach, r tak jak kolor w�os�w czy oczu. Wtedy trzeba si� z tym po prostu pogodzi�. Sylwetk� cia�a zalicza si� do tak zwanych trzeciorz�dowych cech p�cio wych, ma�o istotnych dla rozrodu. r M�czyzna oty�y mo�e mie� potom- r stwo, mo�e by� bardzo sprawny sek- r sualnie. Tyle �e nie mo�e by� modelem r i nieco gorzej od innych prezentuje si� r na pla�y. r W okresie dojrzewania ch�opcy r staj� si� silni. Nie zawsze zdaj� sobie r z tego spraw�. Urywaj�, �ami� i ni- r szcza r�ne przedmioty, zazwyczaj te c B IOLOGIA MI�O�CI I NIE TYLKO delikatne, precyzyjne i kosztowne, na przyk�ad aparaty fotograficzne, klawiatury komputer�w, radia i magnetofony. Z czasem naucz� si� swojej si�y u�ywa� celowo i z umiarem, ale do tego czasu niech postaraj� si�, by ta nauka nie kosztowa�a rodziny zbyt drogo. A jak wygl�daj� dziewcz�ta w okresie dojrzewania? One r�wnie� bywaj� niezadowolone ze swej sylwetki. Zmieniaj�ca si� sylwetka m�odej dziewczyny nie zawsze odpowiada idea�owi szczup�ego pi�kna. Wiele dziewcz�t walczy z tusz�. By�oby korzystne, gdyby uprawia�y �wiczenia. Niestety, w okresie intensywnego rozwoju fizycznego najcz�ciej si� g�odz�, a to jest ju� gro�ne. Dojrzewanie to okres wzmo�onego zapotrzebowania na pokarmy, zw�aszcza te budulcowe. Stosuj�c diet� bez porozumienia z lekarzem, mog� sobie zaszkodzi�. Niekiedy dochodzi nawet do zaburze� rozwoju spowodowanych g�odzeniem si� (wi�cej o tym piszemy w nast�pnym rozdziale). Trzeba wyra�nie powiedzie�, �e rozw�j tkanki t�uszczowej w okresie dojrzewania jest zjawiskiem normalnym, nie maj�cym nic wsp�lnego z oty�o�ci� doros�ych. Po prostu trzeba to zaakceptowa�. Sytuacja, kiedy dziewcz�ta unikaj� ruchu, staraj� si� za wszelk� cen� odchudzi�, jest bardzo gro�na. Kobiety, kt�re zarzuci�y uprawianie sportu, staj� si� kalekami pod wzgl�dem ruchowym. W �lad za tym idzie utrata wdzi�ku, bo przecie� kobieta, kt�ra nie�adnie si� porusza, staje si� od razu brzydsza. C� z �adnej twarzy, je�eli kobieta nie chodzi, lecz cz�apie zgarbiona, niekiedy zupe�nie garbata. Sprawno�� ruchowa jest bardzo wa�na zw�aszcza teraz, kiedy zakres koniecznych wysi�k�w fizycznych w naszej cywilizacji skurczy� si�. Nie musimy by� sprawni ruchowo, by prze�y�, ale na pewno musimy �wiczy�, by zachowa� zdrowie. Ruch jest niezb�dny do utrzymania kondycji fizycznej, wytrzyma�o�ci, ale tak�e i do sprawnego funkcjonowania narz�d�w wewn�trznych, przede wszystkim uk�adu kr��enia i oddychania. Niech�� niekt�rych dziewcz�t do ruchu jest wynikiem niewiedzy. Nie pami�taj�, �e �adna, atrakcyjna kobieta powinna by� wysportowana, �e musi si� prosto trzyma� i �adnie, energicznie porusza�. Uroda nie zawsze zale�y od nas, ale sylwetka cia�a to ju� nasze dzie�o. 61 co Niepokoj�ce objawy dojrzewania: iepokoj�ce objawy dojrz jest normalne, czym si� niepokoi�) W okresie dojrzewania zachodz� zmiany w budowie i funkcjonowaniu organizmu. Wiele z nich to zmiany oczekiwane, zrozumiale, naturalne, ale s� takie zjawiska, kt�re niepokoj�, a niekiedy wywo�uj� panik�. Nie lekcewa��c tych objaw�w, trzeba jednak powiedzie�, �e najcz�ciej maj� one charakter przej�ciowy. U ch�opc�w Ch�opc�w najbardziej niepokoi rozw�j sutk�w, czyli ginekomasti�. Bywa, �e gruczo�y piersiowe powi�kszaj� si� nieznacznie, czasem powi�ksza si� tylko jeden. Na klatce piersiowej pojawia si� co� w rodzaju ma�ego guzika pod sk�r�. Jest on wra�liwy na urazy, bolesny. Niekiedy ginekomasti� przyjmuje poka�ne rozmiary. Poza obrz�kiem nast�puje jeszcze odk�adanie si� tkanki t�uszczowej. Bywa, �e sutki ch�opca staj� si� tak du�e, �e niejedna dziewczyna mog�aby mu pozazdro�ci�. Jest to k�opotliwy prezent natury. Ch�opiec taki budzi zainteresowanie r�wie�nik�w, a �e z kultur� �towarzysk�" u ch�opc�w cz�sto nie jest najlepiej, wi�c koledzy przypatruj� si� mu natr�tnie, dowcipkuj� na jego temat. Ch�opcy z ginekomasti� kr�puj� si� wi�c przebiera� w szatni przed lekcj� wychowania fizycznego, nie chodz� na p�ywalni�. Ginekomasti� jest zjawiskiem normalnym i pojawia si� u wszystkich prawie ch�opc�w. W znakomitej wi�kszo�ci przypadk�w objawy mijaj� same bez �ladu. Bardzo rzadko ginekomasti� �wiadczy o jakich� zaburzeniach rozwoju seksualnego. Tylko w przypadku bardzo rozleg�ego i intensywnego rozrostu sutk�w nale�y zasi�gn�� rady lekarza endokrynologa. W ci�gu kilkunastu miesi�cy rozrasta si� worek mosznowy. Wyd�u�a si� on i jakby przesuwa w d�. Towarzyszy temu rozrost j�der. J�dra u ma�ych ch�opc�w s� malutkie, niekiedy niewiele wi�ksze od pestki wi�ni. Bywa, �e trudno jest je w og�le wyczu�, dlatego pojawiaj� si� w�tpliwo�ci, czy j�dra znajduj� si� w worku mosznowym. J�dra nie mog� pozosta� w jamie brzusznej, musz� zst�pi� do worka mosznowego jeszcze przed urodzeniem si� ch�opca. W jamie brzusznej temperatura jest nieco wy�sza ni� w worku mosznowym i ta r�nica temperatur mo�e spowodowa�, �e j�dra ulegn� uszkodzeniu; s� one narz�dem bardzo wra�liwym na ciep�o i dlatego m�dra natura umie�ci�a je w swoistym termostacie, jakim jest worek mosznowy. Kiedy jest zimno, worek mosznowy obkurcza si�, jego �cianki grubiej� i silniejsze ukrwienie pozwala na utrzymanie w�a�ciwej ciep�oty. Kiedy jest zbyt gor�co, worek mosznowy poci si� i wysychaj�c oddaje ciep�o. By jednak m�g� on spe�nia� swoj� rol� jako termostat, musi mie� po temu odpowiednie warunki. B IOLOGIA MI�O�CI I NIE TYLKO Je�eli ch�opak czy m�czyzna chodzi w obcis�ych slipkach, to j�dra jakby si�� wciskane s� z powrotem do jamy brzusznej. Biologiczna regulacja temperatury jest uniemo�liwiona. J�dra ulegaj� ustawicznemu przegrzaniu, a to mo�e prowadzi� do zaniku w nich tkanki produkuj�cej plemniki. Niew�a�ciwe ubieranie si� mo�e spowodowa� w konsekwencji niep�odno��. W worku mosznowym powinny by� dwa j�dra prawie jednakowej wielko�ci, przy czym mo�e by� tak, �e jedno znajduje si� jakby ni�ej drugiego. To nie jest wada. K�opot zaczyna si� wtedy, gdy w worku mosznowym znajduje si� tylko jedno j�dro, gdy j�der nie ma w og�le albo jedno jest znacznie wi�ksze od drugiego. W tych przypadkach trzeba koniecznie i�� do lekarza urologa, ewentualnie do chirurga. Narz�dy p�ciowe m�czyzny nasieniow�d. p�cherzyki nasienne gruczo� krokowy naj�drze worek mosznowy Rozrasta si� tak�e penis, kt�ry przed okresem dojrzewania rzadko ulega wzwodowi, na og� jest wiotki. Wzwody s� powodowane wype�nianiem si� krwi� znajduj�cych si� w nim cia� jamistych. Wtedy ca�y penis powi�ksza si� i staje si� twardy. Nazywamy to wzwodem, ch�opcy m�wi�, �e �im staje". U ch�opc�w w okresie dojrzewania penis rozwija si� tak szybko, �e w pewnym momencie jest on nawet wi�kszy ni� u doros�ych m�czyzn. Jak to mo�liwe? � zapytacie. Dzieje si� tak dlatego, �e pod wp�ywem hormon�w penis ulega dodatkowo obrz�kowi, powi�ksza si�, podlega cz�stym i napletek J d�ugotrwa�ym wzwodom i mo�e stwarza� wiele k�opot�w. Ko�cowa cz�� penisa ma kszta�t g��wki podobnej do kuli. G��wk� t� nazywa si� �o��dzia. Na jej szczycie znajduje si� uj�cie cewki moczowej, kt�ra jest tak�e przewodem wyprowadzaj�cym p�yn nasienny. �o��d� pokrywa cienka, lecz bardzo dobrze unerwiona tkanka, co� po�redniego mi�dzy sk�rk� a b�on� �luzow�. Poniewa� ta cz�� penisa jest bardzo wra�liwa na dotyk, os�aniaj� zazwyczaj napletek, fa�d sk�ry, kt�ry powinien si� �atwo zsun��, tak by ods�oni� ca�� �o��d�. Niekiedy napletek jest zw�ony i jakby za ciasny, tak� wad� rozwojow� nazywamy stulejk�. Stulejka wyst�puje cz�sto u ma�ych ch�opc�w. Zdarza si�, �e napletek mo�na zsun�� tylko wtedy, gdy penis znajduje si� w stanie wiotkim. A to bywa przyczyn� k�opot�w. U doros�ego m�czyzny napletek musi si� �atwo zsun�� tak�e w stanie wzwodu, inaczej nie mo�e doj�� do stosunku p�ciowego. Na og�l lekarz nie bada penisa w stanie wzwodu, mo�e wi�c by� tak, �e stulejka nie jest rozpoznana i wtedy pierwsze pr�by odbycia stosunku p�ciowego 63 ?p mog� si� nie uda�, a tak�e spowodowa� b�l, p�kni�cie sk�ry i krwawienie. Dlatego ka�dy ch�opiec powinien sam zbada� podczas k�pieli lub w stanie wzwodu, czy z napletkiem jest wszystko w porz�dku. Je�eli nie, to lepiej p�j�� do lekarza, bo trzeba pami�ta�, �e w przysz�o�ci mo�na mie� trudno�ci we wsp�yciu p�ciowym, a w dodatku stulejka utrudnia utrzymywanie higieny. Nieusuwana wydzielina pod napletkiem ulega gniciu i wydziela nieprzyjemny zapach. Do takiego stanu nie wolno dopu�ci�, trzeba chocia� raz dziennie napletek zsun�� i wod� z myd�em przemy� g��wk� penisa. Ot i wszystko. Wi�kszo�� przypadk�w stulejki w okresie dojrzewa-1 nia ulega poprawie, niekt�re jednak wymagaj� operacji chirurgicznej. Cz�stej wzwody powoduj� jakby mechaniczne rozci�ganie napletka. Pod napletkiem zbiera si� wydzielina gruczo��w �ojowych, z�uszczony nask�rek, pot i po prostu brud. Mo�e to powodowa� stany zapalne. Napletek staje I si� zaczerwieniony, bolesny, obrz�kni�ty. Oczywi�cie nie musi to by� tragedi�, j Najcz�ciej wystarczy mycie i delikatne zdezynfekowanie, przemywanie roz-j tworem sody oczyszczonej, rivanolu lub smarowanie panthenolem. Na og� domowe zabiegi wystarczaj�. Je�eli nie � trzeba i�� do lekarza. Niekt�rzy m�odzi m�czy�ni, czy nawet jeszcze ch�opcy, s� niezadowoleni j z wymiar�w swoich genitali�w. Chc� si� leczy�, ��daj� skutecznych lek�w. Niekiedy nawet domagaj� si� leczenia operacyjnego, chirurgicznego. Wstydz� si� swych genitali�w i ich rozmiar�w, unikaj� jakichkolwiek zbli�e� z kobietami, gdy� obawiaj� si� kompromitacji. Nie chodz� na pla��, p�ywalni�, nie p�jd� za �adn� cen� do �a�ni czy sauny. Uwa�aj�, �e ich �defekt" rzuca si� w oczy i nawet niekiedy wszywaj� sobie w spodnie kawa�ki waty, kt�re maj� imitowa� du�e genitalia. �r�d�em takiego zachowania jest prze�wiadczenie o swoim niedorozwoju p�ciowym, a bierze si� ono z por�wnania w�asnego wygl�du fizycznego z cechami innych ludzi, cz�sto ze zdj�� porno. Wtedy takie por�wnanie wypada rzeczywi�cie niekorzystnie, co przecie� jest nieporozumieniem, poniewa� osoby na zdj�ciach czy w filmach dobrane s� pod tym k�tem i odpowiednio fotografowane, by uwypukli� szczeg�y anatomiczne. Rzeczywi�cie zar�wno ch�opcy w swej grupie wiekowej, jak i doro�li m�czy�ni r�ni� si� mi�dzy sob� w znacznym stopniu, ale jest to zjawisko normalne. Narz�dy p�ciowe ch�opc�w od urodzenia do okresu dojrzewania prawie nie ulegaj� rozwojowi. Genitalia noworodka s� niemal takie, jak ch�opca 10-, a nawet 12-letniego. Gwa�towny ich rozw�j nast�puje dopiero w okresie dojrzewania, dlatego nie mo�na m�wi� o �adnym niedorozwoju p�ciowym u ch�opc�w przed dojrzewaniem. Wyj�tek stanowi tu brak j�der w worku mosznowym, ale t� wad� rodzice powinni zainteresowa� si� ju� znacznie wcze�niej, najlepiej w wieku niemowl�cym, i w�wczas rozpocz�� leczenie. Jak wiadomo, narz�dy p�ciowe m�czyzny s�u�� dw�m celom: wydalaj� mocz oraz uczestnicz� we wsp�yciu p�ciowym. Przy oddawaniu moczu wymiary penisa oczywi�cie s� oboj�tne. Dla funkcji p�ciowych istotny jest jego wymiar w stanie wzwodu, kiedy ulega znacz�cej przemianie. Ale bywa te� inaczej: penis do�� okaza�ych wymiar�w w spoczynku, w czasie wzwodu co prawda usztywnia /j. B IOLOGIA MI�O�CI I NIE TYLKO si�, lecz prawie w og�le nie zwi�ksza. Tak wi�c ogl�daj�c m�czyzn� niepodnie-conego seksualnie, nie mo�na oceni� jego �walor�w" seksualnych. Nie mo�na oceni� tak�e i z innego powodu. Ot� � i to jest najwa�niejsze � wymiary penisa zazwyczaj nie decyduj� o satysfakcji seksualnej kobiety. Zale�y ona od wielu czynnik�w, przede wszystkim od stanu psychicznego partnerki. Je�eli kobieta nie jest zaanga�owana uczuciowo, nie akceptuje seksu jako warto�ci, je�eli w czasie stosunku boi si� czegokolwiek (a przy pierwszym boi si� prawie zawsze), trudno jej osi�gn�� satysfakcj� i prze�y� orgazm, czyli moment najwy�szego podniecenia seksualnego, po��czony z odczuciem rozkoszy, nast�puj�cy zar�wno u kobiet, jak i u m�czyzn podczas stosunku p�ciowego lub innych form aktywno�ci seksualnej. A wi�c kiedy si� niepokoi�? Dopiero wtedy, kiedy u dojrza�ego fizycznie m�czyzny w stanie wzwodu penis jest tylko kilkucentymetrowy. Nie umiemy poda� �normy" (chocia� w�a�nie o to bywamy cz�sto pytani). Inaczej przy tym ma si� sprawa, gdy penis jest kr�tki i cienki, inaczej gdy jest kr�tki, lecz gruby. Przed wizyt� u lekarza nale�y zmierzy� cz�onek w stanie wzwodu, poniewa� warunki w gabinecie lekarza nie sprzyjaj� takim pomiarom. Je�eli lekarz stwierdzi, �e wszystko jest w porz�dku, to trzeba mu wierzy�. Podobnie, cho� ju� rzadziej, niepokoj� niekt�rych wymiary j�der. Je�eli oba s� jednakowej wielko�ci, a przebieg dojrzewania i funkcje seksualne s� normalne (wzwody, wytryski nasienia � w odpowiednim wieku), to ich wymiary s� bez znaczenia. A indywidualne r�nice bywaj� do�� du�e. U dziewcz�t R�wnie� dziewcz�ta nie s� wolne od niepokoj�w w czasie dojrzewania. Na przyk�ad martwi� si�, kiedy d�ugo nie rosn� im piersi. S� zazwyczaj niecierpliwe, poza tym boj� si�, czy aby nie jest to jaka� nieprawid�owo��, zw�aszcza gdy ich kole�anki ma-j�ju� piersi dobrze rozwini�te. Sutki mog� si� rozwija� nier�wnomiernie, bywa, �e jeden jest ju� ca�kiem poka�ny, a drugiego brak w og�le. Taki �wybryk natury" zdarza si� stosunkowo cz�sto, ale po pewnym czasie nier�wno�� zanika. Niekiedy pozostaje pewna asymetria, lecz cz�owiek nie jest ca�kowicie symetryczny. Przy zbyt du�ej nier�wno�ci u doros�ej kobiety mo�na zwr�ci� si� do lekarza specjalisty. Rozmiary piersi ko