Prawo RZECZOWE Jerzy Ignatowicz Wydawnictwa Prawnicze PWN Warszawa 2000 Wydanie X zmienione Zaktualizowa� i uzupe�ni� Krzysztof Stefaniuk Partie tekstu w: � 8, III; � 10,1-VI; � 18, II (z wyj�tkiem pierwszego i ostatniego akapitu); � 31, II; � 45, II (petit) i IV infme; � 49, IV (petit); � 51, II infine; � 53, II, ffl i V; � 64, VI infine (petit) i VII � napisa� oraz ca�o�� zaktualizowa� i uzupe�ni� � Krzysztof Stefaniuk Projekt ok�adki i stron tytu�owych Maryna Wismewska Redaktor Alicja Sobkow-Haber Redaktor techniczny Ma�gorzata Tas K jest3 cz�onkiem Polskiej Izby Ksi��ki � Copyright by Wydawnictwa Prawnicze PWN Sp. z o.o. Warszawa 1999 ISBN 83-88296-25-6 Wydawnictwa Prawnicze PWN Sp. z o.o., ul. gen. K. Sosnkowskiego l, 02-495 Warszawa Dzia� Handlowy: tel. i fax: (22) 667-75-43, 667-45-31, 723-07-39, 723-07-35 http://www.wp-pwn.com.pl e-mail:[email protected] Wydanie dziesi�te (zmienione) Ark. wyd.: 26. Ark. druk.: 22,5. Sk�ad i �amanie: EGRAF, Warszawa Druk uko�czono we wrze�niu 2000 r. Druk i oprawa: SEMAFIC, Warszawa SPIS TRE�CI OD AUTORA WYKAZ Rozdzia� � l. � 2. � 3. � 4. � 5. Rozdzia� � 6. � 7. � 8. � 9. � 10. SKR�T�W ................. I. OG�LNE WIADOMO�CI O PRAWIE RZECZOWYM .... Poj�cie prawa rzeczowego w znaczeniu przedmiotowym i praw rzeczowych w znaczeniu podmiotowym ............... Rzeczy jako przedmioty praw rzeczowych .......... Bezwzgl�dny charakter praw rzeczowych .......... Bli�sza charakterystyka oraz podzia� praw rzeczowych ...... Og�lna charakterystyka prawa rzeczowego w znaczeniu przedmiotowym . II. POJ�CIE W�ASNO�CI I JEJ UWARUNKOWANIA SPO�ECZNO--GOSPODARCZE ................. R�ne poj�cia w�asno�ci ...... W�asno�� a system spo�eczno-gospodarczy W�asno�� prywatna ........ W�asno�� pa�stwowa ....... W�asno�� samorz�dowa ...... Rozdzia� IH. TRE��, ZAKRES I WYKONYWANIE W�ASNO�CI � 11. � 12. � 13. Tre�� prawa w�asno�ci ............... Podmiot i przedmiot oraz przestrzenne i czasowe granice w�asno�ci Stosunki s�siedzkie ................ Rozdzia� IV. NABYCIE I UTRATA W�ASNO�CI � 14. Nabycie i utrata w�asno�ci � 15. Przeniesienie w�asno�ci . - charakterystyka og�lna Spis tre�ci � 16. � 17. � 18. � 19. Ograniczenia obrotu nieruchomo�ciami ........... Zasiedzenie i przemilczenie ............... Inne, przewidziane w kodeksie cywilnym, wypadki nabycia i utraty w�asno�ci ..................... Szczeg�lne sposoby nabywania w�asno�ci nieruchomo�ci przez pa�stwo i przez jednostki samorz�du terytorialnego .......... Rozdzia� V. WSPӣW�ASNO�� � 20. Poj�cie, rodzaje i og�lna charakterystyka wsp�w�asno�ci � 21. Udzia�y wsp�w�a�cicieli ........... � 22. Zarz�d rzecz� wsp�ln� ............ � 23. Korzystanie z rzeczy wsp�lnej ......... � 24. Zniesienie wsp�w�asno�ci .......... Rozdzia� VI. W�ASNO�� LOKALI � 25. Poj�cie w�asno�ci lokali i rozw�j ustawodawstwa � 26. Prawna regulacja odr�bnej w�asno�ci lokali Rozdzia� VII. OCHRONA W�ASNO�CI � 27. Og�lna charakterystyka ochrony w�asno�ci � 28. Roszczenie windykacyjne i negatoryjne . � 29. Roszczenia uzupe�niaj�ce ...... � 30. Roszczenia z tytu�u nak�ad�w .... Rozdzia� VIII. U�YTKOWANIE WIECZYSTE � 31. Poj�cie i funkcja spo�eczno-gospodarcza u�ytkowania wieczystego K 11 T^i^A : .....l.---------- � �' � 32. Tre�� i wykonywanie u�ytkowania wieczystego � 33. Powstanie i wyga�ni�cie u�ytkowania wieczystego Rozdzia� IX. PRAWA RZECZOWE OGRANICZONE � PRZEPISY OG�LNE . � 34. Poj�cie i og�lna charakterystyka praw rzeczowych ograniczonych � 35. Powstanie i wyga�ni�cie praw rzeczowych ograniczonych oraz sytuacja prawna os�b, kt�rym te prawa przys�uguj� .......... � 36. Ci�ary realne ................... Rozdzia� X. U�YTKOWANIE ................. � 37. Poj�cie i funkcja spoteczno-gospodarcza u�ytkowania oraz zasady wsp�lne dla wszystkich wypadk�w u�ytkowania ........ � 38. U�ytkowanie przez osoby fizyczne ............. � 39. U�ytkowanie przez rolnicze sp�dzielnie produkcyjne ....... � 40. Inne wypadki u�ytkowania ............... Rozdzia� XI. S�U�EBNO�CI ................. � 41. S�u�ebno�ci gruntowe � 42. S�u�ebno�ci osobiste 104 109 116 121 123 123 131 133 138 143 149 150 152 158 158 160 166 168 176 176 182 188 192 192 197 203 205 205 212 214 219 222 222 232 Spis tre�ci Rozdzia� XII. SPӣDZIELCZE PRAWA DO LOKALI � 43. Sp�dzielnie mieszkaniowe ..... � 44. Sp�dzielcze ograniczone prawa rzeczowe Rozdzia� XIII. PRAWA ZASTAWNICZE � 45. Uwagi og�lne ...... Rozdzia� XIV. HIPOTEKA . . . . . � 46. Poj�cie, funkcja spoteczno-gospodarcza i og�lna charakterystyka hipoteki ..................... � 47. Przedmiot hipoteki .................. � 48. Wierzytelno�� zabezpieczona hipotek� i spos�b jej zaspokojenia . . . � 49. Powstanie hipoteki i jej rodzaje .............. � 50. Wyga�ni�cie hipoteki ................. Rozdzia� XV. ZASTAW � 51. Poj�cie i funkcja spo�eczno-gospodarcza zastawu ....... � 52. Powstanie i wyga�ni�cie zastawu; sytuacja prawna zastawcy i zastawnika Rozdzia� XVI. ZASTAW REJESTROWY � 53. Poj�cie i funkcje zastawu rejestrowego ........... � 54. Ustanowienie zastawu rejestrowego ............ � 55. Przedmiot zastawu rejestrowego .............. � 56. Wierzytelno�ci zabezpieczone zastawem rejestrowym ...... � 57. Zaspokojenie wierzyciela z przedmiotu obci��onego zastawem rejestrowym ....................... � 58. Wyga�ni�cie zastawu rejestrowego ............. � 59. Rejestr zastaw�w ................... Rozdzia� XVII. POSIADANIE 235 235 237 248 248 254 254 258 264 268 276 279 279 283 287 287 291 292 . 293 295 298 298 301 � 60. Poj�cie, funkcja spo�eczno-gospodarcza i og�lna charakterystyka posiadania ...................... 301 � 61. Ochrona posiadania .................. 311 � 62. Nabycie i utrata posiadania ............... 321 Rozdzia� XVIII. KSI�GI WIECZYSTE I EWIDENCJA GRUNT�W 324 � 63. Poj�cie, funkcja spoteczno-gospodarcza i og�lna charakterystyka ksi�g wieczystych .................... 324 � 64. Prawnomaterialne zasady ksi�g wieczystych .......... 331 � 65. Zak�adanie i prowadzenie ksi�g wieczystych; samodzielny zbi�r dokument�w ...................... � 66. Ewidencja grunt�w .................. 344 349 SKOROWIDZ PRZEDMIOTOWY 353 OD AUTORA Do wydania V O sposobie uj�cia i zakresie tematyki ka�dej ksi��ki rozstrzyga przede wszystkim jej przeznaczenie. Tak te� jest w wypadku niniejszej pracy. Obecne jej wydanie � podobnie jak wydania poprzednie (l 976 r., 1977r., 1979r., 1986r.)�stanowi podr�cznik dla student�w prawa. Taki jej cel sprawia, �e zawarte w niej rozwa�ania zmierzaj� przede wszystkim do zaspokojenia potrzeb dydaktyki. S� wi�c uj�te zwi�le i w taki spos�b, aby student, ucz�c si�, musia� korzysta� tak�e z tekstu kodeksu cywilnego. Nie spos�b bowiem opanowa� prawa stanowionego tylko ze �r�d�a po�redniego, jakim jest podr�cznik. Ze wzgl�du na potrzeby dydaktyki wyja�nienia obowi�zuj�cych przepis�w s� wielokrotnie ilustrowane przyk�adami. Z tej te� przyczyny podr�cznik cz�sto nawi�zuje do terminologii �aci�skiej b�d�cej w powszechnym u�yciu. Dalszym za�o�eniem jest przekonanie, �e zwi�z�o�� nie mo�e by� osi�gni�ta kosztem jasno�ci wyk�adu i pewnego minimum wiedzy teoretycznej, jak� student musi wynie�� z uniwersytetu. Do minimum tej wiedzy nale�y nie tylko znajomo�� obowi�zuj�cych ustaw, ale w nie mniejszym stopniu tak�e znajomo�� � le��cych u pod�o�a rozwi�za� ustawodawczych � pogl�d�w doktryny. Dotyczy to tak�e pogl�d�w spornych i tych, kt�re nie zosta�y powszechnie zaakceptowane. Poznaj�c je, student wyrabia sobie obraz kszta�towanej w drodze dyskusji ostatecznej wyk�adni; zdaje sobie spraw�, �e obowi�zuj�ce prawo to nie tylko teksty ustaw, lecz tak�e teoria, jaka na ich tle si� kszta�tuje. Nie mniejsze znaczenie dla zrozumienia obowi�zuj�cego prawa ma znajomo�� spo�eczno-gospodarczego uwarunkowania poszczeg�lnych instytucji nadbudowy prawnej. Dlatego r�wnie� ta tematyka znajduje poczesne miejsce w podr�czniku. Podstaw� wyk�adu w nim zawartego jest kodeks cywilny i stanowi�ca jego uzupe�nienie ustawa o ksi�gach wieczystych i hipotece. Jednak�e ograniczenie go tylko do tych �r�de� nie by�o mo�liwe. Do prawa rzeczowego bowiem nawi�zuje tak wiele ustaw szczeg�lnych, kt�re wprowadzaj� istotne odst�pstwa od unormowania kodeksowego, �e zapoznanie studenta tylko z przepisami kodeksu by�oby r�wnoznaczne z przedstawieniem w nieprawdziwym �wietle istniej�cych u nas stosunk�w w�asno�ciowych. Dlatego w podr�czniku wielokrotnie jest mowa � oczywi�cie w spos�b tylko skr�towy � o ustawodawstwie szczeg�lnym. Silny akcent jest w nim te� po�o�ony na orzecznictwo, bez znajomo�ci 10 Od autora kt�rego trudno m�wi� o znajomo�ci polskiego prawa rzeczowego. Dotyczy to zw�aszcza orzecznictwa ju� utrwalonego, na co cz�sto zwraca si� uwag� w toku wyk�adu. Systematyka podr�cznika jest tradycyjna. Ca�o�� materia�u zosta�a w nim podzielona na siedemna�cie rozdzia��w, te za� dziel� si� na paragrafy, w ramach kt�rych wyst�puj� liczby rzymskie, materia� tam zawarty dotyczy odr�bnego problemu, na kt�ry zwracaj� uwag� s�owa napisane rozstrzelonym drukiem. Z uwagi na charakter pracy nie jest w niej podana pe�na dokumentacja literatury i orzecznictwa. Ze wzgl�d�w jednak dydaktycznych wydawa�o si� nieuzasadnione ca�kowite abstrahowanie od wypowiedzi, jakie le�� u pod�o�a wyk�adni przyj�tej w podr�czniku. Z tych przyczyn przyj�to zasad� ograniczonej dokumentacji. Znalaz�a ona wyraz w tym, �e prace podstawowe zosta�y przytoczone jedynie na wst�pie ka�dego rozdzia�u, w odsy�aczach za� � liczebnie bardzo ograniczonych � podano pi�miennictwo i orzecznictwo dotycz�ce problem�w w�z�owych, szczeg�lnie kontrowersyjnych lub szczeg�lnie �ywych w praktyce. U pod�o�a takiego uj�cia le�y przekonanie, �e umo�liwi ono studentom zapoznanie si� w spos�b obrazowy z metod� pracy naukowej. Nale�y wreszcie mie� na uwadze, �e niniejsze wydanie podr�cznika ukazuje si� w okresie szczeg�lnym przechodzenia od gospodarki nakazowo-rozdzielczej do gospodarki rynkowej. W dziedzinie prawa jest to okres przede wszystkim zasadniczych przemian stosunk�w w�asno�ciowych i � tym samym � reguluj�cego je prawa rzeczowego. Czytelnik musi si� przeto liczy� z tym, �e niekt�re nowe akty normatywne mog� mie� charakter eksperymentalny, w zwi�zku z czym ich byt mo�e by� nieraz kr�tkotrwa�y, a ich t�umaczenie mo�e ulega� zmianom. Niniejsze wydanie podr�cznika uwzgl�dnia stan ustawodawstwa na dzie� 31 grudnia 1993 roku. Do wydania VI Ze wzgl�du na szybkie wyczerpanie si� V wydania niniejszego podr�cznika, jego wydanie VI ukazuje si� po up�ywie niespe�na jednego roku od pojawienia si� wydania poprzedniego. Mimo to wyst�pi�a potrzeba wprowadzenia stosunkowo licznych zmian i uzupe�nie�, zwi�zanych g��wnie ze zmianami obowi�zuj�cego stanu prawnego. W roku 1994 ustawodawca by� bowiem w sferze szeroko rozumianego prawa rzeczowego wyj�tkowo p�odny. W roku tym zosta�y powo�ane z tego zakresu do �ycia ustawy reguluj�ce na nowo niekt�re instytucje (w�asno�� lokali, prawo geologiczne i g�rnicze, ustawa o zasadach przekazywania zak�adowych budynk�w mieszkalnych przez przedsi�biorstwa pa�stwowe); inne ustawy zosta�y gruntownie znowelizowane (prawo sp�dzielcze, ustawa o gospodarowaniu nieruchomo�ciami rolnymi Skarbu Pa�stwa). Niniejsze wydanie podr�cznika uwzgl�dnia stan ustawodawstwa na dzie� 31 grudnia 1994 roku. Jerzy Ignatowicz Do wydania VII Niniejsze wydanie podr�cznika ukazuje si� w p�tora roku po opublikowaniu wydania VI. R�nice mi�dzy tymi wydaniami odnosz� si� do kwestii szczeg�owych; bardziej Od autora 11 znacz�ce zmiany dotycz� problematyki komercjalizacji i prywatyzacji przedsi�biorstw pa�stwowych i gminnych oraz zastawu rejestrowego i rejestru zastaw�w. Wydanie to zaopatrzone zosta�o r�wnie� w skorowidz. W obecnej edycji zosta� uwzgl�dniony stan prawny do ko�ca 1996 roku. Jerzy Ignatowicz Do wydania VIII Ze wzgl�du na szybkie wyczerpanie si� si�dmego wydania niniejszego podr�cznika, jego wydanie �sme ukazuje si� w rok po opublikowaniu wydania poprzedniego. R�nice mi�dzy tymi wydaniami odnosz� si� do kwestii szczeg�owych. Znacz�ce zmiany natomiast dotycz� problematyki gospodarki nieruchomo�ciami. Wydanie �sme uwzgl�dnia stan prawny na koniec lutego 1998 roku. Redakcja Do wydania IX Oddajemy do r�k Czytelnik�w kolejn� edycj� podr�cznika prof. Jerzego Ignatowicza: drug� po �mierci Autora. Ze wzgl�du na istotne zmiany ustawodawcze, a zw�aszcza wej�cie w �ycie nowej Konstytucji, ustaw o samorz�dzie powiatowym i samorz�dzie wojew�dztwa oraz szeregu akt�w z tym zwi�zanych, konieczne sta�o si� przejrzenie ca�ego tekstu i dokonanie jego aktualizacji, a nawet uzupe�nienia � konieczne, zwa�ywszy na charakter i przeznaczenie dzie�a. Aktualizacja nie jest pe�na. Nie obj�a bowiem przypis�w � po cz�ci z przyczyn technicznych, ale te� z uwagi na piln� potrzeb�, po wyczerpaniu dotychczasowego nak�adu, przekazania podr�cznika studentom rozpoczynaj�cym nowy rok akademicki. Podr�cznik uwzgl�dnia stan prawny na koniec sierpnia 1999 roku. Krzysztof Stefaniiik i Redakcja Do wydania X Podr�cznik uwzgl�dnia stan prawny na koniec lipca 2000 roku. Krzysztof Stefaniuk i Redakcja k.c. k.c.a. k.c.K.P. k.c.n. k.c.Nap. k.h. k.p.c. k.r.o. nowela z 1990 r. ordynacja podatkowa p.o.p.c. pr.rzecz. pr.spadk. pr. sp�dz. przep. wprow. k.c. WYKAZ SKR�T�W l. �r�d�a prawa - kodeks cywilny � ustawa z 23 IV 1964 r. (Dz.U. Nr 16, p�z. 93 z p�n. zm.) - kodeks cywilny austriacki z 1811 r. - kodeks cywilny Kr�lestwa Polskiego z 1825 r. - kodeks cywilny niemiecki z 1896 r. - kodeks cywilny Napoleona � wprowadzony na terenie b. Kr�lestwa Polskiego w 1808 r. - kodeks handlowy � rozporz�dzenie Prezydenta RP z 27 VI 1934 r. (Dz.U. Nr 57, p�z. 502 z p�n. zm.) kodeks post�powania cywilnego � ustawa z 17X11964 r. (Dz.U. Nr 43, p�z. 296; sprost. Dz.U. z 1965 r. Nr 15, p�z. 113 z p�n. zm.) kodeks rodzinny i opieku�czy � ustawa z 25 II 1964 r. (Dz.U. Nr 9, p�z. 59 z p�n. zm.) ustawa z 28 VII 1990 r. o zmianie ustawy � kodeks cywilny (Dz.U. Nr 55, p�z. 321) ustawa z 29 VIII 1997 r. Ordynacja podatkowa (Dz.U. Nr 137, p�z. 926 z p�n. zm.) przepisy og�lne prawa cywilnego � ustawa z 18 VII 1950 r. (Dz.U. Nr 34, p�z. 311 z p�n. zm.) prawo rzeczowe � dekret z 11 X 1946 r. (Dz.U. Nr 57, p�z. 319 z p�n. zm.) prawo spadkowe � dekret z 8 X 1946 r. (Dz.U. Nr 60, p�z. 328 z p�n. zrn.) prawo sp�dzielcze � ustawa z 16 IX 1982 r. (Dz.U. z 1995 r. Nr 54, p�z. 288 z p�n. zm.) przepisy wprowadzaj�ce kodeks cywilny � ustawa z 23 IV 1964 r. (Dz.U. Nr 16, p�z. 94 z p�n. zm.) Wykaz, skr�t�w 13 przep. wprow. pr. rzecz, i pr. o ks. wiecz. ug-g- u.g.n. ustawa gminna ustawa powiatowa ustawa wojew�dzka ust. o ks. wiecz. i hip. ustawa o zast. rej. u.w.l. DPP Dz.U. KPP NP Mon. Poi. MPr. OSN lub OSNCP OSP OSPiKA Pal. PiP PN PS RPEiS SC SP ST ZNU� ZNIBPS orz. SN przepisy wprowadzaj�ce prawo rzeczowe i prawo o ksi�gach wieczystych � dekret z 11 X 1946 r. (Dz.U. Nr 57, p�z. 321 z p�n. zm.) ustawa z 29 IV 1985 r. o gospodarce gruntami i wyw�aszczaniu nieruchomo�ci (Dz.U. z 1991 r. Nr 30, p�z. 127 z p�n. zm.) ustawa z 21 VIII 1997 r. o gospodarce nieruchomo�ciami (Dz.U. z 2000 r. Nr 46, p�z. 543) ustawa z 8 III 1990 r. o samorz�dzie gminnym (Dz. U. z 1996 r. Nr 13, p�z. 74 z p�n. zm.) ustawa z 5 VI 1998 r. o samorz�dzie powiatowym (Dz.U. Nr 91, p�z. 578 z p�n. zm.) ustawa z 5 VI 1998 r. o samorz�dzie wojew�dztwa (Dz.U. Nr 91, p�z. 576 z p�n. zm.) ustawa z 6 VII 1982 r. o ksi�gach wieczystych i hipotece (Dz.U. Nr 19, p�z. 147 z p�n. zm.) ustawa z 6 XII 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastaw�w (Dz.U. Nr 149, p�z. 703 z p�n. zm.) - ustawa z 24 VI 1994 r. o w�asno�ci lokali (Dz.U. Nr 85, p�z. 388 z p�n. zm.) II. Czasopisma �Demokratyczny Przegl�d Prawniczy" Dziennik Ustaw - �Kwartalnik Prawa Prywatnego" - �Nowe Prawo" - Monitor Polski - �Monitor Prawniczy" - Zbi�r orzecze� S�du Najwy�szego nosz�cy obecnie nazw� �Orzecznictwo S�du Najwy�szego � Izba Cywilna - �Orzecznictwo S�d�w Polskich" - �Orzecznictwo S�d�w Polskich i Komisji Arbitra�owych" - �Palestra" - �Pa�stwo i Prawo" - �Przegl�d Notarialny" - �Przegl�d S�dowy" - �Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny" - �Studia Cywilistyczne" - �Studia Prawnicze" - �Samorz�d Terytorialny" - �Zeszyty Naukowe Uniwersytetu ��dzkiego" - �Zeszyty Naukowe Instytutu Badania Prawa S�dowego" III. Orzecznictwo - orzeczenie - S�d Najwy�szy 14 Wykaz, skr�t�w J. Wasilkowski: Prawo rz.ecz.owe J. Wasilkowski: Znry.t J. Wasilkowski: Prawo w�asno�ci J. Wasilkowski: Pojecie wlasno�ci Z.N. Nowakowski: Prawo rz.ecz.owe S. Grzybowski: Znry.t prawa rzeczowego E. Gniewek: Prawo rzeczowe Komentarz, do k.c. System K.c. z komentarzem S. Rudnicki: Komentarz Kodeks cywilny � komentarz IV. Literatura J. Wasilkowski: Prawo rzeczowe w zarysie. Warszawa 1957 J. Wasilkowski: Zarys prawa rzeczowego. Warszawa 1963 J. Wasilkowski: Prawo wlasno�ci w PRL � zarys wykladu, Warszawa 1969 J. Wasilkowski: Pojecie w�asno�ci we wsp�czesnym prawie polskim. Warszawa 1972 Z.K. Nowakowski: Prawo rzeczowe � zarys wyk�adu, Warszawa 1980 S. Grzybowski: Prawo cywilne � zarys prawa rzeczowego, Warszawa 1976 E. Gniewek: Prawo rzeczowe. Warszawa 1999 Kodeks cywilny � komentarz, (praca zbiorowa). Warszawa 1972 System prawa cywilnego (praca zbiorowa), t. II. Warszawa 1977 Kodeks cywilny z komentarzem (praca zbiorowa), Warszawa 1980 S. Rudnicki: Komentarz, do kodeksu cywilnego, ks. II, w�asno�� i inne prawa rzeczowe. Warszawa 1999 Kodeks cywilny. Komentarz, t. l (praca zbiorowa). Warszawa 1999 Rozdzia� l OG�LNE WIADOMO�CI O PRAWIE RZECZOWYM Literatura podstawowa: J. Wasilkowski: Prawo rz.ecz.owe, s. 7�31; ten�e: Zarys, s. 7-23; Z. K. Nowakowski: Prawo rzeczowe, s. 7- 18; S. Grzybowski: Zarys prawa rzeczowego. Warszawa 1976, s. 33�46; A. Klein: Elementy stosunku prawnego prawa rzeczowego, Wroc�aw 1976; Elementy zobowi�zaniowego stosunku prawnego, Wroc�aw 1964; System prawa cywilnego (praca zbiorowa), t. II, Prawo wlasno�ci i prawa rzeczowe. Warszawa 1977; A. Stelmachowski: Przedmiot w�asno�ci w prawie cywilnym, w: Z zagadnie� wsp�czesnego prawa cywilnego. Warszawa 1994; E. Gniewek: Prawo rz.ecz.owe, rozdz. I; S. Rudnicki: Komentarz., s. 7-32; Kodeks cywilny � Komentarz, s. 129-131, 341-359; M. Bednarek: Mienie. Komentarz, do art. art. 44-Sf k.c., Zakamycze 1997; A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk: Prawo cywilne. Zarys cz�ci og�lnej. Warszawa 1998, s. 136 i n. oraz rozdz. IX; W. Czach�rski, A. Brzozowski, M. Safjan, E. Skowro�ska-Bocian: Zobowi�zania. Zarys wyk�adu. Warszawa 1999, s. 56 i n. � 1. Poj�cie prawa rzeczowego w znaczeniu przedmiotowym i praw rzeczowych w znaczeniu podmiotowym I. Termin �prawo rzeczowe" ma � podobnie jak szerszy termin �prawo cywilne" � dwojakie znaczenie. U�ywany jest w znaczeniu przedmiotowym iw znaczeniu podmiotowym. �Prawo rzeczowe" w znaczeniu przedmiotowym oznacza zesp� przepis�w prawa cywilnego, kt�re normuj� powstanie, tre��, zmian� i ustanie prawa wlasno�ci oraz innych form korzystania z rzeczy, czyli praw rzeczowych w znaczeniu podmiotowym. Definicja ta jest trafna, ale nie wystarczaj�ca, gdy� okre�la jedn� niewiadom� przez drug� niewiadom�. Dla jej rozszyfrowa- 16 /. Og�lne wiadomo�ci o prawie rzeczowym ni� konieczne jest wyja�nienie poj�cia praw rzeczowych w znaczeniu podmiotowym. Na gruncie prawa polskiego prawem rzeczowym w znaczeniu podmiotowym jest takie prawo cywilne, kt�re odpowiada ��cznie dwu cechom: l) dotyczy rzeczy oraz 2) jest prawem bezwzgl�dnym. Brak cho�by jednej z tych cech powoduje, �e dane prawo nie nale�y do kategorii praw rzeczowych. Ilustruj�c to mo�na wskaza�, �e w�r�d praw cywilnych wyst�puj� takie, kt�re s� wprawdzie prawami bezwzgl�dnymi, ale nie nale�� do praw rzeczowych, bo nie dotycz� rzeczy. Przyk�adowo mo�na wymieni� prawa na dobrach niematerialnych (prawo do dzie�a autorskiego, prawo do wynalazku). I odwrotnie: jest wiele praw, kt�re polegaj� na korzystaniu z rzeczy, ale nie nale�� do kategorii praw rzeczowych, bo zosta�y przez ustaw� ukszta�towane jako prawa wzgl�dne. Jako przyk�ady mog� s�u�y�: prawo najmu i prawo dzier�awy. W systemie kodeksu cywilnego prawa rzeczowe stanowi� jedn� z dwu podstawowych grup praw podmiotowych. Drug� stanowi� prawa obligacyjne. Podstawowym prawem obligacyjnym jest wierzytelno��, kt�ra polega na tym, �e jedna strona (wierzyciel) mo�e ��da� od drugiej (d�u�nika) okre�lonego �wiadczenia (art. 353 k.c.). Prawa obligacyjne tym si� � najog�lniej rzecz ujmuj�c � r�ni� od praw rzeczowych, �e obejmuj� korzystanie z wszelkich d�br (w tym tak�e z rzeczy) i us�ug. Poza tym s� ukszta�towane jako prawa wzgl�dne, skuteczne tylko mi�dzy stronami. Prawa wynikaj�ce ze stosunk�w zobowi�zaniowych maj� z regu�y byt samodzielny, w pewnych jednak wypadkach uzupe�niaj� rol� praw rzeczowych. Temu celowi s�u�y w szczeg�lno�ci pewna kategoria um�w, kt�re pozostaj� w �cis�ym zwi�zku ze sfer� praw rzeczowych. Nale�y do nich np. umowa sprzeda�y, kt�ra zawiera zobowi�zanie do przeniesienia w�asno�ci � art. 535 � l k.c. (ze zobowi�zaniem tym ustawa ��czy co do przewa�aj�cej cz�ci przypadk�w przeniesienie w�asno�ci � art. 155 � l k.c., � 15, II). II. Opisane wy�ej prawa wzgl�dne nosz� nazw� praw obligacyjnych (od �aci�skiego: obligare � zobowi�zywa�) lub kr�tko: obligacji albo te� praw zobowi�zaniowych lub zobowi�za�. Jednak�e przepisy prawa rzeczowego pos�uguj� si� w odniesieniu do tych praw inn� terminologi�. Okre�laj� mianowicie prawa obligacyjne jako prawa osobiste lub jako prawa osobiste i roszczenia. Wywodzi si� to z �aci�skiej terminologii: ius m re � prawo rzeczowe i ius in personom � prawo obligacyjne. Przyk�adowo mo�na wskaza�, �e tak� terminologi� pos�uguj� si� lub do niej nawi�zuj�: art. 306 k.c., art. 16 i 65 ust. o ks. wiecz. i hip. III. Wymienione wy�ej dwie w�a�ciwo�ci praw rzeczowych nale�� do ich cech podstawowych, kt�re warunkuj� zakwalifikowanie okre�lonego prawa do tej kategorii. Jednak�e $ 2. Rzeczy jako przedmioty praw rzeczowych 17 na tych dwu cechach nie wyczerpuje si� charakterystyka praw rzeczowych. Odznaczaj� si� one ponadto wieloma znamionami bardziej szczeg�owymi, kt�re bli�ej je charakteryzuj�, zw�aszcza w zestawieniu z zobowi�zaniami. Stosownie do tego dalsze paragrafy zostan� po�wi�cone: zwi�zaniu praw rzeczowych z rzeczami (� 2), bezwzgl�dnemu charakterowi tych praw (� 3), bardziej szczeg�owej ich charakterystyce (� 4). Po takim scharakteryzowaniu praw rzeczowych paragraf ostatni niniejszego rozdzia�u (� 5) b�dzie po�wi�cony charakterystyce prawa rzeczowego w znaczeniu przedmiotowym. � 2. Rzeczy jako przedmioty praw rzeczowych I. Jak ju� zaznaczono, przedmiotem praw rzeczowych s� rzeczy. Od tej zasady prawo przewiduje kilka wyj�tk�w (art. 265, 327 k.c., art. 65 ust. o ks. wiecz. i hip), o kt�rych b�dzie bli�ej mowa w dalszych rozdzia�ach, na tym za� miejscu nale�y om�wi� poj�cie rzeczy jako podstawowego przedmiotu praw rzeczowych oraz poj�cia od tej kategorii pochodne (cz�ci sk�adowe, przynale�no�ci, po�ytki)'. Dla u�ci�lenia dalszych rozwa�a� nale�y wyja�ni�, �e sformu�owanie, i� przedmiotem praw rzeczowych s� rzeczy, nie oznacza, �e w ka�dym wypadku prawa te polegaj� na korzystaniu z rzeczy. Niekt�re bowiem z tych praw (hipoteka, zastaw) zaspokajaj� interes innego rodzaju (s�u�� zabezpieczeniu wierzytelno�ci). Dlatego dla �cis�o�ci m�wimy, �e prawa rzeczowe maj� za przedmiot rzecz albo �e dotycz� rzeczy. II. Podobnie jak wi�kszo�� wsp�czesnych ustawodawstw prawo polskie zakre�la kategorii praw rzeczowych w�skie granice. Wynika to z faktu, �e ustawodawca nasz spo�r�d d�br, z jakich korzysta cz�owiek, za przedmiot praw rzeczowych uznaje wy��cznie rzeczy w techniczno-prawnym tego s�owa znaczeniu oraz �e ujmuje w�sko samo poj�cie rzeczy. W my�l art. 45 k.c., rzeczami s� tylko przedmioty materialne. Z przepisu tego wynika, �e rzeczami, w rozumieniu naszego prawa, s� takie ' Poj�ciu i problematyce rzeczy po�wi�cone s� m.in. nast�puj�ce opracowania: S. Szer: Prawo cywilne � Cze�� og�lna. Warszawa 1967, s. 292�306; A. Wolter: Prawo cywilne � zarys cz�ci og�lnej (zaktualizowa�: J. Ignatowicz), Warszawa 1986, s. 255-259; T. Dybowski: Ochrona w�asno�ci w polskim prawie cywilnym, s. 36-54; Cz�ci sktadowe rzeczy, NP 1969, nr l, s. 79; S. Breyer: Przeniesienie w�asno�ci nieruchomo�ci. Warszawa 1971, s. 51 -56; J. Ignatowicz: Komentarz do k. c., t. I, s. 122-150; S. Grzybowski: System, 1.1, s. 401 -466; A. Klein: Ewolucja poj�cia nieruchomo�ci w polskim prawie cywilnym, w: Prace z prawa cywilnego (Ksi�ga dla uczczenia pracy naukowej prof. J. S. Pi�towskiego), Ossolineum 1985, s. 85; Z. Radwa�ski: Prawo cywilne. Cz�� og�lna. Warszawa 1996, s. 101 i n.; M. Bednarek: Mienie, s. 45 i n. 18 /. Og�lne wiadomo�ci o prawie rzeczowym dobra, kt�re odpowiadaj� ��cznie nast�puj�cym wymaganiom: a) s� materialnymi cz�ciami przyrody (verba legis: przedmioty materialne) oraz b) maj� charakter samoistny, tzn. s� na tyle wyodr�bnione, �e mog� by� w obrocie traktowane jako dobra samoistne (wynika to z okre�lenia �przedmioty"). Dla oceny natomiast, czy dane dobro stanowi rzecz, jest bez znaczenia, czy chodzi o cz�� przyrody w stanie pierwotnym, czy te� przez cz�owieka przetworzonym. Z powy�szego wynika, �e nie s� rzeczami dobra niematerialne (utwory literackie czy naukowe, wynalazki), prawa oraz r�nego rodzaju energie, poniewa� nie stanowi� one (w znaczeniu potocznym) materialnych cz�ci przyrody. Ze wzgl�du natomiast na brak samoistno�ci nie s� rzeczami cz�ci sk�adowe rzeczy, z�o�a minera��w (kopaliny), tzw. res omnium communes (woda p�yn�ca, woda w morzu, powietrze). Nie s� r�wnie� rzeczami zwierz�ta; i to nie tylko � jak uwa�ano dawniej � dzikie �yj�ce na wolno�ci2, lecz zwierz�ta w og�le (art. l ust. l ustawy z 21 VIII 1997 r. o ochronie zwierz�t � Dz.U. Nr 111, p�z. 724). Jednak�e w sprawach nie unormowanych w powo�anej ustawie do zwierz�t stosuje si� odpowiednio � jak przewiduje ta ustawa � przepisy dotycz�ce rzeczy. Powszechnie przyjmuje si�, �e rzeczami s� pieni�dze � zar�wno banknoty, jak i bilon. S� to jednak rzeczy sui generis, warto�� ich bowiem nie wynika z ich w�a�ciwo�ci fizycznych, lecz z okre�lonych gwarancji, jakie im zapewnia pa�stwo. Nie s� rzeczami zw�oki ludzkie i ich cz�ci, chyba �e chodzi o preparaty przygotowane do cel�w badawczych. Przedmiotem praw rzeczowych mo�e by� (odmiennie ani�eli praw obligacyjnych) tylko rzecz ju� istniej�ca i rzecz zindywidualizowana. Dlatego nie mo�na by� w�a�cicielem rzeczy przysz�ej ani te� w�a�cicielem 100 kg zbo�a znajduj�cego si� w wi�kszej masie. W�asno�� w tym ostatnim wypadku mo�e powsta� dopiero po wydzieleniu z tej masy okre�lonej ilo�ci zbo�a. Rzeczami s� tylko poszczeg�lne przedmioty. Nie stanowi wi�c rzeczy tzw. zbi�r praw lub og� praw (universitas iuris), a wi�c okre�lona masa maj�tkowa wyst�puj�ca w obrocie jako pewna ca�o��, jak np. maj�tek, przedsi�biorstwo, gospodarstwo rolne, tzw. fundusz (w przedsi�biorstwie, w sp�dzielni), tj. wyodr�bniony zesp� �rodk�w materialnych maj�cych w ramach og�lnej dzia�alno�ci gospodarczej danej jednostki okre�lone przeznaczenie. Masa maj�tkowa nie mo�e by� zreszt� traktowana jako rzecz 2 Orz. SN z 9 II 1973 r., NP 1974, nr 9, s. 1211. Sj 2. Rzeczy jako przedmioty praw rzeczowych 19 tak�e i z tej przyczyny, �e najcz�ciej w sk�ad jej wchodz� nie tylko elementy materialne (rzeczy), ale i niematerialne (prawa). Prawu naszemu nie jest te� w zasadzie znane poj�cie tzw. rzeczy zbiorowej (zbioru rzeczy universitas rerum), tzn. pewnej ca�o�ci, na kt�r� sk�adaj� si� rzeczy, z regu�y tego samego rodzaju, jak stado owiec, biblioteka itp. Dlatego np. przeniesienie w�asno�ci lub ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego mo�e mie� za przedmiot tylko poszczeg�lne rzeczy wchodz�ce w sk�ad ca�o�ci, chyba �e przepis szczeg�lny stanowi inaczej. III. Zasadnicze dla prawa rzeczowego znaczenie ma podzia� rzeczy na nieruchomo�ci (rzeczy nieruchome) i ruchomo�ci (rzeczy ruchome). W my�l art. 46 k.c. nieruchomo�ciami s� cz�ci powierzchni ziemskiej stanowi�ce odr�bny przedmiot w�asno�ci (grunty), jak r�wnie� budynki trwale z gruntem zwi�zane lub cz�ci takich budynk�w, je�eli na mocy przepis�w szczeg�lnych stanowi� odr�bny od gruntu przedmiot w�asno�ci. Z przepisu tego wynika, �e prawu naszemu znane s� trzy rodzaje nieruchomo�ci: cz�ci powierzchni ziemskiej, a wi�c nieruchomo�ci gruntowe (zwane przez ustaw� gruntami), budynki � a wi�c nieruchomo�ci, kt�re mo�na nazwa� budynkowymi, oraz cz�ci budynk�w b�d�ce lokalami � nazwijmy je nieruchomo�ciami lokalowymi. Istnieje jednak zasadnicza r�nica mi�dzy nieruchomo�ciami gruntowymi z jednej, a dwiema pozosta�ymi kategoriami nieruchomo�ci z drugiej strony. O ile bowiem cz�ci powierzchni ziemskiej, odpowiadaj�ce wymaganiom art. 46, stanowi� zawsze rzeczy nieruchome, o tyle budynki oraz ich cz�ci tylko wtedy. gdy tak przewiduje szczeg�lny przepis. Je�eli taki wyj�tek nie jest przewidziany, budynek stanowi cz�� (sk�adow�) nieruchomo�ci gruntowej. Z nieruchomo�ci� gruntow� mamy do czynienia w�wczas, gdy spe�nione s� ��cznie dwie przes�anki: a) cz�� powierzchni ziemskiej stanowi wyodr�bnion� ca�o��, tzn. jest oznaczona granicami i b) jest odr�bnym przedmiotem w�asno�ci. W �wietle obowi�zuj�cego stanu prawnego odr�bne nieruchomo�ci mog� stanowi�: a) budynki wzniesione na gruncie Skarbu Pa�stwa lub gruncie nale��cym do jednostek samorz�du terytorialnego b�d� ich zwi�zk�w przez wieczystego u�ytkownika; stanowi� one w�asno�� u�ytkownika wieczystego (art. 235 k.c.-� 32, II); 20 /. Og�lne wiadomo�ci o prawie rzeczowym b) budynki wzniesione na gruncie u�ytkowanym przez rolnicz� sp�dzielni� produkcyjn�, nale��cym do jej cz�onka lub do Skarbu Pa�stwa; mog� one stanowi� w�asno�� sp�dzielni (art. 272 i 279 k.c. - � 39, II i III); c) budynki, jakie zatrzymali rolnicy, kt�rzy na podstawie przepis�w obowi�zuj�cych do dnia l stycznia 1983 r. przekazali pa�stwu � w zamian za rent� � swoje nieruchomo�ci rolne; ustawy p�niejsze (z 14X11 1982 r. o ubezpieczeniu spo�ecznym rolnik�w indywidualnych i cz�onk�w ich rodzin, Dz.U. Nr 40, p�z. 268 oraz z 20X111990 r. o ubezpieczeniu spo�ecznym rolnik�w, Dz.U. z 1991 r. Nr 7, p�z. 24), takiego wyj�tku od zasady superficies solo cedit nie wprowadzi�y3; d) lokale wyodr�bnione jako samodzielne przedmioty w�asno�ci (rozdzia� VI)4. �aden przepis nie przewiduje natomiast wyodr�bniania innych cz�ci budynk�w ani�eli lokale (np. pi�ter). Zob. jednak � 26, III. e) w my�l ustawy z dnia 6 VI 981 r. o pracowniczych ogrodach d/ia�kowych (Dz.U. z 1996 r.. Nr 85, p�z. 390) urz�dzenia pracowniczego ogrodu dzia�kowego przeznaczone do wsp�lnego korzystania przez u�ytkownik�w dzia�ek s� w�asno�ci� Polskiego Zwi�zku Dzia�kowc�w, natomiast nasadzenia, urz�dzenia i obiekty znajduj�ce si� na dzia�ce wykonane lub nabyte ze �rodk�w finansowych u�ytkownika dzia�ki stanowi� jego w�asno��. Kodeks nie okre�la rzeczy ruchomej. Dlatego mo�emy jedynie da� jej definicj� negatywn� stwierdzaj�c�, �e rzeczy, kt�re nie s� nieruchomo�ciami, s� rzeczami ruchomymi. Znaczenie podzia�u rzeczy na ruchomo�ci i nieruchomo�ci jest bardzo du�e, ze wzgl�du bowiem na z regu�y wi�ksz� warto�� nieruchomo�ci oraz ograniczony ich zas�b (dotyczy to grunt�w) prawo poddaje obydwie kategorie rzeczy r�nemu re�imowi. Najwa�niejsze r�nice w uregulowaniu stosunk�w prawnych maj�cych za przedmiot obydwa rodzaje rzeczy 3 Problematyka ta wywo�a�a �ywe zainteresowanie pi�miennictwa, por. m.in. K. Stefa-niLik: W�asno�� budynk�w zatrzymanych przez rolnika przekazuj�cego gospodarstwo rolne lenistwu za rent� i sp�aty pieni�ne, NP 1977, nr 2, s. 163; por. R. Czarnecki: Zmiany stanu "�ownego w zakresie przekazywania gospodarstw rolnych, NP 1983, nr 7�8, s. 20; K Stefa�ska: Umowa z nast�pc� o przeniesienie w�asno�ci gospodarstwa rolnego, PS 1993, ni 4, p�z. 23. 4 Budynki lub ich cz�ci mog� ponadto stanowi� przedmiot odr�bnej w�asno�ci, je�eli n/yska�y taki przymiot na podstawie prawa dzielnicowego. Na powstanie w�asno�ci budynk�w lub ich cz�ci (pi�ter) pozwala� np. k.c. Nap. (art. 553 i 664). Patrz w tej materii orz. SN / 6 XI 19,^ n^FiKA 1957, p�z. 7 oraz z 201 1970 r., OSNCP 1970, p�z. 162. <; 2. Rzeczy jako przedmioty praw rzeczowych 21 dotycz� takich instytucji, jak: przeniesienie w�asno�ci (� 15), zasiedzenie (� 17), zrzeczenie si� w�asno�ci (� 18) itp. Tylko nieruchomo�ci i prawa ich dotycz�ce podlegaj� wpisowi do ksi�g wieczystych. Niekt�re prawa rzeczowe mog� dotyczy� tylko nieruchomo�ci (u�ytkowanie wieczyste, s�u�ebno�ci, hipoteka, sp�dzielcze prawo do lokalu), niekt�re za� tylko rzeczy ruchomych (zastaw). S� te� takie, kt�re mog� mie� za przedmiot obydwie kategorie rzeczy (w�asno��, u�ytkowanie). Tak�e niekt�re stosunki prawne z zakresu zobowi�za� mog� dotyczy� tylko nieruchomo�ci (do�ywocie), niekt�re za� tylko ruchomo�ci (po�yczka). R�wnie� w prawie procesowym inne s� co do obu kategorii zasady w�a�ciwo�ci s�du, przepisy o egzekucji, itp. IV. Podzia� rzeczy na nieruchomo�ci i ruchomo�ci jest podzia�em podstawowym, ale nie jedynym. Z unormowa� zawartych zar�wno w kodeksie cywilnym, jak i w ustawach szczeg�lnych wynika, �e prawo wi��e okre�lone skutki tak�e z niekt�rymi innymi podzia�ami przeprowadzonymi wed�ug r�nych kryteri�w. Dla prawa rzeczowego znaczenie ma zw�aszcza podzia� rzeczy na rzeczy oznaczone co do to�samo�ci i co do gatunku. Pierwsze to takie, kt�re wykazuj� cechy indywidualne, drugie to takie, kt�re odpowiadaj� tylko pewnym cechom rodzajowym (zbo�e, tekstylia). Jest to podzia� subiektywny w tym sensie, �e o tym, czy okre�lona rzecz nale�y w ramach danego stosunku prawnego do rzeczy oznaczonych co do to�samo�ci, czy te� tylko co do gatunku, decyduje wola stron; np. umowa kupna roweru (rower�w) mo�e � stosownie do jej tre�ci � mie� za przedmiot jakikolwiek rower oznaczonej marki i rodzaju, a mo�e te� dotyczy� �ci�le okre�lonego egzemplarza. V. Rzecz rzadko tylko ma jednolity � oczywi�cie w sensie potocznym � sk�ad (jak np. nie zabudowany grunt, deska, kamie�, w�giel). Najcz�ciej sk�ada si� ona z r�nych element�w, kt�re po��czone trac� samodzielny byt i stanowi� jedn� ca�o��, przede wszystkim w sensie fizycznym i gospodarczym. Tak jest np. w wypadku po��czenia budynku z gruntem, cz�ci drewnianych, metalowych i plastykowych, z kt�rych skonstruowano maszyn�. Prawnym wyrazem tej ��czno�ci jest zakwalifikowanie przedmiot�w po��czonych z innymi rzeczami jako cz�ci sk�adowych, co oznacza, �e przedmioty te trac� samodzielny byt tak�e w sensie prawnym, a wi�c przestaj� by� odr�bnymi rzeczami. Stanowi o tym art. 47 k.c., kt�ry okre�la poj�cie cz�ci sk�adowej oraz okre�la jej los prawny. W my�l � 2 i 3 tego artyku�u okre�lony przedmiot 22 /. Og�lne wiadomo�ci o prawie rzeczowym staje si� cz�ci� sk�adow� rzeczy, je�eli spe�nione s� ��cznie nast�puj�ce trzy przes�anki: po pierwsze, musi on by� z rzecz� po��czony nie tylko w sensie gospodarczym, ale i fizycznym; po drugie, to po��czenie musi by� tak silne, �e od��czenie po��czonego przedmiotu spowodowa�oby zasadnicze zmiany b�d� ca�o�ci, b�d� przedmiotu od��czonego5, po trzecie, po��czenie cz�ci sk�adowej z rzecz� musi by� trwa�e, a nie dokonane tylko dla przemijaj�cego u�ytku. Wed�ug ustalonego orzecznictwa, u�ytek przemijaj�cy to nie to samo, co u�ytek kr�tkotrwa�y, lecz taki, kt�ry wed�ug zamiaru tego, kto dokonuje po��czenia, ma trwa� pewien, cho�by nawet d�ugi czas6. Np. piec piekarniczy wybudowany w wynaj�tym lokalu przez najemc� na czas trwania najmu stanowi � mimo �cis�ego powi�zania tego urz�dzenia z fundamentem i murami � odr�bn� rzecz ruchom� nale��c� do najemcy7. W drodze wyj�tku od tych zasad, urz�dzenia s�u��ce do doprowadzania lub odprowadzania wody, pary, gazu, pr�du elektrycznego oraz inne urz�dzenia podobne nie nale�� do cz�ci sk�adowych gruntu lub budynku, je�eli wchodz� w sk�ad przedsi�biorstwa lub zak�adu (art. 49 k.c.). Tak�e w drodze wyj�tku od zasady, cho� id�cego w odwrotnym � je�eli mo�na u�y� takiego okre�lenia � kierunku, za cz�� sk�adow� nieruchomo�ci uwa�a si� tak�e prawa zwi�zane z jej w�asno�ci� (art. 50 k.c.)8. Z prawnego punktu widzenia okoliczno��, �e oznaczona rzecz sta�a si� cz�ci� sk�adow�, ma takie znaczenie, �e nie mo�e by� ona odr�bnym przedmiotem w�asno�ci i innych praw rzeczowych (art. 47 � l k.c.). VI. Zasada, w my�l kt�rej cz�ci sk�adowe trac� samodzielny byt, ma szczeg�lne znaczenie w odniesieniu do nieruchomo�ci, przede wszystkim ze wzgl�du na los prawny wznoszonych na gruntach budynk�w oraz rosn�cych na gruncie ro�lin. Z tego wzgl�du zasada ta zosta�a co do 5 Ze wzgl�du na brak tej w�a�ciwo�ci nie s� z regu�y cz�ciami sk�adowymi gruntu proste gara�e, szopy, kioski. S� one rzeczami ruchomymi. Por. orz. SNz 15 II 1961 r.,OSPiKA 1962, p�z. 45. Cz�ci� sk�adow� jest natomiast dom drewniany, niezale�nie od tego, czy jest postawiony na podwalinach, czy na podmur�wce � orz. SN z 23 VII 1963 r., OSNCP 1964, p�z. 156. 6 Odmienny pogl�d wypowiedzia� T. Dybowski, kt�ry proponuje przyj�cie koncepcji �obiektywnej"; w my�l tej koncepcji o przemijaj�cym u�ytku decyduj� okoliczno�ci dost�pne dla oceny os�b trzecich (Cz�ci sk�adowe rzeczy). 7 Orz. SN z 4 XI 1963 r., OSN 1964, p�z. 209. 8 Np. s�u�ebno�ci zwi�zane z tzw. nieruchomo�ci� wladn�c� (�41, II) � por. orz. SN z 6 III 1984 r., NP 1985, nr 6, s. 91. .<' 2. Rzeczy jako przedmioty praw rzeczowych 23 nieruchomo�ci rozwini�ta w dwu przepisach, tj. w art. 48i 191 k.c.Pierwszy z nich g�osi, �e z zastrze�eniem wyj�tk�w w ustawie przewidzianych, do cz�ci sk�adowych gruntu nale�� w szczeg�lno�ci budynki i inne urz�dzenia trwale z gruntem zwi�zane, jak r�wnie� drzewa i inne ro�liny od chwili zasadzenia lub zasiania. Drugi stanowi, �e w�asno�� nieruchomo�ci rozci�ga si� na rzecz ruchom�, kt�ra zosta�a po��czona z nieruchomo�ci� w taki spos�b, �e sta�a si� jej cz�ci� sk�adow�. W przepisach tych, a zw�aszcza w art. 191, zosta�a wypowiedziana zasada superficies solo cedit, kt�ra oznacza, �e wszystko, co zosta�o z gruntem w spos�b trwa�y po��czone � w spos�b naturalny lub sztuczny � dzieli los prawny tego gruntu. Inaczej m�wi�c, zasada, o kt�rej mowa, oznacza, �e wszystko, co zosta�o na gruncie wzniesione lub zasadzone, staje si� �jako cz�� sk�adowa � w�asno�ci� w�a�ciciela gruntu, bez wzgl�du na to, kto tego dokona� (w�a�ciciel gruntu, w�a�ciciel materia��w, inna osoba) i z czyich materia��w. Zasada ta obowi�zuje przy tym bez wzgl�du na warto�� wzniesionych budowli lub innych urz�dze�, a wi�c cho�by nawet wzniesiony przez inn� osob� ani�eli w�a�ciciel gruntu budynek wielokrotnie przewy�sza� warto�� zaj�tej pod budow� dzia�ki (problem rozlicze� mi�dzy t� osob� a w�a�cicielem stanowi odr�bne zagadnienie - � 30). Zasada superficies solo cedit jest podyktowana wzgl�dami ekonomicznymi. �cis�e bowiem po��czenie budynku lub innego urz�dzenia z gruntem sprawia, �e z gospodarczego punktu widzenia trudno jest traktowa� grunt i budynek (lub inne urz�dzenie) jako odr�bne przedmioty obrotu. Zasada ta stanowi wi�c prawny wyraz pewnej konieczno�ci ekonomicznej i zarazem upraszcza stosunki w zakresie w�asno�ci gruntowej. Istniej� jednak sytuacje, w kt�rych odst�pstwo od tej zasady jest uzasadnione szczeg�lnymi wzgl�dami. Jak to ju� wynika z tego, co wy�ej powiedziano, zasada ta nie obowi�zuje wtedy, gdy cz�� sk�adowa rzeczy stanowi z mocy szczeg�lnego przepisu odr�bn� rzecz, nieruchom� lub ruchom�. Je�eli chodzi o budynki i ich cz�ci (lokale), a wi�c o odr�bne od gruntu nieruchomo�ci, wyj�tki takie zosta�y podane wy�ej. Co do drzew i ro�lin kodeks przewiduje jeden wyj�tek. Mianowicie drzewa i ro�liny mog� stanowi� odr�bne od gruntu rzeczy w wypadku, gdy zosta�y zasadzone lub zasiane przez rolnicz� sp�dzielni� produkcyjn� na u�ytkowanym przez ni� gruncie (Skarbu Pa�stwa lub nale��cym do cz�onka � art. 272 i 279 k.c.). Drzewa te stanowi� w�wczas odr�bne ruchomo�ci i stanowi� w�asno�� sp�dzielni (� 39). 24 /. Og�lne wiadomo�ci o prawie rzeczowym Zasada superficies solo cedit ma charakter normy t'un'5 cogentis, a wi�c zainteresowani (w�a�ciciel i buduj�cy) nie mog� w drodze umowy inaczej postanowi�9. VII. Od cz�ci sk�adowych rzeczy nale�y odr�ni� ich przynale�no�ci, kt�rych okre�lenie zawiera art. 51 k.c. Z jego przepis�w wynika, �e rzecz stanowi przynale�no�� innej rzeczy, je�eli spe�nione s� kumulatywnie nast�puj�ce przes�anki: a) przynale�no�ci� mo�e by� tylko rzecz ruchoma; b) musi ona by� � pomimo zwi�zku z rzecz� g��wn� � rzecz� odr�bn�; c) musi pozostawa� z rzecz� g��wn� w stosunku gospodarczego podporz�dkowania, a wi�c mie� charakter rzeczy pomocniczej; d) musi by� potrzebna do korzystania z rzeczy g��wnej zgodnie z jej przeznaczeniem; e) musi pozostawa� z rzecz� g��wn� w faktycznym zwi�zku, z tym zastrze�eniem, �e przynale�no�� nie traci swego charakteru przez przemijaj�ce pozbawienie jej tego zwi�zku (np. w wypadku oddania jej do naprawy); f) wreszcie, przynale�no�ci� jest tylko taka rzecz, kt�ra stanowi w�asno�� w�a�ciciela rzeczy g��wnej. Jako przyk�ady przynale�no�ci mo�na wymieni�: klucz jako przynale�no�� szafy, maszyn� rolnicz� jako przynale�no�� nieruchomo�ci rolnej, pokrowce na siedzenia jako przynale�no�� samochodu. Jak z powy�szego wynika, o ile w wypadku cz�ci sk�adowej chodzi o fizyczne po��czenie pewnej rzeczy z inn�, o tyle w wypadku przynale�no�ci wyst�puje tylko ��czno�� gospodarcza. Ze wzgl�du jednak na t� ��czno�� art. 52 stanowi, �e czynno�� prawna maj�ca za przedmiot rzecz g��wn� odnosi skutek tak�e wgl�dem przynale�no�ci, chyba �e co innego wynika z tre�ci czynno�ci albo z przepis�w szczeg�lnych. Norma art. 52 jest wi�c przepisem iuris dispositivi. Ma ona na celu utrzymanie �je�eli zainteresowani nie postanowi� inaczej �jedno�ci gospodarczej rzeczy przynale�nej z rzecz� g��wn�. VIII. Jedn� z form korzystania z rzeczy jest pobieranie po�ytk�w, jakie ona przynosi. Okre�lenie po�ytk�w zawieraj� art. 53 i 54 k.c. Z przepis�w tych wynika, �e kodeks odr�nia dwie kategorie po�ytk�w: po�ytki rzeczy i po�ytki prawa. Po�ytkami rzeczy s� dochody, jakie przynosi rzecz, a po�ytkami prawa dochody, jakie przynosi prawo. Po�ytki rzeczy dziel� si� z kolei na po�ytki naturalne i po�ytki cywilne. W�r�d po�ytk�w naturalnych 9 Odmiennie kwesti� t� reguluje k.c.Nap. Wed�ug art. 533 tego kodeksu zasada superficies solo cedit stanowi jedynie domniemanie, kt�re mo�na obali�. � 3. Bezwzgl�dny charakter praw rzeczowych 25 mo�na wyr�ni� dwa rodzaje: p�ody rzeczy (zbo�e, owoce, przych�wek) oraz od��czone od niej cz�ci sk�adowe, je�eli wed�ug zasad prawid�owej gospodarki stanowi� one normalny przych�d z rzeczy (glina, piasek, torf, kamie�). Dlatego nie s� po�ytkami rzeczy przychody uzyskane poza normaln� gospodark� (np. drzewa wykarczowane w zwi�zku ze zmian� przeznaczenia gruntu le�nego, drzewa wywr�cone przez huragan lub materia�y pochodz�ce ze zniszczonego budynku). Po�ytkami cywilnymi rzeczy s� dochody, jakie rzecz przynosi na podstawie stosunku prawnego, np. czynsz dzier�awny. Po�ytkami prawa s� dochody, kt�re prawo to przynosi zgodnie ze swym spo�eczno-gospodarczym przeznaczeniem, np. odsetki od wk�ad�w w PKO lub od sumy po�yczonej. Kodeks w wymienionych przepisach nie okre�la, komu przypadaj� po�ytki rzeczy, gdy� generalnie okre�li� tego niepodobna. Zale�y to od tego, czy i jakie stosunki prawne ��cz� w�a�ciciela � ze wzgl�du na przedmiot jego w�asno�ci � z osobami trzecimi. Zasad� jest, �e prawo pobierania po�ytk�w przys�uguje w�a�cicielowi (art. 140 k.c.). Mo�e jednak � na podstawie zawartego stosunku prawnego lub szczeg�lnego uregulowania � przys�ugiwa� innej osobie, np. u�ytkownikowi wieczystemu (art. 233 k.c.), u�ytkownikowi (art. 252 k.c.), dzier�awcy (art. 693 � l k.c.). Uprawnionemu do pobierania po�ytk�w przypadaj� po�ytki naturalne, kt�re zosta�y od��czone od rzeczy w czasie trwania jego uprawnienia, a po�ytki cywilne � w stosunku do czasu trwania tego uprawnienia. Je�eli uprawniony poczyni� nak�ady w celu uzyskania po�ytk�w, kt�re przypad�y innej osobie, nale�y mu si� od niej wynagrodzenie za te nak�ady; wynagrodzenie nie mo�e przenosi� warto�ci po�ytk�w (art. 55 k.c.)10. � 3. Bezwzgl�dny charakter praw rzeczowych I. Zgodnie z tradycj� wywodz�c� si� z prawa rzymskiego przyjmowano dawniej, �e r�nica mi�dzy prawami rzeczowymi a prawami obligacyjnymi polega na tym, �e pierwsze z tych praw wynikaj� ze stosunku mi�dzy cz�owiekiem a rzecz� (ius in re), drugie za� ze stosunku mi�dzy osob� uprawnion� a zobowi�zan� do �wiadczenia (ius in personom). Koncepcj� t� "' Poj�cia: �cz�ci sk�adowe", �przynale�no�ci" oraz ,,zbi�r rzeczy" pod k�tem widzenia egzekucji � patrz orz. SN z 9X111986 r., OSP 1989, nr l, p�z. l; tam�e glosa K. Korzana. 26 /. Og�lne wiadomo�ci o prawie rzeczowym odrzuca nowoczesna cywilistyka, kt�ra przyjmuje, �e ka�dy stosunek prawny jest � jako stosunek spo�eczny � stosunkiem mi�dzy lud�mi, prawa bowiem mog� przys�ugiwa� tylko osobie, a obowi�zki mog� obci��a� tak�e tylko osob�. Jako criterium divisionis przyjmuje si� natomiast � jak to ju� wy�ej zaznaczono � t� w�a�ciwo��, �e prawa rzeczowe nale�� do kategorii praw bezwzgl�dnych, natomiast prawa obligacyjne s� prawami wzgl�dnymi. R�nica wi�c mi�dzy tymi dwoma kategoriami praw polega na tym, �e o ile prawa obligacyjne s� skuteczne tylko mi�dzy stronami danego stosunku prawnego (inter partes), a wi�c tylko wzgl�dem okre�lonych os�b, o tyle prawa rzeczowe wywieraj� w zasadzie skutek wzgl�dem wszystkich podmiot�w podlegaj�cych danemu prawodawstwu (erga om-nes). Z praw obligacyjnych wynikaj� uprawnienia i obowi�zki mi�dzy stronami, z praw rzeczowych za� wynika obowi�zek powszechny nie-czynienia czegokolwiek, co godzi�oby w ich tre��. Ka�dy wi�c ma obowi�zek powstrzymania si� od takich czyn�w, kt�re by stanowi�y ingerencj� w sfer� prawa rzeczowo uprawnionego. Konsekwencj� takiego ukszta�owania obydwu kategorii praw jest to, �e ochrona przed naruszeniem prawa obligacyjnego przys�uguje tylko wzgl�dem drugiej strony stosunku prawnego (actio in personom), w wypadku za� naruszenia prawa rzeczowego ochrona jest skuteczna wzgl�dem ka�dego, kto takie prawo narusza (actio in rem). Jednak�e zgodnie z przewa�aj�cym pogl�dem doktryny tak�e roszczenie wynikaj�ce z naruszenia prawa rzeczowego ma, tak jak ka�de inne roszczenie, charakter wzgl�dny, jest bowiem skuteczne � inaczej ani�eli samo prawo, z kt�rego wyp�ywa � tylko przeciwko okre�lonej osobie". Powy�sze r�nice zilustruj� nast�puj�ce dwa przyk�ady: Przyk�ad I: Dwie osoby: �A" i �B" korzystaj� w spos�b podobny z dwu dzia�ek rolnych, jednak�e �A" czyni to jako u�ytkownik, a wi�c jako osoba, kt�rej przys�uguj� prawo rzeczowe. �B" za� jako dzier�awca, a wi�c na podstawie stosunku obligacyjnego. Podczas ich nieobecno�ci dziatki te zaj�a samowolnie osoba trzecia � �C". �A" mo�e w tej sytuacji, jako rzeczowo uprawniony, skierowa� roszczenie o wydanie dzia�ki bezpo�rednio przeciwko �C", natomiast �B", kt�rego prawo jest skuteczne tylko wzgl�dem wy dzier�awi aj�cego, nie mo�e wyst�pi� z takim ��daniem przeciwko intruzowi. Mo�e tylko ��da� od wydzier�awiaj�cego, jako drugiej strony stosunku, aby ten usun�� intruza. Od ochrony prawa w przedstawionych sytuacjach, nale�y odr�ni� ochron� posiadania; p. rozdz. XVII. Przyk�ad II: �A" i �B" udzielili po�yczki osobie �C", kt�ra jest w�a�cicielem nieruchomo�ci, z tym zastrze�eniem, �e tylko �A" zabezpieczy� w umowie z d�u�nikiem swoj� wierzytel- J. Gwiazdomorski: Podstawowe problemy przedawnienia, NP 1955, nr l, s. 9. � 3. Bezwzgl�dny charakter praw rzeczowych 27 no�� przez ustanowienie na jego nieruchomo�ci hipoteki. Przed terminem p�atno�ci obydwu po�yczek �C" przeni�s� w�asno�� swojej nieruchomo�ci na �D". Pomimo przej�cia w�asno�ci obci��onej nieruchomo�ci na inn� osob�, �A" mo�e zaspokoi� si� z nieruchomo�ci, gdy� jego prawo, wynikaj�ce ze stosunku hipoteki, jest skuteczne, jako prawo rzeczowe, przeciwko ka�demu aktualnemu w�a�cicielowi nieruchomo�ci. Natomiast �B", maj�c tylko prawo obligacyjne (ze stosunku po�yczki), mo�e ��da� zaspokojenia swojej wierzytelno�ci tylko od drugiej strony tego stosunku, tj. od �C", i zaspokoi� si� tylko z pozosta�ego jej maj�tku. U. Ukszta�towanie praw rzeczowych jako praw bezwzgl�dnych podyktowane jest r�nymi przyczynami. Co do niekt�rych praw wynika to z konieczno�ci e k on om i� zne j. Dotyczy to przede wszystkim prawa w�asno�ci, w�asno�� bowiem mo�e ze wzgl�du na sw� funkcj� istnie� tylko jako prawo skuteczne erga omnes. W przeciwnym razie by�aby pozbawiona ochrony, a tym samym korzystanie z niej by�oby iluzoryczne. Bezwzgl�dny charakter nale�y dalej do istoty tych praw rzeczowych, kt�re s�u�� zabezpieczeniu wierzytelno�ci (zastaw, hipoteka), bez skuteczno�ci bowiem wzgl�dem os�b trzecich prawa te pozbawione by�yby jakiegokolwiek znaczenia, gdy� nie dawa�yby uprawnionemu nic wi�cej ani�eli sama wierzytelno��. Bezwzgl�dny charakter innych praw rzeczowych jest podyktowany wzgl�dami celowo�ci. Chodzi mianowicie o to, �e pewnym prawom ustawodawca chce � ze wzgl�du na ich spo�eczne znaczenie � zapewni� szersz�, skuteczn� erga omnes, ochron�. Czy te wzgl�dy celowo�ci co do okre�lonego prawa wyst�puj�, zale�y od aktualnych stosunk�w i zwi�zanych z nimi pogl�d�w ustawodawcy. Dlatego lista praw rzeczowych nie jest niezmienna. Przyk�adowo mo�na wskaza�, �e u nas szeroko by� dyskutowany � zw�aszcza w okresie prac nad projektem kodeksu cywilnego � problem, czy nie nale�a�oby nada� rzeczowego charakteru prawu najmu lokali, a to ze wzgl�du na wyj�tkowe znaczenie tego prawa dla szerokich rzesz ludno�ci. Ostatecznie ustawodawca sugestii tej nie zaakceptowa�, uwzgl�dni� j� jednak na tyle, �e nakaza� do ochrony prawa najemcy lokalu stosowa� odpowiednio przepisy o ochronie w�asno�ci (art. 690 k.c.)12. Jak z powy�szego wynika, o tym, czy dane prawo ma by� zaliczone do kategorii praw rzeczowych, decyduje nie wola stron, lecz ustawodawca. Zainteresowani mog� jedynie wybiera� mi�dzy formami prawnorzeczowy-mi a obligacyjnymi (np. mi�dzy u�ytkowaniem