JULIUSZ S�OWACKI FANTAZY (NOWA DE JANIRA) [DRAMAT W PI�CIU AKTACH] Tower Press 2000 Copyright by Tower Press, Gda�sk 2000 [O S O B Y: HRABIA RESPEKT, by�y marsza�ek powiatowy HRABINA RESPEKTOWA, jego �ona DI ANN A ich c�rki STELLA HRABIA FANTAZY DAFNICKI RZECZNICKI, marsza�ek powiatowy, jego przyjaciel HRABINA IDALIA KSI�DZ LOGA, kapelan WO�DEMAR HAWRY�OWICZ, rodem Czerkies, stary major rosyjski JAN, zes�any na Sybir w so�daty KAJETAN, kamerdyner hr. Respekt�w HELENKA, pokojowa Idalii LOKAJ Idalii KA�MUK, s�uga majora Rzecz dzieje si� na Podolu, oko�o r. 1841 - w trzech pierwszych aktach w domu hr. Respekt�w, w obu ostatnich - w maj�tno�ci hr. Idalii.] AKT PIERWSZY [SCENA I] [Salon hr. Respekt�w.] [FANTAZY i RZECZNICKI, p�niej HR. RESPEKT] [FANTAZY] Widzia�e� wasan, jakie w przedpokoju Hamadryjady, Laokonty, Psylle W ojca Adama przenaj�wi�tszym stroju Stoj� z lokajstwem w zgodzie... A nie tyle Lokaj�w... ile pos�g�w... a wszyscy Postaci wi�kszej ni�li chce natura. Bo ci lokaje s� sufit�w bliscy G�owami, a ich olbrzymia struktura Herkulesowe przypomina cz�onki. S�dz� wi�c, �e i panny... dzi� znajdziemy Jako dryjady albo amazonki Nadludzkie... �lepy wi�c b�d� lub niemy, A ty rozs�dny... patrz za mnie - i gadaj; Co cz�owieczego znajdziesz pod bosko�ci� Kszta�tu... wydob�d�... ojca wyspowiadaj Z politycznego sumienia, z jejmo�ci� Wejd� w jak najbli�sze stosunki, a� ci si� Przyzna, pod jakie jarzmo zegnie zi�cia -S�owem, jak gdyby� zjecha� na komisj�, Gadaj - r�b - i patrz... a ja za dzieci�cia Ujd� i dam si� wszystkim za nos wodzi�. [RZECZNICKI] Lecz ciebie znaj�... [FANTAZY] Co�? �e kilka list�w, Kt�re w gor�czce mo�na by�o sp�odzi�, Przepisa� nawet przez p�atnych kopist�w, Samemu nawet pisa� nie umiej�c, �e kilka list�w, kt�re na Podolu Panny czyta�y wyuczone mdlej�c... I krzycz�c: �Ach! ten list na Kapitolu By� napisany... a ten z Wezuwiusza Lecia� jak go��b a� na Ukrain�!" �e wykrzykniki te: �Ach, co za dusza! Ach, co za d�ugie o [.............J"1 Brzmia�y tu stokro� razy... to ja, hrabia Fantazjusz, g�upim by�... ju� nie mam prawa? A c� to, powiedz, jest opinia babia? Czy to szacunku godna rzecz?... czy strawa, Na kt�rej serce tyje?... czy poduszka, Na kt�rej g�owa le�y? M�j Rzecznicki, Ty m�j swat... ty m�j - raczej moja dru�ka, Bo si� jak panna sp�oni�, w jezuicki Talerz wlepiwszy me panie�skie wzroki; Ty mnie zachwalaj... wyno� pod lazury, Nad Wezuwiusze, nad Alpy, ob�oki! M�w, �em napisa� poemat... ponury 0 czterech wiatrach... z�o� mi� jak barana, A mnie pozw�l si� troszeczk� zagapi� 1 z siebie lakier byro�ski szatana Zrzuci�... [RZECZNICKI] Fantazy! mo�esz si� poszkapi� I �le wyj��... [FANTAZY] Jak to?... [RZECZNICKI] Pierwsze z�e wra�enie Trudno si� �ciera... [FANTAZY] Nie dbaj, nie dbaj o to!... Je�li zakocham si� - to si� odmieni�; Je�li nie... Hrabia Respekt... W tym miejscu brzeg karty r�kopisu by� uszkodzony ju� za czas�w pierwszego wydawcy, A. Ma�eckiego. [SCENA II] [CI� SAMI i HR RESPEKT] [HR. RESPEKT] Jak to? - co to? Sami? - nikogo na wasze przyj�cie?... Sami?... Przepraszam was za moje baby - Przynajmniej tu was... [RZECZNICKI] [na stronie do Fantazego] Nie chod� mi po pi�cie! [HR. RESPEKT] Przynajmniej tu was moje g��wne sztaby Przedpok�j owe... [FANTAZY] [do Rzecznickiego] Rekomenduj �e mi�!... [RZECZNICKI] Hrabia Fantazy... m�j przyjaciel... [HR. RESPEKT] Mi�y B�dzie mi w domu go��... ziemia o ziemi� Nasze dwa dwory... a bogdajby by�y Serce o serce... nasze dwa... stosunki!... Lecz gdzie� to moja �ona... i figlarne C�rki? - gdzie moje kobiety?... Korunki M�wi�... czy jakie gdzie romanse czarne Gryz� po k�tach i ��� w sobie p�odz�? [do lokaja] Kajetan... go�ci zaanonsuj paniom! -Ha... ot� przecie i s�- ot� wchodz�. [SCENA III] [Wchodz� HRABINA RESPEKTOWA, DIANNA i STELLA.J [HR. RESPEKT] Hrabia Dafnicki. [HRABINA] Pana opisaniom Rzymu winni�my bardzo mi�e chwile! Znamy go dobrze... taki ogie� w pi�rze I tyle serca, entuzjazmu tyle! Ach! listy pana... to s� na marmurze Pisane law�... Czy prawda, Dyjanno? Te dwie fontanny, co przed Watykanem Jak duchy - t�cz� opasane rann�, Ten krzy� drewniany w Cyrku - ach! my z panem Dawno si� znamy... dawno... [FANTAZY] To by� mo�e, �e�my si� znali przed �mierci�... [HRABINA] S�ysza�am, �e pan jest mistyk... teraz si� za�o��, �e pan jest mistyk... Ach! jak ja si� ba�am, �e pana znajd� mistycznym... [HR. RESPEKT] Marianno, Nie zaczynaj�e zaraz z go�ciem k��tni! Prosz� was za mn�... prosz�... Ty, Dyjanno, Zagrasz nam... A was ostrzegam, �e smutni Ludzie s� w moim sercu podejrzani O brak szczero�ci... [Wychodz� wszyscy opr�cz hrabiny.] [SCENA IV] [HRABINA, KAJETAN] [HRABINA] Kajetanie! [LOKAJ KAJETAN wchodzi.] [KAJETAN] Pani, Co pani ka�e?... [HRABINA] Ka� zap�dzi� trzody Na ma�� ��k� w ogrodzie!... Niech stary Anton zapu�ci swoj� sie� do wody I sam pod wierzb� si�dzie - obok pary Ch�opi�t plot�cych koszyki -jak w Tassie. Opodal �e�c�w postawi� gromad� I niech �piewaj�. Anna niechaj pasie Kozy na ska�ach. - Ach! pu�ci� kaskad�! Pami�taj pu�ci� kaskad� wieczorem, Wprz�d nim wstaniemy od sto�u... Ach, jeszcze Powiedz Dubynie, niech stanie za dworem I pie�� Padury �piewa!... [KAJETAN] Ale deszcze Popsu�y rur� w kaskadzie... [HRABINA] Nowina! No, to nie puszcza� wody... [KAJETAN] Ale, pani... [HRABINA] Ale - co ale? [KAJETAN] Ale dzi� Dubyna Pojecha� kupi� cukru i araku DoBerdyczowa... [HRABINA] No, to si� bez dumy Obejdzie... ale pomnij o rybaku, Trzodach... i... [KAJETAN] Suma do sumy Rybak i trzody... [HRABINA] I ma�e ch�opi�ta, Kt�re koszyki plot�... [KAJETAN] I koszyki. [HRABINA] I �e�ce... [KAJETAN] Ale pszenica po��ta!... [HRABINA] M�j Kajetanie, r�b, co chcesz... Ten dziki Ogr�d angielski... to k�opot prawdziwy! [KAJETAN] Zawsze czego� w nim brak: to si� altana Z�amie, to [z] wzg�rza krzy� umy�lnie krzywy Zwali... o ma�o co nie zabi� pana. Ach, jaka, jaka z tym ogrodem biada! [KAJETAN wychodzi] [HRABINA] Stelko! 10 [SCENA V] [HRABINA, STELLA, p�niej KAJETAN] [STELLA] [za scen�] Co?-[HRABINA] Stelko, chod� tutaj! [STELLA] [wchodzi] Co, mamo? [HRABINA] Czy pan Fantazy ju� z Dyjank� gada? [STELLA] Nie... [HRABINA] Zostaw, Stelko, j� w salonie sam�, A ty id� dziadka odwied�... potem bia�o Ubierz si� ca�a... i wiesz tam... nad stawem, Pod brzoz� nasz� p�aczk� sta�... pod ska�� I wab �ab�dzie - bo my niezabawem Wyjdziemy z go��mi pod d�b Wernyhory Pi� kaw�. [STELLA] Dobrze, mamo - ale potem Pozwolisz mi p�j�� z Hank� na nieszpory? [HRABINA] Dobrze... Lecz co� to widz�? - Ach, pod p�otem Kibitka jaka� i konne Baszkiry. 11 [do wchodz�cego KAJETANA] Co to?... [KAJETAN] Oficer moskiewski, gwardzista... [HRABINA] Pro�!... Ach! dr�� ca�a... Nie wiesz, czy kwatyry ��da? [KAJETAN] Nic nie wiem... [HRABINA] Pro�!... Matko przeczysta! Je�li to jaki feldjegier... Dr�� ca�a... Id� - ostrze� ojca, Stelko! [Stella wybiega.] [SCENA VI] [HRABINA, MAJOR] [HRABINA] [do wchodz�cego MAJORA] Witam pana... Kog� mam honor?... [MAJOR] Pani nie pozna�a? [HRABINA] Ach! Pan Wo�demar!... Ach! co� za kochana SiurpryzaL. M�u!... Steluniu! Dyjanko! Wbiegaj� [wo�ani, a za nimi FANTAZY i RZECZNICKI.] 12 [SCENA VII] [HR RESPEKT, HRABINA z c�rkami, MAJOR, FANTAZY, RZECZNICKL] [HR. RESPEKT] Co to jest? [HRABINA] Patrzcie... nasza dawny znajomy! [HR. RESPEKT] Ach Major! - Przyj��e go pe�n� szklank�! Iluminowa�e m�j dach poziomy! Cukrem wysypa� srebrnym m�j dziedziniec I zamieni� mu w Sybir! - M�j ty drogi! [�ciska go.] Teraz�e widzisz... ot ja, Ukrainiec, Ju� nie tw�j wi�zie�... ju� tobie bez trwogi Patrz� za mundur... czy ze� nie wyziera Jaki r�g bia�y carskiego ukazu... Panowie... w r�kach tego oficera By� m�j los... a on, m�wi�, ani razu Nie da� mi uczu� niewoli... i owszem - Gdym z �on�, z dzie�mi w pobli�u Tobolska Siedzia� zas�any tam... jakoby w zdrowszem Dla mnie powietrzu, aby d�uma polska Nie zarazi�a mi sk�ry... bo wiecie, �em takiej rz�du pieczo�owito�ci O moje zdrowie... jako tu w powiecie Pierwszy urz�dnik, dozna�... on, lito�ci Pe�ny, widz�c mi� z c�rkami i z �on� W ma�ej wioszczynie... w dziurawej stodole, By� nam pomoc� wtenczas i obron� Tak, �e nas wszystkie sybirskie Eole Nie rozdmucha�y... [MAJOR] Szcz�sny, �e�cie w zdrowiu. [HRABINA] A jak si� ma pop Osip? 13 [MAJOR] Pjany z dusz�... [STELLA] A moje gile czerwone?... [MAJOR] W pustkowiu �wiszcz� po drzewach i w r�e si� pusz�, Smutne, �e nie ma panny na Sybirze. [STELLA] A oswojone szczygie�ki?... [MAJOR] Jak w raju Ukaznaczeja... [DIANNA] A trzy polskie krzy�e?... [MAJOR] Stoj�... [HRABINA] A pani Potopof? [MAJOR] Przy czaj u W zielonej sukni... [HRABINA] I zawsze w zielonej? [MAJOR] I w kokoszniku. [STELLA] 14 Z kt�rego ja chcia�am Zrobi� gniazdeczko suczce oszczenionej. Ach, jak tam zimno by� musi! - Zadr�a�am My�l�c, jak zimno tam pani Potopof! Dyjanko, a nasz? [DIANNA] Kto nasz?... [STELLA] Kto?... Nasz... drogi, Nasz biedny pan Jan... co na czele ch�op�w Z kos� wzi�ty by�... On taki ubogi, A taki dobry... aresztant... i taki Pi�kny jak Micha� Anio� na obrazie... [MAJOR] Ten wasz przyjaciel da� nam si� we znaki: Buntowa� nam lud... a dzi� na Kaukazie Bije si�, w proste pos�any so�daty. [STELLA] Patrzaj, Dyjanko!... [HRABINA] Do��, SteluniuL. Prowad� Pana majora do polskiej herbaty, Kt�r� przyrzek�a� jego ucz�stowa� Zakwas sybirski... [Wchodz� wszyscy opr�cz Fantazego i Rzecznickiego.J [SCENA VIII] [HR FANTAZY, RZECZNICKI] [FANTAZY] O nas zapomnieli... 15 [RZECZNICKI] Gniewasz si�?... [FANTAZY] O! nie. [RZECZNICKI] Lecz troch� zazdro�cisz. [FANTAZY] Czego? [RZECZNICKI] Dyjanny spojrze� - i �ez Stelli. [FANTAZY] Jeszcze nie kocham... [RZECZNICKI] Ale ju� si� z�o�cisz. [FANTAZY] Wcale nie... Ale powiedz mi, Rzecznicki, Kto to jest - �w to pan Jan - wzi�ty z kos�? [RZECZNICKI] Jaki� kosynier... [FANTAZY] Jeste� jakdelfi cki Pos�g... Wyrocznie twoje prosto nios� W sam cel i samo serce prawdy. - Ale Rad bym dowiedzie� si�... jaki to smutny Upi�r nad srebrne gdzie� sybirskie fale Pier� pokazuje i �a�cuch okrutny Wstrz�sa... i w panien tych ludnej pami�ci Staje... z ranion� piersi� - i z brylantem Tej �zy, co mu si� w oczach mglistych kr�ci, Pr�no roniona... Z takim aresztantem 16 Adonis nie m�g�by walczy� o mi�o�� Szlachetnej Polki... [RZECZNICKI] Przecudna tyrada... Periody d�ugie... [FANTAZY] Ta dawna za�y�o�� Sybirska... chmura ta b��kitnoblada Szronu z�otego, kt�ra go obwiewa, Te pod nim jary pe�ne wilczych ko�ci, Te nad nim czarne sosny... straszne drzewa I to nieszcz�cie czarne... [RZECZNICKI] I w czarno�ci Kominie... bia�� napisane kred� Imi�Dyjanny... [FANTAZY] Przekl�ty cz�owieku, Kt�remu jeszcze dzi� �wi�tynie w Knido Dostarcz� wody kastalski ej!... O, �wieku Z byronowego krzy�a! O, baranie, 0 kt�rym niegdy� w mistycznym widzeniu �ni� Sanczo Pansa... w niebie niespodzianie Ujrzawszy byd�o!... O, ty, co w p�omieniu Wiekowym g�upstwa jeste� salamandr� 1 w ogniu b�d�c tyjesz... O, Rzecznicki! [RZECZNICKI] O, nieszcz�liwy wieszczu! [FANTAZY] O! Kassandro Przedkontraktowa! [RZECZNICKI] O! ty, potrzebni cki Zdrowego sensu!... 17 [FANTAZY] O, ty, sekaturo! Patrz - poszli wszyscy na ogr�d... a o nas Ani kto wspomnia�... [RZECZNICKI] Bo ty jeste� pi�ro, Kt�re sonety pisze... et andronas Scribit... i bawisz ludzi, gdy si� nudz�, A nudzisz, gdy si� bawi�... [FANTAZY] To by� mo�e... [RZECZNICKI] Aby� si� widzia� sam, we� g�ow� cudz� I w�� na sw�j kark... [FANTAZY] A moj� po�o�� Na twoim?... [RZECZNICKI] W karty przegraj... twoj� g�ow�, Je�li na stawk� szulery pozwol� Stawi� wiatr, a nie pieni�dze gotowe... Lecz pierwej z�ap j� tak jak wr�bla sol� Na ogon, bo ci z r�k samych wyleci... [FANTAZY] Prawd� ty m�wisz... Same jakie� �wiat�a Chodz� po mojej g�owie jaku dzieci, Zielonojasne, czerwone -jak na t�a Z�ote... rzucone przez Wenecjanina �wi�tych postacie... r�ne jakie� tony, Z kt�rych ton ka�dy mi co� przypomina Smutnego, a ma niewyt�umaczony Urok dla ducha. - W powietrzu mi dzwoni� R�ne pami�tki miejsc... ko�o mnie chodz�, Ka�da ze sw�j � twarz� - sw�j � woni�, Zmieniona w nimf� - w posta�... Ach! jak szkodz� Uczuciom... my�li nadto rozwini�te! Zda si�, upiory... pi�kniejsze, �e m�tne - 18 Zdaje si�, kwiaty sm�tni ej sze - �e �ci�te - Zda si�, �e b�stwa krwi� nie namij�tne, Ale grzej�ce s�oneczno�ci� lica, W wie�cach, w kameliach z gwiazd, kt�rych kolory Niepewne jako p�t�cze ksi�yca Srebrzej�. My�li me -ju� p�upiory, A jeszcze my�li... [RZECZNICKI] B�d� zdr�w, ba�agu�o, Kt�ry handlujesz ko�mi Apollina! [FANTAZY] St�j! [RZECZNICKI] A co? [FANTAZY] Serce moje co� uczu�o. [RZECZNICKI] Fenomen!... [FANTAZY] S�uchaj... ta w czerni dziewczyna, Ta wybielona wiatrem na Sybirze Dyjanna, kt�ra czarnymi oczyma Widzi tam jakie� mogi�y i krzy�e, S�yszy tam jakie� �a�cuchy... i trzyma R�ce na piersiach jak pos�g s�uchania I b�lu... s�uchaj... ta... Dyjanna dumna, Co pod piorunem tu zatradowania, Pod ruinami gmachu jak kolumna Ostatnia trzyma wysoko swe czo�o, Ta - kt�ra... patrz�c na matki aktorstwo I na twarz ojca - zblad�a a weso�� Dla ludzi... czuje ca�e gladiatorstwo N�dzy domowej, ze �wiatem walcz�cej, Ona, co na mnie jako narzeczona Patrze� tu musi, a w duszy gor�cej Czuje, �e b�dzie maj�tkiem kupiona, A cierpliwo�ci� wyp�aci� si� musi -Ta panna... Czuj�, �e to pod�o�� we mnie! 19 Ale mnie jaki� szatan wn�trzny kusi Pope�ni� tak� pod�o�� i nikczemnie Kupi� j�... z�otych polskich p� milionem! [RZECZNICKI] Rzecz u�o�ona?... [FANTAZY] Tak, lecz jakim tonem M�wi� z ni�? [RZECZNICKI] Tonem kupca trzeciej gildy. [Wchodzi STELLA.] [SCENA IX] [STELLA, FANTAZY, RZECZNICKI] [STELLA] Mama przysy�a mi� - zaprosi� pan�w Pod d�b... na ma�� wysepk� Matyldy... [FANTAZY] Z romansu Cottin... [STELLA] Bo do trzech kurhan�w P�jdziemy potem na spacer. [FANTAZY] Cudownie!... [Fantazy i Rzecznicki] wychodz�. 20 [SCENA X] [STELLA] [sama] Smutni dzi� wszyscy... Dyjanka - tak blada Jakby op�atek... wzdryga si� gwa�townie I dr�y jak w febrze... i z n�g, zda si�, pada... Papa... nie m�wi anegdot... a mama, Kiedy spojrza�am na ni�... tom si� zl�k�a! Taka przy oczach szafirowa plama I taka wielka �za w jej oczach p�k�a, I taka twarz si� wydaje stroskana!... Ach! jaki� Baszkir... Baszkir... ach! w drzwi wpada Baszkir... [Wbiega do pokoju JAN.] [SCENA XI] [STELLA, JAN] [STELLA] Czego pan chce?... Ach! prosz� pana, Ja jestem sama... [JAN] Stelka mi nierada? [STELLA] Ach! pan Jan!... [JAN] Cyt! -cyt!... [STELLA] Ach! pan Jan przebrany! 21 [JAN] Moja Steluniu, cicho!... Jak uros�a! Jaki z niej kwiatek bia�y i r�any! [STELLA] Pu�� mi� - a�ebym Dyjance donios�a, �e jeste� blisko... [JAN] Mojadobrodziko, M�j anio�eczku... o tym ani s�owa! Pami�taj, �e mnie prosi�a� na mleko I mi�d z pasieki twojej... jak kr�lowa Rusa�ek... kwiat�w podolskich caryna. B�d��e mi teraz - wiern� - i zakl�t� Jak czar... bo dla mnie ta cala kraina Musi by� tylko snem... i wizj� �wi�t�, Na kt�r� musz� patrze� tak jak we �nie -Z u�miechem, ale w milczeniu... O! biada Tym, co stracili ojczyzn�!... [STELLA] Bole�nie Gadasz... i s�ysz�, jak za ciebie gada G�uchy sybirski wiatr, co tak okropnie Wy�... w szyby bij�c brz�cz�ce... [JAN] Milutka! Prosz� ci�... teraz post�puj roztropnie Widz�c mi� tutaj... jedna bowiem kr�tka Rado�� mog�aby mnie... i dom wasz ca�y Str�ci� w nieszcz�cie... [STELLA] Pan zawsze w niewoli? [JAN] Zawsze... 22 [STELLA] I wraca zn�w na Sybir bia�y? [JAN] Wracam... [STELLA] I pan mi m�wi� nie pozwoli, �e pan przyjecha�? [JAN] Zgubi�aby� obu, Mnie i majora... [STELLA] Co� mam robi�?... [JAN] Oto... Ja, Stello, szukam jakiego sposobu, Abym Dyjannie t� obr�czk� z�ot�, Zgubion�... dawno w �niegu... dzi� wieczorem Odda�... O wschodzie s�o�ca wyje�d�amy. [STELLA] Jak�e to zrobi�? Ach... oto za dworem Jest staw i ��dka, kt�r� my p�ywamy Czasami same nawet tylko panny Na drug� stron�... do �adnej pasieki... Lasek nale�y ca�y do Dyjanny; Lecz teraz... jak nam tutaj mnichy Greki Wzi�li ko�ci�ek i parafi�, w dworku Pasiecznym mieszka nasz ksi�dz... ojciec Loga. Ot�... w tym, jak dzi� zwiemy go, klasztorku Cz�sto z Dyjank� prosi�y�my Boga Za ciebie... biedny panie Janie... cz�sto Wieczorem... kiedy w ��kach derkacz krzyczy, A staw nakryty mg�� srebrn� i g�st�, Pe�ny r�owych smug, a g�os s�owiczy Po czarnym lasku girlandami spada Z d�b�w a� na staw... i za stawem j�czy, Cz�sto Dyjanka ksi�dzu Lodz� gada O tobie... o tej �nie�no-z�otej t�czy, 23 Kt�ra �wieci�a, gdy�cie wy Cyganki Na Sybirze si� o wasz los pytali. - Nie wiem, czy r�wnie ty nas, dwie wygnanki, Pami�ta�... Jak ty westchn��e�!... Co� dalej?... Co� ja m�wi�am? - Ha! - wi�c do tej chaty, Je�li chcesz, siostr� moj� zaprowadz�. [JAN] Ale nic nie m�w! [STELLA] Nic. [JAN] Ptaszku skrzydlaty! Zawsze, jak widz�, masz rusa�ki w�adz� Nad twoj� siostr�. [STELLA] O! zawsze mnie s�ucha. [JAN] Wi�c dobrze, b�d� wieczorem w pasiece. [Wychodzi.] [STELLA] Powiem Dyjance, �e zobaczy ducha, Ducha zobaczy! - Ach! zaraz polec� I powiem Diani, �e ducha zobaczy. [Wchodzi HRABINA IDALIA.J 24 [SCENA XII] [STELLA i HRABINA IDALIA] [IDALIA] Stelko! [STELLA] Ach! pani hrabina... [IDALIA] Gdzie mama?... [STELLA] Niech pani chwil� tu zaczeka� raczy! Pobiegn�... powiem... [IDALIA] St�j! -ja p�jd� sama -Powiedz mi... [STELLA] Pani jeste� ca�a dr��ca. [IDALIA] To nic - bije mi serce -jestem chora, Z podr�y jestem... z wielkiego gor�ca... Pr�dko jecha�am - pomimo doktora Rad... mimo... w�asne stokrotne zakazy! [na stronie] O! nieszcz�liwa ja!... ach, i szalona! [g�o�no] Czy s� tu go�cie?... [STELLA] Jest hrabia Fantazy Z panem Rzecznickim... 25 [IDALIA] Czy niepostrze�ona Mog�abym... powiedz... podej�� tam, gdzie oni S� teraz wszyscy ? [STELLA] Wszyscy s� nad wod�. [IDALIA] Czy mi� tam jaka aleja zas�oni? Powiedz!... czy jakie tam drzewa dowiod� A� do nich - blisko... abym niewidziana Mog�a... da� jaki znak twej mamie?... - Stello! Patrzaj ty, jak dr�� pode mn� kolana, Jak moje oczy... [do siebie] Ach! piorunem strzel� Na czo�o tego zmiennika - sztyletem Przebij � serce j ego!... [STELLA] Chod�my, pani! Staniemy za drzew klombowych bukietem W klombach georgin... [IDALIA] [do siebie] Ach, z kwiat�w otch�ani Wyjd�... jak mara ogirlandowana Georginami jak t�cz� gwiazd r�nych. [STELLA] Zdziwi si� mama, �e tak niespodziana Wizyta pani - tylu dzi� podr�nych! [Wychodz�.] 26 [SCENA XIII] [Pod d�bem w ogrodzie.] [HRABIA i HRABINA RESPEKTOWIE, DIANNA, MAJOR, FANTAZY i RZECZNICKI] [DIANNA] Pan major herbaty? [MAJOR] Dawno ja takie widzia� jasne kwiaty I takie drzewa... [HRABINA] Bez kultury rosn�... [MAJOR] Wasz kraj ogrodem zdaje si� i wiosn� Temu, kto stoi w �niegach garnizonem. Nie dziw, �e t�skno wam do waszej ziemi, �e wy wzdychali za ni� pe�nym �onem. Ja to czu� dobrze... [DIANNA] [do Fantazego pogr��onego w zamy�leniu] Z uszkami z�otemi Ta fili�anka grotes�ue si� nale�y Panu hrabiemu... panie hrabio - prosz�... [RZECZNICKI] Fantazy! [FANTAZY] Niechaj piorun mi� uderzy!... Chocia� amulet koralowy nosz� Od z�ego oka... s�ysza�em za sob� Szelest... i znany krok... czy�cowej duszy... [HRABINA] Ta dusza mi�� by� musi osob�, �e tak w hrabiego sercu wszystko g�uszy I tak daleko od nas odprowadza My�li... i w tak� nieprzytomno�� wtr�ca... 27 [FANTAZY] Przepraszam pani�... to mi nie przeszkadza By� tu... jak �wiat�o bladego miesi�ca Nie szkodzi lampom... [HRABINA] Wi�c pan hrabia z nami? [FANTAZY] Dusz� i cia�em - sercem i oczyma... [HRABINA] I nie zosta�o nic teraz z duchami? [FANTAZY] Ani j ednego w�osa... [DIANNA] [podaj�c fili�ank� zamy�lonemu Fantazemu] Czy pan trzyma? Niech�e pan trzyma!... Ach!... Pan puszcza z r�ki! [Fili�anka pada i t�ucze si�.] [HRABINA] To nic... Dyjanko, nalej panu drug�!... [FANTAZY] Na Chrystusowe si� zaklinam m�ki, �e nieumy�lnie! - Jestem pani s�ug� Naj pokorni ej szym... przepraszam j� za to; Ale w tej chwili... gdyby� by�a pani W oczy mi wla�a gor�c� herbat�, By�bym nie poczu�... [na stronie] Sami tu szatani Graj� komedi� ze mn�... najsmutniejsz�. 28 [HRABINA] Dyjanko - nalej �e panu hrabiemu, Lecz patrz... herbat� mu daj jak najl�ejsz�, Daj cie� herbaty. [FANTAZY] Cie� jej? - a to czemu? [HRABINA] Szanuj� pana nerwy... [Wida� za plecami Fantazego stoj�c� w�r�d zaro�li IDALI�.J Cojawidz�L. [K�ania si� g�ow�.] [FANTAZY] Co to jest?... Komu� uk�on ten, hrabino? [HRABINA] Nic... Stella widz�c na jednej �odydze Kwiat rzadki... za t� w gwiazdach georgin�-Gestem pyta�a... czy zerwa� pozwol�, A jam jej na to odk�oni�a g�ow�... Dawno pan z Rzymu przyby� na Podole? [FANTAZY] P� roku. [HRABINA] Kt� tam z naszych?... [FANTAZY] Daj� s�owo, �e opr�cz kilku wielkich dziwol�g�w Suchych, co jeden za drugim si� wlek� Powysychani na kszta�t wodoci�g�w I wydaj� si� ruinom opiek� Jak mech i chwasty - nie ma w ca�ym Rzymie, Kogo bym wspomnia�... 29 [HRABINA] Przecie� dla nas, sielan, Wszystko ciekawe. [FANTAZY] Przy ruinach drzymie Jeden katolik... Polak i szambelan Cesarskiej mo�ci... Wielki filharmonik, Rogaty z�ot� lir� Apollina, �piewa, ale tak jak Egerii ponik Mrucz�c - niteczka g�osu tylko sina Z ust mu wyp�ywa - m�yn�w nie obr�ci, A jednak ciurka wci�� w�osk� rulad�. Milczenia anio� w nim siedzi i nuci; Pitagor z ca�� swych uczni gromad� Milcz�c� siedzi w nim - i rzec by mo�na, �e swojej szkolnej zasady nie �amie. [HRABINA] Kt� wi�cej?... [FANTAZY] Jedna hrabina pobo�na, Kt�rej spadaj� loki a� na rami�, A w ka�dym w�osa pier�cieniu ukryty Albo kanonik, albo monsignore... [HRABINA] Dewotka... Jakie� s� wi�cej kobiety? [FANTAZY] Najwi�cej - blade s�- i bardzo chore... Ruiny kobiet... resztki Karlisbadu, W�d stalaktyty - zgas�e Wezuwiusze. [HRABINA] Zacytuj mi pan jedn� dla przyk�adu! 30 [FANTAZY] Ach! jest tam, chora do g��bi - na dusz�, Znajoma pani - hrabina Idalia, Rodzaj pani Stael - machina parowa Pisz�ca listy... [HRABINA] Czy �adna?... [FANTAZY] Jej talia Jest do po�owy syrenia... po�owa Bez ko�ci - spr�yn... sam� si�� skr�tu Id�ca naprz�d - zreszt� w oczach ca�a... [HRABINA] Pi�kne? [FANTAZY] Dwie czarne plamy atramentu Na prze�cieradle bia�ym... [HRABINA] Taka bia�a? [FANTAZY] Jak prze�cierad�o!... [HRABINA] I takie ma oczy? [FANTAZY] Jakby atrament... [HRABINA] Widz� j � przed sob�... [FANTAZY] Kto sztyletem te prze�cierad�o zbroczy, 31 Pope�ni... wielk� poezj�... z osob�, Kt�ra by da�a dzi�... dziesi�� lat �ycia Za jak� scen� g�o�n� i tragiczn�. Jej trzeba rany... Usta ma do picia Trucizny. - By�aby osob� �liczn� Maj�c rozdarte serce - lub sumnienie, Do miesi�cznego modl�ca si� blasku. Nieszcz�ciem - takie biednej przeznaczenie, �e jako okr�t rozbity na piasku Siedzi... i czeka... lecz ��dane burze Nigdy j� z ziemi zabra� nie przychodz�. Gdym przyby� - chcia�a mi� pozna�. - Ja s�u�� Ch�tnie kobietom, ale si� nie godz� By� Danaidy beczk� - w kt�r� lej � Wszystkie serc swoich rdzawych niedokwasy... Przychodz� - by�a zaj�ta idej�, �e... mi�o��... wsz�dy i po wszystkie czasy By�a �wi�con�... bo w tre�ci jest wiar� I jedynie si� zasadza na wierze... Na to krzykn��em bardzo wielkie �haro!"... I powiedzia�em mojej pani szczerze, �e mi�o�� nie jest tak� narkotyczn� Niedowiedzion�istot�- �e trzeba, Aby t� gwiazd� obaczy�a �liczn�, Przez alabastry p�ci jakiego Feba �wiec�c� w oczach skrze i na koralu Ust gor�czkowych... Gdym to rzek�, westchnienie Z burnusowego wyrwa�o si� szalu, A ten szal - amiant - owin�� p�omienie I przepalony srebrnia� w moich oczach, Amiant prawdziwy... Tu rzek�em, �e widz� Na jej b��kitno-kruczanych warkoczach Gwiazd� nieszcz�cia. - My�la�a, �e szydz�, Z pocz�tku - ale widz�c, �e ja na tem Stan��em jako okr�t na kotwicy, Rzek�a: - �Ach! pan mi b�dziesz dusz� bratem! Pan jeden... w jednej czucia b�yskawicy Poj��e�, co ja cierpi�... co ja czuj� - Na jak�jestem samotno�� wskazana..." Rzek�em, �e sercem si� nad ni� lituj�, �e mi potrzebna j est dusza siostrzana Jak r�kawiczce nieparzystej - druga Z tej samej pary - i z tego numeru. [FIRABINA] Przepraszam pana - Stelka na mnie mruga. [Wychodzi ku Idalii i odchodzi z ni� razem.] [Hr. Respekt z majorem odchodz� w inn� stron� ogrodu.] 32 [RZECZNICKI] [na stronie do Fantazego] Teraz, Fantazy, z drugiego krateru Sypnij... Dyj annie w oczy!... [FANTAZY] Id� do diab�a... [RZECZNICKI] [do Dianny] Zapewne mamie pani co si� sta�o... Mo�e tam w domu Ste�unia zas�ab�a: P�jd�, zobacz�... [do Fantazego] Przypu�� szturm - a �mia�o!... [Odchodzi.] [SCENA XIV] [FANTAZY i DIANNA sami] [DIANNA] Chce pan herbaty?... [FANTAZY] Nie. [DIANNA] Chce pan odwiedzi� Moj � ptaszkarni�?... [FANTAZY] Nie... Pozw�l mi pani Przy samowarze tym, co zacz�� cedzi� Ukrop - pozw�l mi z Plutona otch�ani Wydoby� s�owo, kt�re na cmentarzu �ywych jest jako trupia g�owa w kwiatach. 33 [DIANNA] Pan m�wi? [FANTAZY] Prosto m�wi� - o maria�u. [DIANNA] Ha! [FANTAZY] Czy mam kl�kn��?... [DIANNA] W tych nami�tnych �wiatach, W kt�rych pan �yjesz, kl�kanie nie w modzie. [FANTAZY] Zaprawd� - troch� ju� si� zestarza�o. [DIANNA] Wi�c- [FANTAZY] Wi�c, hrabianko?... [DIANNA] W s�owach tych na spodzie Jest o�wiadczenie... [FANTAZY] Cukier... [DIANNA] To za �mia�o, M�j panie hrabio!... Wcale po kupiecku Zbli�y�e� si� pan po... towar... Gdzie �okie� I gdzie s� szalki? Szlacheckiemu dziecku B�g da�... patrz, hrabio, nawet ten paznokie� 34 U palca jako rubin gdzie� obmyty Krwi� przodk�w, a gdzie� wzi�ty na wezyrze! Me �zy... patrz, s� jak per�y Amfitryty, Bom obra�ona we �zach... W tym szafirze Oka mojego znajdziesz niby m�tne �zami rodowych my�li zdrojowisko. Wszystko... co mog�o w spadku dziecko sm�tne Wzi��... po umar�ych... ca�e serc ognisko, Z szlachetno�ciami wszystkimi i ca�� My�li ich pi�kno��... ja mam... po nich w spadku.. A ten m�j posag ich - to moje cia�o... Gdybym wi�c nawet k�ad�a na ostatku Dusz�... i o niej nie m�wi�a wcale, Traktuj�c z tob� o siebie - na funty, To jeszcze by mi ust jasne korale, To jeszcze - oczy te, co straszne bunty Podnosz� ogniem i �zami ciskaj�c, Kaza�y dumn� by� w targu i trudn�... Jak to? - wi�c chcia�e�, hrabio, nie kl�kaj�c Jak przed Madonn� na stepie odludn� Rafael ow� -zrumieni� jej lice I grubija�stwem... cud otrzyma� �wi�ty, �e si� �zami jej nape�ni� zrennice Lub z p��tna try�nie krew? - Wi�c �e� ty wzi�ty, �e� w okolicy s�awny... �e si� ludzka Mi�o�� za tob� goni... �e� pomi�ty Jak dziwna jaka per�a ka�akucka, Tym dro�sza, �e ma kszta�t nieodgadni�ty I do per�y jest niepodobna wcale, Ale jest jako monstrum dziwne, drogie, To ju� my�la�e�, �e ja si� zapal� Do tego dziwu... jak dziecko ubogie, Pierwszy raz brylant s�oneczny widz�ce Na twej koszuli?... Bo wyznasz mi, hrabio, �e Endymiona mirty i miesi�ce Niepotrzebne ci by�y tu, gdzie grabi� Siano, tak pod�ych jak ja pe�ne kwiatk�w... Dobrze wi�c, oto odpowiem ci szczerze, Tym szczerzej, �e tu jeste�my bez �wiadk�w: Ojciec m�j daje mnie tobie, a bierze Twoje pieni�dze. - Przebacz, �e wyra�nie M�wi�... M�j ojciec ma ojcowskie d�ugi, A sam jest winien p� miliona w ka�nie, A jutro - wszystkim ch�opom bior� p�ugi I w ka�dej chacie stawiaj� �o�nierza. Wi�c je�li chaty te... jutro pos�ysz�, �e krzycz�: �Bo�e!" - a B�g nie uderza Piorunem... je�li duch, co we mnie dysze, Modlitw�, o! tej wioski nie obroni, Je�li mi� ch�opki okr��� i padn� 35 Do n�g... jak gdybym z gwiazdami na skroni Sta�a w niebiosach - a ja m�k� �adn� Nie b�d� mog�a wyratowa� ludu, Je�li B�g z mego jedynie nieszcz�cia Chce si�y, kt�ra podobna do cudu Ten lud obroni... to si� do zam�cia Z panem - przychyl�... [Wychodzi.] [SCENA XV] [FANTAZY, RZECZNICKI] [FANTAZY] Co za duch! - O Jezu! [RZECZNICKI] [wychodz�c zza drzew] A co�? - Za drzewem sta�em... [FANTAZY] Wichry! Burze! Jestem szalony! [RZECZNICKI] Napij si� kserezu! [FANTAZY] Rzeczni cki! w mojej duchowej naturze Wielka si� sta�a, ogromna przemiana. [RZECZNICKI] Wiwat!... A co�? rzecz czy do skutku dosz�a? Czy panna w tobie szczerze zakochana? [FANTAZY] Duchowi memu da�a w pysk i posz�a! 36 [RZECZNICKI] Wiwat!... [FANTAZY] Lecz partia ta nie rozegrana... [Wybiega.] [RZECZNICKI] Polecia�... Dziwnie ten Fantazjusz �yje: Z babami si� jak na pa�asze bije... KONIEC PIERWSZEGO AKTU 37 AKT DRUGI [SCENA I] [Ogr�d] [IDALIA] sama Nie, nie! Ja w domu [tym], gdzie oni �yj�, Nie b�d�... tylko wytchn� sobie z drogi I tu, gdzie r�ne si� powoje wij� Oko�o sosen, w domku ksi�dza Logi Pomieszkam... Niech te �r�d�a, gdzie Dyjanna Widzia�a sw� twarz... widz� me oblicze, Niech widz�, �e ja, chocia� w serce ranna, Bez trucizn jestem... Nie! - ja jej nie �ycz� �adnej tortury... ja egzaltowana, M�wi�... dlatego w�a�nie - przebaczy�am... I w osty moje kol�ce ubrana, W osty, kt�re ja �zami uiskrzy�am, Podobna jestem... do jakiej rzymianki Lub florentynki, co poety s�ucha I ma koi czat� na warkoczach wianki. Jak gdyby burza powstaj�ca z ducha T�omaczy�a si�... wie�ca rozczochraniem I kolcem li�ci zje�onych na g�owie... Poet� moim jest przesz�o��... �piewaniem Mego poety... jestem tu w po�owie Smutna... i razem na po�y radosn� Jestem, �e mnie ta pie�� - nad nich podnosi. Widz�, �e trzeba mi b�dzie wzi�� krosno Jak [w] dawnej Polsce - i ten duch, co prosi O pi�kno��, a chcia� niegdy� miesi�c z�oty Uczyni� swoim zwyk�ym domownikiem, Trzeba go, widz�, pi�kno�ci� prostoty Upoi�... i mie� nad moim stolikiem Zamiast miesi�ca... twarz prababki bia��, 38 Gro�n�... �wi�to�ci lamp�... -twarz umar��. Tak... tak - wrzeciono b�dzie mi burcza�o I ta�cz�c z�ote me dywany dar�o, A ja pomy�l� patrz�c: �Tak si� kr�ci �wiat... tak ta�cuje ka�dy modni� m�ody! Tak� niteczk� z jedwabnej pami�ci Snuje za sob�- tak si� w jedwab mody Okr�ca i tak, ot z r�k mi wylata, I ju�... ode mnie wzi�� ruch... a mnie nie zna!" Zaprawd�, �e tak b�d� drwi� ze �wiata Prz�d�c j edwabie... [SCENA II] [Wchodz� STELLA i JAK] [JAN] Steleczko lubie�na! Aco�? [IDALIA] Kto� idzie! Skryjmy si� do groty... [Wchodzi do groty.] [STELLA] Niech pan Jan do mnie po rusku nie gada. [JAN] S�uchaj... to j �zyk j est moj ej t�sknoty, J�zyk, kt�ry mi z piersi tak wypada Jak pies... i wyje - wyje jak przy trumnie, A czasem w ustach jak karabin szcz�knie. [STELLA] Dobrze, lecz pan tu na go�cinie u mnie, W mojej pasiece; a wi�c to niepi�knie W moim kr�lestwie - i przy moim piesku, Kt�ry jest moim ministrem policji, Niepi�knie, �e pan m�wi po moskiewsku.. [JAN] 39 Dowcipny ptaszku... [STELLA] Pies m�j ciebie chwyci Za pi�t�, jak ci� poczuje Moskalem, Bo nauczony tak... wzi�� edukacj�... [JAN] Gdzie� j est Dyj anna? [STELLA] Z bardzo wielkim �alem Nie mog�a tu przyj��. [JAN] Ha!... [STELLA] Humla wariacj� Na fortepianie gra... [JAN] I tu nie przyjdzie? [STELLA] Nie wiem. Jak sko�czy, to mo�e spacerem.. Bo wiesz, �e ona jutro za m�� idzie. [JAN] Jutro... [STELLA] Co�cito?... [JAN] Prawda... to j est zerem W moim rachunku... jutro wi�c... dr�� ca�y. Dyj anna za m�� idzie - a za kogo?... 40 [STELLA] Ach! jak szcz�kn�y dziwnie twoje strza�y W ko�czanie!... S�uchaj -teraz z wielk� trwog� Patrz� na ciebie - teraz ty zupe�ny Baszkir... ach, czarny teraz Baszkir z ciebie! Czemu ty patrzysz tak na ksi�yc pe�ny? [JAN] To nic, Steluniu - szuka�em na niebie Tych gwiazd - tych siedmiu gwiazd zwi�zanych razem, Kt�re ty niegdy�, astronomka z�ota, Pokaza�a� mi... nad strasznym obrazem Zmro�onej n�dzy - zgas�ego �ywota, �nie�nego piek�a... Tutaj by� powinny, W tej stronie niebios... te skrzypce z gwiazd - skrzypce, Po kt�rych ty jak anio�ek niewinny Wodzi�a� smyczkiem... Twej pasieki lipce Nie s� tak s�odkie jako ta muzyka, Kt�ra na gwiazdach - po tobie zosta�a. I kiedym siada� po�r�d mogilnika, To na Sybirze mi tam - gra�a - gra�a, Gra�a... jak wasz g�os... panny. [do siebie] Czy w �eb strzel� Sobie... czy p�jd� po �o�niersku spi� si�? [STELLA] Skrzypeczka ta z gwiazd? [JAN] Na siostry wesele Sprowad� j� z nieba!... [STELLA] Wi�c ty musisz kry� si�? Wi�c ty nie przyjdziesz jutro do ko�cio�a? Wi�c ty ... [JAN] O! biedny! biedny! biedny! biedny, Kt�ry ojczyzn� straci. 41 [STELLA] Nie kryj czo�a! My z Diani� pacierz ko�czy�y powszedny Twoim imieniem... ty by�e� tu z nami Ka�dej niedzieli - i ka�dego pi�tku; Dianka twoimi gada�a s�owami, Na chrzcinach ch�opskich ka�demu dzieci�tku Dawa�a imi� Jan... Dianka dzi� szlocha, Diani� dzi� blada, Dianka dzisiaj chora. O! ty wiesz, ty wiesz - �e ci� Dianka kocha! [JAN] Ha! [STELLA] Ale mama z pap� przyszli wczora, Na ��ku siedli - mnie kazali i�� precz, Zamkn�li na klucz drzwi - i co� tam siostrze Gadali. - Ona krzycza�a: �To miecz! Trucizny dajcie! - Sama n� wyostrz� I sobie gard�o poder�n� po �lubie!" A marna z pap� do niej: �Jeste� g�upia! Gadasz, jak gdyby� �y�a w jakiej grubie Albo w romansach!... A tu n�dza trupia! A tu rodziny naszej honor trzeba Ratowa�!... A ty, g�upia fircynelo... My�lisz... co? - z torb� po kawa�ek chleba Naprz�d... a starych nas dwoje ze Stell� Za tob�- gra� po kawiarniach w Kijowie Na starych harfach?"- Tu zacz�a mama Mdla� - i m�j papa za�ama� na g�owie R�ce... i nie wiem, co - aleja sama Pod drzwiami p�aka� zacz�am i rycze�, A� do mnie biedna Dyjanka wypad�a, Wzi�a na r�ce i zacz�a krzycze�: �Wezm� krzy�! wezm� krzy�!" - i prze�cierad�a Wlok�c, na r�ku mi� w ogr�d wynios�a Jak ob��kana... krzycz�c: �Wezm� krzy�a, Bo widz�, �em tu w domu na to ros�a!..." [JAN] To tak?... Wi�c niechaj do mnie si� nie zbli�a Ta m�czennica!... Stelko, daj mi r�czk�... Prosz� ci�... teraz... na wszystko zaklinam, We�... oto widzisz t� z�ot� obr�czk�! Czekaj... bo jeszcze czego� zapominam... 42 We�... i ten suchy pierwiosnek... urwany W dalekiej ziemi �ez, do kt�rej wr�c� Ko�czy� m�j straszny czas... d�wiga� kajdany. Co� mi wi�c z tego, �e tu... w serce rzuc� Wi�cej bole�ci... i otworz� rany, Zamiast... o! Stelko... doko�cz tych wyraz�w I te... oto masz drogie dla mnie dary - Schowaj!... I kiedy�... p�niej... gdy� obraz�w Przesz�o�ci... �o�dak... wasz przyjaciel stary, Na umilenie jakiego wieczora Wtr�ci si� nagle do waszej rozmowy, Gdy ten dom czarny z postaci� upiora, Ca�y sybirsk� zorz� purpurowy, W oczach wam stanie... gdy to wszystko dawne, Co kiedy� serce nam biedne dr�czy�o, Stanie si� mar� - ty wtenczas te jawne �lady przesz�o�ci - z twarz� tak� mi�� Jak anio�, kt�ry w niebie przypomina Bole�ci nasze -ju� dawno przebyte - Rzucisz przed siostr� twoj� do komina... I w skrach... poka�esz... czarne -�ez ju� syte I obr�cone w popi�... [STELLA] Wi�cju�ztob�?... [JAN] Wi�cej ju� ze mn� nic... [STELLA] Lecz ci� zobacz�? [JAN] W tym domu �adn� nie jestem osob�, Ale mundurem... Mniej ni� cz�owiek znacz�, A wi�cej ��da�bym ni� kr�l niebieski! Wi�c wol�... nie mie� nic... ni� mie� pod miar�. Nawet ju�, Stelko, te per�owe �ezki, Kt�re ty, co mi serduszkiem i wiar� Dotrwa�a�... s�czysz odwr�cona bokiem, �e s� lito�ci� - to mi s� obraz�... Id� - Stelko... ja tu sobie nad potokiem Legn�... i strza�ek mych b�d� �elazo Ostrzy�... bo w biedzie przywyk�em do pracy, Jest mi kochank�... Mam tak�e piosenki, Kt�re �piewamy sobie my, �o�dacy, 43 A w kt�rych jest brud �miechu - i s�j�ki... B�d� zdrowa!... [Stella odchodzi.] [SCENA III] [JAN, IDALIAJ [IDALIA] Posz�a!... O! cudowna scena!... [JAN] [k�adzie si� i �piewa.] Hej! hej!... Kaukaz nasz! Hej! hej!... kopalnia cyn! Hej! matka gorza�ka! Hej! kochanka mi pa�ka! Hej... ojczyzny ja syn! Kto idiot? - Sw�j! - Ty moj? - Ja nie wasz! - Dobrze ta straszna pie��... tu z echem wyje... Jeszcze raz niechaj mi jaka kamena Da g�os... i schwyci mi� razem za szyj�, Abym zacharka� i wy� jak hyjena. - Hej! hej! trzymaj stra�! Hej! hej! zab�bni� grzmot! Hej! siostra gorza�ka! A �mier� jenera�ka! Hej na konia, taj w lot! Kto idiot? - Sw�j! - Ty moj? - Ja nie wasz! [IDALIA] Jaka cudowna pie��!... Szczekaj� ska�y, Jakby stu wilk�w otworzy�o paszcze I razem z g�osem czarn� krwi� rzyga�y. Po pie�ni j�czy powietrze i klaszcze Jak czarownica... A on... u strumienia Niby cudowny rycerz z Aryjosta G�ow� w sw�j ko�czan srebrzysty wpromienia I, zda si�, ciep�e to powietrze ch�osta Energi� g�osu. Sylaby ostatnie Jeszcze grzmi�. - Ach! to jedna z dusz ranionych, 44 Jedna z dusz, kt�re s� mi dawno bratnie... Znam go... ach! i tych wy�og�w czerwonych Dotkn� si�... nie tak, jak ten �wiat francuski, Ale si� dotkn� jak relikwij �wi�tych... [Podchodzi ku niemu.] [JAN] Ktotakoj? [IDALIA] Polka... [JAN] Nu tak szto?... Ja Ruski!... [IDALIA] Czy wielu takich jest na Sybir wzi�tych, Jak ty?... Przebacz mi, �e ci� prosto tykam, A nie obrzucam ci� �wiatowym panem. W tym ty... ja wiele -ja wiele zamykam I wi�cej daj� ci nad ludzi stanem Wy�szo�ci... ni� �wiat da ja�nie wielmo�nym.. [JAN] Nu -ja nie znaju szto't... jaz moim chanem, Z majorem... tak my tu za podoro�nym Zjechali poczt�... [IDALIA] Biedny ty - cz�owieku, �e si� wystrzega� musisz w�asnej mowy, I ci�gle by� za serce na tym �wieku Twojego krzy�a!... Jam mniejszej po�owy Historii twojej... wys�ucha�a, w grocie Ukryt� b�d�c... domy�lam si� reszty. [JAN] Je�li tak, powiem pani, �e w istocie �piewa�em z b�lu... i z m�ki... 45 [IDALIA] A wiesz ty, �e ja s�uchaj�c... przysi�g�am na ciernie Chrystusa, �e tej bole�ci - p� bior� I b�d� tobie tutaj s�u�y� wiernie Sercem, co we mnie tak�e b�lem gore, Tak�e ranione... Nie pytaj o wi�cej, Ale wiedz, �e tu jedne mamy cele... Ty ust�pujesz... bo kochasz gor�cej, Bo� jest m�czyzn�, bo masz mocy wiele I szlachetno�� ci m�ska nie pozwala Za prawo serca przeciw prawom ziemi Bunt podnie��... Lecz ja -ja... mnie tu krwi fala Na brzeg rzuci�a �aglami z�otemi P�yn�c�... tuja... pr�chniej�-ja, dawniej R�anym gwiazdom i kwiatom kochanka, Ja, rozg�oszona ju� mi�o�ci� s�awni ej Ni�li... niejedna neapolitanka Sztyletem romans ko�cz�ca... a przecie Tak porzucona... jak Basia lub R�zia, W kt�rej si� ca�a palestra w powiecie Kocha i wierszem dzwoni, �e jej buzia Jest pe�na cukru!... Horor! m�wi� tobie. Bo �e ojczyzna ta mre... to si� zdaje, �e wszystkie kwiaty wi�dn� na tym grobie I wszystko pa�stwo ginie - a lokaje, W pan�w ubrawszy si�, wiod� romanse, Serca wieszaj�c wzi�te - u zegarka; Potem poezje pisz�- i bilanse Handlowe... Taka wielka gospodarka W g�owie tych ludzi teraz, �e na wszystko Jest czas... i miejsce... tote� wszystko blade, Ka�dy jest panem, paniczem i ch�ystka, Ka�dy... od kuchty swego bierze rad�, A gdy co czyni, to siebie si� pyta, Czy kamerdyner si� tam gdzie na boku Nie �mieje... S�uchaj... ja jestem kobieta: To co mam w sercu, to widzisz i w oku, Wzgard� - ogromn� wzgard� - b�yskawic�! Ot�... t� wzgard� - z t� wzgard�... O Bo�e... Z t� wzgard� ja tu wpad�am w nawa�nic� Nieszcz�cia... i co� rzucam w mg�� - co� tworz�, Co�... sama nie wiem... ale jestem pewna, �e przyjdzie jaki wypadek... zdarzenie, Kt�re ton�cej mi jak kawa� drewna Pomo�e... A nie? - ha! to mam schronienie Nie mi�dzy lud�mi!... 46 [JAN] Darujesz mi, pani, Lecz j e�li tutaj... j est j aka kobieca Zemsta... [IDALIA] To ona si� nie uko�czani! Co? - to ty, rycerz, nie spadniesz z ksi�yca Na Ariostowym koniu... i kochanki Jak sok� sobie nie we�miesz z dziedzi�ca? To za mnie bi� si� ty nie p�jdziesz w szranki? Cha! cha! cha!... ludzie my�l�, �e pr�cz si�ca Nic ofiarowa� nie mo�na kobiecie! Je�eli nie dasz r�ki - daj modlitw�... Daj serce... sercem mi pomagaj skrycie! My�l twoj� zawie� tak jako rybitw� Nade mn�... sercem bij�c�- krzykliw�! Niechaj mi� broni... niech wiem, �e nade mn� Jest kto - m�j - z par� skrzyde� sprawiedliw�, Z szal�, kt�ra tu przez r�k� nikczemn� Nie sfa�szowan� by�a... Ach, i wi�cej, Wi�cej ��da�abym jeszcze od ciebie... Ale to ledwo za kilka tysi�cy Lat cz�owiek b�dzie m�g� da� zaraz z siebie Na pierwsz� pro�b�, anielsk� a szczer�. [JAN] Co� to za taka pro�ba?... [IDALIA] O pokor�. [JAN] A! to jest dla mnie, pani, wielkie zero! Ja, kt�ry teraz z kazny co rok bior� Na �o�d p� rubla - a reszt� u ch�opa Musz� wy�ebra� - mam pokory tyle! [IDALIA] Nie masz jej dosy�... [JAN] Patrzaj, moja stopa 47 Wygl�da z buta... [IDALIA] S�uchaj... ja si� schyl� I poca�uj� w t� krzycz�c� ran� Twojego buta... je�li mi dasz s�owo... [JAN] �e... [IDALIA] S�uchaj, wioski te s� zrujnowane, Po�ow� jedn� szlachcie - a po�ow� Skarbowi d�u�ne - s�uchaj... �lub Dyjanny Jest - oto takim buta za�ataniem. [JAN] A wi�c jest �wi�ty! [IDALIA] Towar z niej nietanny Zrobiono... d�ugim bardzo targowaniem! Na p� miliona zbito - panny cen� I teraz idzie z domu w p� milionie! [JAN] Niedrogo! [IDALIA] Prosto id� na targu scen� I m�w, �e siostra ci jedna po zgonie Na zagranicznym banku zostawi�a Tyle, ile ci ludzie chc� za c�rk�. Ja j estem tw�j � siostr�... [JAN] Pani mi�a! To przypomina mi �Z g�rki na gork �", Piosenk� rusk�... 48 [IDALIA] Oko moje �ledzi Twe czo�o - i twarz zda si� niecz�owiecza... [JAN] Nie, nie! - Co� w sercu tu polskiego siedzi, Co� w sercu siedzi tutaj i zaprzecza Takiego czynu -jakie� straszne veto, Przeciw kt�remu nic... �wiat ca�y!... Nawet Gdyby� nie by�a, o pani, kobiet�, Czuj�, �e musia�bym zaraz wet za wet Na twoj� z�ot� kul�... odpowiedzie� Ci�k�... �ebrack� kul� - o�owian�... Co to los! - Mo�na nad strumieniem siedzie� I kwiat�w woni� oddycha� r�an�, I mie� w bole�ci - ulg� od natury, Co wszystkie, zda si�, cz�ci zna bol�ce I wie, gdzie dotkn�� ko�ci - a gdzie sk�ry. Lecz cz�owiek, cho�by wy�szy nad tysi�ce Ludzi, cho� z ch�ci� najlepsz� si� zbli�y, Cho� jak ty, pani... od r� we�mie woni W s�owach... to zaraz czym� - albo poni�y, Albo... �z� tak� nad cz�ekiem uroni, �e ona jemu pali na wskro� czo�o I czerni wstydem... [IDALIA] Ha! widzisz, jak trudno Wej�� w czarodziejskie tych anio��w ko�o, Dla kt�rych taki czyn ju� by�by cudn� Pokor� brata... [JAN] Na Boga! na Boga!... Opu�� mi�, pani - to jest dar szalonej! [IDALIA] Boja szalon� jestem!... bo z�owroga Gwiazda �wieci�a wcze�nie urodzonej Pomi�dzy lud�mi, kt�rzy jeszcze rosn� Nie �miej�c kroku zst�pi� z bitej drogi. Tak - twa szlachetno�� jest cudown� wiosn� Dojrzalszych twych lat... Ka�dy dzi� ubogi... Nie lokaj - ani piszczyk... wierz mi, panie, Tak jak ty rzuci�by mi z�otem w oczy! 49 Nie idzie za tym, by to odrzucanie By�o bosko�ci�; ono tak si� toczy Po bitej drodze ludzkiego zwyczaju, Jak stara pa�stwa Rzeczni ckich kareta... [JAN] Tego ju�, pani, ja nie ponimaju I �miech mi� bierze... [IDALIA] �miech - �e ja, kobieta, Moim maj�tkiem rzucam tak jak b�otem, A sama cho�bym posz�a za klucznic�?... [JAN] Kto pani jeste�? [IDALIA] Jestem tu przelotem Przelatuj�cy anio�... b�yskawic� Rzuci�am w oczy ci... i tak znikniona Jestem dla oczu twych jak b�ysk na niebie. [JAN] St�j! [IDALIA] Nie id� za mn�!... [Odchodzi.] [SCENA IV] [JAN] [sam] To jaka� szalona! Lecz widz�, [�eby] odda�a w potrzebie Dusz�... cho� diab�u! Co do mnie, to mo�e Z�oto swe rzuci� tu do stawu prosto, Bo mnie jak wi�nia karmi� r�ce bo�e 50 I jestem sobie jak drugi Ariosto Na mojej n�dzy... Jednak -ja nie wiem - ona mi wszczepi�a W to serce jaki� gniew na tego cz�eka, Kt�ry tu... kt�ry jak pieni�na si�a, Jak w�dz - od swych woj sk dukatowych czeka Zwyci�stwa - a sam... spokojnie i cicho, Nie wyt�ywszy �adnej serca w�adzy, We�mie j�... P�jd�... bo jakie� mi licho, Ubr�zowane j ak j a troch� sadzy, W�ciekle jak Baszkir gdzie� odzwierciedlony, Pokazuje swe z�by zgrzytaj�ce. O! co bym nie da� za plac rozmierzony W dziesi�tek krok�w... i w r�ku gor�ce Dwa pistolety!... O! gdyby nie s�owo, Kt�re ode mnie major ma, �e b�d� Jako baranek i nic w�asn� g�ow� Nie przedsi�wezm� - ale na komend� Jako machina b�d� si� obraca� I wszystko czyni�, co mi on rozka�e: O! jak�ebym dzi� te lalki wywraca� I tym �wiatowym ludziom zajrza� w twarze Spokojnie - ale marmurowo, krwawo, Jak niegdy� w gard�a harmat pod Warszaw�. [SCENA V] [JAN- wchodzi KSI�DZLOGA.] [KSI�DZ LOGA] Pobieg�a. - M�ka to jaka� okrutna, Kt�ra t� pani� tak po lasach goni! Chcia�em przyj�� z rad�- a ona furt! za dom I polecia�a nad staw... jak cyranka... A by�bym tu da� miejsce kilku radom Dobrym... pokaza� jej �mier� i kochanka W �wietle w�a�ciwym. - Czego chce ode mnie Ten ruski �o�dak? [JAN] Pom�wi� z wacpanem. [KSI�DZ LOGA] Polak? 51 [JAN] Tak, Polak... [KSI�DZ LOGA] I wacpan nikczemnie - Po polsku czysto m�wi�cy, wi�c stanem Zapewne nie ch�op rekrutowy, ale Szlachcic - w moskiewskiej s�u�bie, z dobrej woli?. Czego wacpan chcesz? [JAN] W tym twoim zapale Czu�, �e na twojej, m�j staruszku, roli Nie ro�nie zdrada... Wi�c si� tobie zwierz� Pod tajemnic� jakoby spowiedzi, �em szlachcic - w proste pos�any �o�nierze Za rewolucj�... �e tu we mnie siedzi Polska... �e tutaj przyby�em sekretnie, Abym si� pozby� jednego ci�aru, Kt�ry przez czasy mi� dziesi�cioletnie Dr�czy�... i na kszta�t straszliwego czaru My�l moj� ci�gle wypiera� z p�omienia, Serce mi z ognia innego wyniszcza�... Prosz� ci�, ksi�e, by� z tego pier�cienia... [Zdejmuje pier�cie� z palca i daje go ks. Lodz�] [KSI�DZ LOGA] [ogl�daj�c] Z�oty pier�cionek... [JAN] Kt�ry mi tak b�yszcza� Jak gwiazda, co za�wieci�a na kucj� W domu rodzinnym... [KSI�DZ LOGA] Bym pier�cionka tego...? [JAN] Prosz�, a�eby� zrobi� restytucj�, Bo go ukrad�em. [KSI�DZ LOGA] Nie... [JAN] Na Boga mego! Bo go ukrad�em... [KSI�DZ LOGA] Z m�k� ty straszliw� M�wisz - a ja ci m�wi�, ojciec stary: Przede mn� oto nie przysi�gaj krzywo, Boja ten pier�cie� znam... bom go u fary Dawniej po�wi�ci�. [JAN] Wi�c wiesz, �e jest zdj�ty? �e ja do niego, ojcze, nie mam prawa? [KSI�DZ LOGA] Dobrze... wype�niasz obowi�zek �wi�ty. Niechaj ci, synu m�j, wiara i s�awa, I patria b�d� pomy�lne i dadz� Swoje trzy wie�ce... wie�ce te zwyczajne, Kt�re na grobie wielkich ludzi sadz� Te trzy kochanki. - Bo ci to nietajne, �e ludzie wprz�d do trumny odprowadz�, Potem kochaj�... Cierp wi�c pod�ug stanu, A zno� cierpienia pod�ug wielkiej duszy, A ja pami�ta� b�d� o wacpanu W moich pacierzach... [JAN] [do siebie] I per�ami pr�szy Ze zrennic, jak kr�l jaki ze skarbnicy. [g�o�no] B�d� zdr�w, staruszku! - Dobrzy w Polszcze ludzie. [Odchodzi.] [SCENA VI] [KSI�DZ LOGA] [sam] Ot� sumnienie tej m�odej dziewicy, Kt�ra zrobi�a �lub w sybirskiej budzie, Wolne jest... P�jd� i pier�cionek [zwr�c�]. KONIEC DRUGIEGO AKTU 54 AKT TRZECI [SCENA I] [Salon jak w akcie pierwszym.] [FANTAZYIRZECZNICKI] [FANTAZY] Rzeczni cki! Dasia tu jest albo by�a. [RZECZNICKI] Abah! [FANTAZY] Czu�em j � po zapachu. [RZECZNICKI] Abah! [FANTAZY] M�wi� ci, �e si� ju� nade mn� m�ci�a Przez tego czarta golijata - draba, Baszkira... ju� jej wenecki sztylecik Uczu�em... i wiatr z jej ust pe�ny szpilek Ju� mi� oblecia�... ju� mia�em pasztecik Z jej kuchni... ju�, ju� ten zemsty motylek Zrzuci� poczwark� swoj�- i tu lata... Zrobiwszy traktat z lud�mi na m� zgub�... [RZECZNICKI] M�ci si� nad tob�? 55 [FANTAZY] Tak jako harmata Nabita puszk� �wiek�w. [RZECZNICKI] Daj mi pr�b�, Bo nie uwierz�... [FANTAZY] Ten Baszkir naj�ty, Ten Baszkir po�kn�� mi� chce jak Jonasza. Dzi� w�a�nie, kiedy ranne dyjamenty Sta�y na kwiatach... [RZECZNICKI] S�uchaj, niech ta kasza Z gwiazd, z dyjament�w - z kwiat�w... [FANTAZY] Jeste� gapem... Ot� ci powiem prosto... Dzi� stoimy Na ganku... Baszkir z ogromnym harapem, W futrach jak bo�ek gdzie� sybirskiej zimy, Uje�d�a konie... panny z ganku patrz�, Starosta swoje anegdoty plecie... [RZECZNICKI] Ty stoisz z twarz� od ksi�yca bladsz� Jak Manfred... [FANTAZY] A ty, m�j swat, przy bukiecie Jak Gawe�... [RZECZNICKI] No! ko�cz!... [FANTAZY] Wtem Baszkir niecnota Naprz�d mi konia prawie na pier� wsadza Ogonem, zmyka� przymusza - od b�ota 56 Sp�dza jak wr�bla... pa�aszem zawadza 0 moje z�ote na piersiach binokle 1 ci�gnie... [RZECZNICKI] No, to wszystko jest przypadek... Takie zdarzenia mieli Temistokle Na olimpijskich grach... Ust�puj z k�adek, Kiedy przez b�oto konie id� k�usa. Baszkir nie winien nic. [FANTAZY] Ale mi potem Bestia mojego zabi� Spartakusa! [RZECZNICKI] Jak to? [FANTAZY] Kiedy mi� ju� obrzuca� b�otem, Diabe� podszepn�� jaki� pannie Steli, �e do Majora przybieg�a i prosi: �Niechaj, majorze, Baszkir z �uku strzeli!" Ojciec t� pro�b� natychmiast podnosi, Robi uczon� wielk� dysertacj� O s�awnym... z �uku strzelaniu Baszkir�w Dowodz�c, �e zna strza� przez elewacj�. Schodz� si� patrzy� - do niebios szafir�w Odprowadzaj� t� strza�� oczyma; Ja sam a� w gwiazdy okiem id� za ni�, Widz�, jak srebrna si� na niebie trzyma, Male�ka - komar pod niebiesk� bani� -Potem przechyla... skr�ca... w ziemi� mierzy G��weczk� srebrn�, daje �widra, m�y�ca -Spad�a. - Patrz�e, gdzie? - M�j Spartakus le�y, M�j wy�e� le�y na �rodku dziedzi�ca Drgaj�c �apami! - Czy ty by� uwierzy� Albo spodziewa� si�? - W niebiosa godzi�, A szelma w mego Spartaka wymierzy�! [RZECZNICKI] Prosto, bo Spartak po dziedzi�cu chodzi�. 57 [FANTAZY] Ps�w by�o j ak ps�w... [RZECZNICKI] [przerywa.] Wi�c Baszkir mia� racj�, �e najpi�kniejszy wybra� cel... Fantazy, Strzelaj�c, widzisz, tak przez elewacj�, Trzeba mie� pi�kno�� celem... [FANTAZY] Po sto razy M�wi� ci, �e w tym czu� r�k� Idasi. [RZECZNICKI] Strzeli�a z �uku? [FANTAZY] No... zgryz�em to w sobie. Wtem Stelka, co si� do ka�dego �asi, A co� diabe�ka ma w swojej osobie, Pyta Baszkira, jak si� to przez barki