JAN BASZKIEWICZ HISTORIA FRANCJI WROC�AW. WARSZAWA. KRAK�W. GDA�SK 1974 OD AUTORA �nisi troch od o rzed- oM ten r � � p nich wydawnictw ossoli�skiego cyklu historii kraj�w �wiata. Nie zamyka opisu na r. 1945, lecz prowadzi narracj� a� do progu V Republiki, kt�ra nale�y do �ywej, jeszcze p�ynnej francuskiej #wsp�czesno�ci. Jest tak�e obszerniejszy od poprzednich tom�w. Oczywi#cie, to nie przesuni�cie daty granicznej wyk�adu poza 1945 r. spowodowa�o �w wzrost obj�to�ci. Uspra- wiedliwia go, po pierwsze, historyczna rola Francji, po drugie za� ch�� zastosowania nieco odmiennej konwencji pisarskiej. Dziejowe znaczenie Francji nie wymaga uzasadnie�. Uznaj�c, �e to rzecz oczywista, nale�a�o zapewni� odpowiednie miejsce nie tylko jej historii politycznej, jak�e fascynuj�cej, ale r�wnie� dziejomjej spo�ecze�stwa, kt�rych poznawczy walor tak wysoko ceni� Marks. Wypada�o uwa�nie pochyli� si� nad dorobkiem francuskiej kultury. Nale�a�o wreszcie pami�ta� o barwnej historii zwi�zk�w Francji z Polsk� i Polakami. Rozwini�cie wszystkich tych w�tk�w ogromnie zwi�kszy�o obj�to�� tekstu, zmuszaj�c autora (i sk�aniaj�c Wydawc� : pragn� mu za to podzi�kowa�) do rezygnacji z wcze�niej zaplanowanych limit�w. Pewn� oszcz�dno�� mo�na by�o natomiast uzyska� przez redukcj� do niezb�dnego minimum opisu tego, co by�o przed Francj�, a wi�c Galii celtyckiej, rzymskiej i frankijskiej. Napisa� histori� Francji dla polskiego czytelnika nie jest �atwo. Wiedza o francuskiej historii i kulturze w�r�d Polak�w zawsze byla rozleg�a. Mamy do nich stosunek bardzo osobisty, nieraz r�nimy si� w opiniach na, niekt�re sprawy (nasz stosunek do Bonapartego stanowi tu przyk�ad klasyczny, ale wcale nie jedyny). Dzieje i tradycje Francji potrafi� porusza� nasze emocje zbiorowe. Trudno zapomnie� wstrz�s, jaki w okupowanej Warszawie, w czerwcu 1940 r., wywo�a� upadek Pary�a. Pami�tamy, jak 5 dwadzie�cia siedem lat p�niej przyjmowano w polskich miastach prezy- denta Republiki Francuskiej. Doprawdy, trudno pisa� o historii Francji w spos�b ch�odny i bezosobowy. Nie znaczy to, i� mo�na t� histori� ocenia� bezkrytycznie. W r. 1625 s�awny Holender, Hugo Grocjusz, twierdzi�, i� tylko kr�lestwo niebieskie jest lepsze od kr�lestwa Francji: z retoryczn� przesad� wyra�a� pogl�d nader rozpowszechniony. W zgrabn� formu�� identyczny pogl�d ubra� Wiktor Hugo : hiszpa�ski bohater jego dramatu Hernani powiada, �e gdyby by� Bogiem Ojcem i mia� dw�ch syn�w, starszego uczyni�by Bogiem, m�odszego kr�lem Francji. �atwo mno�y� podobne opinie. Nie mam �ad- nego powodu, by ukrywa� tak�e moj� sympati� i m�j podziw dla kraju, o kt�rym pisz�. Tym trudniejsze zadanie: pogodzi� je z trze�w�, krytyczn� ocen� procesu historycznego. Stara�em si� znale�� dla tej ksi��ki konwencj� pisarsk� mniej mo�e akademick�, bardziej osobist�. A przede wszystkim chcia�em napisa� tekst, kt�ry s�u�y�by do czytania, a nie tylko do sprawdzania nazwisk i dat: po to istniej� doskona�e encyklopedie. Nie mam pewno�ci, czy uda�o mi si� to osi�gn�� tak, jak zamierza�em. Warszawa, w kwietniu 1972 r PRZED FRANCJ� Przed Francj� byia Galia (Augustin Thierry) OSOBOWO�C FRANCJI OHATER Wspomnie� mojego przy jaciela Anatola France'a zaczyna� sw� edukacj� historyczn� od recytowania rymowanej historu Francji pi�ra ksi�dza Gauthier. Na samym pocz�tku wiersza zawiera� znajomo�� z Faramundem, pierwszym z kr�l�w, "kt�- rych na tron francuski w Galii wyniesiono". Tak uczy� si� dziej�w ojczys- tych m�ody Francuz w po�owie XIX w. Ale jeszcze kilkana�cie lat temu mediewista francuski Robert Latouche wspominaj�c swe szkolne lata cytowa� inny wierszyk o Faramundzie, pierwszym w�adcy Francji, kt�ry panowat w latach 420-428. Nie szanuj�ca szkolnej wiedzy historiografia krytyczna ujawni�a ju� dawno, �e �w dzielny Faramund istnia� jedynie w legendzie. Ale dla trady- cjonalist�w odkrycie to skr�ci�o tylko nieznacznie dzieje Francji. Wystarczy odnale�� we wsp�czesnej francuskiej encyklopedu tablic� chronologiczn� kr�l�w Francji, by si� przekona�, i� dhxgi ich poczet dzieli si� na trzy "rasy", tj. dynastie, a otwiera go kr�l Meroweusz (448-458), dziad s�yn- nego Chlodwiga. Merowingowie, potomkowie Meroweusza, s� wi�c w tym schemacie pierwszymi kr�lami Francji. Zarazem od czas�w romantycznej historiografii niemieccy badacze zacz�li traktowa� Merowing�w jako pierwszych w�adc�w niemieckich. Chyba jednak nie b�dziemy pr�bowali rozstrzyga�, kto ma lepsze prawa do Merowing�w, a kto ich sobie tylko przyw�aszcza: wdawa- nie si� w te dawne spory by�oby zaj�ciem ja�owym. Narodziny pa�stwa i narodowo�ci s� procesem �atwym i nieskomplikowanym tylko w kolo- rowych albumach z wizerunkami w�adc�w. Francja nie jest oczywi�cie tworemjednego kr�la ani nawetjednej dynastii. Jej pojawienie si� na mapie Europy poprzedza� d�ugi, spl�tany ci�g proces�w i zdarze�. Je�li jednak mamy wystawi� Francji metryk� urodzenia, to zgodnie z rozpowszechnion� opini� wypiszmy j� na czterdzieste lata IX w., a zatem cztery stulecia po kr�lu Meroweuszu. Dwa wydarzenia maj� tu 7 wag� symbolu. W r. 842 tzw. przysi�ga sztrasburska da�a okazj� do pierw- szej solennej manifestacji r�nic j�zykowych mi�dzy Francuzami i Niem- cami. W nast�pnym, 843 r. uk�ad w Verdun przyni�s� podzia� wielkiej spu�cizny po Karolu Wielkim pomi�dzy trzech jego wnuk�w. Zachodnia cz�� imperium karoli�skiego sta�a si� trzonem pa�stwa francuskiego, a jej w�adca Karol �ysy mo�e ju� bez �adnych w�tg?iwo�ci uchodzi� za francuskiego kr�la. Mylne by�oby jednak mniemanie, �e te cztery setki lat pomi�dzy Mero- weuszem i Karolem �ysym stanowi� historyczny fundament, na kt�rym uformowa�a si� Francja. Historia tego, co by�o przed Francj�, jest znacznie dh#�sza. "Przed Francj� by�a Galia" - pisa� p�tora wieku temu historyk francuski Augustin Thierry. By�a przed Francj� Galia celtycka, by�a Galia rzymska, by�a te� Galia frazikijska. Nie mo�na wi�c zaczyna� opisu dziej�w Francji od lat czterdziestych IX w. Gdy spogl�damy na map� Francji, uderza wyrazisto�� jej geograficz- nego oblicza: dostrzegali to ju� staro�ytni. Geograf antyczny Strabon zwraca� uwag� na naturaln� jedno�� kraju Gal�w, jego harmonijn� struk- tur�, korzystne warunki do obrony od zewn�trz i komunikacji wewn�trz tego obszaru. Galia, zamkni�ta od wschodu Alpami i Renem, od po�udnio- wego zachodu Pirenejami, poza tym za� granicami morskimi - uj�ta by�a jakby w naturalne fortyfikacje. Jak prawdziwe dzie�o sztuki podziwia� naturalne granice Galii p�norzymski historyk Ammianus Marcellinus. A w XIX stuleciu to w�a�nie mia� na my�li Juliusz Michelet, gdy pisa� o oso- bowo�ci Francji. Jednak�e naturalne granice nie uchroni�y kraju przed wojnami, najaz- dami i zaborami. Tak pi�knie ukszta�towana struktura ziemi by�a tyglem, w kt�rym si� stapia�y bardzo niejednorodne elementy etniczne. Trzy spo�r�d nich mia�y znaczenie pierwszorz�dne: Francja to amalgamat Celt�w, Rzymian i Frank�w. W XVIII i XIX w. historycy francuscy lubili pisa� o nie daj�cych si� przezwyci�y� sprzeczno�ciach mi�dzy "ras�" celtyckich Gal�w i "ras�" germa�skich Frank�w. Pr�bowano w walkach klasowych bur�uazji i szlach- ty francuskiej szuka� przed�u�enia konflikt�w celtyckiej rasy podbitej i frankijskiej rasy zdobywc�w. Dopiero Michelet stwierdzi�, �e nie ma sensu m�wi� o "walce ras" u progu dziej�w Francji, oraz ujawni� polityczny sens takich rozwa�a� ("Strze�cie si�, m�wi�c o rasie, by s�owo to nie by�o pre- tekstem dla usprawiedliwiania w przesz�o�ci i kontynuowania w przysz�o�ci obecnych nienawi�ci, zazdro�ci i spor�w"). Ale i po Michelecie zajmowano si� cz�sto rol� Gal�w i Frank�w w dziejach Francji. Konserwatywny histo- ryk drugiej po�owy XIX w., Fustel de Coulanges, zas�yn�� jako wr�g 8 "kultu rasy" w tej specyficznie niemieckiej wersji, kt�ra przypisywa�a nadnaturalne talenty "rasie germa�skiej". Polemika z nauk� niemieck� nie pozosta�a bez wp�ywu na warto�ciowanie sk�adnik�w, z kt�rych rodzi�a si� Francja. Fustel de Coulanges i jego uczniowie wysoko cenili warto�� i ci�g�o�� cywilizacji galijskiej i rzymskiej na ziemiach przysz�ej Francji. Trzeci sk�ad- nik, germa�skich Frank�w, Fustel ocenia� jako "zbrojne bandy", "szcz�tki rasy pozbawionej si�y", kt�rych wtargni�cie do Galii rzymskiej przynios�o tylko "ruiny, okrucie�stwo i nie�ad". Fundamentem cywilizacji �rednio- wiecznej, tak�e francuskiej, by�aby wi�c trwaj�ca mimo zniszcze� spu�cizna rzymska. Wszystkie bowiem tw�rcze zapowiedzi �redniowiecza tkwi�y ju� w p�nym cesarstwie rzymskim. Dobrodziejstwa cywilizacji rzymskiej w Galii Fustel przeciwstawia� apokaliptycznej wizji rozpasanego barba- rzy�stwa po wtargni�ciu na ten obszar Frank�w. Spory Fustela i jego zwolennik�w - tak zwanych romanist�w - z rzecz- nikami "germanizmu", kt�rzy podstawy Europy �redniowiecznej przypi- sywali genialnym w�a�ciwo�ciom "rasy germa�skiej", z biegiem lat traci�y na gwa�towno�ci i jadowito�ci. Nauka niemiecka zacz�a si� godzi� z ide� Fustela o ci�g�o�ci rozwoju dziejowego od antyku do �redniowiecza, akcentuj�c zreszt� nadal szczeg�ln� rol� German�w w tej ewolucji. Idea ci�g�o�ci cywilizacyjnej by�a tym bardziej atrakcyjna dla nauki mieszcza�- skiej XX w., im mniej sympatii budzi�a my�l o roli rewolucji na granicy wielkich epok historycznych. Z drugiej strony nauka francuska �agodzi�a skrajne s�dy na temat negatywnej roli German�w w kszta�towaniu si� podstaw pa�stwa, narodowo�ci i cywilizacji �redniowiecznej Francji. A przecie� wp�yw dawnych konflikt�w mi�dzy romanistami i germanistami mo�na dostrzec po dzie� dzisiejszy w interpretacji tego, co by�o przed Francj�. GALIA CELTYCKA Na pocz�tku IV w. p. n. e. Celtowie zajmowali nie tylko obszar dzisiej szej Francji, ale tak�e Wielk� Brytani� i Irlandi�, Belgi� i Holandi�, cz�� p�nocnej Italii, po�udniowo-zachodni obszar dzisiejszych Niemiec, ziemie p�niejszych Czech. Na zachodzie, w Hiszpanii, zmieszani byli z Iberami; na wschodzie siedziby Celt�w si�gn�y po dzisiejsz� �rodkow� Turcj�. U schy�ku V w. p. n. e. niekt�re plemiona celtyckich Gal�w przesz�y Alpy, lokuj�c si� w dolinie Padu. W r. 387 najazd Gal�w - by�o ich oko�o 30 tys. - dotar� a� po Rzym, zdobyty i z�upiony z wyj�tkiem Kapitolu, ocalonego alarmem legendarnych g�si. Najazd Gal�w by� wielkim zasko- 9 czeniem i pot�n� kl�sk�, d�ugo przez Rzymian pami�tan�. Ale od tej pory Rzym bra� stopniowo na Galach srogi odwet. P�niejsze ataki Gal�w by�y w IV i 111 w. p. n. e. odpierane z powodzeniem, a dolina Padu, zagar- niana przez Rzymian, ulega�a powolnej romanizacji. Wojna przeciw Galom podj�ta przez Rzym w r. 125 p. n. e. pozwoli�a Rzymianom prze- nikn�� za Alpy. Wyzyskuj�c nieustanne wa�nie pomi�dzy plemionami galijskimi, umocnili si� oni w pasie Galii po�udniowej, nadmorskiej. Tak powsta�a prowincja Rzymu, Galia Narbo�ska, ��cz�ca Itali� pomostem l�dowym z podbit� wcze�niej przez Rzym Hiszpani�. W I w. p. n. e. istnia�y zatem ju� dwie Galie: Gallia togata, odziana w rzymsk� tog�, romanizo- wana, i Gallia comata, "d�ugow�osa", celtycka. T� drug� podbi� dla Rzymu w latach pi��dziesi�tych I w. p. n. e. ambitny i utalentowany w�dz - Gajusz Juliusz Cezar. Do�� banalne jest twierdzenie, �e podb�j. rzymski u�atwi�y konflikty mi�dzy licznymi a sk��conymi plemionami Gal�w. Wiadomo, �e niekt�re spo�r�d tych plemion - np. Eduowie, Remowie - jawnie sprzyja�y Rzy- mianom, �e galijska arystokracja cz�sto R�ymianom stawia�a tylko mi�kki op�r, �e komplikowa� po�o�enie Gal�w nacisk germa�skich Swew�w pod wodz� Ariowista. Niekiedy jednak podb�j rzymski starano si� t�umaczy� wy��cznie domowym sk��ceniem Gal�w - tak jak gdyby nie istnia� mo- tyw rzymskiej przewagi. Przewagi potencja�u i techniki wojennej, bo nie wy�szo�ci cywilizacyjnej. W czasach Cezara Galowie byli ludem o wy- sokiej cywilizacji materialnej i kulturze duchowej. Sam Cezar z uznaniem wypowiada� si� na temat ich zmys�u inwencji. Ich kraj by� g�sto za mieszka�y, pola zbo�owe i winnice przynosi�y produkcj� obfit� i wysokiej jako�ci. Liczne osady miejskie by�y nie tylko o�rodkami �ycia publi- cznego, ale tak�e handlu i produkcji. Metalurgia, ceramika, emalier- stwo galijskie ujawniaj� �wietn� sprawno�� techniczn� i smak rzemie�lni- k�w. Zdumiewa znakomita umiej�tno�� pracy w szkle oraz drewnie; las u Gal�w nie by� wrogim ludziom ost�pem, by� oswojony i �wietnie wy- korzystywany. Jednak�e Galia to przede wszystkim kraj wysokiej kultury agrarnej; Galowie mogliby "udziela� lekcji najs�awniejszym agronomom �wiata �aci�skiego" (R. Pernoud). Pami�tniki Cezara o wojnie galijskiej ukazuj� spo�ecze�stwo Gal�w niezmiernie zr�nicowane. "Ca�a Galia dzieli si� na trzy cz�ci" - tym zdaniem zaczyna� Cezar sw�j opis wojny z Galami. Na p�nocnym wscho- dzie - Belgowie; centraln� cz�� kraju zajmowali najliczniejsi Galowie (w w�szym znaczeniu); najmniejsza by�a cz�� trzecia Galii, na po�udnio- wym zachodzie, zamieszka�a przez Akwitan�w. Ale w ka�dej spo�r�d tych trzech cz�ci siedzia�y bardzo liczne plemiona galijskie o do�� nier�wno- IO miernym poziomie spo�ecznej ewolucji. Na og� rozk�ad dawnych wsp�lnot by� mocno zaawansowany. Podstawowy trzon ludno�ci znajdowa� si� w wyra�nej zale�no�ci od plemiennej arystokracji. Religia Gal�w, nie pozbawiona poetyckiego wdzi�ku, jest jednak wci�� nader tajemnicza. "W miar� post�p�w bada� nad celtyck� religi� ma si� wra�enie studiowania przedmiotu, kt�ry wci�� nam si� wymyka" (J. Ven- dryes). Ostoj� tej religii by�a pot�na korporacja kap�a�ska. Galijscy kap�ani, druidowie, mieli w r�ku wa�ne ogniwa organizacji spo�e"znej. Tak jak i u innych spo�ecze�stw antycznych, w�asno�ci� kap�an�w by�y u Gal�w nie tylko wtajemniczenia religijne, ale r�wnie� sekretne for- mu�y, wyrocznie i przepowiednie, recepty medyczne, plemienne legen- dy. Ich zadaniem by�a wyk�adnia regu� post�powania, s##izenie wykrocze�, wychowywanie m�odzie�y z arystokratycznych rod�w, kulty- wowanie pisma (ale podstawy kul- tury duchowej Gal�w przekazywa�a tradycja ustna, pismo odgrywa�o niedu�� rol�). Rzymianie nie bez racji upatrywali w druidach ostoj� rodzimych tradycji i galijskiej nie- zale�no�ci, tote� t�pili druidyzm bezlito�nie. Wojny galijskie Cezara (od r. 58 p. n. e.) obfitowa�y w epizody drama- tyczne. Mimo pot�gi wojskowej Rzymian i geniuszu ich wodza nie brak w tej historll bolesnych kl�sk Wereyngetoryks rzymskich legion�w. Rzymianie m�cili si� morduj�c i sprzedaj�c w niewol� dziesi�tki tysi�cy ludzi. Podbiw- szy Gal�w (r. 56) Rzymianie rozlokowali w kraju swoje wojska, na�o�yli na ludno�� wysoki roczny podatek, obowi�zek pomocy zbrojnej i utrzymywania okupacyjnych garnizon�w. Umiej�tnie wykorzystywali podzia�y plemienne, popieraj�c niekt�re plemiona i upokarzaj�c inne. Rzymskie represje i zdzier- stwa skupi�y liczne plemiona galijskie w powsta�czej koalicji (r. 52), do kt�rej przyst�pi�y nawet grupy tradycyjnie Rzymianom przychylne. Na czele zwi�zku stan�� dwudziestoletni w�dz z plemienia Arwern�w, Wer- cyngetoryks. Szans� powstania by�o rozproszenie si� rzymskich w Galii, Il a tak�e zam�t polityczny w Rzymie, gdzie w�a�nie dope�nia�a si� agonia ustroju republika�skiego. Wercyngetoryks, �wietny taktyk, odni�s� sukces obronny pod Gergowi�; ale obl�ony w Alezji, blisko �r�de� Sekwany, wzi�ty zosta� przez Cezara g�odem. Operacja pod Alezj�, w kt�rej Cezar oblega� warowni� i sam odpiera� atak Gal�w id�cych z pomoc� Wer- cyngetoryksowi, przesz�a do historii ' a ### wielkich czyn�w militarnych. Wer- # cyngetoryks zosta� przewieziony do Rzymu i potem stracony, powstanie # Gal�w utopiono we krwi. Rzymski podb�j Galii budzi� w �wiadomo�ci historycznej Fran- cuz�w uczucia mieszane. Wercyn- getoryks stawa� si� niekiedy patro- nem francuskiego nacjonalizmu ; z upadku galijskiej niepodleg�o�ci pr�bowano wyci�ga� aktualne kon- kluzje polityczne. "Wojna domowa, ta wielka przywara galijska, wyda�a kraj Rzymianom" - pisa� prawi- cowy historyk Jacques Bainville. B�stwo celtyckie, III w. p.n.e. Mo�na by�o st�d wywie�� kla- syczny wniosek ideologii prawi- cowej : wojna domowa (a to znaczy: konflikty klasowe) os�abia kraj w obli- czu zewn�trznego wroga. Ale jednocze�nie ocena rzymskiego podboju na og� nie jest negatywna. "Jeste�my do dzi� dumni z Wercyngetoryksa - pisa� dalej Bainville- lecz by�oby nieszcz�ciem, gdyby zatriumfowa�". Ferdinand Lot, autor fundamentalnego dzie�a o Galii, ubolewa� nad upadkiem Alezji ("naj- wi�ksza katastrofa w naszej historii"), ale twierdzi�, i� podb�j rzymski by� dla kraju zbawieniem i dobrodziejstwem. Opinie takie wynika�y cz�sto z prze�wiadczenia, �e lepsze jest przyj�cie obcych wzor�w ustrojowych i kulturalnych ni� stan, w kt�rym kraj "by� ofiar� rewolucji spo�ecznych i politycznych" (F. Lot). Ceni�c dobrodziejstwa rzymskiego podboju nie- raz jednak zbyt nisko szacowano biedn� cywilizacj� galijsk� wobec prze- pychu kultury rzymskiej. Galia celtycka mia�a wszak kultur� wielkiej klasy. Legitymowa�a si� �wietn� cywilizacj� materialn� w sferze rolnictwa i rzemie�lniczej inwencji (cho� nie dor�wnywa�a Rzymowi w dziedzinie I2 architektury i urbanizmu). Mia�a rozwini�ty i zr�nicowany ustr�j spo�eczny. Reprezentowa�a tak�e niema�y poziom kultury duchowej: respekt dla wiedzy i poezji, religi� bynajmniej nie prymitywn�, efektown� kultur� artystyczn�. Fa�szywe by�oby mniemanie, i� Galia to kraj analfabet�w, cho� ust�powa�a �wiatu rzymsko-hellenistycznemu poziomem pi�mienno�ci (st�d szczeg�lna rola wykopalisk archeologicznych dla odtworzenia dziej�w Galii; prace wykopaliskowe podj�to na wielk� skal� po r. 1860 i przynios�y one �wietne rezultaty). Ustr�j polityczny by� s�abo�ci� kraju, trudno jednak wierzy� w trwa�� niezdolno�� Gal�w do stworzenia silnych form politycz- nych spo�ecznej egzystencji. GALIA RZYMSKA Romanizacja podbitej Galii post�powa�a nier�wnomiernie. Silniejsza by�a na po�udniu i wschodzie, s�ab�a ku p�nocnemu zachodowi, gdzie ze znaczn� si�� utrzymywa�y si� celtyckie obyczaje i instytucje. Wie� s�abiej ulega�a romanizacji ni� miasta. Instrumentami wp�ywu rzymskiego by�y administracja i armia. W niekt�rych dziedzinach (j�zyk, budownictwo) romanizacja osi�gn�a du�e sukcesy, w innych kszta�towa� si� stop rzymsko- -galijski lub trwa�a tradycja celtycka. Wp�yw rzymski s�abo tylko dotkn�� galijski styl ubierania si�; w plastyce utrzymywa� si� mocno gust celtycki; religia stworzy�a swoisty amalgamat: panteon bog�w powsta� z przemie- szania b�stw rzymskich i celtyckich. Prawda, �e politeizm rzymski we wszystkich krajach podbitych wch�ania� kulty lokalne, jednak�e w Galu udzia� religii celtyckiej by� szczeg�lnie znaczny. Romanizacja Galii nie dokonywa�a si� poprzez masowy nap�yw rzym- skiej ludno�ci. Rzymskich �o�nierzy, kolonist�w, urz�dnik�w czy kupc�w nie by�o a� tylu, by mogli decydowa� o obliczu kraju. Zreszt� wielk� cz�� imigrant�w stanowili nie Rzymianie, lecz przybysze z prowincji cesarstwa. Romanizacja by�a w Galii faktem kulturowym, a nie demograficznym. Niezale�nie od nier�wnomierno�ci jej rytmu w r�nych regionach i w r�- nych sferach cywilizacji - tak�e w uk�adzie klasowym przebiega�a ona rozmaicie. Wy�sze warstwy spo�eczne najszybciej przyjmowa�y obyczaj �r�dziemnomorski. I tak np. �acin� - j�zyk administracji, wojska, szko�y, potem tak�e ko�cio�a - przyswajali sobie naj�atwiej Galowie zamo�ni i wp�ywowi, podczas gdy lud d�ugo m�wi� po celtycku lub celtycko-�aci�- skim volapukiem. Jeszcze przed edyktem cesarza Karakalli (r. 212), upow- szechniaj�cym obywatelstwo rzymskie, w Galii udost�pniano jego nabycie galijskim bogaczom, urz�dnikom, wojskowym. W�r�d galijskiej arysto- kracji �ywe by�y rzymskie snobizmy, nierzadkie za� i rzymskie kariery. 13 Galijska elita wchodzi�a stopniowo do rzymskiego senatu i do kr�g�w najwy�szego towarzystwa. Prawda, �e dotyczy�o to przede wszystkim Galii po�udniowej, najd�u�ej z Rzymem zwi�zanej i najmocniej zromanizowanej. Ju� w po�owie II w. cesarzem Rzymu zosta� Galijczyk z pochodzenia Antoninus Pius: jego przodkowie pochodzili w�a�nie z Galii po�udniowej, z Nimes. Trzeba przyzna�, �e cesarzem by� doskona�ym. Historiografia francuska od wielu dziesi�cioleci zwyk�a ocenia� okres galo-rzymski jako czas wyj�tkowej r�wnowagi, dobrowolnego i spon- tanicznego po��czenia dw�ch cywilizacji (tak np. niedawno Paul-Marie Duval). Mo�na jednak zadawa� sobie pytanie, czy badacze tamtych czas�w nie patrz� na nie troch� oczami galo-rzymskiej elity, dobrze zadomowionej w systemie rzymskiego imperium. A przecie� nieliczna tylko mniejszo�� mia�a tak wygodne miejsce w owym systemie. Optymistyczna wizja czas�w galo-rzymskich wynika mo�e z tradycji spor�w romanist�w z germanistami. Tym ja�niejsza wydaje si� przesz�o�� Galii rzymskiej, im bardziej z ni� kontrastuje przeczerniony obraz zam�tu po najazdach germa�skich. Chyba zbyt optymistycznie wyobra�a�a sobie nieraz historiografia obraz pokoju wewn�trznego, kt�ry przynios�o Galii rzymskie panowanie. Przejawy niezadowolenia tli�y si� przez ca�y czas, by w III w. wybuchn�� gwa�townym po�arem porusze� spo�ecznych, kt�rym towarzyszy�y sepa- ratyzmy polityczne. Przyczyny tych niepokoj�w i star� kry�y si� w post�pu- j�cym kryzysie ca�ego systemu socjalnego. Wspomnie� tu wypada przede wszystkim o zjawiskach politycznych i militarnych. Posiad�o�ci imperium rzymskiego w II w. obj�y kolosalne rozmiary - od Mezopotamii do Atlantyku, od doliny Nilu po Wielk� Brytani�. Cesarstwo broni raczej tego stanu posiadania, ni� szuka nowych zdobyczy. Kurczy� si� dop�yw niewolnej si�y roboczej, a pr�by wzmo�onej eksploatacji pracy niewolnej nie mog�y da� innego rezultatu, jak kryzys demograficzny (spadek liczby niewolnych) i bunty niewolnicze, id�ce w parz# z poruszeniami wolnych n�dzarzy. Galijskie powstania bagaud�w (od schy�ku III w.) by�y sk�adnikiem znacznie powszechniejszego ruchu; to samo mo�na powiedzie� o separatyzmie politycznym w Galii, kt�ry si� wyra�a� m. in. w dzia�aniaeh "galijskich cesarzy", Aelianusa i Amandusa. Rozpaczliwy wysi�ek obrony nieprawdopodobnie wyd�u�onych granic imperium przed atakami obcych lud�w wyczerpywa� si�y cesarstwa i k�ad� si� brzemieniem potwornego ucisku fiskalnego na ludzio�ci, a mimo to nie dawa� oczekiwanego rezultatu. W�r�d ekonomicznego regresu i politycznego zam�tu narasta�y zjawiska niech�ci do rzymskiej w�adzy, obywatelskiej apatii, nienawi�ci klasowych. #Odradza�y si� dawne tradycje prowincji; tak�e w Galii wraz ze s�abni�ciem rzymskiego wp�ywu odnawia�y si� liczne I4 sk�adniki celtyckiej cywilizacji. "�wiat ca�y miota si� w swych posadach- pisa� �w. Augustyn - jak cz�owiek �miertelnie chory w swym ��ku". Jednak to, co ludzie oceniali wtedy jako spo�eczn� patologi�, przejaw gniewu bo�ego lub zapowied� ko�ca �wiata - by�o w istocie trudnym i dhxgim fermentowaniem, z kt�rego wy�oni� si� mia� nowy system spo�eczny. Na wsi rozk�ada�y si� latyfundia, operuj�ce zmasowan� prac� niewoln�. Powolne i zawi�e przemiany ujawnia�y ju� kierunek ewolucji: podstaw� nowego systemu sta� si� mia�a wielka w�asno��, z�o�ona z wielu zale�nych gospodarstw ch�opskich. W miastach kryzys by� szczeg�lnie ostry: nast�- powa�o ich kurczenie si�, upadek miejskiej ekonomiki i kultury. Przyczyn� tych zjawisk by�o nie tylko i nie tyle zniszczenie powodowane przez obce najazdy, ile og�lny rozk�ad starego systemu. Powszechny kryzys ekono- miczny i polityczny wyp�dza� spor� cz�� ludno�ci miejskiej na wie�, gdzie mimo wszystko �atwiej si� by�o utrzyma�, cho�by za cen� zale�no�ci od wielkich w�a�cicieli ziemskich. Bystry �wiadek epoki, Salvianus z Marsylii, pisa�, �e jak w Odysei Circe zmienia�a ludzi w wieprze, tak migracja na wie� zamienia ludzi wolnych w niewolnik�w. Rezultatem tych przemian by�a post�puj�ca agraryzacja �ycia. Niewolni- cza cywilizacja grecko-rzymska naj�ci�lej by�a zwi�zana z miastem: ono stanowi�o tam o�rodek polityki i kultury. Post�py agraryzacji u schy�ku cesarstwa rzymskiego to ju� zapowied� feudalnego �redniowiecza. W�DR�WKI "BARBARZY�C�W" Wszystkie te przeobra�enia zosta�y przy�pieszone przez migracje i in- wazje lud�w nazywanych barbarzy�skimi, German�w i S�owian. Nie tylko zreszt� przy�pieszone: w�dr�wki barbarzy�c�w skomplikowa�y i wzboga- ci�y przebieg tych proces�w. Dzieje Galii naj�ci�lej s� zwi�zane z inwazjami germa�skimi. Podobnie jak do S�owian, tak i do German�w nie najlepiej pasuje okre�lenie "barbarzy�cy". W lV i V stuleciu nie byli to ju� prymitywni koczownicy. Germa�skie plemiona i szczepy mia�y w�wczas za sob� d�ugie migracje i marsze, kt�re trudno oceni� jako bez�adne i bezowocne w��cz�- gostwo. Ludy te, m�ode, inteligentne, ch�onne, nie by�y niewra�liwe na po ��czone z owymi migracjami kontakty cywilizacyjne. Od dawna zna�y ju� rolnictwo, hodowl� i w�asno�� prywatn�. Drobna, wolna w�asno�� ziemi wyr�nia� b�dzie przez d�ugi czas osadnik�w germa�skich na ziemiach cesarstwa od niewolnej lub zale�nej ludno�ci miejscowej, cho� i w�r�d 15 German�w zarysowa�y si� wcze�nie spo�eczne zr�nicowania. Rozw�j wielkiej w�asno�ci stopniowo obejmowa� b�dzie germa�sk� elit�, gdy pro- ces podda�czego uzale�niania ogarnie mas� wolnej ludno�ci germa�- skiej. Pokojowa penetracja "barbarzy�c�w" przeplata�a si� w IV i V w. z najazdami grabie�czymi, zagarnianiem ludzi, ziemi i �upu. Tak samo przeplata�y si� w p�nej Galii rzymskiej dwie postawy wobec German�w. Nie brak przejaw�w przera�enia i obrzydzenia do "dzikus�w", troski o los cywilizacji, refleksu rzymskiego patriotyzmu i ch�ci obrony imperium. Ale w �rodowisku galo-rzymskim nie brakowa�o te� satysfakcji z germa�- skiego osadnictwa: "barbarzy�cy", kt�rzy dawniej tylko �upili kraj, teraz- w IV stuleciu - wzbogacaj� go ju� sw� prac�, trudz� si� nad upraw� roli, nad zagospodarowaniem ziem, kt�rych uprawy zaniechano w�r�d ekono- micznego regresu i kt�re szybko porasta�y lasem. Naje�d�ca stawa� si� ch�opem, posy�aj�cym na rynek produkty swej zapobiegliwo�ci rolniczej i hodowlanej. Wci�� jeszcze �ywe by�y antypatie do ludzi, kt�rzy nie znali rzymskiej kultury i mowy, a zatem bliscy byli zwierz�tom (brak im ratio et oratio, a wi�c tego, co wedle Cycerona stanowi�o istot� cz�owiecze�stwa). Jednak�e w�r�d tych uprzedze� pojawia�y si� pr�by dowodzenia, i� "bar- barzy�cy" nie s� wcale tak bardzo barbarzy�scy. Szczeg�lnie przenikliwy by� s�d cytowanego ju� Salvianusa z Marsylii. Oto - pisa� �w duchowny w V w. - porz�dek rzymski sta� si� znacznie gorszy od najgorszego nie�adu. Rzymianie po�erali si� w walkach domowych i demoralizowali, barbarzy�cy natomiast zwyci�ali, bo wspiera�y ich rzesze n�dzarzy. Przewa�aj�ca cz�� ludno�ci wola�a barbarzy�skie rz�dy ni� ucisk Rzymu. "Wol� bowiem mimo pozor�w niewoli �y� swobodnie ani�eli cierpie� niewol� mimo pozor�w wolno�ci". Obywatele rzymscy od�egnywali si� od swego obywatelstwa, uciekali do "barbarzy�c�w" lub sami si� barbaryzowali jeszcze przed przybyciem German�w. Dzieje inwazji barbarzy�skich w Galii w V stuleciu s� zawi�e. Wizygoci po d�ugich w�dr�wkach zainstalowali si� na po�udniowym zachodzie, w Akwitanii (r. 416); potem rozszerzyli swe terytoria o nadmorski pas Galii po�udniowej. Od lat czterdziestych V w. Burgundowie tworzyli sobie pa�stwo w Galii po�udniowo-wschodniej, nad Rodanem i Saon�. Po na- je�dzie anglosaskim na Wielk� Brytani� (44I r.) ccltyccy Brytowie migrowali stamt�d do Galii p�nocno-zachodniej (Armoryka), daj�c pocz�tek cel- tyckiej Bretanii. Mniejsze znaczenie mia�y ataki Sas�w czy Alaman�w; gro�ny najazd na Gali� mongolskich Hun�w Attyli powstrzymany zosta� w r. 451 zwyci�stwem na Polach Katalaunijskich, odniesionym pod wodz� Aecjusza, "ostatniego Rzymianina". Dalsze losy Galii zawis�y g��wnie 16 od poczyna� plemion germa�skich, kt�re znalaz�y si� nad dolnym Renem oraz na p�nocno-wschodnich terytoriach galijskich. W�a�nie te plemiona nada� mia�y swe imi� ca�emu krajowi: nosi�y one nazw� Frank�w. GALIA MEROWI�SKA U schy�ku V w. plemiona frankijskie skupi� i poprowadzi� wybitny w�dz i w�adca, Chlodwig. Z jego imieniem z��czy�y si� pocz�tki niezwyk�ej kariery Frank�w, kt�rzy poprzednio niczym si� nie wyr�niali. Kariera ta zacz�a si� od zaj�cia ca�ej p�nocnej Galii : w dorzeczu Sekwany trwa�y dot�d resztki Galii rzymskiej pod w�adz� rzymskiego dygnitarza Sjagriusza. Zwyci�stwo Chlodwiga nad Sjagriuszem pod Soissons (r. 486) oceniano dawniej jako sukces si� germanizmu nad ide� cesarstwa rzymskiego; mo�e jednak trafniej b�dzie dostrzega� w tym konflikt dw�ch rywali, konkuru- j�cych do w�adzy w Galii. Panowanie nad ca�� Gali� n�ci�o zreszt� tak�e i innych konkurent�w: Wizygot�w na po�udniowym zachodzie kraju, Alaman�w z siedzibami nad g�rnym Renem i Dunajen i. Tych ostatnich Frankowie pobili pod Tolbiac w r. 496; w tym�e roku Chlodwig zdecydo- wa� si� przyj�� chrzest z r�k katolickiego biskupa �w. Remigiusza. Motywy religijne odegra�y spor� rol� w przebiegu �wczesnych zdarze�. Galia rzymska - podobnie jak potem celtycka Irlandia - przyj�a chrys- tianizm stosunkowo �atwo. Propagowali t� wiar� w Galii ju� w II i IlI w. duchowni przewa�nie pochodz�cy z Grecji i Azji Mniejszej. Wizygoci i Burgundowie, w�adaj�cy wi�ksz� cz�ci� Galii u schy�ku V w., przyj�li chrystianizm wcze�niej ni� Frankowie, jednak�e w wersji aria�skiej, pot�- pionej przez ko�ci� rzymski. Katolicyzm Frank�w, jakkolwiek �wie�y i powierzchowny, sta� si� w tej sytuacji wa�nym elementem gry politycznej. Konwersja Chlodwiga na wiar� katolick� zapewni�a mu nie tylko poparcie biskup�w i katolik�w w zasi�gu jego wp�yw�w, tj. w p�nocnej Galii. Da�a mu tak�e argument obrony katolik�w na po�udniu, gdzie byli oni rz�dzeni przez "heretyckich", aria�skich w�adc�w wizygockich i bur- gundzkich. Biskupi pa�stwa wizygockiego prosili Chlodwiga o pomoc dla katolickich Galo-Rzymian "j�cz�cych w jarzmie heretyk�w". Kato- licyzm u�atwi� wi�c Frankom dzia�anie w�r�d ludno�ci galo-rzymskiej, kt�rej poparcie by�o nieb�ahym elementem gry o w�adz� nad Gali�. O jej wzgl�dy zabiegali zreszt� tak�e w�adcy wizygoccy i burgundzcy. Jednak�e w VI w. Frankowie zwyci�yli. W r. 507 Wizygoci zostali wyrugowani z Akwitanii. Zachowali tylko (opr�cz w�adzy w Hiszpanii) posiad�o�ci w cz�ci dawnej Galii Narbo�skiej, od Pirenej�w do Rodanu (tzw. Septymania). Frankowie otworzyli sobie natomiast dost�p do Morza 2 -.T. RaSzkiewicz, Historia Franc#.l# �r�dziemnego dalej na wschodzie, zdobywaj�c w 536 r. Prowansj�, w kt�rej na kr�tko tylko zdo�ali si� usadowi� Ostrogoci. Jeszcze wcze�niej (534 r.) Frankowie ostatecznie podbili pa�stwo Burgund�w nad Rodanem. Wresz- cie w sk�ad pa�stwa frankijskiego wesz�y terytoria Alaman�w, Turyng�w i Bawar�w. Bawarowie rozlu�nili potem swe zwi�zki z pa�stwem Frank�w pod rz�dami lokalnej dynastii Agilulfing�w, zapewne burgundzkiego po chodzenia. Ale i tak rola elementu germa�skiego w pa�stwie frankijskim by�a bardzo znaczna. W Galii ludno�� galo-rzymska mia�a jednak ogromn� przewag� liczebn� : w VI w. by�o tu od 7 do 10 mln Galo-Rzymian, gdy Frank�w salickich oko�o 100 tys., a Burgund�w nie wi�cej ni� 50 tys. Jednak�e to nie liczby decydowa�y. Podb�j Galii scementowa� jedno�� Frank�w, tworz�cych przedtem lu�ny zwi�zek plemienny pod wodz� Chlodwiga. Ten ostatni potrafi� ze zr�czno�ci� nie pozbawion� okrucie�stwa pozby� si� potencjal- nych rywali. R�d Chlodwiga - Merowingowie - sta� si� nie kwestionowan� dynasti� rz�dz�c�. W�adza kr�l�w merowi�skich wyros�a z dow�dztwa wojskowego: toj� ogranicza�o tradycj� demokracji wojennej, ale te� dawa�o jej si��, wynikaj�c� z wojskowej dyscypliny. Historia wazy z Soissons, opisana przez kronikarza VI w., biskupa Grzegorza z Tours, jest dosko- na�� tego ilustracj�. Chlodwig pragn�� arbitralnie zadecydowa� o wspa- nia�ym naczyniu ko�cielnym, kt�re znalaz�o si� w�r�d �up�w jego wojska i kt�re obieca� odda� biskupowi. Gdy jeden z wojownik�w sprzeciwi� si� temu ("dostaniesz tylko to, co ci los przeznaczy"), kr�l ugi�� si� przed star� tradycj� podzia�u zdobyczy w drodze losowania. Ale nikt nie zapro- testowa�, gdy po roku podczas przegl�du wojskowego Chlodwig wzi�� odwet na hardym Franku: pod pretekstem, �e �le utrzymuje bro�, roz- p�ata� mu g�ow� siekier�. Grzegorz z Tours, Galo-Rzymianin, wspomina, i� rozs�dniejsi Fran- kowie chcieli podda� si� woli Chlodwiga w kwestii podzia�u �up�w, apro- bowali bowiem zasad� bezwzgl�dnego pos�usze�stwa kr�lowi. Ale to chyba wymys� kronikarza, naginaj�cego sytuacj� do romanistycznych schemat�w w�adzy absolutnej. Przenoszenie na Merowing�w takich rzymskich wyobra- �e� mog�o zreszt� mie� istotne znaczenie polityczne, wspieraj�c autorytet nowych w�adc�w w�r�d Galo-Rzymian. Frankowie byli wszak sukceso- rami w�adzy rzymskich Cezar�w. Niemniej jednak w poj�ciach frankijskich kr�lestwo by�o czym� zupe�nie innym ni� absolutna w�adza rzymska. Nie pasuj� do� antyczne poj�cia publicznoprawne. Kr�lestwo Frank�w to w�asno�� rodzinna Merowing�w, dzielona wedle regu� prawa spadkowego. Ju� Chlodwig (zm. w r. 511) podzieli� swe paristwo mi�dzy czterech syn�w. W nast�pnych pokoleniach rodziny panuj�cej podzia�y kontynuowano. 18 Historia tych nieustannych dzia��w rodzinnych jest tak powik�ana, jak libretto romantycznej opery. Wci�� nowym i coraz to innym podzia�om towarzyszy�y nieustanne intrygi, rywalizacje rodzinne i walki o w�adz� (np. mi�dzy stryjami i bratankami: gdy jeden z dziedzic�w umiera�, jego synowie wyst�powali z roszczeniami o swoje cz�ci przy podziale spadku). Pretendent�w do w�adzy wspiera�y r�tne partie mo�now�adcze, kt�re umia�y wykorzysta� wyczerpywanie si� dynastii w rodzinnych konflik- tach. Rosn�ca rola polityczna mo�nych pan�w w r. 614 znalaz�a wyraz w tzw. edykcie paryskim kr�la Chlotara II, nazywanym czasem w nauce Wielk� Kart� Wolno�ci frankijskich wielmo��w. Ka�dy nowy przywilej by� cen� poparcia mo�now�adczego dla tego lub innego cz�onka dynastii w toku rodzinnych rozgrywek mi�dzy Merowingami. Kr�lowie merowi�scy to reges criniti, monarchowie d�ugow�osi. W�osy, spadaj�ce w d�ugich puklach na plecy, by�y symbolem w�adzy (tym si� kr�l r�ni od poddanych) i wyrazem si�y magicznej. Tak jak biblijny Samson, kr�l kry� w swej czuprynie nadnaturalne w�a�ciwo�ci. Tote� po konanym pretendentom zwyci�ski rywal kaza� zawsze obcina� w�osy. �cinanie w�os�w zbli�a�o si� do tonsury duchownej, bo zdetronizowani Merowingowie w�drowali zwykle do klasztoru, co oznacza�o wyrzeczenie si� �wiata. Czasem jednak obci�cie w�os�w nie pomaga�o: wtedy zbyt ambitnym i upartym rywalom w walce o tron �cinano g�owy. W�r�d zmiennych i p�ynnych podzia��w Galii zarysowa�y si� wszak�e pewne zr�nicowania trwalsze. P�nocno-wschodnie obszary pa�stwa Frank�w to Austrazja (nazw� t� zna� ju� w VI w. Grzegorz z Tours). Tu przewa�aj� �ywio�y germa�skie: Frankowie, Alamanowie, Turyngowie i inni. Zachodni� cz�� pa�stwa Frank�w, Neustri�, cechuje szybkie wymie- szanie elementu germa�skiego z ludno�ci� galo-rzymsk�. Dawne pa�stwo burgundzkie w po�udniowo-wschodniej cz�ci Galii stanowi trzeci du�y sk�adnik pa�stwa frankijskiego. Bawaria usamodzielni�a si�; to samo do- tyczy marchii akwita�skiej. Tak�e celtycka Bretania �y�a w�asnym �yciem. Najwa�niejsze sk�adniki tej lu�nej struktury, Austrazj� i Neustri�, zwyk�o si� w nauce traktowa� jako kolebki p�niejszych Niemiec i Francji. Ale d�uga jeszcze do nich droga. Wiek VII to stulecie politycznego kryzysu: w starciach dynastycznych degenerowa�a si� rodzina panuj�ca. Ostatni Merowingowie to ju� tylko fikcyjni, "gnu�ni" kr�lowie, rois faineants. Ale zapowiedzi� odnowienia pot�gi pa�stwa Frank�w by�a kariera rodu Arnulfing�w. Zdobyli oni prawo dziedziczenia wysokiej godno�ci austrazyjskich majordom�w; z�amali rywalizacj� majordom�w Neustrii; narzucili sw� przewag� "gnu�nym" Merowingom. Arnulfingowie z tytu�em ksi���t Heristalu od schy�ku VII w. 19 byli ju� na drodze wiod�cej ku jedno�ci pa�stwa frankijskiego. Ten w�a�nie r�d, pod nazw� Karoling�w, zapisze si� potem trwale w dziejach Europy. SPO�ECZE�STWO CZAS6W MEROWI�SKICH Na szczycie struktury spo�ecznej sytuowa�a si� frankijska arystokracja i stapiaj�ca si� z ni� elita galo-rzymska. To wielcy w�a�ciciele ziemi i dygni- tarze pa�stwowi. Dygnitarstwo by�o �r�d�em bogacenia si�: rzymskie domeny pa�stwowe przypad�y frankijskim w�adcom, kt�rzy hojn� r�k� rozdawali je swym dostojnikom i oficerom, a w wi�kszym jeszcze wymiarze instytutom ko�cielnym. Spory dynastyczne zmusza�y w�adc�w do wzmo- �onego rozdawnictwa, by kaptowa� sobie stronnik�w. Dobra nadane wielmo�om (najpierw duchownym) zachowywa�y przywilej dawnych domen pa�stwowych: wyj�cie spod kompetencji s�dzi�w i urz�dnik�w kr�la (immunitet, upowszechniony dopiero p�niej, za Karoling�w). Klasa wielkich w�a�cicieli ziemskieh nie by�a jeszcze zamkni�ta. Trwa�a fermentacja spo�eczna, w kt�rej wyniku mo�na straci� status arystokraty i mo�na do tej grupy spo�eeznej awansowa�. Niemniej istnia�a pewna ci�g�o�� rozwoju: trudno przyj�� opini�, i� arystokracja czas�w frankij- skich sk�ada�a si� z ludzi nowych. Ci�g�o�� ta trwa� b�dzie i w dalszej ewolucji. Opinia znakomitego francuskiego historyka Marka Blocha, wedle kt�rej arystokracja galo-frankijska wygas�a najdalej w X w. i zast�- piona zosta�a przez nowe mo�ne rody, dzi� jest powa�nie kwestionowana. Gwa�towne fermentowanie spo�ecze�stwa nie przekre�li�o trwania pewnych linii mo�now�adczych od pierwszych wiek�w epoki feudalnej a� po rok tysi�czny. Mo�now�adztwo prze�arte by�o rywalizacjami wewn�trznymi i kon- fliktami z dynasti�; panowa�y w�r�d wielmo��w prywata, samowola i �upiestwo. Mo�ni monopolizowali coraz wyra�niej obsad� wysokich godno�ci duchownych, nieraz po prostu kupowali je sobie. Ignorancja i prostactwo niekt�rych biskup�w VI i VII w. tym si� m. in. t�umacz�. Tendencje ekonomiczne i spo�eczne, zarysowane ju� w p�nym okresie rz�d�w rzymskich, trwa�y i nasila�y si� w Galii merowi�skiej. Miasta nadal kurczy�y si� i traci�y dotychczasowe znaczenie produkcyjne, zachowuj�c rol� o�rodk�w administracji i kultu. Im mniejsza by�a waga ekonomicz- nych zwi�zk�w wsi z miastem, tym wi�ksza samowystarczalno�� w�o�ci monarszych, ko�cielnych i prywatnych. Wielka w�asno�� rozbudowuje zatem r�ne zak�ady i warsztaty, maj�ce zaspokoi� elementarne potrzeby (m�yny, stolarnie, ku�nie itd.). System latyfundialny wci��jeszcze by� silny: wielkie obszary ziemi zarz�dzane by�y przez pa�skich ekonom�w, a upra- 20 wiane przez niewolnych. Niewolnik�w jest ci�gle bardzo wielu, zwycza- jowe za� prawo frankijskie (lex Salica) traktuje ich bardzo surowo. Pod- daje si� w niewol� je�c�w, branych w cz�stych wojnach, kwitnie te� handel niewolnikami. Poprawa losu niewolnych, powolna lecz sta�a, stanowi�a rezultat przemian w systemie produkcji. Coraz wa�niejszym sk�adnikiem tego systemu stawa� si� niewolnik osadzony na ma�ym gospodarstwie rolnym, kolon zwi�zany z ziemi�, wolny ch�op popadaj�cy w zale�no�� od wielmo�y. "Pomi�dzy rzymskim kolonem a nowym ch�opem pa�szczy�nianym sta� wolny ch�op frankijski". To znane zdanie Fryderyka Engelsa ukazuje, i� rozk�ad produkcji niewolniczej przy�pieszony zosta� przez wej�cie na scen� lud�w "barbarzy�skich". Przynios�o ono wzrost liczby gospodarstw ch�opskich, najpierw wolnych, potem w��czanych w system zale�no�ci podda�czej. W Galii dla rozwoju spo�ecznego kapitalne znaczenie mia� �ywio� germa�ski : nie ze wzgl�du na metafizyezne cechy "rasy germa�skiej, lecz po prostu z racji nasyconej realiami historycznymi struktury spo�ecznej German�w. Frankowie zas�u�yli si� dziejom Francji nie tylko tym, �e dali jej swe imi�, ale tym tak�e, �e odm�odzili sklerotyczny system spo�eczny Galii na prze�omie od antyku do �redniowiecza, �e przy�pieszyli formo- wanie si� nowych stosunk�w ludzkich. R�nice etniczne w Galii rodzi�y splot wzajemnych niech�ci mi�dzy Galo-Rzymianami i Frankami, zw�aszcza tam, gdzie liczba "barbarzy�c�w" by�a znaczna (na po�udniowy zach�d od Sekwany osadnictwo germa�skie by�o s�abe). Nie nale�y jednak przecenia� tej wrogo�ci. Dla wielu ludzi rz�dy Frank�w by�y przecie� lepsze ni� zdzierstwa Rzymian i ni� perspek- tywa w�adzy innych "barbarzy�c�w". W po�udniowych regionach kraju etniczne i kulturalne wymieszanie si� elementu germa�skiego i galo-rzym- skiego przebiega�o nader szybko. "Frankowie zromanizowali si� przynaj- mniej w tej mierze, w jakiej Galo-Rzymianie si� zbarbaryzowali" (Ch. Le- long). Dla Grzegorza z Tours w VI w. (a mocniej jeszcze dla kronikarzy VII w.) Fruncus to ka�dy mieszkaniec Galii, je�li jest wolny, bez wzgl�du na etniczne pochodzenie. Grzegorz niewiele ma do powiedzenia o Ger- manach, ich j�zyku, obyczajach czy poezji (wcale bogatej). Jako dobry chrze�cijanin odezwie si� niekiedy z przek�sem o zabobonach "barbar�w", o reliktach poganizmu; nie ma jednak w jego kronice wrogo�ci wobec Frank�w. Zreszt� tylko frankijska "g�ra" - kr�lowie, dwory, wielmo�e- jest obecna w dziele Grzegorza z Tours, ta g�ra spo�eczna Frank�w, kt�ra stapia�a si� z arystokracj� galo-rzymsk�. Ju� w VI w. imiona nie stanowi� kryterium rozpoznawczego: od czas�w Chlodwiga galo-rzymska elita lubi�a nadawa� dzieciom imiona germa�skie (brak natomiast �lad�w 21 odwrotnego zwyczaju). Niez�e to �wiadectwo presti�u zdobywc�w w�r�d elity miejscowej. Chyba trafna jest opinia, �e Frankom zawdzi�cza�a arystokracja galo- -rzymska sw� odnowion� �wiadomo�� pa�stwow�. Grzegorz z Tours by� g��boko zwi�zany z pa�stwem, kt�re Frankowie stworzyli, a kt�re jego klasie zapewni�o znaczn� rol� spo�eczn�. Oczywi�cie Grzegorz nie czuje si� Germaninem, ale czuje si� obywatelem pa�stwa frankijskiego. Prawda, �e Merowingowie - mimo rzymskich tytu��w i dekoracji, kt�rymi si� zdobili - zatracili wiele z tradycji pa�stwowych Rzymu. �cie�ni�a si� sfera dzia�a� w�adzy pa�stwowej, upad�y inwestycje publiczne antycznego ce- sarstwa, zatracono dawn� zawodow� organizacj� armii. Dra�ni�y �upiestwa dygnitarzy, coraz silniej powi�zanych z lokalnym mo�now�adztwem coraz bardziej wymykaj�cych si� kr�lom. Konflikty dynastyczne Mero- wing�w rodzi�y nie�ad i brak stabilizacji. Has�o po�o�enia kresu tym kon- fliktom formu�owa� ju� Grzegorz z Tours, cho� w jego czasach nie by�y one tak dokuczliwe, jak p�niej, w VII w. Pot�pienie wojen domowych na pocz�tku pi�tej ksi�gi Historu Frank�w Grzegorza brzmi ze szlachet- nym patosem; motyw ten wraca nieustannie w tek�cie kroniki. Gani�c to, co jest, autor zwraca si� ku temu, co by�o: ale nie ku umar�ej tradycji cesarskiej, lecz ku dzie�om Chlodwiga, kt�ry pod sw� w�adz� zapewni� jedno�� "wszystkich Galii" ("bi� wrogie ludy, podporz�dkowa� sobie rodzime ziemie [patriasJ, a w�adz� nad nimi przekaza� wam [nast�pcom] nienaruszon� i nieos�abion�"). Pogl�d o barbaryzmie ludzi �wieckich w merowi�skiej Galii i o du- chownej uczono�ci, jak r�wnie� o ratowaniu przez ko�ci� szcz�tk�w antycznej kultury jest nazbyt schematyczny. Najwa�niejszy �wiadek tamtej epoki, Grzegorz z Tours, nale��cy do elity duchownych, by� wykszta�cony nader powierzchownie (do czego si� zreszt� przyznawa�). Pobotny biskup Domnolus wyznawa� szczerze swe prostactwo (simplicitas) i obawy, �e czekaj� go upokorzenia w�r�d wykszta�conych �wieckich dostojnik�w z po�udnia Galii. Prawd� jest, �e przeci�tny poziom kulturalny kleru prze- wy�sza� poziom ludzi �wieckich. Jednak�e solidny podk�ad kultury celtyc- kiej, odnawiaj�cej si� w miar� s�abni�cia wp�ywu rzymskiego, zapewnia� trwa�o�� pewnych tradycji kulturalnych w�r�d mas. Z kolei w�r�d galo- -rzymskiej i frankijskiej elity, na dworach kr�l�w i wielmo��w, nie brako- wa�o zainteresowania i respektu dla wiedzy oraz sztuki. Kr�l Dagobert s�yn�� z humanistycznej kultury i artystycznego smaku. Kr�l Chilperyk I pisa� wiersze, a nawet traktaty teologiczne (kt�re zreszt� kler pot�pia� jako b��dne). �wiecka elita stwarza�a szanse kariery ludziom uczonym, cho�by byli -- jak Andarchus, bieg�y w literaturze, matematyce i prawie- 22 niewolnego pochodzenia lub - jak Asteriolus i Secundinus - niezno�nego charakteru. Chrystianizacja spo�ecze�stwa by�a wci�� nader powierzchowna, a ludzie przesi�kni�ci wyobra�eniami poga�sko-magicznymi. Si�� magiczn� przy pisywano kr�lom: dobry w�adca dysponuje nadnaturaln� moc�, kt�r� wyzyskuje dla dobra swego ludu (zwyci�a wrog�w, zapewnia dobr� po god�, urodzaje, chroni przed kl�skami �ywio�owymi itd.). Relikty tych wyobra�e� trwa� mia�y d�ugo w �redniowiecznej Francji. Ale i biskup Grzegorz z Tours t�umaczy�, i� bo�ki poga�skie to ludzie obdarzeni ma- giczn� pot�g�, kt�ra spowodowa�a ich uznanie za bog�w. �wi�tobliwym biskupom kronikarze r�wnie� przypisywali si�� magiczn�, tyle �e z bo�ej, a nie w�asnej mocy (znakiem krzy�a biskupi obalaj� poga�skie pos�gi, gasz� po�ary, oddalaj� morowe powietrze). Szeroki zasi�g relikt�w po ga�stwa i zabieg�w magicznych w�r�d ludu Galii merowi�skiej potwier- dzi�y gruntowne studia Edwarda Salina. Cech� merowi�skiego spo�ecze�stwa by�a wreszcie wieloj�zyczno��. Frankowie przyswoili sobie stopniowo znajomo�� �aciny i stali si� dwuj�- zyczni. �acina arystokracji galo-rzymskiej traci�a wytworno��, ale wzbo- gaca�a si� nowymi, �ywymi sk�adnikami. W�r�d prostego ludu Galo- -Rzymian obok �aciny wulgarnej trwa�y ci�gle dialekty galijskie. Droga do j�zyka francuskiego by�a jeszcze daleka, ale obserwowa� mo�na tw�rcze procesy wsp�istnienia i wsp�przenikania r�nych oddzia�ywa� j�zyko- wych. Niekiedy pr�bowano pomaga� tym procesom: kr�l Chilperyk I do- da� do �aci�skiego alfabetu 4 nowe litery potrzebne ze wzgl�du na fonetyczne cechy j�zyka Frank�w. Wymownym symbolem stapiania si� r�nych tradycji by�o w��czanie legendarnych dziej�w Frank�w do nurtu historii grecko-rzymskiej. Mit troja�skiego pochodzenia s�u�y� ju� dawniej Rzymianom i niekt�rym plemionom galijskim. W VII w. w tzw. Kronice Pseudo-Fredegara pojawi� si� z kolei zapis mitu o troja�skim pochodzeniu dzielnego i niezwyci�o- nego ludu Frank�w. Wywodzenie Frank�w od Trojan zdejmowa�o z ger- ma�skich zdobywc�w znami� m�odszo�ci cywilizacyjnej, dawa�o im uprzy- wilejowan� pozycj� w historii spo�ecze�stw ludzkich. Wystarczy mo�e stwierdzi� to stapianie si� tradycji, oddzia�ywa�, wp�yw�w; nie warto natomiast wdawa� si� w trwaj�ce od lat spory, czy dzieje Galii merowi�- skiej oznaczaj� raczej barbaryzacj� Galo-Rzymian, czy te� romanizacj� "barbarzy�c�w". Trudno jedynie by�oby traktowa� t� epok� jako schy�- kow�. To nie koniec starego spo�ecze�stwa, to ju� pocz�tek nowego. Os�abienie t�tna kultury i w pewnych sferach wyra�ny jej regres towa- rzyszy�y tym przemianom, stanowi�c cen� spo�ecznego post�pu. 23 PA�STWO KAROLING�W Pocz�tkiem ol�niewaj�cej kariery Karoling�w by�o odnowienie powagi i jedno�ci w�adzy pa�stwowej. Jeszcze jako majordomowie przy "gnu�- nych" Merowingach dokonali oni niema�o. Skupili w swych r�kach spory zakres w�adzy i zdo�ali szcz�liwie unikn�� jej roztrwonienia i podzia�u. Karol Martel �wietnym zwyci�stwem pod Poitiers (732 r.) odwr�ci� od Galii gro�b� arabskiego podboju, kt�rej nie unikn�a s�siednia, wizygocka Hiszpania. Ten sam w�adca zapocz�tkowa� wa�n� dla pa�stwa reform� ko�cieln�, kt�r� kontynuowa�jego syn Pepin Kr�tki w sojuszu z papiestwem, szukaj�cym protekcji u Frank�w. Formalne bowiem zwierzchnictwo cesarzy Bizancjum nie dawa�o papie�om ochrony; Rzym i znaczna cz�� Italii by�y wtedy pod w�adz� germa�skich Longobard�w, z kt�rymi papie�e �yli w niedobrej komitywie. Papieskie poparcie dla frankijskiego sojusz- nika pozwoli�o Pepinowi za zgod� wielmo��w zlikwidowa� ostatecznie fikcj� rz�d�w merowi�skich i przyj�� tytu� kr�lewski (751 r.). Kr�lewskie namaszczenie udzielone Pepinowi Kr�tkiemu przez papie�a Stefana I1 w Saint-Denis pod Pary�em (r. 754) umocni�o �wie�y autorytet monarszy by�ego majordoma i jego zwierzchnictwo nad ko�cio�em Galii. Kr�l, bo�y- namiestnik i pomazaniec, reformowa� stosunki ko�cielne, mianowa� bisku- p�w, wydawa� ustawy dla kleru (s�ynny kapitularz z Verneuil, r. 755). Te ko�cielne powi�zania Karoling�w sprzyja�y formu�owaniu idei o szcze- g�lnym pos�annictwie Frank�w jako ludu bo�ego: to oni (a nie Bizantyj- czycy i ich cesarze) maj� zatem przewodzi� Zachodowi. Motyw ten roz- wijano w VIII w. na dworze papieskim, maj�cym powody, by schlebia� Frankom i ich w�adcom. Ale pojawia� si� on tak�e na dworze fran- kijskim: to ju� zapowied� p�niejszej formu�y o dzia�aniu Boga przez Frank�w. Mo�na jednak �w frankijski mesjanizm uzna� za co� wi�cej ni� za przejaw politycznego wyrachowania papie�y i dworskich propagandyst�w. Jest w nim pewnie i refleks niezwyk�ych sukces�w pa�stwa karoli�skiego. Wsch�d, po�udnie i po�udniowy zach�d stanowi�y kierunki karoli�skie,j ekspansji. Na po�udniowym zachodzie po sukcesie pod Poitiers Fran- kowie odebrali Arabom Narbonne, reszt� dawnej wizygockiej Septymanii, co rozszerzy�o dost�p pa�stwa Frank�w do Morza �r�dziemnego (r. 759). Karolowi Wielkiemu, synowi Pepina Kr�lkiego, uda�o si� przekroczy� Pireneje i stworzy� do r. 811 marchi� hiszpa�sk� ze stolic� w Barcelonie. Na tym froncie nie oby�o si� jednak bez kl�sk: podczas wyprawy z r. 778 Baskowie wyci�li