KAZIMIERZ KUMANIECKI HISTORIA KULTURY STARO�YTNEJ GRECJI I RZYMU PA�STWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE PRZEDMOWA Historia kultury staro�ytnej Grecji i Rzymu m�wi nam o kulturze stworzonej na tym etapie historycznym, kiedy w zwi�zku z rozwojem si� wytw�rczychJ ludy za- mieszkuj�ce te kraje przesz�y z ustroju rodowego do ustroju niewolniczego. �Ustr�j niewolniczy jest oczywi�cie dla wsp�czesnych nam warunk�w nonsensem i niedo- rzeczno�ci� ur�gaj�c� prawom rozwoju. Jednak�e w warunkach rozk�adaj�cego si� ustroju wsp�lnoty pierwotnej jest on zjawiskiem ca�kowicie zrozumia�ym i zgodnym z prawami rozwoju, albowiem jest on krokiem naprz�d w por�wnaniu z ustrojem wsp�lnoty pierwotnej"1. Nie trudno te� stwierdzi�, �e w�a�nie te ludy staro�ytne, kt�re � jak na przyk�ad Grecy i Rzymianie � najwcze�niej wesz�y w etap tzw. nie- wolnictwa klasycznego, osi�gn�y najwy�szy rozkwit nie tylko gospodarczy, lecz i kul- turalny. Wy�szo�ci� ustroju niewolniczego nad ustrojem wsp�lnoty pierwotnej t�u- maczy si� zar�wno pierwotna przewaga ekonomiczna, polityczna i kulturalna Grek�w i Etrusk�w na P�wyspie Apeni�skim w stosunku do �yj�cych w ustroju wsp�lnoty pierwotnej plemion italskich, jak i p�niejszy rozkwit Rzymu, wzrastaj�cy w miar� przechodzenia do ustroju niewolniczego. Dalszy rozw�j si� wytw�rczych sprawia, �e ustr�j niewolniczy, kt�ry by� post�pem w stosunku do ustroju wsp�lnoty pierwotnej, prze�ywa si� i musi z kolei ust�pi� bardziej post�powej formacji feudalnej. Pierwsze jej elementy nie trudno dostrzec ju� w tyranii p�nogreckiej, a nast�pnie w Rzymie w instytucji kolonatu. Pocz�tki kultury staro�ytnej si�gaj� epoki niewolnictwa. Wiadomo, �e elementy ideologiczne, czyli pogl�dy spo�eczne, polityczne, religia, filozofia, nauka, tw�rczo�� artystyczna zar�wno w dziedzinie literatury, jak i sztuk plastycznych i muzyki, a wi�c wszystkie te formy �wiadomo�ci spo�ecznej, kt�re tradycyjnie okre�la si� mianem kultury �umys�owej" albo �duchowej", pozostaj� w �cis�ej zale�no�ci od bazy, czyli ustroju ekonomicznego w�a�ciwego danemu etapowi historycznemu. T� baz� w epoce staro�ytnej jest ustr�j ekonomiczny oparty na pracy niewolniczej. Utrwaleniu tej bazy s�u�y w zasadzie zar�wno filozofia, jak i literatura staro�ytnych Grek�w i Rzymian. Dlatego nie mo�e nas dziwi� fakt, �e nawet Arystoteles, jeden z najwi�kszych umys��w staro�ytno�ci, potwierdza sw� filozofi� panuj�cy w�wczas ustr�j ekonomiczny, oparty na pracy niewolnik�w. Oczywi�cie, obok nadbudowy ideologicznej utwierdzaj�cej ustr�j ekonomiczny istniej� w staro�ytnej Grecji i Rzymie r�wnie� pogl�dy wyrasta- j�ce wprawdzie z bazy ekonomicznej opartej na niewolnictwie, lecz antagonistyczne w stosunku do istniej�cej nadbudowy, skierowane przeciw niej i zwalczaj�ce j�. Do takich antagonistycznych pogl�d�w nale�� cho�by tezy niekt�rych sofist�w, podwa- �aj�ce ustr�j niewolniczy. Pogl�dy takie reprezentuj� Hippiasz i Alkidamas oraz za�o�yciel szko�y cynik�w, Antystenes. Spo�ecze�stwo antyczne jest spo�ecze�stwem klasowym; klasowy r�wnie� charakter maj� elementy nadbudowy ideologicznej. Studiuj�c histori� kultury antycznej trzeba ' Historia WKP (h). Kr�tki kurs, Wargiawa 1949, Btr. 124. Q � PRZEDMOWA mie� ustawicznie na uwadze fakt, �e obok antagonizmu zasadniczych dw�ch klas w spo�ecze�stwie antycznym, to znaczy klasy niewolnik�w i ich w�a�cicieli, istnieje silny antagonizm mi�dzy rozmaitymi warstwami wolnej ludno�ci. Konflikty te uwy- datniaj� si� niejednokrotnie z wielk� si�� w wielu arcydzie�ach literatury antycznej. Histori� kultury antycznej opracowywa�o ju� wielu uczonych, mimo to daleko jeszcze do pe�nego i poprawnego jej zrozumienia. Na kartach -wielu zagranicznych podr�cznik�w wci�� jeszcze spotykamy zar�wno idealizowanie demokracji ate�skiej, jak i � rzadziej co prawda � idealizowanie ustroju sparta�skiego; niekiedy, jak w dziele Beryego o Sparcie2, ma miejsce �wiadome przekszta�canie historii. Fa�szywe teorie rasistowskie widoczne s� w przypisywaniu jedynie Grekom, a szczeg�lnie ple- mieniu doryckiemu, pewnych cech charakteru, w tworzeniu oderwanego od rzeczy- wisto�ci historycznej poj�cia �miracie grec", w tezach o rzekomo jedynie Grekom wrodzonemu poczuciu umiaru, w b��dnych pogl�dach na upadek staro�ytnego Rzymu. Upadek Rzymu przedstawia si� niejednokrotnie jako wynik zmieszania ras, zatracenia czysto�ci rasowej; �wiadomie te� zaciera si� klasowy charakter kultury antycznej. Mimo �e kultura antyczna jest wykwitem pewnego okre�lonego etapu historycz- nego, tkwi w niej wiele warto�ci trwa�ych, gdy� pisarze antyczni, jak to stwierdzaj� klasycy marksizmu, �dostarczaj� nam wci�� jeszcze rozkoszy estetycznych i pod pewnym wzgl�dem zachowuj� znaczenie normy i nieosi�galnego wzoru"3. Poznanie kultury antycznej u�atwia i pog��bia zrozumienie �wiata wsp�czesnego, kt�rego podstatvy w niej w�a�nie tkwi�. Bez znajomo�ci jej nie mo�na zrozumie� w pe�ni ani wielu instytucji epok p�niejszych, ani historii gatunk�w literackich i styl�w artystycz- nych, ani genezy terminologii poetyckiej i filozoficznej. Przecie� �w r�norodnych formach filozofii greckiej znajduj� si� ju� w zarodku, w procesie powstawania, prawie wszystkie p�niejsze systemy pogl�d�w"4. Historia wsp�czesna, mimo �e odleg�a od epoki, w kt�rej dzia�ali Fidiasz czy Demokryt, Lukrecjusz czy Horacy, jest z t� epok� bardzo �ci�le zwi�zana. Syntetycznie uj�� to Engels w nast�puj�cych s�owach: �Bez niewolnictwa nie by�oby pa�stwa greckiego, greckiej sztuki i nauki; bez niewol- nictwa nie by�oby imperium rzymskiego. A bez podwalin w �wiecie greckim i w rzym- skim imperium nie by�oby te� nowoczesnej Europy. Nie powinni�my nigdy zapo- mina�, �e warunkiem ca�ego naszego rozwoju ekonomicznego, politycznego i umys�o- wego by� stan, w kt�rym niewolnictwo by�o r�wnie konieczne jak powszechnie uznane. W tym sensie mamy prawo powiedzie�: bez staro�ytnego niewolnictwa nie by�oby nowoczesnego socjalizmu"5. Autor oddaj�c t� ksi��k� w r�ce publiczno�ci zdaje sobie w pe�ni spraw� z tego, �e ksi��ka ta jest dopiero pierwsz� pr�b� szukaj�c� powi�za� mi�dzy sprawami gospo- darczo-spo�ecznymi a kultur� duchow� staro�ytnych. Niemniej ksi��ka stara si� uwzgl�dni� najnowsze zdobycze nauki post�powej. W jakim stopniu to si� autorowi uda�o, niechaj os�dzi czytelnik. Kazimierz Kumaniecki Warszawa, listopad 1954 2 H. Berye, Sparta, Leipzig s.d. 3 K. Marks, F. Engels, Dzie�a, t. XII, cz. l, Moskwa 1935, Partizdat, nr l, str. 203 (wyd. ro�.). 4 F. Engels, Dialekty/ca przyrody. Warszawa 1953, str. 35. 5 F. Engels, Anty-Diihring, Warszawa 1949, str. 178. Cze�,� pierwsza GRECJA SPIS RZECZY str. Wst�p ................................. 5-6 C z� � � pierwsza GRECJA I. Warunki naturalne Podzia� terytorialny Grecji. Ukszta�towanie powierzchni. Klimat. Flora ............................... 9 Bogactwa naturalne. Kopalnie. Kamienio�omy ............ 15 Literatura do rozdzia�u I ....................... 16 II. Kultura egejska i Grecja homerowa Kultura egejska. Wykopaliska (Schliemann, E vans). Podzia� na okresy . . 17 Kultura krete�ska i helladzka. Podzia� kultury krete�skiej na okresy. Okres pierwszych pa�ac�w na Krecie. Kultura helladzka. Ceramika minyjska. Orchomenos II i III. Okres p�nominojski. Rozw�j handlu. Okres drugiej he- gemonii krete�skiej. Architektura. Styl pierwszy i drugi we freskach i cera- mice. Rola kobiety na Krecie. �ycie dworskie i religijne ........ 18 Ustr�j Krety. Struktura monarchii. Warstwy spo�eczne: arystokracja, rze- mie�lnicy, niewolnicy domowi, wolne ch�opstwo. Upadek Krety ...... 25 Kultura myke�ska. Podzia� kultury myke�skiej. Wp�ywy krete�skie. R�- nice mi�dzy kultur� myke�ska a krete�ska. Architektura. Groby szybowe i to- losowe. �Gr�b Agamemnona". Drugi pa�ac w Mykenach. Okres p�nomyke�ski 26 Kolonizacja achajska. Rozszerzenie si� zasi�gu kultury myke�skiej. Sto- sunki handlowe ze Wschodem. Kres przewagi achajskiej w �wiecie egejskim 30 W�dr�wka Dor�w. Migracja r�nych lud�w. Wtargni�cie szczep�w zachodnio- greckich do Tesalii: pene�ci, periojkowie. Opanowanie Peleponezu przez Do- r�w. Dalsze zdobycze terytorialne Dor�w ................ 32 Wa�ne czynniki rozwoju kultury greckiej: pismo, igrzyska. Po- wstanie alfabetu greckiego. Znaczenie igrzysk dla kultury greckiej. Charakter klasowy sportu. Igrzyska olimpijskie, pytyjskie, istmijskie i nemejskie 35 Przej�cie od ustroju rodowego do miasta-pa�stwa. R�d, fratria, fyla. Basileus, fylobasileus. W�asno�� kolektywna i prywatna w ustroju rodo- wym. Pocz�tki spo�ecze�stwa klasowego. Miasto-pa�stwo. Synojkismos ate�ski ............................... 38 SPIS RZECZY Grecja homerowa. Iliada i Odyseja. Odzwierciedlenie w tych poematach stosunk�w spo�ecznych. Homer piewc� idea��w arystokracji. �wiat bog�w olimpijskich. Wp�yw Homera na kultur� europejsk� ........... Literatura do rozdzia�u II ...................... III. Grecja archaiczna Rzut oka na epok� archaiczn� .............;.... Wielka kolonizacja. Przyczyny kolonizacji. Rola wyroczni delfickiej w kie- rowaniu kolonizacj�. Stosunki mi�dzy metropoli� a koloni�. Kolonizacja na Zachodzie. Rola Tarentu. Naksos. Kyme. Massalia. Walki Fokejczyk�w z Karta- gi�czykami i Etruskami o Korsyk�. Kolonizacja na pomocy, na wschodzie i w Afryce. Rozw�j handlu i rzemios�a. Wielki import towar�w ze Wschodu. Zmiana stosunku do kupc�w. O�rodki handlowe. Zatrudnienie niewolnik�w w r�kodzielnictwie. Waza Fran^ois .................. Ulepszenia w budowie okr�t�w. Wiek VII okresem wynalazk�w w dzie- dzinie budowy okr�t�w i sprz�tu �eglarskiego. Statki �aglowe. Zwi�kszenie ilo�ci �eglarzy na statkach (diera, triera) .................. Rozw�j miast. Korynt, Ateny, Milet, Sybaris ............. Przej�cie z gospodarki naturalnej na pieni�n�. Przej�cie systemu miar i wag ze Wschodu: funt, mina, stater, drachma (litra, uncja). Pojawienie si� monet w w. VII. Wybijanie monet z elektronu. Systemy monetarne na terenie matoazjatyckim: milezyjski i fokejski. Stopa monetarna w Grecji w�a- �ciwej ............................... Powstanie warstwy rzemie�lniczo-handlowej. Niech�tny stosunek arystokracji do nowopowsta�ej warstwy rzemie�lniczo-handlowej. Pocz�tki ustroju timokratycznego ........................... Kryzys rolnictwa i narastaj�ca walka klas. Wprowadzenie pieni�dza przyczyn� ostrego kryzysu w rolnictwie. Dalsze zr�nicowanie spo�ecze�stwa greckiego .............................. Prawodawcy. Odebranie rodowi przez miasto-pa�stwo prawa zemsty. Kody- fikacja praw w koloniach (Zaleukos, Charondas). Diallektes i aisymnetes w miastach greckich. Zmiany w procedurze s�dowej. Rodzaje kar. �Oczy- szczanie" kraju od zab�jstwa ..................... Tyrania. Dyktatury tyran�w jako rezultat pierwszej fazy ruch�w rewolucyj- nych. Podejmowanie rob�t publicznych, popieranie handlu i rzemios�a oraz kult�w ludowych przez tyran�w. Wrogi stosunek spo�ecze�stwa do tyran�w. Tyrania w Jonii (Trazybulos), na Samos (Polikrates), na Lesbos. Dzia�alno�� Periandra w Koryncie. Tyrania w Sikionie (Kleistenes) ......... Attyka od Kylona do upadku Pizystratyd�w. Narastanie kryzysu ekonomicznego i zaostrzenie si� walki klasowej. Zamach Kylona. Prawodawstwo Drakona. Solon: sejsachteja, wprowadzenie s�du przysi�g�ych, podzia� ludno�ci na cztery klasy maj�tkowe: pentakosiomedimnoj, hippeis, zeugici, teci. Orga- nizacja �ycia gospodarczego. Kompromisowy charakter reform Solona. Trzy stronnictwa w Atenach: paranoj, pediakoj, diakrioj. Rz�dy Pizystrata w Ate- nach. Dzia�alno�� w zakresie budownictwa. Panatenaje. Wielkie Dionizja. Rozw�j sztuk plastycznych. Upadek tyranii Pizystratyd�w ........ Reforma Kleistenesa. Walka mi�dzy warstw� rzemie�lniczo-kupieck� 42 48 50 50 58 59 59 61 61 62 64 SPIS RZECZY a star� arystokracj�. Nowy podzia� na fyle wa�nym krokiem ku zdemokraty- zowaniu pa�stwa ate�skiego. Reforma Rady (bule) ........... Podboje Sparty na Peloponezie. Powstanie Zwi�zku Tesalskiego, Beoc- kiego. Amfiktionii Delfickiej. Zwi�zek Peloponeski pod zwierzchnictwem Sparty. Podboje Sparty w Lakonii, na Kyterze, w Messenii, Argos i Arkadii. Symmachia sparta�ska ....................... Pa�stwo sparta�skie. Wychowanie m�odzie�y. �ycie obywateli. Spartiaci, periojkowie i heloci. Odci�cie Sparty od reszty �wiata greckiego. W�adza w pa�- stwie: kr�lowie, eforowie, geruzja, apella. Powolne zmiany ustroi u. Ustawa Epita- deusa. Wytworzenie si� r�nic maj�tkowych w obr�bie ^wsp�lnoty sparta�- skiej" ......................... ^ ..... Amfiktionia delficka. Plemiona wchodz�ce w sk�ad Amfiktionii. Jej organi- zacja. Pierwsza wojna �wi�ta. Igrzyska pytyjskie. Reorganizacja Amfiktionii Og�lny obraz �ycia w epoce archaicznej. Domy prywatne. Ubi�r. Ma��e�stwo. Zwyczaje pogrzebowe ................... Cyklicy i Hezjod. Epigoni Homera. Epopeje cykliczne. Hezjod, Teogonia, Katalog kobiet. Prace i dni. Parodiowanie Homera: Margites i Batracho- machia ....................... 66 Liryka. Liryka jo�ska i eolska na wyspach. Elegie wojenne (Kallinos). Tw�rca jambografii Archilochos z Paros. Simonides z Amorgos i Hipponaks. Mimnermos z Kolofonu. Elegia mi�osna. Anakreont. Alkajos. Safona. Odr�bny charakter poezji lirycznej w Grecji macierzystej. Tw�rczo�� Tyrtajosa i Solona Muzyka i liryka ch�ralna. Mityczni tw�rcy muzyki greckiej: Orfeus, Muzajos, Ltnos, Amfion. Instrumenty muzyczne: lira, kithara, aulos. Nomos i jego rodzaje. Po�ymnestos z Kolofonu, Sakadas z Argos. Zawody muzyczne w Delfach. Monodyczny charakter muzyki greckiej. Gama zst�puj�ca. Te- trachord. System muzyczny grecki: gama dorycka, frygijska, lidyjska. Gamy podniesione i obni�one. Sparta o�rodkiem rozwoju muzyki ch�ralnej. Tales z Gortyny, Ksenodamos z Kytery. Ksenokritos z italskich Lokroj. Alkman. Tr�jczlonowa kompozycja stroficzna. Pierwiastek subiektywny i aktu- alny. Dytyramby, prozodie, peany, hymny, hyporchematy, epinikia, skolia, epithalamia, treny. Arion z Metymny, Lasos z Henniony, Stesichoros z Himery. Utwory epiczne: Geryoneis, Zburzenie Troi, Oresfeja. Ibikos z Region. Naj- wi�kszy rozkwit pie�ni ch�ralnej: Simonides, Bakchilides z Keos. Piewca ide- a��w arystokratycznych � Pindar. Poetki: Telesilla z Argos, Korynna z Tana- gry, Praksilla z Sikionu. ....................... Reforma religijna i pog��bienie etyczne. Zainteresowanie zagadnie- niami etycznymi. Wzmo�enie �ycia religijnego. Znaczenie �wi�tyni w Delfach. Religia Demetry. Kult Dionizosa. Orficy. Epimenides z Krety, Onomakritos, Abaris, Aristeas, Ferekydes ....................... Filozofia jo�ska. Przejaw charakterystycznego dla tw�rczo�ci jo�skiej krytycyzmu w filozofii. Pogl�dy Talesa z Miletu. Anaksimander. Anakri- menes. Heraklit. Prekursorzy idealizmu: Pitagoras, Ksenofanes z Kolofonu, Parmenides. Empedokles z Akragas .................. Pocz�tki historiografii. Hekatajos z Miletu: pr�ba racjonalistycznei in- terpretacji mit�w, opis wybrze�y Morza �r�dziemnego ........... Sztuka archaiczna. Budownictwo sakralne. Dwa kierunki w architekturze � dorycki i jo�ski. Cz�ci �wi�tyni: cella, pronaos, peristaza. Archit�ktura ka- SPIS RZECZY Daienna. Rozw�j btylu doryckiego. �wi�tynie jo�skie. �wi�tynia Artemidy w Efezie, Herajon na Samos. Skarbiec Sifnijczyk�w w Delfach. Polichromia �wi�ty� greckich .......................... 101 Rze�ba. Figurki z br�zu, terakoty i ko�ci s�oniowej. Styl o tendencji od�rod- kowej. Styl zwartego bloku. Powstanie rze�by monumentalnej. Szko�y doryckie w Argos i Koryncie. Szko�y jo�skie na Paros, Naksos, Chios, w Milecie. Nowy materia�: kamie� i br�z. Pos�g Kleobisa (lub Bitona), kurosy (Apollo z Tenei), Hera z Samos. Skarbiec Sifnijczyk�w w Delfach. Szko�a attycka. Idea� nowej klasycznej pi�kno�ci � Apollo z Piombino .......... 108 Malarstwo i ceramika. Pinakes. Ceramika: kratery, pithosy, amfory, le- kythy. Styl geometryczny: naczynia protokorynckie, milezyjskie. Styl czer- wonofigurowy na Chalkis i w Atenach. Styl attycki (waza Fran�ois). Technika czerwonofigurowa, styl surowy: Eutymides, Eufronios, Duris, Brygos, Hieron 111 Literatura do rozdzia�u III ...................... 114 IV. Okres attycki � Grecja klasyczna wieku V Rzut oka na histori� polityczn� w wieku V. Powstanie pot�gi morskiej Aten jako rezultat zwyci�skich wojen z Persami. Zwi�zek Ate�ski. Przeniesienie kasy zwi�zkowej z Delos do Aten. Powstania pa�stw zwi�zkowych przeciw Ate- nom. Rywalizacja mi�dzy Spart� i Atenami. Walka mi�dzy stronnictwem Efialtesa i Kimona. Zwyci�stwo stronnictwa radykalno-demokratycznego: ograniczenie znaczenia areopagu, wprowadzenie zap�aty za funkcje pa�stwowe, dopuszczenie zeugit�w do archontatu. Kl�ska Aten w walce ze Spart�. Pok�j 30-letni. Ateny centrum duchowym Hellady. Wojna peloponeska ..... 116 Prymat handlowy Aten po wojnach perskich. Zmiany w strukturze klasowej spo�ecze�stwa ate�skiego. Rozbudowa Pireus. Ogromny zasi�g eks- portu i importu ate�skiego. Wzrost znaczenia politycznego warstwy rzemie�l- niczo-kupieckiej ........................... 121 Niewolnictwo w Atenach. Wzrost niewolnictwa po wojnach perskich. Zatrudnienie niewolnik�w w rzemio�le, kopalniach, domach zamo�niejszych obywateli. Stosunek do niewolnik�w. Niski poziom techniki produkcyjnej. Bunty niewolnik�w ......................... 122 Pogl�dy na prac�. Pogarda dla pracy fizycznej" i dla pracy zarobkowej 123 Demokracja ate�ska. Ograniczony charakter demokracji ate�skiej. Brak praw politycznych dla niewolnik�w, kobiet i metojk�w. Reformy dokonane przez stronnictwo radykalno-demokratyczne:^lud"suwerenn� w�adz� w Atenach. Wyb�r urz�dnik�w przez losowanie. Dokimazja. Ograniczenie w�adzy archont�w. Strategowie. Zakaz powt�rnego wyboru urz�dnika. Kolegialno�� urz�d�w. Funkcje Rady. Prytanie. Zgromadzenie ludowe. Ostracyzm. Dema- godzy ................................ 124 Upowszechnienie kultury. Widowiska teatralne. Theorikon. Wychowawcze znaczenie teatru ........................... 127 Upowszechnienie sportu. Troska o demokratyzacj� sportu. Gimnazjony i palestry. Rozgraniczenie klasowe w dziedzinie sportu. Sofroni�ci. Wychowawcze znaczenie sportu. Rodzaje sportu ................... 12" �ycie w Atenach. Gimnazjony miejscem zebra� towarzyskich Ate�czyk�w. Atmosfera wielkomiejska. Skromny spos�b �ycia Ate�czyk�w: ubi�r, po�y- wienie. Biesiady. Zaj�cia kobiet ...............����� 12" SPIS RZECZY Trzy pokolenia. Aischylos, Frynichos. Kritios, Nesiotes. Tradycjonalizm my�lenia, surowy klasycyzm formy. Pokolenie drugie (czasy Peryklesa): tradycjonalizm, religijna interpretacja mitologii historii (Sofokles, Herodot). Dojrza�y klasycyzm w dziedzinie formy (tragedie Sofoklesa, Partenon). Trze- cie pokolenie: krytycyzm w stosunku do religii (Protagoras). Sofi�ci. Elitarny charakter nauki. O�wiecenie attyckie .................. Anaksagoras. Materializm. Spermata. Nus ............... Demokryt z Abdery. Pierwszy konsekwentnie zbudowany materialisty- czny pogl�d na �wiat. Niepodzielne i niezmienne atomy. R�nice mi�dzy ato- mami. Powstanie organizm�w. Zagadnienia etyczne. Wy�szo�� rozkoszy umy- s�owych od zmys�owych. Pisma Demokryta. Ograniczona post�powo�� jego pogl�d�w demokratycznych ..................... Sofi�ci. Wp�yw sofist�w na umys�owo�� ate�sk�. Protagoras z Abdery. Inni sofi�ci: Alkidamas, Likofron, Trazymach, Hippiasz z Elidy, Prodikos z Keos. Znaczenie krasom�wstwa w nauce sofist�w. Znaczenie pod tym wzgl�dem Gor- giasza zLeontinoj. Antifont, pierwszy Ate�czyk sofista. Znaczenie sofist�w dla kultury greckiej ........................ Sokrates. Przeciwnik relatywizmu sofist�w, przedstawiciel attyckiego o�wie- cenia. Nauka o obiektywnym prawie moralnym. Arete najwy�szym dobrem. Me- toda dialektyczna. Krytyka ustroju demokratycznego. Sympatie oligarchiczne. Znaczenie Sokratesa dla rozwoju filozofii greckiej ............ Herodot i Tukidides. Herodot � ojciec historii: zainteresowanie prze- sz�o�ci�, tradycyjny spos�b my�lenia, wiara w ingerencj� bog�w w dzieje. Tuki- dides � zainteresowanie wydarzeniami aktualnymi. Racjonalisty czny spos�b ujmowania dziej�w. Odrzucenie mitologii ................ Broszury polityczne. Sprzyjaj�ce warunki rozwoju literatury politycznej. Pamfiet Stesimbrotosa przeciw Temistoklesowi i Peryklesowi. Epidemie Jona z Chios. Broszura O ustroju Aten. Konstytucja lacedemo�ska Kritiasa . . . Medycyna i nauki �cis�e. Corpus Hippocrateum. Odrzucenie przez Hippo- kratesa przes�d�w religijnych w medycynie. Stosowanie do�wiadczenia i obser- wacji. Zapobieganie chorobom. Diogenes z Apollonii, Alkmajon z Krotonu. Wzmianki o przedstawicielach innych nauk �cis�ych. .......... Tragedia attycka. Powstanie tragedii z dytyrambu. Tespis. Rola wycho- wawcza tragedii attyckiej. Teatr grecki i aktorzy. Aischylos. Sofokles. Eurypides ............................. Muzyka w tragedii greckiej. Znaczenie muzyki w tragedii Aischylosa. Ograniczenie jej roli przez Sofoklesa. Wielkie arie solowe w tragedii Eurypidesa. Partie liryczno-orchestyczne i partie sceniczne tragedii greckiej. Metra w tra- gedii, tonacje w pie�niach ch�ralnych. Frynichos, Agaton. ........ Komedia attycka. Realistyczna farsa megarejska. Scenki rodzajowe Epi- charma. Czerpanie tematyki z dziedziny politycznej. Humor i liryzm komedii starogreckiej. Kratinos, Eupolis, Arystofanes. Upadek komedii po wojnach peloponeskich ................�...������� Muzyka w komedii attyckie}. Budowa komedii. Metra. Rola muzyki w komedii ...................�..������ Architektura. Wybitne wzmo�enie tw�rczo�ci w dziedzinie sztuk plastycz- nych po wojnach perskich. �wi�tynia Zeusa w Olimpii jako przyk�ad stylu SPIS RZECZY surowego. Synteza element�w jo�skich i doryckich: Partenon, Propyleje, �wi�- tynia Ateny Nike. Styl jo�ski � Erechtejon. Wygl�d Aten ....... Rze�ba. Styl surowy: pos�gi Harmodiosa i Arystogejtona, przycz�ki �wi�tyni Zeusa Olimpijskiego w Olimpu. Klasyczno�� rze�by greckiej w tw�rczo�ci Fidiasza i jego uczni�w. Fryz parteno�aki, pos�gi Ateny Partenos i Zeusa Olimpijskiego. Dyskobol Myrona. Poliklet � tw�rca kanonu proporcji cia�a ludzkiego (Doryforoa). Balustrada Nik. Tendencja do �wiadomego archaizo- wania: Alkamenes .......................... Malarstwo. Polignot z Tazos, Mikon i Panajnos. Apollodor. Nowa technika malarska. Zeuksis i inni malarze. Tematyka .............. Ceramika. Rozkwit malarstwa wazowego. Technika czerwonofigurowa. Styl surowy. Styl swobodny. Zwi�zek malarstwa wazowego z wielkim malarstwem. Tematyka malarstwa wazowego .................... Literatura do rozdzia�u IV V. Grecja klasyczna wieku IV Od zdobycia Aten przez Lysandra do bitwy pod Cheroneja. Kl�ska Aten w wojnie ze Spart� � kl�sk� ca�ego �wiata greckiego. Pok�j Antalkidasa. Zrzucenie w Atenach tyran�w ustanowionych przez Spart�. Odnowienie przez Ateny Zwi�zku Morskiego. Kr�tkotrwa�a hegemonia Teb. Epaminondas, kl�ska Sparty pod Leuktrami. Upadek drugiego Zwi�zku Ate�- skiego. Rozdrobnienie polityczne Grecji. Filip Macedo�ski w Radzie Amfiktionii Delfickiej. Pok�j Filokratesa. Obsadzenie Elatei przez Filipa. Demostenea. So- jusz mi�dzy Atenami i Tebami. Kl�ska pod Cheroneja. Koniec niepodleg�o�ci greckiej. Powstanie Zwi�zku Korynckiego. Poparcie Filipa przez warstwy posiadaj�ce ............................. Stosunki gospodarczo-spo�eczne. Zaostrzenie si� walki klasowej. Zmniej- szenie si� warstwy �redniozamo�nego w�o�cia�stwa na skutek wojen pelopo- neskich. Zniszczenie rolnictwa. Zubo�enie ch�opstwa. Ochlos. Koncentracja w�asno�ci ziemskiej w r�kach bogaczy. Kryzys drobnych rzemie�lnik�w. Praca niewolnik�w w rzemio�le. Specjalizacja w rzemio�le. Walka bogaczy z biednymi. Obawa przed przewrotem spo�ecznym ................. Og�lny obraz kultury wieku IV. R�nice w wykszta�ceniu bogatych i biednych. Koniec wychowawczo-spo�ecznej roli teatru. Mitologiczna tragedia grecka bez ��czno�ci z �yciem. Pr�by stworzenia tragedii historycznej. Brak aktualnej problematyki. Komedia �rednia". Trawestacja mit�w i obraz �ycia warstw zamo�nych. Komedia �nowa". Rozkwit prozy, retoryki filozofii i hi- storii. Wysoki poziom rze�by .,................���� Wymowa. Wp�yw sofist�w na wymow�. Przem�wienia popisowe, �pochwa�y". Pierwsi wybitni adwokaci ate�scy � Lizjasz. Isokrates � tw�rca klasycznej prozy attyckiej, za�o�yciel pierwszej szko�y retorycznej. Pogl�dy polityczne Isokratesa. Ob�z antymacedo�ski. Den_ostenes, Hyperejdes, Likurg. Filo- macedo�czyk Aischines. Ostatni polityczni m�wcy ate�scy: Deinarchos i De- mochares .......................������� Zretoryzowanie historiografii. Przeci��enie historiografii retoryk� � Eforos, Teopomp, Anakgimenes. Historia Sycylii Filistosa, historia pa�stwa perskiego � Ktesjasz ..................������� Cynicy i hedonicy. Ucieczka od rzeczywisto�ci. Szukanie szcz�cia osobi- 154 SPIS RZECZY 156 158 160 161 163 siego w doskonaleniu samego siebie. Szko�a cynik�w: Antystenes, Diogenes z Sinope. Szko�a hedonik�w: Arystyp, Hegezjasz � propagator samob�jstwa Platon. Idealistyczny pogl�d na �wiat: jedynie prawdziwy byt idei, uczest- nictwo idei w rzeczach. Poznanie umys�owe. Najwy�sza idea � dobra. Koncepcja uduchowionego i rozumnego �wiata. Idealne pa�stwo Pla- tona. Za�o�enie akademii ....................... Arystoteles. Liceum (Perypat). Dialektyka i metoda historyczna w badaniach. Przyznawanie bytu samoistnego jedynie rzeczom. Poznanie empiryczne. Po- gl�dy etyczne Arystotelesa. Znaczenie Arystotelesa jako organizatora i syste- matyzatora nauki. Poetyka i logika .................. Matematyka, astronomia, medycyna. Rola Akademii Plato�skiej w ro- zwoju matematyki: Eudoksos z Knidos, Leodamas, Menajchmes, Archytas. Rozw�j medycyny: Diokles z Karystos ................. Poezja. Obni�enie si� poziomu poezji w wieku IV. Choirilos i Antimach. Re- nesans liryki ch�ralnej: Melanippides, Kinezjasz, Frynis, Filoksenos z Kytery. W teatrze komedia �rednia: Antifanes, Anaksandrides, Aleksis. Trawestacja mit�w. Komedia nowa: Menander, Difilos, Filemon ........... Architektura. Styl dorycki w Grecji w�a�ciwej. Kolumny z g�owic� ko- rynck�. �wi�tynia Ateny Alea w Tegei. Pomnik wotywny Lysikratesa. Odro- dzenie stylu jo�skiego w Ma�ej Azji. �wi�tynia Artemidy w Efezie. Pierwsze kamienne teatry greckie. �Sala dziesi�ciu tysi�cy", skeuoteka w Pireusie . . Rze�ba. Kefisodot � reprezentant stylu przej�ciowego. Praksyteles � tw�rca nowego idea�u pi�kna w rze�bie. Skopas � styl patetyczny. Nowy kanon rze�- biarski Lyzypa. Pocz�tek epoki hellenistycznej ............. Malarstwo. D��enie do efektu patetycznego w malarstwie Arystydesa z Teb. Poprzednik Arystydesa � Parrasjos. Szko�a sikio�ska, Pausias. Wprowadze- nie enkaustyki. Apelles. Szko�a attycka. Nikias, Atenion z Maronei. Tematyka w malarstwie ............................ Literatura do rozdzia�u V 165 167 168 172 VI. Epoka hellenistyczna Rzut oka na histori� hellenizmu. Wojna Aleksandra Wielkiego z Persami. Dalsze plany polityczne kr�la. Podzia� monarchii Aleksandra po jego �mierci. Upadek polityczny i gospodarczy Grecji w�a�ciwej po wojnie pelo- poneskiej. Wyludnianie si� Grecji. Zwi�zek Etolski i Zwi�zek Achajski. Re- formy Agisa, Kleomenesa III. Wraz z upadkiem niepodleg�o�ci Grecji koniec miasta-pa�stwa jako o�rodka �ycia politycznego. Kosmopolityzm kultury. O�rodki dzia�alno�ci kulturalnej � Aleksandria, Pergamon, Ateny. Zetkni�cie si� po raz pierwszy ze �wiatem rzymskim. Przej�cie Syrakuz i Macedonii pod panowanie Rzymu. Prowincja Achaja. Prowincja Azja, Syria i Pont. Opanowanie przez Rzym Egiptu .............'............ Egipt hellenistyczny. Podstawy ekonomiczne pa�stwa. System podatkowy. Etatystyczny charakter polityki gospodarczej Ptolemeusz�w. Warstwy spo- �eczne. Wspania�o�� Aleksandrii. Przenikanie wzajemne kultury helle�skiej i kultur orientalnych ......................... Pa�stwo Seleukid�w. Religijna sankcja w�adzy monarszej. Rozw�j miast. �wiadoma polityka kolonizacyjna. Szerzenie si� kult�w wschodnich. S�abo�� pa�stwa .............................. SPIS RZECZY Grecja macierzysta i wyspy. Zaostrzenie si� sprzeczno�ci klasowych. Ruchy spo�eczne w Sparcie i na wyspach. Upadek ekonomiczny Grecji. Rodos o�rodkiem handlowym na Morzu Egejskim. Szko�a rze�biarska na Rodos. Rozkwit wysp Kos i Delos ..................... Synkretyzm religijny. Uto�samianie nowopoznanych b�stw orientalnych z greckimi: kult Sarapisa, Izydy, Atargatis, Kybeli. Szerzenie si� judaizmu. Budowanie panteon�w. Kult przypadku � Tyche. Szerzenie si� astrologii ba- bilo�skiej i magii. Euhemeros � przedstawiciel my�li post�powej ...... Stoa i Ogr�d Epikura. Zenon z Kitionu, za�o�yciel szko�y stoik�w. Zwi�zek stoicyzmu z nauk� cynik�w. Idea� pa�stwa ogarniaj�cego ca�� ludzko��. R�wno�� wszystkich ludzi. Pogl�dy etyczne. Ogr�d Epikura: negatywny stosunek do �ycia publicznego. Pogl�dy filozoficzne Epikura ............. Sceptycyzm i Akademia Plato�ska. Szko�a sceptyczna Pyrrona. Afasia. Przyj�cie si� kierunku sceptycznego w medycynie. Sceptycyzm w Akademii � Arkesilaos, Karneades, Kleitomach. Tendencja do eklektyzmu w w. I: Filon z Larissy i Antioch z Askalonu. Reprezentanci eklektyzmu w �redniej Stoi: Panajtios i Posejdonios ....................... Nauki �cis�e i humanistyczne w szkole perypatetyk�w. Uprawianie nauk przyrodniczych. Metoda empiryczna. Praca zespo�owa. Teofrast, Menon, Eu- demos. Dikajarch. Heraklejdes z Pontu. Straton. Przedstawiciele nauk hu- manistycznych: Chamajleon, Heraklejdes z Pontu, Fainias z Eresos, Prak- sifanes, Idomeneus ......................... Nauka w Aleksandrii. Za�o�enie Muzeum przez Ptolemeusza Sotera. Alek- sandria o�rodkiem nauk �cis�ych i humanistycznych ........... Matematyka. Euklides (Aleksandria). Archimedes (Syrakuzy). Apollonios z Perge .............................. Geografia. Rozszerzenie wiadomo�ci geograficznych Grek�w w rezultacie wypraw Aleksandra Wielkiego. Geografia opisowa. Aristobulos, Nearchos, An- drostenes, Pytheas z Massalii. Tw�rca geografii fizycznej i matematycznej, Eratostenes z Kyreny. Popularyzator wiedzy geograficznej � Strabon . . Astronomia. Obserwatorium astronomiczne w Aleksandrii. Arystarch z Sa- mos. Konon i Dositeos. Seleukos. Hipparch z Nicei .......... Technika. Ustr�j oparty na niewolnictwie przeszkod� w pe�nym wykorzystaniu zdobyczy technicznych. M�yny wodne. Niedocenianie tw�rc�w w zakresie tech- niki. Udoskonalenia techniczne w dziedzinie broni: machiny obl�nicze, ka- tapulty. �Telegraf" wodny, �telegraf" Kleoksenosa i Demoklejtosa. Ktesi- bios � najgenialniejszy konstruktor wieku III. Inni konstruktorzy: Filon, Heron ............................... Medycyna. Sekcja zw�ok. Lekarze: Herofilos z Chaikedonu, Erasistratos z Kos. Szko�a empiryczna Filinosa z Kos. Szko�a metodyczna Asklepiadesa ..... Powstanie filologii. Biblioteka aleksandryjska Ptolemeusza Sotera. Ba- danie r�kopis�w. Zenodot, Eratostenes, Arystofanes z Bizancjum: Arystarch z Samotraki, zwolennik teorii analogii w j�zyku; Kallimach z Kyreny, Likofron. Dionizjos Trak, autor pierwszej gramatyki greckiej. Biblioteka w Pergamon i szko�a filologiczna. Krates z Mai�o�, reprezentant teorii anomalii w j�zyku Wymowa hellenistyczna. Tematy fikcyjne, mowy popisowe. Hegezjasz z Magnezji. Styl azja�ski. Reakcja przeciw patetyczno�ci (attycyzm) . . Historiografia. Beletrystyczny charakter dzie� historiograficznych, zami�o- 204 205 206 208 209 210 210 212 214 215 215 217 219 SPIS RZECZY wanie do niezwyk�o�ci: Aristobul, Kallistenes, Hekatajos z Abdery. Euhemeros z Messany. Uj�cie rzeczowe: Ptolemeusz Soter, Hieronim z Kardii, Apollodor, Arat z Sikionu. Najwybitniejszy historyk okresu hellenistycznego � Polibiusz. Historie innych narod�w pisane po grecku. Septuaginta. Maneton i Berossos. Fabius Pictor � historia rzymska po grecku .............. Poezja. Elitarny charakter poezji. Filologowie aleksandryjscy poetami (Kalli- mach). Panegiryczny epos historyczny. Zami�owanie do epyllionu i uczonej elegii mi�osnej (Antimach i in.). Poematy aitiologiczne. Renesans eposu dydak- tycznego. Epigram � Asklepiades, Leonidas z Tarentu. Utwory figuralne � Teokryt, Dosiadas. Sielanki. Mimy Herondasa. Tw�rczo�� cynik�w. Teatr w okresie hellenistycznym. Mimy ................... Architektura i urbanistyka hellenistyczna. Zak�adanie miast grec- kich na terytorium pa�stwa perskiego. Pergamon. Urz�dzenia sanitarne w mia- stach. Portyki. Gmachy publiczne. Domy prywatne. Porz�dek jo�ski w budow- nictwie sakralnym. �wi�tynia Didymajon w Milecie, Zeusa Sosipolis w Magnezji, Asklepiadesa w Priene. Pseudodipteros. Budowle okr�g�e. Latarnia morska na wyspie Faros ........................... Rze�ba. Kierunek lizypowski: Styl patetyczny � rze�by na Akropolu ate�skim i w Pergamon: umieraj�cy Gali, Grupa Laokoona, Wenus milo�ska. Kierunek rodzajowy: �Stara pijaczka" Myrona, Boethos. Zami�owanie do erotyki. Ele- menty krajobrazowe w rze�bie. Popisywanie si� erudycj�. Sk�onno�� do gigantyczno�ci. Nurt klasy cystyczny; pos�g tzw. Kleopatry ....... Malarstwo. Zami�owanie do patosu, tematyki erotycznej, malarstwa rodzajo- wego i krajobrazowego. Karykatury. Antifilos. Malowid�a eskwili�skie . . ; Literatura do rozdzia�u VI � . . , ........ L WARUNKI NATURALNE Grecja dzieli si� wyra�nie na trzy cz�ci: p�nocn�, obejmuj�c� Tesali� i Epir, �rodkow�, ograniczon� od p�nocy Zatok� Malijsk� i Pagasyjsk�, a od po�udnia Ko- PODZIA� TERYTORIALNY 1'ynck� i Saro�sk�, oraz Grecj� po�udniow�, tj. Peloponez. GRECJI W cz�ci p�nocnej Tesali� i Epir rozdziela pot�ne pasmo , g�r Pindos. W czasach najdawniejszych obie te krainy odgrywa�y wielk� rol� w kszta�- towaniu si� kultury greckiej; tutaj bowiem w w�dr�wce swej z p�nocy na po�udnie osiedli�y si� najpierw plemiona greckie. Nie dziwi nas te�, �e najpot�niejszy b�g grecki otrzyma� nazw� �olimpijskiego" od nazwy najwy�szego w tych g�rach szczytu, Olimpu, wznosz�cego si� prawie na 3000 m nad poziom morza nad granic� w�a�ciwej Grecji. W czasach, z kt�rych posiadamy odczytane dokumenty pisane, le�y on ju�^ poza t� granic�. W Tesalii powsta�y najstarsze mity greckie; achajska Ftiotis w doli- nie rzeki Sperchejos w po�udniowej cz�ci Tesalii jest ojczyzn� mitycznych Myrmi- don�w i bohaterskiego Achillesa. Z Tesalii wyrusza r�wnie� legendarny Jazon po z�ote runo do dalekiej Kolchidy. R�wnie� i Epir musia� odgrywa� niema�� rol�, skoro tak wielk� s�aw� uzyska�a wyrocznia Zeusa w Dodonie, gdzie wr�ono ze szmeru �wi�tego d�bu i gdzie mieszkali wspomniani przez Homera kap�ani Sellowie, �nie myj�cy n�g i �pi�cy na ziemi". W czasach po�wiadczonych zabytkami pisanymi nie nale�a� Epir do wsp�lnoty kulturalnej greckiej, by� krajem dzikim, podobnie jak obecnie, po��czonym ze �rodkow� Grecj� jedynie dolin� rzeki Acheloos i zamiesz- ka�ym przez plemiona epirskie, jak Chaonowie, Tesproci, Molossowie, Orestowie i inni. Odmienny by� los Tesalii, otoczonej ze wszystkich stron g�rami. Tutaj na dw�ch �yznych r�wninach osiedlili si� zdobywczy Tesalowie. Podbiwszy ludno�� tubylcz� zmienili j� w poddanych ch�op�w, tzw. penest�w (TCSYSCTTOCI) i wypchn�li ich cz�ciowo z dolin w okoliczne g�ry. Do�� ju� wcze�nie, bo mniej wi�cej od wieku VIII p.n.e., rozpad�a si� Tesalia na cztery cz�ci, tzw. tetrady (rsTpaSsi;), kt�re po- tem za czas�w Filipa II zamienione zosta�y na tetrarchie (TETpap^ia). Najurodzaj- mejsze z nich to Pelasgiotis na wschodzie, ci�gn�ca si� od kraju Perrajb�w nad dol- nym Penejosem do Zatoki Pagasyjskiej, z miastami Lariss�, Krannon, Pagasaj, oraz Histiajotis, le��ca na zachodzie, w dolinie g�rnego biegu rzeki Penejos; trzeci� te- trad� by�a Achaja ftiocka albo Ftiotis, ojczyzna Achillesa, oddzielona g�rami Otrysu. Wreszcie, w po�udniowo-zachodniej cz�ci doliny le�a�a Tesaliotis z miastem Far- 10 I. WARUNKI NATURALNE salos. Od morza oddzielona by�a Tesalia g�rami. S� to znane z poda� o gigantach g�ry Ossy, a dalej na po�udnie g�ry Pelionu. Wzg�rza te ci�gn� si� jeszcze przez wysp� Eubej�. Wybrze�a Tesalii s� ma�o rozwini�te i bez zatok. Brak r�wnie� zatoki u uj�cia najwa�niejszej rzeki tesalskiej, Penejos, kt�ra toruje sobie drog� mi�dzy Olimpem a Oss� poprzez prze�liczn� dolin� Tempe. Dolina ta, z zielonymi wawrzynami, czer- wono b�yszcz�cymi ska�ami, jod�ami i wiecznie le��cym na stokach g�rskich �niegiem, wywiera�a na staro�ytnych niezapomniany urok; Horacy uwieczni� j� jako �Zephyris agitata Tempe". Dolina tesalska, a zw�aszcza doskonale nawodniona zachodnia jej cz��, jest ojczyzn� zb�, tote� ju� mityczni panowie tesalscy, jak Admet wyst�puj�cy w Al- ke�cie Eurypidesa, czerpali swe bogactwa z uprawy zb� i hodowli byd�a. Ruch han- dlowy rozwin�� si� jedynie nad Zatok� Malijsk� i Pagasyjsk�, lecz wiej�cy w tych stronach wiatr p�nocno-wschodni nie sprzyja� �egludze, a tym samym powa�niej- szemu rozwojowi handlu. W �yciu politycznym Tesalia, rz�dzona przez arystokrat�w, odegra�a wa�n� rol� jedynie w okresie archaicznym, kiedy na jej terenie powsta� tzw. Zwi�zek Tesalski. Przej�cie z Grecji p�nocnej do �rodkowej, kt�re wiedzie przez Przesmyk Termo- pilski, le��cy mi�dzy morzem a g�rami Oity, nie by�o �atwe, jak wida� cho�by z tego, �e w wieku V trzystu Spartan przez pewien czas zatrzyma�o tam pot�n� armi� persk�. Przeszed�szy Termopile stawa� w�drowiec w Grecji �rodkowej, krainie zamieszkanej przez niewielkie szczepy g�rskie: Szlak w�dr�wek tych szczep�w zaznaczy� si� w ich rozmieszczeniu. Tak wi�c nad Morzem Egejskim naprzeciw Eubel osiad�a jedna cz�� szczepu lokryjskiego, Lokrowie zwani opunckimi od miasta Opus, oddzieleni przez Fokejczyk�w od Lokr�w zachodnich albo ozolijskich, gdzie najwa�niejszym miastem by�a do dzi� istniej�ca Amfissa. Dla Ate�czyka w wieku V byli Lokrowie synonimem barbarzy�stwa i zacofania. W czasach gdy w Atenach powstawa�y Propyleje, Lokrowie chodzili jeszcze stale pod broni�, a mieszka�cy Amfissy wstydzili si� przynale�no�ci do swego szczepu i woleli uchodzi� za Etol�w. Nie mniej dziki by� szczep Fokejczyk�w osiad�y w g�rach Parnasu (2450 m) i Kirfisu. Znaczna cz�� ich miasteczek le�a�a w dolinie albo w pobli�u rzeki Kefisos. Wa�niejsza spo�r�d tych miejscowo�ci by�a Elateja, punkt kluczowy na drodze do �rodkowej Grecji. Demostenes w swej mowie O wie�cu obrazowo odmalowa� wra�enie, jakie wywar�a w Atenach wie�� o zdobyciu przez Filipa Macedo�skiego Elatei, a wi�c o opanowaniu drogi do serca Grecji. Wa�- niejsze jednak od Elatei by�y Delfy, centrum �ycia religijnego Hellady. Istnia�o wpraw- dzie pr�cz tego w Fokidzie na wybrze�u bogate miasto Krysa, od kt�rego nawet Zatok� Korynck� nazywano dawniej Krysajsk�, lecz zosta�o zburzone w pierwszej po�owie wieku VI w tzw. wojnie �wi�tej. Na p�noc od Parnasu le�a�a najmniejsza kraina Grecji, Doryda, sk�d Dorowie mieli wyruszy� na podb�j Peloponezu. Obszar jej liczy� zaledwie ok. 185 km2, czyli dziewi�� razy mniej ni� obszar Fokidy (ok. 1615 km2). Posuwaj�c si� z Lokrydy i Fo- kidy dalej na zach�d docieramy do Etolii, kraju, z kt�rym zwi�zane s� r�wnie� stare legendy, jak owo znane opowiadanie o dziku kalido�skim oraz o rywalizacji dwu Rys. l. Olimpia 12 I. WARUNKI NATURALNE miast po�udniowej Etolii, Pleuronu i Kalidonu. W czasach za�wiadczonych zabytkami pisanymi kraj ten podobnie jak Epir nie by� w��czony do kulturalnej wsp�lnoty hel- le�skiej. Bardziej cywilizowana by�a stara Etolia, obejmuj�ca pas nadbrze�ny mi�dzy rzekami Acheloos i Euenos i do�� urodzajne okolice na p�noc od g�r Arakyntu. P�nocna, g�rska cz�� kraju, tzw. Etolia epiktetos (e7tiXT7)To� 'zdobyta'), zupe�nie dzika, zamieszkana by�a przez illyryjskie plemiona Agraj�w, Eurytan�w i inne. Rol� sw� odegra�a dopiero po utracie niepodleg�o�ci przez w�a�ciw� Grecj�, kiedy utworzony w�wczas Zwi�zek Etolski obj�� r�wnie� Lokryd�, Fokid�, Akarnani�, cz�� Tesalii i Wyspy Kefale�skie. Przeszed�szy rzek� Acheloos wchodzi�o si� do Akarnanii, granicz�cej od p�nocy z Epirem a rozpo�cieraj�cej si� a� do Zatoki Ambrakijskiej. Kraj ten, na po�y jeszcze barbarzy�ski, zamieszkiwa�y przewa�nie plemiona illyryjskie; kultura grecka dociera�a tu poprzez Sollion i Anaktorion, po�o�one na wybrze�u kolonie ko- rynckie. Kieruj�c si� z Fokidy na po�udnie dochodzimy do rozleg�ej, obejmuj�cej blisko 3000 km2 Beocji. Wyr�niamy w niej cz�� p�nocno-zachodni�, czyli okolice jeziora Kopais i dolin� Cheronei, oraz cz�� po�udniow� � otoczon� g�rami dolin�, w kt�rej le�a�y Teby. W epoce myke�skiej istnia�y w Beocji dwa r�wnorz�dne centra kultu- ralne: w p�nocnej�Orchomenos nad jeziorem Kopais, w po�udniowej�Teby z zamkiem kadmejskim. Z czasem jednak wskutek zamulenia kana��w odprowadza- j�cych wody do morza cz�� p�nocna uleg�a zabagnieniu, co spowodowa�o jej upadek gospodarczy, a Teby sta�y si� najwa�niejszym o�rodkiem Beocji. Na r�wninach Beocji stoczono wiele bitew, a mi�dzy nimi dwie najwa�niejsze w dziejach Grecji: pod Pla- tejami (r. 479) i pod Cheronej� (r. 338). Doliny Beocji s�yn�y z doskona�ej pszenicy, �r�d�em bogactwa by�a r�wnie� hodowla byd�a i rybo��wstwo nad jezio- rem Kopais, s�yn�cym nade wszystko z w�gorzy. Nadbrze�na wiklina dostarcza�a doskona�ego materia�u do produkcji flet�w. Mimo �e kraj ten le�a� nad trzema mo- rzami (Tpi&aTiaomcn;), rozw�j jego, podobnie jak rozw�j Tesalii, nie wi�za� si� z �eglug� i handlem. Przej�cie przez g�ry Kiteronu i Parnasu do Attyki po�o�onej na po�udnie od Beocji nie by�o �atwe ju� z natury, a w w. V utrudnia�y je jeszcze fortece Oropos, Dekeleja, Fyle, Panakton, Ojnoe i Eleuteraj, strzeg�ce wej�cia na terytorium ate�skie. Attyka, kt�ra mia�a odegra� tak wielk� rol� w kulturze greckiej, opiera si� o Kiteron i Parnas, z kt�rym na po�udniowym wschodzie ��czy si� bogaty w marmur Pentelikon i znany z doskona�ego miodu Hymet, utworzony z marmur�w podobnie jak i Pente- likon. Najdalej na po�udnie dochodz� szczyty g�rskie do przyl�dka Sunion z obfituj�- cymi w srebro g�rami Laurionu. By� to kraj pod wzgl�dem rolniczym biedny. Zbo�e rodzi�o si� jedynie na r�wninie ate�skiej, eleuzy�skiej, marato�skiej i tzw. mesogaja (MecTOYal.oc 'ziemia le��ca w �rodku') obejmuj�cej obszar mi�dzy Hymetem, wy- brze�em wschodnim i Pentelikonem. Najbogatsza by�a r�wnina ate�ska, pedias (weSidc^), sk�d pochodzi nazwa jej mieszka�c�w, pediakoj (TCsSioocoi). PODZIA� TERYTORIALNY GRECJI 13 Rys. 2. Olimpia Attyka to kfaj ubogi w wod�; jedynie Kefisos wyp�ywaj�cy z Pentelikonu grozi w zimie wylewem przy uj�ciu. Ilissos wyp�ywaj�cy z Hymetu niesie ze sob� ma�o wody. Bogactwo Attyki stanowi�y marmur, glinka, srebro i gaje figowe. Drog� do morza zagradza�a Salamina, o kt�r� Ateny przez d�ugi czas walczy�y z Megar� i Egin�. Dopiero pokonanie Eginy otworzy�o Ate�czykom drog� do handlu mor- skiego. Na w�skim pasku mi�dzymorza mi�dzy Zatok� Korynck� a Saro�sk� le�y miasto Megar�. Przekroczywszy Istm, czyli Przesmyk Koryncki, kt�ry jest lini� obronn� Grecji, znajdujemy si� na p�wyspie peloponeskim. Peloponez ma sw�j w�asny system g�rski. �rodek jego stanowi wzg�rze arkadyjskie, naj rozleg�ej sze na ca�ym p�wyspie (ok. 5000 km2), pod wzgl�dem politycznym stanowi�ce szereg gmin wiejskich. Zw�aszcza po�udniowo-wschodnia cz�� Arkadii, pe�na jezior i bagien, stanowi odr�bny �wiat odci�ty od kultury, kraj d�b�w i nied�wiedzi. Na kra�cach wy�yny, zw�aszcza na p�- nocy i wschodzie, wznosz� si� pasma g�rskie Erymant i Kyllene. Z wy�yny arkadyj- skiej odchodz� na po�udnie pasma Parnonu i Tajgetu, kt�rym towarzysz� dwie rzeki, Eurotas i Pamisos. Pasmo Tajgetu, kt�rego szczyty (2400 m) pokrywa stale �nieg, oddziela Lakoni� le��c� w dolinie Eurotasu od Messenii le��cej na zachodzie, w do- 14 I. WARUNKI NATURALNE Unie rzeki Pamisos. Oba te kraje s� bardzo urodzajne, nie tak jednak jak Elida le��ca nad Penejosem i Alfejosem, na p�noc od Messenii. Najwi�ksze znaczenie mia�a Olimpia nad Alfejosem (rys. l, 2), gdzie odbywa�y si� co cztery lata og�lnogreckie igrzyska. Na p�noc od Elidy le�y Achaja. Nazw� t� otrzyma�a od Achaj�w, kt�rzy tu si� osiedlili po rozgromieniu przez Dor�w. Jak w wieku VI i V najwi�ksz� rol� na Peloponezie odgrywa�a Sparta, tak w dawniejszych czasach wielkie znaczenie mia�a .Argolida, bogata w porty stanowi�ce drog� wymiany kulturalnej ze Wschodem. Tym te� t�umaczy si� znaczenie Argolidy w epoce Homera. W obr�bie Argolidy nad Przesmykiem Korynckim le�y Korynt � miasto, kt�re w epoce archaicznej handlowa�o z Zachodem, Sikion, gdzie rodzi si� oliwka i zbo�e, oraz otoczona g�rami Dolina Fliuncka, znana z doskona�ego wina. Ju� w epoce myke�skiej wyp�ywali Grecy-na Morze Egejskie i poprzez wyspy docierali do Ma�ej Azji. W p�nocnej cz�ci Morza Egejskiego cie�nina Hellespont ��czy przez Propontyd� i Bosfor Morze �r�dziemne z Morzem Czarnym, zwanym przez Grek�w eufemistycznie Pontos Euksejnos (II�VTOI; Efi�eivo^ 'Morze Go�cinne'), a dwa przyl�dki le��ce naprzeciw siebie u�atwiaj� komunikacj� mi�dzy Europ� i Azj�. R�wnie� archipelagi Morza Egejskiego tworz� jakby drog� z Europy do Azji. Na p�nocy po��czenie jest najbardziej lu�ne, ale i tutaj napotyka si� na drodze do Azji bogat� w z�oto wysp� Tazos, le��c� tu� naprzeciw trackiego wybrze�a, nast�pnie znan� z misteri�w tajemnicz� Samotrak�, a dalej Imbros i Lemnos. Morze nie dzieli l�d�w, lecz ��czy, tote� Grecy zowi� je pontos, co pozostaje w zwi�zku z �aci�skim pons 'most'. Prawdziwy most mi�dzy Europ� i Azj� stanowi� Cy k�ady i Sporady ze s�awnym z kultu Apollina Delos, z bogatymi w marmur Naksos i Paros, ze znan� ju� w czasach neolitu, obfituj�c� w obsydian1 Melos. Na po�udniu ci�gnie si� trzeci most, od przyl�dka Malea na Peloponezie poprzez Kyter� i Kret�, ojczyzn� staro- dawnej kultury krete�skiej i centrum kultury egejskiej, poprzez Karpatos do P�- wyspu Knidyjskiego na l�dzie azjatyckim. Powiedzieli�my, �e morze ��czy; istotnie, z jednej wyspy wida� drug�, niebo bez chmurki pozornie zmniejsza odleg�o��. Przy pi�knej pogodzie nadbrze�ne g�ry wida� z odleg�o�ci 50 mil. Nie wszystkie wybrze�a Grecji s� jednakowo rozwini�te. Najlepiej rozcz�onkowane jest wybrze�e, wschodnie, zw�aszcza rejon Zatoki Saro�skiej z wielk� ilo�ci� przystani i port�w. Dlatego te� oczy Greka zwr�cone s� raczej na wsch�d ni� na zach�d, gdzie brak dogodnych przystani, a burzliwe Morze Adriatyckie mniej sprzyja �egludze. Klimat staro�ytnej Grecji niewiele r�ni� si� od dzisiejszego. �rednia temperatura roczna nie uleg�a od czas�w staro�ytnych zmianie. Waha si� ona od 16 stopni w Te- salii, gdzie klimat jest bardziej kontynentalny, do 19 stopni na Cykladach. Ateny i Sparta maj� t� sam� �redni� roczn� 17,7 stopnia. Opady atmosferyczne s� rzadkie, cz�stsze w Grecji zachodniej ni� wschodniej. Wskutek braku wilgoci powietrze jest * Ciemne szkliwo, formacja pochodzenia wulkanicznego, magma, kt�ra zastyg�a tak szybko, �e nie zd��y�a si� skrystalizowa�. U�ywany do wyrobu ozdobnych przedmiot�w codziennego u�ytku. BOGACTWA NATURALNE 15 przejrzyste, jak pi�knie m�wi o tym ch�r u Eurypidesa. Flora Grecji jest typowo �r�dziemnomorska, a ulubione przez Grek�w platany oraz oliwki, kt�rych li�� zdobi czo�a zwyci�zc�w olimpijskich, nadaj� krajobrazowi swoisty charakter. Krajobraz Grecji staro�ytnej r�ni si� nieco od krajobrazu Grecji wsp�czesnej, gdy� nagie dzisiaj ska�y Pelionu, Parnasu, Kiteronu i Helikonu by�y w staro�ytno�ci zalesione. Po- dobnie jak dzisiaj, w staro�ytno�ci tylko niewielka cz�� ziemi nadawa�a si� pod upraw�, a mimo to w�a�nie rolnictwo w oczach Grek�w pozostawa�o zawsze zaj�ciem najwa�- niejszym, cho� mieli oni rozwini�t� �eglug� i handel. �Je�li chcesz by� bogaty � powiada Fokilides � uprawiaj gorliwie ziemi�, ziemia jest �r�d�em bogactwa". Upra- wiano niemal wy��cznie pszenic� i j�czmie�, lecz od wieku VI coraz bardziej op�aca�a si� uprawa wirmej latoro�li i oliwki, tote� coraz bardziej wypiera�a ona upraw� zb�. Grecja nie posiada zupe�nie z�ota: kopalnie tego kruszcu znajduj� si� poza obr�bem w�a�ciwej Grecji, na wyspie Tazos, w Macedonii i Tracji. Za to miedzi maj� Grecy pod dostatkiem, przede wszystkim na Eubei, gdzie miasto BOGACTWA NATURALNE ^, � . . , � � i � i � w Lhalk�s wzi�to swe imi� od miedzi. Wyst�puje tam r�w- nie� �elazo, podobnie jak w Beocji i Lakonii, lecz nigdzie nie jest wysokowarto�ciowe. Spo�r�d cennych kruszc�w niew�tpliwie pierwsze miejsce zajmuje srebro. W wieku VII i VI centrum wydobycia stanowi� wyspy Tazos i Sifnos; z dochod�w p�yn�cych z tych kopalni ufundowali Sifnijczycy g�o�ny skarbiec sifnijski w Delfach. W wieku VI do coraz wi�kszego znaczenia dochodz� kopalnie srebra w Laurion, zw�aszcza od roku 483, gdy odkryto pok�ady w Maronei. Dochody z nich umo�liwi�y Atenom budow� wielkiej floty i zwyci�stwo nad Persami oraz przyczyni�y si� do zdobycia przez Ateny hegemonii w Grecji w wieku V. Kopalnictwo ate�skie sta�o w epoce klasycznej na wysokim poziomie; nadzwyczaj umiej�tnie wyszukiwano nowe z�o�a, a szyby wiertnicze dochodzi�y do g��boko�ci 120 m. Jeszcze cenniejsza od srebra ze wzgl�du na rol�, jak� odegra�a w sztuce greckiej, by�a glinka s�u��ca do wyrobu cegie�, a przede wszystkim do produkcji ceramicznej, w kt�rej Grecja mia�a osi�gn�� tak wysoki poziom artystyczny. Cenniejsza wreszcie by�a ska�a, z kt�rej mia�y z czasem powsta� �wi�tynie greckie, dzie�a architektury i rze�by. Ska�a ta jest wsz�dzie na miejscu; nie trzeba jej przywozi� ani transporto- wa�. Domy ate�skie zbudowane s� z twardego wapienia dobytego w najbli�szej oko- licy, domy na Delos s� z kamienia �amanego wprost z granitowej wyspy. Nawet przy budowie �wi�ty� unika si� transportu materia�u. W Olimpu �wi�tynia Zeusa zbudo- wana jest z miejscowego wapienia; kamienio�omy Kara, dostarczaj�ce Atenom ulu- bionego w wieku VI trawertynu, tj. mi�kkiego wapienia, odleg�e s� o kilka kilometr�w od tego miasta. Pentelikon, ojczyzna marmuru, z kt�rego zbudowano Partenon i Propyleje, le�y w odleg�o�ci kilkunastu kilometr�w od Aten. Marmur znajduje si� w Grecji w wielu miejscach. W przeciwie�stwie do epoki hellenistycznej lubuj�cej si� w marmurach koloro- wych Grecja epoki klasycznej woli marmur bia�y. Najs�awniejsze by�y marmury pe�noziarniste na wyspach Naksos i Paros, kt�re w wieku VI stanowi�y centrum 16 I. WARUNKI NATURALNE dzia�alno�ci rze�biarskiej, w wieku V natomiast najbardziej eksploatowane by�y mar- mury attyckie. Kamienio�omy pentelickie dostarczy�y w wieku V nie mniej ni� 400000 m3 ma