TADEUSZ MI�KOWSKI, PAWE� MACHCEWICZ HISTORIA HISZPANII WROC�AW � WARSZAWA � KRAK�W ZAK�AD NARODOWY IMIENIA OSSOLI�SKICH WYDAWNICTWO Ok�adk� i wyklejk� projektowa� JACEK SIKORSKI Wydanie publikacji dofinansowane przez Komitet Bada� Naukowych 22G Redaktor Wydawnictwa RYSZARD SZLAGOR Redaktor techniczny RYSZARD ULANECKI Mapy wykona� MICHA� CHWISZCZUK Copyright by Zaklad Narodowy im. Ossoli�skich - Wydawnictwo, Wroclaw 1998 Wydanie pierwsze ISBN 83-04-04403-X Printed in Poland WST�P NAPISANA dla wydawnictwa Ossolineum Historia Hiszpanii jest drugim w polskiej historiografii ca�o�ciowym opracowaniem dziej�w tego kraju. Pierwsze ukaza�o si� 150 lat temu (Tadeusz Dzieko�ski, 1852/53). Polska, podobnie jak Hiszpania le��ca na kresach Europy, w XVI w. sta�a si� jedn� z najwi�kszych europejskich pot�g, w tym samym czasie Hiszpania stworzy�a pierwsze imperium �wiatowe. W ci�gu nast�pnych wiek�w oba pa�stwa przeistoczy�y si� w zacofane, peryferyjne kraje Europy. Joachim Lelewel, po raz pierwszy w dziejach �wiatowej historiografii podejmuj�c badania por�wnawcze, dokona� analizy podobie�stw rozwoju i upadku naszych dw�ch narod�w (1831). Ze wzgl�du na nowo�� i oryginalno�� uj�cia jego Paralela historyczna zyska�a popularno�� w Europie i zosta�a przet�umaczona na kilka j�zyk�w. Lelewel jednak zbyt s�abo zna� histori� Hiszpanii, aby jego tezy odnosz�ce si� do tego tak bliskiego, lecz odmiennego od Polski kraju by�y trafne. Zajmijmy si� jednak podstawowymi kwestiami spornymi dotycz�cymi historii samej Hiszpanii. Tak si� sk�ada, �e s� to te same problemy, kt�re odr�niaj� histori� Polski i Hiszpanii. Czy mo�na m�wi� o historii jednej Hiszpanii, czy raczej o dziejach wielu Hiszpanii? Kiedy powsta�a Hiszpania? Najwi�ksi historycy hiszpa�scy mieli w tych kwestiach odmienne zdania. Americo Castro uwa�a�, �e Hiszpania narodzi�a si� dopiero po zako�czeniu rekonkwisty, a co najwy�ej rok tysi�czny (koniec dominacji muzu�ma�skiej) jest jej pocz�tkiem. Claudio Sanchez Albornoz by� przekonany, �e punktem wyj�cia historii Hiszpanii by� podb�j P�wyspu Iberyjskiego przez Rzym. Francuski historyk Bartolome Bennassar redaguj�c Histori� Hiszpan�w uzna�, �e zaczyna sirfona w okresie wizygockim. W moim przekcflaniu na P�wyspie Iberyjskim, scalonym terytorialnie po raz pierwszy przez Rzym, uformowa�a si� w ci�gu kilkuset lat cywilizacja �ci�le zwi�zana z metropoli�. Wizygoci podj�li na nowo pr�b� zjednoczenia P�wyspu Iberyjskiego, kt�r� zako�czyli (wypieraj�c Bizancjum z po�udnia) na nieca�e sto lat przed muzu�ma�sk� inwazj�. W odr�nieniu od Hiszpanii Rzymskiej pa�stwo Wizygot�w by�o ograniczone tylko do P�wyspu Iberyjskiego (poza skrawkiem terytorium na po�udniu Francji). Jego mieszka�cy wyznawali t� sam� religi�, pos�ugiwali si� powszechnie zrozumia�� zwulgaryzowan� form� �aciny i podlegali temu samemu prawu (wprowadzonemu, co prawda, dopiero na p� wieku przed upadkiem wizygockiego pa�stwa). Na pozosta�ych obszarach zachodniej Europy podobne uwarunkowania do- prowadzi�y do powstania zjednoczonych (przynajmniej kulturowo i j�zykowo) narod�w. Islamski podb�j po�o�y� kres temu procesowi na P�wyspie Iberyjskim. Zdaniem wsp�czesnych hiszpa�skich nacjonalist�w by�a to pierwsza z przyczyn tego, �e Hiszpania pozosta�a niedoko�czona (�inacabada"). W chrze�cija�skich pa�stewkach, kt�re prowadzi�y wojn� z muzu�manami, ukszta�towa�y si� odmienne j�zyki, zwyczaje, prawa. Odci�te od siebie przez prawie 400 lat spo�eczno�ci chrze�cija�skie (nawet s�siaduj�ce doliny pirenejskie, a� do XI w., mog�y utrzymawa� kontakty tylko poprzez Francj�) znalaz�y si� pod wp�ywem francuskim lub lud�w zamieszkuj�cych niedost�pne g�rskie tereny, na kt�rych si� schronili. By�y to ludy, kt�re nie uleg�y ani Rzymianom, ani Wizygotom i przyj�y bardzo p�no chrze�cija�stwo (Asturowie, Kantabrowie, Baskowie). W XI w. zacz�to w Prowansji okre�la� chrze�cija�skiego mieszka�ca P�wyspu Iberyjskiego mianem �espanol" (czyli Hiszpan). Nazwa ta nie by�a u�ywana przez tych, do kt�rych si� odnosi�a, nazywali oni siebie Arago�czykami, Kastylijczykami, Asturyj-czykami itd., a gdy podejmowali wsp�lne dzia�ania, m�wili �my chrze�cijanie". Wraz z post�pami rekonkwisty niekt�re r�nice zacz�y si� zaciera� przede wszystkim dzi�ki ekspansji j�zyka kastylijskiego, kt�ry wypar� arago�ski, asturyjski i mozarabski. Jednak j�zyki galicyjski i katalo�ski nie tylko przetrwa�y, lecz rozprzestrzeni�y si� na nowe obszary (Portugalia, Walencja). W�adcy chrze�cija�skich pa�stw pr�bowali je kilkakrotnie zjednoczy� w ramach r�nych konfiguracji, co uda�o si� dopiero Izabeli i Ferdynandowi. Poza uni� pozosta�a jeszcze Portugalia, kt�ra sko�czy�a rekon-kwist� na 200 lat przed Kastyli� i jej rozw�j od tego momentu przebiega� w odmienny spos�b ni� Kastylii. Gdy w 1580 r. i Portugalia znalaz�a si� pod panowaniem Filipa II wydawa�o si�, �e proces unifikacji P�wyspu Iberyjskiego uleg� zako�czeniu. W momencie najwi�kszego kryzysu imperium hiszpa�skiego (1640) Portugalczycy postanowili wykorzysta� sytuacj� i odzyskali niepodleg�o��. Podobne dzia�ania podj�te przez Katalo�czyk�w zako�czy�y si� niepowodzeniem. Wojna o koron� hiszpa�sk� pomi�dzy Burbonami i austriackimi Habsburgami podzieli�a ponownie Hiszpani�. Katalonia, Aragonia i Walencja, z wielu powod�w niech�tne francuskiej dynastii, popar�y stron�, kt�ra przegra�a i w ramach represji zosta�y pozbawione w�asnych praw. W wojnie o niepodleg�o�� przeciwko armiom Napoleona walczyli mieszka�cy wszystkich region�w Hiszpanii. Wydawa�o si�, �e to do�wiadczenie scementuje kraj. Jednak centralizacyjna polityka libera��w doprowadzi�a w XIX w. do poparcia przez wi�kszo�� Bask�w i znaczn� cz�� Katalo�czyk�w reakcyjnego pretendenta do tronu (Carlosa), kt�ry gwarantowa� im zachowanie autonomii. Zwyci�zcy libera�owie odebrali ostatnie przywileje, jakie posiada�y Nawarra i Kraj Bask�w, jednak fenomen federalizmu i pojawienie si� nacjonalizmu katalo�skiego i baskijskiego wyra�nie wykaza�y, �e Hiszpania mo�e by� zunifikowana tylko przy u�yciu si�y. Co z takiej pr�by unifikacji podj�tej przez genera�a Franco wynikn�o, opowie w zako�czeniu tej pracy jej wsp�autor. Tadeusz Mi�kowski CZʌ� PIERWSZA TADEUSZ MI�KOWSKI OD POCZ�TKU DZIEJ�W PӣWYSPU IBERYJSKIEGO DO INWAZJI NAPOLEO�SKIEJ (1808) I. HISZPANIA W PREHISTORII I STARO�YTNO�CI UWARUNKOWANIA GEOGRAFICZNE PӣWYSEP IBERYJSKI jest odgrodzony od s�siednich ziem przez Pireneje i morza (jednak zar�wno g�ry, jak i Cie�nina Gibraltarska nie stanowi�y, nawet w czasach prehistorycznych, przeszkody nie do przebycia). Wn�trze kraju, przedzielone pasmami g�rskimi, nie posiada �adnej centralnej arterii komunikacyjnej, co powoduje rozbicie Hiszpanii na wiele izolowanych od siebie o�rodk�w. Po�ow� P�wyspu Iberyjskiego zajmuje meseta, p�askowy� osi�gaj�cy �rednio 600 m wysoko�ci. Razem z g�rami meseta obejmuje 3/5 powierzchni P�wyspu Iberyjskiego. G�ry oddzielaj� centralne cz�ci P�wyspu Iberyjskiego od wybrze�y, dlatego najlepsz� komunikacj� z wn�trzem P�wyspu zapewniaj� doliny rzek: Gwadalkiwiru (sp�awnej do Kordoby), Gwadiany (sp�awnej do Meridy) i Ebro. G�ry utrudniaj� tak�e komunikacj� wewn�trz P�wyspu. Pasmo Guadarrama dzieli meset� na dwie cz�ci, oddzielaj�c tym samym dorzecze Duero od dorzecza Tagu. G�ry Toledo oddzielaj� dolin� Gwadiany od doliny Tagu, Sierra Morena stanowi barier� pomi�dzy Gwadalkiwirem a Gwadian�. Wszystkie te ograniczenia komunikacyjne warunkowa�y rozw�j P�wyspu Iberyjskiego a� do czas�w wsp�czesnych. Na ca�y P�wysep spada �rednio oko�o 1000 mm deszczu rocznie, najbardziej suche s� wybrze�a po�udniowe (�r�dziemnomorskie i atlantyckie) i wschodnie (�r�dziemnomorskie), p�nocne (atlantyckie) wybrze�e P�wyspu otrzymuje du�� ilo�� opad�w. Ze wzgl�du na brak wody, do produkcji rolniczej nadaj� si� prawie wy��cznie tereny w dolinach rzek. PREHISTORIA PӣWYSPU IBERYJSKIEGO Epoka kamienna Cz�owiek wytwarzaj�cy narz�dzia z kamienia, kt�ry przyw�drowa� najprawdopodobniej z Afryki, pojawi� si� na terenie dzisiejszej Hiszpanii oko�a 1000000 lat p.n.e. Najstarsze szcz�tki cz�owieka na P�wyspie Iberyjski^ (i w ca�ej Europie), znalezione w roku 1996 i 1997, pochodz� z jaskini Atapuerca w prowincji Burgos. Datuje si� je wst�pnie na oko�o 780 000 lat p.n.e. Badacze hiszpa�scy uwa�aj�, �e mo�e tutaj chodzi� o wsp�lnego przodka homo sapiens i neandertalczyka, i nadali mu nazw� homo antecessor. Wcze�niejsze znaleziska w tej samej okolicy, dotychczas uznawane za najstarsze szcz�tki cz�owieka w Hiszpanii, datuje si� na 250000 lat p.n.e.. a fragmenty ko�ci wskazuj� na prekursora neandertalczyka. Pozostawione przez tego cz�owieka narz�dzia �wiadcz� o jego afryka�skim pochodzeniu (cho�, nie wiadomo czemu, cz�� hiszpa�skich archeolog�w neguje mo�liwo�� kontakt�w z Pomocn� Afryk�). Resztki neandertalczyka wyst�puj� na ca�ym obszarze P�wyspu Iberyjskiego i pochodz� z lat 100000-35000 p.n.e. Zwyczaje pogrzebowe neandertalczyka wskazuj� na to, �e by� istot� wierz�c� w �ycie pozagrobowe. Oko�o 40000 lat p.n.e. na P�wyspie Iberyjskim pojawi� si� homo sapiens w postaci bardzo zbli�onego antropologicznie do wsp�czesnych ludzi �cz�owieka z Cro-Magnon". Zosta�o po nim wspania�e malarstwo jaskiniowe, kt�rego szczyt przypad� na okres pomi�dzy 15000 a 10000 lat p.n.e. (Altamira i wiele innych jaski� na obszarze kantabryjsko-akwita�skim). Ludzie ci polowali na wielkie zwierz�ta, kt�re sta�y si� ich podstawowym po�ywieniem. W wyniku wielkich zmian klimatycznych w ko�cu ostatniego (czwartego) zlodowacenia dosz�o od oko�o 10000 lat p.n.e. do stopniowego ocieplenia i w konsekwencji zmian w faunie i florze ca�ej Europy. Znik�y bizony (r�wnie� i konie), a podstaw� wy�ywienia by�a drobna dziczyzna, a przede wszystkim mi�czaki. Rewolucja neolityczna Termin u�yty w tytule tego fragmentu wzbudza wiele kontrowersji, lecz chyba najlepiej oddaje donios�o�� zmian, kt�re zasz�y na P�wyspie Iberyjskim pomi�dzy 5500 a 2500 r. p.n.e. Nast�pi�o w�wczas przej�cie od 10 my�listwa i zbieractwa do uprawy roli, a p�niej hodowli. Tym samym cz�owiek zacz�� prowadzi� osiad�y tryb �ycia. Jednoczesne wynalezienie ceramiki umo�liwi�o wprowadzenie nowego sposobu przygotowywania �ywno�ci, gotowania, daj�cego wi�ksze mo�liwo�ci prze�ycia s�abszym cz�onkom spo�eczno�ci (dzieciom). Hiszpa�ski neolit archeolodzy dziel� na dwie fazy: ceramiki cardial (nazwa pochodzi od muszli, kt�r� wykonywano zdobienia; w starszych pracach ceramika ta zwana jest montserratina, od miejsca pierwszego odkrycia) oraz faz� do��w grobowych (sepulcros de fosa), wyst�puj�c� jedynie w Katalonii. Epoka miedzi (eneolit) Technika sporz�dzania wyrob�w z miedzi, podobnie jak potem narz�dzi z br�zu, zosta�a przyniesiona na P�wysep Iberyjski za po�rednictwem �r�dziemnomorskim, najprawdopodobniej z Bliskiego Wschodu. W tym pierwszym etapie epoki metali, obejmuj�cym okres od 2500 do 1700 r. p.n.e., u�ywano jeszcze powszechnie narz�dzi kamiennych, obok nowych miedzianych. Opr�cz zastosowania po raz pierwszy metalu, w czasach tych rozwin�o si� budownictwo megalityczne (megalit - wielki kamie�), kt�re wyst�puje na prawie ca�ym P�wyspie Iberyjskim. Budowle megalityczne, grobowe i sakralne s� szczeg�lnie liczne w Portugalii (region Lizbony), st�d rozpowszechni�y si� na pozosta�e tereny P�wyspu Iberyjskiego. Miejsce narodzin budownictwa megalitycznego nie jest znane, jego pozosta�o�ci znajduj� si� na ca�ym wybrze�u �r�dziemnomorskim, w Jordanii i na Kaukazie, a tak�e na atlantyckich wybrze�ach Francji i Anglii. Zabytki portugalskie s� starsze od myke�s-kich i bardziej wypracowane od brytyjskich. Zdaniem badaczy budownictwo megalityczne zwi�zane by�o z ludami pasterskimi. Inne cechy charakterystyczne epoki miedzi to budowa osad na terenach �atwych do obrony (wzg�rza) lub otaczanie ich murami (wcze�niej zjawisko to nie wyst�powa�o na tak� skale) oraz jednoczesne wyst�powanie ceramiki tzw. puchar�w dzwonowatych (ta technika ceramiczna by�a stosowana od Polski do Maghrebu, i w jej przypadku nie znamy miejsca, sk�d si� wywodzi). Epoka br�zu W epoce tej, trwaj�cej od 1700 do 1300 p.n.e., dosz�o do wielkich zmian spo�ecznych spowodowanych rozprzestrzenieniem si� u�ycia narz�dzi wykonanych ze stopu miedzi i cyny, czyli br�zu. Pojawi�y si� grupy wojownik�w kontroluj�cych produkcj� i dystrybucj� metalu. Na obszarze Galicji, powi�zanej w tym czasie z Bretani�, Brytani� i Irlandi� - terenami bogatymi w z�o�a metali, powsta�y pod koniec tej epoki (oko�o 1300 r. p.n.e.) pierwsze zespo�y okr�g�ych budowli obronnych, tzw. castros, kt�re b�d� wznoszone a� do czas�w rzymskich. W tym samym czasie na Wyspach Balearskich pojawiaj� si� budowle megalityczne zupe�nie odmienne od megalit�w z P�wyspu Iberyjskiego, s� to wie�e obronne (talayot�) i zbiorowe groby w formie odwr�conego statku. Kultur� t� musieli przynie�� ze sob� imigranci spoza P�wyspu Iberyjskiego, nie spos�b jednak ustali� ich miejsca pochodzenia, niewielkie podobie�stwa do megalit�w balearskich mo�na zauwa�y� tylko w budowlach Sardynii. Epoka �elaza i penetracja celtycka Przybycie Celt�w na P�wysep Iberyjski nast�pi�o w kilku falach pomi�dzy rokiem 1200 a 700 p.n.e. Z ich migracj� zwi�zana jest kultura grob�w kurhanowych powsta�a w Europie Centralnej oko�o 1300 r. p.n.e. Jednocze�nie z przenikaniem (inwazj�) Indoeuropejczyk�w nast�puje pierwsza faza kolonizacji wybrze�y P�wyspu Iberyjskiego przez Fenicjan i Grek�w. Rozpowszechnienie si� �elaza na P�wyspie Iberyjskim (od 1000 r. p.n.e.) jest zwi�zane z tymi dwoma procesami. TARTESSOS I KOLONIZACJA PӣWYSPU IBERYJSKIEGO Tartessos Pierwsz� kultur� P�wyspu Iberyjskiego, o kt�rej mamy informacj� w �r�d�ach pisanych, a nie tylko z wykopalisk archeologicznych, jest powsta�e w zachodniej Andaluzji Tartessos. �r�d�a te s� jednak niedok�adne, a badania archeologiczne, jak do tej pory, nie wyja�ni�y kilku podstawowych kwestii dotycz�cych Tartessos. Nie wiemy, czy by�o to miasto (je�li tak, to lokalizacji jest kilka; ju� staro�ytni, pisz�cy po upadku Tartessos, uto�samiali je z r�nymi miastami, np. Kadyksem), pa�stwo czy region. Biblijne Tarsis nie ma z nim nic wsp�lnego (chyba �e w Starym Testamencie, powstaj�cym przez wieki, jest mowa o dw�ch r�nych Tarsis). Wydaje si�, �e pod�o�e etniczne Tartessos by�o rodzime, jednak jego ludno�� znajdowa�a si� pod olbrzymim wp�ywem wysoko rozwini�tych kultur ze wschodu Morza �r�dziemnego (Cypr, p�nocna Syria), co nast�pi�o za po�rednictwem kontakt�w handlowych z Fenicj� (i prawdopodobnie z Etruskami). 12 W pierwszym okresie istnienia Tartessos (900-750 r. p.n.e.), dzi�ki technikom przyniesionym z Bliskiego Wschodu, dosz�o do wielkiego wzrostu wydobycia metali (Castulo, Huelva, Sierra Morena). W tym czasie (lub mo�e nawet wcze�niej) do zachodniej Andaluzji przybyli Celtowie, r�wnie� znaj�cy si� na obr�bce metali. Lata 750-600 p.n.e. stanowi�y okres najwi�kszego rozwoju Tartessos. Pojawi�o si� pismo (pomimo wielu pr�b nie uda�o si� go odczyta�), zacz�to u�ywa� �elaza. Rzemie�lnicy feniccy i syryjscy emigrowali do Tartessos i wytwarzali na miejscu produkty luksusowe. Wp�yw kulturalny Tartessos (i Fenicji) obejmowa� ca�e wybrze�e Morza �r�dziemnego i si�ga� w g��b P�wyspu Iberyjskiego a� do Tagu. Upadek Tartessos nast�pi� pomi�dzy 550 a 450 r. p.n.e., nie tylko wskutek ekspansji Kartaginy (jak to przyjmowano do niedawna), kt�ra podj�a osadnicz� kolonizacj� tych ziem i ju� nie potrzebowa�a po�rednika do prowadzenia handlu, a jednocze�nie obawia�a si� konkurencji handlowej Grek�w, lecz r�wnie� z powodu kilku innych czynnik�w. �elazo zacz�o powoli wypiera� br�z, a Grecy z Marsylii znale�li nowe �r�d�o zaopatrzenia w cyn� (Korn-walia) za po�rednictwem Galii. Jednocze�nie plemiona Luzytan�w rozpocz�y �upie�cze ataki na po�udnie, kt�re b�d� trwa�y a� do czas�w rzymskich. Tartessos rz�dzili kr�lowie, elita spo�eczna w ich kr�lestwach opiera�a swoj� w�adz� na bogactwie pochodz�cym z handlu. Podstaw� gospodarki (opr�cz wydobycia metali i handlu nimi) stanowi�a hodowla (co znalaz�o odd�wi�k w micie o Herkulesie kradn�cym wo�y jednemu z kr�l�w Tartessos) oraz rybo��wstwo. Przetw�rnie solonej ryby oraz s�ynnego w czasach rzymskich garum, produktu z ryb wytwarzanego wed�ug nie znanej nam receptury (prawdopodnie by� to marynowany tu�czyk), istnia�y ju� w VI w. p.n.e. Wed�ug greckiej tradycji kr�l Tartessos, Gargoris, jako pierwszy cz�owiek zda� sobie spraw� z warto�ci miodu. Religia Tartessos znajdowa�a si� pod olbrzymim wp�ywem kult�w i obrz�d�w fenickich. Kolonizacja fenicka Powodem zainteresowania Fenicjan (i potem Grek�w) P�wyspem Iberyjskim by�y z�o�a metali: z�ota, srebra, miedzi i, przede wszystkim, cyny, niezb�dnej do wyrobu br�zu, a spotykanej w du�ych ilo�ciach poza P�wyspem Iberyjskim tylko w Bretanii i Kornwalii. Kolonizacja fenicka mia�a dwojaki charakter. Pocz�tkowo, od po�owy VIII w. p.n.e., Fenicjanie zak�adali faktorie handlowe (termin kolonizacja mo�e w takim przypadku by� myl�cy), mog�ce liczy� po tysi�c mieszka�c�w (Kadyks, Malaga, Toscanos), kt�rych g��wnym zaj�ciem by� handel, lecz uprawiali oni tak�e rol� i hodowali byd�o. Wydaje si�, �e Tarteza�czycy kontrolowali szlaki dostaw cyny i z�ota z dzisiejszej Portugalii i Galicji, podczas gdy Fenicjanie opanowali, na pocz�tku VII w. p.n.e., szlaki dostaw �elaza ze wschodniej Andaluzji, co si� wi�za�o z drug� faz� prowadzonej przez nich kolonizacji. W VII w. p.n.e. Fenicjanie zacz�li prowadzi� kolonizacj� osadnicz� na terenie Andaluzji. Zagro�enie Fenicji ze strony Asyrii wywo�a�o emigracj� rolnik�w fenickich, dzi�ki kt�rym nie tylko P�wysep Iberyjski, lecz ca�y �r�dziemnomorski zach�d zapozna� si� z winem, oliwk�, kurami i os�ami. 13 Fenicjanie zbudowali w Andaluzji wiele �wi�ty� po�wieconych takim bogom, jak Baal, Astarte czy Moloch. Sanktuarium Melkarta w Kadyksie by�o jednym z najbardziej znanych �wi�tych miejsc staro�ytno�ci. Kolonizacja grecka Grecja utrzymywa�a sporadyczne kontakty handlowe z P�wyspem Iberyjskim od czas�w myke�skich (pierwsza po�owa II tysi�clecia p.n.e.). W p�niejszym okresie handel Grecji z P�wyspem Iberyjskim odbywa� si� za po�rednictwem Fenicjan. Obecnie przyjmuje si�, �e pocz�tek kolonizacji greckiej przypada na koniec VI w. p.n.e. W tym okresie koloni�ci greccy z Marsylii, wywodz�cy si� z Fokaji, za�o�yli Emporion. Pr�bowali oni w ten spos�b wej�� na tereny handlowe opanowane przez Fenicjan i Etrusk�w. W 545 r. p.n.e. Persowie zdobyli Fokaj� i jej mieszka�cy przenie�li si� do Alalii, gdzie walcz�c o przetrwanie zaj�li si� piractwem, zadaj�c powa�ne straty handlowi Etrusk�w. W odpowiedzi na to zagro�enie dosz�o do sojuszu Etrusk�w i Kartagi�czyk�w, kt�rzy w 535 r. p.n.e. zniszczyli greckie si�y morskie w wielkiej bitwie. Po pierwszym traktacie Kartaginy z etruskim Rzymem, rozdzielaj�cym strefy wp�yw�w (509 r. p.n.e.), Grekom (jako sojusznikom Rzymu) zamkni�to dost�p do Tartessos. Zmuszeni byli wobec tego stworzy� nowy, l�dowy szlak handlowy, wiod�cy z Emporion do kopal� cyny w Almaden. Przez ca�y ten czas Kartagi�czycy (tak jak wcze�niej Fenicjanie) dostarczali greckie towary na po�udnie P�wyspu Iberyjskiego. Drugi traktat Kartaginy z Rzymem (348 r. p.n.e.) zawiera� podobne, co pierwszy, ograniczenia w dost�pie greckich kolonii, Marsylii i Emporion, do obszar�w po�o�onych 14 na po�udnie od Kartageny, w konsekwencji Emporion przegrywa� w konkurencji o greckie (attyckie) wyroby ceramiczne z Kartagin�, oferuj�c� wi�cej zam�wie� i lepsze ceny. Kolonizacja kartagi�ska Zrujnowanie fenickich miast przez Babiloni� (Tyr zosta� zdobyty w 573 r. p.n.e.) doprowadzi�o w pierwszej po�owie VI w. p.n.e. do przej�cia ich handlu przez fenick� kolonie, Kartagin�. Na pocz�tku V w. p.n.e. Grecy powstrzymali ekspansj� Kartaginy na �rodkowym obszarze Morza �r�dziemnego (w walkach po stronie Kartaginy wzi�li udzia� najemnicy z P�wyspu Iberyjskiego), co zmusi�o Kartagin� do szukania mo�liwo�ci ekspansji na zachodzie �wiata �r�dziemnomorskiego i na Atlantyku (Maroko, Bretania). Kolonizacja kartagi�ska (punicka) obj�a na P�wyspie Iberyjskim przede wszystkim wybrze�a, od Gibraltaru do Almerii osiedlali si� tzw. Libiofenic-janie (czyli mieszanka etniczna powsta�a wskutek kolonizacji wybrze�y Afryki przez Fenicjan). Nie by�o kontynuacji fenickiej migracji rolniczej w dolinie Gwadalkiwiru, chocia� Kartagi�czycy osiedlali si� w miastach w tym regionie, nadaj�c im fenicki charakter (nazwy miast powsta�ych w czasach Tartessos, lecz rozbudowanych przez Kartagi�czyk�w, takich jak Kordoba, Carmona, Hispalis, s� pochodzenia semickiego). Dwa ostatnie z wymienionych miast zachowa�y fenicki (dok�adniej, punicki) charakter d�ugo po rzymskim podboju. Obszarem najintensywniejszej kolonizacji kartagi�skiej by�a Ibiza. Chocia� tradycyjnie przyjmuje si� po�ow� VII w. p.n.e. za pocz�tek kartagi�-skiego osadnictwa na Ibizie, wydaje si�, �e w tym okresie mamy do czynienia z handlow� dzia�alno�ci� Fenicjan i dopiero w VI w. p.n.e. pojawili si� na wyspie osadnicy kartagi�scy. Wiek p�niej zacz�a si� wielka emigracja rolnicza, kt�ra zmieni�a ca�kowicie sk�ad etniczny wyspy (nosz�cej do dzi� fenick� nazw� Ibiza - Wyspa Sosen). Najbardziej znanym produktem punickiej Ibizy by�a s�ynna z mi�kko�ci we�na. Kartagi�czycy przej�li kontrol� nad kopalniami metali znajduj�cymi si� w r�kach kr�l�w Tartessos i wprowadzili w nich nowe metody eksploatacji wzorowane na stosowanych w pa�stwach hellenistycznych (powsta�ych po rozpadzie imperium Aleksandra Wielkiego). R�wnie�, wzoruj�c si� na Ptolemeuszach (Je(mej z hellenistycznych dynastii), Kartagi�czycy zastosowali po raz pierwszy na P�wyspie Iberyjskim systemy irygacji oraz typ m�ockarni u�ywanej do dzi� w Hiszpanii. Oddzia�ywanie religii kartagi�skiej na mieszka�c�w po�udnia P�wyspu Iberyjskiego najlepiej uwidaczniaj� zmiany w rytua�ach pogrzebowych wprowadzone pod wp�ywem punickim. Cia�a zmar�ych zacz�to grzeba� w ziemi zamiast je spala� (co te� by�o zwyczajem obcym, przyniesionym na P�wysep Iberyjski ze Wschodu). Zmiany w mentalno�ci religijnej by�y wielostronne, rdzenni mieszka�cy P�wyspu Iberyjskiego czcili fenickich bog�w, a jednocze�nie religia kartagi�czyk�w ulega�a hellenizacji. Wydaje si�, �e z czasem Kartagi�czycy zaprzestali sk�adania ofiar z dzieci (pierworodnych) Molochowi (�lady tych praktyk zosta�y odkryte w Kadyksie i na Ibizie). 15 LUDY PӣWYSPU IBERYJSKIEGO Na wst�pie nale�y si� wyja�nienie, dlaczego dopiero po om�wieniu obcej kolonizacji P�wyspu Iberyjskiego przedstawiam jego rdzennych mieszka�c�w. Wynika to z dw�ch przyczyn. Po pierwsze, zasadnicza fala penetracji celtyckiej nast�pi�a dopiero w pocz�tkowym okresie kolonizacji fenickiej, po drugie, ludy P�wyspu Iberyjskiego znajdowa�y si� pod olbrzymim wp�ywem wielkich cywilizacji Morza �r�dziemnego. Mo�na wi�c uzna�, �e dopiero oko�o V w. p.n.e. dosz�o do ukszta�towania si� etnicznego sk�adu P�wyspu Iberyjskiego i do powstania dw�ch (wp�ywaj�cych na siebie) cywilizacji -celtyckiej i iberyjskiej. Turdetanie Przez cz�� historyk�w Turdetanie uwa�ani s� za jeden z lud�w iberyjskich. Przyjmuj�c argumenty innych badaczy o odmienno�ci Turdetan�w (wynikaj�cej z bardziej rozbudowanych struktur spo�ecznych i g��bszej penetracji ich kraju przez wielkie cywilizacje staro�ytne), om�wi� ten lud osobno. Kultura turdeta�ska, b�d�ca spadkobierczyni� Tartessos, obejmowa�a dzisiejsz� Andaluzj�, a jej narodziny przypadaj� na VI w. p.n.e. Plemionami turdeta�skimi rz�dzili kr�lowie. W odr�nieniu od pozosta�ych kultur P�wyspu Iberyjskiego w spo�ecze�stwie turdeta�skim by�o wielu niewolnik�w, pracuj�cych w kopalniach, na roli i zajmuj�cych si� hodowl�. Marynarze i rybacy turdeta�scy dobrze znali Atlantyk i z ich us�ug korzystali Kartagi�-czycy. 16 Religia Turdetan�w zawiera�a wiele element�w fenickich, lecz zachowa�a w�asne korzenie (kult byka). Istniej� dowody na sk�adanie ofiar z ludzi. Iberowie Nazwy Iberia i Iberowie s� pochodzenia greckiego i prawie nie by�y u�ywane przez Rzymian (a je�li by�y, to w formie Hiberia). Wed�ug najstarszych �r�de�, okre�lenie to mia�o pochodzi� od nazwy rzeki (prawdopodobnie dzisiejsza rzeka Tinto w prowincji Huelva) i odnosi�o si� do ca�ego P�wyspu Iberyjskiego, gdy� region Huelvy by� t� jego cz�ci�, kt�r� Grecy poznali najwcze�niej, ze wzgl�du na bogate z�o�a metali. Zdaniem niekt�rych badaczy, Iber nie jest nazw� konkretnej rzeki, lecz w j�zyku miejscowej ludno�ci oznacza� w og�le rzek�. Na podstawie p�niejszych �r�de� mo�na stwierdzi�, �e Grecy okre�lali mianem Iberii wszystkie ziemie le��ce na zach�d od Rodanu, w konsekwencji czego nazywali Iberami wszystkich mieszka�c�w tych teren�w, ��cznie z ludno�ci� dzisiejszej Akwitanii. Z czasem zacz�to uto�samia� rzek� Iber z Ebro, lecz Iberami nazywano tylko mieszka�c�w po�udnia P�wyspu Iberyjskiego. Kultura iberyjska obejmowa�a dzisiejszy Lewant i Kataloni�. Zosta�a ukszta�towana pod koniec V w. p.n.e. pod znacznym wp�ywem greckim (Emporion) i oddzia�ywa�a na s�siednie ludy zajmuj�ce wn�trze P�wyspu Iberyjskiego. Podstaw� gospodarki Iber�w stanowi�o rolnictwo, jednak wielk� rol� odgrywa�o tak�e my�listwo i hodowla. Rozwini�ta by�a produkcja ubra� (z lnu) i ceramiki (z malowid�ami przedstawiaj�cymi sceny z �ycia Iber�w). Powszechnie u�ywano pieni�dze. Niejasna jest forma rz�d�w u Iber�w, ich kr�l�w (wodz�w plemiennych) nie mo�na por�wna� z monarchami z Tartessos. Niekt�rymi plemionami mog�a rz�dzi� rada starszych. Wielk� rol� w spo�ecze�stwie Iber�w odgrywa�o tzw. devotio iberica, by� to zwi�zek o charakterze religijnym pomi�dzy osobami prywatnymi (wodzem i wojownikami) lub spo�eczno�ciami (np. miastami), kt�ry zawiera� wzajemne obowi�zki (dotycz�ce r�wnie� �ycia pozagrobowego). Najemnik�w iberyjskich znano ze swojego oddania dow�dcy, z kt�rym byli zwi�zani poprzez devotio iberica i dlatego stanowili preferowan� stra� przyboczn� przyw�dc�w wszystkich stron podczas konflikt�w na obszarze Morza �r�dziemnego. Cech� charakterystyczn� dla religii Iber�w (o kt�rej niewiele wiemy) by�y sanktuaria mieszcz�ce si� w jaskiniach. Spalone cia�a zmar�ych umieszczano w sarkofagach, niekt�re z nich mia�y form� postaci kobiecej (tzw. Dama z Bazy, autentyczno�� najs�ynniejszego z tych zabytk�w, Damy z Elche, budzi obecnie w�tpliwo�ci). Najstarsze zabytki pisma Iber�w pochodz� z ko�ca V w. p.n.e., pomimo wielu pr�b nie zosta�o ono odczytane. Najbardziej znane plemiona iberyjskie to Indigeci, Layetanie, Edetanie, Mastienosi i Bastetanie. Za plemiona zajmuj�ce po�rednie miejsce pomi�dzy cywilizacj� iberyjsk� i celtyck� uchodz� (wed�ug najnowszych prac, wyst�puj� w tym wzgl�dzie olbrzymie r�nice, zar�wno je�li chodzi o �r�d�a, jak i opracowania naukowe) Ilergeci, Oretanie i Karpetanie. 17 Celtiberowie Celtowie przyw�drowali na P�wysep Iberyjski w kilku falach, pocz�wszy od oko�o 1000 r. p.n.e. Znaczna cz�� plemion celtyckich uleg�a iberyzacji i by�a nazywana Celtiberami (jest to r�wnie� nazwa jednego z plemion celtiberyjskich, wydaje si�, �e Rzymianie zetkn�li si� najpierw z nim i potem okre�lali w ten spos�b wszystkie plemiona centralnej Hiszpanii). Proces tworzenia si� kultury celtiberyjskiej mo�na podzieli� na trzy etapy. Pierwszy obejmuje koniec VII w. p.n.e. i ca�y wiek VI p.n.e. Powsta�y w�wczas pierwsze ufortyfikowane osady i nekropolie. W wieku V i IV p.n.e. powszechne staj� si� otoczone murem osady i nekropolie z grobami wojownik�w, ceramika wytwarzana jest zar�wno r�cznie, jak i za pomoc� ko�a garncarskiego, pojawiaj� si� pierwsze przedmioty produkowane przez wielkie cywilizacje �r�dziemnomorskie. Ostatni etap obejmuje III w. p.n.e. i ko�czy go rzymski podb�j, niekt�re osady nabieraj� w�wczas bardziej miejskiego charakteru i s� przenoszone z �atwych do obrony wzg�rz nad brzegi rzek. Najbardziej znanym plemieniem celtiberyjskim byli Arewakowie, ze wzgl�du na ich heroiczn� obron� Numancji przed Rzymianami. Zajmowali si� oni g��wnie hodowl� (przede wszystkim owiec), tak�e rolnictwem. S�ynne by�y ich miecze, przej�te przez Rzymian (gladius hispaniensis), 18 kt�rzy jednak nie potrafili w ich wytwarzaniu osi�gn�� jako�ci orygina�u. Z pieni�dzem zapoznali si� dopiero w czasach rzymskiego podboju. Podstaw� organizacji spo�ecznej tych plemion stanowi�y zwi�zki oparte na pokrewie�stwie, zwane gentes i gentilitates. Numancja mia�a obw�d jednego kilometra, otacza� j� mur o grubo�ci czterech metr�w, ulice mia�y chodniki, domy by�y parterowe, w mie�cie mog�o mieszka� oko�o o�miu tysi�cy ludzi. W czasie walk z Rzymem Arewakowie stworzyli konfederacj� grupuj�c� mniejsze plemiona celtiberyjskie. Inne plemiona celtiberyjskie r�ni�y si� od Arewak�w m.in. tym, �e ich egzystencja by�a w wi�kszym stopniu oparta na rolnictwie (Wakceowie, u kt�rych ziemia stanowi�a wsp�ln� w�asno��), a tak�e dalej posuni�tym zr�nicowaniem spo�ecznym (arystokracja wojownik�w u Welon�w). Celtiberowie czcili byka i b�stwo uto�samiane z ksi�ycem (tylko takie informacje przekazali pisarze rzymscy), kt�rym cze�� oddawali w ta�cu. Celtowie Na zachodzie P�wyspu Iberyjskiego najwi�kszym plemieniem celtyckim byli Luzytanie, zajmuj�cy obszar dzisiejszej �rodkowej Portugalii i hiszpa�skiej Estremadury (zdaniem niekt�rych badaczy Luzytanie byli Indoeuropej-czykami, lecz nie Celtami). Tereny te s�yn�y w�r�d Rzymian z urodzajno�ci, jednak ogromne masy Luzytan�w zajmowa�y si� grabie�� pozosta�ych cz�ci P�wyspu Iberyjskiego (prawdopodobnie wyst�powa�o wzgl�dne przeludnienie). Na czas wypraw �upie�czych wybierano dow�dc�w. Luzytanie sk�adali ofiary z je�c�w, kt�rych wn�trzno�ci s�u�y�y im potem do wr�enia. Cia�a zmar�ych, w odr�nieniu od Iber�w i Celtiber�w, palili. Ze wzgl�du na pok�ady cynku, Luzytanie utrzymywali szerokie kontakty handlowe ze �wiatem �r�dziemnomorskim. Najwi�kszymi plemionami celtyckimi na p�nocy P�wyspu Iberyjskiego byli Galaikowie i Kantabrowie. Na obszarze Galicji (kt�ra wzi�a swoj� nazw� od Galaik�w) w dalszym ci�gu powstawa�y zespo�y okr�g�ych budowli mieszkalnych (chocia� zmienia� si� budulec), tzw. castros (naliczono ich co najmniej 5 tysi�cy). Galaikowie handlowali wydobywanym z rzek z�otem i srebrem. Ich religia przypomina�a obrz�dy i wierzenia Luzytan�w, zmar�ych chowano jednak w ziemi. W�r�d Kantabr�w wielk� rol� odgrywa�y kobiety (dziedziczy�o si� w linii �e�skiej), nasun�o to nawet przypuszczenia o istnieniu matriarchatu (jego ewidentn� pozosta�o�ci�, i to spotykan� do ko�ca ubieg�ego wieku, by� zwyczaj jednoczesnej �opieki" nad ojcem i nowo narodzonym dzieckiem). Kantabrowie, tak jak wszyscy Celtowie, sk�adali ofiary z ludzi, ofiarowywano tak�e konie. Baskowie Problem pochodzenia Bask�w sta� si� obecnie, ze wzgl�du na wydarzenia w Kraju Bask�w, problemem politycznym (!), co spowodowa�o, �e trudno znale�� nowe opracowania hiszpa�skie ( i baskijskie), kt�re zachowa�yby obiektywizm i trzeba si�gn�� do prac hiszpa�skich klasyk�w historii i etnografii oraz do dzie� cudzoziemc�w. Nazwa Bask�w pojawi�a si� po raz pierwszy w �r�d�ach rzymskich w 76 r. p.n.e. Zajmowali oni w�wczas g�rskie obszary Nawarry, a ich nazwa mo�e oznacza� w pierwotnym j�zyku 19 indoeuropejskim �ludzi z g�r". Przej�li oni pewne elementy cywilizacji celtyckiej, np. kremacj� cia� zmar�ych, kt�re s� widoczne w najstarszych zabytkach ich kultury materialnej, pochodz�cych z czas�w rzymskich. Zdaniem badaczy, Bask�w mo�na uto�samia� z trzema plemionami, o kt�rych �r�d�a pisane informuj� od 200 r. p.n.e., a kt�rych pozosta�o�ci kultury materialnej si�gaj� 900 r. p.n.e., zamieszkiwa�y one dolin� g�rnego Ebro i jedynie cz�� wsp�czesnego Kraju Bask�w (Rioja Alavesa). Ustalono, �e j�zyk baskijski wykazuje pewn� zbie�no�� z j�zykami chamickimi, je�li chodzi o s�ownictwo, i z j�zykami Kaukazu (czyli mitycznej Iberii), je�li chodzi o jego struktur�. Pewne jest jednak, �e najstarsze toponimy (nazwy geograficzne) P�wyspu Iberyjskiego nie s� baskijskiego pochodzenia, co oznacza, �e Baskowie nie byli najstarszymi mieszka�cami P�wyspu Iberyjskiego, chocia� mog� by� najstarszym z lud�w, kt�ry przetrwa� do dnia dzisiejszego na P�wyspie Iberyjskim. Wed�ug jednej z teorii o pochodzeniu lud�w zamieszkuj�cych P�wysep Iberyjski, kt�ra obecnie zyska�a najwi�ksz� akceptacj� w �rodowiskach naukowych, pierwszymi jego mieszka�cami, kt�rzy pozostawili po sobie �lady lingwistyczne, byli Iberowie przybyli z Afryki. Nie byli oni jednak Chamitami, jak to si� dotychczas przyjmowa�o, nap�yw chamicki (preber-beryjski) mia� nast�pi� znacznie p�niej. Pocz�tkowo zamieszkiwali oni na zachodzie P�wyspu Iberyjskiego, lecz na sta�e zaj�li obszary po�udniowo-wschodnie, z kt�rych emigrowali dalej, na po�udnie Francji i na Sardyni�. Oko�o trzeciego tysi�clecia p.n.e. na P�wyspie pojawili si� protoplasci Bask�w, przybywaj�cy ze wschodu basenu Morza �r�dziemnego (Kaukazu), kt�rzy nast�pnie zasymilowali si� z Iberami. HISZPANIA POD PANOWANIEM RZYMU Nazw� Hispania Rzymianie przej�li od Kartagi�czyk�w, a oznacza ona �Wysp� Kr�lik�w" (je�li chodzi o drugi cz�on, by�a ona w pe�ni adekwatna jeszcze do niedawna). Nazwa ta pojawi�a si� po raz pierwszy oko�o 200 r. p.n.e., przy czym Rzymianie dodali liter� �H", gdy� w oryginale wyst�powa�a jako Ispania (mo�e nawet Spanija, w hiszpa�skiej transkrypcji). Rzymianie u�ywali okre�lenia Iberia, tylko gdy cytowali greckich autor�w. Podb�j Hiszpanii przez Rzym Rzym zdoby� P�wysep Iberyjski po wielu wojnach trwaj�cych ��cznie dwa wieki. Ca�y ten okres mo�na podzieli� na cztery etapy. Pierwszy z nich zwi�zany jest z II wojn� punick� pomi�dzy Rzymem i Kartagin� (219-201 r. p.n.e.). Po przegranej pierwszej wojnie z Rzymem (264-241 r. p.n.e.), Kartagina podj�a dzia�ania militarne i polityczne (zawieranie sojusz�w z miejscowymi plemionami), kt�rych celem by�o stworzenie z P�wyspu Iberyjskiego bazy militarnej i, przede wszystkim, ekonomicznej do dalszej walki z Rzymem. Prowadzona od 237 r. p.n.e. ekspansja Kartaginy, oparta na za�o�onym przez Hasdrubala (brata Hannibala) strategicznie po�o�onym mie�cie, Nowa Kartagina (dzisiejsza Kartagena), zaniepokoi�a Rzym, kt�ry wym�g� zawarcie paktu, w kt�rym Kartagina zgodzi�a si� nie przekracza� w swoich podbojach 20 Podb�j rzymski rzeki Ebro (226 r. p.n.e.). Ju� po podpisaniu tego paktu Rzymianie zawarli uk�ad sojuszniczy z miastem Sagunto, le��cym w kartagi�skiej strefie wp�yw�w. Zdobycie Sagunto, po d�ugim obl�eniu, przez Hannibala (219 r. p.n.e.), zosta�o jednak wykorzystane przez Rzym jako pow�d do rozpocz�cia wojny. Wydaje si�, �e Rzym zda� sobie spraw�, �e Kartagina nie godzi si� na rol� ma�ego pa�stwa i przygotowuje si� do walki o odzyskanie hegemonii w zachodniej cz�ci Morza �r�dziemnego. Wobec tego Rzymianie uznali, �e ^nale�y podj�� dzia�ania zbrojne i Sagunto pos�u�y�o im jedynie jako pretekst. Kartagi�czycy te� musieli by� przekonani o nieuchronno�ci wojny, o czym iwiadczy gotowo�� do natychmiastowego podj�cia walki na terytorium wroga, po rozpocz�ciu dzia�a� militarnych przez Rzym. Gdy po przekroczeniu Alp Hannibal wkroczy� do Italii, Rzymianie wyl�dowali w Emporion i pod dow�dztwem braci Scypion�w podj�li marsz na po�udnie P�wyspu Iberyjskiego. W zdobytym Sagunto uwolnili cz�onk�w rodzin najwa�niejszych miejscowych przew�dc�w plemiennych, kt�rzy byli zatrzymani przez Kartagi�czyk�w jako zak�adnicy. W ten spos�b Kartagina zapewnia�a sobie lojalno�� ludno�ci i najemnik�w iberyjskich, kt�rzy walczyli po jej stronie w Italii i stacjonowali w samej Kartaginie. W 211 r. p.n.e. armia Scypion�w zosta�a rozbita, a oni sami zgin�li. W nast�pnym roku przyby� na P�wysep Iberyjski syn jednego z zabitych, Publiusz Korneliusz Scypion. Uda�o mu si� zyska� poparcie wielu wa�nych miejscowych plemion i w 209 r. p.n.e. zdoby� Kartagen�, uwalniaj�c nast�pnych zak�adnik�w. W trzy lata potem Kadyks podda� mu si� bez walki. Scypion za�o�y� miasto dla rzymskich weteran�w, Italik�, daj�c pocz�tek osadnictwu rzymskiemu w Hiszpanii. 21 W wyniku dzia�a� zbrojnych skierowanych przeciwko Kartaginie pod w�adz� Rzymu znalaz�o si� �r�dziemnomorskie wybrze�e Hiszpanii (i jego atlantyckie przed�u�enie mniej wi�cej do uj�cia Gwadalkiwiru), przy czym panowanie Rzymu si�ga�o g��biej w l�d na terenach dzisiejszej Andaluzji i Katalonii. W 198 r. p.n.e. zdobyte terytoria zosta�y podzielone na dwie cz�ci, Hispania Citerior i Ulterior (wybrze�a i wn�trze kraju), kt�rymi mieli rz�dzi� pretorowie. Podbite obszary zosta�y ob�o�one wysokimi podatkami (kt�re nie obj�y sojusznik�w Ampurias i Sagunto oraz Kadyksu). W odpowiedzi na rzymski wyzysk ju� w 197 r. p.n.e. dosz�o do pierwszego powstania, kt�re ogarn�o miasta po�o�one pomi�dzy Carmon� a Malag�. Podobne rewolty mia�y wybucha� jedna po drugiej przez ca�y okres rzymskiego podboju. Drugi etap podboju P�wyspu Iberyjskiego by� wynikiem polityki oligarchii rzymskiej, kt�ra z eksplotacji zdobytych terytori�w czerpa�a najwi�cej zysk�w. Trwa� on od 197 r. p.n.e. do czasu wojen domowych, kt�re wybuch�y pod koniec istnienia republiki rzymskiej. W 195 r. p.n.e. senat wys�a� na P�wysep Iberyjski armi� pod dow�dztwem konsula Porcjusza Katona, kt�ry rozbi� koalicj� plemion na p�nocy doliny Ebro, a nast�pnie poprowadzi� wypraw� przeciwko Celtiberom. Post�powanie Katona by�o potem na�ladowane przez jego nast�pc�w, a sprowadza�o si� do zdobycia jak najwi�kszych �up�w, zamiany w niewolnik�w schwytanych przeciwnik�w, stosowania represji wobec ujarzmionej ludno�ci. W latach 193-192 p.n.e. pretor Hispanii Ulterior pokona� plemiona Karpetan�w i Oretan�w i zdoby� Toledo. Jego nast�pcy walczyli z kolejnymi powstaniami Celtiber�w i Luzytan�w, odnosz�c zwyci�stwa, nie maj�ce jednak trwa�ego charakteru. Pe�ni�cy od 180 do 179 r. p.n.e. funkcj� pretora Hispania Citerior, Tyberiusz Semproniusz Grakchus, podj�� wraz z pretorem drugiej cz�ci Hiszpanii szerokie dzia�ania przeciwko Karpetanom. W odr�nieniu od poprzednich pretor�w Grakchus nie opar� si� tylko na sile militarnej, lecz po�o�y� podwaliny pod trwalszy pok�j, zawieraj�c uk�ady z miejscowymi spo�eczno�ciami, kt�re w zamian za zburzenie mur�w otaczaj�cych miasta mog�y liczy� na traktowanie ich jako sprzymierze�c�w, co oznacza�o prawo do przydzia�u ziem i mo�liwo�� wst�pienia do si� pomocniczych rzymskich legion�w. Polityka Grakchusa zapewni�a pok�j na ponad 20 lat (178-154 r. p.n.e.). O znaczeniu dzia�a� Grakchusa najlepiej �wiadczy, powtarzane potem wielokrotnie przez przyw�dc�w plemion, ��danie spe�nienia zawartych z nim um�w jako warunku wst�pnego utrzymania pokoju z Rzymem. Wielka wojna Rzymu z Celtiberami i Luzytanami, kt�ra trwa�a od 154 do 133 r. p.n.e., mia�a, opr�cz niezmiennej polityki ekspansjonistycznej, dwojak� przyczyn�. Po pierwsze, nast�pcy Grakchusa represjonuj�c i wyzyskuj�c miejscow� ludno�� doprowadzili do buntu wielu plemion, po drugie, ubogie plemiona p�nocne (Luzytanie) od dawna naje�d�a�y bogate po�udnie. W takiej sytuacji mog�o doj�� do wielkiego sojuszu plemion zamieszkuj�cych P�wysep Iberyjski przeciwko Rzymowi, przy jednoczesnym zachowaniu wobec niego lojalno�ci przez ludno�� bogatego i lepiej traktowanego po�udnia. W latach 155-153 p.n.e. najazdy Luzytan�w doprowadzi�y do z�upienia miast dzisiejszej Andaluzji (rzymskiej Betyki), zadaj�c jednocze�nie powa�- 22 ne straty oddzia�om rzymskim. Gdy jednak dosz�o do zawarcia pokoju, dow�dca Rzymian kaza� zmasakrowa� bezbronnych Luzy tan�w oczekuj�cych na przydzia� ziemi (151 r. p.n.e.; liczba zamordowanych mog�a si�gn�� trzydziestu tysi�cy). Viriatus, kt�ry uratowa� si� z masakry, zorganizowa� na nowo si�y Luzytan�w i uderzy� na Betyk�, a nast�pnie, po zawarciu sojuszu z Celtiberami, udaremni� rzymskie pr�by opanowania sytuacji, aby wym�c na przeciwniku uk�ad przyja�ni, kt�ry nie by� jednak respektowany. W ko�cu Rzymianie przekupili jego towarzyszy broni i Viriatus zosta� zamordowany (139 r. p.n.e.). R�wnolegle z prowadzon� wojn� z Viriatusem, Rzymianie toczyli walki z sojuszem plemion, na kt�rego czele sta�o miasto Numancja. W odr�nieniu od koalicji Viriatusa, opartej na koczowniczych plemionach Luzytan�w, Numancja by�a wa�nym centrum politycznym i handlowym zwi�zanym z miastami portowymi wybrze�a Morza �r�dziemnego. Historycy twierdz�, �e w przypadku zwi�zku celtiberyjskich miast kierowanych przez Numancj� mo�na m�wi� o zal��kach organizacji pa�stwa. Rzymianie zostali wielokrotnie pobici pod Numancj� (w latach 151, 141, 138, 137 p.n.e.), jednak zdo�ali odizolowa� Celtiber�w, zdobywaj�c po kolei sprzyjaj�ce im miasta zamieszkane przez Wakce�w (pocz�wszy od roku 151 p.n.e., gdy wyr�n�li mieszka�c�w Coca w pobli�u dzisiejszej Segowii). W 134 r. zacz�o si� obl�enie Numancji, kt�ra po heroicznej obronie zosta�a zdobyta i zniszczona w nast�pnym roku (dokona� tego specjalista od totalnego burzenia miast, Scypion Afryka�ski, kt�ry wcze�niej zrobi� to samo z Kartagin�). Ostatni� zdobycz� Rzymu podczas tej najd�u�szej fazy podboju P�wyspu Iberyjskiego by�y Wyspy Balearskie. Stanowi�y one baz� dla pirat�w, kt�rych w pewnym stopniu tolerowano, a� do momentu, kiedy zacz�to obawia� si� ich sojuszu z mieszka�cami wybrze�y Galii. Wyspy zdobyto bez wi�kszych trudno�ci w 123 r. p.n.e. Na P�wyspie Iberyjskim dosz�o jeszcze do powsta� Luzytan�w (109-94 r. p.n.e.) i Celtiber�w, lecz jednocze�nie ci ostatni wsp�lnie z Rzymianami walczyli przeciwko najazdowi Cymbr�w i Teuton�w. Trzecia faza rzymskiego podboju pokrywa si� w czasie z wojnami domowymi, kt�re toczy�y si� pod koniec istnienia republiki. W latach 82-30 p.n.e. strony wewn�trznego konfliktu wykorzystywa�y niezadowolenie plemion zamieszkuj�cych Hiszpani� do swoich w�asnych cel�w. W tocz�cej si� w Rzymie walce pomi�dzy stronnictwem populares i reprezentuj�cym oligarchi� optimates, zwyci�stwo odnie�li ci ostatni, na czele kt�rych sta� Sulla. Przedstawiciel populares Quintus Sertorius, kt�ry ju� wcze�niej przebywa� w Hiszpanii, zosta� mianowany jej pretorem po to tylko, aby opu�ci� Rzym (gdzie mia� zosta� konsulem). Zanim jednak zdo�a� wyjecha� i ta nominacja zosta�a cofni�ta (83 r. p.n.e.). Sertorius zebra� jednak ma�y oddzia� zwolennik�w, z kt�rym uda� si� na P�wysep Iberyjski (82 r. p.n.e.). Zyska� tam poparcie plemion celtiberyjskich, zosta� jednak pod naciskiem si� Sulli zmuszony do opuszczenia Hiszpanii. Schroni� si� w Maroku (gdzie walczy� w lokalnej wojnie w mie�cie Tanger i sk�d odby� ekspedycj� na Wyspy Kanaryjskie), lecz powr�ci� na P�wysep Iberyjski w 80 r. p.n.e., aby stan�� na czele powstania Luzytan�w. Po sukcesach MV walce z legionami dowodzonymi przez Metellusa i opanowaniu ziem 23 Celtiber�w, Sertorius pr�bowa� stworzy� niezale�ne od Rzymu pa�stwo. Zdaniem historyk�w mia�o by� ono tylko odskoczni� do dalszej walki o Rzym, jednak przeciwnicy Sertoriusa wykorzystali to propagandowo, zarzucaj�c mu pr�b� oderwania Hiszpanii od Rzymu (podobnie, jak wcze�niej atakowali go za sojusz z piratami i Mitridatesem, kr�lem Pontu). Propaganda ta okaza�a si� skuteczna w�r�d Rzymian z otoczenia Sertoriusa i gdy wydano prawo przywracaj�ce wygnanym populares mo�liwo�� powrotu do �ycia politycznego w Rzymie, Sertorius zosta� przez nich zamordowany (73 r. p.n.e.). Na decyzj� spiskowc�w wywar�y te� wp�yw zwyci�stwa oddzia��w przys�anych z Italii pod dow�dztwem Pompejusza. Dla samej Hiszpanii wojna ta mia�a wi�ksze znaczenie ni� dla Rzymu. Sertorius stara� si� o wzgl�dy miejscowej ludno�ci zmniejszaj�c podatki, szanuj�c jej zwyczaje i religi�, nie obci��aj�c utrzymaniem wojsk. Jednocze�nie pr�bowa� przekona� miejscowe elity do przyj�cia rzymskiej kultury, wprowadzaj�c nauczanie �aciny i podstaw rzymskiej cywilizacji dla ich potomstwa. Podobnie post�powa� Pompejusz, chc�c stworzy� z Hiszpanii zaplecze dla swoich plan�w politycznych, wiernym mu plemionom Celtiber�w nadawa� ziemie i broni� ich interes�w w Rzymie. Gdy dosz�o do konfliktu pomi�dzy Pompejuszem a Juliuszem Cezarem, zwi�zanym ze stronnictwem populares, obaj starali si� zapewni� sobie poparcie w r�nych cz�ciach pa�stwa rzymskiego. Juliusz Cezar zamierza� zdoby� oparcie przede wszystkim w tych regionach, gdzie Pompejusz nie mia� mocnej pozycji. Po raz pierwszy Cezar przebywa� w Hiszpanii w 69 r. p.n.e. jako �uaestor prowincji Hispania Ulterior, w roku 61 p.n.e. zosta� pretorem tej prowincji. Przeprowadzi� w�wczas udan� wypraw� przeciwko Luzytanom, podporz�dkowuj�c Galicj�, a przede wszystkim postara� si� o uzyskanie sojusznik�w zar�wno w�r�d obywateli rzymskich, jak i ludno�ci miejscowej. Jednak dopiero po podboju Galii Cezar, dysponuj�c ca�ym potencja�em materialnym tego obszaru, by� gotowy do rozpocz�cia walki z Pompejuszem. W tocz�cej si� w latach 49-44 p.n.e. wojnie domowej mieszka�cy Hiszpanii znale�li si� w obu walcz�cych obozach. W 49 r. Cezar wkroczy� do Rzymu, a Pompejusz uciek� na Wsch�d. Przed podj�ciem walki z Pompejuszem na Wschodzie Cezar musia� opanowa� Hiszpani�, gdzie pretorami byli zwolennicy Pompejusza. Armia Cezara, kt�r� dowodzi� w Hiszpanii, liczy�a 6 legion�w, jego przeciwnicy dysponowali jednym legionem wi�cej. W b�yskotliwie przeprowadzonej kampanii Cezar pokona� wi�kszo�� si� Pompejusza pod Lerid�, a nast�pnie we wsp�pracy z miastami, kt�rych poparcie zyska�, gdy by� pretorem, zmusi� do poddania si� reszt� oddzia��w przeciwnika (49 r. p.n.e.). Pozostawieni przez Cezara w Hiszpanii pretorzy pr�bowali w jak najwi�kszym stopniu wykorzysta� kraj, aby zapewni� �rodki na kontynuacj� wojny. Z tego powodu dosz�o do buntu w prowincji Hispania Ulterior, jej pretor zosta� ci�ko ranny w zamachu i jedynie pomoc pretora drugiej prowincji (Lepidiusza) zapobieg�a zwyci�stwu zwolennik�w Pompejusza (48 r. p.n.e.). Zmiana pretora i �mier� samego Pompejusza nie zapobieg�a wzrostowi popularno�ci jego stronnik�w, kt�rzy zdo�ali w 47 r. p.n.e. opanowa� Betyk�. Syn Pompejusza przyby� do tej cz�ci Hiszpanii w tym 24 samym roku, a nast�pnie dotar� tam jego brat z resztk� wojsk, kt�re zosta�y rozbite w Afryce. Synowie Pompejusza zdo�ali sformowa� na P�wyspie Iberyjskim 11 legion�w, kt�re w du�ej cz�ci sk�ada�y si� z mieszka�c�w Hiszpanii (zar�wno Rzymian, jak i miejscowych). W ten spos�b Hiszpania sta�a si� baz� si� syn�w Pompejusza, a zwolennicy Cezara zmuszeni zostali do zaapelowania o osobist� interwencj� swojego przew�dcy. Cezar przyby� ponownie do Hiszpanii w roku 45 p.n.e. i zdo�a� w dramatycznej bitwie pokona� przeciwnik�w (pod Munda, niedaleko Osuny). Nast�pnie musia� spacyfikowa� Hiszpani�, zdobywaj�c po kolei miasta, kt�rych mieszka�cy byli zwolennikami Pompejusza. Jeden z syn�w Pompejusza zgin�� podczas tych star�, drugi (Sexto), chocia� r�wnie� pokonany, znalaz� oparcie w�r�d ludno�ci popieraj�cej jego ojca i rozpocz�� wojn� partyzanck�, kt�ra trwa�a jeszcze po �mierci Cezara (44 r. p.n.e.), a sko�czy�a si�, gdy cezaria�ski pretor Lepidiusz uzyska� od senatu zgod� na powr�t m�odego Pompejusza do �ycia politycznego i zwrot maj�tku ojca. Nast�pna faza wojny domowej w Rzymie, w kt�rej zwyci�stwo odni�s� Oktawian, nie toczy�a ju� si� na terenie P�wyspu Iberyjskiego. W tym czasie zdarza�y si� jedynie starcia z Luzy tanami i grupami rabusi�w w Sierra Morena. Za ostatni etap podboju P�wyspu Iberyjskiego mo�na uzna� wojn� z Kantabrami i Asturami (29-19 r. p.n.e.). Pozostaje pytanie, jaka by�a przyczyna podboju tych, trudnych do skolonizowania, teren�w. Zapobie�enie �upie�czym napadom z p�nocy oraz d��enie do ca�kowitej kontroli nad zag��biem kopalnianym jest najprostszym wyt�umaczeniem. Wydaje si� jednak, �e zadecydowa�y inne czynniki. Oktawian musia� zrezygnowa� z plan�w podboju Brytanii, a po kl�sce zadanej przez German�w zosta� zmuszony do cofni�cia granicy rzymskiej do Renu. Po tych pora�kach, dla wzmocnienia w�asnej pozycji oraz dla polepszenia samopoczucia obywateli cesarstwa, konieczne by�o zwyci�stwo. Ofiar� tej polityki stali si� Kantab-rowie i Asturowie, masakrowani w prowadzonej z wielkim okrucie�stwem wojnie. Sam Oktawian dowodzi� w latach 26-25 p.n.e. operacjami wojskowymi, w kt�re zaanga�owano olbrzymie si�y (m.in. flot� akwita�sk�). Pomimo opanowania tych teren�w, ci�gn�cych si� od Galicji do Santander, ca�y czas toczy�a si� i wojna partyzancka, a ostatnie wielkie powstanie Kantabr�w zosta�o zgniecione przez Agryp� w 19 r. p.n.e. Hiszpania pod panowaniem rzymskim Zarz�dzanie Hiszpani� w pierwszej fazie rzymskiego panowania wzorowane by�o na administracji Sycylii i Sardynii, wcze�niej zaj�tych przez Rzym. W 197 r. p.n.e. zostali mianowani po raz pierwszy dwaj pretorzy, kt�rzy mieli kierowa� dwiema prowincjami Hiszpanii przez rok. Ka�dy z nich dowodzi� legionem (licz�cym oko�o sze�� tysi�cy �o�nierzy oraz oko�o czterech tysi�cy wojsk pomocniczych). W czasie wojen w�adz� m�g� obj�� konsul, kt�remu podlega�y dwa legiony. Pretorowie byli otoczeni przez nieformalne grupy o du�ym znaczeniu, tzw. familiares i amid (krewnych, stronnik�w politycznych, �klient�w", niewolnik�w i wyzwole�c�w). W administrowaniu prawa pomaga� im �uaes-tor wizytuj�cy wi�ksze miasta dla wykonania funkcji s�downiczych. Zbiera- 25 niem podatk�w nie zajmowa� si� aparat pa�stwowy, lecz by�y one dawane w dzier�aw� tzw. publicani. Po zaj�ciu nowych terytori�w ich organizacj� kierowa� pretor lub specjalna komisja wysy�ana przez senat. Mi�dzy 27 a 14 r. p.n.e. dokonano nowego podzia�u Hiszpanii na trzy prowincje zamiast dotychczasowych dw�ch. Betyka, powsta�a z podzia�u Hispanii Ulterior, sta�a si� prowincj� senack� ze wzgl�du na najbardziej posuni�t� romanizacj�. Lusitania (druga cz�� Ulterior) i Tarraconensis (obejmuj�ca dawn� Citerior i nowe zdobycze na p�nocy) podlega�y cesarzowi. Betyka by�a zarz�dzana przez prokonsula, a jej system administracyjny uleg� niewielkim zmianom. Prowincje cesarskie by�y kierowane przez l