WAC�AW FELCZAK, TADEUSZ WASILEWSKI HISTORIA JUGOS�AWII WROC�AW � WARSZAWA � KRAK�W � GDA�SK � ��D� ZAK�AD NARODOWY IMIENIA OSSOLI�SKICH WYDAWNICTWO 1985 Ok�adk�, obwolut� i wyklejk� projektowa� JACEK SIKORSKI Redaktor Wydawnictwa EWA RACZKOWIAK Redaktor techniczny JACEK SIKORSKI � Copyright by Zak�ad Narodowy im. Ossoli�skich � Wydawnictwo, Wroclaw 1985 Printed In Poland ISBN 83-04-01638-9 Zak�ad Narodowy im. Ossoli�skich � Wydawnictwo, Wroc�aw 1985. Nak�ad: 30000 egz. Obj�to��: ark. wyd. 41,20, ark. druk. 35,75. ark. Al 45. Papier offset kl. III, 80g, 66x98. Oddano do sk�adania 1983 06 15. Podpisano do druku 1985 02 12. Druk uko�czono w kwietniu 1985. Wroc�awska Drukarnia Naukowa. Zam. 2247/83-Z-7 Cena z� 520.- OD AUTOR�W ODDAJ�C w r�ce czytelnik�w pierwsze polskie opracowanie dziej�w Jugos�awii, pragniemy zwr�ci� uwag� na szczeg�lnie trudne zadanie, jakie stan�o przed autorami. Zjednoczone pa�stwo Jugos�owian istnieje dopiero od 1918 r., do tego czasu nie by�o pa�stwa jugos�owia�skiego, tak jak nie by�o i nie ma narodu jugos�owia�skiego. Historia Jugos�awii jest zatem histori� narod�w jugos�owia�skich, dziejami ludno�ci �yj�cej na obszarze dzisiejszej federacyjnej republiki Jugos�awii. Ten zwi�zek federacyjny tworz� cztery narody: serbski, chorwacki, s�owe�ski i macedo�ski. Ka�dy z tych narod�w mia� indywidualne wej�cie w dzieje, odr�bny proces kszta�towania �ycia narodowego i w�asn� drog� do pa�stwowo�ci. Dopiero w XIX w., opieraj�c si� na rozbudzonej �wiadomo�ci wsp�lnego pochodzenia, narody po�udniowos�owia�skie zacz�y szuka� mi�dzy sob� dr�g zbli�enia i tworzy� koncepcje utworzenia w przysz�o�ci wsp�lnego pa�stwa. Pojawi�y si� nawet tendencje do wyr�wnywania r�nic kulturowych, j�zykowych i politycznych, jakie wytworzy�a historia, a jakie utrudnia�y budowanie jednolitego pa�stwa narodowego. Pr�by takie, chocia� w pewnych okresach by�y do�� intensywne, sko�czy�y si� niepowodzeniem. Nie da�o si� wi�c wymaza� d�ugotrwa�ego procesu historycznego i w miejsce czterech utworzy� jeden nar�d jugos�owia�ski. Co wi�cej, okaza�a si� konieczno�� uszanowania �ywych tradycji historycznych tak�e i w dziedzinie czysto administracyjnej. Dowodem tego jest fakt, �e pa�stwo czteronarodowe podzielone jest na sze�� republik, to znaczy, �e obok republiki s�owe�skiej, chorwackiej, serbskiej i macedo�skiej istniej� jeszcze republiki Czarnog�ry oraz Bo�ni i Hercegowiny, a wi�c dw�ch krain, kt�re do 1918 r. rozwija�y si� jako odr�bne od pozosta�ych jednostki publicznoprawne. T� z�o�ono�� dziej�w Jugos�awii pog��bia jeszcze fakt, �e przez obszar pa�stwa przechodzi granica mi�dzy kultur� wschodni� (bizanty�sk�) a zachodni� (�aci�sk�), �e ludno�� m�wi trzema wykszta�conymi j�zykami literackimi: serbsko-chorwackim, s�owe�skim i macedo�skim, i � co w procesie historycznym nie by�o r�wnie� bez znaczenia � �e pod wzgl�dem religijnym ukszta�towa� si� tam podzia� na wyznanie rzymskokatolickie, prawos�awne i islam. Pierwsze zdoby�o wyznawc�w w S�owenii i Chorwacji, a tak�e w cz�ci Bo�ni, drugie obejmuje wszystkie kraje serbskie i Macedoni�, trzecie pozosta�o jako relikt 5 panowania tureckiego, zw�aszcza na terenie Bo�ni i Hercegowiny i Kosowo-Metohii. Do tych r�nic politycznych i kulturowych trzeba jeszcze doda� znaczne zr�nicowanie kraju, wyst�puj�ce w przesz�o�ci, a i dzi� jeszcze widoczne, w dziedzinie ekonomicznej. Pod tym wzgl�dem Jugos�awia, w chwili kiedy ukszta�towa�a si� jako zjednoczone Kr�lestwo Serb�w, Chorwat�w i S�owe�c�w, przedstawia�a obraz daleko id�cej rozpi�to�ci i r�nic, zw�aszcza mi�dzy uprzemys�owion� p�noc� a zacofanym gospodarczo po�udniem. Na kartach tej ksi��ki wypad�o wyja�ni� genez� i przyczyny tej r�norodno�ci, bo w�a�nie w przesz�o�ci nale�y szuka� jej korzeni. Kraje dzisiejszej Jugos�awii w ci�gu wiek�w podlega�y z zewn�trz jednocze�nie lub kolejno ekspansji r�nych system�w polityczno-spo�ecznych i odmiennych formacji kulturalnych: bizantyjskiej, rzymskiej, w�oskiej, niemieckiej, w�gierskiej, a przede wszystkim tureckiej, z kt�rych ka�da wywar�a znaczny wp�yw i pozostawi�a trwa�e �lady. Ale czy tylko w przesz�o�ci, w warunkach ekspansji i zaborczo�ci s�siad�w nale�y szuka� uzasadnienia takiego stanu rzeczy l Wystarczy spojrze� na map� fizyczn� Jugos�awii, aby zrozumie�, �e ukszta�towanie powierzchni nie mog�o nie by� bez wp�ywu na rozw�j partykularyzmu i zr�nicowania kulturowego i ekonomicznego poszczeg�lnych krain. Jugos�awia to w 2/3 kraj g�rzysty. Na pomocy rozci�ga si� pasmo Alp S�owe�skich, na po�udniu g�r macedo�skich, a w centrum r�wnolegle do brzeg�w Adriatyku i w nieznacznej od niego odleg�o�ci przebiega �a�cuch G�r Dynarskich. Niziny nad Draw� i Saw� s� izolowane od morza zapor� dynarsk�, kt�ra spe�nia te� t� sam� funkcj� dla w�skiego pasa nizin nad Adriatykiem i jego wysp i wysepek. G�ry Dynarskre stanowi�y te� zapor� dla ekspansji tureckiej, kt�ra zatrzyma�a si� w Bo�ni, i dla ekspansji w�oskiej (weneckiej), kt�ra nie wysz�a poza Dalmacj� i Istri�. Otwarte niziny na p�nocnym wschodzie umo�liwi�y ekspansj� W�gier na obszar chorwacko-slawo�ski. a doliny rzek w Alpach � ekspansj� Niemc�w austriackich na ziemie s�owe�skie w Styrii, Karyntii i Krainie. Nie b�dzie te� przesady w stwierdzeniu, �e tak urozmaicone ukszta�towanie powierzchni przeszkadza�o wytworzeniu si� jednolitej pa�stwowo�ci na tym obszarze, a zapewne tak�e utrudnia�o zjednoczenie kilku pa�stw wczesno�redniowiecznych w jeden organizm pa�stwowy S�owia�szczyzny Po�udniowej. Nie trzeba te� dodawa�, �e inaczej musia�a si� rozwija� kultura na �yznych nizinach nad Saw� i Dunajem, ni� na krasowych G�rach Dynarskich, czy wreszcie w klimacie �r�dziemnomorskim w Dalmacji. Inaczej na szlakach handlowych wzd�u� sp�awnych rzek, a inaczej w zamkni�tych i niedost�pnych g�rach. Dopiero wsp�czesna technika pozwala przezwyci�a� te trudno�ci, a nawet czerpa� z nich korzy�ci (turystyka). W przesz�o�ci ukszta�towanie powierzchni, naturalne warunki geofizyczne determinowa�y rozw�j ludno�ci tych rejon�w we wszystkich dziedzinach i kierunkach. 6 Z powy�szych wzgl�d�w Historia Jugos�awii nie mo�e by� pisana tak, jak s� pisane dzieje Polski czy Francji, a nawet dzieje W�och, tak�e przez d�u�szy okres rozbitych politycznie. W przeciwie�stwie do Jugos�awii na terenie W�och ukszta�towa� si� jeden nar�d w�oski z jednym j�zykiem literackim i z jedn� kultur� og�lnow�osk�. Dzieje Jugos�awii potoczy�y si� inaczej, w�a�nie te sprawy wyja�niamy na kartach tej ksi��ki. Historia Jugos�awii jest wi�c histori� poszczeg�lnych narod�w po�udniowos�owia�skich, a nawet poszczeg�lnych region�w, kt�re w przesz�o�ci skazane by�y na odr�bne �ycie. Pisa� dzieje Jugos�awii to tak, jakby przedstawia� bieg kilku rzek, kt�re bior� pocz�tek u jednego �r�d�a, lecz p�yn� oddzielnie, odr�bnymi korytami, aby ostatecznie znale�� uj�cie we wsp�lnym morzu. Nie u�atwia to czytelnikowi �ledzenia dziej�w wszystkich narod�w, krain i region�w jednocze�nie. Lecz innych mo�liwo�ci przedstawienia przedmiotu nie ma, jak nie ma innej syntezy. Wydaje si� jednak, �e czytelnik w tej barwnej mozaice odnajdzie bez trudu obraz czego�, co przecie� jest ca�o�ci�, i to nie dopiero w kszta�cie dzisiejszej zjednoczonej Jugos�awii, lecz i w odleg�ej przesz�o�ci, kiedy to plemiona i szczepy jugos�owia�skie samodzielnie wesz�y na aren� dziejow�, a p�niej opiera�y si� cz�sto tym samym, wsp�lnym dla wszystkich, wrogim si�om zewn�trznym. Chocia� narody dzisiejszej Jugos�awii ulega�y inspiracji r�nych kultur, przecie� przetwarza�y ich warto�ci na sw�j spos�b, stwarzaj�c w rezultacie oryginalny obraz kultury jugos�owia�skiej, r�ni�cej j� od kultur s�siednich, nies�owia�skich narod�w. Losy narod�w po�udniowos�owia�skich i ich bohaterska walka o wolno�� budzi�y zawsze �ywe zainteresowanie i sympati� Polak�w. Na kartach tej ksi��ki nie pomijamy wzajemnych zwi�zk�w polsko-jugos�owia�skich tak w sferze kultury, jak i w sprawach politycznych. Z dum� nale�y podkre�li�, �e budzeniu si� �wiadomo�ci narodowej lud�w po�udniowos�owia�skich towarzyszy�a polska poezja romantyczna, a narodzinom idei jugos�owia�skiej polska my�l polityczna. Widomym �ladem tych oddzia�ywa� jest dzisiejszy hymn pa�stwowy Jugos�awii, kt�ry powsta� pod wp�ywem naszego Mazurka D�browskiego. Ksi��ka nasza podzielona jest na dwie cz�ci, odpowiadaj�ce przyj�tej przez historyk�w jugos�owia�skich periodyzacji. Cz�� pierwsz� od zarania dziej�w do ko�ca XVIII w. opracowa� Tadeusz Wasilewski, kt�ry jest tak�e autorem ostatniego rozdzia�u, omawiaj�cego czasy drugiej wojny �wiatowej. Cz�� drug�, od O�wiecenia po rok 1941, napisa� Wac�aw Felczak. Wyja�nienia wymaga pisownia imion w�asnych, zar�wno osobowych, jak i geograficznych, wyst�puj�cych w tek�cie. Na og� podajemy je w ich rodzimym brzmieniu. Jedynie niekt�re imiona chrze�cija�skie, zw�aszcza os�b panuj�cych, podajemy w brzmieniu polskim. R�wnie� w wersji spolszczonej przytaczamy imiona os�b i nazwy geograficzne w wypadku wyst�powania takich form w pi�miennictwie polskim. Zainteresowanych czytelnik�w odsy�amy do indeks�w nazwisk oraz nazw geograficznych i etnicznych, gdzie zamieszczona jest wersja oryginalna, jak i u�ywana w tek�cie. 7 CZʌ� PIERWSZA TADEUSZ WASILEWSKI HISTORIA JUGOS�AWII DO XVIII WIEKU I. ILIROWIE, TRAKOWIE, CELTOWIE I RZYMIANIE PRADZIEJE ZACHODNIEJ CZʌCI PӣWYSPU BA�KA�SKIEGO TERYTORIUM Jugos�awii, obejmuj�ce 255 804 km2, dzieli si� na trzy strefy biegn�ce po�udnikowe, r�wnolegle do linii wybrze�a adriatyckiego. Stref� pierwsz� tworzy pas nadmorski po�o�ony mi�dzy lini� wybrze�a i �a�cuchem G�r Dynarskich, o klimacie �r�dziemnomorskim, i szeroki pas g�rzysty zwie�czony szczytami g�rskimi przekraczaj�cymi 2000 m, zamieszkany przez pasterzy. Oddziela on pas nadmorski od wielkich r�wnin tworz�cych kraw�dzie wielkiej Kotliny Pano�skiej. Pas nadmorski ��czy� zawsze Adriatyk z krajami starych kultur �r�dziemnomorskich, natomiast pas r�wnin i wielkie rzeki Dunaj i Sawa spaja�y terytorium Jugos�awii przede wszystkim z Europ� �rodkow�. Z r�norodno�ci� ukszta�towania terenu wi�za�o si� bogactwo i r�norodno�� kultur archeologicznych odkrywanych na terytorium Jugos�awii. �lady pobytu cz�owieka �yj�cego w m�odszym okresie paleolitu (120000�50000 p.n.e.) odkryto na kilkudziesi�ciu stanowiskach w p�nocno-zachodniej Jugos�awii, w S�owenii i Chorwacji, g��wnie w jaskiniach, mi�dzy innymi w Postojnie. Znacznie bogatsze znaleziska �wiadcz� o wysokim stopniu rozwoju spo�ecze�stw �yj�cych w dobie neolitu (3000�2000 p.n.e.). S� to nie tylko naczynia gliniane oraz bro� i narz�dzia z ko�ci, z kamienia, lecz tak�e resztki dawnych osad. Najstarsz� osad� odkryto w Lepenskim Virze nad brzegiem Dunaju. Sk�ada�a si� ona z regularnie rozmieszczonych pi�ciok�tnych chat. W osadzie obok bogatej ceramiki odkryto unikalne rze�by kamienne. Zupe�nie odmienn� kultur� neolityczn�, charakteryzuj�c� si� ceramik� z wyci�ni�tymi ozdobami (impresso), blisko zwi�zan� z innymi kulturami strefy nadbrze�nej, odkryto w pasie nadmorskim i na pobliskich wyspach. Przedstawiciele tej kultury stawali si� stopniowo ludno�ci� rolnicz�. W strefie oddzielonej od wybrze�a G�rami Dynarskimi w g��b l�du rozwija�a si� zupe�nie odmienna kultura starczewacka (nazwana od miejscowo�ci Star�evo), a kt�r� znamy najlepiej z odkry� w Zemuniku. Jej miejsce zaj�a, obejmuj�c jeszcze wi�ksze terytorium, kultura wincza�ska (nazwana od stanowiska w Vin�y pod Belgradem). Te do�� jednolite kultury starszego neolitu ust�pi�y w �rodkowym i m�odszym neolicie licznym zr�nicowanym kulturom, w�r�d kt�rych wyr�nia si� kultura butmirska, rozwijaj�ca si� w Bo�ni 11 (nazwana od stanowiska w Butmirze), posiadaj�ca ceramik� z bogat� ornamentacj�, i kultura danilska w pasie nadmorskim. Osadnictwo neolityczne trzyma�o si� dolin rzecznych, ludno�� zajmowa�a si� upraw� ziemi u�ywaj�c motyk, hodowl� k�z, owiec, �wi� i byd�a oraz rybo��wstwem. Na pocz�tku II tysi�clecia p.n.e. ziemie po�udniowos�owia�skie wkroczy�y w okres u�ywania metalu, najwcze�niej miedzi w okresie przej�ciowym zwanym eneolitem (2000�1800), a nast�pnie kolejno br�zu i �elaza. W epoce br�zu (1800� 1000) w pasie r�wnin, wewn�trz l�du, etniczny sk�ad ludno�ci nie uleg� prawdopodobnie wi�kszym przemianom; wida� wyra�nie kontynuacj� kultur neolitycznych wzbogaconych narz�dziami i broni� z br�zu. Na po�udniu, w Macedonii, rozwija�a si� w epoce br�zu kultura tumulus�w (nazwana tak od kopc�w wznoszonych nad grobami), stanowi�ca kontynuacj� analogicznej p�noneolitycznej kultury. By�a ona blisko spokrewniona z kultur� �wczesnych lud�w zamieszkuj�cych Tracj� i Tesali�. Natomiast w pasie g�rzystym i nadmorskim rozwin�a si� w epoce br�zu nowa kultura gradi�ska (lub kastelijerska), nazwana tak od osad (gradine) obwarowanych kamiennymi murami i palisadami, przypisywana ludom iliryjskim, kt�re osiedli�y si� w�wczas w zachodniej cz�ci P�wyspu Ba�ka�skiego. Z pocz�tkiem I tysi�clecia p.n.e. ziemie po�udniowos�owia�skie wkroczy�y stopniowo w epok� �elaza. Po wczesnej epoce �elaza, zwanej halsztack�, ziemie te wesz�y oko�o 400 r. p.n.e. w epok� late�sk�. Kultur� t� przynios�y ludy celtyckie, kt�re wtargn�y w�wczas na P�wysep Ba�ka�ski. Okres late�ski jest do�� dobrze znany dzi�ki �r�d�om pisanym, przede wszystkim greckim. PLEMIONA ILIRYJSKIE. TRACKIE, CELTYCKIE Ilirowie, tworz�cy wsp�lnie z Trakami jeden od�am lud�w indo-europejskich, nie nale�eli do pierwszej fali Indoeropejczyk�w przyby�ych na Ba�kany. Poprzedzili ich tzw. Staroeuropejczycy lub Pratrakowie w III tysi�cleciu p.n.e. W epoce br�zu i wczesnego �elaza zamieszkiwa�y ju� Ba�kany plemiona iliryjskie i trackie. Do g��wnych plemion iliryjskich nale�eli Norykowie i Latobici w rzymskim Noricum, a dzisiejszej Karyntii i Styrii, Karnowie w S�owenii, Japodowie iliryjscy od Postojny w S�owenii do rzeki Krki, Jasowie w Chorwacji, Kolapiani i Varciani w S�awonii, Ditionowie i Dezitiatowie w Bo�ni, Breuci w �remie. W pasie nadmorskim osiedlili si� Histrii w Istrii, Liburni w Lice, Dalmatowie w �rodkowej Dalmacji i jej g�rskim zapleczu, Daorsowie i Ardiajowie nad doln� Neretw�, Pleraje w g�rnej Dalmacji i Dokleaci w Czarnog�rze. Autariatowie zajmowali po�udniowo-zachodni� Serbi� i p�nocn� Hercegowin�, a Dardanowie obszerne terytorium od Morawy do Titova Velesa nad Wardarem. Od po�udnia s�siadowali z nimi Peonowie. Linkestowie zamieszkiwali r�wnin� bitolsk�, a Dazaretowie okolice Jeziora Ochrydzkiego. 12 Wschodni� Serbie zajmowa�o trackie plemi� Tryball�w, z kt�rymi s�siadowali od wschodu r�wnie� traccy Mezowie. Cz�� tych plemion, kt�rych nazwy znamy nieraz z p�nych �r�de� �aci�skich, stanowi�a mieszanin� ludno�ci iliryjskiej z przyby�ymi p�niej Celtami. Celtowie zacz�li podb�j ziem dzisiejszej Jugos�awii oko�o 400 r. p.n.e., posuwaj�c si� najpierw dolin� Dunaju, a nast�pnie w ci�gu IV w. z p�nocnych W�och. W ten spos�b powsta�o nowe celtycko-iliryjskie plemi� Japod�w z o�rodkiem w Metulum (w okolicy Biha�a), obejmuj�c obszerne terytorium od S�owenii do Bo�ni. W III w. Celtowie wznowili sw� ekspansj� i dotarli w 279 r. a� do Delf, gdzie powstrzymano ich dalszy poch�d. W wyniku przemieszcze� tak�e lud�w iliryjsko-trackich powsta�y przede wszystkim w pasie R�wniny Pano�skiej plemiona celtyckie, zak�adaj�ce swe warowne miasta zwane dunum (gr�d). Ziemie nad doln� Saw� i Dunajem zaj�li Skordyskowie z grodem Singidunum (gr�d Singosa, dzisiejszy Belgrad), w Noricum osiedli Tauryskowie. Ludno�� celtycka przynios�a na Ba�kany nie tylko now� kultur� materialn�, zwan� late�sk�, lecz tak�e swoj� religi�. Do b�stw celtyckich, czczonych r�wnie�. w okresie panowania rzymskiego, nale�a�y bogini p�odno�ci Nutrices i bogini konia Epona. KOLONIZACJA GRECKA I PIERWSZE PA�STWA PLEMIENNE Do kr�gu �r�dziemnomorskiej cywilizacji antycznej wesz�y ludy trako-iliryjskie dzi�ki coraz �ywszym od pocz�tk�w I tysi�clecia p.n.e. kontaktom handlowym z miastami greckimi. Powstawa�y pierwsze kolonie greckie, najwcze�niej na p�nocnych wybrze�ach Morza Egejskiego, zamieszkanych przez Macedo�czyk�w i Trak�w. Wp�ywami swymi obejmowali Grecy ca�� Macedoni�, a tak�e s�siaduj�ce z ni� od p�nocy iliryjskie plemiona Peon�w i Deron�w. Nieco p�niej kolonizowali Grecy wybrze�a dzisiejszej Albanii, na kt�rych powsta�y dwa du�e miasta � Apollonia (obecnie ruiny ko�o Pojani w Albanii po�udniowej) i Epidamnos (�aci�skie Dyrrachium, obecnie Durresi). Wybrze�a Dalmacji kolonizowali mieszka�cy sycylijskich Syrakuz od czas�w tyrana Dionizjusza Starszego (405�367). Najstarsza ich kolonia powsta�a przed 385 r. p.n.e. na wyspie Issa (obecnie Vis). Nowa fala kolonist�w syrakuza�skich za�o�y�a nast�pnie wsp�lnie z mieszka�cami Issy miasto-koloni� greck� na Pharos (obecnie Hvar). Powsta�y r�wnie� greckie kolonie: Traugurion (obecnie Trogir), Salona i Epetion (obecnie miescowo�� Stobre� pod Splitem). Wysp� Korkyr� Melaina (Kor�ul�) zasiedlili Grecy z wyspy Knidos. Na Kor�uli odkryto greck� inskrypcj� opisuj�c� jej kolonizacj�. Jest to najstarszy zabytek pisma greckiego znaleziony w Jugos�awii. Kolonie greckie dzi�ki rozwini�tej w nich wytw�rczo�ci rzemie�lniczej i �ywym kontaktom ze star� ojczyzn� i italsk� Wielk� Grecj� prowadzi�y o�ywiony handel z g�rskimi, pasterskimi plemionami iliryjskimi, przekazuj�c im nie tylko wyroby rzemios�a i wybijany przez miasta-kolonie pieni�dz, lecz tak�e znajomo�� kultury, j�zyka i pisma greckiego. 13 Kontakty te przy�pieszy�y r�nicowanie si� spo�ecze�stw iliryjskich i powstawaniu pierwszych organizacji pa�stwowych. Koloni�ci greccy tworzyli wok� swych miast wielk� w�asno�� ziemsk�, pos�uguj�c si� zar�wno prac� wolnych dot�d wie�niak�w iliryjskich, jak i niewolnikami. Na�ladowa�a ich iliryjska starszyzna plemienna. Ju� u schy�ku IV w. p.n.e. naczelnicy Deron�w i Peon�w wybijali monet� wzorowan� na straterach Filipa II, kr�la Macedo�czyk�w. Dzi�ki greckim kolonistom rozwin�li Ilirowie upraw� winnic, oliwek i sadownictwo. W III w. p.n.e. powsta� w Dalmacji silny zwi�zek plemienny utworzony przez iliryjskie plemi� Ardiaj�w. Stoj�cy na jego czele kr�l Agron podbi� najpierw kolonie greckie po�o�one na l�dzie sta�ym si�gaj�c a� do Apollonii, a nast�pnie wysp� Pharos. Po jego �mierci wdowa, kr�lowa Teuta, przyst�pi�a w 230 r. do podboju Issy. Korsarze iliryjscy napadali nawet na kupc�w italskich. Issa zwr�ci�a si� o pomoc do Rzymu, kt�ry w toku pierwszej wojny iliryjskiej, opisanej barwnie przez rzymskiego historyka Liwiusza, pokona� Teut� i rozbi� Ardiaj�w, podporz�dkowuj�c sobie kolonie greckie. Cz�� ziem Ardiaj�w otrzyma� od Rzymian dow�dca kr�lowej Teuty Demetrios z Pharos. Gdy pocz�� on tworzy� w�asne pa�stwo w Dalmacji, Rzymianie podj�li w 219 r. drug� wojn� iliryjska, a po zwyci�stwie rozdali zdobyte ziemie sprzymierzonym plemionom. Odt�d jedynym powa�nym przeciwnikiem Rzymu na P�wyspie Ba�ka�skim pozosta�o kr�lestwo macedo�skie. ANTYCZNE KR�LESTWO MACEDO�SKIE Niewielkie pa�stwo plemienne Macedo�czyk�w, ludu spokrewnionego blisko z Grekami, s�siaduj�cego od zachodu z Epirotami, przekszta�ci� w pot�ne kr�lestwo kr�l Filip II (359-336 p.n.e.). Narzuci� on u schy�ku panowania hegemoni� macedo�sk� ca�ej Grecji (338 p.n.e.). Pa�stwo swe przekszta�ci� w monarchi�, a w niej w miejsce dawnej demokracji wojennej wprowadzi� ustr�j oparty na wielkiej w�asno�ci ziemskiej i niewolnictwie. Kr�l Filip II i syn jego Aleksander Wielki (336- 323 p.n.e.) podbijali s�siaduj�ce z Macedoni� plemiona iliryjskie. Aleksander Wielki dotar� nawet w 335 r. do kraju Tryball�w nad Dunaj. Lecz w�adcy ci ani ich nast�pcy nie potrafili wcieli� ziem iliryjskich do swego pa�stwa; narzucili im jedynie daniny i obowi�zek przysy�ania kontyngent�w do armii. Po �mierci Aleksandra Wielkiego wi�kszo�� podbitych plemion zrzuci�a zwierzchnictwo macedo�skie. Wojny macedo�sko-rzymskie rozpocz�y si� u schy�ku III w. p.n.e. W pierwszej wojnie (215�205) Rzym, zaj�ty walkami z Hannibalem, straci� swe posiad�o�ci na wschodnim wybrze�u Adriatyku, lecz wkr�tce w nast�pnej wojnie (200-197) pokona� ca�kowicie kr�la Filipa V i przekaza� zdobyte ziemie plemion iliryjskich swemu sojusznikowi, kr�lowi Pleuratowi, kt�ry utworzy� pot�ny zwi�zek plemion z o�rodkiem w Scodrze, obejmuj�cy ca�� niemal Dalmacj� od Lje�a na po�udniu do rzeki Krki na p�nocy. Syn jego, �kr�l Ilir�w" Gentios, w�ada� mniejszym terytorium, gdy� wypowiedzieli mu pos�usze�stwo Dalmatowie 14 i kilka s�siednich plemion. Gentios by� pocz�tkowo sojusznikiem Rzymian, lecz podczas trzeciej wojny macedo�skiej (170�168) przeszed� na stron� kr�la Perseusza. Po jej zwyci�skim uko�czeniu Rzymianie po�o�yli kres istnieniu obu pa�stw, dziel�c je na okr�gi anektowane lub podporz�dkowane Rzymowi. Po st�umieniu buntu Macedo�czyk�w utworzyli w 146 r. p.n.e. w Macedonii pierwsz� rzymsk� prowincj� po�o�on� na P�wyspie Ba�ka�skim. PODBOJE RZYMSKIE Prowincj� Macedoni� przybli�yli zdobywcy do Rzymu buduj�c s�ynn� Via Egnatia, stanowi�c� przed�u�enie italskiej Via Appia, biegn�c� od Epidamnos do Tessaloniki i ��cz�c� Adriatyk i Morze Jo�skie z Morzem Egejskim. Na wybrze�u adriatyckim najsilniejszy op�r stawiali Rzymianom ju� w 156 r. p.n.e. Dalmatowie, kt�rzy utworzyli nowy pot�ny zwi�zek plemienny ze stolic� w Delminium, po�o�onym na Duvanjskim Polu, obejmuj�cy ziemie od Neretwy do Rasy w Istrii. Pa�stwo to przetrwa�o do po�owy I w. p.n.e. W 135 r. podnie�li bunt znani nam ju� z wcze�niejszych boj�w Ardiajowie. Zostali zwyci�eni i przesiedleni karnie w g��b dzisiejszej Hercegowiny. Systematyczny podb�j prowadzili Rzymianie posuwaj�c si� w g��b P�wyspu Ba�ka�skiego z za�o�onej w 181 r. p.n.e. Akwilei, kt�ra stanowi�a g��wn� baz� operacyjn�. Do po�owy I w. p.n.e. nie uda�o si� im jednak ujarzmi� Ilir�w. Plemiona iliryjskie wspomaga�y Pompejusza w walce z Cezarem. Nawet po wielkim zwyci�stwie Cezara pod Farsalos (48 r. p.n.e.) Dalmatowie pokonali pod Sidonium (dzisiejszy Drni�) jego legata Gabiniusza i pr�bowali nawet zdoby� Salon�. Dopiero August podbi� w 35 r. p.n.e. Karn�w, Japod�w i Panon�w, tworz�c rzymski limes (granic� umocnion� twierdzami) na rzece Sawie z o�rodkiem w Siscium (dzisiejszy Sisak). W 29 r. p.n.e. legiony rzymskie podbi�y Tryball�w i po��czy�y ziemie nad Dunajem do prowincji Macedonii, kt�ra dzi�ki temu uzyska�a po��czenie terytorialne z limesem sawskim. Ilirowie i Celtowie nie byli nadal pokonani, gdy� dwukrotnie, w 16 i 12 r. p.n.e., zerwali si� do powstania. W latach 12 � 9 p.n.e. Rzymianie podbili dwa ludy stawiaj�ce im najd�u�ej op�r � Panon�w naddunajskich i Dalmat�w. Do wielkiego, ostatniego ju� buntu zerwali si� Ilirowie w 6 r. n.e. Na jego czele stan�o dw�ch wodz�w o identycznym imieniu: Baton z plemienia Dezitiat�w, kt�re pierwsze zerwa�o si� do boju, i Baton z plemienia Breuk�w. Bezpo�redni� przyczyn� wybuchu powstania by� pob�r rekruta na wojn� z germa�skimi Markomanami. Powsta�cy zgromadzili podobno 200 tys. piechoty i 9 tys. konnicy, zagro�ona by�a nawet Italia i sam cesarz August przyby� dla jej obrony do Akwilei. Po trzech latach walk wodzowie rzymscy, dwaj pasierbowie cesarscy Tyberiusz i Germanik, rozbili powsta�c�w, cz�ciowo na skutek 15 zdrady Batona z plemienia Breuk�w. Baton dezitiacki walczy� w g�rach jeszcze rok, po czym w 9 r. n.e. z�o�y� bro� w twierdzy Andetrium (dzisiejszy Mu� na p�noc od Splitu). Podb�j Ilirii zosta� zako�czony. Na zdobytym terytorium Rzymianie utworzyli kilka prowincji. Najwcze�niej (9 r. p.n.e.) powsta�a nad dolnym Dunajem prowincja Mezja (Moesia). W 10 r. n.e. podzielili Rzymianie zdobyt� Ilirie, tworz�c dwie nowe prowincje: Dalmacje i Panonie. W 46 r. n.e. powsta�a prowincja Tracja, a u schy�ku I w. cesarz Domicjan podzieli� Mezje na dwie prowincje: Mezje Superior (G�rn�) i Inferior (Doln�). Cesarz Trajan (98�117) post�pi� podobnie z Panoni�. Na p�nocy ziemie dzisiejszej Jugos�awii nale�a�y do prowincji Noricum, a Istri� wcielono do Italii. PANOWANIE RZYMSKIE NA BA�KANACH Po zako�czeniu podboju legiony stacjonuj�ce w obozach budowanych wzd�u� granicy Cesarstwa Rzymskiego strzeg�y �pokoju rzymskiego". 16 Prowincje dzieli�y si� na cesarskie i senatorskie. Do tych ostatnich nale�a�y Macedonia i Noricum. Prowincje i granice po��czyli Rzymianie z Itali� sieci� dr�g u�ytkowanych jeszcze w �redniowieczu. Do najwa�niejszych nale�a�a droga biegn�ca z Akwilei do granicy naddunaj-skiej przez Emon� (Lubiana), Celei� (Celje) i Poetovium (Ptuj). St�d prowadzi�y dwie drogi do wr�t Ba�kan�w � twierdzy Sirmium (obecnie Mitrovica Sremska), jedna przez Siscium, druga przez Murs� (obecnie Osijek). Z Sirmium bieg�a dalej na po�udnie dolinami Morawy Wielkiej i Wardaru przez Singidunum, Naissus (obecnie Nisz), Scupi (obecnie Skopje) i Stobi do Tessaloniki. Od drogi tej odchodzi� w Viminacium (obecnie Kostolac) przy uj�ciu Morawy Wielkiej do Dunaju szlak naddunajski prowadz�cy przez �elazne Wrota (D�erdap) do Mezji Dolnej. Zosta� on odkryty i przebadany przez archeolog�w. Droga rzymska bieg�a tak�e wzd�u� ca�ej Dalmacji od Akwilei do Epidamnos. W Salonie, stolicy Dalmacji, rozchodzi�y si� drogi przecinaj�ce wn�trze kraju, prowadz�ce do Siscium i Sirmium. Przy drogach zak�adano stacje zwane mansiones i miejsca wymiany koni zwane mutationes. Rzymscy zdobywcy nie narzucali podbitym ludom w�asnych obyczaj�w, religii czy j�zyka, a nawet instytucji publicznych. Plemiona iliryjskie, trackie i celtyckie na p�nocy oraz miasta greckie na wybrze�u zachowa�y swoj� autonomi�. Okr�gi plemienne zwane dekuriami lub w j�zyku greckim strategiami pozostawa�y pod zarz�dem miejscowej arystokracji kontrolowanej przez prepozyta � przedstawiciela w�adz rzymskich. W I i II w. przekszta�ca�y si� stopniowo w obdarzone samorz�dem okr�gi miejskie zwane civitates, na kt�rych czele stali obieralni urz�dnicy odpowiedzialni przed zgromadzeniem obywateli danego miasta. Dzieli�y si� na kolonie, posiadaj�ce rzymskie prawa obywatelskie, i municipia zak�adane na prawie laty�skim. Mieszka�cy municipi�w mieli ograniczone prawa zawierania ma��e�stw i prowadzenia handlu i pozbawieni byli praw wyborczych. R�nice te zni�s� w 212 r. cesarz Karakalla konstytucj� przyznaj�c� pe�ne obywatelstwo rzymskie wszystkim ludziom wolnym. Miasta rzymskie rozwin�y si� najwcze�niej w Istrii i Dalmacji, a nast�pnie w Noricum i Panonii. Cesarz Klaudiusz (41 � 54) za�o�y� municipium Claudia Celeia w Noricum, a cesarz Trajan koloni� Ulpia Traiano Poetovio w Panonii G�rnej. W Panonii Dolnej powsta�y miasta Mursa nad Draw� i Sirmium. Szczeg�lnie du�o nowych miast zak�adanych przez weteran�w rzymskich i nap�ywow� ludno�� kupieck� i rzemie�lnicz� zawdzi�cza�o swe powstanie dzia�alno�ci cesarzy Hadriana (117 - 138). Antoninusa Piusa (138 - 161) i Marka Aureliusza (161 - 180). W Singidunum, u uj�cia Sawy do Dunaju na granicy Mezji G�rnej i Panonii Dolnej, miejscu stacjonowania IV Legii Flawijskiej, powsta�o po 139 r. municipium, kt�re po 269 r. przekszta�ci�o si� w koloni� rzymsk�. Po�o�ony w centrum Mezji G�rnej Naissus powsta� mi�dzy 4 i 6 r. n.e. jako castrum rzymskie VII Legii Klaudyjskiej, aby po 169 r. przekszta�ci� si� w municipium. Do g��wnych miast Mezji G�rnej nale�a�o tak�e Viminacium, a w cz�ci po�udniowej tej prowincji Scupi. Natomiast po�o�ony przy Via Egnatia mi�dzy Epidamnos i Tessalonik� Lyhnidus (obecnie Ochryda) 17 oraz Stobi znajdowa�y si� ju� w granicach prowincji Macedonii. W miastach tych rozwija�o si� niewolnictwo. Prac� niewolnicz� wykorzystywano zar�wno w pracowniach rzemie�lniczych, jak i w wielkich warsztatach produkcyjnych oraz cz�ciowo w maj�tkach ziemskich nale��cych do miejscowej arystokracji iliryjskiej i trackiej lub do najbogatszych obywateli miejskich. Rozw�j miast wi�za� si� z post�puj�c� ruin� ch�opstwa, kt�re traci�o ziemie nale��ce do wsp�lnot wiejskich na rzecz miast i kolonist�w rzymskich i wchodzi�o w zale�no�� od latyfundyst�w - w�a�cicieli rozwijaj�cych si� w I�III w. wielkich maj�tk�w ziemskich. Na prze�omie I i II w. n.e. Cesarstwo Rzymskie znajdowa�o si� u szczytu pot�gi i prowadzi�o nadal wojny zdobywcze, tym razem z pa�stwem utworzonym przez tracki lud Dak�w na ziemiach dzisiejszej Rumunii. Od drugiej po�owy I w. n.e. cz�ste najazdy wojowniczych Dak�w stanowi�y sta�e zagro�enie dla Mezji. Wreszcie w 106r. cesarz Trajan podbi� ostatecznie Dak�w i utworzy� w zdobytym kraju now� prowincj� Dacj�. Dopiero w po�owie II w. za Antonin�w Rzym zacz�� powoli s�abn��. Zwi�kszy� si� nacisk p�nocnych lud�w barbarzy�skich na granice cesarstwa. Jednocze�nie zwi�kszy�o si� znaczenie Ilirii w cesarstwie. Cesarz Septymiusz Sewer (193-211) rozpu�ci� gwardi� pretoria�sk�, a jej funkcje powierzy� �o�nierzom iliryjskim. Odt�d Ilirowie i Trakowie zdobywali nieraz nawet purpur� cesarsk�. Barbarzy�cy naje�d�aj�cy pa�stwo rzymskie wspomagani byli przez zrujnowanych ch�op�w, ubog� ludno�� miejsk� i zbieg�ych niewolnik�w zamieszkuj�cych prowincje rzymskie. W cesarstwie narasta� kryzys wewn�trzny, pocz�tkowo tylko gospodarczy, wkr�tce tak�e spo�eczny, kt�ry znalaz� sw�j wyraz w III � IV w. w ostrych walkach religijnych i buntach ludno�ci. Rozwija� si� zacz�y w�wczas na Ba�kanach nowe pr�dy religijne � id�ce ze wschodu chrze�cija�stwo i kulty Mitry i Izydy. W 170 r. wybuch�o w Mezji powstanie ludno�ci, po��czone z najazdem barbarzy�skich Kostobok�w. W pierwszej po�owie III w. rozpocz�y si� najazdy Got�w na obie Mezje i Tracj�. W bitwie stoczonej z Gotami pod Abrittos w 251 r. poleg� cesarz Decjusz pochodz�cy z Sirmium. Got�w pokona� dopiero cesarz Klaudiusz II (268 � 270) pod Niszem. Oko�o 271 r. cesarz Aurelian wycofa� rzymskie oddzia�y z Dacji i odt�d Dunaj zosta� ponownie granic� p�nocn� cesarstwa. Kolonist�w rzymskich, kt�rzy opu�cili Dacj�, osiedli� Aurelian w ziemi po�o�onej na styku dw�ch dawnych prowincji, Mezji G�rnej i Dolnej, i utworzy� tam now� prowincj�, zwan� dla odr�nienia od starej � Dacj� Aurelia�sk�. Si�ga�a ona na po�udnie do Niszu i Serdiki. Reformy ustrojowe cesarzy Dioklecjana (284� 305) i Konstantyna Wielkiego wprowadzi�y zupe�nie nowy podzia� administracyjny. Wi�kszo�� ziem dzisiejszej Jugos�awii znalaz�a si� w nowo utworzonej prefekturze Ilirii z o�rodkiem w Sirmium podzielonej na dwie diecezje: Panonii i Mezji. Diecezja Panonii posiada�a prowincje: Noricum Mediteraneum, Panonia Pierwsza. Savia, Valeria, Panonia Druga, Sirmijska 18 i Dalmacja, a diecezja Ilirii obejmowa�a prowincje: Praevalitana, Mezja G�rna, Dacja Aurelia�ska, Dardania, Macedonia i Epir. W 330 r. cesarz Konstantyn Wielki przeni�s� stolic� cesarstwa z Rzymu do Bizancjum, kt�re nazwa� Konstantynopolem, a w 395 r. cesarz Teodozjusz Wielki podzieli� na �o�u �mierci swe pa�stwo mi�dzy dw�ch syn�w, tworz�c Cesarstwo Wschodniorzymskie (Bizanty�skie) i Zachodniorzymskie. Podzia� bieg� przez �rodek ziem dzisiejszej Jugos�awii, gdy� w Cesarstwie Zachodniorzymskim znalaz�a si� dawna diecezja Panonii, przemianowana na diecezj� Iliryku i wcielona do prefektury Italii. Diecezja Mezji, podzielona na dwie nowe diecezje: Mezje i Dacj�, wesz�a do Cesarstwa Wschodniorzymskiego. Zachodni� cz�� P�wyspu Ba�ka�skiego zajmowa�y w IV i V w. wielkie latyfundia nale��ce do arystokracji osiad�ej w wielkich centrach miejskich. G��wn� si�� robocz� w latyfundiach byli od III�IV w. ju� nie niewolnicy, lecz ludno�� miejscowa, zmuszona do podj�cia pracy na cudzej ziemi w charakterze p�wolnych kolon�w, to jest ch�op�w uprawiaj�cych ziemi� latyfundysty za cz�� plon�w. Obok kolon�w pochodzenia miejscowego w latyfundiach pracowali tak�e niewolnicy barbarzy�scy, g��wnie je�cy lub uchod�cy germa�scy. By�y to nieraz ca�e plemiona barbarzy�skie, chroni�ce si� w granicach cesarstwa i zepchni�te nast�pnie do roli rzymskich kolon�w. Dekrety cesarskie przytwierdza�y ich stopniowo do ziemi i pozbawia�y swobody ruch�w. 19 GOTOWIE i HUNOWIE NA ZIEMIACH BA�KA�SKICH W latach siedemdziesi�tych IV w. Wizygoci (Goci zachodni), naciskani przez barbarzy�skich Hun�w, poprosili cesarza Walensa o prawo osiedlenia si� na rzymskim terytorium w Scytii Mniejszej. Cesarz udzieli� im pozwolenia i Wizygoci przekroczyli graniczny Dunaj. Gwa�ty i nadu�ycia urz�dnik�w rzymskich, kt�rzy z polecenia cesarza mieli przydzieli� im nowe ziemie, wywo�a�y bunt przybysz�w wspomagany przez ludno�� miejscow�. W 378 r. Wizygoci pokonali w krwawej bitwie pod Adrianopolem armi� cesarza Walensa, kt�ry zgin�� na polu walki. Zwyci�y� ich dopiero cesarz Teodozjusz Wielki, ostatni w�adca rz�dz�cy ca�ym Cesarstwem Rzymskim. Nie usta�y jednak najazdy lud�w barbarzy�skich. Pojawi� si� nowy wr�g � Hunowie. W 442 i 447 r. spustoszyli oni P�wysep Ba�ka�ski i zniszczyli niemal wszystkie wielkie miasta rzymskie po�o�one na po�udnie od Dunaju. Po �mierci Attyli w 453 r. pa�stwo Hun�w rozpad�o si�, a wielu wodz�w hu�skich osiedli�o si� w granicach 20 Cesarstwa Wschodniorzymskiego w charakterze federat�w (sojusznik�w) cesarstwa, zobowi�zanych do s�u�by wojskowej w armii rzymskiej w oddzia�ach pomocniczych. Po Hunach przybyli na Ba�kany Ostrogoci (Goci wschodni), podbici uprzednio przez Attyl�. Utworzyli oni w Mezji mi�dzy Ba�kanami (Star� P�anin�) i Dunajem silne pa�stwo barbarzy�skie ze stolic� w Novae nad Dunajem. Na jego czele sta� m�ody kr�l Teodoryk z kr�lewskiego rodu Amal�w. W 489 r. Teodoryk poprowadzi� Ostrogot�w na podb�j Italii, a na ich miejsce nap�yn�y do Panonii i Dacji nad �rodkowy Dunaj nowe ludy barbarzy�skie � germa�scy Longobardowie i Gepidzi. Nale�eli oni do ostatniej fali lud�w germa�skich atakuj�cych granice Cesarstwa Rzymskiego. Rozpocz�� si� nowy okres wielkiej w�dr�wki lud�w � migracje lud�w s�owia�skich, awarskich i bu�garskich, atakuj�cych w VI i VII w. granice Cesarstwa Rzymskiego. CHRYSTIANIZACJA. ROMANIZACJA I HELLENIZACJA ILIRII I MEZJI Ludy barbarzy�skie nap�ywaj�ce od p�nocy zasta�y P�wysep Ba�ka�ski w ca�o�ci schrystianizowany i w wi�kszo�ci zromanizowany. Chrze�cija�stwo przenika�o na te ziemie poprzez p�nocne wybrze�a Morza Egejskiego ju� od I w. n.e. Rozw�j jego by� jednak do�� powolny, gdy� dopiero na prze�omie III i IV w. wierzenia chrze�cija�skie zosta�y przyj�te przez szersze warstwy najpierw ludno�ci miejskiej, a nast�pnie wiejskiej. Za czas�w Dioklecjana masowe prze�ladowania obj�y tak�e chrze�cijan iliryjskich i mezyjskich. W Salonie zgin�� w�wczas p�niejszy patron tego miasta, czczony jako m�czennik, �wi�ty Domniusz. W IV w. chrze�cija�stwo przesta�o wyst�powa� przeciw istniej�cym stosunkom spo�ecznym i przekszta�ci�o si� w religi� pa�stwow�. Na Ba�kanach powsta�a g�sta sie� gmin chrze�cija�skich, na kt�rych czele stali biskupi, utworzone zosta�y metropolie ko�cielne. Wraz z rozpowszechnieniem si� religii chrze�cija�skiej wzmog�y si� procesy romanizacji i hellenizacji ziem trackich. Jednak dialekty trackie i iliryjskie �ywe by�y jeszcze w VI i VII w., w dobie osiedlania si� S�owian na P�wyspie. Dalekimi potomkami Ilir�w i Trak�w, trzymaj�cych si� swych narzeczy plemiennych, s� dzisiejsi Alba�czycy, wyparci przez S�owian w dzikie G�ry Dynarskie, zajmuj�ce prawie ca�y obszar Albanii. Olbrzymia wi�kszo�� ludno�ci ba�ka�skiej przyj�a w ci�gu paru wiek�w j�zyk zdobywc�w � dialekty roma�skie, wywodz�ce si� z �aciny, lub uleg�a hellenizacji. Granica mi�dzy stref� m�wi�c� po �acinie a obszarem panowania j�zyka greckiego bieg�a w p�nej staro�ytno�ci od uj�cia Drinu do Adriatyku, poprzez p�nocn� Albani� i Macedoni�. mi�dzy �aci�skim Scupi i greck� Stobi. zostawia�a po stronie p�nocnej �aci�skiej Naissus, a po stronie po�udniowej greckiej Serdik�, dochodzi�a do linii g�r Haemus (Stara P�anina) i nast�pnie do Morza Czarnego w okolicy Odessos. Ludno�� m�wi�c� j�zykami roma�skimi naje�d�cy germa�scy i nast�pnie s�owia�scy nazywali W�achami, a S�owianie 21 Wschodni nadali im nazw� Wo�och�w. Powoli te� w VI �VII w. ulega�y zapomnieniu stare nazwy plemienne lud�w trackich i iliryjskich. Nazwy te u�ywane by�y w �redniowieczu jedynie przez erudyt�w bizanty�skich, kt�rzy w swych kronikach nadawali wsp�czesnym sobie ludom s�owia�skim i tureckim antyczne nazwy plemienne. II. PRZYBYCIE S�OWIAN NA BA�KANY PRAOJCZYZNA S�OWIAN I PIERWSZE W�DR�WKI S�OWIANIE nale�eli wsp�lnie z Germanami i Ba�tami do najm�odszej ga��zi lud�w indoeuropejskich, kt�re najp�niej, prawdopodobnie ju� po przybyciu do Europy, zr�nicowa�y si� j�zykowo. W Europie te nowe ludy wch�on�y wcze�niejsze fale ludno�ci indoeuropejskiej, zwanej Staroeuropejczykami lub Pratrakami. Przybysze rozpadli si� najpierw na German�w i Ba�tos�owian, a nast�pnie, by� mo�e dopiero w pierwszym tysi�cleciu naszej ery, na Ba�t�w i S�owian. Najstarszym ludem, bez w�tpienia ju� pras�owia�skim, wymienionym przez staro�ytnych geograf�w i historyk�w, s� Wenedowie zamieszkuj�cy w I w. n.e. p�nocno-wschodni kraniec Tacytowej Germanii. Tacyt opisuj�c ten lud w swym traktacie o Germanii zaznaczy� odmienno�� ich j�zyka od j�zyka w�a�ciwych German�w, a zaliczy� ich ziemie do Germanii kieruj�c si� ich osiad�ym trybem �ycia. Na wsch�d od Germanii rozci�ga�y si� ziemie zasiedlone przez ludy koczownicze okre�lane przez staro�ytnych og�lnym mianem Scytii lub Sarmacji. Umown� granic� obu stref stanowi�a w staro�ytno�ci Wis�a. W III, a najp�niej w IV w. pras�owia�ski lud Wened�w podj�� ekspansj� na zach�d, po�udnie i wsch�d, zajmuj�c opuszczone przez ludy germa�skie ziemie. Ziemie czeskie i s�owackie opanowali S�owianie najwcze�niej po bitwie nad rzek� Nedao stoczonej w 454 r., w kt�rej rozgromieni zostali Hunowie zajmuj�cy dot�d Kotlin� Karpack�. Przesiedlili si� tam germa�scy Longobardowie, a na ich miejsce wkroczyli do Czech i Moraw S�owianie. Na wschodzie cz�� ludu pras�owia�skiego, okre�lana mianem Ant�w, zaj�a ziemie mi�dzy Dnieprem, Prypeci� i Dniestrem. �yj�cy w VI w. kronikarz Jordanes stwierdzi� wyst�powanie w IV w. n.e. wschodnios�owia�skiego ludu Ant�w w dorzeczu Dniepru. Kr�l Ostrogot�w Winitar, w�adaj�cy ziemiami po�o�onymi na p�nocnych wybrze�ach Morza Czarnego, pokona� oko�o 375 r. wodza Ant�w Bo�a i siedemdziesi�ciu podleg�ych mu naczelnik�w plemiennych. Wed�ug tego� Jordanesa ludy s�owia�skie �pochodz� z jednej krwi i wyst�puj� obecnie pod trzema nazwami Wened�w, Ant�w i Sklawin�w". Wenedowie �yli w czasach Jordanesa, w VI w., na po�udniowych wybrze�ach Ba�tyku w dorzeczu Wis�y, a na po�udniu zajmowali ju� Czechy, Morawy i cz�ciowo S�owacj�. Sklawinami nazywali natomiast 23 historycy bizanty�scy tych S�owian, kt�rzy osiedlili si� w IV �VI w. mi�dzy Cis�, Dniestrem i Dunajem w antycznej Dacji. Ten podzia� jednolitego uprzednio ludu na trzy cz�ci nie by� jednak r�wnoznaczny z podzia�em j�zykowym S�owian. Proces powstawania trzech wielkich grup j�zykowych: zachodnio-, wschodnio- i po�udniowos�owia�skiej. by� konsekwencj� p�niejszych wielkich w�dr�wek s�owia�skich, rozproszenia si� S�owian na ogromnych obszarach i powstania barier etnicznych utworzonych przez Awar�w, Protobu�gar�w i nast�pnie W�gr�w, kt�re oddzieli�y S�owian Po�udniowych od ich braci z p�nocy. WIELKIE W�DR�WKI S�OWIA�SKIE I ROLA W NICH AWAR�W W swym marszu na po�udnie przez Bram� Morawsk� i prze��cze karpackie dotarli S�owianie w VI w. w g��b Panonii i opanowali Alpy Julijskie. Obszary te zasiedlone zosta�y na og� przez drobne grupy plemienne, w�r�d kt�rych wyr�niali si� liczebno�ci� Dulebowie, Serbowie i Chorwaci, zamieszkuj�cy dot�d po�udniow� Polsk� i Czechy. Dalsze ich posuwanie si� ku po�udniowi szlakiem zachodnim poprzez Bram� Morawsk� wstrzymywa�y germa�skie ludy Longobard�w i Gepid�w osiedlone w VI w. w Panonii. Bardziej �ywio�owo rozwija�y si� ruchy migracyjne na wschodnim, dackim odcinku dawnej rzymskiej granicy na Dunaju. Na prze�omie V i VI w. Sklawinowie daccy opanowali ju� ca�e terytorium dawnej Dacji i stamt�d przenikali na zach�d w dorzecze Cisy i poprzez Dunaj na po�udnie do Mezji. W tych ruchach migracyjnych i najazdach brali udzia� r�wnie� Antowie, kt�rych siedziby si�ga�y poprzez Besarabi� a� do delty Dunaju. Kronikarze bizanty�scy nazywali ludy barbarzy�skie naje�d�aj�ce w pocz�tkach VI w. od p�nocy Cesarstwo Wschodniorzymskie Getami lub Scytami. Pod nazwami tymi kryj� si� zar�wno S�owianie, jak i ludy starotureckie, kt�re wsp�lnie ze S�owianami naje�d�a�y ziemie wschodniorzymskie (bizanty�skie). Pierwszy samodzielny najazd Ant�w na Bizancjum mia� miejsce w dobie panowania cesarza Justyna I (518 � 527). Najazdy zar�wno Ant�w, jak i Sklawin�w powtarza�y si� wielokrotnie w okresie panowania cesarza Justyniana I Wielkiego (527 � 565). W pocz�tkach jego panowania granicy na Dunaju broni� skutecznie bizanty�ski w�dz, S�owianin Chilvud. lecz w 533 r. poni�s� kl�sk� i odt�d Sklawinowie i Antowie posuwaj� si� coraz dalej w g��b cesarstwa. W 540 r. Sklawinowie wsp�lnie ze starotureckim ludem Kutrigur�w dotarli a� do bram Konstantynopola, a w 549 r. podj�li samodzieln� wypraw�, w trakcie kt�rej spustoszyli Iliri� i Tracj� a� do Morza Egejskiego. W nast�pnym roku �wielka liczba Sklawin�w, jakiej nigdy nie by�o wcze�niej", spustoszy�a Dalmacj� i Tracj� i pozosta�a po raz pierwszy na ca�� zim� na zdobytym terytorium, a nast�pnie rozgromi�a pod Adrianopolem armi� bizanty�sk� (551 r.). W 558 r. Antowie i Sklawinowie wzi�li udzia� w wielkim naje�dzie Kutrigur�w na Bizancjum, docieraj�c do Konstantynopola i poprzez Termopile w g��b Grecji. W tym czasie liczne grupy Sklawin�w i Ant�w 24 osiedla�y si� na sta�e na bizanty�skim terytorium w charakterze sprzymierze�c�w, tzw. federat�w, lub podejmowa�y s�u�b� w armii i flocie zdobywaj�c nieraz wysokie stopnie dow�dc�w. U schy�ku lat pi��dziesi�tych VI w usta�y samodzielne najazdy S�owian na Bizancjum, gdy� na Ba�kanach pojawi�a si� nowa pot�ga militarna � Awarowie. Utworzyli oni pot�ne pa�stwo, kt�re w drugiej po�owie VI w. stan�o na czele podporz�dkowanych sobie S�owian prowadz�c ich do walki przeciwko Bizancjum. Staroturecki lud Awar�w wyruszy� w po�owie VI w. ze swych siedzib w Turkiestanie do Europy Wschodniej. W czasie tej w�dr�wki Awarowie podbili i wch�on�li liczne plemiona hu�skie i protobu�garskie, rozbili plemienny zwi�zek Ant�w. Liczebno�� konnej armii dzi�ki przy��czeniu si� do Awar�w plemion koczowniczych wzros�a z 20 tys. do 50 tys. wojownik�w-pasterzy. Osiedlili si� u uj�cia Dunaju i st�d naje�d�ali w 562 i 565 r. nawet ziemi� Frank�w. W 567 r. w sojuszu z Longobardami i przy pomocy Bizancjum podbili pa�stwo Gepid�w i zaj�li ich ziemie po�o�one we wschodniej cz�ci Kotliny Karpackiej. Gdy w rok p�niej Longobardowie niezadowoleni z nowego s�siedztwa 25 opu�cili Panoni� udaj�c si� do Italii, Awarowie opanowali r�wnie� ich poprzednie siedziby. Z Panonii podj�li najazdy poprzez Dunaj w g��b ziem bizanty�skich. Awar�w posi�kowali podporz�dkowani im Sklawinowie daccy i Antowie, dostarczaj�c piechoty wsp�dzia�aj�cej na polu bitew i w czasie oblegania twierdz z konnic� awarsk�. Wsp�dzia�anie to nie by�o sta�e. Sklawinowie podnosili bunty przeciwko Awarom i wyprawiali si� tak�e samodzielnie w g��b ziem bizanty�skich (oko�o 578 r.). Zachodni� cz�� P�wyspu Ba�ka�skiego zdobywali jednak S�owianie czescy, pano�scy i daccy pod przewodem Awar�w jako podporz�dkowani im sprzymierze�cy. Oko�o 574 r. Awarowie wspomagani przez S�owian zdobyli cz�� ziem po�o�onych nad doln� Saw� i �rodkowym Dunajem wok� bizanty�skiej twierdzy Sirmium i zmusili cesarza Tyberiusza do zap�acenia 80 tys. z�otych solid�w. Now� wypraw� podj�� awarski kagan Bajan w 879 r. Po trzyletnim obl�eniu zdoby� Sirmium, prze�amuj�c tym samym bizanty�sk� granic� na Dunaju. Sklawinowie daccy, dzia�aj�c samodzielnie, zasiedlili w�wczas niemal ca�y P�wysep Ba�ka�ski, �cztery lata �yj�c w nim zupe�nie swobodnie i bez l�ku jak we w�asnej ziemi". Bizancjum pr�bowa�o przeciwdzia�a�, zawieraj�c sojusz z odbudowanym Zwi�zkiem Antyjskim. Antowie zmusili Sklawin�w do cz�ciowego powrotu do Dacji i do ponownego pogodzenia si� z Awarami. W rezultacie wzm�g� si� jeszcze wsp�lny nacisk awarsko-s�owia�ski na Bizancjum. W po�owie 584 r. Awarowie i Sklawinowie daccy zdobyli dalsze twierdze bizanty�skie: Viminacium, Augusta i Singidunum. Dopiero po kilku latach, po zako�czeniu wojny z Persami, cesarz bizanty�ski Maurycjusz zorganizowa� w 591 r. kontrofensyw�, pr�buj�c uwolni� spod okupacji barbarzy�skiej utracone prowincje. Sojusznikami jego byli germa�scy Longobardowie z p�nocnych W�och i Antowie znad Dniepru i Dniestru. Po jedenastoletnich walkach cel ten zosta� osi�gni�ty, a w 602 r. armia bizanty�ska przekroczy�a Dunaj i przenios�a dzia�ania do siedzib Sklawin�w. Gdy jednak wojowniczy cesarz rozkaza� �o�nierzom sp�dzi� ca�� zim� w barbarzy�skiej Dacji, wojsko podnios�o bunt, wyruszy�o na Konstantynopol i osadzi�o na tronie cesarskim swego przyw�dc�, setnika (centuriona) Fokasa (602�610). Wkr�tce potem Persowie wznowili wojn�, kt�ra na d�ugo, do 630 r., zaj�a wszystkie niemal si�y Bizancjum. U schy�ku panowania Fokasa wybuch�a wojna domowa, kt�ra o�mieli�a Awar�w i S�owian do ponownego zaatakowania Bizancjum. W latach 609�615 S�owianie zasiedlili niemal ca�y P�wysep Ba�ka�ski. Oko�o 614 r. zaj�li pod przewodem Awar�w prawie ca�� Dalmacj� i zdobyli podst�pnie jej stolic�, 40-tysi�czn� Salon�. Cz�� jej mieszka�c�w schroni�a si� do pobliskiego opustosza�ego pa�acu cesarza Dioklecjana, zak�adaj�c w jego murach nowe miasto � �redniowieczny Aspalaton (Split). Inni zbiegowie ze zdobywanych przez Awar�w i S�owian miast za�o�yli miasto Raguz� (Dubrownik). Przetrwa�y najazdy miasta po�o�one na wyspach dalmaty�skich, a na wybrze�u Zadar, Trogir, Acruvium (Kotor) i Epidamnos. Wed�ug Izydora z Sewilli w pocz�tkach 615 r. S�owianie zdobyli Grecj�, a tak�e oblegali bezskutecznie Tessalonik�. 26 Oko�o 625 r. dotarli a� do po�udniowego kra�ca Peloponezu i na swych �odziach dr��onych w jednym pniu drzewa zaatakowali wyspy Morza Egejskiego ��cznie z Kret�. Opar�y si� najazdom jedynie nieliczne miasta nadbrze�ne bronione przez bizanty�sk� flot�. Chroni�a si� do nich w pop�ochu miejscowa ludno�� � roma�ska w Dalmacji, a grecka w Macedonii Egejskiej, unosz�c ze sob� relikwie lokalnych �wi�tych i m�czennik�w. Cz�� ludno�ci zosta�a podbita i asymilowana przez zdobywc�w s�owia�skich. Inna cz�� opu�ci�a �yzne doliny zaj�te przez S�owian i schroni�a si� w g�rach. Post�pi�a tak przede wszystkim ludno�� ziem po�o�onych z dala od wybrze�y, przewa�nie g�rzystych, zajmuj�cych wn�trze P�wyspu Ba�ka�skiego. Dawna ludno�� rolnicza lub miejska zaj�a si� w nowych warunkach prymitywnym pasterstwem, zachowuj�c jednak sw�j j�zyk roma�ski. Ludno�� pos�uguj�c� si� dialektami roma�skimi nazywali S�owianie �W�achami". Z biegiem czasu termin ten utraci� swoje znaczenie etniczne i sta� si� w j�zykach po�udniowos�owia�skich synonimem zawodu pasterza, a zarazem okre�la� ludno�� ciesz�c� si� uprzywilejowanym w stosunku do ch�opstwa, �yj�cego w pe�nym podda�stwie, statusem prawnym przys�uguj�cym tylko pasterzom � W�achom. Zachowali oni swobod� ruch�w, gdy� zmieniali zale�nie od pory roku miejsce pobytu w poszukiwaniu dogodnych pastwisk.. Opr�cz roma�skich W�ach�w w g�rach przetrwa�y najazdy s�owia�skie tak�e niezromanizowane szcz�tki Ilir�w i Trak�w. W �redniowieczu wyst�powa�y one najliczniej w g�rach alba�skich i st�d pisarze bizanty�scy nadali im miano Alban�w (Alba�czyk�w). Pasterskie plemiona W�ach�w i Alba�czyk�w wesz�y w zale�no�� od S�owian i sk�ada�y daniny s�owia�skiej starszy�nie plemiennej. POWSTANIE S�OWIAN PRZECIWKO AWAROM I W�DR�WKA SERB�W I CHORWAT�W Ostatnim aktem wsp�dzia�ania awarsko-s�owia�skiego sta�o si� obl�enie Konstantynopola w 626 r. Od strony azjatyckiej zagra�ali w tym samym czasie stolicy Bizancjum Persowie. Miasta broni�a g��wnie pot�na flota grecka. Zniszczy�a ona flotyll� ma�ych ��dek s�owia�skich atakuj�c� miasto od strony morza. Po tej kl�sce w sierpniu 626 r. S�owianie masowo opuszczali ob�z awarski. Wynik�y st�d konflikt, awarsko-s�owia�ski przerodzi� si� w otwarty bunt. Kagan Bajan przerwa� obl�enie Konstantynopola, lecz bunt szerzy� si� dalej tak�e w samym pa�stwie awarskim na p�noc od Dunaju. Dyplomacja bizanty�ska czynnie wspiera�a antyawarskie wyst�pienia S�owian, kt�re przerodzi�y si� w wielkie og�lnos�owia�skie powstanie. Na jego czele stan�� w�adca plemion s�owia�skich z ich wyboru, kupiec frankijski imieniem Samo, z pochodzenia Gal, dobry organizator i w�dz nowo powstaj�cego pot�nego zwi�zku politycznego plemion s�owia�skich, zwanego od jego imienia �pa�stwem Samona". Samo kierowa� swym pa�stwem przez 35 lat, od oko�o 626 do 661 r. O�rodek pa�stwa znajdowa� si� prawdopodobnie w po�udniowych Czechach i p�nocnej Panonii w ziemi 27 Duleb�w (Dudleb�w), kt�rych p�niejsza legenda staros�owia�ska splot�a nierozerwalnie z dziejami Awar�w. Do zwi�zku politycznego kierowanego przez Samona weszli obok plemion czeskich, morawskich i pano�skich tak�e S�owianie alpejscy pod wodz� ksi�cia Waluka (zob. ni�ej). Do walki z Awarami wyruszy�y r�wnie� jako sprzymierze�cy Samona ludy Serb�w i Chorwat�w. Serbowie zamieszkiwali dot�d tzw. Bia��, czyli P�nocn� Serbi�, po�o�on� w p�nocnych Czechach i po�udniowej Polsce, prawdopodobnie w obr�bie �l�ska. Prowadzili st�d ekspansj� r�wnie� na obszar p�niejszych �u�yc i Mi�ni, daj�c pocz�tek ludowi Serb�w �u�yckich. Chorwaci zamieszkiwali Bia�� Chorwacj� lokalizowan� w Ma�opolsce i w p�nocno-wschodnich Czechach. Ludy Serb�w i Chorwat�w w toku wielkiego powstania antywarskiego przesiedli�y si� do zachodniej cz�ci P�wyspu Ba�ka�skiego, dopomagaj�c miejscowym, wcze�niej tam osiad�ym S�owianom do zrzucenia jarzma awarskiego. Po �mierci Samona, oko�o 661 r., rozpad� si� utworzony przez niego zwi�zek plemion s�owia�skich. Pa�stwo awars