Przymierze nowoczesnej teologii z filozofi� ku obaleniu religii Chrystusowej Wprowadzenie Poni�szy nie tylko arcyciekawy, lecz wprost rewelacyjny tekst jest dos�ownym przedrukiem. Nie chcemy do��cza� �adnego komentarza do tekstu, kt�ry a� nadto wyra�nie i dobitnie m�wi sam za siebie. Chcemy tylko zapewni�, �e jest to tekst autentyczny, a stanowi jak gdyby protok� narady w sprawach bardzo istotnych wtedy, gdy si� ta narada odby�a, i r�wnie istotnych do dzisiaj. Dzie�o streszczone w Przegl�dzie Katolickim (rocznik 1873), wysz�o w Wenecji. Jest to naturalne, poniewa� z r�nych podtekst�w wynika, �e ta narada "filozof�w" i "teolog�w" musia�a si� odby� we W�oszech, nie gdzie indziej, i to przed kasat� Jezuit�w, kt�r� papie� Klemens XIV og�osi� w r. 1773. Sk�d autor tego dzie�ka Przymierze nowoczesnej (podkre�l. - H.C.) teologii z filozofi� ku obaleniu religii Chrystusowej zaczerpn�� te z natury rzeczy poufne informacje? Niepodobna dzi� na to odpowiedzie�. Kt� wie, mo�e nale�a� do grona uczestnik�w narady i zawartego w czasie niej przymierza, lecz z biegiem lat opu�ci� grono spiskowc�w i uzna� za obowi�zek sumienia tym anonimowym �wiadectwem ostrzec przynajmniej w�osk� opini� katolick� i w�adze Ko�cio�a przed zagro�eniem, czaj�cym si� nie tylko w lo�ach "filozof�w" (tj. wolnomularzy), ale i w podziemiach samego Ko�cio�a, w kt�rych "teologowie" ju� wtedy prowadzili sw� diabelsk� robot�. Powy�ej okre�lili�my ten zamieszczony w Aneksie tekst jako arcyciekawy i rewelacyjny, jest to jednak okre�lenie nieadekwatne. Tekst, kt�ry przedk�adamy do bardzo uwa�nego przestudiowania, jest w�a�ciwie piorunuj�cy, zw�aszcza gdy si� we�mie pod uwag� czas jego powstania - ponad dwie�cie lat temu! Ciekawy dokument z ko�ca XVIII wieku wyj�ty z "PRZEGL�DU KATOLICKIEGO" Rocznik 1873 W 1787 r. Ukaza�a si� we W�oszech niewielka ksi��ka pod tytu�em Przymierze nowoczesnej teologii z filozofi� ku obaleniu religii Chrystusowej. Do obecnej chwili nie wiadomo, kto jest autorem tego dzie�a; �e by� to cz�owiek niepospolitego umys�u, ka�dy przyzna� musi, komu ksi��ka ta w r�ce si� dosta�a. Niedawno prze�o�y� j� na j�zyk niemiecki biskup Paderborn, a poprzednio jeszcze wysz�o t�umaczenie francuskie. W kr�tkim wyci�gu wzi�tym z Historisch-Politische Bl�tter (rok 1823, zeszyt 3) postaramy si� przedstawi� tre�� tego wielce pouczaj�cego dzie�ka. Zwi�z�o�� naszego sprawozdania b�dzie odbiciem zwi�z�o�ci wyk�adu samego autora. Pewien rodzaj "filozof�w", czytamy tam, ju� od dawna wszelkich �rodk�w nadaremnie pr�bowa� ku zaprowadzeniu og�lnej religii "czysto ludzkiej". Niestrudzonym zabiegom oko�o szerzenia "o�wiaty, religijnej wolnomy�lno�ci i powszechnego braterstwa" zawsze stawa�a na przeszkodzie surowa i w �adne uk�ady z doktrynami nie wdaj�ca si� religia Ko�cio�a katolickiego. W walce z ni� okaza�y si� bezskuteczne nie tylko tak zwana nauka, lecz nawet podst�p i pochlebstwo, a do u�ycia si�y "filozofowie" nie chcieli si� jeszcze ucieka� z tego niby powodu, �e przywo�anie si�y na pomoc nie zgadza si� z wznios�ymi zasadami filozoficznej m�dro�ci. Lecz istnia�a ju� wtedy pewna szko�a teologiczna, kt�ra nie mog�a w �aden spos�b pogodzi� si� z zasadami Ko�cio�a Rzymskiego. Najwi�cej nie przypada�a do jej gustu niezmienno�� nauki, odpychaj�ca od siebie wszelkie wymagania "ducha czasu". Owa szko�a teologiczna bowiem postawi�a sobie za cel przeprowadzi� "post�pow� reform� Ko�cio�a", to jest jego dogmaty i urz�dzenia tak przykroi�, aby w zupe�no�ci odpowiada�y "potrzebom duchowym epoki". Na tak przygotowanym gruncie mia�o nast�pi� po��czenie wszystkich wyzna� chrze�cija�skich. Post�powe zabiegi nie odnosi�y wszak�e po��danego skutku, jakkolwiek "nowoczesna szko�a teologiczna" wi�kszymi rezultatami szczyci� si� mog�a od owoc�w zebranych przez ca�e zast�py "filozof�w". W tym zak�opotaniu obu stron powsta�a my�l po��czenia si� ze sob� i wsp�lnego dla jednej sprawy dzia�ania. Na propozycj� przymierza "filozofowie" ch�tnie przystali. Widzieli oni wprawdzie, �e tym sposobem nauk� swoj� na czas niejaki w poni�enie podaj�, lecz jasno i to zrozumieli, �e w�asnym si�om zostawieni niezbyt �wietnych zdobyczy spodziewa� si� mog�. "Teologom" u�miecha�a si� nadzieja pr�dszego urzeczywistnienia swoich idei przy pomocy "filozof�w" i pot�nego zast�pu ich poplecznik�w. Rozpocz�to wi�c uk�ady celem obmy�lenia planu wsp�lnej kampanii (ksi��ka wydana w 1787 r.!). Pierwszy g�os dano "teologom" jako tym, kt�rzy wi�kszymi triumfami ni� "filozofowie" w walce przeciwko Ko�cio�owi ju� si� odznaczyli. "Filozofowie" za� w s�usznym poczuciu ni�szo�ci wzgl�dem swoich "teologicznych mistrz�w" zgodzili si� na odgrywanie roli wykonawc�w tego, co do�wiadcze�si zalec�. I. Nim przyst�piono do dalszych rokowa�, przyj�to za maksym�, kt�rej nigdy spuszcza� z uwagi nie mieli, �eby prace ich nie by�y jawne. Wszystkie bowiem zamachy na Ko�ci� dlatego si� nie udawa�y, �e ich kierownicy zawsze wyst�powali z podniesion� przy�bic�. Losy Wiklefa i Husa, Lutra i Kalwina przekonuj� o potrzebie odmiennej taktyki wzgl�dem Ko�cio�a. II. Na jakie terytorium nale�y przenie�� dzia�ania wojenne? Odpowied�: na terytorium samego Ko�cio�a. My wszyscy, g�osi przyw�dca "teolog�w" (r. 1787!), nawet wy, "filozofowie", kt�rzy w nic nie wierzycie, musimy tak rozprawia� i tak� przybra� postaw�, jakby�my mieli g��bok� i niewzruszon� wiar� w to wszystko, czego Ko�ci� katolicki naucza. Niczym nie nale�y zdradza� zamiaru zerwania z Ko�cio�em. "Pozosta�my na jego �onie, jakby�my dzie�mi jego byli. Ko�ci� nie mo�e nas od siebie wy��czy�: dla tym skuteczniejszej zguby Ko�cio�a trzymajmy si� go tak, jak oset trzyma si� cia�a, do kt�rego si� przyczepi. Podobnie jak prawdziwi jego wyznawcy, ci�gle powo�ywa� si� b�dziemy na Pismo �w. i tradycje, z jak najwi�kszym namaszczeniem i ujmuj�cym serca ludzkie zapa�em. G��boko op�akiwa� b�dziemy upadek karno�ci i wiary w Ko�ciele. Konieczn� jest rzecz�, aby�my prze�cigali samych katolik�w w utyskiwaniach nad coraz gro�niejszym zamieraniem dobra w �wiecie, a to celem zam�cenia w g�owach ludziom, kt�rzy w ko�cu nie b�d� wiedzieli, czego si� trzyma� nale�y. Poniewa� w powszechnym zamieszaniu walki obie wojuj�ce strony u�ywa� b�d� jednakowej broni, jednakowych oznak i chor�gwi, niepodobie�stwem wi�c stanie si� odr�ni� przyjaci� od nieprzyjaci�. Burzy� tedy b�dziemy Ko�ci� w�asn� jego broni�. Zniszczymy fundamenty, przekonywuj�c ludzi, �e je tylko wzmacniamy. Obalimy ca�y budynek, byle�my nie przestali g�osi�, �e nam jedynie o napraw� chodzi. Powoli, jeden za drugim, przecina� b�dziemy w�z�y wi���ce katolik�w z Ko�cio�em, lecz ani na chwil� nie przestaniemy ich przekonywa�, �e pomimo to ci�gle prawdziwymi s� katolikami". Oznaczywszy wi�c cel walki i terytorium, na kt�rym zapasy toczy� si� mia�y, zabrano si� do wypracowania szczeg�owego planu. "Filozofowie", cho� ufni w przenikliwo�� swoich teologicznych kierownik�w, pow�tpiewa� zacz�li o mo�no�ci dopi�cia zamierzonego celu, gdy� na sercu ich, niby ci�ki kamie�, zaleg�a my�l o w�adzy papieskiej. Z godn� pochwa�y szczero�ci� wypowiedzieli "teologom" trosk� swoj� pod tym wzgl�dem. III. Przyw�dca "teolog�w" ze zdumiewaj�cym spokojem wys�ucha� w�tpliwo�ci "filozof�w", niezmiernie si� dziwi�c ich naiwno�ci. Zdaniem jego, w�a�nie pierwszy atak powinien by� wymierzony przeciwko w�adzy papie�a, gdy� usuni�cie tej przeszkody, jakkolwiek bardzo trudne, decyduje wszak�e o losie kampanii. Je�eli si� uda ten cios skutecznie zada�, reszta p�jdzie bez trudno�ci. Lecz przede wszystkim strzec si� trzeba otwartej napa�ci! Tylko o tym nie wspomina�, �e postanowiono obali� w�adz� papiesk�! W pocz�tkach nale�y zachowywa� wszystkie pozory pos�usze�stwa wzgl�dem papie�a, p�niej dopiero wyst�pi� z ��daniem usuni�cia nadu�y�, a nast�pnie zbija� przesadzone poj�cia o jego dostoje�stwie. Trzy s� sposoby zadania tego ciosu, kt�re, umiej�tnie stosowane, doprowadz� do zupe�nego zniweczenia wszelkiej w�adzy w Ko�ciele. W tym celu musi nast�pi� podzia� pracy. 1) Wy "filozofowie" pierwsi ruszycie w ogie�. Idzie bowiem g��wnie o to, aby rozszerzy� przekonanie, �e w�adza papieska jest niebezpieczna dla spo�ecze�stw cywilnych. Poniewa� macie wst�p do mo�nych, musicie wi�c przej�� na siebie t� cz�� zadania. Kiedy ich ju� ostatecznie urobicie, pe�ni w�tpliwo�ci i wahania zwr�c� si� do nas "teolog�w" z ��daniem o rad�. Wtedy my �atwo sobie poradzimy. Z pomoc� teologicznych rozumowa� (Pismo �wi�te dostarczy niewyczerpanego materia�u, a reszta znajdzie si� w historii ko�cielnej), potrafimy ich przekona�, �e mo�na pozosta� dobrym katolikiem i jednocze�nie opiera� si� w�adzy papieskiej. Nie dosy� na tym: wy�o�ymy im bowiem nast�pnie, �e obowi�zkiem ich sumienia jest opiera� si� powadze papieskiej zar�wno w interesie dobra oraz bezpiecze�stwa publicznego, jak i w obronie prawdy objawionej. Nawiasem m�wi�c i to doda� winienem, prawi� dalej przyw�dca "teolog�w", �e jednym z najskuteczniejszym �rodk�w do osi�gni�cia naszego celu jest umiej�tne korzystanie z historii Ko�cio�a. Potrzeba tylko pewne wypadki w naszym �wietle przedstawi�, pewnych pisarzy naprz�d wysun��, przeciwnik�w pokry� milczeniem, a nast�pnie kwestie te wprowadzi� do rodzin, na place publiczne i zgromadzenia ludowe, a rezultat�w dla nas pomy�lnych mo�emy by� zupe�nie pewni. Nic nie oddzia�ywa wi�cej na wp�wykszta�conych ludzi, jak takie historyczne wywody, i nie tylko �wieccy ludzie stawa� b�d� po naszej stronie, lecz nawet wielu z duchowie�stwa do nas przejdzie." 2) "Drugim �rodkiem b�dzie podburzanie biskup�w przeciwko Stolicy Apostolskiej. Z nimi naj�atwiej sobie poradzimy, dra�ni�c ich mi�o�� w�asn� i usi�uj�c wzbudzi� w nich jak najwi�ksze poj�cie o w�adzy, kt�r� sprawuj�. Im przychylniejsze ucho nadstawia� b�d� biskupi naszym radom, im wi�cej przyw�aszcza� sobie b�d� nieprzynale�ne im uprawnienia, tym wi�ksza st�d wyniknie szkoda dla przemo�nej powagi papieskiej, tym pewniejszy i pr�dszy b�dzie upadek samej nawet w�adzy biskupiej, sztucznie przez nas rozd�tej ku ich w�asnej zgubie". 3) "Podobnie� powinni�my si� stara� o podniecanie duchowie�stwa, zw�aszcza parafialnego, przeciwko biskupom. To b�dzie trzeci i najskuteczniejszy �rodek obalenia dyscypliny Ko�cio�a, gdy� tym sposobem uczynimy duchowie�stwo przedmiotem pogardy w oczach ludu i pozbawionym woli narz�dziem przewrotu religijnego. Nie mo�e by� najmniejszej w�tpliwo�ci, �e ogl�dnie i roztropnie krocz�c powy�szymi trzema drogami, zdo�amy zniszczy� wielk� i na poz�r nieprzezwyci�on� tam� Ko�cio�a katolickiego, sp�jno�� jego hierarchii, a nade wszystko przewag� papiesk�". IV. "Dlatego, m�wi� inny "teolog", gdy przyw�dca po wypowiedzeniu owych wznios�ych my�li, obsypany oklaskami, spocz�� na krze�le prezydialnym, dlatego jednocze�nie zaj�� si� winni�my drug� cz�ci� naszego zadania, a mianowicie obaleniem istniej�cej karno�ci urz�dze� ko�cielnych. Dra�liwa to wprawdzie materia, lecz wielkiego znaczenia". I ze s�odkim u�miechem, w�a�ciwym tego rodzaju ludziom, zaproponowa� post�powy "teolog" tak�e trzy drogi ku urzeczywistnieniu owej drugiej cz�ci zadania. 1) "Przede wszystkim nale�y odwo�a� si� do cn�t i dobrych stron natury ludzkiej. Je�eli wi�c rozpowiada� b�dziemy, �e naszym zamiarem jest przywr�ci� obyczaje i obrz�dy pierwotnych czas�w Ko�cio�a, tak wysoko cenionych przez wszystkich prawdziwych katolik�w, to �atwo pojmiecie, czcigodni "filozofowie", �e po naszej stronie b�d� wszystkie szlachetniejsze i bardziej religijne charaktery. Jak za� tylko ich sobie zyskamy, rozpoczniemy ca�y szereg skarg i lamentacji nad ci�gle rosn�cymi nadu�yciami wsp�czesnego Ko�cio�a, a z ka�d� tak� skarg� nad obecnym upadkiem po��czymy porywaj�ce opowie�� o dawnych �wi�tych obyczajach. Przemawia� za� b�dziemy zawsze j�zykiem �w. Hieronima lub Bernarda, przekonywaj�c ludzi, �e przyczyn� wszystkiego z�ego jest istniej�ca karno�� ko�cielna i �e duch pierwszych czas�w wygasn�� musia� wskutek wzmo�enia si� czysto zewn�trznej strony, r�a�c�w, nowenn, bractw, pielgrzymek, procesji itp. Taka metoda prowadzi do wytkni�tego celu, je�eli tylko zachowamy ostro�no��, �e ci�gle powo�uj�c si� na "pierwotne wspania�e �ycie ko�cielne", unika� b�dziemy wszelkich bli�szych obja�nie� co do tej lub owej instytucji pierwotnego Ko�cio�a. I to jest pierwsze. 2) Po drugie, powinni�my ognistymi s�owy prorok�w i �wi�tych, gorliwych w sprawie Bo�ej, g�osi� i rozszerza� surow� moralno��. Nie powinni�my szcz�dzi� wyra�e� oburzenia i wzgardy ku tej n�dznej, lu�nej moralno�ci jezuickiej, kt�ra zatruwa ca�y Ko�ci�. Sam� pobo�no��, wiar� i sumienie powo�amy do walki przeciwko zgubnej moralno�ci Ko�cio�a. B�dziemy przedstawia� cz�ste spowiedzi, nie wywo�uj�ce widocznej poprawy, cz�ste komunie, �atwe do odprawienia pokuty, jako przyczyny zguby dusz ludzkich. W majestatycznych obrazach kre�li� b�dziemy groz� kar Bo�ych, konieczno�� zast�pienia niezliczonych nabo�e�stw, spowiedzi i komunii dzie�ami cnoty oraz mi�o�ci bli�niego i "mi�ym Bogu nabo�e�stwem". Nadto nie pominiemy �adnej sposobno�ci, aby nie wyg�asza�, �e w�a�nie jezuicka ta moralno�� opl�ta�a ca�y Ko�ci�. W ten spos�b, opr�cz os�abienia powagi Rzymu, coraz wi�cej upada� b�dzie chrze�cija�skie �ycie, przyjmowanie sakrament�w, cze�� dla s�u�by Bo�ej. Je�eliby za� komu przysz�o do g�owy wyst�pi� do walki przeciwko nam na tym polu, to zdruzgoczemy go, wpo�r�d oklask�w ludzi najbogobojniejszych, tym jednym okrzykiem: "O, n�dzny, przewrotny stronnik jezuit�w! Uwodziciel dusz ludzkich, kt�ry zasiewa k�kol na roli Pana!" �atwo pojmiecie, �e taka surowo��, kt�ra wreszcie nas samych nie obowi�zuje, po��dane musi przynie�� owoce. Tym pewniej, je�eli nie przestaniemy wzdycha� i z gorycz� napomyka�: "A wszak�e Rzym nie chce widzie� tego upadku w nauce i �yciu Ko�cio�a, nie chce s�ysze� ostrze�e� zewsz�d si� podnosz�cych, gdy� my�li on o jednym - o rozszerzeniu swojej pot�gi politycznej." Od spe�nienia tych warunk�w zale�y pomy�lny koniec kampanii. 3) Jednak�e, aby wymagania powy�sze niezbyt ludziom ci��y�y, musimy pozostawi� im swobod� w podejmowaniu zasad i nauk religijnych. I b�dzie to trzeci �rodek ku obaleniu karno�ci i urz�dze� ko�cielnych! �rodka tego nale�y wszak�e z wielk� ostro�no�ci� u�ywa�. Nie trzeba bowiem zbyt du�o drew k�a�� na gorej�ce ognisko, gdy� st�d zanadto straszny dla wszystkich po�ar powsta� mo�e. Lecz dzia�aj�c ogl�dnie, wytrwale, z pomoc� s�odkich frazes�w, do �wietnych dojdziemy rezultat�w. Ca�a wi�c tajemnica sposobu, w jaki ma by� zadany �w drugi cios, spoczywa w tym, aby ju� to przez odwo�ywanie si� do surowej moralno�ci, ju� to przez szerzenie wolnomy�lnych poj�� o wierze, najpierw w �yciu i praktyce, odstr�czy� katolik�w od Ko�cio�a, gdy� potem jak naj�atwiejsz� b�dzie rzecz� umys�y ich skierowa�, gdzie si� nam podoba". G��boko obmy�lony plan nie zjedna� wszak�e m�wcy gor�cych oklask�w, kt�rymi obsypano jego poprzednika, nie z tego wprawdzie powodu, aby "filozofowie" nie oceniali g��boko�ci jego pomys��w, lecz �e ca�kowite przeprowadzenie radykalnej przeciw Ko�cio�owi kampanii niejak� trwog� ich przyj�o. "Filozofowie" bowiem s� to ludzie roztropni, a wi�c omijaj�cy drogi, na kt�rych jakowy szwank spotka� ich mo�e. Oblicza ich zachmurzy�y si� bardzo. "Bardzo to wszystko dobre, zacz�li szepta� mi�dzy sob�, lecz czy nie narazimy si� na zbyt wielkie niebezpiecze�stwa tak dalece si� posuwaj�c? A je�eli przeciwnik, domy�laj�c si� naszych zamiar�w, pierwszy nam wojn� otwart� wypowie, co w�wczas nast�pi? Rzym ju� tyle razy rzuca� kl�twy i wyroki pot�pienia, a prawie zawsze rokoszanie do pos�usze�stwa wzgl�dem niego wracali". V. Powy�sza uwaga wprawi�a m�wc� w pewne zak�opotanie. "Rozumiem was, odrzek� podra�niony, piosenk� t� nie po raz pierwszy s�yszymy. Lecz mamy niep�onn� nadziej�, �e i z trudno�ciami, o kt�rych wspominacie, �atwo sobie poradzimy. To� przecie� nasza "teologia" nie jest tak mizerna i ciasna! Pot�ne i zdumiewaj�ce znajdziemy w niej zasoby. Czy� wi�c mo�ecie przypuszcza�, �e nie przygotowali�my si� na wszelkie przygody, rozpoczynaj�c walk� z Ko�cio�em? Zamiarem naszym nigdy nie by�o otwarcie i wprost wyst�powa� przeciwko powadze Ko�cio�a. Otwarty rokosz przeciwko Ko�cio�owi by� wielkim b��dem dotychczasowych jego przeciwnik�w. My w zupe�nie odmienny spos�b operowa� b�dziemy. Nie l�kajcie si� o to, �e doprowadzi si� nas do poddania si�: pos�usze�stwo jest cnot� w�a�ciw� tylko s�abym umys�om. Je�eliby Ko�ci� powsta� przeciwko nam, to u�yjemy �rodk�w, kt�re nieuniknion� jego zgub� sprowadzi� musz�. Lecz i pod tym wzgl�dem trojak� zmierza� b�dziemy drog�. 1) Najprostszym �rodkiem udaremniania wszelkich atak�w Rzymu b�dzie powo�ywanie si� na s�ynn� r�nic� "quaestio juris et facti". Z tym or�em nie umiano si� dotychczas obchodzi�. Z pomoc� qaestio juris et facti" przyprawiamy Ko�ci� Rzymski o zupe�n� niemoc, nie �ci�gaj�c na samych siebie zarzutu odst�pstwa. Gromy Ko�cio�a przeciwko nam miotane nie dotkn� nas. Z najzupe�niejszym spokojem przyznawa� mu b�dziemy prawo wyklinania nas, a wszak�e kl�twom poddawa� si� nie b�dziemy. Op�r nasz b�dzie wyra�ny, a pomimo to Ko�ci� nie b�dzie m�g� nazwa� nas opornymi. W najuroczystszych wyrazach i formach g�osi� b�dziemy, �e Ko�ci� posiada prawo i obowi�zek karcenia b��du; je�eli za� tego prawa przeciwko nam u�yje, z pokor� o�wiadczymy, �e nagana i kara nie do nas si� stosuj�, gdy� Ko�ci� nie zrozumia� s��w naszych. To nam wystarczy. Tak� drog� post�puj�c, odrzucimy nawet Objawienie, je�eli si� tego oka�e potrzeba, nie pozbywaj�c si� nazwy katolik�w. Pomimo wszelkich uchwa� w�adz ko�cielnych b�dziemy mogli szerzy� nasze poj�cia w zupe�nym spokoju i bezpiecze�stwie do chwili, kiedy subiektywizm zasi�dzie na tronie �ycia moralnego i dzie�o przez nas przygotowane do pomy�lnego ko�ca doprowadzi. 2) Jednak nie poprzestajemy na wy�ej podanym �rodku. Nie od dzisiaj pracujemy nad wykorzenieniem wiary w nieomylno�� papiesk�, do kt�rej tak� wag� przywi�zywa�y ciemnota i barbarzy�stwo ubieg�ych wiek�w. Od dawna wszelkich usi�owa� dok�adali�my ku rozszerzeniu przekonania, �e mo�na pozosta� katolikiem odrzucaj�c wiar� Ko�cio�a i b�d�c w wyra�nej sprzeczno�ci ze Stolic� Apostolsk�. Powo�ywa� si� b�dziemy np. na Ko�ci� gallika�ski, kt�ry na jednym ze swoich zgromadze� podobne zasady publicznie wyg�osi�, co nam wybornie si� nadaje, bo mo�emy si� nimi zas�ania� - i nikt nie b�dzie m�g� robi� zarzutu kacerstwa. Przeciwko powszechnej zgodzie wszystkich innych Ko�cio��w �wiata: hiszpa�skiego, w�oskiego, belgijskiego, polskiego, niemieckiego - powo�ywa� si� b�dziemy na biskup�w francuskich, kt�rych nauki pobo�no�ci i znajomo�ci historii Ko�cio�a nie b�dziemy si� mogli dosy� nawys�awia�. Z pomoc� pochlebstw uda nam si� tego i owego biskupa za�lepi�. Zyskani w ten spos�b sprzymierze�cy stan� si� w r�kach naszych narz�dziami do obalenia powagi papieskiej. Dopi�wszy tego za pomoc� uwiedzionych biskup�w, zwr�cimy si� nast�pnie przeciwko nim samym. Nasi sprzymierze�cy mog� sobie rzuca� gromy na nas w swoich odezwach i listach pasterskich: to wszystko najmniejszej szkody ju� nam nie przyniesie. Gdy� na tym, szanowni panowie, najwi�ksza sztuka polega, aby przez czas niejaki zr�cznie wyzyskiwa� tych, kt�rzy mog� nam by� pomocni, a nast�pnie, skoro zaczynaj� przeszkadza�, umie� �atwo si� ich pozby�. Lecz nie na tym koniec. Pozostaje jeszcze jeden �rodek, kt�ry na zawsze bezpiecze�stwo i bezkarno�� nam zapewni - sob�r powszechny. Sob�r powszechny! wo�acie z przera�eniem? Tak, panowie "filozofowie". W�a�nie sob�r powszechny, ani mniej, ani wi�cej. Je�eli inne drogi b�d� przed nami zamkni�te, nie tylko bez obawy, lecz z najwi�ksz� ufno�ci� odwo�amy si� do niego. �adne niebezpiecze�stwo z tej strony nam nie zagra�a. Gdy� je�eli papie� ni�szy jest od soboru, jak tego naucza "zdrowa teologia", to mo�emy i powinni�my od wyrok�w Rzymu odwo�ywa� si� do wyrok�w soboru. Powiadacie nam, �e dostaniemy si� wtedy z deszczu pod rynn�. Panowie "filozofowie", przenikliwo�� wasza pod tym wzgl�dem niedaleko si�ga. Ka�demu wiadomo, �e sob�r powszechny nie tak �atwo przychodzi do skutku. I to ju� jeden bardzo wa�ny pow�d naszej apelacji do soboru. Tym sposobem najpierw wygrywamy w czasie, rzeczy wielce kosztownej, a po wt�re spraw� stawiamy na tym punkcie, �e tymczasem nie b�dzie dla nas w Ko�ciele widzialnego i sta�ego s�dziego, kt�ry by stanowczo o nas m�g� wyrokowa�. Przypu��my nawet, �e sob�r powszechny przychodzi do skutku. C� wtedy? Zak�opotane oblicza wasze, l�kliwi "filozofowie", rozja�ni� si�, skoro us�yszycie o niewyczerpanych zasobach lekcewa�onej niekiedy przez was "zdrowej teologii". Poka�emy wam bowiem, jak ani jeden w�os z g�owy nam i wam nie spadnie, chocia�by nawet sob�r mia� rzeczywi�cie zebra�. Ot� wystawiamy najpierw "teologiczne" warunki prawomocno�ci soboru i jego uchwa�. Wszyscy biskupi musz� w nim wzi�� udzia�. Bez zupe�nej jednomy�lno�ci albo raczej bez moralnej jednomy�lno�ci (termin "moralna jednomy�lno��" lepiej odpowiada celowi, jako nieokre�lony) nie mo�e by� mowy o "prawomocnych" postanowieniach soboru. Im wi�cej za� b�dzie g�osuj�cych, tym wi�ksza prawdopodobnie r�nica zda�. Przypuszczaj�c nawet, co najmniej jest prawdopodobne, �e wszyscy zabior� g�os przeciwko nam, to wtedy wyst�pimy z nast�puj�c� argumentacj�: �e nauki i opinie starszych i znakomitszych Ko�cio��w maj� pierwsze�stwo przed twierdzeniami wszystkich innych Ko�cio��w, �e zdarza si� niekiedy, i� prawd� przechowuje mniejszo��, kiedy tymczasem wi�kszo�� obstaje za b��dem, �e w ka�dej uchwale powszechnej zbada� nale�y wewn�trzn� wag� dowod�w, a przede wszystkim, �e potrzeba pilnie rozwa�y� warto�� i znaczenie ka�dego cz�onka soboru. Argumenty powy�sze mo�na por�wna� do wa��w, mur�w i wysuni�tych naprz�d fortyfikacji, kt�re nawet wobec powszechnego soboru pozycj� nasz� czyni� niemo�liw� do zdobycia. Opr�cz tego na rozmaitych innych drogach mo�emy stawia� skuteczny op�r. I tak, je�eliby nas wyrugowano z warowni, co jest prawie niemo�liwe, to o�wiadczymy kr�tko i stanowczo, �e przecie� biskupi nie s� panami Ko�cio�a, �e i pozosta�e duchowie�stwo ma swoje prawa z Bo�ego ustanowienia, �e i jemu przys�uguje prawo �wiadczenia o wierze Ko�cio�a, �e i �wieccy ludzie s� �wiadkami tradycji, a w ko�cu, �e prawomocno�� soboru zale�y od zgody i przychylenia si� wiernych. Je�eli najprz�d takie warunki postawimy sobie, je�eli postaramy si� o ich rozszerzenie mi�dzy katolikami (a szczeg�lniej mi�dzy duchowie�stwem), to niechaj wtedy zwo�uj� sobie cho�by najpowszechniejszy i najdostojniejszy sob�r, wszystko to na niczym spe�znie. I czy po tym wszystkim, co wy�o�yli�my wam, dostojni "filozofowie", mamy si� jeszcze czego obawia� ze strony Ko�cio�a? A cho�by nas zaczepi�, to zobaczycie dopiero, jaki triumfem okryje si� nasza sprawa. Ca�e wi�c nasze rozumowanie mo�na uj�� w nast�puj�c� formu��: "Prawi�c o Ko�ciele, soborach, �yciu ko�cielnym, moralno�ci, pierwotnych prawach biskup�w, Bo�ym ustanowieniu proboszcz�w, tradycji, historii Ko�cio�a i Pi�mie �wi�tym, pozb�dziemy si� w ko�cu i Pisma �wi�tego i historii Ko�cio�a, tradycji i proboszcz�w, biskup�w i papie�y, �ycia ko�cielnego i moralno�ci, sobor�w i samego Ko�cio�a". "Filozofowie", zawsze mi�o�ci� prawdy odznaczaj�cy si�, nie mogli oprze� si� przekonywaj�cym dowodom "teolog�w". Z pokor� wi�c wyznali, �e wszystkie ich pisma i zabiegi nie doprowadzi�yby do niczego, gdyby "teologowie" nie wsparli ich umiej�tn� pomoc�. Czynili nawet sobie wyrzuty, �e tak p�no przejrzeli prawd�, i aby nieudolno�� dotychczasow� cho� w cz�ci wynagrodzi�, w spos�b uroczysty zobowi�zali si� popiera� i rozszerza� wszystkimi �rodkami "zdrow� i post�pow� teologi�". VI. "W�a�nie tego pragniemy, odrzek� przyw�dca "teolog�w", na nowo zabieraj�c g�os, aby wy�o�y�, jak nale�y zapewni� owoce kampanii. "Gdy� je�eli my, "teologowie", z wielkim mozo�em i niebezpiecze�stwem do tego doprowadzimy, �e sami katolicy z soboru naigrawa� si� b�d�, to ju� wtedy zostanie odniesione stanowcze zwyci�stwo. Ze zwyci�stwa tego trzeba wszak�e pospiesznie wszelkie po�ytki wyci�gn��, obawia� si� bowiem nale�y, aby w przeciwnym razie nie wymkn�o si� z r�k naszych. Idzie wi�c teraz o wyja�nienie czwartego i ostatniego punktu, a mianowicie o to, aby przezornie rozwa�y�, jak post�powa� po odniesieniu zwyci�stwa. 1) Nie potrzebujemy si� rozwodzi� nad tym, jak po�piech jest nieodzownie potrzebny w podobnych sprawach. Je�eli w spos�b wy�ej podany Ko�ci� w swoich podstawach zachwiany zostanie, to trzeba, o ile mo�na jak najpr�dzej, sk�adowe cz�ci owych podstaw wyrwa� i na bok uprz�ta�, gdy� w przeciwnym razie przebieg�y i wytrwa�y Ko�ci� Rzymski nie omieszka�by zebra� nagromadzone przez nas ruiny i wznie�� now� budowl�, by� mo�e mocniejsz� jeszcze od poprzedniej. Ani na chwil� nie nale�y go wi�c pozostawia� w pokoju, lecz wszyscy przeciwnicy ze wszystkich stron wszystkimi si�ami uderzy� na� powinni. 2) Aby za� przeci�� Ko�cio�owi wszelkie drogi do odzyskania utraconego stanowiska, g�osi� b�dziemy nieustannie zasad� powszechnej religijnej wolno�ci i tolerancji. St�d wielkie wyp�yn� korzy�ci. M�wi� b�dziemy: "Religia jest kwesti� przekonania. Ko�ci� nie ma prawa w jaki b�d� spos�b przynagla� ludzi do wyznawania swojej nauki i wolno mu przekonywa�, lecz nie zmusza�". Tym sposobem zyskujemy zupe�n� swobod� do rozszerzania naszych nauk. Lecz nie mo�emy si� sami trzyma� tych zasad w stosunku do Ko�cio�a! Tak dalece nieodzownie potrzebna jest nam si�a dla utrzymania Ko�cio�a w karbach pos�usze�stwa, �e bez niej wszystkie nasze przewyborne zasady ma�o skutkowa�yby. 3) Wy za� "filozofowie", stara� si� macie, aby Ko�ci� swoich przekona� nie by� w mo�no�ci przeprowadzi�. Pracowa� wi�c winni�cie nad przeprowadzeniem zasady, �e je�eli wy��cznie s�ugom Ko�cio�a powierza si� nauczanie wiary i moralno�ci, pomy�lno�� spo�ecze�stwa na ci�kie bywa nara�ona niebezpiecze�stwa i spok�j spo�eczny dotkliwie na tym cierpi. Jest to ustanowieniem "pa�stwa w pa�stwie", co koniecznie prowadzi do zawichrze� i nieporz�dk�w. Nast�pnie b�dziemy dowodzi�, �e "w�adza Ko�cio�a rozci�ga si� tylko do rzeczy czysto duchowych i wewn�trznych, pod �adnym za� pozorem nie rozci�ga si� do �adnych spraw zewn�trznych". 4) Najwi�ksze us�ugi przyniesie nam zasada, �e "Chrystus nie po to przyszed� na �wiat, aby spo�eczny porz�dek narusza�, a niekt�re nauki Ko�cio�a katolickiego zak��caj� ten porz�dek. Nie od Chrystusa wi�c bior� one sw�j pocz�tek i nie mog� stanowi� przedmiotu wiary". Powtarzam, �e takim rozumowaniem zupe�nie pobijecie przeciwnik�w. Katolicy bowiem jednozgodnie przyjmuj� pierwsz� cz�� powy�szego rozumowania. Zaprzeczaj� tylko drugiej tj. twierdzeniu, jakoby niekt�re nauki Ko�cio�a rzeczywi�cie zagra�a�y porz�dkowi spo�ecznemu. Nale�y wi�c umie� argumentowa�. Je�eli si� b�dziecie powo�ywa� na zasady, z pewno�ci� przegracie ca�� spraw�, gdy� maj� oni na swoj� obron� liczne dowody. Trzeba wam tedy, co do tego twierdzenia, opiera� si� wi�cej na sile waszego przemawiania. Nie dozwalajcie im wi�c zapuszcza� si� w obja�nienia i dowody, utrzymujcie, �e poniewa� zasada wasza wszystkim je znana i przez wszystkich przyj�ta, by�oby wi�c czyst� strat� czasu d�u�ej si� nad ni� rozwodzi�, a gdyby kto� i na to zgodzi� si� nie chcia�, zamknijcie mu usta wykrzyknikiem: "Jeste� wrogiem porz�dku publicznego!" Tu jeszcze raz zak�opotali si� "filozofowie". Uciekanie si� do gwa�tu czy nie oka�e si� szkodliwe i uw�aczaj�ce sprawie o�wiaty i wolno�ci, kt�rej jeste�my przedstawicielami? Czy godzi si� wyrywa� z serc ludzkich najdro�sze dla nich przekonania? Na te s�owa "teologowie" nie mogli si� powstrzyma� od u�miechu politowania. "Nigdy nie przypuszczali�my, rzekli, aby wasza wznios�a filozofia mog�a tak� delikatno�ci� si� odznacza�. Je�eli m�wimy o sile, to czy� przez to rozumie� si� ma otwarta i gruba si�a? Czy� wi�c to tylko u�yciem si�y si� nazywa, je�eli chwytamy kogo za gard�o, a nast�pnie dusimy go i zabijamy? Tak pojmowano te rzeczy w czasach barbarzy�stwa. Czy� nie ma delikatnego u�ycia si�y? Czy nie mo�na w spos�b przyjacielski w z�otym pucharze zatruty nap�j podawa� naszym nieprzyjacio�om? Pewna b�dzie, cho� powolna ich �mier�, a co najwa�niejsze, nikt nawet ci, kt�rych o powolne konanie przyprawimy, nie b�d� mogli na o zab�jstwo czyni� zarzut�w. Tak mo�na i nale�y post�powa�. Oczywiste jest wszak�e, �e nie nale�y m�wi�, i� dzieje si� to z powodu religii, lecz z przyczyny dobra spo�ecznego i post�pu �wiata! 5) Z pomoc� wi�c dobrej, rozumnej, a nawet katolickiej zasady, �e jedno�� nauk jest konieczna i �e niezgodno�� pod tym wzgl�dem jest wielce szkodliwa, mo�na u�atwi� sobie robot�. Katedry dogmatyki i innych teologicznych przedmiot�w obsadzi si� lud�mi naszej partii, stosuj�c w obiorze wielk� ogl�dno��, aby nie dopu�ci� nikogo, kto nie z�o�y� licznych dowod�w swego usposobienia. Niewiele b�dzie wtedy potrzeba czasu na to, aby duchowie�stwo i wykszta�ce�sza cz�� spo�ecze�stwa przej�y si� naszymi teoriami. 6) Jest jeszcze wiele innych �rodk�w, kt�rych na przemiany u�ywa� trzeba dla dopi�cia naszych zamiar�w. Patrze� powinni�my, z kim mamy do czynienia. Do tego lub owego �rodka ucieka� si� b�dziemy w miar� r�nego usposobienia os�b. S�abym umys�om twierdzi� b�dziemy, �e niestety Ko�ci� dzisiejszy odst�pi� od ducha �agodno�ci i s�odyczy swego Za�o�yciela. Taka argumentacja bardzo szybko sprowadza religijny indyferentyzm w ludziach, w kt�rych rozum niezbyt daleko si�ga. Je�eli b�dziemy mieli przed sob� ludzi w�tpliwych obyczaj�w i moralno�ci, to pami�tajmy na zdanie, �e ka�dy tym ch�tniej podejrzewa innych o zdro�no�ci, im wi�cej sam im ulega, i �e wi�cej zawsze zabieramy si� do poprawy innych ni� siebie samego. B�dziemy tedy gada� na ksi�y, zakonnik�w i zakonnice i w jaskrawych kolorach przedstawia� ich u�omno�ci, ospalstwo i hipokryzj�. W s�uchaczach naszych znajdziemy grunt, na kt�ry rzucony posiew obfite wyda nam owoce. Mowa wasza b�dzie s�odk� och�od� dla ich serca. W ludziach, kt�rzy nienawidz� wszelkich praktyk religijnych i nie lubi�, aby zagl�dano do ich sumienia, naj�atwiej wzbudzimy zaufanie, wyst�puj�c przeciwko jakimkolwiek praktykom religijnym. B�dziemy powtarzali s�owa Ewangelii: "Duchem jest B�g, a ci, kt�rzy Go chwal�, potrzeba, aby Go chwalili w duchu i prawdzie" (Jan 4, 24). P�niej uda nam si� odstr�czy� od Ko�cio�a sam lud prosty, tak rozmi�owany w religii i jej praktykach. Do tego nie b�dzie potrzeba wielkich wysile�. Po co te nabo�e�stwa, ta s�u�ba Bo�a, kt�re tyle pieni�dzy kosztuj�? Czy� nie lepiej by�oby u�y� tych pieni�dzy na filantropijne cele? Ko�ci� pod tym wzgl�dem zostaje w sprzeczno�ci z duchem nauki chrze�cija�skiej, gdy� samo Pismo �wi�te m�wi, �e B�g chce mi�osierdzia, a nie ofiary (Mat. 12, 7). W miar� za� tego, jak s�u�ba Bo�a traci� b�dzie na okaza�o�ci, jak domy Bo�e coraz b�d� ubo�sze, zamiera� b�dzie w ludzie prostym przywi�zanie do religii. Przede wszystkim oburza� si� trzeba na dotychczasowe przywileje ksi�y i wszelkimi sposobami odstr�cza� m�odych ludzi od wst�powania do stanu duchownego. Im mniej b�dzie ksi�y, tym lepiej. 7) Jeszcze raz przypominamy, �e je�eli chcecie najskuteczniej dzia�a� przeciwko Ko�cio�owi i zupe�nie przyt�umi� wiar� w jego niezmienno�� i nieomylno��, to nie przestawajcie wyrzeka� przeciwko najgorliwszym obro�com Ko�cio�a - "jezuitom". Rozumie si�, m�wi� nale�y, �e jezuit�w jest bardzo wielu, daleko wi�cej, ni� powszechnie si� s�dzi. Tym sposobem podacie w podejrzenie ka�dego, kto by cokolwiek �mielej przeciw wam wyst�pi�, obudzicie wi�c niedowierzanie jednocze�nie i do os�b, i do nauki, kt�re przedstawiaj�. Je�eli za� bez ustanku g�osi� b�dziemy, w wyra�eniach o ile mo�na jak najbardziej uderzaj�cych (najlepiej do tego pos�ugiwa� si� cytatami z Pisma �wi�tego, a szczeg�lnie z Prorok�w), �e jezuici zaw�adn�li Ko�cio�em, duchowie�stwem i biskupami, �e Kuria Rzymska od ju� od dawna my�li i robi to tylko, na co jej pozwol� lub co jej rozka��, to mo�na z ca�� pewno�ci� stwierdzi�, �e wiara w Ko�ci� wyt�piona zostanie do szcz�tu nawet z serc najwierniejszych jego syn�w". "Oto, zako�czy� m�wca, og�lny zarys planu naszej kampanii przeciwko Ko�cio�owi, owoc g��bokich studi�w i d�ugiego rozwa�ania, rezultat naszych spostrze�e� nad biegiem rzeczy ludzkich. Co nie si� uda�o wszystkim naszym poprzednikom, kt�rzy zbyt wyra�nie przeciwko Ko�cio�owi wyst�powali, tego mo�emy i musimy dopi�� z pomoc� subtelno�ci. Ko�ci� uwa�a nas za swoje podpory, lecz w�a�nie przez to upadnie. Na ustach mie� b�dziemy najpi�kniejsze s�owa i zapewnienia, w sercu za� szydzi� b�dziemy z niego. Cytatami z Objawienia wyprzemy si� ca�ego Objawienia, broni� z wiary wzi�t� wyt�pimy wiar� na ziemi, wracaj�c do pierwotnego Ko�cio�a, obalimy Ko�ci�. Sko�czy�em." "Filozofowie" ju� ani s��wka doda� nie mogli do tego, co im "teologowie" wy�o�yli. Dziwili si� tylko w duszy, jak mogli tak d�ugo uwa�a� "teologi�" za swoj� nieprzyjaci�k�. Ze szczerym �alem za sw� pomy�k�, zawarli serdeczny, wieczny sojusz z "teologami". Obie strony zobowi�za�y si� udziela� sobie wszelkiej pomocy w obop�lnych pracach i zabiegach, a przede wszystkim wspiera� si� w zyskiwaniu korzystnych miejsc i urz�d�w, oraz w zjednywaniu sobie rozg�osu i znaczenia. Nast�pnie uroczy�cie przyj�to plan nakre�lony przez "teolog�w" i postanowiono natychmiast zabra� si� do wprowadzenia go w �ycie. *** To nam przedstawia ma�a ksi��eczka z r. 1787 w prostych i pe�nych tre�ci wyrazach. Tu wspomnie� nale�y, �e owi "teologowie" i "filozofowie", kt�rych niepor�wnan� charakterystyk� podaje ksi��eczka, postarali si� o ca�kowite jej zniszczenie zaraz po ukazaniu si� w druku, tak �e orygina� nale�y teraz do bibliograficznych rzadko�ci. Ten sam los spotka� francuskie t�umaczenie z 1825 r. Okazuje si� st�d, �e owi "teologowie" i "filozofowie", o kt�rych tu mowa, wcale nie byli tylko "straszyd�em dla dzieci", lecz �e byli to ludzie z cia�a i ko�ci i �e istotnie wielki wp�yw wywierali oraz rozporz�dzali niepospolitymi �rodkami. "Teologowie" ci od�yli teraz w starokatolikach niemieckich (po Soborze Watyka�skim I - uw. H.C.). A�eby dope�ni� wiadomo�ci o losach tej pouczaj�cej ksi��eczki, dodam, �e wydawca Analecta Juris Pontifici umie�ci� na swoich szpaltach francuski jej przek�ad (Analecta, 1868, seria X, zeszyt 84, s. 1-32), aby j� ocali� od zupe�nej zag�ady. Jest to dos�owny przedruk dwudziestu stronic z dzie�a Kilka s��w o Masoneryi przez F.E., Warszawa, Wydawnictwo "Kroniki rodzinnej", 1901; s. 73-94.