S�OWNIK GEOGRAFII �WIATA WIEDZA POWSZECHNA WARSZAWA 1971 S�OWO WST�PNE Opracowanie S�ownika Geografii �wiata podyktowane by�o ch�ci� zaspokojenia powa�nego zapotrzebowania na tego typu wydawnictwo encyklopedyczne. W okresie dwudziestolecia Polski Ludowej nie by�o bowiem podobnego wydawnictwa, a opracowany w latach mi�dzywojennych Podr�czny S�ownik Geograficzny Edwarda Maliszewskiego i Boles�awa Olszewicza wydany przez Trzask�, Eyerta i Michalskiego uleg� dawno zdeaktuali-zowaniu. S�ownik Geografii �wiata jest kompendium wiadomo�ci o najwa�niejszych obiektach geograficznych na kuli ziemskiej. Brak w nim natomiast obja�nie� terminologii geograficznej, kt�ra jest przedmiotem oddzielnego opracowania w ramach po- pularnoencyklopedycznych wydawnictw Wiedzy Powszechnej. S�ownik zawiera ponad 3 ty�. hase�, w tym oko�o 300 odsy�a-czowych. Przy doborze obiekt�w geograficznych kierowano si�, poza ich wielko�ci� i znaczeniem, tak�e zwi�zkami z histori� Polski i Polak�w, a tak�e aktualnymi wydarzeniami polityczno-gospo-darczymi w �wiecie. Pisownia nazw geograficznych zosta�a w zasadzie przyj�ta za obowi�zuj�cym w tej dziedzinie wydawnictwem "Polskie nazewnictwo geograficzne �wiata" (PWN 1959), jednak�e w koniecznych przypadkach wprowadzono aktualn� pisowni� w konsultacji ze specjalistami. Has�em w S�owniku jest wyraz podany drukiem wyt�uszczonym. Kolejno�� hase� przyj�to wed�ug liter alfabetu polskiego, przy czym nie brano pod uwag� znak�w diakrytycznych j�zyk�w obcych (np. a, �, s, t, fl itp.). W has�ach dwu- i wi�cej cz�onowych wyrazem has�owym jest wyraz akcentuj�cy tre�� has�a, umieszczony na pierwszym miejscu, a okre�lenie fizjograficzne przesuni�to na miejsce dalsze, np.: Abisy�ska,Wy-�yna-; Adeli.Ziemia-; Admiralicji,G�ry-; Adriatyckie,Morze-; Nazwy obce podawane s� w og�lnie przyj�tym brzmieniu polskim, a gdy go nie posiadaj� � w brzmieniu oryginalnym. Obok nazw spolszczonych podano kursyw� nazw� oryginaln�, b�d� te� inne nazwy stosowane dla danego obiektu geograficznego, np.: Bolonia, Bologna; Doniecka.Wy�yna-, Grzbiet Do- niecki; Donieckie Zag��bie W�glowe, Donbas; Grenada, Granada. Nazwy kraj�w nie pos�uguj�cych si� alfabetem �aci�skim podane s� w uproszczonej transkrypcji fonetycznej. Aby u�atwi� pos�ugiwanie si� S�ownikiem zastosowano system odsy�aczy. Strza�ka "-�" zaznaczona obok has�a kieruje czytelnika do has�a, kt�re przyj�to za podstawowe, np.: Aachen - Akwizgran; Aalborg - Alberg; Aden,Kolon�a- -� Jemen Po�udniowy; Ade�ska,Zatoka-, -� Indyjski,0cean-; Agulhas,Przy-l�dek-, -Igielny.Przyl�dek-. Natomiast strza�ka zamieszczona w tek�cie has�a, kieruje do zamieszczonych w S�owniku oddzielnych hase� dotycz�cych wymienianych obiekt�w geograficznych. Strza�ka w nawiasie odsy�a zbiorowo do wyliczanych po niej obiekt�w, np.: g�. m.: (-) Bombaj, Kalkuta, Delhi, Madras... W has�ach kraj�w i wi�kszych region�w opis podzielono na trzy dzia�y: warunki naturalne, ludno�� i gospodarka. Dla kraj�w b�d�cych federacjami oraz kontynent�w podano w tabelach g��wne jednostki terytorialne, ponadto dla wa�niejszych kraj�w zamieszczono tabelaryczne zestawienia produkcji g�rniczej, przemys�owej i rolniczej oraz stanu pog�owia zwierz�t hodowlanych. Starano si� te� ujednolici� przekroje czasowe danych statystycznych w miar� mo�no�ci w poszczeg�lnych krajach. W tabelach statystycznych oznaczono kresk� (�) zjawisko nie wyst�puj�ce, za� kropk� (�) brak danych statystycznych. W S�owniku zastosowano szereg skr�t�w, wykaz skr�t�w znajduje si� na str. 7�9. S�ownik niniejszy jest wynikiem pracy zespo�u autorskiego. Cz�� hase� pisanych w ostatniej fazie opracowania S�ownika jest autoryzowanych. Wszystkim wsp�autorom sk�adam t� drog� serdeczne podzi�kowanie. Dzi�kuj� r�wnie� Komitetowi Redakcyjnemu z Prof. Dr Stanis�awem Leszczy ckim na czele, jak r�wnie� recenzentom i konsultantom, za du�y wk�ad pracy w opracowaniu dzie�a. Wyra�am wdzi�czno�� Redaktor Deonizie Toma-szewskiej-Zarembie za pomoc w realizacji S�ownika. Oddaj�c do r�k Czytelnika niniejszy S�ownik wyra�amy nadziej�, �e b�dzie on po�yteczny i przydatny, zw�aszcza do podr�cznego u�ytku, oraz przyczyni si� do ugruntowania i poszerzenia wiedzy geograficznej. R�wnocze�nie autorzy zdaj� sdbie spraw�, �e wiele podanych informacji mog�o ulec zmianom lub dezaktualizacji w okresie cyklu produkcyjnego. �yczliwe uwagi ze strony Czytelnik�w przekazane autorom b�d� Wydawnictwu pozwol� niew�tpliwie poprawi� i ulepszy� nast�pne wydania. J�zef Szaflarski Skr�ty W tek�cie obja�niaj�cym poszczeg�lne has�a, powtarzaj�cy si� bez zmian wyraz has�owy oznaczono pierwsz� jego liter� z kropk�. W nazwie has�a przecinek mi�dzy wyrazami oznacza, i� nale�y odwr�ci� szyk wyraz�w. Pozosta�e skr�ty zastosowane w S�owniku s� nast�puj�ce: adm. - administracyjny afryk. � afryka�ski alp. - alpejski amer. - ameryka�ski ang. - angielski arch. - archipelag arkt. - arktyczny azj. - azjatycki b. � bardzo, by3y bryt. - brytyjski bu�g. - bu�garski chin - chi�ski. ChRL � Chi�ska Republika Ludowa cie�n. - cie�nina cz. - czeoa czechos�. - czechos�owacki czes. - czeski demokr. - demokratyczny dep. - departament d�. � d�ugo��, d�ugi dol. Dolina, dolar dop�. dop�yw ekon. - ekonomiczny eur. - europejski franc. - francuski f.szt. �funt szterling g. � g�ra, g�ry geogr. � geograficzny geol. � geologiczny g3. � g3�wny, g3�wnie g3.m. � g3�wne miasto g3eb. � g3eboki, g3ebokooa GOP � G�rnool1ski Okreg Przemys3owy Gosp. � gospodarczy gr. � grecki grub. - grubooa ha � hektar handl. � handlowy hist. Historyczny hiszp. � hiszpanski hol. � holenderski hr � hrabstwo in. � inne jez. � jezioro kan. � kana3 kg � kilogram km � kilometr kol. � kolejowy kr�l. � kr�lestwo kult. � kulturalny l. � lewy le�n. � le�nictwo ludn. - ludno�� m � metr m. - miasto M. � morze mi�dzy innymi � mi�dzy innymi maks. � maksymalny mieszk. � mieszka�c�w mi�dzynar. � mi�dzynarodowy miner. - mineralny mieszk./km2- mieszka�c�w na km kwadratowy mld � miliard mln � milion najw. � najwy�szy nar. � narodowy nauk. � naukowy niem. � miemiecki ni�. � nizina n.p.m. � nad poziom morza NRD � Niemiecka Republika Demokratyczna NRF � Niemiecka Republika Federalna o. � ocean ok. � oko�o okr�g. � okr�gowy o�r. � o�rodek p. � prawy pa�stw. � pa�stwowy pd. � po�udnie, po�udniowy p�w. � p�wysep pn. � p�noc, p�nocny pol. � polski polit. � polityczny po�. � po�o�ony port. � portowy, portugalski pow. � powierzchnia, powiat powst. � powsta� p.p.m. � poni�ej poziomu morza prod. � produkcja, produkcyjny prow. � prowincja prze�. � prze��cz przem. � przemys�, przemys�owy przyl. � przyl�dek pust. � pustynia rad�. � radziecki rep. � republika rol. - rolnictwo ro�. � rosyjski rz. � rzeka st. � stacja stol. � stolica szer. � szeroko��, szeroki �rodk. � �rodkowy �w. � �wi�ty �wiat. � �wiatowy t � tona temp. � temperatura tur. � turecki ty�. � tysi�c w. � wyspa w-y � wyspy wewn. � wewn�trzny wg � wed�ug wlk. � wielki woj. � wojew�dztwo, wojew�dzki wsch. � wsch�d, wschodni wys. � wysoko��, wysoki wy�. � wy�yna zach. � zach�d, zachodni zagr. - zagraniczny za�. � za�o�ony, za�o�one zat. - zatoka zbud. � zbudowany zob. � zobacz ZSRR � Zwi�zek Socjalistycznych Republik Radzieckich A Aachen -� Akwizgran Aalborg -Alborg Aare, rz. w Szwajcarii, i dop�yw -Renu. Wyp�ywa z lodowca A. w -Alpach Berne�skich, przep�ywa przez je�. Brienz, Thun oraz Biel i po 280 km biegu uchodzi do Renu; pow. dorzecza 17,6 ty�. km2. Nad A. le�� m. Interla-ken, -Berno, Solura (Solo- thum) i Aarau. Aarhus -Arhus Abadan, m. na pd.-zach. Iranu, po�o�.w delcie rz. -Szatt alArab, ok. W km od jej uj�cia do -Zatoki Perskiej. Za�. w VIII lub IX w., rozwin�o si� ok. 1910 po budowie rafinerii ropy naftowej. 271 ty�. mieszk. (1967); olbrzymia rafineria o rocznym przerobie 25 mln t ropy naftowej (dostarczanej ruroci�gami z g��wnych p�l naftowych Iranu; cz�� produkt�w naftowych wysy�ana ruroci�gami do - Teheranu i -Istahanu); du�y port rzeczny dost�pny dla statk�w morskich (eksport ropy naftowej i jej przetwor�w), stocznie remontowe, lotnisko, st. kol. Aberdeen, miasto w pn.-wsch. Szkocji (Wielka Brytania), przy uj�ciu rzeki Dee. Stare m. rybackie z XII w., rozwin�o si� w ci�gu XIX w. na du�y o�r. przem. 181,4 ty�. mieszk. (1968); o�r. przem. stoczniowego, tkackiego, sk�rzanego i papierniczego; wielki port rybacki; uniwersytet (za�. ok. 1494); szereg zabytk�w z XIV�XV w. W okolicy wielkie �omy granitu. Abid�an, Abidjan, miasto, stolica Wybrze�a Ko�ci S�oniowej, nad lagun� Ebri�, po��czon�* z Atlantykiem za pomoc� ka�. � u jego uj�cia le�y (nad oceanem) Port Bouet, 350 ty�. mieszk. (1966, wraz z zespo�em m.); o�r. przem. okr�towego, naftowego, w��kienniczego, drzewnego i spo�ywczego; du�y port morski (eksport kakao, kawy, bawe�ny i orzeszk�w ziemnych oraz oleju palmowego); po��czenie kolejowe z Bouak� i z Wagadugu, lotnisko (Port Bouet). W pobli�u eksperymentalna elektrownia maretermiczna, wykorzystuj�ca r�nic� temp. powierzchniowych i g��binowych warstw wody morskiej. Abisynia -Etiopia Abisy�ska, Wy�yna-, rozleg�y p�askowy� wznosz�cy si� mi�dzy wsch. kra�cami Sudanu a M. Czerwonym i Kotlin� Danakilsk� w zach. -Etiopii, kt�ry wraz z Wy�. Somalijsk� tworzy tzw. Abisomali�. Zbud. w g��bszych partiach ze ska� ADAMAWA 11 krystalicznych, wy�ej z piaskowc�w, na kt�rych zalegaj� pot�ne masy law bazaltowych, poci�ty rowami tektonicznymi i g��boko wci�tymi dolinami rzecznymi. �rednie wzniesienie 2000�2400 m n.p.m.; pojedyncze masywy (przewa�nie pochodzenia wulkanicznego) przekraczaj� 4000 m n.p.m. (np. g. Semien, z najw. szczytem Ras Daszan 4620 m). Wi�kszo�� obszaru odwadniaj� rzeki sp�ywaj�ce do -Nilu: Nil B��kitny, -Atbara, Tak-kaze; do Oceanu Indyjskiego p�yn�: Uebl Szebeli i dop�ywy D�uby. Charakterystyczne dla W. A. s� pi�tra klimatyczno-ro�linne: do wys. 1700-1800 m n.p.m. pi�tro kolia o gor�cym wilgotnym klimacie i wiecznie zielonych lasach, do 2400 m wolna dega � wy�ynny step, do 3900 m dega o klimacie umiarkowanym (ch�odnym), wy�ej czofce o klimacie wysokog�rskim. Abo -Turku Achdar, D�abal Achdar, ang. Djabal Akhdar, Dzebel Had-�ar, masyw g�rski ci�gn�cy si� w pd.-wsch. cz�ci P�w. -Arabskiego, wzd�u� Zat. Oma�skiej; po�o�.na terytorium Omanu i Maskatu oraz cz�ciowo (na pn.) Federacji Emirat�w Arabskich (zwany te� G�rami Omanu); d�. ok. 650 km, najw. szczyt D�abal Szam 3352 m n.p.m. A. zbud. jest z wapieni i �upk�w; w wyniku licznych uskok�w posiada charakter g�r sto�owych, opadaj�cych stopniami; zbocza pn.-wsch. pokryte bujnymi lasami zwrotnikowymi (wp�yw monsun�w) opadaj� stromo ku w�skim ni�. nad Zat. Oma�sk�, zbocza pd.-zach. poci�te ro�linno�ci� sawannow� przez szerokie uedy i poro�ni�te lub p�pustynn� przechodz� �agodnie w nizinn� cz. pust. -Rub alChali; zaludnienie niewielkie (poni�ej i mieszk./ /km�), koncentruje si� w oazach; uprawa palmy daktylowej oraz hodowla owiec i k�z. Aconcagua, najwy�szy szczyt Ameryki Pd., w pa�mie -And�w (Argentyna); 6960 m n.p.m,; zbud. z magmowych ska� wylewnych (andezyt), w partiach szczytowych pokryty lodowcami (m.in. Lodowiec Polak�w), z kt�rych 7 sp�ywa na poziom 3900 m n.p.m. Zdobyty po raz pierwszy przez Szwajcara � M. Zubriggena w 1897; w 1934 wej�cia now� drog� wsch. na szczyt dokona�a pierwsza polska wyprawa andyjska (Stefan Daszy�ski, Konstanty Jodko-Narkiewicz, Stefan Osiecki, Wiktor Ostrowski). Adama, Szczyt-, Samanala-kanda, drugi pod wzgl�dem wys. szczyt -Cejlonu, 2359 m n.p.m.; zbud. z prekambryjskich gnejs�w; po�o�ony w po�udniowej cz�ci wyspy, wznosi si� piramidalnie ponad p�askowy�em, zbocza pokryte wiecznie zielonym podzwrotnikowym lasem; miejsce kultu religijnego i cel licznych pielgrzymek � znajduj�ce si� na szczycie pod�u�ne zag��bienie (d�. 1,5 m) uznawane jest, zale�nie od wyznania, za �lad stopy: Adama (wyznawcy islamu), Buddy (wg buddyst�w) lub Sziwy (wg hinduist�w). Adamawa, Adamaua, wy�. w Afryce Srodk., ci�gn�ca si� od zat. Biafra ku je�. Czad, na pd. od rz. Benue. Zbud. ze ska� krystalicznych, po�o�. �rednio 1600�2000 m n.p.m.; silnie rozci�ta, miejscami ma charakter 12 ADANA g�r kraw�dziowych. Na wy�. A. znajduje si� kilka wygas�ych wulkan�w; b. bogate z�o�a boksyt�w. Adana, miasto, stolica prowincji w pd. Turcji, po�o�.na nadmorskiej ni�. w pobli�u uj�cia rzeki Seyhan do zat. Iskenderun, we wsch. cz. M. �r�dziemnego. Znane ju� w odleg�ej staro�ytno�ci, osi�gn�o najwi�kszy rozkwit w VI w.p.n.e., 291 ty�. mieszk. (1985); centrum handlowe wa�nego po�udniowego tureckiego rejonu rolnego Cukurova (uprawa bawe�ny) oraz o�r. przem. spo�ywczego, bawe�nianego, obuwniczego i petrochemicznego; w�ze� drogowy i kol. (po��czenie z niewielkim portem �r�dziemnomorskim Mersin), lotnisko; liczne zabytki architektury, m.in. meczety Ramazanog�u D�ami (XV w.) i U�u D�ami (XVI w.). Addis Abeba (w j�zyku amharskim - Nowy Kwiat), miasto, stolica Etiopii, na Wy�. �Abisy�skiej na wys. �rednio 2400 m n.p.miasto, w kraterze wygas�ego wulkanu; za�. w 1887. Ok. 638 ty�. mieszk. (1967); g�. o�r. kult. (uniwersytet, biblioteka narodowa) i gosp. kraju; przem. drzewny, budowlany, tytoniowy, sk�rzany, spo�ywczy; mi�dzynar. port lotniczy. A. A. po��czona jest z portem D�ibuti (-Francuskie Terytorium Afar�w i Is�w, dawne Somali Francuskie) 784 km lini� kol., szosami z Assabem S Asmar�. Adelaide, miasto w pd.-wsch. Australii, nad Zat. Sw. Wincentego, stolica stanu Australia Pd.; za�. w 1836 r. 794 ty�. mieszk. (1968 � centrum m. skupia zaledwie 10% ludn., reszta w nowoczesnych dzielnicach peryferyjnych); du�y o�r. przem. maszynowego, metalowego, chemicznego, w��kienniczego, odzie�owego, obuwniczego, budowlanego i spo�ywczego; w�ze� kol., lotnisko; uniwersytet (za�. w 1874) i in. wy�sze uczelnie. W odleg�o�ci ok. 10 km od centrum, przy uj�ciu rzeki Torrens � Port Adelaide (eksport we�ny i prod. hodowlanych). Adeli, Ziemia-, odcinek wybrze�a wsch. -Antarktydy (mi�dzy 136��142� d�. geogr. wsch.); klimat ch�odny (�rednia temp. stycznia � 11�C, lipca �23,5�C) z charakterystycznymi gwa�townymi i d�ugotrwa�ymi wiatrami; u wybrze�y kilka drobnych wysp (mi�dzy innymi arch. Geologia). Na wsch. od Z. A., na obszarze zat. Commonwealth, le�y pd. biegun magnetyczny (72�25' szer. geogr. pd. i 155�16' d�. geogr. wsch.). Liczne kolonie pingwin�w. Odkryta 20 I 1840 przez franc. �eglarza J. Dumont d'Urville'a; teren licznych wypraw francuskich. Aden, Adan, miasto w �Jemenie Po�udniowym, wraz z przyleg�ym obszarem oraz w. Perim i arch. Kuria Muria tworzy�o bryt. koloni� koronn� (ok. 217 km2), od 1963 wchodzi�a w sk�ad Federacji Po�udniowoarabskiej; le�y na wulkanicznym p�wyspie na pd.-zach. wybrze�u P�wyspu Arabskiego nad Zat. Ade�sk�; port opanowany w 1839 przez Wielk� Brytani� sta� si� szybko wa�n� baz� militarn� i bunkrow� na drodze do Indii. Ok. 250 ty�. mieszk. (1968); wa�ny nowoczesny port tranzytowy o rocznych obrotach ponad 10 mln t; rafineria ropy naftowej (o rocznym przerobie 6�8 mln t ropy, przywo�onej znad Zatoki Perskiej), stocznie ADZMER 13 remontowe, niewielkie zak�ady przem. w��kienniczego, sk�rzanego i spo�ywczego; w�ze� drogowy, port lotniczy. Aden, Kolonia-, -Jemen Po�udniowy Aden, Protektorat-, �Jemen Po�udniowy Ade�sk�, Zatoka-, �Indyjski, Ocean- # Admiralicji, G�ry-, pasmo g�rskie na Antarktydzie, w p�nocnej cz�ci Ziemi Wiktorii; zbud. g�. ze ska� metamorficznych (prekambr i dolny paleozoik), najw. wzniesienie � Sabin�, ok. 3850 m n.p.m.; opadaj� stromo ku wybrze�u M. �Rossa. G. A. pierwszy raz by�y zauwa�one w 1841 przez ang. ekspedycj� J. C. Rossa. Nale�� do pierwszych badanych g. na Antarktydzie (norweski badacz C. E. Borchgrevink 1898). Admiralicji, Wyspy-, grupa ok. 40 wysp w archipelagu �Bismarcka w �Melanezji, wchodz�cych w sk�ad -Nowej Gwinei Australijskiej; wyspy pochodzenia wulkanicznego i koralowego; pow. 20'72 km2 (w tym w. Manus 1640 km2); 18 ty�. mieszk., g�. osada Lorengau (na w. Manus); uprawa palmy kokosowej, sagowej, drzewa chlebowego oraz banan�w; eksport kopry i macicy per�owej. W. A. zosta�y odkryte w 1615 przez Holendr�w C. Schoutena i I. Le Maire'a. Od 1885 kolonia Niemiec; od 1920 cz. obszaru mandatowego Ligi Narod�w, od 1946 cz. terytorium powierniczego ONZ, administrowanego przez Australi�. Adrianopol �Edirne Adriatyckie, Morze-, zatokowa odnoga M. �r�dziemnego, z kt�rym jest po��czona cie�n. Otranto. M. A. po�o�.jest mi�dzy P�w. Apeni�skim i Ba�ka�skim; pow. 135 ty�. km2. Basen M. A. utworzony w czasie ruch�w tektonicznych w trzeciorz�dzie. Pn. cz�� M. A. jest b. p�ytka, �rodkowa g��bsza (ok. 250 m), cz. pd. osi�ga g��b. 1260 m. M. A. jest morzem ciep�ym (temp. wody w lutym 8�14�C); p�ywy nieznaczne. Ciep�y klimat i pi�kne krajobrazy warunkuj� istnienie na wybrze�ach wielu miejscowo�ci k�pielowych i kuracyjnych. Wa�niejsze porty: (-.) Triest, Rijeka, Split, Wenecja i in. Adyga, rzeka w p�nocnych W�oszech, wyp�ywaj�ca z Alp Otztalskich ko�o prze�. Reschen-scheideck. Po d�ugim, �r�dalpejskim biegu wyp�ywa na Ni�. �Pada�sk�, przed m. ��Werona skr�ca gwa�townie na wsch. i p�yn�c na ok. 100' km niemal r�wnolegle do ��Padu uchodzi delt� (wsp�ln� z Padem) do Adriatyku. D�. 410 km, pow. dorzecza 14,7 ty�. km2. Znana z wylew�w i. cz�ciowo uregulowana. Dolina A., jedna z wi�kszych w Alpach, znana z licznych uzdrowisk (Merano, Bolzano i in.) oraz z sadownictwa i hodowli byd�a. Najwi�ksze w kraju zasoby hydroenergetyczne, wykorzystywane w licznych elektrowniach wodnych. Ad�mer, ang. Ajmer, miasto w pn.-zach. Indii, w obni�eniu g�r -Arawalli (ok. 900 m n.p.m.); za�. w II w., prze�y�o du�y rozkwit w okresie XI� �XIV w. 253 ty�. mieszk. (1967); o�r. przem. bawe�nianego, jedwabniczego, spo�ywczego, farmaceutycznego i metalowego; w�ze� kolejowy i drogowy; liczne zabytki architektury 14 AFGANISTAN d�inijskiej, buddyjskiej i muzu�ma�skiej (mi�dzy innymi meczet z pocz�tku XIII w.). Afganistan, Doulat- Padshahiye Afghanistan, Kr�lestwo Afganistanu, monarchia konstytucyjna w pd.-�rodk. Azji; pow. 647,5 ty�. km2; ludn. 16,1 mln (1968); stolica -Kabul 456,3 ty�. mieszk. (1967); podzia� administracyjny 29 prow. (wilajet�w); j�zyki urz�dowe: pusztu i perski. WARUNKI NATURALNE. A. Jest krajem �r�dl�dowym bez dost�pu do morza; ,pow. w 4/5 g�rzysta, ok. 5W� le�y na wys. ponad 2000 m n.p.m.; cz. wewn�trzn� i wsch. zajmuj� rozga��zione systemy g. Paropamis (Feroz Kub), Band- i Bajan, Kuh-i Baba (5143 m n.p.m.) i -Hindukuszu (do 6504 m). Na pd. zach. rozci�gaj� si� wy�ynne, bezodp�ywowe kotliny wsch. obrze�enia Wy�. - ,Ira�skiej z pust. Margo i -Registan (24 ty�. km*). Ku pn. g. przechodz� w wy�ynne tereny Turkmenii i g. Tad�ykistanu. W g. �rodk. A. kilka prze�. (np. Khawaky umo�liwia komunikacj� mi�dzy pn. i pd. cz. kraju. Klimat podzwrotnikowy suchy, kontynentalny, na znacznych obszarach wysokog�rski; du�e wahania temp. dobowych i rocznych; opady 200�400 mm rocznie; znaczna cz�� A. cierpi z powodu susz; g��wne rzeki: -*-Amu-daria (na granicy z ZSRR), Murghab (800 km d�.), Kabul, Hari- Rud (1200 km), Helmand (1400 km). Ro�linno�� pustynna i p�pustynna, oazy, na zboczach g. stepy (5�/� pow. kraju), na pn. wsch. nieco las�w (ok. 2,3()/o pow.). Bogactwa miner, s�abo zbadane; wydobywa si� w niewielkich ilo�ciach w�giel (Karkar, Dar-i Suf), s�l, chrom, z�oto; ponadto wyst�puj�: �elazo, mied�, o��w, cynk, ropa naftowa, gaz ziemny (Mazar-i Szarif) oraz kamienie p�szlachetne (lazuryt). LUDNO�� odznacza si� z�o�onym sk�adem etnicznym: Afga�czycy (Pathanowie, Pusztunowie; ok. 50% - zajmuj� pd. cz. kraju), Tad�ycy (ok. 20%), Hazarzy (8%), Uzbecy (ok. 6%), Turkmeni i ta. �rednia g�sto�� zaludnienia 24 mieszk/km2; ludn. koncentruje si� w dolinach rzecznych i oazach; ponad 1/5 mieszk. prowadzi koczowniczy tryb �ycia; m. skupiaj� ok. W/� ludn., g�. m.: Kabul, -Kandahar, -Herat, Mazar-i Szarif. GOSPODARKA. A. jest s�abo rozwini�tym krajem rolniczym. Roln. zatrudnia ok. sy/s ludn., cechuj� je p�feudalne stosunki; ok. 70% ziem uprawnych znajduje si� w r�kach bogatych w�a�cicieli, duchowie�stwa muzu�ma�skiego oraz pa�stwa. Ziemie orne zajmuj� 5,3 mln ha (w tym 3/4 sztucznie nawadnianych). Uprawia si� g�.: pszenic� (2,4 mln ha, zbi�r 2,3 mln t, 1966), kukurydz� (0,7 mln ha, 715 ty�. t) oraz j�czmie� (320 ty�. t), ry�, proso, a ponadto ziemniaki, bawe�n� (100 ty�. ha, zbi�r 90 ty�. t), buraki cukrowe i in. Znaczn� rol� odgrywa uprawa owoc�w, winoro�li i warzyw. Dobrze rozwini�ta jest koczownicza hodowla owiec (ok. 20 mln szt, w tym 1/4 karaku�owych), k�z (3,2 mln), byd�a (3,6 mln) i in. Przem. rozwini�ty s�abo, g�. spo�ywczy w Kabulu i Kandaharze, w��kienniczy, cementowy (175 ty�. t, 1966) i g�rniczy; du�� rol� spe�nia rzemios�o (s�ynna prod. Dywan�w, AFRYKA 15 g�. na pn. kraju; wyprawa sk�r, g� karaku�owych). Sie� komunikacyjna rozwini�ta s�abo; ok. 15 ty�. km dr�g (w tym 6,7 ty�. km dost�pne dla samochod�w, a 2,2 ty�. km o trwa�ej nawierzchni); mi�dzynar. lotniska w Kabulu i Kandaharze. Eksport: owoce suszone (27% warto�ci), bawe�na (20%), sk�rki karaku�owe (19%), dywany (12%) i we�na; g��wni partnerzy handlowi (1965): ZSRR (42%), USA (14%), NKF .i India. Afryka, drugi pod wzgl�dem pow. kontynent �wiata � 29,2 mln km2, z wyspami 30,3 mln km2, (20,2% og�lnej powierzchni l�d�w). Kra�cowe punkty: na pn. Ras Ben Sekka (37�21' szer. geogr. pn.), na pd. Przyl. Igielny (34�52' szer. geogr. pd.), na zach. na P�w. Zielonego Przyl�dka � przyl. Almadi (17�33' d� geogr. zach.) i na wsch. Ras Hafun (51�23' d� geogr, wsch.). Najwi�ksza rozci�g�o�� r�wnole�nikowa 7400 km, po�udnikowa � 7990 km. A. oblana jest wodami: od zach. O. Atlantyckim, od wsch. O. Indyjskim, M. Czerwonym, od pn. M. �r�dziemnym. Od Azji oddziela A. Kana� Sueski, od Europy Cie�n. Gibraltarska i Sycylijska. Do A. nale�y w. Madagaskar oraz kilka niewielkich arch. i ma�ych w. przybrze�nych. WARUNKI NATURALNE. BUdowa i ukszta�towanie powierzchni. Prawie ca�� A. tworzy prekambryjska tarcza krystaliczna zbud. z zmetamorfizowanych i silnie pofa�dowanych (w orogenezie prekambru) ska� poprzecinanych licznymi intruzjami granitu. Ska�y te zawieraj� bogate z�o�a z�ota i uranu (Transwal) oraz chromit�w, platyny i magnezyt�w (Bushveld, Rodezja), jak te� rud �elaza i manganu. W g�rnym proterozoiku i dolnym paleozoiku wskutek ruch�w Ziemi powsta�y geosynkliny wype�niane stopniowo osadami, kt�re zawieraj� z�o�a cyny, wolframu, miedzi (Katanga) i kobaltu. W kotlinach A. Pn. wype�nionych osadami kredy i eocenu odkryto bogate z�o�a ropy naftowej (Algieria, Libia, Nigeria). Przez ca�y paleozoik i cz. mezozoiku A. tworzy�a wraz z Ameryk� Po�udniow�, P�wyspem Arabskim, Indyjskim, Madagaskarem i Australi� wielki kontynent Gondwan�, kt�ry p�niej si� rozpad�. W trzeciorz�dzie (eocen, oligocen) powsta�y dalsze p�kni�cia, kt�rym towarzyszy�y wielkie wylewy lawy (Wy�. Abisy�ska, Ras Daszan � 4620 m n.p.m.) i o�ywiona dzia�alno�� wulkaniczna istniej�ca do dzisiaj. Wygas�ymi wulkanami s� najwy�sze szczyty A. � Kilimand�aro (5895 m n.p.m.), Kenia (5199 m), masyw Ruwenzori (Margherita � 5119 m). Naj- wi�ksze czynne wulkany: Meru (4567 m n.p.m.), Karisimbi (4507 m), Muhowura (4127 m), Nyiragongo (4470 m), Kamerun (4070 m). Efektem tych p�kni�� jest r�wnie� system pot�nych row�w tektonicznych ci�gn�cych si� od Libanu (Azja) przez M. Czerwone, Etiopi� a� do uj�cia rzeki Zambezi (-Wschodnioafryka�skie Rowy). Fragmenty ich wype�nione s� g��b. je�. tektonicz- nymi lub tworz� kotliny (Kotlina Danakilska). Tutaj znajduje si� najni�szy punkt A. � depresja je�. Assal (173 m ' p.p.m.). Cz. wsch. A. pomi�dzy Rowem Centralnoafryka�skim i O. Indyjskim stanowi Wy�. Wschodnioafryka� ska (1000�2000 m n.p.m.). 16 AFRYKA Cz�� pd.-zach., w kierunku O. Atlantyckiego, sk�ada si� z wielkich kotlin (Konga, Ka�aha-ri) oddzielonych niewysokimi progami.- Progi zewn�trzne urywaj� si� stromo ku brzegom morskim i rozci�te erozj� rzek tworz� niejednokrotnie krajobraz g�rski (G. Smocze, Cathkin Peak � 3658 m n.p.m.). Obie te cz�ci tworz� tzw. A. Wysok�, wzniesion� �rednio ponad 1000 m n.p.miasto w prze- ciwie�stwie do pn. A. Niskiej (�rednio 200�500 m n.p.m.). Budowa pn. cz. A. ma r�wnie� charakter kotlin oddzielonych progami, najwy�szy z nich pr�g Srodkowosaharyjski tworz� masywy Ahaggaru (Tahat � 3005 m n.p.m.) i Tibesti (Emi Kussi � 3415 m n.p.m.). Innego pochodzenia s� jedynie brze�ne partie kontynentu. W czasie orogenezy kimeryjskiej (trias) powsta�y na pd. G. Przyl�dkowe (Kapskie) oraz w orogenezie alpejskiej na pn.-zach. G. Atlas (Tubkal � 4165 m n.p.m.) powi�zane z hercy�skimi strukturami fa�dowymi zewn�trzno-saharyjskimi. A. jest krajem wy�ynnym; 78% kontynentu znajduje si� ponad 300 m n.p.miasto, a 40% powy�ej 1000 m. �rednia wys. ca�ego l�du wynosi 657 m n.p.m. Linia brzegowa A. jest najmniej rozwini�ta ze wszystkich kontynent�w, w-y i p�w. stanowi� 5''/o og�lnej powierzchni Jedyny wi�kszy p�w. � Somalij-ski (900 ty�. km2), jedyna wi�ksza w. � Madagaskar (590 ty�. km2); inne w-y nie przekraczaj� pow. 4 ty�. km2. Wi�ksze zat. znajduj� si� na O. Atlantyckim (Gwinejska) i na M. �r�dziemnym (Wik. Syrta i Gabes). W pewnym oddaleniu od l�du jest kilka arch.: na O. Atlantyckim Wyspy Kanaryjskie i Wyspy Zielonego Przyl�dka oraz na O. Indyjskim Maskareny. Komory i Seszele. Klimat. Decyduj�cymi czynnikami kszta�tuj�cymi klimat A. jest: po�o�.g�. w strefie gor�cej po obu stronach r�wnika, zwarta masa l�du oddzielona w wielkiej cz. od ocean�w nadbrze�nymi wzniesieniami i g�rami, dosy� wyr�wnana pow. umo�liwiaj�ca swobodn� cyrkulacj� mas powietrza oraz uk�ad pr�d�w morskich w strefach zwrotnikowych � zimnych u wybrze�y atlantyckich i ciep�ych � na indyjskich. Wy�e zwrotnikowe s� miejscem powstawania pasat�w, kt�re wiej� stale w kierunku pd.-zach. na p�kuli p�nocnej i pn.-zach. na p�kuli po�udniowej do pasa ni��w r�wnikowych. Na p�kuli p�nocnej s� one suche, gdy� wiej� znad Azji, na p�kuli po�udniowej przynosz� wilgo� znad Oceanu Indyjskiego, kt�ra zatrzymuje si� g�. na nadbrze�nych wy�ynach. W zwi�zku z pozorn� w�dr�wk� S�o�ca przesuwa si� r�wnik termiczny i ca�y uk�ad baryczny, umo�liwiaj�c okresowy nap�yw wilgotnego powietrza znad Atlantyku w szeroko�ciach oko�or�wnikowych przypominaj�cy monsunowy uk�ad wiatr�w. Letni monsun znad Zatoki Gwinejskiej przynosi wilgo� a� na Wy�. Abisy�sk�. Zale�nie od pozycji r�wnika termicznego powstaj� lokalnie wiatry harmattan, hamsin, habuh. Wok� r�wnika na ni�szych obszarach A. Srodk. i ma pn. wybrze�ach Zatoki Gwinejskiej panuje klimat r�wnikowy wilgotny o dosy� sta�ej w ci�gu roku temp. (25�28�C), wysokich opadach (1500�2000 mm) z dwoma nasileniami na wiosn�,! W jesieni i du�ej wilgot- no�ci powietrza. Na stokach g. opady wzrastaj� do 3000�5000 mm (Liberia, Sierra Leone), AFRYKA 17 a nawet do 10170 mm (Kamerun). Wok� tej strefy r�wnole�nikowymi pasami na p�noc i po�udnie uk�adaj� si� nast�pne strefy klimat�w: podr�wnikowy wilgotny (sawannowy) o �rednich miesi�cznych temp. 24�30�C, opadach 600�1500 mm i dw�ch porach deszczowych zwi�zanych z przej�ciami S�o�ca przez zenit oraz dwoma rozdzielaj�cymi je porami suchymi. W szer. geogr. od 8�10� do 17�20� panuje klimat podr�wnikowy suchy (suda�ski), z jedn� por� deszczow� � letni� (200�600 mm opadu rocznie) i jeszcze wi�ksz� r�nic� �rednich miesi�cznych temp. (18�36�C). Pora deszczowa zale�nie od odleg�o�ci od r�wnika trwa od 4 do 1 miesi�ca. Dalej od r�wnika, w strefie wy��w zwrotnikowych panuje klimat zwrotnikowy suchy (pustynny), w kt�rym wahania �rednich temp. miesi�cznych wynosz� 10�38�C, a skrajnych od �5 do +55,4�C. Deszcze s� bardzo rzadkie, niekiedy raz na kilka lat. Kra�ce pn. i pd. kontynentu znajduj� si� w strefie subtropikalnej cyrkulacji atmosfery. Wykszta�ci� si� tu klimat podzwrotnikowy (�r�dziemnomorski). W przeciwie�stwie do poprzednich typ�w, lata s� suche i gor�ce (ok. 21�25�C), a zimy wilgotne i ciep�e (ok. 12�C). Opady roczne 650�750 mm. Wody. Prawie 1/3 kontynentu stanowi� obszary bezodp�ywowe obejmuj�ce g�. suche obszary wok�zwrotnikowe (Sahara, Kotlina Czadu, Kalahari), 51% nale�y do zlewiska O. Atlantyckiego, a tylko 18% do zlewiska Oceanu Indyjskiego. Wi�kszo�� (80%) rzek A. zasilana jest przez deszcze. Pozosta�e rz. (g�. p�pusty� i pusty�) zasilane s� wodami gruntowymi i 'tylko nieliczne, kr�tkie rzeki wysokich g�r bior� pocz�tek z topniej�cych �nieg�w i lodowc�w. G�sto�� sieci rzecznej jest najwi�ksza w strefie r�wnikowej i zmniejsza si� stopniowo na p�noc i po�udnie W strefie klimatu podr�wnikowego suchego typowe s� rzeki okresowe, w klimacie pustynnym epizodyczne (uedy). Najd�u�sz� rz. A. i �wiata jest Nil (6671 km), drug� pod wzgl�dem d� i o najwi�kszym dorzeczu jest Kongo (d� 4650 km, pow. 3690 ty�. km2). Inne s� rzeki (d�. w km): Niger (4160), Zambezi (2660), Uebi Szebeli (2400), Oranje (1860), Senegal (1696). Jeziora w wi�kszo�ci zgrupowane s� w A. Wseh., g�. pochodzenia tektonicznego, niekiedy Isryptodepresyjne (Tanganika). Imi� stanowi� pozosta�o�ci dawnych wielkich zbiornik�w wodnych czwartorz�dowego- okresu fluwialnego (Czad), wype�niaj�ce naturalne wkl�s�o�ci (Je�. Wiktorii) lub zaporowe (Tana). W obszarach pustynnych wyst�puj� okresowo wysychaj�ce s�one je�., tzw. szotty i se�lchy. Najwi�ksze je�. (pow. w km2): Wiktorii (68 800), Tanganika (32 800), Niasa (28480), Czad (11000� 22 000), Rudolfa (6403), Alberta (5350), Mueru (4820), Tana (3165). Gleby wilgotnych obszar�w A. tropikalnej s� laterytowe, najlepiej rozwini�te tam, gdzie opady roczne przekraczaj� 2000 mmiasto w obszarach suchszych � czerwone i ��te gleby laterytowe (poni�ej 1300 mm opadu). Wok� tej strefy kon- centrycznie uk�adaj� si� gleby czerwono-brunatne i czarno-ziemy w sawannach, kasztanowe w suchych stepach i gleby p�pustynne, cz�sto zasolone szaroziemy, gleby br�zowe i czerwono-brunatne. Po nawodnieniu 18 AFRYKA daj� one dobre plony. W pust. du�e przestrzenie zajmuj� bezp�odne nagie ska�y i lotne piaski. Pust. zajmuj� 1/3 pow. A., wyst�puj� tu specyficzne formy pustynne: kamieniste hammady, �wirowo-otoczakowe serwy, piaszczyste ergi. Ro�linno�� i �wiat zwierz�cy. Pod wzgl�dem florystycznym A. nale�y do trzech pa�stw ro�linnych: 1) �r�dziemnomorskiego, nale��cego do zwi�zku pa�stw holarktycznych, 2) paleotropikalnego, wchodz�cego do zwi�zku pa�stw tropikalnych, 3) kapskiego, nale��cego do zwi�zku pa�stw holaintarktycznych. Podzia�owi temu odpowiada na terenie A. podzia� na krainy zoogeograficzne: pa�stwu �r�dziemnomorskiemu odpowiada prowincja �r�dziemnomorska, pa�stwu paleotropikalnemu � kraina etiopska, dziel�ca si� na le�n� prowincj� zachodnioafryka�sk� i sawannow� prowincj� wschodnioafryka�sk�, pa�stwu kapskiemu� prowincja po�udniowoafryka�ska (kapska) krainy etiopskiej. Do pa�stwa �r�dziemnomorskiego nale�y Sahara i wybrze�a M. �r�dziemnego, do pa�stwa kapskiego � pd. kraniec A. Uk�ad stref ro�linnych odpowiada w przybli�eniu uk�adowi stref klimatycznych i glebowych. Wok� r�wnika panuj� wilgotne lasy r�wnikowe charakteryzuj�ce si� wielowarstwowo�ci� ro�linno�ci, brakiem obszar�w jednogatunkowych (do 100 rodzaj�w drzew na 1 ha). S�abo rozga��zione drzewa o du�ych, wieczniezielonych li�ciach i g�adkiej cienkiej korze (figowce, lophira, drzewo chlebowe, terminalie). Charakterystyczne s� liczne liany (rotany, landolfia), cenne drzewa u�ytkowe (mahonie, sapele, guarea, heban, okume, limbo) oraz liczne palmy (olejowiec gwinejski, rafia, borassus). Powy�ej 1300 m n.p.m. lasy te zmieniaj� cz�ciowo sw�j sk�ad. Pojawia si� iglasty podocarpus, drzewiaste paprotniki. Na skrajach wilgotnego lasu r�wnikowego, na terenach suchszych, obok drzew pojawia si� trawa i charakterystyczne pandanowce. Jest to ju� typ lasu podr�wnikowego. W om�wionych lasach przewa�a �wiat zwierz�cy �yj�cy w koronach drzew (ma�py: koczkodany zielone, dryle, szympanse, goryle) lub trzymaj�cy si� wody (hipopotamy, okapi, jelonki wodne, krokodyle, w�e). W such- szych obszarach �yj� s�onie, nosoro�ce, bawo�y, le�ne antylopy i lamparty. Bogaty jest �wiat ptak�w (papugi, bananojady, nektamiki). Stref� przej�ciow� jest widny las tropikalny, czyli tzw. las sawannowy, zwany w A. Wsch. miombo. W porze suchej cz�� drzew zrzuca swe drobne i rzadkie li�cie. Charakterystyczne s� ro�liny motylkowe, figowce, sykomory i wilczomlecze. Do 40% A. zajmuj� formacje trawiasto-drzewiaste lub trawiasto-krzaczaste, tzw. sawanny. W zale�no�ci od oddalenia od r�wnika i tym samym zmniejszania si� wilgotno�ci wyr�nia si� kolejno sawann�: parkow�, wysok�, nisk� i ciernist�. Charaktery stycznymi drzewami s�: baobab, terminalia, akacje, tamarynda, drzewo mas�owe; trawa s�oniowa i in. Sawanny s� najbogatszym w zwierzyn� regionem A. Z ro�lino�ernych �yj� tu �yrafy, liczne antylopy (kanna, gnu, ko�ska, oryks, impala i in.), zebry, bawo�y, hipopotamy, s�onie, nosoro�ce; z drapie�nik�w: lwy, lamparty, serwale, karakale, szakale, AFRYKA 19 hieny; liczne gryzonie i ma�py (pawiany mandryle); z ptak�w: sekretarze, perliczki; dropie, kuropatwy, ibisy, czaple, marabuty, pelikany. Liczne gady (gekony, krokodyle, warany, kameleony, ��wie) i p�azy (�aby). Bogaty �wiat owad�w, m.in. teiranity i niebezpieczna mucha tse-tse, powoduj�ca �pi�czk�. Typowymi ro�linami strefy pustynnej s� sucholubne krzewy akacjowe, kaktusowate, jujuba, wilczomlecze, ostnica, aloesy, pio�uny. W pustyniach i p�pustyniach �yj�: gazela d�ejran, antylopa krowia, doraks, gepard, karakal, fenek, hieny pr�gowane, skocztei. Du�o jest �mij (afryka�ska, rogata, tzw. �mija Kleopatry). Na wybrze�ach M. �r�dziemnego panuje wiecznie zielona ro�linno�� podzwrotnikowa, tzw. �r�dziemnomorska (makia, d�b korkowy, oliwka, sosna alpejska). Podobny typ znajduje si� na samym po�udniu w Kraju Przyl�dkowym (rododendron, srebrne drzewo). Na Madagaskarze jest szereg gatunk�w ro�lin endemicznych (drzewo podr�nik�w, palma tr�jk�tna i in.) i zwierz�t (lemury, tenreki i in.). LUDNO��. A. zamieszkuje 336 mln ludzi (1968), co stanowi ponad y/a ludn. �wiata. Rozmieszczenie ludn. jest b. nier�wnomierne: w delcie i dolinie Nilu �rednia g�sto�� zaludnienia wynosi ponad 800 mieszk./km2, w Nigerii wsch. �460 mieszk./km2, a na prawie po�owie terytorium spada Poni�ej 1 mieszk./km2. A. zamieszkuj� dwie odmiany ludzkie: bia�a na pn. od Sahary i cz�ciowo w A. Pd. i czarna lub mieszana na pozosta�ym terytorium. Do odmiany bia�ej nale�� ludy arabsko-berberskie licz�ce prawie 90 mln ludzi i potomkowie osadnik�w europejskich � ok. 6 mln. Najwi�ksz� grup� etniczn� odmiany czarnej s� ludy bantu (ponad 70 mln) zamieszkuj�ce A. Srodk., Wsch. i Pd.-Wsch., nast�pnie ludy bantuidalne (ok. 30 mln) w A. Zach. Stref� Sudanu zamieszkuj� r�ne grupy etnicz- ne (Songhaj, Mande, grupa gwinejska i in.) okre�lane jako ludy suda�skie (ok. 45 mln). Nad g�rnym Nilem i w A. Wsch. mieszkaj� ludy nilockie (8,5 mln), a nad je�. Czad grupa Kanuri (2,5 mln). Na obszarach styku odmiany bia�ej i czarnej wytworzy�y si� typy przej�ciowe: Fulbe i Hausa w A. Zach. i ludy kuszyckie (Galia, Somali) w A. Wsch. Ludn. Madagaskaru jest potomkami lud�w przyby�ych z Indonezji, zachowuje wiele tamtejszych cech rasowych i j�zykowych. W wilgotnych lasach r�wnikowych zachowa�a si� nielicznie reliktowa ludno�� A. � Pigmeje, w A. Pd. Buszmeni i Hotentoci. Nale�� oni do typu negroidalnego o niskim wzro�cie i ��tym odcieniu sk�ry. A. nale�y do najs�abiej zurbanizowanych kontynent�w � s� tu tylko 4 miasta licz�ce ponad 1 milion mieszka�c�w: Kair (4220 ty�. mieszk., 1966), Aleksandria (1801 tys.), Casablanca (1198 tys.), Johannesburg (1153 tys., 1960). GOSPODARKA. A. cechuje jednoczesne wyst�powanie form gospodarki prymitywnej, naturalnej obok gospodarki wysoko rozwini�tej i towarowej przy wsp�lnym obu typom kierunku surowcowym. Jest to dziedzictwo po okresie rz�d�w kolonialnych. D�ugi czas traktowano A. jako �r�d�o surow- 20 AFRYKA PODZIA� POLITYCZNY AFRYKI Kraje Pow. w ty�. km' Ludno�� (1968) Stolica lub gl. m. Liczba mieszk. w tys. og�em w tys. na i km2 Algieria 2381,7 12943 5 Algier 897 Botswana 600,4 � 611 1 Gaberones 18 Burundi 27,S 3406 123 Bu�umbura 75 Czad 1284,0 3460 3 Fort-Lamy 132 Dahomej 112,6 2571 23 Porto Novo 85 Dem. Rep. ' Kongo 2345,4 16730 7 Kinszasa 730 Etiopia 1221,9 23900 20 Addis Abeba 638 Gabon 267,7 480 2 Librevllle 65 Gambia 11,3 350 31 Bathurst 43 Ghana 238,5 8376 35 Akra 600 G�rna Wolta 274,2 5175 19 Wagadugu 90 Gwinea 245,9 3795 15 Konakry 197 Gwinea R�w nikowa 28,1 281 10 Santa Isabel 40 Kamerun 475,4 5562 12 Jaunde 120 Kenia 582,6 10209 18 Nairobi 315 Lesotho 30,4 910 30 Maseru 18 Liberia 111,4 1 130 10 Monroyla 180 Libia 1759,5 1803 1 El-Beida 35 Ludowa Rep. Kongo 342,0 870 2 BrazzayiUe 200 Malawi 117,8 4285 36 Zomba 20 Malgasja (rep. Malgaska) 587,0 6500 11 Tananariwa 342 Mali 1239,7 4787 * Bamako 165 Maroko 446,6 14634 33 Rabat 370 Mauretania 1030,7 1 120 1 Nuakszott 20 Mauritius 2,0 811 387 Port Louis 138 Ngwane (dawne Suari) 17,4 395 23 Mbabane 14 Niger 1267,0 3643 3 Niamej 60 Nigeria 923,8 62650 68 Lagos 665 RPA 1221,0 19167 16 Pretoria 423 Rep. �rodkowoafryka�ska 623,0 1488 2 Bangi 150 Rodezja 389,4 4670 12 Salisbury 385 Ruanda 26,3 3405 129 Kigali 26 Senegal 196,2 3685 19 Dakar 500 Sierra Leone 71,7 2475 35 Freetown 148 Somalia 637,6 2745 4 Mogadiszu 170 Sudan 2505,8 14770 6 Chartum 185 Tanzania " <38'7 12 590 13 Dar es-Salaam 273 AFRYKA21 TogO 56,0 1 772 32 Lome 135 Tunezja 184,2 4660 28 Tunis 790 Uganda 236,0 8133 14 Kampala 50 Wybrze�eKo�ciS�oniowe j 322,5 4100 11 Abid�an 500 Zambia 752,6 4080 S Lusaka 152 ZBAa (Egipt) 1001,5 11 680 32 Kair 4220 Terytoria niesamodz ielne l zale�ne Angola (port.) 1 146,7 8362 4 Luanda 500 Bryt. Teryt. 0. Indyjskiego ,0,078 1 19 � � Hiszp. Afryka Pn. (Ceuta l Melllla1' 0,032 162 � � � Franc. Teryt. Afar�w i Is�w 11.7 125 4 D�ibuti 62 Gwinea-Bissau (port.) 16,1 529 15 Bissau 26 Komory (franc.) 2,2 260 120 Moroni 12 Madera1' (port.) 0,8 S68 338 � � Mozambik Lourenco (port.) 783,0 7274 � Marques 178 Namibia (dawna Afryka Pd.- -Zach., RPA) 824,3 105 1 Windhuk 40 Reunion (franc.) 9,5 426 170 Saint-Denis 78 Hiszp. Afryka Zach. 166,0 48 0,2 Aaiun � Seszele (bryt. 0,4 49 130 Port Vlctoria 12 Sokotra13 (Jemen Pd.) 1,0 15 4 Tamrlda 3,3 Sw. Helena (bryt.) 0.3 6 18 Jamestown 1,6 Wyspy Kanaryj skie1' (hiszp.) 7,2 1107 152 Las Palmas 230 Wyspy Sw. Toma sza i Ksi��� . ca (port.) 1,0 65 67 SSo Tome � Wyspy Zielonego Przyl�dka (port.) 4,0 142 60 Pra�a 11 a Razem z cz. azj. 59 202 km'; 53 ty�. mieszk. b Terytoria macierzyste pa�stw w innych cz. �wiata. c�w i rynek zbytu. Doprowadzi�o to do stworzenia gospodarki jednokierunkowej zale�nej od koniunkturalnych waha� na rynku �wiat. W wielu krajach A. decyduj�cy udzia� w warto�ci eksportu ma jeden, najwy�ej dwa�trzy towary. 22 AFRYKA PO�iUDNIOWO-ZACHODNIA 2 A. wywozi si� ponad 90% wszystkich wydobytych surowc�w miner., a przywozi si� prawie wszystkie potrzebne wyroby przem. Produkcja przem. A. stanowi zaledwie 2�3% prod. �wiat. W warto�ci przem. A. mniej wi�cej w r�wnych cz�ciach bior� udzia� g�rnictwo, rzemios�o i przem. przetw�rczy. Najlepiej rozwini�tymi krajami s�: KPA, Rodezja, ZBA i kraje Maghrebu. W niekt�rych produktach g�rnictwa A. zajmuje jednak czo�owe miejsce 'w �wiecie C/o prod. �wiat.): diamenty (90), kobalt (82), z�oto (57), mangan (42), wanad (35), beryl (33), chromity (29), fosforyty (26), ropa naftowa (ponad 10). Mimo niskiego poziomu rolnictwa, A. przoduje w niekt�rych produktach eksportowych, np. (% prod. �wiat.): guma arabska (90), orzechy palmowe i olej palmowy (po 75), kakao (74), sizal (49), daktyle (43), orzacha (31), kawa (25), sezam: (21). Powa�nym hamulcem w rozwoju gospodarczym jest brak dostatecznie rozwini�tej sieci transportowej i dostatecznej kadry fachowej. Lech Ratajski Afryka Po�udniowo-Zachodnia, Namibia, Suidwes Afrika, South-West Africa, terytorium powiernicze ONZ (dawna kolonia niemiecka), zaanektowane bezprawnie w 1949 przez Republik� Po�udniowej Afryki; pow. 824,3 ty�. km2; ludn. 605 ty�. (1968); stolica Windhuk, 48 ty�. mieszk. (1968); podzia� administracyjny � 21 okr�g�w i 3 terytoria plemienne; j�zyki urz�dowe: afrykanerski i ang. WARUNKI NATURALNE. A. Pd.-Zach. rozci�ga si� wzd�u� po�udniowo-zachodnich wybrze�y pomi�dzy rzekami Kunene i Oranie, zajmuje p�askowy� (700 do 1500 m n.p.m.), opadaj�cy stromym progiem ku w�skiej ni�. nadbrze�nej; maks. wzniesienie (na pn. zach.) Brandberg, 2607 m n.p.m. Klimat zwrotnikowy: na wybrze�u wybitnie suchy (pust. -Na-mib), w g��bi kontynentalny (stycze� 31�C) i suchy; opady na zach. 0�50 mm, na wsch. do 500 mm. Rzeki poza granicznymi brak; w pn. cz. znajduj� si� bagna Etosza; przewa�aj� pust., p�pustynie i sawanny, na pn. wsch. (w dolina Okawango i Zambezi) � lasy tropikalne. LUDNO�� g�. Murzyni Bantu (g�. Owambo, poza tym Herero i g�rscy Damara) � ponad 80%, oraz Hotentoci i Buszmeni (g�. na pd.) � razem 60 tys., Europejczyk�w 90 tys., Koloredzi 20 tys.; g�sto�� za-ludn. b. niska � 0,7 mieszk./ /km2. Ludn. autochtoniczna jest skupiona g��wnie w rezerwatach, obejmuj�cych 1/4 pow. kraju. GOSPODARKA. A. Pd.-Zach. jest krajem s�abo rozwini�tym gospodarczo, z przewag� koczowniczej hodowli i g�rnictwa; ok. 62% pow. kraju zajmuj� pastwiska; g��wne zaj�cie ludn. stanowi hodowla byd�a (2,4 mln szt. 1967), k�z (1,5 mln), owiec (3,8 mln), a szczeg�lnie owiec karaku�owych (3 miejsce w �wiecie) przeznaczonych na eksport (2,9 mln szt. sk�r w 1964); znajduje si� ona w r�ku bia�ych osadnik�w. Roln. b. s�abo rozwini�te, zajmuje zaledwie 150 ty�. ha ziem ornych, z kt�rych cz�� wymaga nawodnienia; du�e znaczenie ma rybo��wstwo przybrze�ne, dostarczaj�ce ponad 700 ty�. t ryb (1967). G�rnictwo dostarcza AHMADABAD 23 oko�o 60% warto�ci eksportu i 35(l/o dochodu nar., zw�aszcza wa�ne s� diamenty wydobywane g�. na przybrze�nym szelfie (oko�o 1,9 mln karat�w, 1967) oraz (w g��bi kraju) wanad, beryl i lit, poza tym rudy miedzi (w 1967 37 ty�. t � zawarto�� czystej miedzi), cynku i o�owiu, cyny oraz srebra (Tsumeb, Grootfontein); przem. przetw�rczy b. s�abo rozwini�ty: zak�ady wzbogacaj�ce rudy (eksport oko�o 190 ty�. t koncentrat�w rud miedzi, o�owiu i cynku, 1962) oraz przem. spo�ywczy. D�. linii kol. 2450 km, dr�g samochodowych 6850 km; g��wne porty: Walvis Bay (enklawa RPA na obszarze A. Pd.-Zach.) i Luderitz. Eksport: diamenty (30% warto�ci), rudy i kon- centraty miedzi, cyny, cynku i o�owiu (20%), karaku�y i przetwory rybne (po 10%); g��wni partnerzy handlowi: Wielka Brytania, RPA, USA. Agadir, miasto w zach. Maroku, nad O. Atlantyckim, w pobli�u uj�cia uedu Sus. Ok. 17 ty�. mieszk. (1960); port morski, drugi pod wzgl�dem wielko�ci w Maroku port rybacki; przetw�rstwo rybne. Uleg� w 1960 zniszczeniu na skutek trz�sienia ziemi, obecnie w odbudowie. Agra, m. na pn. Indii, w zachodniej cz�ci Ni�. Gangesu, nad rzek� Jamuna (D�amna); za�. w ko�cu V w., by�a A. w XVI i XVII w. stolic� pa�stwa Wielkiego Mogo�a. 543 ty�. mieszk. (1967); o�r. przem. bawe�nianego i obuwniczego; rzemios�o artystyczne (wyr�b dywan�w, rze�by w marmurze, jubilerstwo); du�y w�ze� kolejowy i drogowy; uniwersytet; liczne zabytki architektury muzu�ma�skiej, m.in. Czerwony Fort z XVI w., Meczet Per�owy i s�awne mauzoleum Tad� Mahal z XVII w., szereg pa�ac�w i stary fort. Agulhas Negras -Itatiala Agulhas, przyl., -Igielny, Przyl�dek- Ahaggar, krystaliczny, cz�ciowo wulkaniczny masyw w �rodk. Saharze (Algieria), o pow. 300 ty�. km2. Obok ska� krystalicznych buduj� go te� �upki paleozoiczne. Sk�ada si� z szeregu wy�ynnych stok�w o �redniej wys. 1000�1500 m n.p.miasto, zwie�czonych odporniejszymi partiami, tworz�cymi wzniesienia (Tahat, 3005 m n.p.m.). Klimat zwrotnikowy kontynentalny, g�rski, o do�� du�ych wahaniach temp., suchy, opady ok. 150 mm rocznie, g�. w postaci nawalnych deszcz�w. A. zamieszkuj� Tuaregowie, zajmuj�cy si� ko- czowniczym pasterstwem oraz prymitywnym roln. (w oazach). Ahmadabad, miasto w zachodniej cz�ci Indii, nad rzek� Sabarmati, ok. 100 km od jej u�cia do Zat. Kambajskiej (M. Arabskie). Za�. w 1411 jako stolica pa�stwa Gud�arat, przez wiele lat g�. o�r. handl. Indii. 1348 ty�. mieszk. (1967); drugi (po Bombaju) o�r. przem. bawe�nianego w Indii, ponadto przem. jedwabniczy, spo�ywczy, chemiczny; rzemios�o artystyczne (rze�ba w drzewie i ko�ci), prod. brokat�w i jedwabi, jubilerstwo; wielkie centrum handl. i w�ze� kol.; liczne zabytki architektury muzu�ma�skiej: meczet D�ami Masd�id (XV w.), brama triumfalna Tin Darwaza i in.; wa�ny o�r. kult. (uniwersytet). 24 AHWAZ @Ahwaz, miasto, stolica prowincji Chuzestan w pd.-zach. Iranie, po�o�. w dolnym biegu rzeki Karun (lewy dop�yw -Szatt al.-Arab), we wsch. cz�ci ni�. Mezopotamii. 207 ty�. mieszk. (1966); du�y o�r. przem. w��kienniczego i spo�ywczego; centrum regionu wydobycia ropy naftowej, w�ze� ruroci�g�w biegn�cych z p�l naftowych (mi�dzy innymi do Teheranu i do Abadanu); w�ze� kol., port rzeczny, lotnisko. Air, Azben, krystaliczno-wul-kaniczny masyw g�rski o charakterze rozci�tej wy�., w pd. Saharze, w rep. Niger, �rednie wzniesienie 800�1200 m n.p.m. (Tamgak 1800 m n.p.m.). Zamieszkany przez Tuareg�w, zajmuj�cych si� hodowl� byd�a i upraw� roli (w oazach); gl. osady: Agades, Iferuan. Ostatnio odkryto w nim rudy miedzi, o�owiu i uranu; prawdopodobnie znajduj� si� z�o�a ropy naftowej. Aix-en-Provence, miasto w pd. Francji, na pn. od Marsylii (25 km), nad rzek� Arc. Stare rzymskie Aquae Sextiae o bogatej przesz�o�ci. 89,6 ty�. mieszk. (1968); przem. maszynowy, radiotechniczny, spo-� �ywczy; uzdrowisko; uniwersytet (�al. 1408); szereg zabytk�w, muzea. Ajaccio, m. na Korsyce (Francja), centrum adm. dep. Korsyka. 41 ty�. mieszk. (1968); rozwini�te rybo��wstwo (sardynki), port (eksport wina); k�pielisko morskie oraz zimowe uzdrowisko. Miejsce urodzenia Napoleona (muzeum). Ajon Oro�, Hoffion Oro� -Athos Akaba, zat. mi�dzy p�w. Synaj a P�wyspie Arabskim; wraz z Zat. Suesk� stanowi pn. zako�czenie M. Czerwonego. W przeciwie�stwie do p�ytkiej Zat Sueskiej stanowi gleb. (do 1828 m), ok. 130 km dl. r�w tektoniczny. W pn. zako�czeniu zat. port A. (Jordania) i Ejlat (Izrael). Akra, ang. Accra, miasto, od 1876 stolica Ghany, na -Z�otym Wybrze�u, nad Zat. Gwinejsk�; powsta�o w po�owie XIX w. wok� trzech XVII-wiecznych tort�w handl.: du�skiego, bryt. i hol. 600 ty�. mieszk. (1968 wraz z zespo�em miejskim); przem. spo�ywczy (g�. rybny), stocznie remontowe; port (eksport kakao, orzech�w, oleju palmowego, z�ota), o�r. rybo��wstwa; centrum �ycia kult. kraju (uniwersytet); wyj�ciowa st. kol. do Kumasi, mi�-dzynar. port lotniczy. Akron, miasto w USA (stan Ohio), ok. 50 km na pd. od je�. Erie. Powst. w 1807 jako o�r. handl. na przej�ciu mi�dzy rz. Cuya-hoga i Tuscarawas; wielki rozw�j m. po 1870, tj. po za�o�eniu tu pierwszej fabryki przerabiaj�cej kauczuk. 298 ty�. mieszk. (1965), z przedmie�ciami ponad p� mm; g�. centrum przem. gumowego USA, poza tym o�r. przem. maszynowego, chemicznego, zapa�czanego i in.; uniwersytet (�al. w 1913) i kilka instytut�w badawczych. Aktiubi�sk, m. obwodowe w Kazachskiej SRR (ZSRR), po�o�.na pd. od g. Ural nad rzek� Ilek 0. dop�. rz. Ural); za�. w 1869, prawa miejskie od 1893. 139 ty�. mieszk. (1968); nowy o�r. przemiasto, rozbudowany w okresie w�adzy radzieckiej: przem. metalowy (prod. cz�ci ALASKA 25 samochodowych), elektrotechniczny (aparaty rentgenowskie), chemiczny i spo�ywczy (mi�sny, m�ynarski); st. kol.; 2 szko�y wy�sze, filharmonia, muzeum regionalne, W pobli�u A. kopalnie w�gla brunatnego, fosforyt�w, chromu i niklu oraz huta �elaza (prod. ferrostop�w). Akwita�ski, Basen-, franc. Bassin Aguitain, kraina geograficzna w pd.-zach. Francji, w dorzeczu -Garonny, mi�dzy Pirenejami, Masywem Centralnym i O. Atlantyckim; odwadniany przez rz. Garon-n� i Adour oraz ich dop� Teren B. A. jest nizinny; podnosi si� ku wsch. i pd. do ok. 300 m n.p.miasto, silnie rozci�ty d�. rzek. Pd.-zach. cz. (tzw. Landy) jest aluwialn� piaszczyst� r�wnin�, oddzielon� od Atlantyku przez pas wysokich wydmiasto w XIX w. piaski zosta�y zalesione (sosna), obecnie lasy te zosta�y silnie zniszczone pr