SŁOWNIK GEOGRAFII ŚWIATA WIEDZA POWSZECHNA WARSZAWA 1971 SŁOWO WSTĘPNE Opracowanie Słownika Geografii Świata podyktowane było chęcią zaspokojenia poważnego zapotrzebowania na tego typu wydawnictwo encyklopedyczne. W okresie dwudziestolecia Polski Ludowej nie było bowiem podobnego wydawnictwa, a opracowany w latach międzywojennych Podręczny Słownik Geograficzny Edwarda Maliszewskiego i Bolesława Olszewicza wydany przez Trzaskę, Eyerta i Michalskiego uległ dawno zdeaktuali-zowaniu. Słownik Geografii Świata jest kompendium wiadomości o najważniejszych obiektach geograficznych na kuli ziemskiej. Brak w nim natomiast objaśnień terminologii geograficznej, która jest przedmiotem oddzielnego opracowania w ramach po- pularnoencyklopedycznych wydawnictw Wiedzy Powszechnej. Słownik zawiera ponad 3 tyś. haseł, w tym około 300 odsyła-czowych. Przy doborze obiektów geograficznych kierowano się, poza ich wielkością i znaczeniem, także związkami z historią Polski i Polaków, a także aktualnymi wydarzeniami polityczno-gospo-darczymi w świecie. Pisownia nazw geograficznych została w zasadzie przyjęta za obowiązującym w tej dziedzinie wydawnictwem "Polskie nazewnictwo geograficzne Świata" (PWN 1959), jednakże w koniecznych przypadkach wprowadzono aktualną pisownię w konsultacji ze specjalistami. Hasłem w Słowniku jest wyraz podany drukiem wytłuszczonym. Kolejność haseł przyjęto według liter alfabetu polskiego, przy czym nie brano pod uwagę znaków diakrytycznych języków obcych (np. a, ć, s, t, fl itp.). W hasłach dwu- i więcej członowych wyrazem hasłowym jest wyraz akcentujący treść hasła, umieszczony na pierwszym miejscu, a określenie fizjograficzne przesunięto na miejsce dalsze, np.: Abisyńska,Wy-żyna-; Adeli.Ziemia-; Admiralicji,Góry-; Adriatyckie,Morze-; Nazwy obce podawane są w ogólnie przyjętym brzmieniu polskim, a gdy go nie posiadają — w brzmieniu oryginalnym. Obok nazw spolszczonych podano kursywą nazwę oryginalną, bądź też inne nazwy stosowane dla danego obiektu geograficznego, np.: Bolonia, Bologna; Doniecka.Wyżyna-, Grzbiet Do- niecki; Donieckie Zagłębie Węglowe, Donbas; Grenada, Granada. Nazwy krajów nie posługujących się alfabetem łacińskim podane są w uproszczonej transkrypcji fonetycznej. Aby ułatwić posługiwanie się Słownikiem zastosowano system odsyłaczy. Strzałka "-•" zaznaczona obok hasła kieruje czytelnika do hasła, które przyjęto za podstawowe, np.: Aachen - Akwizgran; Aalborg - Alberg; Aden,Kolonła- -• Jemen Południowy; Adeńska,Zatoka-, -• Indyjski,0cean-; Agulhas,Przy-lądek-, -Igielny.Przylądek-. Natomiast strzałka zamieszczona w tekście hasła, kieruje do zamieszczonych w Słowniku oddzielnych haseł dotyczących wymienianych obiektów geograficznych. Strzałka w nawiasie odsyła zbiorowo do wyliczanych po niej obiektów, np.: gł. m.: (-) Bombaj, Kalkuta, Delhi, Madras... W hasłach krajów i większych regionów opis podzielono na trzy działy: warunki naturalne, ludność i gospodarka. Dla krajów będących federacjami oraz kontynentów podano w tabelach główne jednostki terytorialne, ponadto dla ważniejszych krajów zamieszczono tabelaryczne zestawienia produkcji górniczej, przemysłowej i rolniczej oraz stanu pogłowia zwierząt hodowlanych. Starano się też ujednolicić przekroje czasowe danych statystycznych w miarę możności w poszczególnych krajach. W tabelach statystycznych oznaczono kreską (—) zjawisko nie występujące, zaś kropką (•) brak danych statystycznych. W Słowniku zastosowano szereg skrótów, wykaz skrótów znajduje się na str. 7—9. Słownik niniejszy jest wynikiem pracy zespołu autorskiego. Część haseł pisanych w ostatniej fazie opracowania Słownika jest autoryzowanych. Wszystkim współautorom składam tą drogą serdeczne podziękowanie. Dziękuję również Komitetowi Redakcyjnemu z Prof. Dr Stanisławem Leszczy ckim na czele, jak również recenzentom i konsultantom, za duży wkład pracy w opracowaniu dzieła. Wyrażam wdzięczność Redaktor Deonizie Toma-szewskiej-Zarembie za pomoc w realizacji Słownika. Oddając do rąk Czytelnika niniejszy Słownik wyrażamy nadzieję, że będzie on pożyteczny i przydatny, zwłaszcza do podręcznego użytku, oraz przyczyni się do ugruntowania i poszerzenia wiedzy geograficznej. Równocześnie autorzy zdają sdbie sprawę, że wiele podanych informacji mogło ulec zmianom lub dezaktualizacji w okresie cyklu produkcyjnego. Życzliwe uwagi ze strony Czytelników przekazane autorom bądź Wydawnictwu pozwolą niewątpliwie poprawić i ulepszyć następne wydania. Józef Szaflarski Skróty W tekście objaśniającym poszczególne hasła, powtarzający się bez zmian wyraz hasłowy oznaczono pierwszą jego literą z kropką. W nazwie hasła przecinek między wyrazami oznacza, iż należy odwrócić szyk wyrazów. Pozostałe skróty zastosowane w Słowniku są następujące: adm. - administracyjny afryk. – afrykański alp. - alpejski amer. - amerykański ang. - angielski arch. - archipelag arkt. - arktyczny azj. - azjatycki b. – bardzo, by3y bryt. - brytyjski bułg. - bułgarski chin - chiński. ChRL – Chińska Republika Ludowa cieśn. - cieśnina cz. - czeoa czechosł. - czechosłowacki czes. - czeski demokr. - demokratyczny dep. - departament dł. – długość, długi dol. Dolina, dolar dopł. dopływ ekon. - ekonomiczny eur. - europejski franc. - francuski f.szt. –funt szterling g. – góra, góry geogr. – geograficzny geol. – geologiczny g3. – g3ówny, g3ównie g3.m. – g3ówne miasto g3eb. – g3eboki, g3ebokooa GOP – Górnool1ski Okreg Przemys3owy Gosp. – gospodarczy gr. – grecki grub. - grubooa ha – hektar handl. – handlowy hist. Historyczny hiszp. – hiszpanski hol. – holenderski hr – hrabstwo in. – inne jez. – jezioro kan. – kana3 kg – kilogram km – kilometr kol. – kolejowy król. – królestwo kult. – kulturalny l. – lewy leśn. – leśnictwo ludn. - ludność m – metr m. - miasto M. – morze między innymi – między innymi maks. – maksymalny mieszk. – mieszkańców międzynar. – międzynarodowy miner. - mineralny mieszk./km2- mieszkańców na km kwadratowy mld – miliard mln – milion najw. – najwyższy nar. – narodowy nauk. – naukowy niem. – miemiecki niż. – nizina n.p.m. – nad poziom morza NRD – Niemiecka Republika Demokratyczna NRF – Niemiecka Republika Federalna o. – ocean ok. – około okręg. – okręgowy ośr. – ośrodek p. – prawy państw. – państwowy pd. – południe, południowy płw. – półwysep pn. – północ, północny pol. – polski polit. – polityczny poł. – położony port. – portowy, portugalski pow. – powierzchnia, powiat powst. – powstał p.p.m. – poniżej poziomu morza prod. – produkcja, produkcyjny prow. – prowincja przeł. – przełęcz przem. – przemysł, przemysłowy przyl. – przylądek pust. – pustynia radź. – radziecki rep. – republika rol. - rolnictwo roś. – rosyjski rz. – rzeka st. – stacja stol. – stolica szer. – szerokość, szeroki środk. – środkowy św. – święty świat. – światowy t – tona temp. – temperatura tur. – turecki tyś. – tysiąc w. – wyspa w-y – wyspy wewn. – wewnętrzny wg – według wlk. – wielki woj. – województwo, wojewódzki wsch. – wschód, wschodni wys. – wysokość, wysoki wyż. – wyżyna zach. – zachód, zachodni zagr. - zagraniczny zał. – założony, założone zat. - zatoka zbud. – zbudowany zob. – zobacz ZSRR – Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich A Aachen -• Akwizgran Aalborg -Alborg Aare, rz. w Szwajcarii, i dopływ -Renu. Wypływa z lodowca A. w -Alpach Berneńskich, przepływa przez jeź. Brienz, Thun oraz Biel i po 280 km biegu uchodzi do Renu; pow. dorzecza 17,6 tyś. km2. Nad A. leżą m. Interla-ken, -Berno, Solura (Solo- thum) i Aarau. Aarhus -Arhus Abadan, m. na pd.-zach. Iranu, położ.w delcie rz. -Szatt alArab, ok. W km od jej ujścia do -Zatoki Perskiej. Zał. w VIII lub IX w., rozwinęło się ok. 1910 po budowie rafinerii ropy naftowej. 271 tyś. mieszk. (1967); olbrzymia rafineria o rocznym przerobie 25 mln t ropy naftowej (dostarczanej rurociągami z głównych pól naftowych Iranu; część produktów naftowych wysyłana rurociągami do - Teheranu i -Istahanu); duży port rzeczny dostępny dla statków morskich (eksport ropy naftowej i jej przetworów), stocznie remontowe, lotnisko, st. kol. Aberdeen, miasto w pn.-wsch. Szkocji (Wielka Brytania), przy ujściu rzeki Dee. Stare m. rybackie z XII w., rozwinęło się w ciągu XIX w. na duży ośr. przem. 181,4 tyś. mieszk. (1968); ośr. przem. stoczniowego, tkackiego, skórzanego i papierniczego; wielki port rybacki; uniwersytet (zał. ok. 1494); szereg zabytków z XIV—XV w. W okolicy wielkie łomy granitu. Abidźan, Abidjan, miasto, stolica Wybrzeża Kości Słoniowej, nad laguną Ebriś, połączoną* z Atlantykiem za pomocą kań. — u jego ujścia leży (nad oceanem) Port Bouet, 350 tyś. mieszk. (1966, wraz z zespołem m.); ośr. przem. okrętowego, naftowego, włókienniczego, drzewnego i spożywczego; duży port morski (eksport kakao, kawy, bawełny i orzeszków ziemnych oraz oleju palmowego); połączenie kolejowe z Bouakć i z Wagadugu, lotnisko (Port Bouet). W pobliżu eksperymentalna elektrownia maretermiczna, wykorzystująca różnicę temp. powierzchniowych i głębinowych warstw wody morskiej. Abisynia -Etiopia Abisyńska, Wyżyna-, rozległy płaskowyż wznoszący się między wsch. krańcami Sudanu a M. Czerwonym i Kotliną Danakilską w zach. -Etiopii, który wraz z Wyż. Somalijską tworzy tzw. Abisomalię. Zbud. w głębszych partiach ze skał ADAMAWA 11 krystalicznych, wyżej z piaskowców, na których zalegają potężne masy law bazaltowych, pocięty rowami tektonicznymi i głęboko wciętymi dolinami rzecznymi. Średnie wzniesienie 2000—2400 m n.p.m.; pojedyncze masywy (przeważnie pochodzenia wulkanicznego) przekraczają 4000 m n.p.m. (np. g. Semien, z najw. szczytem Ras Daszan 4620 m). Większość obszaru odwadniają rzeki spływające do -Nilu: Nil Błękitny, -Atbara, Tak-kaze; do Oceanu Indyjskiego płyną: Uebl Szebeli i dopływy Dżuby. Charakterystyczne dla W. A. są piętra klimatyczno-roślinne: do wys. 1700-1800 m n.p.m. piętro kolia o gorącym wilgotnym klimacie i wiecznie zielonych lasach, do 2400 m wolna dega — wyżynny step, do 3900 m dega o klimacie umiarkowanym (chłodnym), wyżej czofce o klimacie wysokogórskim. Abo -Turku Achdar, Dźabal Achdar, ang. Djabal Akhdar, Dzebel Had-żar, masyw górski ciągnący się w pd.-wsch. części Płw. -Arabskiego, wzdłuż Zat. Omańskiej; położ.na terytorium Omanu i Maskatu oraz częściowo (na pn.) Federacji Emiratów Arabskich (zwany też Górami Omanu); dł. ok. 650 km, najw. szczyt Dźabal Szam 3352 m n.p.m. A. zbud. jest z wapieni i łupków; w wyniku licznych uskoków posiada charakter gór stołowych, opadających stopniami; zbocza pn.-wsch. pokryte bujnymi lasami zwrotnikowymi (wpływ monsunów) opadają stromo ku wąskim niż. nad Zat. Omańską, zbocza pd.-zach. pocięte roślinnością sawannową przez szerokie uedy i porośnięte lub półpustynną przechodzą łagodnie w nizinną cz. pust. -Rub alChali; zaludnienie niewielkie (poniżej i mieszk./ /km«), koncentruje się w oazach; uprawa palmy daktylowej oraz hodowla owiec i kóz. Aconcagua, najwyższy szczyt Ameryki Pd., w paśmie -Andów (Argentyna); 6960 m n.p.m,; zbud. z magmowych skał wylewnych (andezyt), w partiach szczytowych pokryty lodowcami (m.in. Lodowiec Polaków), z których 7 spływa na poziom 3900 m n.p.m. Zdobyty po raz pierwszy przez Szwajcara — M. Zubriggena w 1897; w 1934 wejścia nową drogą wsch. na szczyt dokonała pierwsza polska wyprawa andyjska (Stefan Daszyński, Konstanty Jodko-Narkiewicz, Stefan Osiecki, Wiktor Ostrowski). Adama, Szczyt-, Samanala-kanda, drugi pod względem wys. szczyt -Cejlonu, 2359 m n.p.m.; zbud. z prekambryjskich gnejsów; położony w południowej części wyspy, wznosi się piramidalnie ponad płaskowyżem, zbocza pokryte wiecznie zielonym podzwrotnikowym lasem; miejsce kultu religijnego i cel licznych pielgrzymek — znajdujące się na szczycie podłużne zagłębienie (dł. 1,5 m) uznawane jest, zależnie od wyznania, za ślad stopy: Adama (wyznawcy islamu), Buddy (wg buddystów) lub Sziwy (wg hinduistów). Adamawa, Adamaua, wyż. w Afryce Srodk., ciągnąca się od zat. Biafra ku jeź. Czad, na pd. od rz. Benue. Zbud. ze skał krystalicznych, położ. średnio 1600—2000 m n.p.m.; silnie rozcięta, miejscami ma charakter 12 ADANA gór krawędziowych. Na wyż. A. znajduje się kilka wygasłych wulkanów; b. bogate złoża boksytów. Adana, miasto, stolica prowincji w pd. Turcji, położ.na nadmorskiej niż. w pobliżu ujścia rzeki Seyhan do zat. Iskenderun, we wsch. cz. M. Śródziemnego. Znane już w odległej starożytności, osiągnęło największy rozkwit w VI w.p.n.e., 291 tyś. mieszk. (1985); centrum handlowe ważnego południowego tureckiego rejonu rolnego Cukurova (uprawa bawełny) oraz ośr. przem. spożywczego, bawełnianego, obuwniczego i petrochemicznego; węzeł drogowy i kol. (połączenie z niewielkim portem śródziemnomorskim Mersin), lotnisko; liczne zabytki architektury, m.in. meczety Ramazanogłu Dżami (XV w.) i Ułu Dżami (XVI w.). Addis Abeba (w języku amharskim - Nowy Kwiat), miasto, stolica Etiopii, na Wyż. —Abisyńskiej na wys. średnio 2400 m n.p.miasto, w kraterze wygasłego wulkanu; zał. w 1887. Ok. 638 tyś. mieszk. (1967); gł. ośr. kult. (uniwersytet, biblioteka narodowa) i gosp. kraju; przem. drzewny, budowlany, tytoniowy, skórzany, spożywczy; międzynar. port lotniczy. A. A. połączona jest z portem Dżibuti (-Francuskie Terytorium Afarów i Isów, dawne Somali Francuskie) 784 km linią kol., szosami z Assabem S Asmarą. Adelaide, miasto w pd.-wsch. Australii, nad Zat. Sw. Wincentego, stolica stanu Australia Pd.; zał. w 1836 r. 794 tyś. mieszk. (1968 — centrum m. skupia zaledwie 10% ludn., reszta w nowoczesnych dzielnicach peryferyjnych); duży ośr. przem. maszynowego, metalowego, chemicznego, włókienniczego, odzieżowego, obuwniczego, budowlanego i spożywczego; węzeł kol., lotnisko; uniwersytet (zał. w 1874) i in. wyższe uczelnie. W odległości ok. 10 km od centrum, przy ujściu rzeki Torrens — Port Adelaide (eksport wełny i prod. hodowlanych). Adeli, Ziemia-, odcinek wybrzeża wsch. -Antarktydy (między 136°—142° dł. geogr. wsch.); klimat chłodny (średnia temp. stycznia — 11°C, lipca —23,5°C) z charakterystycznymi gwałtownymi i długotrwałymi wiatrami; u wybrzeży kilka drobnych wysp (między innymi arch. Geologia). Na wsch. od Z. A., na obszarze zat. Commonwealth, leży pd. biegun magnetyczny (72°25' szer. geogr. pd. i 155°16' dł. geogr. wsch.). Liczne kolonie pingwinów. Odkryta 20 I 1840 przez franc. żeglarza J. Dumont d'Urville'a; teren licznych wypraw francuskich. Aden, Adan, miasto w —Jemenie Południowym, wraz z przyległym obszarem oraz w. Perim i arch. Kuria Muria tworzyło bryt. kolonię koronną (ok. 217 km2), od 1963 wchodziła w skład Federacji Południowoarabskiej; leży na wulkanicznym półwyspie na pd.-zach. wybrzeżu Półwyspu Arabskiego nad Zat. Adeńską; port opanowany w 1839 przez Wielką Brytanię stał się szybko ważną bazą militarną i bunkrową na drodze do Indii. Ok. 250 tyś. mieszk. (1968); ważny nowoczesny port tranzytowy o rocznych obrotach ponad 10 mln t; rafineria ropy naftowej (o rocznym przerobie 6—8 mln t ropy, przywożonej znad Zatoki Perskiej), stocznie ADZMER 13 remontowe, niewielkie zakłady przem. włókienniczego, skórzanego i spożywczego; węzeł drogowy, port lotniczy. Aden, Kolonia-, -Jemen Południowy Aden, Protektorat-, —Jemen Południowy Adeńską, Zatoka-, —Indyjski, Ocean- # Admiralicji, Góry-, pasmo górskie na Antarktydzie, w północnej części Ziemi Wiktorii; zbud. gł. ze skał metamorficznych (prekambr i dolny paleozoik), najw. wzniesienie — Sabinę, ok. 3850 m n.p.m.; opadają stromo ku wybrzeżu M. —Rossa. G. A. pierwszy raz były zauważone w 1841 przez ang. ekspedycję J. C. Rossa. Należą do pierwszych badanych g. na Antarktydzie (norweski badacz C. E. Borchgrevink 1898). Admiralicji, Wyspy-, grupa ok. 40 wysp w archipelagu —Bismarcka w —Melanezji, wchodzących w skład -Nowej Gwinei Australijskiej; wyspy pochodzenia wulkanicznego i koralowego; pow. 20'72 km2 (w tym w. Manus 1640 km2); 18 tyś. mieszk., gł. osada Lorengau (na w. Manus); uprawa palmy kokosowej, sagowej, drzewa chlebowego oraz bananów; eksport kopry i macicy perłowej. W. A. zostały odkryte w 1615 przez Holendrów C. Schoutena i I. Le Maire'a. Od 1885 kolonia Niemiec; od 1920 cz. obszaru mandatowego Ligi Narodów, od 1946 cz. terytorium powierniczego ONZ, administrowanego przez Australię. Adrianopol —Edirne Adriatyckie, Morze-, zatokowa odnoga M. Śródziemnego, z którym jest połączona cieśn. Otranto. M. A. położ.jest między Płw. Apenińskim i Bałkańskim; pow. 135 tyś. km2. Basen M. A. utworzony w czasie ruchów tektonicznych w trzeciorzędzie. Pn. część M. A. jest b. płytka, środkowa głębsza (ok. 250 m), cz. pd. osiąga głęb. 1260 m. M. A. jest morzem ciepłym (temp. wody w lutym 8—14°C); pływy nieznaczne. Ciepły klimat i piękne krajobrazy warunkują istnienie na wybrzeżach wielu miejscowości kąpielowych i kuracyjnych. Ważniejsze porty: (-.) Triest, Rijeka, Split, Wenecja i in. Adyga, rzeka w północnych Włoszech, wypływająca z Alp Otztalskich koło przeł. Reschen-scheideck. Po długim, śródalpejskim biegu wypływa na Niż. —Padańską, przed m. —•Werona skręca gwałtownie na wsch. i płynąc na ok. 100' km niemal równolegle do —•Padu uchodzi deltą (wspólną z Padem) do Adriatyku. Dł. 410 km, pow. dorzecza 14,7 tyś. km2. Znana z wylewów i. częściowo uregulowana. Dolina A., jedna z większych w Alpach, znana z licznych uzdrowisk (Merano, Bolzano i in.) oraz z sadownictwa i hodowli bydła. Największe w kraju zasoby hydroenergetyczne, wykorzystywane w licznych elektrowniach wodnych. Adżmer, ang. Ajmer, miasto w pn.-zach. Indii, w obniżeniu gór -Arawalli (ok. 900 m n.p.m.); zał. w II w., przeżyło duży rozkwit w okresie XI— —XIV w. 253 tyś. mieszk. (1967); ośr. przem. bawełnianego, jedwabniczego, spożywczego, farmaceutycznego i metalowego; węzeł kolejowy i drogowy; liczne zabytki architektury 14 AFGANISTAN dżinijskiej, buddyjskiej i muzułmańskiej (między innymi meczet z początku XIII w.). Afganistan, Doulat- Padshahiye Afghanistan, Królestwo Afganistanu, monarchia konstytucyjna w pd.-środk. Azji; pow. 647,5 tyś. km2; ludn. 16,1 mln (1968); stolica -Kabul 456,3 tyś. mieszk. (1967); podział administracyjny 29 prow. (wilajetów); języki urzędowe: pusztu i perski. WARUNKI NATURALNE. A. Jest krajem śródlądowym bez dostępu do morza; ,pow. w 4/5 górzysta, ok. 5W« leży na wys. ponad 2000 m n.p.m.; cz. wewnętrzną i wsch. zajmują rozgałęzione systemy g. Paropamis (Feroz Kub), Band- i Bajan, Kuh-i Baba (5143 m n.p.m.) i -Hindukuszu (do 6504 m). Na pd. zach. rozciągają się wyżynne, bezodpływowe kotliny wsch. obrzeżenia Wyż. - ,Irańskiej z pust. Margo i -Registan (24 tyś. km*). Ku pn. g. przechodzą w wyżynne tereny Turkmenii i g. Tadżykistanu. W g. środk. A. kilka przeł. (np. Khawaky umożliwia komunikację między pn. i pd. cz. kraju. Klimat podzwrotnikowy suchy, kontynentalny, na znacznych obszarach wysokogórski; duże wahania temp. dobowych i rocznych; opady 200—400 mm rocznie; znaczna część A. cierpi z powodu susz; główne rzeki: -*-Amu-daria (na granicy z ZSRR), Murghab (800 km dł.), Kabul, Hari- Rud (1200 km), Helmand (1400 km). Roślinność pustynna i półpustynna, oazy, na zboczach g. stepy (5°/» pow. kraju), na pn. wsch. nieco lasów (ok. 2,3()/o pow.). Bogactwa miner, słabo zbadane; wydobywa się w niewielkich ilościach węgiel (Karkar, Dar-i Suf), sól, chrom, złoto; ponadto występują: żelazo, miedź, ołów, cynk, ropa naftowa, gaz ziemny (Mazar-i Szarif) oraz kamienie półszlachetne (lazuryt). LUDNOŚĆ odznacza się złożonym składem etnicznym: Afgańczycy (Pathanowie, Pusztunowie; ok. 50% - zajmują pd. cz. kraju), Tadżycy (ok. 20%), Hazarzy (8%), Uzbecy (ok. 6%), Turkmeni i ta. Średnia gęstość zaludnienia 24 mieszk/km2; ludn. koncentruje się w dolinach rzecznych i oazach; ponad 1/5 mieszk. prowadzi koczowniczy tryb życia; m. skupiają ok. W/» ludn., gł. m.: Kabul, -Kandahar, -Herat, Mazar-i Szarif. GOSPODARKA. A. jest słabo rozwiniętym krajem rolniczym. Roln. zatrudnia ok. sy/s ludn., cechują je półfeudalne stosunki; ok. 70% ziem uprawnych znajduje się w rękach bogatych właścicieli, duchowieństwa muzułmańskiego oraz państwa. Ziemie orne zajmują 5,3 mln ha (w tym 3/4 sztucznie nawadnianych). Uprawia się gł.: pszenicę (2,4 mln ha, zbiór 2,3 mln t, 1966), kukurydzę (0,7 mln ha, 715 tyś. t) oraz jęczmień (320 tyś. t), ryż, proso, a ponadto ziemniaki, bawełnę (100 tyś. ha, zbiór 90 tyś. t), buraki cukrowe i in. Znaczną rolę odgrywa uprawa owoców, winorośli i warzyw. Dobrze rozwinięta jest koczownicza hodowla owiec (ok. 20 mln szt, w tym 1/4 karakułowych), kóz (3,2 mln), bydła (3,6 mln) i in. Przem. rozwinięty słabo, gł. spożywczy w Kabulu i Kandaharze, włókienniczy, cementowy (175 tyś. t, 1966) i górniczy; dużą rolę spełnia rzemiosło (słynna prod. Dywanów, AFRYKA 15 gł. na pn. kraju; wyprawa skór, gŁ karakułowych). Sieć komunikacyjna rozwinięta słabo; ok. 15 tyś. km dróg (w tym 6,7 tyś. km dostępne dla samochodów, a 2,2 tyś. km o trwałej nawierzchni); międzynar. lotniska w Kabulu i Kandaharze. Eksport: owoce suszone (27% wartości), bawełna (20%), skórki karakułowe (19%), dywany (12%) i wełna; główni partnerzy handlowi (1965): ZSRR (42%), USA (14%), NKF .i India. Afryka, drugi pod względem pow. kontynent świata — 29,2 mln km2, z wyspami 30,3 mln km2, (20,2% ogólnej powierzchni lądów). Krańcowe punkty: na pn. Ras Ben Sekka (37°21' szer. geogr. pn.), na pd. Przyl. Igielny (34°52' szer. geogr. pd.), na zach. na Płw. Zielonego Przylądka — przyl. Almadi (17°33' dŁ geogr. zach.) i na wsch. Ras Hafun (51°23' dŁ geogr, wsch.). Największa rozciągłość równoleżnikowa 7400 km, południkowa — 7990 km. A. oblana jest wodami: od zach. O. Atlantyckim, od wsch. O. Indyjskim, M. Czerwonym, od pn. M. Śródziemnym. Od Azji oddziela A. Kanał Sueski, od Europy Cieśn. Gibraltarska i Sycylijska. Do A. należy w. Madagaskar oraz kilka niewielkich arch. i małych w. przybrzeżnych. WARUNKI NATURALNE. BUdowa i ukształtowanie powierzchni. Prawie całą A. tworzy prekambryjska tarcza krystaliczna zbud. z zmetamorfizowanych i silnie pofałdowanych (w orogenezie prekambru) skał poprzecinanych licznymi intruzjami granitu. Skały te zawierają bogate złoża złota i uranu (Transwal) oraz chromitów, platyny i magnezytów (Bushveld, Rodezja), jak też rud żelaza i manganu. W górnym proterozoiku i dolnym paleozoiku wskutek ruchów Ziemi powstały geosynkliny wypełniane stopniowo osadami, które zawierają złoża cyny, wolframu, miedzi (Katanga) i kobaltu. W kotlinach A. Pn. wypełnionych osadami kredy i eocenu odkryto bogate złoża ropy naftowej (Algieria, Libia, Nigeria). Przez cały paleozoik i cz. mezozoiku A. tworzyła wraz z Ameryką Południową, Półwyspem Arabskim, Indyjskim, Madagaskarem i Australią wielki kontynent Gondwanę, który później się rozpadł. W trzeciorzędzie (eocen, oligocen) powstały dalsze pęknięcia, którym towarzyszyły wielkie wylewy lawy (Wyż. Abisyńska, Ras Daszan — 4620 m n.p.m.) i ożywiona działalność wulkaniczna istniejąca do dzisiaj. Wygasłymi wulkanami są najwyższe szczyty A. — Kilimandżaro (5895 m n.p.m.), Kenia (5199 m), masyw Ruwenzori (Margherita — 5119 m). Naj- większe czynne wulkany: Meru (4567 m n.p.m.), Karisimbi (4507 m), Muhowura (4127 m), Nyiragongo (4470 m), Kamerun (4070 m). Efektem tych pęknięć jest również system potężnych rowów tektonicznych ciągnących się od Libanu (Azja) przez M. Czerwone, Etiopię aż do ujścia rzeki Zambezi (-Wschodnioafrykańskie Rowy). Fragmenty ich wypełnione są głęb. jeź. tektonicz- nymi lub tworzą kotliny (Kotlina Danakilska). Tutaj znajduje się najniższy punkt A. — depresja jeź. Assal (173 m ' p.p.m.). Cz. wsch. A. pomiędzy Rowem Centralnoafrykańskim i O. Indyjskim stanowi Wyż. Wschodnioafrykań ska (1000—2000 m n.p.m.). 16 AFRYKA Część pd.-zach., w kierunku O. Atlantyckiego, składa się z wielkich kotlin (Konga, Kałaha-ri) oddzielonych niewysokimi progami.- Progi zewnętrzne urywają się stromo ku brzegom morskim i rozcięte erozją rzek tworzą niejednokrotnie krajobraz górski (G. Smocze, Cathkin Peak — 3658 m n.p.m.). Obie te części tworzą tzw. A. Wysoką, wzniesioną średnio ponad 1000 m n.p.miasto w prze- ciwieństwie do pn. A. Niskiej (średnio 200—500 m n.p.m.). Budowa pn. cz. A. ma również charakter kotlin oddzielonych progami, najwyższy z nich próg Srodkowosaharyjski tworzą masywy Ahaggaru (Tahat — 3005 m n.p.m.) i Tibesti (Emi Kussi — 3415 m n.p.m.). Innego pochodzenia są jedynie brzeżne partie kontynentu. W czasie orogenezy kimeryjskiej (trias) powstały na pd. G. Przylądkowe (Kapskie) oraz w orogenezie alpejskiej na pn.-zach. G. Atlas (Tubkal — 4165 m n.p.m.) powiązane z hercyńskimi strukturami fałdowymi zewnętrzno-saharyjskimi. A. jest krajem wyżynnym; 78% kontynentu znajduje się ponad 300 m n.p.miasto, a 40% powyżej 1000 m. Średnia wys. całego lądu wynosi 657 m n.p.m. Linia brzegowa A. jest najmniej rozwinięta ze wszystkich kontynentów, w-y i płw. stanowią 5''/o ogólnej powierzchni Jedyny większy płw. — Somalij-ski (900 tyś. km2), jedyna większa w. — Madagaskar (590 tyś. km2); inne w-y nie przekraczają pow. 4 tyś. km2. Większe zat. znajdują się na O. Atlantyckim (Gwinejska) i na M. Śródziemnym (Wik. Syrta i Gabes). W pewnym oddaleniu od lądu jest kilka arch.: na O. Atlantyckim Wyspy Kanaryjskie i Wyspy Zielonego Przylądka oraz na O. Indyjskim Maskareny. Komory i Seszele. Klimat. Decydującymi czynnikami kształtującymi klimat A. jest: położ.gł. w strefie gorącej po obu stronach równika, zwarta masa lądu oddzielona w wielkiej cz. od oceanów nadbrzeżnymi wzniesieniami i górami, dosyć wyrównana pow. umożliwiająca swobodną cyrkulację mas powietrza oraz układ prądów morskich w strefach zwrotnikowych — zimnych u wybrzeży atlantyckich i ciepłych — na indyjskich. Wyże zwrotnikowe są miejscem powstawania pasatów, które wieją stale w kierunku pd.-zach. na półkuli północnej i pn.-zach. na półkuli południowej do pasa niżów równikowych. Na półkuli północnej są one suche, gdyż wieją znad Azji, na półkuli południowej przynoszą wilgoć znad Oceanu Indyjskiego, która zatrzymuje się gł. na nadbrzeżnych wyżynach. W związku z pozorną wędrówką Słońca przesuwa się równik termiczny i cały układ baryczny, umożliwiając okresowy napływ wilgotnego powietrza znad Atlantyku w szerokościach okołorównikowych przypominający monsunowy układ wiatrów. Letni monsun znad Zatoki Gwinejskiej przynosi wilgoć aż na Wyż. Abisyńską. Zależnie od pozycji równika termicznego powstają lokalnie wiatry harmattan, hamsin, habuh. Wokół równika na niższych obszarach A. Srodk. i ma pn. wybrzeżach Zatoki Gwinejskiej panuje klimat równikowy wilgotny o dosyć stałej w ciągu roku temp. (25—28°C), wysokich opadach (1500—2000 mm) z dwoma nasileniami na wiosnę,! W jesieni i dużej wilgot- ności powietrza. Na stokach g. opady wzrastają do 3000—5000 mm (Liberia, Sierra Leone), AFRYKA 17 a nawet do 10170 mm (Kamerun). Wokół tej strefy równoleżnikowymi pasami na północ i południe układają się następne strefy klimatów: podrównikowy wilgotny (sawannowy) o średnich miesięcznych temp. 24—30°C, opadach 600—1500 mm i dwóch porach deszczowych związanych z przejściami Słońca przez zenit oraz dwoma rozdzielającymi je porami suchymi. W szer. geogr. od 8—10° do 17—20° panuje klimat podrównikowy suchy (sudański), z jedną porą deszczową — letnią (200—600 mm opadu rocznie) i jeszcze większą różnicą średnich miesięcznych temp. (18—36°C). Pora deszczowa zależnie od odległości od równika trwa od 4 do 1 miesiąca. Dalej od równika, w strefie wyżów zwrotnikowych panuje klimat zwrotnikowy suchy (pustynny), w którym wahania średnich temp. miesięcznych wynoszą 10—38°C, a skrajnych od —5 do +55,4°C. Deszcze są bardzo rzadkie, niekiedy raz na kilka lat. Krańce pn. i pd. kontynentu znajdują się w strefie subtropikalnej cyrkulacji atmosfery. Wykształcił się tu klimat podzwrotnikowy (śródziemnomorski). W przeciwieństwie do poprzednich typów, lata są suche i gorące (ok. 21—25°C), a zimy wilgotne i ciepłe (ok. 12°C). Opady roczne 650—750 mm. Wody. Prawie 1/3 kontynentu stanowią obszary bezodpływowe obejmujące gł. suche obszary wokółzwrotnikowe (Sahara, Kotlina Czadu, Kalahari), 51% należy do zlewiska O. Atlantyckiego, a tylko 18% do zlewiska Oceanu Indyjskiego. Większość (80%) rzek A. zasilana jest przez deszcze. Pozostałe rz. (gł. półpustyń i pustyń) zasilane są wodami gruntowymi i 'tylko nieliczne, krótkie rzeki wysokich gór biorą początek z topniejących śniegów i lodowców. Gęstość sieci rzecznej jest największa w strefie równikowej i zmniejsza się stopniowo na północ i południe W strefie klimatu podrównikowego suchego typowe są rzeki okresowe, w klimacie pustynnym epizodyczne (uedy). Najdłuższą rz. A. i świata jest Nil (6671 km), drugą pod względem dŁ i o największym dorzeczu jest Kongo (dŁ 4650 km, pow. 3690 tyś. km2). Inne są rzeki (dł. w km): Niger (4160), Zambezi (2660), Uebi Szebeli (2400), Oranje (1860), Senegal (1696). Jeziora w większości zgrupowane są w A. Wseh., gł. pochodzenia tektonicznego, niekiedy Isryptodepresyjne (Tanganika). Imię stanowią pozostałości dawnych wielkich zbiorników wodnych czwartorzędowego- okresu fluwialnego (Czad), wypełniające naturalne wklęsłości (Jeż. Wiktorii) lub zaporowe (Tana). W obszarach pustynnych występują okresowo wysychające słone jeż., tzw. szotty i sełlchy. Największe jeź. (pow. w km2): Wiktorii (68 800), Tanganika (32 800), Niasa (28480), Czad (11000— 22 000), Rudolfa (6403), Alberta (5350), Mueru (4820), Tana (3165). Gleby wilgotnych obszarów A. tropikalnej są laterytowe, najlepiej rozwinięte tam, gdzie opady roczne przekraczają 2000 mmiasto w obszarach suchszych — czerwone i żółte gleby laterytowe (poniżej 1300 mm opadu). Wokół tej strefy kon- centrycznie układają się gleby czerwono-brunatne i czarno-ziemy w sawannach, kasztanowe w suchych stepach i gleby półpustynne, często zasolone szaroziemy, gleby brązowe i czerwono-brunatne. Po nawodnieniu 18 AFRYKA dają one dobre plony. W pust. duże przestrzenie zajmują bezpłodne nagie skały i lotne piaski. Pust. zajmują 1/3 pow. A., występują tu specyficzne formy pustynne: kamieniste hammady, żwirowo-otoczakowe serwy, piaszczyste ergi. Roślinność i świat zwierzęcy. Pod względem florystycznym A. należy do trzech państw roślinnych: 1) śródziemnomorskiego, należącego do związku państw holarktycznych, 2) paleotropikalnego, wchodzącego do związku państw tropikalnych, 3) kapskiego, należącego do związku państw holaintarktycznych. Podziałowi temu odpowiada na terenie A. podział na krainy zoogeograficzne: państwu śródziemnomorskiemu odpowiada prowincja śródziemnomorska, państwu paleotropikalnemu — kraina etiopska, dzieląca się na leśną prowincję zachodnioafrykańską i sawannową prowincję wschodnioafrykańską, państwu kapskiemu— prowincja południowoafrykańska (kapska) krainy etiopskiej. Do państwa śródziemnomorskiego należy Sahara i wybrzeża M. Śródziemnego, do państwa kapskiego — pd. kraniec A. Układ stref roślinnych odpowiada w przybliżeniu układowi stref klimatycznych i glebowych. Wokół równika panują wilgotne lasy równikowe charakteryzujące się wielowarstwowością roślinności, brakiem obszarów jednogatunkowych (do 100 rodzajów drzew na 1 ha). Słabo rozgałęzione drzewa o dużych, wieczniezielonych liściach i gładkiej cienkiej korze (figowce, lophira, drzewo chlebowe, terminalie). Charakterystyczne są liczne liany (rotany, landolfia), cenne drzewa użytkowe (mahonie, sapele, guarea, heban, okume, limbo) oraz liczne palmy (olejowiec gwinejski, rafia, borassus). Powyżej 1300 m n.p.m. lasy te zmieniają częściowo swój skład. Pojawia się iglasty podocarpus, drzewiaste paprotniki. Na skrajach wilgotnego lasu równikowego, na terenach suchszych, obok drzew pojawia się trawa i charakterystyczne pandanowce. Jest to już typ lasu podrównikowego. W omówionych lasach przeważa świat zwierzęcy żyjący w koronach drzew (małpy: koczkodany zielone, dryle, szympanse, goryle) lub trzymający się wody (hipopotamy, okapi, jelonki wodne, krokodyle, węże). W such- szych obszarach żyją słonie, nosorożce, bawoły, leśne antylopy i lamparty. Bogaty jest świat ptaków (papugi, bananojady, nektamiki). Strefą przejściową jest widny las tropikalny, czyli tzw. las sawannowy, zwany w A. Wsch. miombo. W porze suchej część drzew zrzuca swe drobne i rzadkie liście. Charakterystyczne są rośliny motylkowe, figowce, sykomory i wilczomlecze. Do 40% A. zajmują formacje trawiasto-drzewiaste lub trawiasto-krzaczaste, tzw. sawanny. W zależności od oddalenia od równika i tym samym zmniejszania się wilgotności wyróżnia się kolejno sawannę: parkową, wysoką, niską i ciernistą. Charaktery stycznymi drzewami są: baobab, terminalia, akacje, tamarynda, drzewo masłowe; trawa słoniowa i in. Sawanny są najbogatszym w zwierzynę regionem A. Z roślinożernych żyją tu żyrafy, liczne antylopy (kanna, gnu, końska, oryks, impala i in.), zebry, bawoły, hipopotamy, słonie, nosorożce; z drapieżników: lwy, lamparty, serwale, karakale, szakale, AFRYKA 19 hieny; liczne gryzonie i małpy (pawiany mandryle); z ptaków: sekretarze, perliczki; dropie, kuropatwy, ibisy, czaple, marabuty, pelikany. Liczne gady (gekony, krokodyle, warany, kameleony, żółwie) i płazy (żaby). Bogaty świat owadów, m.in. teiranity i niebezpieczna mucha tse-tse, powodująca śpiączkę. Typowymi roślinami strefy pustynnej są sucholubne krzewy akacjowe, kaktusowate, jujuba, wilczomlecze, ostnica, aloesy, piołuny. W pustyniach i półpustyniach żyją: gazela dżejran, antylopa krowia, doraks, gepard, karakal, fenek, hieny pręgowane, skocztei. Dużo jest żmij (afrykańska, rogata, tzw. żmija Kleopatry). Na wybrzeżach M. Śródziemnego panuje wiecznie zielona roślinność podzwrotnikowa, tzw. śródziemnomorska (makia, dąb korkowy, oliwka, sosna alpejska). Podobny typ znajduje się na samym południu w Kraju Przylądkowym (rododendron, srebrne drzewo). Na Madagaskarze jest szereg gatunków roślin endemicznych (drzewo podróżników, palma trójkątna i in.) i zwierząt (lemury, tenreki i in.). LUDNOŚĆ. A. zamieszkuje 336 mln ludzi (1968), co stanowi ponad y/a ludn. świata. Rozmieszczenie ludn. jest b. nierównomierne: w delcie i dolinie Nilu średnia gęstość zaludnienia wynosi ponad 800 mieszk./km2, w Nigerii wsch. —460 mieszk./km2, a na prawie połowie terytorium spada Poniżej 1 mieszk./km2. A. zamieszkują dwie odmiany ludzkie: biała na pn. od Sahary i częściowo w A. Pd. i czarna lub mieszana na pozostałym terytorium. Do odmiany białej należą ludy arabsko-berberskie liczące prawie 90 mln ludzi i potomkowie osadników europejskich — ok. 6 mln. Największą grupą etniczną odmiany czarnej są ludy bantu (ponad 70 mln) zamieszkujące A. Srodk., Wsch. i Pd.-Wsch., następnie ludy bantuidalne (ok. 30 mln) w A. Zach. Strefę Sudanu zamieszkują różne grupy etnicz- ne (Songhaj, Mande, grupa gwinejska i in.) określane jako ludy sudańskie (ok. 45 mln). Nad górnym Nilem i w A. Wsch. mieszkają ludy nilockie (8,5 mln), a nad jeź. Czad grupa Kanuri (2,5 mln). Na obszarach styku odmiany białej i czarnej wytworzyły się typy przejściowe: Fulbe i Hausa w A. Zach. i ludy kuszyckie (Galia, Somali) w A. Wsch. Ludn. Madagaskaru jest potomkami ludów przybyłych z Indonezji, zachowuje wiele tamtejszych cech rasowych i językowych. W wilgotnych lasach równikowych zachowała się nielicznie reliktowa ludność A. — Pigmeje, w A. Pd. Buszmeni i Hotentoci. Należą oni do typu negroidalnego o niskim wzroście i żółtym odcieniu skóry. A. należy do najsłabiej zurbanizowanych kontynentów — są tu tylko 4 miasta liczące ponad 1 milion mieszkańców: Kair (4220 tyś. mieszk., 1966), Aleksandria (1801 tys.), Casablanca (1198 tys.), Johannesburg (1153 tys., 1960). GOSPODARKA. A. cechuje jednoczesne występowanie form gospodarki prymitywnej, naturalnej obok gospodarki wysoko rozwiniętej i towarowej przy wspólnym obu typom kierunku surowcowym. Jest to dziedzictwo po okresie rządów kolonialnych. Długi czas traktowano A. jako źródło surow- 20 AFRYKA PODZIAŁ POLITYCZNY AFRYKI Kraje Pow. w tyś. km' Ludność (1968) Stolica lub gl. m. Liczba mieszk. w tys. ogółem w tys. na i km2 Algieria 2381,7 12943 5 Algier 897 Botswana 600,4 • 611 1 Gaberones 18 Burundi 27,S 3406 123 Bużumbura 75 Czad 1284,0 3460 3 Fort-Lamy 132 Dahomej 112,6 2571 23 Porto Novo 85 Dem. Rep. ' Kongo 2345,4 16730 7 Kinszasa 730 Etiopia 1221,9 23900 20 Addis Abeba 638 Gabon 267,7 480 2 Librevllle 65 Gambia 11,3 350 31 Bathurst 43 Ghana 238,5 8376 35 Akra 600 Górna Wolta 274,2 5175 19 Wagadugu 90 Gwinea 245,9 3795 15 Konakry 197 Gwinea Rów nikowa 28,1 281 10 Santa Isabel 40 Kamerun 475,4 5562 12 Jaunde 120 Kenia 582,6 10209 18 Nairobi 315 Lesotho 30,4 910 30 Maseru 18 Liberia 111,4 1 130 10 Monroyla 180 Libia 1759,5 1803 1 El-Beida 35 Ludowa Rep. Kongo 342,0 870 2 BrazzayiUe 200 Malawi 117,8 4285 36 Zomba 20 Malgasja (rep. Malgaska) 587,0 6500 11 Tananariwa 342 Mali 1239,7 4787 * Bamako 165 Maroko 446,6 14634 33 Rabat 370 Mauretania 1030,7 1 120 1 Nuakszott 20 Mauritius 2,0 811 387 Port Louis 138 Ngwane (dawne Suari) 17,4 395 23 Mbabane 14 Niger 1267,0 3643 3 Niamej 60 Nigeria 923,8 62650 68 Lagos 665 RPA 1221,0 19167 16 Pretoria 423 Rep. Środkowoafrykańska 623,0 1488 2 Bangi 150 Rodezja 389,4 4670 12 Salisbury 385 Ruanda 26,3 3405 129 Kigali 26 Senegal 196,2 3685 19 Dakar 500 Sierra Leone 71,7 2475 35 Freetown 148 Somalia 637,6 2745 4 Mogadiszu 170 Sudan 2505,8 14770 6 Chartum 185 Tanzania " <38'7 12 590 13 Dar es-Salaam 273 AFRYKA21 TogO 56,0 1 772 32 Lome 135 Tunezja 184,2 4660 28 Tunis 790 Uganda 236,0 8133 14 Kampala 50 WybrzeżeKościSłoniowe j 322,5 4100 11 Abidżan 500 Zambia 752,6 4080 S Lusaka 152 ZBAa (Egipt) 1001,5 11 680 32 Kair 4220 Terytoria niesamodz ielne l zależne Angola (port.) 1 146,7 8362 4 Luanda 500 Bryt. Teryt. 0. Indyjskiego ,0,078 1 19 — — Hiszp. Afryka Pn. (Ceuta l Melllla1' 0,032 162 — — — Franc. Teryt. Afarów i Isów 11.7 125 4 Dżibuti 62 Gwinea-Bissau (port.) 16,1 529 15 Bissau 26 Komory (franc.) 2,2 260 120 Moroni 12 Madera1' (port.) 0,8 S68 338 — — Mozambik Lourenco (port.) 783,0 7274 « Marques 178 Namibia (dawna Afryka Pd.- -Zach., RPA) 824,3 105 1 Windhuk 40 Reunion (franc.) 9,5 426 170 Saint-Denis 78 Hiszp. Afryka Zach. 166,0 48 0,2 Aaiun « Seszele (bryt. 0,4 49 130 Port Vlctoria 12 Sokotra13 (Jemen Pd.) 1,0 15 4 Tamrlda 3,3 Sw. Helena (bryt.) 0.3 6 18 Jamestown 1,6 Wyspy Kanaryj skie1' (hiszp.) 7,2 1107 152 Las Palmas 230 Wyspy Sw. Toma sza i Książę . ca (port.) 1,0 65 67 SSo Tome « Wyspy Zielonego Przylądka (port.) 4,0 142 60 Prała 11 a Razem z cz. azj. 59 202 km'; 53 tyś. mieszk. b Terytoria macierzyste państw w innych cz. świata. ców i rynek zbytu. Doprowadziło to do stworzenia gospodarki jednokierunkowej zależnej od koniunkturalnych wahań na rynku świat. W wielu krajach A. decydujący udział w wartości eksportu ma jeden, najwyżej dwa—trzy towary. 22 AFRYKA POŁiUDNIOWO-ZACHODNIA 2 A. wywozi się ponad 90% wszystkich wydobytych surowców miner., a przywozi się prawie wszystkie potrzebne wyroby przem. Produkcja przem. A. stanowi zaledwie 2—3% prod. świat. W wartości przem. A. mniej więcej w równych częściach biorą udział górnictwo, rzemiosło i przem. przetwórczy. Najlepiej rozwiniętymi krajami są: KPA, Rodezja, ZBA i kraje Maghrebu. W niektórych produktach górnictwa A. zajmuje jednak czołowe miejsce 'w świecie C/o prod. świat.): diamenty (90), kobalt (82), złoto (57), mangan (42), wanad (35), beryl (33), chromity (29), fosforyty (26), ropa naftowa (ponad 10). Mimo niskiego poziomu rolnictwa, A. przoduje w niektórych produktach eksportowych, np. (% prod. świat.): guma arabska (90), orzechy palmowe i olej palmowy (po 75), kakao (74), sizal (49), daktyle (43), orzacha (31), kawa (25), sezam: (21). Poważnym hamulcem w rozwoju gospodarczym jest brak dostatecznie rozwiniętej sieci transportowej i dostatecznej kadry fachowej. Lech Ratajski Afryka Południowo-Zachodnia, Namibia, Suidwes Afrika, South-West Africa, terytorium powiernicze ONZ (dawna kolonia niemiecka), zaanektowane bezprawnie w 1949 przez Republikę Południowej Afryki; pow. 824,3 tyś. km2; ludn. 605 tyś. (1968); stolica Windhuk, 48 tyś. mieszk. (1968); podział administracyjny — 21 okręgów i 3 terytoria plemienne; języki urzędowe: afrykanerski i ang. WARUNKI NATURALNE. A. Pd.-Zach. rozciąga się wzdłuż południowo-zachodnich wybrzeży pomiędzy rzekami Kunene i Oranie, zajmuje płaskowyż (700 do 1500 m n.p.m.), opadający stromym progiem ku wąskiej niż. nadbrzeżnej; maks. wzniesienie (na pn. zach.) Brandberg, 2607 m n.p.m. Klimat zwrotnikowy: na wybrzeżu wybitnie suchy (pust. -Na-mib), w głębi kontynentalny (styczeń 31°C) i suchy; opady na zach. 0—50 mm, na wsch. do 500 mm. Rzeki poza granicznymi brak; w pn. cz. znajdują się bagna Etosza; przeważają pust., półpustynie i sawanny, na pn. wsch. (w dolina Okawango i Zambezi) — lasy tropikalne. LUDNOŚĆ gł. Murzyni Bantu (gł. Owambo, poza tym Herero i górscy Damara) — ponad 80%, oraz Hotentoci i Buszmeni (gł. na pd.) — razem 60 tys., Europejczyków 90 tys., Koloredzi 20 tys.; gęstość za-ludn. b. niska — 0,7 mieszk./ /km2. Ludn. autochtoniczna jest skupiona głównie w rezerwatach, obejmujących 1/4 pow. kraju. GOSPODARKA. A. Pd.-Zach. jest krajem słabo rozwiniętym gospodarczo, z przewagą koczowniczej hodowli i górnictwa; ok. 62% pow. kraju zajmują pastwiska; główne zajęcie ludn. stanowi hodowla bydła (2,4 mln szt. 1967), kóz (1,5 mln), owiec (3,8 mln), a szczególnie owiec karakułowych (3 miejsce w świecie) przeznaczonych na eksport (2,9 mln szt. skór w 1964); znajduje się ona w ręku białych osadników. Roln. b. słabo rozwinięte, zajmuje zaledwie 150 tyś. ha ziem ornych, z których część wymaga nawodnienia; duże znaczenie ma rybołówstwo przybrzeżne, dostarczające ponad 700 tyś. t ryb (1967). Górnictwo dostarcza AHMADABAD 23 około 60% wartości eksportu i 35(l/o dochodu nar., zwłaszcza ważne są diamenty wydobywane gł. na przybrzeżnym szelfie (około 1,9 mln karatów, 1967) oraz (w głębi kraju) wanad, beryl i lit, poza tym rudy miedzi (w 1967 37 tyś. t — zawartość czystej miedzi), cynku i ołowiu, cyny oraz srebra (Tsumeb, Grootfontein); przem. przetwórczy b. słabo rozwinięty: zakłady wzbogacające rudy (eksport około 190 tyś. t koncentratów rud miedzi, ołowiu i cynku, 1962) oraz przem. spożywczy. Dł. linii kol. 2450 km, dróg samochodowych 6850 km; główne porty: Walvis Bay (enklawa RPA na obszarze A. Pd.-Zach.) i Luderitz. Eksport: diamenty (30% wartości), rudy i kon- centraty miedzi, cyny, cynku i ołowiu (20%), karakuły i przetwory rybne (po 10%); główni partnerzy handlowi: Wielka Brytania, RPA, USA. Agadir, miasto w zach. Maroku, nad O. Atlantyckim, w pobliżu ujścia uedu Sus. Ok. 17 tyś. mieszk. (1960); port morski, drugi pod względem wielkości w Maroku port rybacki; przetwórstwo rybne. Uległ w 1960 zniszczeniu na skutek trzęsienia ziemi, obecnie w odbudowie. Agra, m. na pn. Indii, w zachodniej części Niż. Gangesu, nad rzeką Jamuna (Dżamna); zał. w końcu V w., była A. w XVI i XVII w. stolicą państwa Wielkiego Mogoła. 543 tyś. mieszk. (1967); ośr. przem. bawełnianego i obuwniczego; rzemiosło artystyczne (wyrób dywanów, rzeźby w marmurze, jubilerstwo); duży węzeł kolejowy i drogowy; uniwersytet; liczne zabytki architektury muzułmańskiej, m.in. Czerwony Fort z XVI w., Meczet Perłowy i sławne mauzoleum Tadż Mahal z XVII w., szereg pałaców i stary fort. Agulhas Negras -Itatiala Agulhas, przyl., -Igielny, Przylądek- Ahaggar, krystaliczny, częściowo wulkaniczny masyw w środk. Saharze (Algieria), o pow. 300 tyś. km2. Obok skał krystalicznych budują go też łupki paleozoiczne. Składa się z szeregu wyżynnych stoków o średniej wys. 1000—1500 m n.p.miasto, zwieńczonych odporniejszymi partiami, tworzącymi wzniesienia (Tahat, 3005 m n.p.m.). Klimat zwrotnikowy kontynentalny, górski, o dość dużych wahaniach temp., suchy, opady ok. 150 mm rocznie, gł. w postaci nawalnych deszczów. A. zamieszkują Tuaregowie, zajmujący się ko- czowniczym pasterstwem oraz prymitywnym roln. (w oazach). Ahmadabad, miasto w zachodniej części Indii, nad rzeką Sabarmati, ok. 100 km od jej uścia do Zat. Kambajskiej (M. Arabskie). Zał. w 1411 jako stolica państwa Gudżarat, przez wiele lat gł. ośr. handl. Indii. 1348 tyś. mieszk. (1967); drugi (po Bombaju) ośr. przem. bawełnianego w Indii, ponadto przem. jedwabniczy, spożywczy, chemiczny; rzemiosło artystyczne (rzeźba w drzewie i kości), prod. brokatów i jedwabi, jubilerstwo; wielkie centrum handl. i węzeł kol.; liczne zabytki architektury muzułmańskiej: meczet Dżami Masdżid (XV w.), brama triumfalna Tin Darwaza i in.; ważny ośr. kult. (uniwersytet). 24 AHWAZ @Ahwaz, miasto, stolica prowincji Chuzestan w pd.-zach. Iranie, położ. w dolnym biegu rzeki Karun (lewy dopływ -Szatt al.-Arab), we wsch. części niż. Mezopotamii. 207 tyś. mieszk. (1966); duży ośr. przem. włókienniczego i spożywczego; centrum regionu wydobycia ropy naftowej, węzeł rurociągów biegnących z pól naftowych (między innymi do Teheranu i do Abadanu); węzeł kol., port rzeczny, lotnisko. Air, Azben, krystaliczno-wul-kaniczny masyw górski o charakterze rozciętej wyż., w pd. Saharze, w rep. Niger, Średnie wzniesienie 800—1200 m n.p.m. (Tamgak 1800 m n.p.m.). Zamieszkany przez Tuaregów, zajmujących się hodowlą bydła i uprawą roli (w oazach); gl. osady: Agades, Iferuan. Ostatnio odkryto w nim rudy miedzi, ołowiu i uranu; prawdopodobnie znajdują się złoża ropy naftowej. Aix-en-Provence, miasto w pd. Francji, na pn. od Marsylii (25 km), nad rzeką Arc. Stare rzymskie Aquae Sextiae o bogatej przeszłości. 89,6 tyś. mieszk. (1968); przem. maszynowy, radiotechniczny, spo-• żywczy; uzdrowisko; uniwersytet (żal. 1408); szereg zabytków, muzea. Ajaccio, m. na Korsyce (Francja), centrum adm. dep. Korsyka. 41 tyś. mieszk. (1968); rozwinięte rybołówstwo (sardynki), port (eksport wina); kąpielisko morskie oraz zimowe uzdrowisko. Miejsce urodzenia Napoleona (muzeum). Ajon Oroś, Hoffion Oroś -Athos Akaba, zat. między płw. Synaj a Półwyspie Arabskim; wraz z Zat. Sueską stanowi pn. zakończenie M. Czerwonego. W przeciwieństwie do płytkiej Zat Sueskiej stanowi gleb. (do 1828 m), ok. 130 km dl. rów tektoniczny. W pn. zakończeniu zat. port A. (Jordania) i Ejlat (Izrael). Akra, ang. Accra, miasto, od 1876 stolica Ghany, na -Złotym Wybrzeżu, nad Zat. Gwinejską; powstało w połowie XIX w. wokół trzech XVII-wiecznych tortów handl.: duńskiego, bryt. i hol. 600 tyś. mieszk. (1968 wraz z zespołem miejskim); przem. spożywczy (gł. rybny), stocznie remontowe; port (eksport kakao, orzechów, oleju palmowego, złota), ośr. rybołówstwa; centrum życia kult. kraju (uniwersytet); wyjściowa st. kol. do Kumasi, mię-dzynar. port lotniczy. Akron, miasto w USA (stan Ohio), ok. 50 km na pd. od jeź. Erie. Powst. w 1807 jako ośr. handl. na przejściu między rz. Cuya-hoga i Tuscarawas; wielki rozwój m. po 1870, tj. po założeniu tu pierwszej fabryki przerabiającej kauczuk. 298 tyś. mieszk. (1965), z przedmieściami ponad pół mm; gł. centrum przem. gumowego USA, poza tym ośr. przem. maszynowego, chemicznego, zapałczanego i in.; uniwersytet (żal. w 1913) i kilka instytutów badawczych. Aktiubiósk, m. obwodowe w Kazachskiej SRR (ZSRR), położ.na pd. od g. Ural nad rzeką Ilek 0. dopł. rz. Ural); zał. w 1869, prawa miejskie od 1893. 139 tyś. mieszk. (1968); nowy ośr. przemiasto, rozbudowany w okresie władzy radzieckiej: przem. metalowy (prod. części ALASKA 25 samochodowych), elektrotechniczny (aparaty rentgenowskie), chemiczny i spożywczy (mięsny, młynarski); st. kol.; 2 szkoły wyższe, filharmonia, muzeum regionalne, W pobliżu A. kopalnie węgla brunatnego, fosforytów, chromu i niklu oraz huta żelaza (prod. ferrostopów). Akwitański, Basen-, franc. Bassin Aguitain, kraina geograficzna w pd.-zach. Francji, w dorzeczu -Garonny, między Pirenejami, Masywem Centralnym i O. Atlantyckim; odwadniany przez rz. Garon-nę i Adour oraz ich dopŁ Teren B. A. jest nizinny; podnosi się ku wsch. i pd. do ok. 300 m n.p.miasto, silnie rozcięty dół. rzek. Pd.-zach. cz. (tzw. Landy) jest aluwialną piaszczystą równiną, oddzieloną od Atlantyku przez pas wysokich wydmiasto w XIX w. piaski zostały zalesione (sosna), obecnie lasy te zostały silnie zniszczone przez pożary. Z bogactw miner, występuje gaz ziemny z dużą domieszką siarki (wielkie złoża w Lacq u podnóża Pirenejów), ropa naftowa (Parentis) oraz soi i lignity. Klimat umiarkowany morski. Wybrzeże wyrównane; gł. port -Bordeaux położ.jest nad lejkowatym ujściem Ga-ronny (Zyronda). Podstawę gosp. B. A. stanowi romiasto, dobrze rozwinięte 'na całym obszarze z wyjątkiem Landów; przede wszystkim uprawa pszenicy, kukurydzy, winorośli, tytoniu oraz sadownictwo. Spośród licznych gałęzi przem. najlepiej rozwinął się przem. spożywczy (wina, koniaki, sery), drzewny, ponadto maszynowy, chemiczny (Bordeaux, Tuluza). Akwizgran, Aachen, miasto w NRF (Nadrenia) w pobliżu granicy hol. i belgijskiej nad rzeką Wurm. Powst. jako osada rzymska — Aquisgranum; w średniowieczu rezydencja Karolingów i miejsce koronacji cesarzy; podupadło po pożarze z pocz. XVII w., następnie' rozwinęło się z końcem XIX w. w oparciu o wydobycie węgla kamiennego. 176 tyś. mieszk. (1968); ośr. przem. maszynowego, włókienniczego, konfekcyjnego, szklanego, gumowego i chemicznego; szereg zabytkowych budowli średniowiecznych, m.in. katedra z IX w.; kilka wyższych uczelni, szkoły artystyczne, muzea. Znane od czasów rzymskich z gorących źródeł alkaliczno-siarcza-nowych o temp. 40—70°C. Ożywiony ruch turystyczny. Alandzkie, Wyspy-, fińska nazwa Ahwenanmaa, szwedzka — Aland, arch. na M. Bałtyckim przy wejściu do Zat. Bot-nickiej, autonomiczny okręg Finlandii; obejmuje ponad 6,5 tyś. wysepek, tzw. skjerów (szerów) o pow. 1505 km2, w tym jedna duża — Aland (pow. 650 km2); zbud. są gł. z granitów i gnejsów, wys. do 132 m n.p.miasto, liczne skały podwodne. Klimat umiarkowany morski, chłodny. Ok. 100 wysp jest zamieszkanych; 21,5 tyś. mieszk. (1969), przeważnie Szwedów; zajmują się rybołówstwem, hodowlą bydła, a także uprawą ziemi (warzywa, pszenica jara). Gł. miasto i port Maarianhamina (szwedzka nazwa Mariehamn) na w. Aland — 8,1 tyś. mieszk. Strefa zdemilitaryzowana (od 1856, potwierdzenie statusu — w 1947). Alaska, Alaska Rangę, g. w pn.-zach. cz. Ameryki Pn. (stan Alaska), najwyższy łańcuch górski -Kordylierów i całego 26 ALASKA kontynentu, gł. szczyt -Mc- -Kiniey 6194 m n.p.m. Zbud. w cz. centralnej z granitów, w cz. brzeżnej ze skał osadowych; wzdłuż pd. podnóża występują czynne wulkany (Ilia-mna, Redoubt); zbocza strome, pokryte do wys. 800—1100 m n.p.m. lasami iglastymi, wyżej - wysokogórską tundrą oraz wiecznymi śniegami i lodowcami, cz. tych ostatnich spływa dolinami, tworząc podgórskie lodowce. Góry A. stanowią barierę klimatyczną pomiędzy obszarami klimatu u-miarkowanego morskiego na pd. i podbiegunowego kontynentalnego na pn. Przez A. przebiega linia kol. łącząca port Seward na płw. Kenai z m. Fairbanks. Alaska, wąski płw. w pn.- -zach. cz. Ameryki Pn. (stan Alaska, USA), wysuwający się głęboko między M. Beringa i zat. Alaska, w kierunku pd.- -zach.; pow. ok. 45 tyś. km2. W pd. cz. płw. ciągną się wulkaniczne G. Aleuckie (wulkany: Katmai—2286 m n.p.miasto, Veniaminof — 2507 m i in;). Przedłużeniem płw. jest łańcuch w. -Aleuty. Alaska, stan USA na pn.-zach. krańcu Ameryki Pn.; pow. 1,5 mln km2 (największy ze stanów USA); ok. 272 tyś. mieszk. (1967), stolica Juneau (7 tyś. mieszk.); graniczy z Kanadą. A. została odkryta (1741) i zasiedlona przez Rosjan, w 1867 sprzedana przez Rosję carską USA. Teren górzysty, na pd. — G. Św. Eliasza (Mt. Logan 6050 m nJp.m.), G. Wrangla, G Alaska (McKinIey 6194 m — najw. szczyt Ameryki Bn.), G. Aleudde, w środk. cz. — G Kuskokwłm-Kilbuck z przyległą centralną wyż., ograniczone od pn. dół. rz. -Jukon, poza którą ciągną się potężne G. Brooksa (Mt. Doonerak 3048 m n.p.m.). Pasma A. są silnie zaśnieżone, posiadają liczne pola firnowe oraz (gł. na wybrzeżu pd.) liczne długie lodowce typu podgórskiego (piedmontowego) jak np. lodowiec Malaspina (pow. 3840 km2. dł. 42 km), wzgl. alpejskiego (Mułdrow, dł. 72 km). Na pn. i zach. klimat subarktyczny, na pozostałych cz. umiarkowany chłodny — kontynentalny w centrum, morski na pd. (duże opady i mgły). Cz. pn. A. jest pokryta tundrą, cz. pd. lasami. Główna rzeka Jukon i Kus- kokwim. Niewielkie wydobycie złota, miedzi, srebra i nieco węgla kamiennego; bogate złoża ropy naftowej. Ludn. składa się z Eskimosów, Aleu-tów, Indian i w ok. 75% z białych; gł. m. po Juneau: Anchorage (48 tys.), Fairbanks (15 tys.) i in. Gospodarka A. oparta na rybołówstwie, gł. łososia (75% wywozu), hodowli renów (ok. 250 tys.) oraz leśnictwie (lasy pokrywają obszar ok. 90 tyś. km2); niewielka uprawa ziemi (na pd.). Gł. linia kol. Seward—Anchorage— Fairbanks (dł.ok.800 km); olbrzymia nowoczesna szosa łączy A. z USA przez Kanadę (tzw. Alaska Highway); silnie rozwinięta komunikacja lotnicza. Na terenie A. znajduje się kilka parków narodowych. Albania, Republika Popullore e ShWiSrise, Albańska Republika Ludowa, państwo w pn.-zach. części Płw. Bałkańskiego nad Adriatykiem, cieśn. Otranto i M. Jońskim; granice z Jugosławią i Grecją mają charakter naturalny (trudnodostępne góry, jeziora); pow. 28,7 tyś. km2, ludn. 2019 tyś. (1968), stolica -'-Tirana 169,3 tys. ALBANIA 2i7 (1967); adm. dzieli się na 27 okręgów; język urzędowy albański. WARUNKI NATURALNE. A. JCSt krajem górzystym, niż. i obszary pagórkowate poniżej 300 m n.p.m. zajmują ok. 30°/t pow., tereny powyżej 600 m n.p.m. ponad 50%; wzdłuż wybrzeża od Zat. Drińskiej do Zat. Ylorskiej ciągnie się z pn. na pd. akumulacyjna Niż. Albańska o szer. 15—35 km, urozmaicona pagórkami, zbud. z utworów trzeciorzędowych; znaczną jej cz. pokrywają bagna i jeź. reliktowe, obecnie osuszane; zmeliorowana została niż. Myzeqe między rz. Se-mani i Shkumbini; częste wylewy rz.; wybrzeża morskie przeważnie płaskie, na pd. od Zat. Vlorskiej skaliste i niedostępne. Liczne pasma i masywy górskie, rozciągające się w różnych kierunkach są przedłużeniem systemu G. Dynar-skich; zbud. są ze skał wapiennych, margli i utworów fliszowych, miejscami, zwłaszcza w środk. cz. kraju, występują trzony magmowe i metamorficzne. Surowość krajobrazu podkreślają liczne zapadliska tektoniczne, głęb. dół. erozyjne, strome zbocza i wąwozy, częste nagie skały, skutek nieoględnej działalności gosp. w przeszłości. Często występują dobrze rozwinięte formy krasowe. Na pn. roz-"ągają się Alpy Północno-albańskie (Jezerca 2694 m n.p.m.), o formach wysokogórskich, podobnie jak masyw Korab! (2751) na wsch., najwyższy w A. Urozmaiconą rzeźbę mają pasma Mirdita i Cermenika; ważne przejście komunikacyjne stanowi dół. Drinu. Najrozleglejszym obniżeniem jest śródgórska Kotlina Korczy, o żyznych glebach. Pd. cz. kraju zajmuje Epir Albański ze szczytami przekraczającymi 2000 m n.p.m. A. ma klimat podzwrotniko-. wy typu śródziemnomorskiego, modyfikowany na wsch. przez wpływy kontynentalne i góry. Opady na stokach, zwróconych ku morzu 1500 do ponad 2000 mm rocznie prawie wyłącznie zimowe, w osłoniętych kotlinach poniżej 700 mm. Średnie temp. lipca 25—26°C, stycznia od 4—10°C na zach. do ok. 1°C na wsch., w g. temp. minimalne do —20°C. Rz. bystre o zmiennych wodostanach mają znaczenie podwójne: są źródłem energii oraz zasilają ziemie uprawne. Główna rzeka Drin (280 km), Semani (252 km), Yjosa (237 km), Shteumbim, Mati. W A. leżą częściowo (na granicy z Jugosławią) wielkie tektoniczne jeż.: Szkoderskie (w A. 140 km2), Prespa (w A. 100 km2), Ochrydzkie (w A. 97 km2). Roślinność śródziemnomorska, na wybrzeżach drzewa cytrusowe, figi, oliwki i in., w g. makia, lasy dębowe i bukowe, na pd. iglaste. LUDNOŚĆ. Struktura narodowościowa jest jednolita. Albańczycy stanowią 95,8''/o ogółu mieszk., 2,4% Grecy, resztę Macedończycy, Turcy, Rumuni. Przyrost naturalny najwyższy w Europie (27—30%«). Gęstość zaludnienia 70 mieszk./ /km2, największa na niż. nad- morskiej, w Kotlinie Korczy i w dół. rzek, niewielka w g.; ok. 1/3 ludn. mieszka w m.; gł. m. poza stolica: Vlora (50,3 tys.), Szkodra (49,8 tys.), Korcza (45,9 tys.), Elbasani (38,9 tys.). Z ogólnej ilości 313 tyś. zawodowo czynnych 105 tyś. zatrudnia przem. GOSPODARKA. Długotrwała niewola turecka i późniejsza 28 ALBANY zależność od imperializmu uniemożliwiały rozwój sił wytwórczych kraju, konserwowaiy'istnienie półteudalnych stosunków, a nawet przeżytków patriarchalnych. Podstawą gosp. przedwojennej A. było ekstensywne roln. i pasterstwo oraz niewielkie górnictwo. Przem. prawie nie istniał. Radykalne socjalistyczne przeobrażenia społeczno-gosp. stały się podstawą szybkiego roz- woju i zmian w strukturze gospodarki nar. A. rozwinęła przem. przetwórczy, a w roln. uprawę roślin przemiasto, owoców i warzyw. Grunty orne zajmują 488 tyś. ha, tj. przeszło 2 razy więcej niż w 1938, sady 25 tyś. ha, gaje oliwne 30 tyś. ha, winnice 12,5 tyś. ha, past-wiska 389 tyś. ha, lasy 1242 tyś. ha. Sektor socjalistyczny obejmuje prawie całe roln. Ponad 1/4 zasiewów dokonuje się na gruntach nawadnianych, nastąpił zdecydowany postęp w unowocześnieniu i zwiększeniu wydajności roln. Udział zbóż w prod. rolnej ulega względnemu zmniejszaniu na rzecz upraw przem. i owoców. Uprawia się kukurydzę (160 tyś. ha, 198 tyś. t, 1967), pszenicę (130 tyś. ha, 125 tyś. t), ryż (10 tyś. t), buraki cukrowe (135 tyś. t), na zach. bawełnę (8 tyś. t), tytoń (13,5 tyś. t), winnice (43 tyś. t winogron), sady (jabłka, śliwki), gaje cytrusowe, warzywa (pomidory). Gl. regiony uprawy leżą na niż. nadmorskich i w Kotlinie Korczy. Hodowla gł. owiec (1,7 mln szt., 1965), bydła i trzody chlewnej. Górnictwo eksploatuje różnorodne złoża miner.: ropę naftową (l mln t), przerabianą w rafineriach Patosi i Cerrik, asfalt naturalny, nieco węgla brunatnego, rudy chromu (nad jeź. Ochrydzkim, KukSsi, 127 tyś. t, 1967), piryty miedziane (Puka, Rubiku), rudy żelaza i niklu. Prod. energii elektrycznej ok. 375 mln kWh w 1966 (elektrownie na rz. Mati, w Korczy i in.). Najlepiej rozwinięty jest przem. włókienniczy (duży zakład w Izberishu koło Tirany oraz Szkodra, Korcza i Fieri), drzewny (kombinat w Elbasa-nie, Szkodra, Tirana) oraz zbud. w różnych regionach kraju zakłady przem. spożywczego (prod. soków, dżemów, konserw, oleju, wina itd.), tytoniowego. Pierwsze zakłady metalowe powstały w Tiranie, Durresi (remont statków) i Szkodrze. Szybko rozbudowuje się sieć dróg komunikacyjnych. Pierwsza linia kol. (151 km) została zbud. z Durresi do Tirany i Elbasanu; dł. dróg bitych 3100 km. Bilans handlu zagr. jest ujemny; wywóz obejmuje gł. surowce i koncentraty metali, produkty spożywcze, tytoń; przywozi się maszyny li wyroby przemysłowe. Tadeusz Lenczowski Albany, miasto w USA, nad rzeką -Hudson, stolica stanu Nw. Jork. Jedno z najstarszych m. na kontynencie Ameryki Pn., zai. przez Holendrów w 1614; rozwinęło się jako centrum komunikacyjne między Nw. Jorkiem, Montrealem a Buffalo oraz Bostonem, zwłaszcza po budowie kań. Erie (1825) i linii kol. do Schenectady (1831). 130 tyś. mieszk. (1964), z przedmieściami (między innymi Schenectady, Troy) 652 tys.; ośr. przem. drzewnego i papierniczego, włókienniczego i spożywczego; port rzeczny, rozbudowany ok. 1932. Albańskie, Góry-, Montt AI-bani, grupa wzniesień wulkanicznych na pd.-wsch. od Rzymu; wys. do 956 m n.p.m. ALEUTY 29 (Monte Faete); w kraterach znajdują się jeż.: Albano i Nemi. Obszar letniskowo-wy-poczynkowy dla mieszkańców Rzymu. Większe miejscowości: Frascati, Albano, Castel Gan-dolfo (pałac papieski) i Łn. Alberta, Jezioro-, jeź. pochodzenia tektonicznego w Afryce, położ.w rowie tektonicznym na granicy Konga i Ugandy, na wys. 620 m n.p.miasto, u stóp G. Błękitnych (2444 m); pow. 5350 km2, dł. ok. 150 km, maks. gleb. 48 m. Przez jeź. przepływa -Nil, wpadając jako Nil Wiktorii od wsch., a wypływając jako Nil Alberta. Od pd. wpada rz. Semliki, odwadniająca jeź. Edwarda. J. A. zostało odkryte w 1862 przez ang. podróżników Spe-ke'a i Grania. Albertynie -.Kalima Alborg, Aaalborg, miasto w Danii w pn. cz. Plw. Jutlandzkiego, nad cieśn. Lim Fjord; zał. w XIV w. Ok. 120 tyś. mieszk. (1965, zespół miejski, łącznie z Nórresundby); ważny ośr. przem. i trzeci co do znaczenia port w kraju (gł. eksport cementu); przem. cementowy, spożywczy, stoczniowy, chemiczny, maszynowy, włókienniczy. Albuquerque, miasto w USA (stan Nowy Meksyk), nad rzeką -Bio Grandę del Norte, na wys. ok. 1500 m n.p.m. Żal. przez Hiszpanów w 1706 jako st. wojskowa, w 1846 obsadzone przez USA i rozbudowane od ok. 1880. 120 tyś. mieszk., z przed- mieściami 260 tyś. (1960); lokalny ośr. handl. produktami rolnymi i centrum transportu kol. i rzecznego, niewielki przem. drzewny i spożywczy; zabytki z okresu hiszp.; uniwersytet; ostatnio ośr. leczni-czo-turystyczny. Aleksandra, Archipelag-, Aleksander Archipelago, grupa ok. 1100 wysp na pn.-zach. wybrzeżu Ameryki Pn. i pd.-wsch. cz. stanu Alaska w USA; pow. 36,8 tyś. km8, ok. 18 tyś. mieszk. (1960); gł. wyspy: Oziczagowa (5 tyś. km2), Baranowa (4,5 tyś. km2), Kup-rlanowa (3 tyś. km2), Księcia Walii, AdmiraUcji i in. Wyspy stanowią zatopione pasmo górskie (wys. do 1432 m n.p.m.); brzegi wysp strome i rozczłonkowane (fiordy), wnętrze górzyste, pokryte bujnymi lasami iglastymi do wys. 1000— —1100 m. n.p.m. Aleksandria, arabskie El-Iskandarija, miasto w pn. Egipcie, położ.nad M. Śródziemnym, na zach. krańcu delty Nilu, z którą jest połączone kań. Zał. w IV w. p.n.e., w III w. p.n.e. stolica państwa Ptolemeuszów. 1801 tyś. mieszk. (1966), drugie co do wielkości miasto w Egipcie; gł. centrum krajowego handlu bawełną; ważny ośr. przem.: bawełnianego, skórzanego, metalowego, petrochemicznego, stoczniowego i spożywczego; port handl. i rybacki, węzeł kol., lotnisko; ośr. nauk. i kult. (uniwersytet, muzeum sztuki starożytnej); ośr. letniskowy i wypoczynkowy (plaża Ramla). Aleppo -Haleb Aleuty, Wyśpi/ Aleucfcie, Aleu-tian Islands, łańcuch w. oddzielających M. Beringa od O. Spoteojnego, ciągnący się w kształcie łuku, dł. ok. 1800 km, między Ameryką Pn. od pd.-zach. cypla Alaski a Azją w kierunku Kamczatki; ok. 150 w. o łącznej pow. 37,8 tyś. km2, z których naj- 30 ALFOLD większe to: Unimak (5180 km2), Unalaska (2782 km2) i Umnak (2200 tan2). Wszystkie w. są pochodzenia wulkanicznego i wznoszą się na wyraźnym grzbiecie podmorskim, lokalnie do wys. ponad 2200 m n.p.m.; klimat chłodny, wilgotny i mglisty. Ok. 1300 mieszk. — Eskimosi, częściowo zmieszani 'z kotonizujący-mi ten obszar w XIX w. Rosjanami; połów ryb i fok; gł. osada: Dutch Harbor (na Unalasce). Pod względem politycznym należą do stanu Alaska (USA). Altold -Wielka Nizina Węgierska Algier, El-Dżezair, miasto, stolica Algierii, nad Zat. Algierską na M. Śródziemnym, na wsch. stoku wapiennych wzgórz Bu-zartja (350 m n.p.m.). Zał. w 935 n.e. na miejscu starożytnego Icosium; długi czas (XVI—XVII w.) ośr. piratów arabskich na M. Śródziemnym; 897 tyś. mieszk. (1968); ważny ośr. gosp. z przem. spożywczym (olejarnie, wytwórnie win, tytoniu, gorzelnie, młyny, przetwórnie ryb i in.), metalowym, chemicznym (superfos-faty), włókienniczym i papierniczym; wielki port morski, węzeł kolejowy i drogowy, lotnisko; ważny ośr. kult. (uniwersytet od 1879, wyższa szkoła rolnicza), liczne zabytki. Algieria, AlDżumhwrijja al -Dżaza'rijja aszSza'bijja ad- -Dimukratijja, Algierska Rep. Ludowo-Demokratyczna, państwo a!rabski]e w Afryce Pn.; niepodległe od 3 VII 1962, poprzednio dep. zamorski Francji; pow. 2381743 km2; ludn. 12943 tyś. (1968); stoi; -Algier 897 tys., 1968 (943 tyś. mieszk. zespół miejski 1966); podział adm. 15 dep., język urzędowy arabski. WARUNKI NATURALNE. Pn. CZ. A., oddzieloną od M. Śródziemnego wąską niż., zajmują środk. i wsch. pasma -Atlasu, tworzące dwa równoleżnikowe łańcuchy: Atlas Teliski (2308 m n.p.m.) na pn. i Atlas Saharyjski (2328 m n.p.m.) na pd., pomiędzy którymi leży stepowa Wyż. -Szottów (900— —1108 m n.p.m.) z licznymi słonymi bagnami i jeż.; cz. środk. i pd. kraju (ok. 85»/o pow.) zajmuje -Sahara z rozległymi pustynnymi obniżeniami (Erg Igidi, Erg Szesz, Wielki Erg Zach., Wielki Erg Wsch., Tidikelt oraz na pn. wsch. Szott Melghir), otoczonymi kamienistymi wyż. (Hammada Draa, -Tademajt, Hammada Tinghert, Egiab i in.), które na pd. wsch. przechodzą w silnie rozcięte płaskowyże, tzw. tassźlt (wys. 600—1000 m n.p.m.), a następnie w masyw -Ahaggar (3005 m n.p.m.); klimat na pn. śród- ziemnomorski, o temp. zimy 10—14°C i lata 24—26°C i o opadach zimowych 400—1000 mm, na Saharze zwrotnikowy pustynny (50—100 mm opadu rocznie) o silnych dobowych wahaniach temp.; stałe rz. występują tylko na pn. (Szelif dł. 750 km, Summan, Sejbus i in.) i uchodzą do morza, pozostała cz. kraju jest obszarem bezodpływowym — występują tu uedy oraz słone jeź. i bagna tzw. szotty; na pn. występuje makia, wzgl. niewielkie pow. leśne (l,3»/o pow. A.), na Wyż. Szottów rośnie cenna trawa alfa, na Saharze — roślinność pustynna i pół-pustynna. Gł. bogactwem miner. A. są odkryte we wsch. cz. Sahary algierskiej złoża ropy naftowej (zasoby ok. 2,5 ALGIERIA 31 mld t) i gazu ziemnego (zasoby ponad 2000 mld m8); ponadto występują w znacznych ilościach: fosforyty (zasoby ok. i mld t), rudy żelaza, cynku i ołowiu oraz nieco węgla kamiennego, srebra, antymonu, gipsu i Łn. LUDNOŚĆ w SO/o koncentruje się na pn. A., rejony pustynne są niemal bezludne, ludn. jedynie w oazach; średnia gęstość zaludnienia 5,1 mieszk./ /km2; przeważającą cz. ludn. stanowią Arabowie (60%) i Berberowie (30%); ponadto Europejczycy (ok. 10%), gł. Francuzi, Hiszpanie i Włosi; w okresie wojny narodowowyzwoleńczej (1954—62) i po uzyskaniu niepodległości ok. 800 tyś. ludn. francuskiej opuściło A. przenosząc się do Francji; ok. 300 tyś. Algierczyków rocznie wyjeżdża za pracą do Francji; m. skupiają 27% mieszik., gł. m.: Algier, -0ran (326 tyś. mieszk., 1966), -Konstantyna (241 tys.), -An-naba (150 tys.), Setif 88 tys.), Sidi bel Abbas (87 tys., 1966), Bulajda (Blida — 86 tys.), Ti-limsan (Tlemsen — 71 tys.), Mustaghanim (63 tyś. mieszk.). GOSPODARKA. A. jest słabo rozwiniętym krajem rolniczo- -surowcowym; roln. wraz z leśnictwem i rybołówstwem zatrudnia ok. 70% ludn.; ziemie orne występują gł. na pn. kraju i w oazach na Saharze, stanowiąc 4,2% pow. (z tego 40% nawadniane); z opuszczonych przez Francuzów ok. 5200 wielkich gospodarstw stworzono państwowe gospodarstwa typu spółdzielczego o łącznej pow. 3 mln ha (39''/o całej pow. uprawnej) ze 150 tyś. robotników stałych i 80 tyś. sezonowych; w roln. przeważa (60%) drobna własność, a liczba bezrolnych i sezonowych robotników rolnych jest szacowana na 1,2 mln osób; uprawia się gł.: jęczmień (0,4 mln t, 1965), pszenicę (1,3 mln t), owies, winorośl (na wybrzeżu; prod. 16 mln hl wina), cytrusy (0,4 mln t), olfwki (18 tyś. t oliwy), palmę daktylową, figi, tytoń, warzywa; hodowla o charakterze przeważnie koczowniczym obejmuje gł. owce (5,6 mln szt., 1965), kozy (2,6 mln), bydło (0,7 mln) i wielbłądy; uzyskiwanie korka z dębu korkowego (11 tyś. t, 1964) i trawy alfa do wyrobu lepszych gatunków papieru i plecionek. W przem. gł. rolę odgrywa wydobycie ropy naftowej (38,4 mln t, 1967) we wsch. cz. Sahary algierskiej (Hassi Mesaud i Edżele), gazu ziemnego (Hassi R'Mel, 1,7 mld m3), rud żelaza (Tinduf, Uenza, 1,6 mln t Fe, 1965), fosforytów (na pn., 86 tyś. t, 1965) i in.; ponadto dobrze rozwinięty przem. przetwór-czo-rolny (3 miejsce w świecie w prod. wina i 6 w prod. oliwy) i cementowy (660 tyś. t, 1966); rozbudowuje się przem. metalurgiczny, metalowy i maszynowy, chemiczny, włókienniczy i in. Sieć komunikacyjna dobrze rozwinięta jedynie na pn.; dł. linii kol. 4940 km, dróg ulepszonych 9048 km, szlaków pustynnych ponad 13,5 tyś. km; główne porty morskie: Algier, Oran, Annaba, Bedżaja i Skiikda; rurociągi naftowe łączą zagłębie Hassi Mesaud z portem Bedżaja, a zagłębie Edżele z tunezyjskim portem Es-Sechira; w 1966 oddano do użytku rurociąg z Bordż Mili koło Laghuatu do Arzewu koło Oranu; szybko rozwija się komunikacja lotnicza; między -nar. port lotniczy w Algierze, inne ważne porty lotnicze: Oran, Annaba. Eksport (1968): 32 ALICANTE ropa naftowa (W/s wart.), owoce cytrusowe (4°/(i) i ruda żelaza (4»/o); import (1968): żywność, paliwa i półfabrykaty; główni partnerzy handlowi (1968): Francja (57%), Wielka Brytania (4»/o), USA (3%) i kraje Afryki. Alicante, miasto w pd.-wsch. Hiszpanii, ośr. adm. Powst. w III w. p.n.e. jako osada tenicka, później znane jako rzymskie Lucentum; rozwinęło się z początkiem XX w. jako najbliżej (ok. 450 km) leżący port w stosunku do Madrytu. 136 tyś. mieszk. (1968); przem. chemiczny, włókienniczy, tytoniowy, ceramiczny; port (eksport wina i owoców południowych); ośr. rybołówstwa; duże kąpielisko morskie. Allababad -Ilahabad Allegheny -Appalachy Almaden, miasto w pd.-zach. Hiszpanii, na pn. stokach Sierra Morena. Ok. 13 tyś. mieszk.; najzasobniejsze na świecie złoża cynobru o zawartości 7 do 8% rtęci; eksploatowane systematycznie od XVII w., a sporadycznie od czasów rzymskich. Alpy, najwyższe góry Europy; tworzą otwarty ku pd. łuk, ciągnący się od Zat Genueńskiej po Niż. Węgierską. Znajdują się na obszarze Włoch, Szwajcarii, Francji, Uechtenstelnu, NRF, Austrii i Jugosławii. DL ok. 1200 km, szer. 135 do 260 kmiasto, najw. szczyt -Mont Blanc — 4810 m n.p.miasto, ponadto do najw. należą: Monte Rosa (4634 m), Matterhorn (4478 m) oraz kilkanaście szczytów powyżej 4000 miasto w głąb Alp biegnie szereg długich, wąskich dół. połączonych przeŁ, przecinającymi gł. grzbiety. Najważniejsze przeł. (z zach. na wsch.): Tende (1873 m n.p.m.), Larche (1996 m), Mont Genewę (1854 m), Mont Cenis (2083 m), -Sw. Bernarda (2473 m), Simplon (2009 m), Sw. Gotharda (2112 m), Splii-gen (2117 m), Ariberg (1802 m), -Brenner (1372 m) i —Sem-mering (985 m). Obniżenie poprzeczne biegnące (od pn.) przez jeź. -Bodeńskie i częściowo dół. -Renu przez przeł. Splugen do jeź. -Como (na pd.) dzieli A. na dwie gł. cz.: wyższe i masywniejsze A. Zach. oraz niższe i bardziej rozczłonkowane A. Wsch. A. Zach. charakteryzuje łukowata forma osi podłużnej oraz asymetria rzeźby: stoki zewnętrzne łuku (po stronie franc. i szwajcarskiej) stosunkowo łagodne, wewnętrzne (po stronie włoskiej) — urwiste i strome. Gł. grupy górskie A. Zach. ułożone są w dwu strefach. Strefę wewnętrzną tworzą kolejno A. Nadmorskie, opadające ku M. Śródziemnemu, od którego są oddzielone . wąską niż. nadbrzeżną — sławną z piękności- Riwierą, masywy (-•) A. Kotyjskich, A. Graic-kich, Mont Blanc, wreszcie dalej ku pn. wsch. tzw. A. Szwajcarskie, cechujące się zdecydowanie wysokogórskim krajobrazem, rozdzielone głęb. podłużnymi dolinami Renu, Rodanu i in. rzek. Pn. cz. strefy zajmują A. Berneńskie i Glar-neńskie, pd. zaś — Pennińskie i Lepontyjskie. Strefę zewnętrzną — wyraźnie niższą — zwaną Prealpami tworzą A. Prowansalskie, Deltinackie, Sabaudzkie, Fryburskle i Czterech Kantonów. A. Wsch. są nieco niższe, natomiast szer. ich wyraźnie się zwiększa; wyróżnia się trzy szeregi pasm; środkowe obejmują najw. pasma: - A. Re- ALPY 33 tydde, Otztalskie, Zillertalslqe, Wysokie -.Taury, Niskie Tau-ry oraz A. Styryjskie; pn. i pd. pasma to szer. strefy Pre-alp, na pn. obejmujące -*-A. Bawarskie, Salzburskie i Austriackie, na pd. A. Bergamskie (Lombardzkie), Ortler, Adamello, (-)Dolomity, A. Karnijskie, Karawanki i A. Julijskie. Najw. masywy Pre-alp przekraczają niekiedy 3500 m n.p.m. Alpy stałdowane zostały gł. w kredzie i trzeciorzędzie, w tzw. orogenezie alpejskiej; później miały miejsce już tylko niewielkie nasunięcia, natomiast silne dźwiganie się wzwyż całego górotworu. Skomplikowane i kilkufazowe ruchy fałdowe A. doprowadziły do po- wstawania płaszczowin, tj. obalonych, poprzecinanych, a nawet porozrywanych fałdów; późniejsze podniesienie wnętrza g. spowodowało dalsze przemieszczanie płaszczowin i odsłonięcie skał krystalicznych budujących ich strefę osiową (wewnętrzną). Do niej po obu stronach przylegają strefy wa-pienno-dolomitowe (pasma Prealp, np. A. Austriackie, Dolomity i in.), do których z kolei przylega słabiej rozwinięta i nieciągła strefa fliszowa (molasa). Stąd też gdy w strefie krystalicznej występują najw. grzbiety górskie i szczyty o ostrych zarysach, to w strefie wapienno-dolomitowej grzbiety są niższe, o formie staliw, ale o szczytach nader śmiałych (baszty, ambony, iglice — częste np. w Dolomitach), a w strefie fliszowej (ze względu na mało odporne skały) pojawiają się najniższe grzbiety o okrągłych formach i kopulastych wierzchołkach, a doliny są też dużo szersze. Rzeźba A. jest wynikiem nie tylko czynników tektoniczno-' 3 Słownik geografii świata -litologicznych i działalności wód płynących, ale też w dużej mierze zlodowacenia plej-stoceńskiego i lodowców współczesnych. Czterokrotne plej-stoceńskie zlodowacenie A. nadało poważnej ich cz, charakter typowej górskiej rzeźby glacjalnej; nader częste są for- my tak typowe jak cyrki (kary), szerokie dół. korytowe o niewyrównanym profilu podłużnym, zawieszone dół. boczne, ostre formy grzbietów i zboczy podciętych działaniem lodowców, zmutonizowane pow. skalne, wreszcie zespół form pochodzących z akumulacji lodowcowej, jak np. wały moren czołowych, bocznych, środk. i dennych. Polodowco-wego pochodzenia są też liczne jeź. występujące we wnętrzu i na przedpolu A. Wys. n.p.miasto, ukształtowanie pow. oraz położenie między strefami klimatu umiarkowanego ciepłego (od pn.) i śródziemnomorskiego (od pd.) wyznacza na obszarze A. dość zmienną, piętrową strefowość klimatu i różne klimaty lokalne. Granica wiecznego śniegu przebiega na wys. ok. 2500 m n.p.m. Gł. terenami zlodowacenia współczesnego (o łącznej pow. ok. 3600 km2) są A. Gra-ickle, Pennińsfcie, Berneńskie i masyw Mont Blanc (A. Zach.) oraz A. Retyckie i Wysokie Taury (A. Wsch.). Piętrowa strefowość klimatu wpływa'na piętrowe rozmieszczenie roślinności. U podnóży i w dolnych partiach g. występują: na pd. — widne dąbrowy i lasy kasztanowe, na wsch. — roślinność stepowo-leśna, rzadziej . lasy dębowe, na pn. — lasy mieszane i liściaste (dąb, buk). Powyżej 500—800 m n.p.m. występują lasy górskie — w pasmach zewnętrznych buk i jodła, wyżej świerk, we wnę- 34 ALPY AUSTRALIJSKIE trzu g. — świerk, sosna, a w najw. partiach — modrzew i limba. Górna granica lasów leży w centrum g. na wys. 2000—2400 m n.p.miasto, na pd. 1700—2000 m, na pn. 1600 do 1900 m. Wyżej zaczyna się piętro roślinności krzewiastej, a ponad nim wysokogórska roślinność alpejska, nagie skały, pola firnowe i lodowce, wreszcie — tumie. A. są zamieszkane przez ok. 10 mln ludn., skupiającej się gł. w dół. Gospodanka A. obejmuje rolnictwo (przewaga hodowli nad uprawą roli w większych dół.), górnictwo (eksploatacja złóż rud żelaza — gł. koło Erzberg w Austrii, boksytów w A. franc., ponadto soli kamiennej i — lokalnie — węgla kamiennego i brunatnego w Austrii; liczne cieplice i źródła miner.) oraz przemiasto, gł. spożywczy i drzewny. B. bogate zasoby energii wodnej, eksploatowane w elektrowniach wodnych. Zasadnicze znaczenie w gospodarce krajów alpejskich ma turystyka, dla której potrzeb powstały i rozwinęły się b. liczne ośr. wypoczynkowe i sportów zimowych, uzdrowiska i stacje klimatyczne. Alpejskie linie kol. i szosy przebiegają przez liczne przeł. oraz tunele (najdłuższy — Simploński — 19,7 km; tunel pod masywem Mont Blanc ma 11,6 km dł.). Dla obsługi ruchu turystycznego zbud. w A. kilkadziesiąt kolejek linowych, oraz kilkaset wyciągów narciarskich. Alpy Australijskie, pasmo górskie w pd.-wsch. Australii (stany: Nowa Pd. Walia i Wiktoria), dł. ok. 320 km, ciągnące się łukiem, najw. cz. —.Wielkich Gór Wododziałowych. Zbud. gł. z utworów paleozoicznych i młodszych skał osadowych, zawierających pokłady węgla kamiennego; tworzą trzy kulminacje: zaoh. — Barry Mountains, środk. — Snów Rangę (G. Śnieżne) t wsch. — G. Muniong z najw. szczytem A.A. (zarazem kontynentu) G. -(.Kościuszki, 2230 m n.p.m.; wyższe partie g. noszą ślady zlodowacenia czwartorzędowego; klimat zwrotnikowy wilgotny, górski z opadami rocznymi do 1500 mmiasto w A.A. biorą początek rz.: (-)Murray i Murrumbid-gee, których wody są wykorzystane dla celów hydro-energetycznych i irygacyjnych. Alpy Bawarskie — grupa pn. Alp Wapiennych między rz. Inn a Przełęczą Fern (1209 m), na pograniczu NRF i Austrii; zbud. z szeregu równoległych pasm wapiennych (odporne triasowe wapienie Wetter-stein), rozbitych na szereg grup; malownicze krajobrazy. Gł. szczyt Zugspitze (2963 m). Ważny teren turystyki z szeregiem uzdrowisk i ośr. turystycznych i sportów zimowych jak Garmisch-Partenkirchen, Tegernsee, Mittenwald i in. Przez A. B. wiedzie ważny szlak (szosa, linia kol.) z Inns-brucka do Monachium przez Przełęcz Scharnitz (963' m n.p.m.). Alpy Graickie — franc. Alpes Grees, wł. Aipi Graie, grupa górska Alp na pograniczu francusko-włoskim między przeł. Mt. Genis (2083 m n.p. m.) a Małą przełęczą Sw. Bernarda (2188 m); najw. grupa Grań Paradiso (4061 m); silnie zlodowacone, odwadniane przez rz.: Isere (dopł. Rodanu), Dora Baltea i Dora Riparia (dopł. Padu). ALUTA 35 Alpy Julijskie — najbardziej wsch. cz. pd. Alp Wapiennych: ciągną się między rz. Sawą i Soczą, gł. na terenie pn.-zach. Jugosławii; od Alp Karnijskich oddziela je obniżenie Pontebba-Tarvisio; najw. szczyt Triglav (2863 m n.p.m.). Pasmo posiadające wyraźnie lodowcową rzeźbę, przechodzi ku pd. za dół. rz. Idrijcy w krasową wyż. Trnovskiego Gozdu i Notranjska. Alpy Karnijskie, Karnische Alpen, Aipi Carniche, grupa górska w Alpach Wsch., na pd. od rz. Drawy, na pograniczu włosko- austriackim, w pd., wapiennej strefie Alp. Ciągną się od przełomu rz. Drawy po przeł. Tarvisio (814 m. n.p.m.), ważne drogowe i kol. przejście z Austrii do Włoch; najw. szczyt Hohe Warte (Monte Coglians, 2781 m n.p.m.). Pn. cz. złożona z szeregu grup górskich między rz. Drawą i Gail nosi nazwę Alp Gaitalskich (gł. szczyt Sandspitze, 2772 m n.p.m.). Alpy Kotyjskie, Alpes Cottien-nes, Aipi Cozie, grupa górska w Alpach Zach. na pograniczu traincusko-włoskim; zbud. z łupków krystalicznych i piaskowców; najw. szczyt Monte Viso (3841 m n.p.m.); ciągną się od przeł. Larche (1996 m n.p.m.) na pd., do przeł. Mt. Genevre (1854 m) na pn. Obszar źródliskowy rzek: Duran-ce i Pad. Alpy Nowozelandzkie, Alpy Południowe, Southern Aips, łańcuch górski na Nowej Zelandii, ciągnący się na przestrzeni ok. 450 km, przeważnie wzdłuż zach. wybrzeży Wyspy Południowej. Zbud. przeważnie z osadów paleozoicznych i mezozoicznych (łupki, szaro- głazy, wapienie i in.), które uległy kilkakrotnemu sfałdo-waniu; w ukształtowaniu ich dominują (zwłaszcza na pd.) formy alpejskie; najw. wzniesienie Mount Cook (Aorangi) 3764 m n.p.m.; wyższe partie g. zalegają wieczne śniegi i liczne lodowce (m.in. Lodowiec Tasmana ok. 30 km dł.). W pn. cz. Wyspy Południowej A.N. rozdzielają się na pasma: Tasmana, Saint Arnauda i Kaiko-ura. A.N. stanowią atrakcyjny teren turystyczny. Alpy Retyckie, Ratische Alpen, Aipi Retiche, pasmo Alp Wsch. między przeł. Splugen (2117 m n.p.m) na zach. a Brenner (1372 m) na wsch. oraz dół. Innu na pn. i górnych biegów Addy i Adygi na pd.; składają się z gł. grup: Silvretta (3312 m n.p.m.) na pn., Bernina (4052 m), A. Otztalsteich (3774 m) i A. Stubaickich, rozdzielonych niskimi przeł. Maloja (1817 m n.p.m.), Reschen-scheideck (1508 m), Ariberg (1802 m) i in. Zbud. przeważnie z wapieni, margli i dolomitów. Do wys. 2000—2200 m n.p.m. występują lasy iglaste, przechodzące w łąki alpejskie, powyżej których rozciągają się znaczne lodowce górskie (Morteatsch, Vernagt, Gepatsch i in.). Liczne ośr. tu-rystycznowypoczynkowe: St. Moritz, Siilvaplana, Maloja, Pontresina, Davos (Szwajcaria) oraz Vent i Solden (Austria). Aluta, Olt, rz. w Rumunii, lewy dopływ Dunaju. Wypływa z zach. pasm Karpat Wsch. (G. Głur-geu), opływa wsch. i pd. skraj Wyż. Siedmiogrodzkiej i przebija się wspaniałym, ok. 50 km dł. przełomem (Czerwonej Wieży) przez Karpaty Pd.; uchodzi do Dunaju k. Turnu Magurele. Dł. 699 km, pow. 36 ALZACJA dorzecza 24 tyś. km*, wodo-stany zmienne, najw. na wiosnę; duże zasoby hydroenerge-tyczne, jeszcze nie wyzyskane. Alzacja, Alsace, kraina hist. we wsch. Francji między Wo-gezami a Renem; pow. 8,3 tyś. km2; ponad 1,4 mln mieszk. (1968), w znacznej cz. Alzatczyków używających dialektu języka niemieckiego. Wysoko " rozwinięty rejon przem.-rol-niczy; gł. okręg przem. ba- wełnianego Francji, ponadto przem. chemicznego, maszynowego, spożywczego, drzewnego; bogate złoża soli potasowych na pd. (Ałtkirch); na Renie kilka wielkich hydroelektrowni. W roln. dominuje uprawa pszenicy, buraków cukrowych, tytoniu; na stokach Wogezów — winorośl (znane wina), sady oraz laki i pastwiska. Dobrze rozwinięta sieć komunikacyjna. Gł. m.: -Strasburg, Colmar, -Milu-za. Alajskie, Góry-, Ałajskij chrie-biet, równoleżnikowe pasmo g. hercyńskich w Azji Środk. (ZSRR) łączące -Tien-szan z -Pamirem; dł. ok. 400 km, maks. wys. 5880 m n.p.m.; zbud. gł. z piaskowców i skał krystalicznych; stoki pn. łagodnie przechodzą w Kotlinę -Fergańską, pd. — opadają stromo do Kotliny Ałajskiej; szczyty pokryte wiecznym śniegiem i lodowcami; na zboczach lasy i łąki, u podnóża stepy i półpustynie; dział wodny -Syr-darii i -Amu- darii. Ala-szan, Sź-szare, trzeciorzędowe pasmo górskie na pn. Chin, ciągnące się pomiędzy pust. -Ałaszan i dół. -Hu-ang-ho (środk. bieg); dł. ok. 270 km, maks. wys. 3230 m n.p.m.; grzbiety ostre, zbocza strome i pocięte głębokimi dół., pokryte rumowiskiem skalnym, a niżej lessem; roślinność uboga: na zboczach skąpe lasy, wyżej suche łąki, u podnóża pustynie. Alaszan, wyżynna pustynia w -Mongolii Wewnętrznej (Chiny), najbardziej na pd. wysunięta cz. pust. —"Gobi, stąd zwana też Małą Gobi; otoczona górami -Ała-szan i Lan- -szan od wsch., -Nan-szan od pd. i dół. rz. Edzin-goł od zach.; pow. ok. i mln km2. A. stanowi falistą równinę o wzniesieniu 800—1600 m n.p.m. i niemal w całości pokrytą piaskami lotnymi; klimat kontynentalny suchy, opady (50— -100 mm) występują gł. w lipcu-sierpniu; wód płynących b. mało, a główna rzeka jest Edzin-goł (wypływa z lodowców w Nan-szanie), zanikająca w piaskach pust. (wzdłuż rzeki przebiega ważny szlak komunikacyjny); liczne obniżenia terenu wypełniają słone jeż.; dominuje roślinność suchych stepów, a nad Edzin-goł — pastwiska. Zaludnienie poniżej i mieszk./km2. Ludność skupiona głównie w oazach. Atdan, rz. w azjatyckiej cz ZSRR (w Jakucji), p. dopł. Leny; dł. 2242 km, pow. dorzecza 718 tyś. km2, średni przepływ u ujścia 5200 tn»/sek. Wypływa z pn. stoków G -9-Stanowych, w biegu środk. i dolnym tworzy liczne odnogi i starorzecza, uchodzi do Leny na Niż. Srodkowojakuc-kiej; gł. dopł.: l. — Amga p - Timpton, Uczur, Maja. Zamarznięty od października do maja; żeglowny na dł. ok 1650 km; obfituje w ryby W dorzeczu A. występują znaczne złoża złota i miki a w dolnym biegu — węgiel kamienny. AMAZONKA 37 Alma Ata, do 1921 Wiernyj, stolica Kazachskiej SRR (ZSRR), położ.malowniczo u pn. podnóży Ałatau Zailijskiego (-*-Tien-szan) na wys. 700 do 900 m n.p.m.; zał. w 1954 r. 668 tyś. mieszk. (1968); w okresie władzy radzieckiej A. A, rozwinęła się jako gł. przem. i kult.-naukowy ośr. Kazachstanu, wyspecjalizowany w przem. lekkim (spożywczy, włókienniczy, obuwniczy), ponadto posiada przem. maszynowy, elektrotechniczny i poligraficzny; st. kol.; siedziba Akademii Nauk Kazachskiej SRR, 10 wyższych uczelni (w tym uniwersytet), opera i liczne teatry, muzeum regionalne i galeria obrazów, ośr. telewizyjny. A. A. jest jednym z najpiękniejszych m. ZSRR, pełnym zieleni i sadów owocowych; jej okolice są często nawiedzane trzęsieniami zie- Attaj, rozległy system górski w Azji Środk., na terenie ZSRR, Mongolii i Chin; ciągnie się z pn.-zach. na pd.- -wsch. (ok. 2000 km). Powst. w fałdowaniu kaledońskim i hercyńskim, odmłodzony w alpejskim (zręby); zbud. z różnorodnych skał paleozoicznych (granity, łupki, piaskowce), miejscami przykrytych utworami trzeciorzędowymi (gliny, piaski) i czwartorzędowymi (lessy na przedgórzu). Pn.-zach. część A. (pół. na obszarze ZSRR) jest rozczłonkowana na nieregularne pasma o układzie palczastym, wys. 3,5 do 4 tyś. m n.p.miasto, maks. wys. -Biełucha 4506 m n.p.m. Cz. środk. A. tworzy tzw. A. Mongolski, wys. średnio 2—4 tyś. m n.p.m. (maks. wys. Najram-dał 4356 m n.p.m.), złożony z równoległych pasm, obniżających się ku pd.-wsch. i przechodzących w słabo rozczłonkowany i na ogół niski A. Go- bijski. Najwyższe partie A. posiadają rzeźbę alpejską, w niższych przeważają niewysokie, płaskie grzbiety o stromych stokach, pociętych wąwozami; występują liczne kotliny tektoniczne: Czujska, Kuraj-ska, Kańska i in. Klimat górski i wysokogórski; ok. 800 lodowców o łącznej pow. 600 km2; ponad 3000 jeż., liczne rzeki (obszar źródłowy -0bu i -.Irtysza) o poważnych zasobach energii wodnej (ok. 13 mln kW); cz. wysokogórska (powyżej 1700—2500 m n.p.m.) pokryta łąkami i górską tundrą, niżej występują bogate lasy (ok. 7Wo pow. A.) przechodzące w stepy, a na wsch. — w półpustynie. Znaczne zasoby surowców miner., zwłaszcza na obszarze tzw. Rudnego A. (Kazachska SRR): cynk, ołów, miedź, złoto, żelazo, rtęć; na pn.-zach. przedgórzu występuje węgiel kamienny w -Kuźnieckim Zagłębiu Węglowym. Zaludnienie A. jest niewielkie. W dół. i kotlinach skupiona uprawa roli i hodowla oraz (w Rudnym A.) górnictwo. Altyn-Tag, stary łańcuch górski na zach. Chin, zach. przedłużenie g. -Nan-szan, oddzielające Kotlinę Kaszgarską od Cajdamskiej; dł. ok. 900 km, szer. 40—100 km, maks. wys. 6303 m n.p.m.; linia wiecznych śniegów na wys. ok. 5000 m n.p.miasto, na szczytach nieliczne lodowce, niżej ubogie i suche łąki górskie, na zboczach lasy iglaste. Brak stałego osadnictwa. Amazonka, Rio Amazonas, rz. w Ameryce Pd. (Peru, Brazylia), w strefie równikowej, największa w świecie pod 38 AMERYKA względem pow. dorzecza (7,05 mln km2) i zasobów wody, a trzecia co do dł. (5,5 tyś. km); źródła w Andach Peruwiańskich na stokach CordiUera Blanca na wys. 3653 m n.p.miasto, jako rz. Marańón, w środk. biegu nazywana również Soli-m6es. Początkowo płynie głęboko wciętą dół. śródgórską w kierunku pn.-zach., następnie skręca na pn.-wsch. przebijając się przez góry licznymi przełomami (pongos), wypływa na nizinę, gdzie przybiera kierunek wsch. Ujście A. do O. Atlantyckiego ma kształt rozwidlonego przez liczne wyspy (Marajó) leja, rozpoczynającego się w odległości 350 km od oceanu. Z licznych dopł., z których 18 ma ponad 1500 km dł., najważniejsze l.: Napo, Putumayo (Ica), Japurń, Rio Negro; p.: -.Ucayali, Juruź, Purus, Ma-deira, Tapajós, -Xingu i -To-cantins. Różnice w pojawianiu się deszczów zenitalnych na półkuli północnej i pd. powodują, że A. wzbiera dwa razy w roku (spiętrzenie wody ok. 15 do 20 m). A. wlewa do Atlantyku średnio 63 tyś. m'/sek., a w czasie wezbrań do 146 tyś. m8 wody/sęk, (średnio rocznie 3,8 tyś. km* wody), wysładza-_ jąć wodę morską w odległości do 400 km od ujścia. Fala przypływowa (pororoca) z Atlantyku dochodzi na odległość 750 km w głąb A. Przez Ca-siquiare (bifurkacja) i Rio Negro łączy się A. z rz. -0rino-ko, a przy wysokim stanie wód przez rz. Guapore z dorzeczem -Paragwaju. A. jest żeglowna na dł. 4300 km; statki morskie o wyporności 5 tyś. BRT docierają do m. -Manaus, a o wyporności 3 tyś. BRT nawet do peruwiańskiego portu -.Iquitos. Łączna dł. dróg żeglownych całego dorzecza A. wynosi 50 tyś. km, z czego 40 tyś. km znajduje się na obszarze Brazylii. Nad A. zgrupowało się kilka miast, przeważnie portów rzecznych. Poza wspomnianymi louitos i Manaus, znajdują się: Obidos, Santa-rem, -Belom, i in. Żegluga na A. została otwarta przez Brazylię dla wszystkich krajów w 1866. Ameryka, cz. świata położona na półkuli zach. między oceanami: Atlantyckim i Spokojnym; składa się z dwóch kontynentów: -rA. Północnej i -A. Południowej, połączonych wąskim pasmem lądu -A. Środkowej; od Azji oddzielona Cieśn. -Beringa; rozciągłość południkowa Ameryki (największa spośród wszystkich cz. świata) od Przyl. Columbia na W. Ellesmere'a, wzgL Przyl. Morris Jesup na Grenlandii, do przyl. -Horn na Ziemi Ognistej (W-y Hornos) wynosi ok. 14,5 tyś. km.; pow. wraz z wyspami — 42 mln km2, ludn. (1968) 489 mln. Wybrzeża A. Pn. zostały odkryte na przełomie X i XI w. przez Norma-nów; Antyle i wybrzeża pn. cz. A. Pd. — w 1492 do 1504 przez K. Kolumba. Nazwa "Ameryka" została zaproponowana w 1507 przez kartografa niemieckiego M. Waldseemul- lera na cześć podróżnika włoskiego Amerigo Yespucdi, który zwiedził w kilku podróżach A. Środk. i A. Pd. i je opisał. A. Pd. i A. Środk. łącznie z Meksykiem nazywane są także często ze względu na język oraz kolonizację przez Hiszpanię i Portugalię, a także i Francję - ."Ameryką Łacińską" w odróżnieniu od "Anglo-ameryki" obejmującej USA i Kanadę. AMERYKA POŁUDNIOWA 39 Ameryka Łacińska, nazwa określająca pd. i środk. cz. Ameryki oraz Meksyk, na pd. od rz. -Rio Grandę del Norte (rz. graniczna między USA i Meksykiem); pow. ok. 20 527 tyś. km2, zaludnienie ok. 227 mln. Kraje A. Ł. używają języków romańskich (wywo- dzących się z łaciny — stąd nazwa), przeważa hiszpański, jedynie w Brazylii urzędowym jest język portugalski, a na Haiti franc.; A. Ł. wykazuje silne powiązania kult. z krajami Płw. Pirenejskiego. Ameryka Południowa, leży po obu stronach równika pomiędzy O. Spokojnym i O. Atlantyckim; pn. granicę wyznacza się na przesmyku Tehuante-pec (szer. 200 km) względnie na Przesmyku Panamskim (szer. 46 km); na pd. sięga do 56° szer. geogr. pd. (przyl. Horn). Pow. kontynentu (bez A. Środkowej) — 17684 tyś. km1; rozciągłość południkowa, od przyl. Gallinas do przyl. Horn — 7500 km; największa rozciągłość równoleżnikowa w strefie równikowej — 5170 km, od przyl. Branco (37°45' dł. geogr. zach.) do przyl. Parinas (81°20' dł. geogr. zach.). WARUNKI NATURALNE. B U- dowa i ukształtowanie powierzchni. A. Pd. składa się z czterech podstawowych jednostek geotektonicz-nych. Są to: l. Stare masywy, zbud. ze sfałdowanych skal prekambryjskich, poprzecinane intruz j ami granitowymi, czyli tzw. tarcze — Gujańska, WschodnioBrazylijska, Srod-kowo-Brazylijska, Patagońska. Tarcza Wsch.-Brazylijska nosi ślady orogenezy kaledońskiej (pęknięcia i uskoki); 2. Niecki epikontynentalne: Amazonki (wypełniają ją paleozoiczne osady płytkiego morza oraz kredowe i trzeciorzędowe osady kontynentalne); Paranaiba- -Sao Francisco (paleozoiczne wapienie i piaskowce oraz konglomeraty) i Parany (paleozoiczne piaskowce pokryte lawą bazaltową, pow. 1,2 mln km2); 3. System andyjski — strefa młodych g. fałdowych, u-kształtowanych ostatecznie w orogenezie alpejskiej (starsze orogenezy: kaledońska [Paleo-andy] i kimeryjska która sfałdowała wsch. strefę systemu); 4. Między Andami a tarczami rozciąga się strefa przejściowa płytkich niecek. Zaczyna się ona na pn. od rz. Orinoko i biegnie poprzez płytkie niecki Iquitos, Acre, Beni, pd.-zach. Mato Grosso, Chaco aż do pn.-wsch. argentyńskiej pampy. Wypełniają ją osady morskie (od prekam-bru aż do wczesnego mezozo-iku), które w cz. zach. przeplatają się z osadami kontynentalnymi. Masywy prekam-bryjskie obejmują prawie całą pozaandyjską Amerykę Pd.: pn.-wsch. zajmuje Wyż. Gujańska i Brazylijska, a pd.- -wsch. Wyż. Patagońska. Wyż. Brazylijska, pokryta poziomo ułożonymi warstwami piaskowców i wapieni, jest nachylona ku zach. i pn.-zach. Jej wsch. krystaliczna krawędź została pocięta przez rzeki, co nadało jej wygląd górski; są to tzw. Serras ("piły"), Jak np. Serra do Mar. Dla centrum i zachodu Wyż. Brazylijskiej charakterystyczne są płaskie płyty piaskowcowe o stromych krawędziach zwane chapadas ("szapady"), jak np. Chapada dos Veadei-ros, a dla lekko falistej Wyż. Gujańskiej — ostańcowe g. stołowe, jak np. Roraima. Wyż. Patagońska urywa się stromą krawędzią nad Atlan- 40 AMERYKA POŁUDNIOWA tykiem. Poprzecinana uskokami i głębokimi dolinami rz. tworzy szereg stołowych mesas (wyżyn). System Andyjski (Cordiiieras de los Andes) ciągnie się wzdłuż zacb. i pn. wybrzeży na przestrzeni 9000 km. Stoki Andów opadają stromo na zach. i na wsch. Ze względu na budowę geol., wewnętrzne rozczłonkowanie i krajobraz, dzieli się je na następujące części: Andy Karaibskie (G. Nadbrzeżne—Cordiiiera de la Costa) to najmłodsza cz. systemu; Andy Pn.-Zach. dzielą się na trzy cz. — Kordylierę Zach., Centralną i Wsch. Kor-dyliera Centralna jest obszarem współczesnej działalności wulkanicznej (Nevado del Huila, 5750 m n.p.m.). Andy Ekwadorskie są poprzecinane południkowym pasem kotlin. Liczne wulkany, wygasłe i czynne. Andy Peruwiańskie: dwa gł. łańcuchy górskie pozbawione są wulkanów (Kor-dyliera Zach. i Wsch,) i oddzielone głęb. dół. rz. Mara-non. Andy Środk. to region wysoko położonej wyż. (Alti-plano), otoczonej przez Kordylierę Zach. i Wsch.; pierwsza w przeciwieństwie do drugiej nie tworzy łańcuchów górskich, lecz podnosi się' stopniami. Jej grzbiet wieńczą czynne i wygasłe wulkany (Uullaillaco, 6723 m. n.p.m.). W Andach Chilijsko-Argen-tyńskich wyróżnić należy Kordylierę Nadbrzeżną, Dół. Środ-kowochilijską i Kordylierę Główną z najwyższymi szczytami kontynentu — Aconcagua (6958 m) i Ojos del Salado (6880 m). Andy Patagońskie przecinają poprzecznie liczne dół. i jeź. polodowcowe. W cz. pn. — -wulkany; cz. pd. — silnie zlodowacona. Całe Andy to obszar sejsmiczny i wulkaniczny. Nieckę między Andami, Wyż. Gujańską i Brazylijską zajmuje Niż. Amazonki (Amazonia), największa niż. świata (ok. 5 mln km2), a dorzecze środk. i dolnej Parany, Paragwaju i Urugwaju Niż. -.La Płaty. Na pn. największą niż. tworzy lewobrzeżne dorzecze rz. Orinoko. Linia brzegowa jest słabo rozwinięta (dł. 28700 km); w-y i płw. stanowią tylko l,l*/o ogólnej powierzchni (największy płw. Guajira — 14 tyś. km1; największa w. -Ziemia Ognista — 71500 km2). Ważniejsze zat.: Wszystkich Świętych, Guanabara, Patos, Bahia Blanca, S. Matias, S. Jorge, Bahia Grandę (wybrzeże wsch.); najdogodniejszą zat. na wybrzeżu zach. jest zat. Guayaquil; wybrzeże pd. Chile ma charakter fiordowy. Klimat 'A. Pd. .kształtuje kilka czynników: położenie w większości w strefie klimatów równikowych ł zwrotnikowych, bariera górska Andów, zimny Prąd Peruwiański omywający wybrzeże zach. i ciepły Prąd Brazylijski płynący wzdłuż wybrzeży wsch. Stosunkowo niewielka wys. Wyż. Gujańskiej i Wyż. Brazylijskiej oraz ogromne niziny (Amazonki, La Płaty) umożliwiają dopływ wilgotnych mas powietrza, niesionych pasatami znad Atlantyku, aż do wsch. stoków Andów (opady do 5000 mm rocznie). Średnia roczna temp. w Manaus około 25—27°C, opady roczne 1811 mmiasto w strefie klimatów podzwrotnikowych temp. najcieplejszego miesiąca (I, II) wynosi 24°C, a najchłodniejszego ok. 9°C. Maksymalne temp. dochodzą do 43°C. Obszary te nawiedzają chłodne wiatry pd. pamperos, obniżające temp. niekiedy o 20°C. AMERYKA POŁUDNIOWA 41 Prąd Peruwiański nie sprzyja powstawaniu opadów na zach. skłonach Andów; wilgoć występuje tu w postaci gęstej rosy i mgły (garua). Pn. Patagonia leży w strefie klimatu umiarkowanego, a pd. (z Ziemią Ognistą) — w strefie klimatu subpolarnego. W Andach istnieje pionowa pasowość klimatyczna: tierra caliente (ziemia gorąca — średnia roczna temp. powyżej 24°C); tierra templada (umiarkowana, 24 do 18°C); tierra fria (zimna, 18 do 6°C); tierra helada (lodowata, poniżej 6°C). Wody. Sieć rzeczna A. Pd. jest b. dobrze' rozwinięta. Gł. dział wodny przebiega Kor-dylierą Zach. i prawie wszystkie rz. należą do zlewiska Atlantyku. Do O. Spokojnego wpadają małe rz. na pd. i pn. kontynentu; w cz. środk. giną w piaskach i pust. Największą rz. jest Amazonka (5550 km), o dwóch przyborach wód w roku (maj-czerwiec do 15 m, październik — poniżej 15 m); z licznych dopł. wymienić należy Purus, Xingu, Tapajós, Rio Negro; inne główne rzeki: -La Plata-Parana (4700 km), Sao Francisco (2850 km), Orinoko (2740 km), Paragwaj (2440 km), Urugwaj (1510 km). Najwięcej jeź. jest w pd. Chile i Patagonii (jeż. polodowcowe). W Boliwii i pn. Argentynie występuje wiele płytkich, słonych jeź. i ba- gien, zwanych salarami. Na Altiplano znajduje się największe jeź. śródlądowe kontynentu Titicaca (6990 km2), położ.3812 m n.p.m. jeź. przybrzeżne (lagunowe) występują gł. na wybrzeżu pd. Brazylii i Urugwaju; cz. z nich jest zamknięta (hp. Mirim). Największe jeź. tego typu Mara-caibo (16311 km2) leży na pn. (Wenezuela), jest ono połączone płytką i wąską cieśń. z Zat. Wenezuelską. Gleby. Niż. Amazonki, cz. wyż. — Gujańskiej i Brazylijskiej oraz pn.-wsch. cz. Andów zajmują gleby czerwone, żółte oraz lateryty wilgotnych lasów równikowych i podrów-nikowych; pn.-wsch. Wyż. Brazylijską — gleby kasztanowe suchych stepów i brą- zowoczerwone suchych lasów; cz. wsch. i centralną Wyż. Brazylijskiej i dorzecza Orinoko — gleby czerwone i la-terytowe sawann; regiony u ujścia La Płaty (Urugwaj, pn. Argentyna) — czarnoziemy stepowe, które w kierunku wsch. przechodzą w gleby kasztanowe suchych stepów; na wyż. andyjskich — gleby stepów i półpustyń wysokogórskich; zach. skłony środk. Andów i Patagonię — gleby pust. i półpustyń. Roślinność. W A. Pd. wykształciło się szereg formacji roślinnych, które noszą najczęściej nazwy lokalne. Są to: selvas — wilgotne lasy równikowe Amazonii. Mają one tu optymalne warunki rozwojowe (ciepło i wilgoć). W selvas wyróżnić należy 3 podstawowe formacje: igapó, czyli las bagienny na najniższych terasach zalewowych, dwukrotnie w ciągu roku nawiedzanych przez wody powodziowe (rz. Amazonka i jej dopływy); rosną tu palmy i drzewa o korzeniach palowych; brak lian i podszycia. Las zalewany w roku tylko raz nosi nazwę va-'rzea, względnie vargem; roślinność jest tu bujniejsza i bogatsza florystycznie niż w igapó; rosły tu niegdyś w stanie dzikim drzewa kauczuko-dajne ze słynną Hevea brasi-liensis; mało lian, dużo epifi-tów. Obszary nie zalewane (tierra firma) zajmuje forma- cja etź; inaczej iguazu; są to gęste, wilgotne lasy, splątane lianami i epifitami, zajmują około 0a/ll pow. seluas. Tego rodzaju lasy zajmują również wsch. stoki Andów (do 2000 m n.p.m.). Są one jednak tam bardziej zróżnicowane i gatunkowo bogatsze niż et6. Na wsch. stokach Andów w Boliwii noszą one nazwę ywngas; w dolinach rzecznych przekraczają wys. 2200 m n.p.miasto w regionach o zmniejszonych opadach i dłuższych porach suchych występuje formacja campos; są to zbiorowiska roślinne zarówno leśne, jak i bezdrzew-ne. Największe przestrzenie zajmują campos cerrados (środk. cz. Wyż. Brazylijskiej); są to suche, widne lasy typu parkowego; w Wenezueli noszą one nazwę llanos; w Amazonii i w środk. cz. Wyż. Brazylijskiej występuje formacja przypominająca łąki, zwana campo limpo. W pn.-wsch. Brazylii, zwanej przez Brazy-lijczyków sertao — "pustynią" z powodu częstych klęsk posuchy, rozwinęła się formacja karłowatego, kseroticznego, kolczastego lasu caatinga, dla którego charakterystyczne są drzewa o beczkowatych lub butelkowatych pniach. Na pd. od strefy compos występują widne lasy parkowe, zarośla, lub trawiaste sawanny zwane chaco; występuje tu m.in. drzewo qv.ebra.cho, zasobne w garbniki. W Kolumbii i Ekwadorze powyżej 4000 m n.p.m. rozwinęła się wilgotna, bez-drzewna formacja paramo z charakterystycznymi dla niej espelecjami, a w pn. Chile, pd. Boliwii i pn.-zach. Argentynie — sucha, pustynna formacja puna z kępami traw ichu. Pn.-zach. Argentynę (niższe regiony) porastają widne lasy zwane monte, w których AMERYKA POŁUDNIOWA przeważają niskie akacje i mimozy. Od Rio de Janeiro do pn.-wsch. Argentyny ciągnie się wąski pas pinheiros (lasów araukariowych). W pn. Argentynie, między Rio Salado a Bio Negro, rozpościerała się pampa (liczba mnoga pampos), zbiorowisko roślin zielnych, gł. traw, pozbawione prawie zupełnie drzew i krzewów (obecnie pod uprawą lub pastwiska). Świat zwierzęcy A. Pd. należy do państwa Neotropi-kalnego (Neogea). W odróżnieniu od Arktogei fauna neotro-pikalna ma b. mało ssaków kopytnych i drapieżnych. Z nieparzystokopytnych występują jedynie tapiry (4 gatunki), a z parzystokopytnych — małe jelenie z rodzaju Odoco-ileus i lamy. Ze świń — jedynie pekari. Z kotów występują: jaguar, puma, ocelot, ejra i kilka innych. Liczne są szo-powate, a b. liczne — małpy. Wszystkie należą do endemicznego podrzędu małp sze-rokonosych. Z gryzoni występują liczne wiewiórkowate, myszowate, zającowate, szynszyle, świnki morskie i inne. Bardzo charakterystyczny dla Neogei jest rząd szczerbaczy, do których należą mrówkoja-dy, leniwce i pancerniki. Fauna ptaków jest b. bogata. Endemicznymi są rzędy: strusi amer., kusaków, grdaezy, hoa-cynów, jacan i kolibrów. Równie liczne są endemiczne grupy gadów i płazów. Niezmiernie bogaty jest świat stawonogów. Świat owadów cechuje gigantyzm: motyl Thysania agrippina ma rozpiętość skrzydeł do 40 cm, pająk Mygale jest największy w świecie. Poza tym występują tu wielkie chrząszcze, pluskwiaki i równo- skrzydłe. Dużo ślimaków — więcej niż na wszystkich lą- AMERYKA POŁUDNIOWA 43 dach świata razem wziętych. W A. Pd. wyodrębnia się dwie podstawowe krainy zoogeogra-ficzne: gujańsko-brazylijską i chilijsko-patagońską. LUDNOŚĆ. Rdzenną ludn. A. Pd. są Indianie, którzy po odkryciu i zdobyciu tego kontynentu zostali zdziesiątkowani względnie wyparci do obszarów trudno dostępnych. Dziś spotyka się ich jedynie w Andach i Amazonii. Większość ludn. kontynentu jest pochodzenia mieszanego: Metysi — potomkowie związków iberyjsko-indiańskich, Cholo (Czoło) — Metysów i Indian, Zambos — Murzynów i Indian. Trzon ludności pochodzenia europejskiego tworzą Hiszpanie, Por-tugalczycy, Włosi, Francuzi, Niemcy i Polacy. Potomków kolonizatorów hiszpańsko-por-tugalskich, również francuskich określa się nazwą "kreo-łów". A. Pd. ma najwyższy przyrost ludn. w świecie (2,6°/8 rocznie w dziesięcioleciu 1955— —65); liczba mieszk. kontynentu —180 mln (1968). Ludn. jest bardzo nierównomiernie rozmieszczona, największe skupienie — okolice La Płaty i wsch. wybrzeże Brazylii. Amazonia i Patagonia są prawie nie zamieszkane. Ponadto 50''/o ludn. kontynentu żyje w m.; najsilniej zurbanizowanymi krajami są: Urugwaj (83%), Argentyna, Chile, Wenezuela (po ok.70%); najmniej Gujana (28%) i Ekwador (29()/o). GOSPODARKA. Kraje A. Pd. są słabo rozwinięte pod względem gosp. Poziom rozwoju poszczególnych krajów jest niejednolity. Argentyna, Brazylia, Chile są krajami roln.-przem.; niewielki przem. metalurgiczny i zaczątki przem. maszynowego, chemicznego i innych. Wenezuela, Peru, Boliwia przy zacofanym roln. rozporządzają dobrze rozwiniętym górnictwem. Pozostałe kraje mają charakter rolniczy. Przy słabo rozwiniętym przem. przetwórczym (import pokrywa 9/10 zapotrzebowania na maszyny i narzędzia) podstawą gospodarki jest jednostronny rozwój wydobycia niektórych surowców miner, oraz monokulturowa uprawa kilku ziemiopłodów. Ich eksport dostarcza środków na pokrycie importu, spłatę długów i procentów; jest gł. źródłem dochodów budżetowych. Jednostronność ekonomiki powoduje ogromną zależność gospodarki od handlu zagr. i wahań rynkowych. Dużą rolę odgrywa kapitał zagr., gł. Stanów Zjednoczonych, które kraje A. Pd. traktują jako swoje rolniczo- surowcowe zaplecze. Kraje A. Pd. charakteryzuje niska stopa życiowa, niedobór żywności, analfabetyzm (20—80°/«) i zacofanie kult. Zacofana struktura społeczna i niski poziom techniczny roln. nie nadążają za wzrostem ludn. Znaczenie na skalę świat, ma górnictwo A. Pd. Dostarcza ono powyżej Sff/o prod. świata kapitalistycznego jodu, berylu, wanadu, do 30% antymonu i boksytu, do 20''/o srebra, miedzi, ropy naftowej, wolframu, cyny, ołowiu, manganu i żelaza; gł. ich importerem są Stany Zjednoczone. Udział A. Pd. w świat, prod. przemysłowej (górnictwo i przem. przetwórczy) wynosi zaledwie 3,9%. Roln. daje ponad Wfo świat. prod. kawy i jest wielkim producentem kakao, trzciny cukrowej, pszenicy, kukurydzy, bawełny, winogron, kauczuku, roślin oleistych. Duże znaczenie ma hodowla zwierząt (bydło, owce, świnie, konie), 44 AMERYKA PÓŁNOCNA PODZIAŁ POLITYCZNY AMERYKI POŁUDNIOWEJ Kraje pow. w tyś. km« Ludność (1968) Stolica lub gł. m. Liczba mieszk. Lata ogółem na w tys. w tys. Ikm' Argentyna 2776,7 23 617 8,5 Buenos 7000° 1967 Aires BoUwia Brazylia ChUe Ekwador Gujana 1098,6 8512,0 741,8 270,6 215,0 4680 88209 9351 5695 710 4,3 10,0 12,0 20,0 3,3 La Pai!3 Brasilia Santiago Quito George- 380 410 2314° 484 1628 1968 1969 1966 1968 1967 town Kolumbia Paragwaj Peru 1138,9 406,8 1285,2 19825 2231 12772 17,0 5,4 10,0 Bogota Asunclón Urna 2140 412 207381 1968 1968 1968 Urugwaj Wenezuela 186,9 912,1 2818 9686 15,0 11,0 Montevideo Caracas 1204 1959° 19648 19686' Terytoria niesamodzielne i zależne Falklandy (posiadłość bryt.) 12,0 2 0,2 Stanicy 1 1962 Gujana Francuska 91,0 W 0.4 Cayenne 25 1968 Surinam (posiadłość hol.) 163,3 375 2,3 paramanno 111 1964 a Zespół miejski. b stolica konstytucyjną jest Sucre v w 1965 - 58 tyo. ludn.X która dostarcza ok. 9°/« świat. prod. mięsa i ok. 13r/e wełny. W okresie powojennym rozwinęło się na wybrzeżu zach. rybołówstwo morskie. Przem. przetwórczy przerabia gł. produkty roln.; jednak coraz większego znaczenia nabierają nowe gałęzie, jak elektroenergetyka, przem. elektrotechniczny, metalowy i chemiczny. Hutnictwo jest jeszcze słabo rozwinięte i wyko- rzystuje niewielki procent rud krajowych. Rozmieszczenie przem. odznacza się wielką nierównomłernością. Obszary uprzemysłowione znajdują się jedynie w strefach przybrzeżnych: rejony La Pląta, Sao Paulo — Rio de Janeiro, zat. Maracaibo i pobrzeże Wenezueli, środk. Chile. Wewnętrzne regiony są nie zagospodarowane lub rozporządzają minimalnym przemysłem. Lucjan Kubiatowicz Ameryka Północna. Kontynent A. Pn. leży na półkuli zach. między O. Atlantyckim a O. Spokojnym. Biorąc pod uwagę w-y przybrzeżne najdalszym punktem kontynentu na pn. jest przyl. Morris Jesup (83°39' szer. geogr. pn.), na wsch. — Nordost Rundingen (12°00' dł. geogr. zach.) na AMERYKA PÓŁNOCNA 45 Grenlandii, na zach. — przyl. Wrangell na w. Attu w Aleu-tach (172°25' dł. geogr. wsch.), a na pd. — przesmyk Tehuan-tepec (szer. 200 km) względnie Przesmyk Panamski (szer. 46 km). Pow. kontynentu z A. Środkową 24 298 tyś. km2; rozciągłość południkowa, od przyl. Barrow na Alasce do Przesmyku Panamskiego (ok. 8700 km), równoleżnikowa, między zach. krańcem Alaski i przyl. Canso w Nw. Szkocji (5950 km), a między przyl. Mendo-cino w Kalifornii i przyl. Hat-teras w Karolinie Pn. (4250 km). WARUNKI NATURALNE. B U- dowa i ukształtowanie powierzchni. Cały pn.-wsch. kontynent zajmuje Tarcza Kanadyjska (Lauren-tyjska), pofałdowana w pre-kambrze, a później speneple-nizowana, w plejstocenie podlegała działalności lodowca, której pozostałością są Wielkie Jeziora Kanadyjskie, wzgórza morenowe, równiny sandrowe i in.; środk. jej cz. jest nieco wgięta i zalana szelfowymi wodami Zat. Hudsona; w kierunku pd. i zach. od linii Wielkich Jezior powierzchnia tarczy zanurza się pod młodsze utwory osadowe. Prawie równolegle do wybrzeży Atlantyku ciągną się Appalachy, dł. ok. 2200 km, szer. do 500 km; wys. maks. 2037 m (Mitchell w Paśmie Błękitnym). W profilu poprzecznym Appalachów zaznaczają się wyraźnie cztery podłużne strefy: krystaliczne przedgórze Piedmontu, pasma górskie (największe z nich to Pasmo Błękitne — Blue Bidge), Wielka Dolina Appalachijska i Wyż. Appalachijska. Doliny rz. Mohawk i Hudson dzielą system appalachijski na Appalachy Pn., należące do oroge- nezy kaledońskiej (Notre Damę, G. Zielone, G. Białe, Ta-conik) i Appalachy Pd. — orogenezy hercyńskiej (Piedmont, Pasmo Błękitne, Wielka Dolina Appalachijska, Wyż. Appalachijska). Zach. cz. kontynentu zajmują -Kordyliery, system górski, ukształtowany ostatecznie w orogenezie alpejskiej; obszar sejsmiczny z wygasłymi i czynnymi wulkanami (Alaska, Aleuty, Ameryka Środk.); dł. ok. 9000 km; szer. do 1699 km; maks. wys. 6194 m (Mac Kin-ley w G. Alaska). W budowie Kordylierów można wydzielić trzy strefy o przebiegu południkowym: G. - Nadbrzeżne, które występują w dwóch równoległych pacyficznych ciągach łańcuchów górskich. Na Alasce i w Kanadzie pierwszy ciąg przebiega przez w-y przybrzeżne (Kodiak i Afog-nak, Arch. Aleksandra, Królowej Charlotty), a drugi na lądzie (kanadyjskie G. Nad- brzeżne). Na obszarze Stanów Zjednoczonych oba ciągi przebiegają na lądzie. Pierwszy jako G. Nadbrzeżne, drugi jako G. Kaskadowe i Sierra Nevada. W Meksyku pierwszy ciąg przebiega przez Płw. Kalifornijski, a drugi tworzy Sierra Mądre Zach. W Ameryce Środk. najwyższym przedłużeniem ciągu pacyficznego są g. Sierra Mądre Pd. Oba ciągi pacyticzne są oddzielone od siebie rowami zapadlisko- wymi. Na obszarze Kanady są to obniżenia między wyspami a lądem, w Stanach Zjedn. — dół. Willamette i Kalifornijska, a w Meksyku — Zat. Kalifornijska; drugą strefę w paśmie Kordylierów stanowią wyż. i kotliny śródgórskie; najbardziej na pn. wysuniętą cz. tej strefy jest Wyż. Jukonu, a dalej na pd. Wyż. Fraser, 46 Wyż. Kolumbijska, Wielka Kotlina, Wyż. Kolorado i Wyż. Meksykańska, ograniczona na pd. Kordylierą Wulkaniczną; trzecią strefę tworzą (od pn.): G. Brooksa, G. Mackenzie, G. Skaliste (Rocky Mountains) i Sierra Mądre Wschodnia. Srodk. cz. kontynentu zajmuje ogromny obszar -Wielkich Równin, które przylegają na zach. do G. Skalistych i Równin Centralnych z rz. Missisipi, która płynie w szerokiej do 120 km dół. Między Appala-chami a O. Atlantyckim ciągnie się Niż. -i-Atlantycka, która ku pd. rozszerza się i łączy nad Zat. Meksykańską z Niż. Zatokową. Linia brzegowa. A. Pn. ma najdłuższą linię brzegową spośród wszystkich kontynentów (75600 km) i po Europie najlepiej rozwiniętą. Pow. wysp i płw. wynosi 25,4''/» ogólnej powierzchni kontynentu. Występują one gł. na wybrzeżu arktycznym i atlantyckim. Wybrzeża pd.-wsch. mają charakter lagunowy w przeciwieństwie do fiordowych pn.- -zach. Na pn. znajduje się największa w. świata Grenlandia (2173 tyś. km2) oraz wiele innych, tworzących zwarty Arch. Arktyczny (1370 tyś. km2). U wybrzeży pn.- -wsch. w. Nowa Fundlandia (95 827 km2) częściowo zamyka Zat. Sw. Wawrzyńca. Drugie skupisko wysp występuje na pd. w postaci archipelagów: Wielkich Antyli (2122,00 km2), Małych Antyli (6738 km2) i wysp Bahama (3524 km2). U wybrzeży zach. leżą W-y Królowej Charlotty (13250 km2), w. Vancouver (32137 km2) i wyciągnięty ku Azji łańcuch Aleutów (37840 km2). Klimat. W A.Pn. występują prawie wszystkie typy klimatów — od wilgotnego kli- AMEBYKA PÓŁNOCNA matu równikowego (5% obszaru) poprzez klimaty strefy zwrotnikowej i umiarkowanej (75''/o) aż do klimatu polarnego (20%>). Południkowy układ łańcuchów górskich sprzyja swobodnemu przesuwaniu się zimnych mas powietrza na pd. i odwrotnie — ciepłego powietrza niższych szer. geogr. na pn. W kierunku równoleżnikowym sprawa przedstawia się inaczej — wys. bariera Kordylierów zatrzymuje deszcze niesione przez wiatry O. Spokojnego i nie dopuszcza wilgoci w głąb lądu. Dla mas powietrza przesuwających się znad O. Atlantyckiego niskie stosunkowo Appalachy nie stanowią większej przeszkody. Wyraźny wpływ na temp. powietrza oraz jego wilgotność wywierają prądy morskie omywające kontynent: ciepły prąd Kuro-Siwo i zimny Prąd Kalifornijski na Pacyfiku oraz zimny Prąd Labradorski i ciepły Prąd Zatokowy na Atlantyku. Od pd.-wsch. wdzierają się na ląd cyklony, które powodują wiele strat materialnych. W strefie klimatów oko-łobiegunowych (subpolarnego i polarnego) leży Grenlandia, Arch. Arktyczny i pn. obszary Kanady. Strefa klimatów u-miarkowanych obejmuje pd. Kanadę oraz Stany Zjednoczone z wyjątkiem cz. pd., która leży już w strefie klimatów zwrotnikowych, suchych na pd.-zach. i morskich na pd.- wsch. Strefę umiarkowaną charakteryzują na ogół gorące lata i surowe zimy. Cz. wsch. (do 97° dł. geogr. zach.) ma znacznie więcej opadów niż zach. Wybrzeża pacyficzne o-mywane przez prąd Kuro-Siwo mają obfite opady, a przez Prąd Kalifornijski — skąpe. Najwyższe temp. notuje się na AMERYKA PÓŁNOCNA 47 pust. Mohave (Mojave), maksimum powyżej 50°C. Wody. A. Pn. ma dobrze rozwiniętą sieć rzeczną. Rzeki północnokanadyjskie należą do dorzecza rz. Mackenzie (dł. 4240 km) i zbierają wody z licznych jeż.; są pełnowodne przez cały rok, lecz zamarzają na ok. 9 mieś. Rz. zlewiska Zat. Hudsona przepływają przez setki jeź. polodowco-wych i mają liczne szypoty. Większe znaczenie ma system Saskatchewan-Nelson (dł. 2575 km). W wyniku regulacji najbardziej przydatna dla żeglugi jest rz. Sw. Wawrzyńca (2138 km); kursują po niej statki oceaniczne. Rz. appalaskie w cz. pd.-wsch. tworzą wodospady na krawędzi Piedmontu ("linia wodospadów"). Rz. Wielkich Równin prawie wszystkie są dopł. Missisipi-Missouri (dł. 6418 km); tylko pd. wpadają do Zat. Meksykańskiej. Rzeki zach. Stanów Zjednoczonych z wyjątkiem największych (Kolorado, Kolumbia, Snake) wysychają w końcu lata. Jeziora występują gł. w cz. pn. Są to jeź. polodowcowe. Największe z nich: Górne (82382 km2), Huron (59573 km2), Michigan (57994 km2), Wik. jeź. Niedźwiedzie (31063 km2), Wik. jeź. Niewolnicze (28919 km2). Ok. 8»/o ogólnej powierzchni A. Pn. zajmują lodowce. Lądolód grenlandzki zajmuje ok. 1650 tyś. km8. Średnia jego grubość wynosi 1400 m. Gleby. Większość Grenlandii, cz. Arch. Arktycznego oraz pewne obszary Alaski są pokryte lądolodem. Wąskie pasy wybrzeży Grenlandii, cz. Wysp Arktycznych i dość szer. pas na samym kontynencie zajmują arkt. gleby tundrowe. Do strefy tundry przylega pas gleb bielicowych o przebiegu równoleżnikowym. Na pd. od tej strefy i na wsch. od rz. Missisipi występuje pas gleb brunatnych i szarych, który przechodzi następnie w pas czerwono- i żółtoziemów. Na zach. od Missisipi znajdują się pasy gleb o przebiegu południkowym: czarnoziem stepowy i gleby kasztanowe suchych stepów. W Kordylierach, w zależności od ilości opadów i wys., występują buroziemy, szaroziemy suchych stepów, gleby pustynne z lotnymi piaskami, gleby słone i różnego rodzaju gleby górskie. Roślinność większej cz. A. Pn. należy do państwa flory-stycznego Holarktyki i jest podobna do eurazjatyckiej, lecz jest od niej gatunkowo znacznie bogatsza. Strefowy układ roślinności jest w A. Pn. częściowo zakłócony wskutek południkowego przebiegu Kor- dylierów. Do Holarktyki należą 3 wielkie dzielnice: subar-ktyczna leśna z tundrami, atlantycka i pacyficzna. Do państwa neotropikalnego wchodzą 2 dzielnice: sonorska i meksykańsko-antylska. W arkt. pust. lodowych na nu-natakach występuje skąpa roślinność kwiatowa i mikroflora niwalna. W arkt. pust. skalnej — porosty skorupiaste, rośliny poduszkowe (lepnica, skalnica, głodek i inne), a z kwiatowych — niskie rośliny szpalerowe. Na równinach aluwialnych rozwija się tundra trawiasta, a na brzegach dolinach rzecznych i na nasłonecznionych stokach — tundra krzewiasta z brzozą przyziemną, różanecznikiem lapońskim, borówką, bagnem rozesłanym i inne. Dalej na pd. w strefę tundry zaczynają wkraczać pojedyncze drzewa, aż wreszcie roślinność tundrowa zanika i jej miejsce zajmuje stre- 48 fa wysokopiennych lasów iglastych (na pn. — świerk biały, jodła balsamiczna, a na pd. — świerk czerwony, świerk czarny, sosna czerwona, sosna Banksa, wejmutka, Chojna). W dzielnicy atlantyckiej występują lasy klonowo-bukowe, kasztanowo- dębowe i dębowo-hikorowe; te ostatnie w stanie naturalnym tylko w Ap-palachach. W pd.-wsch. cz. Stanów Zjednoczonych dla dolin rzecznych charakterystyczne są łęgi cyprysikowe oraz porastające znaczną cz. Florydy lasy sosnowo-palmowe. Do omawianej dzielnicy wchodzą również prerie: preria właściwa (true prairie) złożona gł. z traw kępkowych. Niegdyś zajmowała ona duże przestrzenie, a ponieważ występowała na glebach żyznych i dostatecznie nawilgotnionych, została prawie w całości wzięta pod uprawę; preria wysoka (tallfirrass prairie) składa się gł. z wys. rozłogowych traw i porasta gł. gleby lekkie, pia- szczyste. Ten typ prerii zachował się najlepiej w stanie nebraska i nad Zat. Meksykańską; na skutek nadmiernego wypasu prerii powstała preria niska (shortgrass prawie). Dominują w niej niskie kępkowe trawy bizonowe; w Teksasie, Nowym Meksyku, Kalifornii i w pn. Meksyku występuje preria krzaczasta określana jako pust. (desert plains). Tworzą ją suchoroślowe, sztywne trawy z rodzaju Bouteloua i Hilaria i różne półpustynne krzewy jak krzew kreozotowy, 'akacje, opuncje; preria llanos estaccdos występuje na równinnych wysoczyznach Teksasu. Przypomina prerię krzaczastą, od której wyróżnia się gł. licznym występowaniem drobnych kaktusów. AMERYKA PÓŁNOCNA Dzielnica pacyficzna jest bogata w lasy iglaste. W pasie przybrzeżnym lasów dominują: Chojna, świerk sitkajski i daglezja. Spotyka się tu również sekwoje i cyprysy. Wsch. zbocza G. Kaskadowych porastają lasy sosnowo-modrze-wiowe. Sosny dominują również w lasach górskich. W Sierra Nevada rośnie sekwoja mamutowa. Roślinność alpejska w G. Skalistych występuje na wys. 2500—4500 m n.p.m. Tworzą ją gł. turzyca i trawy. Dzielnica sonorska łączy zbiorowiska o charakterze subtro- pikalnym, zarówno leśne jak i bezleśne. W pd.-zaeh. cz. Stanów Zjednoczonych i w pn.-zach. Meksyku występu-pują widne, niskie lasy, w których dominują jałowce, sosny i zimozielone dęby. Odpowiednikiem śródziemnomorskiej makii jest chaparral. Gł. jego składnikiem są niskie często kłujące dęby, 'sumak, wiśnie, robinie, jaśmin i jałowce. W Wielkiej Kotlinie duże przestrzenie zajmuje pustynia piołunowa (sagebrush). Występują tam gł. piołuny i łobody, a w miejscach zasolonych — halofity. Najsuch-sze okolice w pd.-zach. cz. Stanów Zjednoczonych i w pn. Meksyku zajmuje pustynia kreozotowa (creosote desert). Gł. składnikiem tej formacji roślinnej jest krzew kreozotowy i franzeria, a poza tym ostra trawa — Hilaria rigida oraz małe kaktusy i opuncje. Zbliżona do pust. kreozotowej jest formacja mesquite w Meksyku, w której występuje krzew kreozotowy, krzew chi-cha, franzeria i przęśle. Przeważającym typem naturalnej szaty roślinnej dzielnicy meksykańsko-antylskiej są tropikalne lasy, niezmiernie bogate pod względem f lory - AMERYKA PÓŁNOCNA 49 stycznym. Dużą wartość gosp. przedstawiają drzewa: balsamowe, gwajakowe, kampe-szyn, cedrele, zwane inaczej "hiszpańskim cedrem" oraz mahoniowce. Duże przestrzenie zajmuje roślinność nieleśna: w miejscach wilgotniej -szych wielogatunkowe, wiecz- nie zielone zarośla, a w such-szych — laski kaktusowe. Piętra halne w g. Meksyku pokrywają alpejskie łąki, z których pochodzą liczne rośliny ozdobne, powszechnie u nas hodowane (np. aksamitki, nagietki, fuchsje). Świat zwierzęcy. Fauna pn. cz. kontynentu wchodzi w skład państwa zoograficznego — Holarktydy, należącego do wielkiego związku państw — Arktogei. Amer. cz. Holarktydy jest często nazywana nearktyką (nazwa Palearktyka obejmuje kontynent Eurazji). Nearktyka dzieli się na dwa zasadnicze regiony: arktyczny i sonorski. Region arktyczny obejmuje faunę tundry i pust. arktycznych. Charakterystycznymi przedstawicielami fauny tego regionu są: zając bielak, renifer, piżmowół, niedźwiedź polarny, lemingi; z ptaków sowa polarna; w wodach przybrzeżnych żyją: foka grenlandzka, mors i szereg innych płetwonogich. Region sonorski sięga aż po pd. granicę Meksyku, gdzie wkraczają już gatunki neotropikalne. Dla tajgi typowymi ssakami są: łoś amer., karibu, jeleń wapiti — inaczej ełk; w g. owca gru-boroga i biała, szop, rosomak, ryś, niedźwiedź czarny, niedźwiedź grizzli, liczne gryzonie (bóbr, nutria, wiewiórki). Na preriach występował niegdyś w olbrzymich stadach bizon. Dziś dla fauny prerii charak- terystycznymi są tzw. pieski stepowe, liczne gatunki susłów, 4 Słownik geografii świata skoczków i inne; z ptaków liczne są skowronki preriowe, różne gatunki sów, cietrzewie preriowe oraz sępy. W lasach liściastych we wsch. cz. kontynentu występują: jeleń wir-giński, a z ptaków — kolibry i kondory. LUDNOŚĆ. A. Pn. (bez A. Srodk.) zamieszkuje ok. 248 mln mieszk. (1968). Kontynent ten jest słabo zaludniony (13 mieszk./km2). Rdzenną ludn. A. Pn. są Indianie. Liczbę ich szacuje się na niecałe 4 mln osób. Najwięcej żyje ich w Meksyku (przeszło 3 mln); w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie — nieco ponad 600 tyś. W Stanach Zjednoczonych z licznych niegdyś plemion zachowały się do dziś w większej liczbie tylko plemiona Nawahów, Czirokezów, Creek, Czarnych Stóp i Hopi. W Meksyku spośród Indian najliczniejsi są Aztekowie, Otomi, Majowie, Zapotekowie i Mistecy. Eskimosów jest zaledwie ok. 39 tys. Ludn. pochodzenia europejskiego stanowi podstawową grupę ludn. w Kanadzie i Stanach Zjednoczonych; w Meksyku większość stanowią Me-tysi — potomkowie Indian i Europejczyków. Murzyni (ok. 20 mln), potomkowie niewolników siłą sprowadzonych z Afryki, osiedlili się gł. w rolniczej pd.-wsch. cz. Stanów Zjednoczonych; w stanach pn. żyją gl. w wielkich m. (Nw. Jork, Chicago, Filadelfia, Detroit). Problem Murzynów jest czarną plamą w historii Stanów Zjednoczonych z pawodu dyskryminacji rasowej. Przyrost naturalny (1968) wynosił w Kanadzie 10,3%o, w Stanach Zjednoczonych — 7,8%o, a w Meksyku — 33,3%o. A. Pn. jest kontynentem mocno zurbani- AMERYKA PÓŁNOCNA y0.—————— AMERYKA PÓŁNOCNA 5! PODZIAŁ POLITYCZNY AMERYKI PÓŁNOCNEJ Wyspy pod (wraz z Ameryką Środkową) , wietrzne a 1,0 142 135 St. John's 22 1963 Kraje pow. w tys. km8 Ludność (1968) Stolica lub gł. m. Liczba nieszk, w tys. Lata Wyspy Turks i Caicos Wyspy Za-wletrzne1' 0,4 2,1 6 376 14 179 Grand Turk St. Geor-ge's X 23 1960 196S ogółem na w tys. l km2 Posiadł ości d u ń s k i e Grenlandia 2175.6'' 45 0,0 Godthab f 1963 Barbados 0,4 253 588 Bridge- 17 1964 Posiadł ości f r a n c u s ki e town Dominikana 48,7 4029 83 Santo Do- mingo 615 1968 Gwadelupa 1,8 320 180 Pointe-a-Pitre 61 1960 Gwatemala 108,9 4864 45 Gwatemala 652,9 1967 Martynika 1,1 330 299 Fort-de- France 85 '1963 W 9 Z7,B 4674 168 Port-au- 250 1967 St. Pierre i Haiti -Prince Miquelon 0,2 5 21 St. Plerre 198S Honduras 112,1 2413 22 Tegucl- 205 1968 galpa Posiadłości holenderskie Jamajka Kanada 11,0 8976,1 1913 20772 174 2,1 Kingston Ottawa 49411 4953 1966 1966 Antyle Hol. 1,0 214 223 Willem-stad 94<3 1960 Kostaryka 50,7 1640 32 San J osę 3493 1966 Kuba 114,5 8100 71 Hawana 16653 1967 Posiadłości Stanów Zjednoczonych Meksyk Nikaragua 1972,5 130,0 47267 1842 24 14 Meksyk Managua 'lOMa 262 1968 1965 Wyspy Dziewicze (amer.) 0,3 56 163 Charlotte- Amalie 15 1961 Panama (bez strefy kań.) Salwador 75,7 21,4 1372 3266 18 153 Panama San Sal 358 318 1987 1966 Puerto Rico 8,9 2723 306 San Juan 754 d 1966 vador a Antiqua, Montserrat, St. Kitts-Neyls i Anquilla oraz Dziewicze Wyspy Stany Zjed Waszyng 26153 Bryt. b Dominika, Grenada, St. Luda i St. Vincent. G371.7 tyś. km« — noczone 9363,4 201 152 21 ton 1968 pow. nie pokryta lądolodem; gęstość zaludnienia i mieszk./lO km8. d Ze Strefa Kanału spól miejski. Panamskie- 39 Balboa 4a 1960 go 1,4 56 Port ot zowanym — ok. 5WO ludn. cz. Stanów Zjednoczonych. Trynidad i Tobago 5,1 1030 . 198 Spain 140 1963 żyje w m. (Stany Zjednoczone Bogate okręgi górnicze znaj-— 69,9%, Kanada — 69,6%, dują się również w pd.- zach. Meksyk — 50,7%). Kanadzie, nad Zat. Meksykań Terytoria niesamodzielne i zależne ską (ropa naftowa, gaz ziem- posiadlości brytyjskie GOSPODABKA. Stany Zjedno- ny, siarka) i w Kordylierach czone i Kanada reprezentują (żelazo, uran, metale kolorowe Bahama Bermudy13 Wyspy Dzie 11,4 0,053 0,2 148 51 9 13 953 Nassau Hamilton Boad 1003 3 2 1963 1966 1967 najwyższy w świecie kapitali- i szlachetne). Po II wojnie stycznym poziom rozwoju oraz świat, powstały nowe okręgi olbrzymią koncentrację prod. górnicze w kanadyjskiej prow. wicze (bry Town i kapitału. W A. Pn. zalegają Alberta (ropa naftowa, gaz tyjskie) Honduras Bryt. Kajmany 23,0 0,3 116 9 50 53 Belize George- 463 3 1965 1960 jedne z największych na świe- ziemny, węgiel) oraz w okolicie złóż węgla kamiennego i cach Wielkich Jezior (uran, rudy żelaza (rejon Wielkich nikiel, metale nieżelazne). Du- town Jezior i Appalachów), które że zagłębia naftowe odkryto stały się podstawą potężnego również w strefie arktycznej "Zespół miejs b kl. Dzter żawa Stanów Zjednoczonych Ameryki. przem. przetwórczego w pn. (Alaska). A. Pn. ściślej Stany 52 AMERYKA ŚRODKOWA Zjednoczone, rozporządzają największym na świecie przem. przetwórczymiasto w Stanach Zjednoczonych wytwarza się ok. 50/c prod. świata kapitalistycznego: energii elektrycznej, aluminium, samochodów, mas plastycznych, kwasu siarkowego, sody kaustyczne j, włókien sztucznych i syntetycznych oraz wiele innych towarów. Ok. 80% prod. skupiają nadatlantyckłe Stany Północnego Wschodu i regionu Wielkich Jezior. Wys. stopniem uprzemysłowienia odznaczają się również przyległe rejony Kanady oraz dół. Rzeki Sw. Wawrzyńca. Rozwijającymi się okręgami są Kalifornia, pd.-zach. wybrzeże Kanady oraz rejony przyległe do Zat. Meksykańskiej. W związku z wielką różnorodnością warunków naturalnych i społecznych roln. A. Pn. wykazuje duże zróżnicowanie form. Ogromną przewagę ma wysokotowaro-wa gospodarka farmerska. Na pd. i pd.-wsch. Stanów Zjednoczonych rozwinęła się gospodarka plantacyjna z udziałem drobnych gospodarstw dzierżawnych. W strefie stepowej i suchej Stanów Zjednoczonych i Kanady roln. ma charakter na wpół ekstensywny (uprawa zbóż, hodowla pastwiskowa). Na pn.- wsch. i w strefach podmiejskich istnieje roln. intensywne z rozwiniętą hodowlą bydła mlecznego i trzody chlewnej. Poziom me- chanizacji prac rolnych i hodowlanych oraz wydajność pracy i towarowość roln. są tu najwyższe w świecie kapitalistycznym. Ludn. wiejska ulega stałemu zmniejszaniu. Coraz więcej farmerów drobnych, i średnich porzuca swoje gospodarstwa i przenosi się do miast. Meksyk jest krajem rolniczym z rozwiniętym górnictwem. GL gałęzie gosp. tego kraju są opanowane przez zagr. monopole kapitalistyczne (szczególnie Stanów Zjednoczonych). Istotną cechą Meksyku jest rozwój sektora państwowo- kapitalistyczne-go oraz wieloletnie programowanie rozwoju gospodarczego. Lucjan Kubiatowicz AMIRANTY 53 Ameryka Środkowa, zaliczana do Ameryki Północnej, obszar przejściowy między 22°—7° szer. geogr. pn., na połączeniu Ameryki Pn. i Pd., w którym gl. elementy stanowią: tzw. amerykańskie morza śródziemne (M. Karaibskie i Zat. Meksykańska), zwężony trzykrotnie w międzymorzach Tehuan- . tepec, Hondurasu (między zatokami: Honduraską i Fonseca) i Panamy (do 146 km) i dł. na ok. 700 km pomost lądowy między częściami obu Ameryk oraz zespół wysp. Na pomost wyspiarski A. S. (noszący tradycyjną nazwę Indii Zachodnich) składają się: (-) Wik. Antyle, Małe Antyle i w-y Bahama, o łącznej pow. 235 tyś. km*. Oba pomosty — lądowy i wyspiarski — stanowią resztki większej (rozbitej w trzeciorzędzie) zanurzonej masy lądowej. Pasma górskie tego obszaru stanowią cz. systemu -Kordylierów, poza tym znaczna ich cz. jest pochodzenia wulkanicznego (najw. szczyt Cłtlaltepetl [Orizaba] 5656 m n.p.m. — w Meksyku), i tworzy systemy stożków wzgl. pokryw lawowo-tufowych. Ob- szary nizinne zbud. są przeważnie z wapieni trzeciorzędowych, z dobrze rozwiniętą rzeźbą krasową; ważny element w ukształtowaniu wybrzeży i wysp A. Ś. tworzą też raty koralowe i atole; cały obszar jest niespokojny pod względem sejsmicznym i wulkanicznym (wybuch Mont Pelee na Martynice w 1902). Klimat międzyzwrotnikowy gorący, pozostający pod wpływem pasatu pn.-wsch. i okresowo monsunów. Ze względu na ukształtowanie terenu rozwinął się tu pionowy układ stref klimatycznych — gorąca (tierra caliente) do 600 m n.p.m. o średnich rocznych temp. 23—26°, ciepła (tierra templada) do 1800 m n.p.m. i chłodniejsza (średnia roczna temp. do 10°, tierra fria). Strona pacyficzna uboższa w opady, obszary wsch. pozostające pod wpływem pasatu otrzymują ponad 3000 mm •opadów rocznie (gl. latem). Częste, zwłaszcza późnym latem, są gwałtowne wiatry- -huragany, czyniące olbrzymie szkody gosp. Większych rzek brak, istnieje natomiast szereg jeż., m.in. tektonicznych, kraterowych, krasowych i lagunowych, z których największe to -Nikaragua (8430 km2). Na niż. przeważają lasy zwrotnikowe, wyżej pojawiają się subtropikalne lasy liściaste, a ponad 2300 m — lasy wysokogórskie z drzewami iglastymi; b. suche kotliny wewnętrzne pokrywają sawanny; bogata fauna na całym niemal obszarze, zbliżona raczej do pd. amerykańskiej: jelenie, ta-piry, pekari, pumy, jaguary, oceloty i liczne gatunki małp, ze szczerbaków — pancerniki, mrówkojady i leniwce, liczne gatunki węży, bardzo bogaty świat ptaków — flamingi, papugi i in., szarańcza; uboższy faunistycznie jest obszar Antyli. Surowce miner.: boksyty (Jamajka, Haiti, Dominikana), rudy żelaza i niklu (Kuba), manganu (Kuba, Puerto Rico), cynku i ołowiu (Gwatemala) oraz złoto (Nikaragua). A. Ś. ]est zamieszkana przez prawie 40 mln (bez terytorium Meksyku, a razem z nim ok. 70) ludn., której liczba szybko wzrasta na skutek znacznego przyrostu naturalnego. Skupia się przeważnie na wyspach, przede wszystkim na Wielkich Antylach (ok. 24 mln), w mniejszym stopniu na kontynencie (ok. 15 mln), gł. na wybrzeżu pacyficznym i w kotlinach. Zaznacza się tu ogromne wymieszanie ludn. białej, czarnej i żółtej (indiańskiej) przy różnych ich proporcjach w poszczególnych państwach; w Kostaryce i na Kubie przeważają Kreole (OO-Ai i 70%), w Hondurasie i Salwadorze — Metysi (ok. 70%) przy znacznym udziale Indian, w Gwatemali ok. 55''/o stanowią Indianie, a 40"/o Metysi, w Dominikanie i na Haiti zdecydowaną większość tworzą Mulaci i Murzyni. W gosp. przeważa roln., choć odsetek obszarów uprawnych jest raczej niewielki. Roln. ma charakter monokulturowy, np. banany w Puerto Rico, Kostaryce, Hondurasie i Panamie, kawa w Gwatemali, Salwadorze, trzcina cukrowa na Kubie, w Nikaragui i in.; znaczne pogłowie bydła (ok. 15 mln szt.) i trzody chlewnej (10 mln szt.); ostatnio A. S. jest poważnym producentem boksytów. Tylko socjalistyczna Kuba wykazuje silniejszy rozwój uprzemysłowienia (przem.: spożywczy, cementowy, początki metalurgii). Amiranty, grupa małych wysepek koralowych na O. Indyjskim, na pn. wsch. od Madagaskaru (ak. 650 km); pow. 10,3 km8, ludn. zajmuje się przeważnie uprawą palmy kokosowej i rybołówstwem. Odkryte (1497) przez Vasco da Gamę i nazwane od jego god- AMMAN 54 ności (admirała). Należą adm. do bryt. kolonii -Seszele. Amman, miasto, stolica Jordanii, położ.w pn. cz. kraju, na wys. 850 m n.p.m. Starożytne Rabbat Am-mon, w okresie rzymskim i bizantyjskim zaane jako Filadelfia, było w XIX w. małą wsią, a rozwój obecny zawdzięcza przeniesieniu do niego stolica emiratu, potem królestwa. 274 tyś. mieszk. (1964); gł. centrum gosp. i kult. kraju, skupiające przem. włókienniczy, chemiczny, spożywczy, skórzany i gumowy; w pobliżu rafineria ropy naftowej i górnictwo fosforytów; ważny węzeł drogowy, st kol., lotnisko; wyższe uczelnie (uniwersytet); budowle zabytkowe, między innymi dobrze zachowane ruiny amfiteatru rzymskiego. Amritsar, m. na pn. Indii, w pobliżu granicy z Pakistanem (Zach.); zbud. w 1577 wokół "Jeż. Nieśmiertelności" ("Am-rita- Saras"), 408 tyś. mieszk. (1867); ośr. przem. włókienniczego i spożywczego; centrum rzemiosła artystycznego (dywany, rzeźby z kości słoniowej, jubilerstwo) ł handlowe; węzeł kolejowy i drogowy; gł. ośr. kult. i religijny sikhów; wyższe uczelnie; liczne zabytkowe budowle ("Złota Świątynia" na wyspie). Amsterdam, największe miasto, stolica konstytucyjna Holandii i siedziba parlamentu (siedziba rządu w -Hadze), poi. nad zat. - Ijsselmeer, przy ujściu rzeki AmsteL Dawna wioska rybacka, stała się w XIV w. m. i wkrótce ważnym centrum handL Holandii; od początku XVII w. siedziba Holenderskiej Kompanii Indii Wsch., po zapiaszczeniu -Zuiderzee połączony w 1876 z morzem 25 km kanałem (Noordzee). 846 tyś. mieszk. (1969); jeden z największych w Europie ośrodków handlowo-tinansowych; rozwinięty przem. stoczniowy, maszynowy, lotniczy, metalowy, elektrotechniczny, chemiczny, spożywczy oraz szli-fiernie diamentów; drugi co do wielkości (po -Rotterda-mie) port w kraju; ważny węzeł komunikacji kań., kol., drogowej i lotniczej; cen- trum nauk. i kult. kraju z u-niwersytetem (żal. w 1632) i kilku in. wyższymi uczelniami; instytuty nauk.; muzea m.in. znane Rijks Museum, galerie obrazów, zabytkowe budowle z XIV—XVII w. skupione zwłaszcza wzdłuż gł. ulicy Kałyerstraat. Teren m. podmokły, liczne kanały (tzw. gracht) ułożone półkoliście w pięciu systemach oraz kilkaset mostów nadają mu specyficzne piękno.. Amn-daria, rz. w środkowo-azjatyckiej cz. ZSRR; w górnym odcinku stanowi granicę państwową z Afganistanem; dł. 2620 km, pow. dorzecza 465 tyś. km2, roczny odpływ ok. 42 km' wody, średni przepływ u ujścia 1330 m'/sek. Wypływa w Afganistanie z lodowca na pn. zboczu —'-Hindukuszu, początkowo posiada nazwę Wachdżir, nieco dalej — Wachan-daria i Piandż, nazwę A. przyjmuje w środkowym biegu od ujścia Wachszu; przecina z pd.wsch. na pn.zach. Niż. -Turańską, rozdzielając pust.: Kara-kum i Kyzył-kum; w dolnym biegu dzieli się kilka ramion i uchodzi na KllKa railiiuii i u&.iiuun deltą (pow. 10 tyś. km2) do pd. cz. jeź. -Aralskiego. A. zasilana jest wodami topniejących śniegów i lodowców Hindukuszu (lewy dopływ Kunduz) i -Pamiru (p. dopł. Wachsz), ANDALUZYJSKA, NIZINA-55 natomiast na Niż. Turańskiej nie otrzymuje dopływów, równocześnie tracąc znaczne ilości wody wskutek zasilania licznych systemów nawadniających i parowania. Wody A. transportują dużą ilość zawiesin — do 4 tyś. g/m* (powyżej 100 ml t rocznie) i tworzą liczne szybko zmieniające się łachy i mielizny w korycie rz. Zasoby energetyczne duże, wykorzystane częściowo w 3 elektrowniach. Zamarza jedynie u ujścia na 2—3 miesiące; żeglowna w dolnym biegu od ujścia do m. Czardżou (okresowo do Termezu). Amur, rz. w Azji Wsch., na znacznym odcinku graniczna między ZSRR i Chinami; dł. 4510 km (wraz z Szyłką i Ono-nem), pow. dorzecza il843 tyś. km2, roczny odpływ ok. 347 km' wody, zasoby energii wodnej — 45 mln kW. Powstaje z połączenia rzek: Szył-ka (w górnym biegu—Onon) i Arguń (w górnym biegu — Kerulen) biorących początek w g. Chentej w pn, Mongolii; opływa od pn. Wielki -Chin-gan, przełamuje się przez środk. cz. Małego -Chinganu i szeroko rozlewa na Niż. Dol-noamurskiej; uchodzi estua-rium do ZaŁ Sachalińskiej (M. Ochockie); glewy dopływ: l. — Ze j a. Bure j a, Amguń, p. — Sungari, Ussuri. A. jest pokryty lodami od 150 dni w dolnym do 180 dni w górnym biegu; żeglowny na całej długości. Nad A. leżą m.: Błago- wieszczeńsk, -Chabarowsk, -Komsomolsk (ZSRR). Anadyrskie, Góry-, Góry Czu-kockie, mezozoiczne g. fałdowe na pn.-wsch. azj. części ZSRR; ciągną się w kierunku NW-SE równolegle do wybrzeży M. -Czukockiego, przechodząc na Płw. -Czukocki; dł. ponad 450 km, maks. wys. 1843 m n.p.m.; obejmują szereg masywów i łańcuchów górskich oddzielonych gleb. kotlinami i dół.; szczyty skaliste z lodowcami karowymi; zbocza pn. opadają stromo, pd. — łagodnie, pokryte tundrą; kli- mat subpolarny. Złoża metali szlachetnych, miedzi, węgla kamiennego. Anatolijska, Wyżyna-, Anato-lia, zajmuje wewnętrzną cz. płw. -'•Azji Mniejszej (Turcja), ciągnie się na przestrzeni ok. 600 km w kierunku równoleżnikowym pomiędzy G. -Pon-tyjskimi na pn. i -Taurusem na pd. Stary i sztywny obszar zrębowy, składający się z szeregu bezodpływowych kotlin, oddzielonych niewysokimi progami (średnia wys. 900—1500 m n.p.m.); na pd. wyż. występują znaczne pokrywy lawowe i odosobnione stożki wygasłych wulkanów — najw. Erciyas 3916 m n.p.m.; klimat kontynentalny suchy, opady nie przekraczają 200 mm; gł. rzeki: -Kyzył Irmak i Sakarya, liczne słone jeź. (Tuz i in.); gleby szare i brunatne pokryte roślinnością stepową lub krzewiastą, znaczne tereny kamieniste. W cz. zach. W. A. przeważa uprawa roli (pszenica, jęczmień), na wsch. — hodowla owiec; leżą tu m.: (-•) Ankara, Eskięehir, Konya. Andaluzyjska, Nizina-, w pd. Hiszpanii nad Atlantykiem, w formie wydłużonego klina, między G. Sierra Morena na pn. i Betyckimi na pd. i pd. wsch.: dawna zat. morska, zasypana przez osady rzeczne; niż. odwadnia system rz. -Gwadalkiwir. Klimat śródziemnomorski z dość skąpymi 56 ANDALUZYJSKIE, GOBY- opadami zimowymi (400 do 700 mm rocznie); roślinność — garriga, makia, gaje dębu korkowego. Obszar rolniczy, gł. uprawa oliwek, winorośli, pszenicy, kukurydzy, drzew cytrynowych, roślin strączkowych i tytoniu; hodowla owiec i koni. W otaczających N. A. łańcuchach górskich złoża pirytów, miedzi, manganu, cynku i cyny. W miastach rozwinięty przem. spożywczy, chemiczny oraz hutnictwo miedzi, cynku, ołowiu. Gł. m.: (-•) Sewilla, Kadyks, Kordowa. Andalnzyjskie, Góry-, -Be-tyckie, Góry- Andamany, łańcuch południkowe rozciągniętych wysp indyjskich na O. Indyjskim, między Zat Bengalską i M. An-damańskłm; obejmuje cztery większe (Andaman Pn.,Srodk., Pd. i Mały) oraz szereg drobnych wysp (częściowo koralowych) o pow. 6,5 tyś. km2. A. to wynurzona (do 732 m n.p.m.) cz. podmorskiego łańcucha górskiego (jego pd. cz. to aren. -Nikobarów), sięgającego od Birmy po Sumatrę; czynne wulkany; klimat równikowy wybitnie wilgotny; we wnętrzu w. bujne lasy równikowe. 19 tyś. mieszk. (1951); rozwinięta uprawa palmy kokosowej i ryżu, rybołówstwo i leśnictwo; gł. (i jedyne) m. — Port Blałr. Andamanskle, Morze-, położ.między Plw. Malajskim, pn. cz. Sumatry a aren. Andamanów i Nłkobarów; stanowi dość płytki, wsch. fragment Oceanu Indyjskiego; pow. ok. 602 tyś. km2, maks. głęb. 4171 m, przeciętne zasolenie 30—33%o. Do M. A. uchodzą rz.: Irawadi i Saluin; główne porty: (-•) Ran-gun, Pinang. Andora, Valls d'Andorra, Les Yallees d'Andorre, Doliny Andory; półsuwerenna rep., położ.na pd. stokach wsch. -••Pirenejów (pogranicze hłszpańsko-trancuskie), na wys. 800 do 1500 m n,p.m. Pozostaje pod zwierzchnictwem prezydenta Francji i biskupa hiszpańskiego z m. Urgel. Pow. 465 km2; Ludn. ok. 18 tyś. (1968), pochodzenia katalońskiego; stolica An-dorra la Vella — ok. 7,5 tyś. mieszk.; język urzędowy kata- loński. Większość obszaru A. zajmują trudno dostępne g. ze szczytami 2,5—3 tyś. m n.p.m.; dominują pastwiska i lasy. Ludn. utrzymuje się gł. z hodowli (owce, kozy) i z roln, opartego przeważnie na sztucznym nawadnianiu; gł. uprawy: zboża, ziemniaki, warzywa, tytoń oraz winna latorośl. Niewielki przem. drzewny oraz spożywczy, poza tym wydobycie rud żelaza i ołowiu. Eksport: mięso, sery oraz drewno. Komunikacja odbywa się wyłącznie za pomocą dróg kołowych. A. stanowi ośr. mię-dzynar. turystyki, zwiedzany przez blisko milionową (1964) rzeszę turystów. Andorra la Vella -Andora Andros, w, -Cyklady Andy, CordiIIera de los Andes, pasmo górskie zajmujące zach. cz. Ameryki Pd.; pow. 1,8 mln km2, dł. ok. 7800 km (jedno z najdłuższych na świecie) i szer. 200—900 km. A. są silnie zwartym i wysokim pasmem górskim (Aconcagua 6960 m) na pn. i w środku na dł. ok. 5000 km bez niskich przełęczy; związane z -Kordylierami Ameryki Pn. przez środkowoamerykański pomost lądowy oraz antylski świat ANDY 57 wyspiarski (przez tzw. A. Karaibskie). A. to góry fałdowe, powstałe w orogenezie alpejskiej w dwu fazach: w kredzie oraz starszym trzeciorzędzie. Dzisiejsze A. są właściwie wsch. fragmentem górotworu, którego cz. środk. i zach. uległy głębokiemu za- padnięciu. Budują je na zach. gł. skały mezozoiczne jak: piaskowce, zlepieńce, wapienie, poprzebijane skałami wylewnymi, na wsch. przeważnie łupki krystaliczne intrudowane granitami. Zaznacza się w nich strefowy układ łańcuchów, zamykających przeważnie niezbyt wielkie śródgórskie płaskowyże, jak np. Alti-plano (Puna) w A. Centralnych, wys. 3600—4200 m; rozróżnia się zwykle trzy ciągi łańcuchów, z których najniższy (do ok. 2000 m) i najsilniej rozerwany — zwłaszcza w środku — jest łańcuch Kordyliery Nadbrzeżnej, oddzielonej od gł. pasm wschodnich obniżeniem tektonicznym, wypełnionym młodymi osadami; najwyraźniej zaznacza się ono na terenie Chile w postaci tzw. Doliny Środkowochi-lijsklej. Następne dwa zasadnicze ciągi łańcuchów A. tworzą Kordyliera Zach. i Kordy-liera Wsch. Ze względu na ogromną rozciągłość południkową (ok. 70°) A. są modelowane w różnych strefach klimatycznych przez odmienne czynniki rzeźbotwórcze, wskutek czego zaznacza się poważne strefowe zróżnicowanie ich rzeźby. Stąd też dzieli się całe pasmo na A. Północne od M. Karaibskiego po 12° szer. geogr. pd., A. Centralne między 12°—29° szer. geogr. pd. i A. Południowe na pd. od 29° szer. geogr. pd. A. Pn. w swej pn. partii (tzw. A. Kolumbijsko-Wenezuelskie) są wyjątkowo rozczłonkowane i rozgałęzione dzieląc się na cztery pasma — słabo rozwiniętą nadbrzeżną Serrania de Baudó (Choco) i trzy Kordyliery: Zach., Środk. i Wsch. (Kordyliery Bogoty); ta ostatnia rozwidla się ku pn. na dwa dalsze pasma, otaczające jeź. Maracaibo—Sierra de Perijś i CordiIIera de Mśrida, która jako tzw. Andy Karaibskie skręca wzdłuż pn. wybrzeża Ameryki Pd. na wsch. i przechodzi w góry Trynidadu i Tobago. Kulminacje tego pasma przekraczają 5000 m n.p.m. (Cristóbal Colón 5775 m). Na terenie Ekwadoru całe to pasmo ulega ściśnięciu ł zwężeniu do ok. 200 km, ale i wydatnemu podwyższeniu; pełno tu intru-zji magmatycznych i szeregu czynnych i wygasłych wulkanów, jak Cotopaxi (5897 m), Antisana (5704 m) i Chimbo-razo (6267 m). Ku pd. na obszarze Peru pasmo się nieco rozszerza i pojawia się znów podział na zach. i wsch., roz- dzielone dół. górnej -Amazonki (Maranón); kulminuje tu Huascaran 6768 m. Na znaczniejszych wysokościach pojawiają się niewielkie lodowce. A. Centralne cechują się znaczniejszą szerokością (do 800 km) i rozległą wyżyną wewnętrzną tzw. Altiplano lub Puną (ok. 4000 m n.p.m.), na której występuje szereg solnisk (Salar de Uyuni) i jezior (-rTi-ticaca, Poopó). Altiplano otaczają pasma Kordyliery Zacb. i Wsch. przenoszące 6000 m. Cały obszar A. Centralnych jest wybitnie suchy (pust. -Ataka-ma), stąd bogaty w zwietrze-linę; wskutek suchości klimatu brak rozwoju lodowców. A. Pd. odróżniają się od obu poprzednich cz. odmienną tektoniką (zrębową, nie fałdową) oraz rzeźbą, która na skutek 58 ANGARA silniejszej wilgotności podlegała i podlega działaniu erozji rzecznej oraz (zwłaszcza na pd.) lodowców; rozległa pokrywa lodowcowa typu fieldowego zalega ich pd. kraniec. Cz. pn. — A. Chilijsko-Argentyńskie (Aconcaqua 6960 m) nie odbiegają zasadniczo strukturą i wysokością od reszty A., natomiast całe pasmo od ok. 40° pd. szer. geogr. ulega w tzw. A. Patagońskich silnemu obniżeniu do 2000—3000 m n.p.miasto, a także rozbiciu na szereg krótkich grzbietów; budujące je staropaleozoiczne skały uległy wyjątkowo silnemu spękaniu, a następnie sce- mentowaniu masami wylewnymi; rzeźba ich jest wyraźnie lodowcowa, wybrzeża obfitują w szereg cieśn. i zat. typu fiordowego (Cieśnina -Magellana). A. stanowią obszar niespokojny sejsmicznie, zwłaszcza wzdłuż wybrzeży pacy-ficznych z silnie rozwiniętym wulkanizmem (45 czynnych wulkanów, z najw. Cotopaxi 5897 m n.p.m.). Posiadają bogate złoża miedzi i saletry, poza tym platyny, złota, srebra, cynku, ołowiu, żelaza, molibdenu, rtęci, manganu, wolframu, uranu i kobaltu; na pn. obrzeżeniu A. bogate złoża ropy naftowej (Wenezuela, Kolumbia), poza tym mniejsze zasoby na wsch. (w Boliwii i Argentynie). A. stanowią ważną granicę klimatyczną (oddzielenie kontynentu Ameryki Pd. od wpływów O. Spokojnego) i hydrograficzną, tworząc na olbrzymiej przestrzeni dział wodny. Dzięki znacznej wys. zaznacza się w nich strefowy układ klimatyczno- -roślinny; do ok. 1000 m gorąca tierra caliente, do ok. 2500 m derm temp lada o klimacie zbliżonym do umiarkowanego oraz powyżej — tierra fria o ostrej zimie i chłodnym lecie. Analogicznie strefowo układa się w nich produkcja roślinna. Osadnictwo sięga znacznych wysokości m.in. na wys. 3650 m n.p.m. leży 350 tyś. m -La Paź, dwumilionowa (2,2 mln) -*-Bogota na 2600 m, -Cusco na ok. 3500 m, Porco (Boliwia) na 4050 m, Cerro de Pasco na 4350 m, kopalnie Quispisija (Peru) na 5270 m, a Chupiquina (Chile) jako najwyższy zamieszkany punkt na świecie sięgający nawet do 5600 m n.p.m. Komunikacja: szosy poprzeczne m.in. -Lima — Cerro de Pasco — Pucallpa, ukośne np. Lima — La Paź — -Tucuman. Linie kol. wznoszą się tu do wys. aż 4819 m n.p.m. (Oroya — Cerro de Pasco), ale właściwie tylko 2 linie kol. przecinają w poprzek całe pasmo: -Antota-gasta — Salta oraz (- ) Buenos Aires — Mendoza — Santiago de Chile przez przeł. Cumbre (ok. 3800 m n.p.m.). Ze względu na klimat oraz ukształtowanie, A. należą, w porównaniu do otaczających nizin, do gór stosunkowo gęsto zamieszkanych (zwłaszcza w pasie 1000 do 3000 m n.p.m.) przez Indian na terenie Boliwii, Peru i Ekwadoru. Na terenie A. rozwinęła się stara kultura Inków. Angara, Górna Tunguzka, rz. w azj. cz. ZSRR, p. dopł. Je-niseju; dł. 1826 km, pow. dorzecza 1056 tyś. km2, średni przepływ u ujścia 4150 m«/sek. Wypływa z jeź. Bajkał; początkowo płynie szeroką dół. wzdłuż wys. (do 100 m) p. brzegu, następnie przez pd.- -zach. cz. Wyż. Srodkowosybe-ryjskiej, korytem o zmiennej szer. i znacznej ilości progów i bystrzy; wpada do Jeniseju powyżej Jenisejska; przewaga ANGLIA 59 L dopł. — Oka, Tasiejewa, p. - Ilim. Żeglowna na odcinku Bajkał — Brack (ok. 700 km) i przy ujściu (ok. 300 km); rozwinięte rybołówstwo; dwa sztuczne jeziora utworzone przez potężne zapory z elektrowniami wodnymi: Irkucką (660 MW) i Bracką (4,5 tyś. MW), które zasilają rozwijający się nad górną A. okręg górnictwa, hutnictwa metali nieżelaznych (aluminium) i przem. chemicznego. Nad A. leżą m.: -Irkuck, Angarsk, -Czeremchowo, Brack. Angers, miasto w zach. Francji, nad rzeką Maine, w pobliżu jej ujścia do,-Loary, ośr. adm. Znane jako rzymskie Julio-magus, było długi czas ośr. handlu, potem twierdza i stolica niezależnego księstwa (Ande-gawenia, tranc. Anjou). 163 tyś. mieszk. (1968); ośr. przem. maszynowego, spożywczego, włókienniczego oraz chemicznego; centrum komunikacji kol. oraz port rzeczny; szereg zabytków z XIII—XIV w., m.in. katedra. Angkor, stolica hist państwa Khmerów; położ.w pn. Kambodży na pn. od jeź. -Tonie- -Sap. Zał. w 802, później wielokrotnie mszczone (gl. w 1117) i odbudowywane; po przeniesieniu w 1432 stol.do-Phnom Penh straciło na znaczeniu; wskutek najazdów zostało opuszczone przez mieszkańców ostatecznie w XV w. Obecnie obok A. istnieje osiedle Siem Reap, w pobliżu którego na obszarze ók. 100 tan2 skupione są liczne ruiny wspaniałych budowli — pałaców i świątyń: Phnom Bakhong (IX w.), An-gkor Wat (XII w. — najwyższa), Bajon (XIII w. — najpiękniejsza). Anglia, Eregland, Kraj Anglów, największa cz. Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej, kolebka państwa i imperium brytyjskiego, położ.na w. Wielka Brytania; nazwy A. popularnie używa się na określenie całego Zjednoczonego Król. Pow. A. 1,30363 km2 (bez Walii); liczba młeszk. 45873 tyś. (1968); stolica -Londyn (788il tyś. mieszk., 1967); pod względem adm. A. dzieli się na 49 hrabstw. Na pn. wzdłuż rz. Tweed i gór Cheviot graniczy ze Szkocją, a na zach. — z Walią; od wsch. oblewa ją M. Północne, od zach. — M. Irlandzkie, od pd.-zach. — O. Atlantycki; od kontynentu eur. oddziela ją kań. La Manche i Cieśn. Kaletańska. Linia brzegowa A. jest dobrze rozwinięta (3450 km). Na obszarze A. wyróżnia się następujące podstawowe regiony: Kumbrię, Penniny, Midland, pd.-wsch. A. i Korn-walię. Kumbrię (Cumberland) zajmuje masyw górski, u-kształtowany przez wielkopro-mienne wypiętrzenie, zbud. z granitów, porfirów i łupków. Najw. szczyt Scafell osiąga 978 m n.p.m. Krajobraz malowniczego "Okręgu Jeziornego" (Lakę District) odznacza się wyrazistością i świeżością form, pozostawionych przez zlodowacenie czwartorzędowe. Od g. Cheviot aż po dół. rz. Trent ciągnie się hercyńskie pasmo Penninów (Cross Fell, 893 m) wielkopromienne wypiętrzenie skał karbońskich (wapieni i twardych "młyńskich" piaskowców), którego prostą antyklinalną budowę komplikują podłużne i po przeczne uskoki. Na obrzeżeniu G. Pennińskłch występują bogate pokłady węgla kamiennego. Tak od wsch. jak i od zach. otaczają Penniny 60 ANGLIA niewielkie niż. noszące lokalne nazwy. Na pd. od G. Pen-nińskich, a na wsch. od Masywu Walijskiego (G. Kam-bryjskich) leży region centralny A. — Midland. Jest to lekko falista równina, wymodelowana przez erozję w seriach czerwonych margli i iłów. Między progiem jurajskim Cotteswolds Hilis oraz Edge Hilis i Lincol Edge a progiem kredowym Chiltern Hilis oraz East Anglian Hights rozpościera się wielka niż. o kształcie trójkąta, skierowaaego podstawą ku płytkiej zat. Wash, zwana Ciay Vale (DoL Gliniasta). Niż. ta między Cotteswolds Hilis a Chiltern Hilis nosi nazwę Dół. Białego Ironia (Vale of Wbite Horse), a płaska cz. niż. w pobliżu morza The Fens (Fenland). Ta ostatnia kraina była niegdyś cz. zat. Wash. Na pd.-wsch. od Fenlandu leży płytowa, kredowa równina, pokryta utworami polodowcowymi zwana A. Wschodnią. Pd.-wsch. A. zajmuje Basen Londyński. Jest to synklina, wypełniona trzeciorzędowymi piaskami i żwirami z warstwą nieprzepuszczalnych glin. Basen ten ograniczają progi denudacyjne: od pn.-zach. Chiltern Hilis (261 m) i East Anglian Hights, a od pd. — North Downs (Leith Hill, 294 m). Na pd. od North Downs rozciąga się kredowa antyklina Wealdu, ograniczona na pd. progiem South Downs. Na zach. od Basenu Londyńskiego i Wealdu leży wapienna równina Salisbury. Większą cz. wydłużonego PIW. Korowali j skiego zajmują rozległe hercyńskie masy wy. Największe z nich to Dartmoor (621 m), zbud. z granitów oraz Exmoor (520 m) — z piaskowców i łupków dewońskich. Klimat A. jest umiarkowany morski; pd.-zach. wybrzeża mają temp. stycznia około 7°C, obszary środk. i pn. wsch. ok. 3°C; temp. lipca ok. 17°C na pd. A., a na pn. — poniżej 15°C. Pd.-wsch. A. ma znacznie mniej opadów (550 mm) niż zach. zbocza górskie (do 1900 mm); duże zachmurzenie; jesienią i zimą gęste mgły. Sieć rzeczna dobrze rozwinięta; główna rzeka (Tamiza 336 km, Seyern 338 km) są krótkie, lecz pełnowodne; niskie działy wodne umożliwiły budowę licznych kanałów, dziś w większości przestarzałych. Z wielkich niegdyś masywów leśnych pozostały zaledwie szczątki. Łagodna zima sprzyja wegetacji łąk przez cały rok; na obszarze powyżej 500 m liczne wrzosowiska. A. zajmuje 53°/» pow. Zjednoczonego Król., ale na jej obszarze skupia się ponad 8 ludn. pochodzenia eur., gł. hiszpańskiego i włoskiego, ponadto osiedliło się tu wielu Polaków, Niemców, Ukraińców i in.; obecnie mieszka w A. ok. 120 tyś. Polaków, a największymi ich skupiskami są m.: Buenos Aires, Cór- doba, Entre Rios i Santa Fć; ok. 3% ludn. stanowią Metysi, a zaledwie l%o (20—30 tys.) Indianie — pierwotna ludn. tych ziem, zamieszkali gł. na zach. Grań Chaco i w Patagonii; gęstość zaludnienia wynosi średnio 8,6 mieszk./km* (1969), jednak rozmieszczenie ludn. jest b. nierównomierne: ok. l/* mieszka w aglomeracji miejskiej Buenos Aires, ponadto duże skupiska znajdują się na wsch. Pampy i pn. obszarach przedgórskich, natomiast ku pd. zaludnienie zmniejsza się do ok. i mieszk. na 10 km?; przyrost naturalny od lat 50-tych utrzymywał się w pobliżu 14%o (13,7%o w 1967); ok. 22% ludn. zawodowo czynnej pracuje w przemiasto, budownictwie i górnictwie, 22'/o w roln., 16% w handlu, 37% w usługach; w m. mieszka ponad 65-/0 ludn., gł. m. poza stolica: (-) Rosario, Córdoba, Mar del Pląta, Tucuman, Santa F6, Mendoza. GOSPODARKA. A. należy do najbardziej rozwiniętych kra- 76 ARGENTYNA POGŁOWIE ZWIERZĄT HODOWLANYCH (w tyś. szt.) Wyszczególnienie 1937 1950 1980 1968 Bydio 33207 45000 44550 51465 Trzoda chlewna 3966 3250 3800 4250 Owce 43883 • 50200 47800 Konie 8319 7265 4800 3780 a "1966. jów Ameryki Łacińskiej, podstawą jej gosp. jest wysokoto-warowe roln., a zwłaszcza hodowla zwierząt o świat, znaczeniu; łąki i pastwiska zajmują ponad 43% pow. kraju, ziemie orne ok. i r/o, lasy 36%. Roln. odznacza się znaczną koncentracją gruntów na dużych farmach: ok. 1/* użytków rolnych przypada na farmy większe od 10 tyś. ha, a ponad */5 na farmy o 2,5—10 tyś. ha, równocześnie wielu chłopów (1,0—1,2 mln) nie posiada ziemi, dzierżawiąc ją lub pracując sezonowo na farmach jako siła najemna; najlepiej rozwiniętą gałęzią roln. jest hodowla bydła typu mięsnego i owiec typu wełnistego, skupiona w wyspecjalizowanych farmach, bydło hoduje się gł. na Pampie (prow. Buenos Aires, Santa F6 i Córdoba) i w Międzyrzeczu, owce — w Patagonii (ponad 40% pogłowia), na Pampie i obszarach przedgórskich, ponadto w rejonach podmiejskich hodowana jest w mniejszych ilościach ale wysokiej jakości trzoda chlewna, na Pampie konie, a w górach osły, muły i lamy; hodowla dostarcza wielu podstawowych surowców dla przem. oraz artykułów eksportowych, np.: mięso (ok. 4% prod. świat.), mleko (1,3'>/«), wełna (7%) i skóry. Uprawa roli odznacza się wysoką mechanizacją i przewagą ekstensywnej uprawy zbóż; blisko 90% ziem ornych i ponad 90% upraw koncentruje się na obszarze Pampy, szczególnie w jej bardziej wilgotnej cz. wsch.; ze zbóż uprawiane są gł.: pszenica (ponad 6 mln ha zasiewów) i kukurydza (3,4 mln ha) oraz w mniejszych ilościach żyto, owies, jęczmień i ryż; duże znaczenie ma uprawa lnu na siemię (385 tyś. t w 1967), słonecznika (1196 tyś. t w 1967) i lucerny (podstawowa pasza dla bydła), ponadto uprawiane są: ziemniaki, bawełna (na pn.-wsch. Grań Chaco), trzcina cukrowa (na pn.- zach. prow. Tucuman), tytoń (59 tyś. t w 1968), orzeszki ziemne (354 tyś. t w 1967), tung, oliwki, PRODUKCJA ROLNICZA (w tyś. t) Przeciętne roczne Wyszcze zbiory gólnienie 1934—38J1948—52 1966—68 Pszenica 6634 5175 6489 Kukury dza 7892 2509 7370 Jęczmień 503 656 549 Owies 748 743 573 Ziemniaki 663 1231 1745 Bawełna 60 118 92 Trzcina cukrowa3 5934 7596 119601' Wełna 163 186 194G "Przerabiana w cukrowniach. aes. "1966—67. ARGENTYNA 77 herbata i yerba mat6 oraz u podnóża Andów winorośl (28,2 mln hl wina w 1967) i drzewa owocowe — brzoskwinie, morele, oliwki, cytrusy, orzechy włoskie i in.; wiele płodów roln. ma duże znaczenie eksportowe, zwłaszcza pszenica, kukurydza, siemię lniane i słonecznik. Rybołówstwo odgrywa rolę drugorzędną i dostarcza ok. 150 tyś. t ryb, ponadto znaczną ilość wielorybów. Przem. rozwija się w dużej mierze w oparciu o kapitał obcy (amer., bryt, franc.), chociaż w ostatnich czasach prowadzona jest częściowa nacjonalizacja (energetyka, górnictwo naftowe); w latach międzywojennych rozbudowywany był gł. przem. rolno-spo- żywczy i in. gałęzie przem. lekkiego, po 2 wojnie świat. wybudowano wiele zakładów energetycznych, hutniczych, metalowych i chemicznych; większe ośr. przem. skupione są nad dolnym odcinkiem Parany i La Piątą (Buenos Aires, Rosario, La Pląta, Parana, Santa F6), w obszarach przedgórskich (Córdoba, Tucumńn, Mendoza, San Juan, Salta) i na wybrzeżu (Bahia Blanca, Co-modoro Rivadavia). Górnictwo wydobywa przede wszystkim ropę naftową i gaz ziemny (gł. w Patagonii, na Ziemi Ognistej oraz u środk. i pn. podnóża Andów), w mniejszych ilościach wydobywane są: węgiel kamienny (ok. 400 tyś. t w 1967), rudy żelaza, manganu, cynku, ołowiu, cyny i wolframu, siarka, sól, uran i in. W przem. przetwórczym nadal podstawową rolę odgrywa przem. spożywczy, gł.: mięsny (19 wielkich rzeźni-chłod-ni, tzw. frigorificos, w większości na wsch. Pampy), mleczarski, młynarski (ponad 200 wielkich młynów, przeważnie na Pampie), tłuszczowy, cukrowniczy (gł. na pn., w prow. Tucuman), winiarski i browarniczy; ponadto A. posiada rozwinięty przem. włókienniczy (szczególnie bawełniany i wełniany, skupione w rejonie Buenos Aires), skórzany (do garbowania skór wykorzystuje się guebracho), obuwniczy, drzewny (produkuje m.in. garbnik ąuebracho, ponad 100 tyś. t rocznie), papierniczy i mineralny (prod. cementu, wapna i szkła); do najszybciej rozbudowywanych obecnie gałęzi przem. należy energetyka — jej prod. potroiła się po 1950, większe elektrownie cieplne skupione są w rejonie Buenos Aires (ok. 80% prod.), natomiast w pn.-zach. cz. kraju pracuje kilkadziesiąt elektrowni wodnych, a dalsze budowane są na Paranie (Apipć, 1500 MW), Urugwaju (Salto Grandę, 1400 MW) i in.; hutnictwo obejmuje kilka zakładów (San Nicolśs, Palpala) i daje niewielką prod.; w ostatnich latach rozpoczęto rozbudowę przem. maszynowego i chemicznego: przem. maszynowy wytwarza gł. tabor komunikacyjny (Córdoba) — samochody (129 tyś. osobowych i 52 tyś. ciężarowych w 1968, częściowo montaż z importo- wanych części), samoloty i tabor kol., a ponadto obrabiarki, maszyny roln., statki morskie i in., przem. chemiczny obejmuje gł. prod. kwasu siarkowego i farmaceutyków (Buenos Aires) oraz przetworów naftowych. Podstawowym środkiem transportu A. są koleje — dł. 45,2 tyś. km (1968) ł skupione gł. na Pampie; dł. dróg kołowych ok. 570 tyś. km (z tego blisko 25% ulepszonych, m.in. przez A. przebiega końcowy odcinek 78 ARGONNY WAŻNIEJSZE DANE O ROZWOJU GOSPODARCZYM Wyszczególnienie Jednostka miary 1938 1950 1960 1968 Energia elektryczna a mld kWh 2,3 4,4 10 14 Ropa naftowa min t 2,4 3,4 9,1 17 Gaz ziemny min m* 491 754 1383 5340 Stal surowa min t 0,1° 0.3° 1,5 Kwas siarkowy tys. t 380 ' 77 132 160 Cement min t 1,2 1,6 2,6 4,2 Przędza bawełniana tys. t 24 77 95 83 Cukier tys. t 465 6513 815 7326 Mięso tys. t 1952* 23158 2286 30026 ylko prod. w elektrowniach zawodowych, Stal w blokach; "1937. Wl. "1967. Brednia z lat 1934—38. Sgredma z lat 1948—52. magistrali panamerykańskiej); duże znaczenie ma żegluga rzeczna (na Paranie, Paragwaju i Urugwaju) oraz morska (tonaż floty 1,2 mln BRT w 1968), główne porty: Buenos Aires, La Pląta, Rosario, Parana, Babia Blanca; rozwinięty transport lotniczy, a w Buenos Aires znajduje się jeden z największych portów lotniczych świata (Ezeiza). Obroty handlu zagr. wyniosły w 1968 ponad 2,5 mld dół. i odznaczają się dodatnim bilansem; w eksporcie ok. 85% przypada na artykuły rolne i hodowlane: zboża (3 miejsce wśród krajów kapi- talistycznych), mięso (l miejsce), wełna (2 miejsce), skóry, olej lniany, owoce, nabiał i in.; import obejmuje gł. maszyny i urządzenia, wyroby hutnicze, paliwa, chemikalia, drewno; najważniejszymi partnerami handl. A. są: USA, Brazylia, NRF, Włochy, Wielka Brytania i Holandia. Argonny, Argonne, pasmo wzniesień w pn. Francji, między Szampanią i -Lotaryngią nad rzeką Aisne; dł. 100 km, szer. 20—35 km, wys. do 357 m n.p.m.; zbud. z odpornych piaskowców kredowych (zwanych lokalnie gaize), poprzecinanych głęb. wąwozami, tworzą grzbiet o stromych wsch. stokach, a płaskich zach.; większość obszaru zajmują lasy liściaste (dąb, buk) oraz łąki, miejscami tereny bagniste. Główne zajęcie ludn.: hodowla bydła i trzody chlewnej. Słabo zaludniony i gospodarczo zacofany region Francji. Arhus, Aarhus, miasto w Danii, na wsch. wybrzeżu Płw. Jutlandzkiego, drugie co do wielkości i jedno z najstarszych miasto w kraju, ośr. adm. Znane już ok. X w. jako ośr. handl. i gł. m. Jutlandii; rozwinęło się dopiero w połowie XIX w.; 113 tyś. mieszk. (1968, zespół m. — 187 tys.); ośr. przem. spożywczego (tłuszczowy, tytoniowy), metalurgicznego (fabryka lokomotyw), chemicznego, stoczniowego, włókienniczego; duży port i ośr. handl.; duży ośr. kult. Danii z uni- AKKTYCZNY, ARCHIPELAG-79 wersytetem (zał. 1928), wyższą szkołą handl.; liczne zabytki, m.in. katedra. Arkansas, Arkansas Rwer, rz., p. i gł. (obok Missouri i Ohio) dopł. Missisipi; dł. 2330 km, dorzecze 470 tyś. km2; wypływa w Kolorado w paśmie Sa-watch w G. Skalistych, płynie w górnym biegu głęboko wciętą dół., koło m. Pueblo wypływa na obszar prerii; gł. dopł. (p.): Cimarron, Canadian. Żeglowna aż do m. Tulsa. Arktyczne, Morze-, rozległy obszar wodny wokół bieguna pn., między Europą, Azją a Ameryką Pn., stanowiący pod względem hydrograficznym przedłużenie O. Atlantyckiego ku pn.; pow. ok. 16,4 mln km2, głęb. do 5443 m (na pn. od Spitsbergenu). Od Wysp -No-wosyberyjskich do W. Elles-mere'a (na pn. zach. od Grenlandii) przecina M. A. na dł. ok. 1800 km wzniesienie dna — Grzbiet Łomonosowa, o kulminacji leżącej 954 m p.p.m.; po obu stronach grzbietu rozciągają się głęb. baseny morskie: Beauforta i Nansena (ok. 3000—4000 m głęb.). Drugi, mniej wyraźny — Grzbiet Mendelejewa — ciągnie się między W. Ellesmere'a a W. Wrangla, równolegle do Grzbietu Łomonosowa. Temp. wody przez cały rok niska (na pow. w zimie-1,80, w lecie —1,5°); zasolenie, na skutek obfitego dopływu wód słodkich (wielkie rz. syberyjskie i rz. -Mackenzie) oraz znikomego parowania, jest obniżone poniżej 32%o. Przez cały rok morze pokrywają wielkie, płaskie pola pływającego, wieloletniego lodu morskiego (2—10 m grubości), noszącego nazwę •paku polarnego. W zimie pow. pokrywy lodowej wynosi ok. 11 mln km2, w lecie zmniejsza się do ok. 8 mln km2. W pobliżu wybrzeży Grenlandii aż po Nową Fundlandię pojawiają się często góry lodowe. Wokół M. A. występują liczne wyspy o łącznej pow. 3807 tyś. km2: Grenlandia, Nowa Ziemia, Spitsbergen, Arch. Ar-ktyczny i in. Żegluga morska tylko w lecie przy wybrzeżach Azji; wzdłuż pn. wybrzeży Związku Radzieckiego przebiega morski szlak, tzw. Północna Droga Morska; najważniejsze porty: -Murmańsk, -Archangielsk, Dickson, łgar-ka, Tiksi. Na morzach przybrzeżnych (M. —i-Barentsa, M. -Karskie) połowy ryb, tok i wielorybów. Arktyczny, Archipelag-, nazywany dawniej Arch. Frankli-na od nazwy dystryktu (District ot Franklin), grupa wysp na M. - Arktycznym u pn. wybrzeży Ameryki Pn., wchodzących w skład terytorium Kanady o łącznej pow. ok. 1370 tyś. km2. Składają się na niego 3 duże w-y: Ziemia -Baffina (512 tyś. km2), W. Wiktorii (208 tyś. km2). W. Ellesmere'a (ok. 200 tyś. km2) oraz szereg mniejszych wysp jak: Banksa (66,5 tyś. km8), Devon (56 tyś. km2), Sout-hampton (43 tyś. km1), Mel-ville'a, Ks. Walii, Axel Hei-berga i szereg innych. Od lądu Ameryki Pn. oddzielają go cieśn. (niektóre b. wąskie): Hudsona, Fury and Hecla, Franklina, Wiktorii, Dease, Dolphin and Union i in., natomiast od Grenlandii Cieśn. Davisa, M. - Battina, Cieśn. Smitha i Robesona; poza tym w-y rozdziela zespół szerokich cieśn. Lancas-ter, Barrowa, Melville'a oraz Mc Clure'a na cz. pn., zwaną Arch. Królowej Elżbiety i cz. pd. A. A. wykazuje 80 ARKTYKA w akresie budowy podłoża poważne powiązania z lądem Ameryki Pn. — powstał na skutek obniżania się pn. cz. krystalicznej tarczy kanadyjskiej; pn. w-y A. A. zbud. są z młodszych utworów (nawet trzeciorzędowych) obrzeżających od pn.-wsch. masywy krystaliczne. Zach. w-y A. A. Są znacznie niższe, pagórkowate o wys. przeważnie do 300 m n.p.miasto, natomiast na pn.-wsch. na W. Ellesmere'a i Ziemi Baffina pojawiają się wys. pasma górskie zwane G. Arktycznynu (lub Eskimoskimi) o wys. przekraczającej 2000 m n.p.m.; ich przedłużenie ku pd.-wsch. stanowią pasma pn. Labradoru. Klimat A. A. jest bardzo surowy; zima trwa ok. 9 miesięcy, temp. dochodzi wtedy do —60°C, a w krótkie i b. chłodne lato osiąga 3—5°C; jest to też obszar silnych wiatrów, wskutek czego cały teren A. A. stanowi prawdziwą "lodownię" Ameryki Pn. Wys. opadu rocznego, niemal wyłącznie śniegu, niewielka; na skutek dużego kon-tynentalizmu klimatu rozwój lodowców, w porównaniu z sąsiednią Grenlandią, jest tu dość słaby, skupiają się one gł. na wyspach Ellesmere'a, Axel Heiberga, Devon i Bylota i zajmują łącznie pow. 156 tyś. km2; większość obszaru A. A. stanowi pust. polarną, tylko na pd. pojawia się miejscami dość zwarta tundra złożona z drobnych krzewinek, traw i mchów; tworzy też ona niewielkie lokalne skupienia na niektórych wyspach pn. jak Ellesmere'a, Melville'a czy Devon. Dość bogaty świat zwierzęcy składa się z reniferów, wołów piżmowych, niedźwiedzi polarnych, wilków i lisów polarnych, pieśców, zajęcy bielaków, licznych ssaków morskich (morsy, foki, wieloryby) oraz dość licznych ptaków m.in. drapieżnych (sowa polarna); gadów i płazów brak, świat owadów stosunkowo ubogi, ale niektóre gatunki, zwłaszcza muchówki, występują masowo, stanowiąc istną plagę tych okolic. Ogromny obszar A. A. jest niezwykle słabo zaludniony; mieszka tu łącznie ok. 5 tyś. Eskimosów, żyjących z myślistwa i połowu ryb. Bogactwa miner, mało znane, odkryty węgiel kamienny nie eksploatowany. Gł. osiedle Frobisher Bay na 63° szer. geogr. pn. (szer. geogr. Archangielska) jest maleńką osadą portową w głębi długiej zat.; najbardziej na pn. wysuniętymi punktami oparcia dla handlu, a zarazem składnicami skór futerkowych są: Pond Iniet na Ziemi Baffina i Craig Harbour na W. EUesmere'a. Arktyka, obszar wokół bieguna pn. składający się z (-•) M. Arktycznego, wysp: Wran-gla, Nowosyberyjskich, Ziemi Północnej, Nowej Ziemi, Ziemi Franciszka Józefa, Spitsber-genu. Niedźwiedziej, Jan Mayen, Grenlandii, Arch. Arktycznego oraz pn. pobrze-ży kontynentów Ameryki Pn., Azji i pn.-wsch. Europy. Obszar A. wyznaczony metodą klimatyczną (izoterma lipca +10°C) wynosi ok. 26,5 mln km2 (w tym 14 mln km2 mórz), metodą astronomiczną (po koło podbiegunowe pn.) ok. 21 mln km* i metodą botaniczną (obszar z roślinnością typu ark-tycznego) 24,7 mln km2. Klimat A. jest zdecydowanie zimny i charakteryzuje się długą zimą, trwającą na M. Arktycznym ok. 340 dni, poza tym dużą wilgotnością powietrza (90—95%) oraz niskimi temp. — nieco ARMEŃSKA SOCJALISTYCZNA REPUBLIKA RADZIECKA 81 poniżej —50°C. (we wnętrzu Grenlandii oraz Arch. Arktycznego do —65°C). Roślinność ze względu na długotrwały okres mrozów i wiecznie zmarzłego gruntu, pojawia się tylko w postaci karłowatych drzew (brzoza, wierzba), krzewinek, kwiatów; szeroko rozprzestrzenione porosty i mchy. Zaznacza się wyraźnie ubóstwo fauny lądowej (lis polarny, zając bielak, renifer, ka- ribu, wół piżmowy, leming i in.) przy jednocześnie wielkiej ilości zwierząt morskich (ryby, morsy, foki, wieloryby) oraz ptaków. Ludn. tubylczą A. stanowią gł.: w pn.-wsch. Europie Saamowie, czyli Lapończycy (58 tys.), w cz. radzieckiej: Nieńcy (ok. 17 tys.), Dołganie (ok. 2 tys.), Eweni (ok. 9 tys.), Ewenkowie (ok. 9 tys.) i Czukcze (ok. 13 tys.), w strefie amer. Eskimosi (na Grenlandii ok. 21 tyś. osób, w pn. Kanadzie ok. 10 tyś. i na Alasce ok. 16 tys.). A. dostarcza obecnie szeregu surowców miner. jak: węgiel (Zagłębie Pe-czorskie, Spitsbergen), ruda żelaza (Płw. Kolski, pn. Labra-dor, W. Bylota), uran (Kanada, Alaska), kriolit (Grenlandia), apatyt (Płw. Kolski) i in. Stanowi też ważny rejon połowu ryb. A. przecina trasa lotnicza z Europy Zach. przez biegun pn. do Japoniii. Wzrastające znaczenie surowcowe, komunikacyjne ł strategiczne A. było przyczyną wielu konfliktów zaistniałych w pierwszym ćwierćwieczu XX w. między zainteresowanymi tym obszarem państwami. Sytuacja prawna A. została uregulowana przez kilka konwencji, traktatów i wyroków Stałego Trybunału Sprawiedliwości Międzynarodowej w Hadze. Przyjęta została "zasada sektorów", na podstawie której • ełmwmtir aa obszary położ.między Biegunem Pn. i południkami skrajnych punktów pn. wybrzeży krajów sąsiadujących należą do ich terytoriów. Wyjątek stanowi tylko Grenlandia, którą w całości przyznano Danii. Armeńska Socjalistyczna Republika Radziecka, Armian-skaja Sowietskaja Socyalisti-czeskaja Riespublika, Armenia, rep. związkowa ZSRR utworzona 29 XI 1920; pow. 29,8 tyś. km2; ludn. 2363 tyś. (1969); stolica -Erewań 710 tyś. mieszk. WARUNKI NATURALNE. ASRR zajmuje pd.-zach. cz. -Za-kaukazia, rozciąga się na pn.-wsch. cz. Wyż. -Armeńskiej oraz w środk. i wsch. cz. Małego -Kaukazu; jest krajem górskim: średnia wys. 1800 m n.p.miasto, najwyższy szczyt — wulkan Aragac (4090 m n.p.m); większą cz. ASRR zajmują wulkaniczne wyż. i masywy wieku czwartorzędowego — na wsch. występują formy wieku trzeciorzędowego poprzecinane uskokami — zrębowe góry (G. Zangezurskie), częste zapadliska i kotliny tektoniczne (w tym kotlina największego w ZSRR górskiego jeź. -Sewan); pd.-zach. część ASRR zajmuje Równina Araracka (wys. 800 —1000 m n.p.m.) rozcięta dół. rz. -Araks (granica z Turcją i Iranem) i jej I. dopł. Razdanu. Klimat podzwrotnikowy o cechach kontynentalnych (roczny opad 200—400 mm), na terenach wyżej położonych klimat górski; średnia temp. lipca 10—26°C, stycznia -2° do -14°C. ASSR leży na dziale wodnym między zlewiskiem M. Kaspijskiego i M. Czarnego. Sieć rzeczną stanowią gł. dopł. rz. Araksu i ARMEŃSKA SOCJALISTYCZNA REPUBLIKA RADZIECKA 82______ Kury; znaczne zasoby energii; liczne jeź. górskie i źródła miner.; gleby zróżnicowane: szarozlamy, brunatne, a także kasztanowe, czarnoziemy (na skałach wulkanicznych) i górskie; roślinność przeważnie pÓłpustynna i stepowa, lasy zajmują ok. 10% pow,, nieużytki półpustynne i górskie ok. 40% pow. Gł. bogactwem miner. są rudy miedzi. LUDNOŚĆ, w SSf/a złożona (1959) z Ormian, mniejszości stanowią Azerbejdżanie 6,l"/o, Rosjanie 3,2%, Kurdowie l,5°/(i, in. narodowości l,2%; średnia gęstość zaludnienia 78 mieszk./km* (1968), na Rów-ninie Ararackiej — powyżej 100 mieszk./km2; przemiasto, bu- downictwo i komunikacja zatrudniały (1959) 31°/« ludn., roln. — 46%; w m. mieszka (1968) 56°/« ludn., gł. m. poza stoL: Leninakan, Kirowakan, Eczmiadzin, Katan, Ała- werdi. GOSPODARKA. Przed 1917 Armenia była słabo rozwiniętym krajem rolniczym, obecnie posiada wysoko rozwinięty przem. (prod. przem. od 1913 do 1968 wzrosła 148-krotnie), gł. gałęzie przem.: górnictwo i hutnictwo metali nieżelaznych, przem. energetyczny, chemiczny, maszynowy i elektrotechniczny; ponad 70»/« prod. przem. skupione jest na Równinie Ararackiej. Rudy miedzi i molibdenu wydobywane są w G. Zangezurskich (Kafan, Kadżaran, Dastakert) i koło Aławerdi, ponadto sól kamienna koło Erewania, marmury w dół. Razdanu i Araksu oraz granity, tufy, pumeks i wapienie na zach. Prod. energii elektrycznej w ok. 98% opiera się na wykorzystaniu spadku wód (np. kaskada 6 hydroelektrowni na Razdanie); hutnictwo obejmuje prod. miedzi (Aławerdi, Katan, Kadżaran, Dastakert) i aluminium (Kanaker koło Erewania) z boksytów uralskich; przem. maszynowy, precyzyjny i elektrotechniczny powstały po II wojnie świat., wytwarza silniki, transformatory i lampy elektryczne (Erewan), obrabiarki (Erewan, Leninakan), aparaturę pomiarową (Kirowakan); przem. chemiczny produkuje gł. kwas siarkowy, karbid, sodę, masy WAŻNIEJSZE DANE O ROZWOJU GOSPODARCZYM .. **-- 1940 1950 1960 1968 Wyszczególnienie Jednostka miary 100 249 787 1687 Dynamika prod. przem. «/o Energia elektryczna min kWh 395 949 2747 4997 Obrabiarki do 904 3S24 10870 metalu szt. — 151 389 670 Cement tys. t 95 77 189 289 Wino Pszenica tys. hl tyś. t 24 144 175 494 a 165 599 b 140 705 Bydło Owce tys. szt. tyś. szt. 10513 18991' 2 286 ai951. Wl. ARNHEM 83 plastyczne, kauczuk syntetyczny, wyroby gumowe, nawozy azotowe i fosforowe (gł. ośr.; Erewan, Kirowakan i Aławerdi); ponadto rozwinięty przem. materiałów budowlanych, szklarski, ceramiczny, spożywczy (wina, koniaki, konserwy owocowe i mięsne, wyroby tytoniowe), włókienniczy (bawełniany, wełniany, jedwab-niczy), odzieżowy i obuwniczy. W roln. prod. roślinna dostarcza ok. 48% wartości globalnej prod. Ziemie orne zajmują zaledwie Wiś pow. (gł. na Równinie Ararackiej), z tego prawie 50% jest sztucznie nawadniane, łąki i pastwiska zajmują 27% pow. Gł. uprawy: zboża (52% pow. zasiewów, w tym pszenica 33"/o), winorośl, owoce południowe (figi, orzechy, granaty), bawełna, tytoń, buraki cukrowe, ziemniaki. Hodowla zwierząt posiada dogodne warunki naturalne, obejmuje gł. bydło i owce; rozwinięta też hodowla jedwabników i pszczelarstwo. Dł. linii kol. w 1967 wynosiła 560 km, dróg kołowych 8,2 tyś. km (w tym 5,1 tyś. km z twardą nawierzchnią). Armeńska, Wyżyna-, rozciąga się we wsch. Turcji, pn.-zach. Iranie i częściowo w ZSRR, na pow. ok. 400 tyś. km2; węzeł młodych górotworów Azji Pd.-Zach.: G. (-) Pontyjskich, Taurusu, Elbursu i Zagrosu. Na zach. łączy się z Wyż. Anatolijską, na wsch. z Wyż. Irańską, a na pn. z Małym Kaukazem. Teren W.A. sfałdo-wany w trzeciorzędzie, pocięty uskokami oraz pokryty znacznymi pokrywami lawowymi; średnio 1000—1800 m n.p.m.; górują nad nim odosobnione łańcuchy górskie (ponad 3000 m n.p.m.) oraz pokryte wiecznymi śniegami stożki wygasłych wulkanów: -Ararat Wielki (5156 m n.p.m.), Sewe-lan (4821 m), Sflphan (4434 m) i in.; obszar aktywny sejsmicznie. Klimat podzwrotnikowy kontynentalny, suchy; w kotlinach występują duże jeziora: Urmia, (-•) Wan, Se-wan; z Wyż. A. spływają liczne rzeki: (-•) Eufrat, Tygrys, Kura, Araks i in.; gleby szare, brunatne, miejscami kasztanowe; roślinność uboga, gł. stepowa i półpustynna, na zboczach gór nieliczne lasy, wyżej stepy górskie i nagie skały. Na terenie W. A. występują różnorodne, słabo zresztą zbadane bogactwa miner.: chrom, srebro, ołów, miedź, cyna, żelazo, ropa naftowa i in. Armorykański, Masyw-, stary, silnie rozczłonkowany i zniszczony hercyński masyw górski w pn.-zach. Francji (Płw. - Bretoński, Normandia); wypiętrzenia 320—400 m n.p.miasto, maks. do 417 m (Montagnes Noires, Monts d'Arree) tworzą prekambryjskie łupki krystaliczne i granity, obniżenia wypełniają osady młodszych epok m.in. karbońskie, z nieznacznymi pokładami węgla kamiennego; klimat umiarkowany morski; na zboczach rozległe łąki i pastwiska z pasami żywopłotów (krajobraz tzw. bocages) oraz charakterystyczne wrzosowiska. Arnhem, m. we wsch. Holandii na p. brzegu Leku, na pd. krańcu wzniesień Veluwe. Powst. w XIII w. w miejscu dogodnej przeprawy przez Ren; m. handl. i dawna forteca, 134 tyś. mieszk. (1969), zespół miejski 262 tys.; ośr. przem. metalurgicznego (hutnictwo cyny), włókienniczego, chemicznego i spożywczego; port na Renie, połączony dro- 84 gami wodnymi z Ijsselmeer, Amsterdamem i Botterdamem. Zniszczone silnie w II wojnie świat.; miejsce ciężkich walk, m.in. polskich oddziałów spadochronowych w 1944. Arohema, Ziemia-, płw. w pn. Australii (Terytorium Pn.), położ.nad M. Aratura, między M. Timorskim i Zat. Karpen-taria. Pow. ok. 245 tyś. km8; wybrzeża dobrze rozwinięte z szeregiem zat. i w. przybrzeżnych (najw. Melville'a i Groo-te Eylandt); wnętrze płw. zbud. z łupków krystalicznych, skał wylewnych i warstw kredowych, wyżynne, średnio 350— —500 m n.p.miasto, z kilkoma kul- minacjami ponad 700 m n.p.miasto, pocięte głęboko wciętymi dolinami rz.: Koper, Dały, Alligator i in. oraz ich dopł.; wybrzeża pokryte mangrowiami, niż. nadbrzeżne — dżunglami podzwrotnikowymi; cz. centralną pokrywają zarośla i sawanny. Klimat równikowy wilgotny na wybrzeżu (wpływ pn.-zach. monsunu), z opadami rocznymi do 1600 mm, staje się w głębi wyraźnie suchszy, a nawet ku pd. skrajnie suchy. Liczne złoża surowców miner., częściowo eksploatowane: miedzi, uranu (Rum Jungle), wolframu, tantalu, cyny, ołowiu i złota (Burrundie). Gł. m. i port -*-DarwIn (20,2 tyś. mieszk.); linia kol. z Darwin do Birdum (dl. ok. 500 km). Na wsch. i pd. od m. Darwin od 1931 rezerwat ludn. tubylczej (81 tyś. km2); teren badań licznych ekspedycji etnograficznych. Arno, rz. w środk. Włoszech, wypływająca w Apeninie Tos-kańskim; przepływa przez -.Toskanię i uchodzi koło -Pizy do M. Liguryjskiego; dł. 241 km, pow. dorzecza ABNHEMA, ZIEMIA-8250 km*; rz. o zmiennym wo-dostanie, znana z katastrofalnych wylewów w 1537, 1740, a ostatnio w 1966 (powódź we -Florencji, która leży nad A.). Ara, zwarta grupa wysp indonezyjskich na M. -Arafura, na pd. zach. od Nowej Gwinei; pow. ok. 8,5 tyś. km2; ukształtowanie nizinne; bujne lasy tropikalne. Uprawa ryżu, palmy sagowej, trzciny cukrowej; myślistwo, rybołówstwo, połów pereł; ludn. ponad 20 tyś. (Papuasi); gł. m. Dobo. Aruba -Antyle Holenderskie Aruwimi, rz., p. dopływ rz. -*-Kongo, w Afryce; dł. 1100 km. Wypływa jako rz. Ituri z G. Błękitnych koło jeź. Alberta. Zbadana w 1883 przez H. M. Stanley'a. Asir, dawne państwo arabskie, obecnie prow. -Arabii Saudyjskiej, zajmująca pd.-zach. cz. kraju (pd.-wsch. brzegi M. Czerwonego oraz przybrzeżne wyspy Farasan); pow. ok. 36 tyś. km2. Obejmuje góry -Hidżaz (maks. wys. 3658 m n.p.m.) oraz wąską i pustynną niż. Tihama na wybrzeżu. W A. odkryto złoża ropy naftowej, rudy żelaza, miedzi, cyny oraz złota i srebra (wydobywa się aktualnie tylko złoto). Obszar A. jest zamieszkany przez ok. i mln ludn. (gł. Arabowie); ważny rejon rolniczy Arabii, uprawa: (w uedach i górskich dolinach) sorgo, pszenicy, jęczmienia, palmy daktylowej, kawy, winnej latorośli, ponadto jest rozwinięta koczownicza hodowla owiec i kóz. Gł. m.: Abha, Sabja, Dżizan. ASUNCION 85 Asjut, miasto w Egipcie, starożytne Lycoplis, na l. brzegu Nilu. 127 tyś. mieszk. (1967), gł. Koptowie; ośr. admiasto, ośr. przem. bawełnianego, skórzanego, ceramicznego, drzewnego, spożywczego i wyrobu dywanów; port rzeczny; ośr. naukowy (uniwersytet). W pobliżu tama dla celów irygacyjnych o dł. 830 m i wys. 125 m. Asmara, Asmera, miasto w Etiopii, stolica prowincja -.Erytrea, w pn. cz. Wyż. Abisyńskiej, na wys. ok. 2330 m n.p.m. 132 tyś. mieszk. (1964); ośr. przem. ceramicznego, cementowego i spożywczego, eksploatacja soli; połączona linią kol. z portem Massaua, węzeł drogowy, lotnisko. W okolicy eksploatacja miedzi i złota. Astrachań, m. obwodowe w eur. cz. Rosyjskiej FSRR, położ.w delcie Wołgi, ok. 100 km od jej ujścia do M. Kaspijskiego; znane już w XIV w. 376 tyś. mieszk. (1968); jeden z największych w ZSRR portów morskich i rzecznych, baza rybołówstwa na M. Kaspijskim, centrum gospodarcze Dolnego Powołża i duży ośr. przem.; skupia przem. spożywczy (przetwórstwo ryb, mięsa i owoców), stoczniowy, drzewny, skórzany, włókienniczy;- port przeładunkowy ropy naftowej, drewna, zboża i ryb, st. kol.; 3 wyższe uczelnie, teatry i filharmonia, muzeum regionalne i muzeum Kirowa, galeria obrazów; zachowały się fragmenty kremla z XVI w. oraz sobory: Uspieński i Troicki z XVII w. Asturia, kraina hist. w pn. Hiszpanii, nad Zat. Biskajską, oddzielona od reszty kraju G. Kantabryjskimi. Znana od czasów rzymskich, podbita przez Rzym w I w. n.e.; uniknęła podboju przez Arabów, w XII—XIV w., tu zapoczątkowano walkę o wyzwolenie półwyspu — tzw. reconquistę. A. obejmuje prow. -0viedo o pow. 10,9 tyś. km2, zamieszkaną przez ponad 1,3 mln mieszk.; różnorodne surowce miner.: węgiel kamienny (w tym antracyt), rudy miedzi, rtęci, nieco żelaza, wolframu; rozwinięty gł. przem. ciężki — energetyka, hutnictwo żelaza, przem. maszynowy (m.in. zakłady przem. zbrojeniowego w Trubia i Oyiedo), ponadto chemiczny, a także prod. obuwia, tekstyliów, wyrobów z drewna i konserw rybnych; rozwinięta uprawa kukurydzy, ziemniaków paszowych, hodowla bydła. Gł. m.: Oviedo, Gijón, Mieres, Aviles, Trubia. Asuan, miasto w Egipcie, starożytne Syene, na p. brzegu Nilu. 128 tyś. mieszk. (1966); ośr. admiasto, przem. skórzany, obuwniczy i chemiczny, zabytki (ośr. turystyczny). W odległości 5 km na pd. od A. znajdują się dwie zapory: stara, o wys. 54 m zagradza zbiornik o pojemności 5,4 mld m8; 30 km na pd. od A. w 1970 zakończono — przy pomocy ZSRR — budowę nowej tzw. Wysokiej Tamy o wys. 120 m i dł. 3,6 km. Dzięki niej powstał wielki Zbiornik Nasera o dł. ok. 500 km i średniej szer. 10 km; pojemność zbiornika — 160 mld m». W 1971 oddano do użytku wielką elektrownię wodną o mocy 2100 MW zbudowaną również przy pomocy ZSRR. Asunción, miasto, stolica Paragwaju, położ.nad rzeką -Paragwaj. Zał. w 1537, stało się centrum kolonizacji hiszpańskiej, w latach 1609—1767 ośr. działalności misji jezuickich; rozwój od ok. 191S. po budowie linii 86 ASZCHABAD ATLANTYCKA, NIZINA-87 koi. do -• Buenos Aires i po poprawieniu warunków żeglugi na rz. Paragwaj. 411 tyś. mieszk. (1868); gł. ośr. przem. kraju (przem.: spożywczy, włókienniczy, skórzany i cementowy); wielki port rzeczny (przeładunek 3/4 eksportu i blisko 9(»°/« importu kraju); końcowa st. kol. z Buenos Aires, wielkie lotnisko między-nar.; 2 uniwersytety, zabytki architektury kolonialnej. Aszchabad, 1919—27 Połtorack, stolica Turkmeńskiej SRB (ZSRR), położ.u podnóża g. -•Kopet-dag, w sąsiedztwie pust. - '•Kara-kum. Zał. 1881. 244 tyś. mieszk. (1968); centrum przem. Turkmenii, skupiające gl. przem. lekki: włókienniczy (oczyszczalnie i przędzalnie bawełny, przędzalnie jedwabiu, wytwórnie słynnych dywanów turkmeńskich), odzieżowy, skórzano-obuwni-czy, spożywczy (mięsny, młynarski, przetworów owocowych, piwowarski), ponadto przem. miner, (huta szkła, prod. materiałów budowlanych), metalowy (zakłady remontowe taboru komunikacyjnego), poligraficzny i drzewny; st. kol., duży port lotniczy; siedziba Akademii Nauk Turkmeńskiej SRR, uniwersytet i 2 in. wyższe uczelnie, muzea, ogród botaniczny, ogród zoologiczny, teatry, studio filmowe. A. znajduje się w strefie objętej częstymi trzęsieniami ziemi, które w 1948 spowodowały b. duże zniszczenia. Do A. doprowadzono Kań. Karakumski od rz. -Amu-daria (dł. ok. 800 km). Atafcama, Desierto de Ataca-ma, jedna z najbardziej suchych pustyń w świecie, ciągnąca się na przestrzeni ok. 300 km w -.Chile, pomiędzy Kordylierą Nadbrzeżną a Kor-dylierą Domeyki i Kordylierą Zachodnią, na wys. 1000 do 2000 m n.p.miasto w wyższych partiach skalisto-kamienista, w obniżeniach gliniasta i piaszczysta (liczne słone jeź. tzw. salary). Wybitnie suchy klimat jest spowodowany przez Prąd Peruwiański, nie sprzyjający powstawaniu ruchów konwekcyjnych i tworzeniu się chmur; roczne opady nie przekraczają 100 mm, na pn. w Pampa del Tamarugal (na pn. od A.) nawet tylko do 10 mm rocznie. Na terenie A. występują bogate złoża saletry chilijskiej, miedzi, żelaza, ołowiu I kobaltu, ostatnio odkryto złoża' ropy naftowej. Atakamski, Rów-, rów oceaniczny na O. Spokojnym, u wybrzeży Chile (Ameryka Pd.); dł. ok. 2500 km, największa głęb. 7974 m; strefa podmorskiego wulkanizmu i trzęsień ziemi. Atbara, miasto w pn, Sudanie, u ujścia rzeki Atbara do Nilu; rozwinęło się jako węzeł kolejowy i drogowy po 1920 r. 48 tyś. mieszk. (1965); ośr. przem. spożywczego i cementowego, duże zakłady naprawcze taboru kol.; lotnisko. Atbara, rz. we wsch. Sudanie, p. dopł. Nilu. Wypływa na Wyż. -Abisyńskiej w pobliżu jeź. Tana i po 1050 km biegu uchodzi do Nilu jako jego wielki dopł., dostarczający mu ok. l3°/a wody; żeglowna tylko w porze deszczowej (czerwiec-sierpień). Wody wykorzystane do celów irygacyjnych (zapora w Chaszm el-Girba). Ateny, Athine, Athenai, miasto, stolica Grecji, położ.w pd.-wsch. cz. płw. -Attyka, ok. 5 km od Zat. Sarońskiej (M. Egejskie), na otoczonej masywami równinie; skupione wokół wzgórz Akropolu (157 m n.p.m.) i Likabetu (278 m n.p.m.). Początki A. sięgają co najmniej X w. p.n.e. Odgrywały one ogromną rolę w starożytności, potem podupadły, a nawet spadły do rzędu małej osady (1830 —2 tyś. mieszk.); rozwinęły się z początkiem XX w., zwłaszcza po masowym napły- wie uchodźców z Azji Mniejszej w 1923. Ok. 600 tyś. mieszk., z zespołem miejskim 1853 tyś. (1961); gł. ośr. życia politycznego, gosp. i kult. kraju; zakłady przem. A. dostarczają ponad 2/3 prod. krajowej: przem. maszynowy, metalurgiczny, stoczniowy, włókienniczy (dywany) oraz skórzany, chemiczny, spożywczy, prod. win, papierosów; siedziba najważniejszych przedsiębiorstw handlowych; portem A. jest pobliski -Pireus; międzynar. port lotniczy; ośr. kult., m.in. znajduje się tu Akademia Nauk, uniwersytet (zał. 1836), wyższa szkoła techniczna i wiele in.; największy w Europie zespół zabytków kultury i sztuki antycznej, liczne muzea. A. stanowią jeden z najbardziej atrakcyjnych świat. ośr. międzynar. turystyki. Athabaska, Lakę Athabaska, jeź. w pn.-zach. Kanadzie, 212 m n.p.miasto, pow. 7917 km8; jedno z najgłębszych jeź. Ameryki Pn. — głęb. 260 m.; wpada do niego rz. Athabaska, wypływa Rz. Niewolnicza. Odkryte przez S. Hearne w 1771. Nad brzegami jeź. stwierdzono złoża złota i uranu, obecnie eksploatowane (Uranium City). Athos, autonomiczny region mnichów obrządków wschodnich (tzw. Ajon Oroś) w Grecji w pd. cz. płw. Athos, wtórnym Płw. Chalcydyckiego. Składa się on z 20 warownych klasztorów, 12 wsi oraz licznych pustelni; rządzony przez synod w gł. osadzie Karle (453 mieszk.); pow. 336 km2, ludn. 2687 (1961). W 1927 Grecja przejmując cały ten obszar pod swoją władzę, zagwaran- towała mu autonomię. Atlanta, miasto w USA (stan Georgia), na przedpolu pd. Ap-palachów w pobliżu rz. Chat-tahoochee. Zał. w 1837 jako óśr. kol., zniszczone w 1864 w wojnie secesyjnej, rozwinęło się następnie jako centrum komunikacyjne i stolica stanu. 487 tyś. mieszk., z przedmieściami 1,3 mln (1965); bliskość południowoappalachijskich pokładów węgla oraz powstałych na tzw. "linii wodospadów" elektrowni wodnych uwarunkowały powstanie wielkiego ośr. różnorodnego przemiasto, gł. metalowego, maszynowego, spożywczego, włókienniczego i chemicznego; poza tym: duże centrum handlu zbożem, ważny węzeł drogowy i kol.; 2 uniwersytety, wiele muzeów, jeden z ośr. kulturalnych pd. USA, centrum walk rasistowskich przeciw pełnemu upraw- nieniu Murzynów. Atlantycka, Nizina-, Atlantycka Nizina Nadbrzeżna w Ameryce Pn., na dł. ok. 1000 km przylegająca od wschodu do Appalachów, początkowo wąskim (ok. 80 km) pasem, rozszerzającym się ku pd. do ok. 300 km; bezpośrednie przedpole Appalachów tworzy tzw. PIedmont (przedgórze) opadające łagodnie z wys. ok. 300 m do blisko 100 m n.p.m. Jest to obszar zrównany, zbud. ze skał paleozoicznych i tria- 88- sowych, miejscami lekko pagórkowaty i rozcięty dół. rz. -Delaware, Susquehanna, Po-tomac, Roanoke i in.; nad cz. nadbrzeżną niziny Piedmont załamuje się wyraźnym progiem, tzw. Unią wodospadów (Fali Linę — wykorzystana hydroenergetycznie), wzdłuż której zgrupowało się szereg m. USA, jak: Augusta, Columbia, Raieigh, Richmond, Waszyngton i in. Przylegające od wsch. do Piedtnontu nadbrzeżne cz. niż. budują młode osady morskie i rzeczne; w tej cz. wybrzeża Atlantyku daje się zauważyć proces wkraczania morza, stąd szereg zatok typu limanów: zat. Chesape-ake, Delaware i Nowojorska. Na pn. części N.A. dominuje gospodarka rolno-hodowlana z silnie rozwiniętym warzywnictwem i sadownictwem, na pd. przeważa uprawa bawełny. Atlantycki, Ocean-, Atlantyk, drugi co do wielkości po O. Spokojnym obszar wodny świata, rozciągający się między Europą i Afryką na wsch. a Ameryką Pn. i Ameryką Południową na zach.; granicę pd. O. A. stanowią wybrzeża Antarktydy, za granicę pn. przyjmuje się Cieśn. -Beringa, przy czym M. Arktyczne włącza się (z uwagi na właściwości hydrologiczne jego wód) do O. A.; z O. Indyjskim granica (umowna) biegnie przez południk przechodzący przez Przyl. -Igielny (Agulhas) ku pd., a z O. Spokojnym — analogicznie—przez południk przebiegający przez Przyl. -Horn. Do O. A. oprócz M. -Ark-tycznego należą nast. obszary wodne: M. (-) Północne, Bałtyckie, Śródziemne, Czarne, Karaibskie, Zat. Meksykańska i Zat. Hudsona. Rozciągłość ATLANTYCKI, OCEAN- południkowa O. A. dochodzi do ok. 21 tyś. km, najmniejsza szer. (w pobliżu równika) wynosi ok. 2840 km; pow. 106 463 tyś. km2, w tym M. Arktyczne — 14 mln km2; średnia głęb. 3332 m, maks. 9220 m (Rów Puerto Rico koło Wielkich Antyli). Pow. wysp (łącznie z wyspami M. Arktycznego) wynosi 4853 tyś. km2; największe z nich: (-•) Wielka Brytania, Kuba, Mowa Fundlandia, Islandia, Irlandia oraz Wielkie i Małe Antyle; na M. Arktycz-nym: -Grenlandia, (częściowo) -Nowa Ziemia, -Spits- bergen oraz wyspy Archipelagu Arktycznego (u pn. wybrzeży Ameryki Pn.), O. A. jest w obecnej postaci oceanem młodym, wytworzonym w gł. zarysach w okresach kredy i trzeciorzędu; młodszego natomiast wieku jest szereg mórz pobocznych jak: M. Czarne, M. Północne, M. Bałtyckie czy M. Karaibskie. W dość szczegółowo zbadanej rzeźbie dna O. A. dominuje podwodny grzbiet górski (wysoki miejscami na ponad 2000 m), ciągnący się środkiem oceanu od Islandii po 55° szer. geogr. pd.; koło równika rozdziela go głębia Romanche (7369 m) na cz. Północnoatlantycką i Połud-niowoatlantycką. Ten podwodny łańcuch wzniesień oraz szereg odgałęzień w postaci progów dzielą obszar wodny O. A. na kilkanaście basenów oceanicznych (o głęb. 5000— —7000 m.): Labradorski, Północnoamerykański, Zachodnioeuropejski, Kanaryjski, Gu-jański, Brazylijski, Gwmejski, Argentyński, Angolski, Przylądkowy. Ok. 11,5°/« pow. O. A. zajmują płytkie obszary szel-fu. Między 60° szer. pn. a 50° szer. pd. dno oceanu pokrywają muły globigerynowe (z wyjątkiem strefy zachodnich prą- ATLAS dów, gdzie pojawiają się muły okrzemkowe i radiolariowe), w obszarach arktycznych osady hemipelagiczne i terryge-niczne, w największych głębiach — czerwone iły głębinowe. Zasięg O. A. w kierunku pn.-pd. powoduje występowanie w jego obrębie różnorodnych stref klimatycznych: od klimatu równikowego po polarny na północ i południe Średnie temperatury wód powierzchniowych O. A. wynoszą zimą w strefie równikowej +27 do +28°C, na 60°N — 0°C (na zach.) a na 60°S — i do 2° C; w lecie temp. wokół równika są nieco niższe (ok. +26°), na 60°N wynoszą 10—15°C, na 60°S ok. 0°C. Zaznaczają się również różnice w temp. wody we wsch. i zach. częściach oceanu, w zależności od układu prądów morskich. Średnie zasolenie wód powierzchniowych O. A. wynosi 35,3%o, największe — 37,9%o w strefach zwrotnikowych, zmniejszające się w pasie równikowym z uwagi na wielką ilość opadów do 35')()«; w wyższych szer. zasolenie zmniejsza się do 32%o na pn., podczas gdy na pd. maleje zwolna do 34%o. Granica zasięgu lodów (tłoku lodowego) i gór lodowych przebiega ok. 40° szer. pn., choć góry lodowe spotyka się na tej półkuli jeszcze na 31°. Na O. A. istnieją dwa okrężne układy prądów powierzchniowych na północ i południe od równika, wywołane gł. pasatami, a modyfikowane ukształtowaniem linii brzegowej. Gł. prądem O. A. jest -Golfsztrom (Prąd Zatokowy) — najpotężniejszy ciepły prąd na Ziemi; in. prądy ciepłe: Gwinejski, Południoworówni-kowy. Brazylijski; zimne: Labradorski, Wschodniogrenlan-dzki, Benguelski, Falklandzki, Kanaryjski. Oprócz prądów powierzchniowych występują prądy głębinowe i denne, w których biorą gł. udział zimne, cięższe wody obydwu obszarów polarnych. Falowanie O.A. intensywne, na gwinejskich wybrzeżach Afryki występuje zjawisko załamywania się fal (kalema). Pływy o różnej wysokości, największe na pn. zach. (zat. Fundy w Kanadzie —21). O. A. stanowi jeden z najważniejszych obszarów świat, rybołówstwa morskiego (ok. 35 do 40% połowów świat); gł. łowiska ryb to: rejon M. Północnego (ławice: Fisher, Dogger, Silver i in.), Nowej Fundlandii (Ławica Nowofund-landzka), Islandii, koło Antyli I wybrzeży afrykańskich. Przedmiotem połowów są gł. ryby śledziowate, dorszowate, płastugowate (halibut, stornia, solą), makrelowate (tuńczyk, makrela) i in.; poza tym łowi się na Atlantyku wieloryby, homary i langusty oraz krewetki. Przez O. A. — zwłaszcza jego pn. cz. — przebiegają najważniejsze świat, szlaki komunikacji morskiej i lotniczej. Główne porty: (-) Nowy Jork, Rotterdam, Londyn, Filadelfia, Antwerpia, Hamburg, Montreal, Nowy Orlean i in. Atlas, g. fałdowe w pn.-zach. Afryce, należące w zasadzie do europejskiego systemu Alpidów. A. ciągnie się na przestrzeni ponad 2000 km; zbud. z trzonów krystalicznych otoczonych utworami paleozoicz-nymi i mezozoicznymi przeważnie w postaci wapieni i dolnotrzeciorzędowych serii fliszowych. A. dzieli się na dwie strefy fałdowe: zewnętrzną (Rif i A. TeUski) i we- wnętrzną (A. Wysoki, Anty-atlas i A. Sahary jski), powiązane fałdami A. Średniego, a rozdzielone sztywnymi bloka- 90 ATTYKA mi Wyż. —»Szottów i tzw. Me-sety Marokańskiej. Najw. szczyt w A. Wysokim -Tub-kal (4165 m n.p.m.). Roślinność śródziemnomorska; dawne lasy cyprysowe i cedrowe zostały w dużej mierze wyniszczone. Ludn. pierwotna A. — Berbe-rowie — została silnie zasymilowana przez Arabów. Attyka, Attiki, płw. trójkątnego kształtu o pow. ok. 2500 km2 w środk. Grecji, między Zat. Koryncką, Sarońską i Pe-talion oraz Cieśń. Pd.-Eubej-ską. Na jego obszarze pojawia się szereg izolowanych grup górskich, jak: Kitheron, Par-nis i Hymet (Imitos), dochodzących do 1413 m n.p.miasto, między którymi rozciąga się szereg równin. Niezbyt żyzne gleby ograniczają tu produkcję zbóż, kwitnie natomiast hodowla oraz uprawa drzewa ligowego i oliwnego. Bogate złoża marmurów, cynku i ołowiu (Lav-rion), nieco żelaza, boksytów. Jeden z najgęściej zaludnionych obszarów Grecji (ok. 2,1 milion mieszkańców) — ponad 540 mieszk./km2. Gł. m. -Ateny. Jeden z najważniejszych rejonów rozwoju starożytnej cywilizacji greckiej. Auasz, rz. w Etiopii; wypływa z górskich pasm na zach. od Addis Abeby, odwadnia pd. cz. Kotliny Danakilskiej w Etiopii i uchodzi do jeź. Abbie na pograniczu z francuskim Terytorium Atarów i Isów (dawne Somali Francuskie); dł. ok. 690 km; duże zasoby energii wodnej (2 tamy hydro-energetyczne). Auckland, grupa w. na O. Spokojnym, w pobliżu wybrzeży Antarktydy; pow. G06 km2; w. pochodzenia wulkanicznego, nie zamieszkane, częściowo zalesione; baza połowu fok. Od 1847 wchodzą w skład terytorium Nw. Zelandii. Auckland, miasto w Nowej Zelandii, na W. Północnej, na jej pn.-wsch. wybrzeżu, u nasady Płw. Auckland, między zat. Hauraki na pn. wsch. a Ma-nukau na pd. zach. Zał. w 1841 przez W. Hobsona, w 1841—65 stolica Nw. Zelandii. 577 tyś. mieszk. (1968); ośr. przem. (stocznie, przem. maszynowy, zbrojeniowy, rolno-przetwór-czy, drzewny); gł. port wywozowy oraz ośr. kult. (uniwersytet, muzeum z kolekcją sztuki maoryjskiej). W pobliżu A. liczne miejscowości turystyczne i wypoczynkowe. Augsbnrg, miasto w pd. NRF (Bawaria), nad rzeką Lech. Zał. jako osada rzymska Augusta V»n-delźcorum, rozwinęło się dzięki położ.na szlaku przez Alpy do -Norymbergi; w średniowieczu centrum handl. i ośr. bankowy, następnie wobec rozwoju dróg morskich oraz kon- kurencji z -Monachium, podupada. 213 tyś. mieszk. (1968); rozwinięty przem. włókienniczy, maszynowy, lotniczy, chemiczny, piwowarski, poligraficzny i przedmiotów artystycznych; szereg zabytków na starym miasto, zwłaszcza kościołów oraz tzw. Fuggerei — grupa budowli należących do bankierskiej rodziny Fuggerów; liczne muzea. Augustów, m. pow. w woj. białostockim, między jeź. Nec-ko. Białym i Sajno, na Równinie Augustowskiej, na pd.-zach. krańcu Puszczy Augustowskiej, nad rzeką Netta (p. dopł. rz. Biebrzy, z którą połączona jest poprzez Kanał Augustowski). Zał. w 1561 przez Zygmunta Augusta. 18,8 tys. AUSTRALIA 91 mieszk. (1968); niewielki ośr. przem. drzewnego, spożywczego (m.in. tytoniowego), skórzanego, materiałów budowlanych; centrum wczasowo-tu-rystyczne i sportów wodnych. Aures, masyw górski w pn.-wsch. Algierii, czasem zaliczany do Atlasu Saharyjskie-go; położ.na zach. od Szott el Hodna; najw. szczyt A. Dżebel Szelija (2328 m n.p.m.). Pasmo ma półpustynny charakter. Przez A. prowadzi sławna "brama" El-Kantara do leżącej u jego pd. podnóża oazy Biskra. Austin, miasto w USA (stan Teksas), nad rzeką Colorado, na przejściu z wyż. Teksasu (Ed-wards Plateau) w Niż. Zatokową; stolica stanu Teksas. Zał. 1839; rozwinęło się początkowo jako ośr. handlu produktami rolnymi i stolica stanu; połączone liniami kol. w 1870 z dół. Missisipi, a następnie z Meksykiem, rozwinęło się jako centrum przem. spożywczego oraz materiałów budowlanych. 220 tyś. mieszk. (1965); uniwersytet (University of Texas, zał. 1883). W okolicy ośrodki wypoczynkowe: Barton- -Springs, Lakę Austin Park i in. Australia, najmniejsza cz. świata, położona w całości na półkuli południowej Obejmuje kontynent australijski (7619 tyś. km2) oraz wyspy leżące na platformie kontynentalnej m.in. -Nw. Gwineę (785 tyś. km2). -.Tasmanię (67,9 tyś. km2). (Wyspy położone na o- twartym O. Spokojnym tworzą osobną część świata -i-Oceanię, która często jest traktowana wspólnie jako Australia i Oceania.) Zwyczajowo A. traktuje się jako kontynent z Tasmanią i tak ujęta zajmuje pow. 7687 tys. km2 i zamieszkana jest przez 12 mln ludzi. WARUNKI NATURALNE. Kontynent A. przedstawia zwartą masę lądową o stosunkowo słabo rozwiniętej linii brzegowej. Jedynie od pn. wcina się większa zat. -Karpentaria oddzielająca dwa największe płw. australijskie — Ziemię Arnhema i Jork oraz od pd. -Wlk. Zat. Australijska, będąca częścią Oceanu Indyjskiego, który oblewa A. od pd. zach. i pn. zach. (M. Timorskie); od wsch. i pn. brzegi A. oBfcwają morza przybrzeżne O. Spokojnego (M. Tasmana, M. Koralowe i M. Arafura). Tasmania oddzielona jest od kontynentu Cieśn. -Bassa. Wybrzeża A. są na ogół trudno dostępne — bagienne i rafowe (Wik. Rafa Koralowa) na pn., skaliste na pd. Dogodne warunki dla zakładania portów posiadają jedynie wybrzeża pd.-wsch. A. jest najbardziej równinnym i jednostajnym pod względem urzeźbienia kontynentem świata. Średnia jej wys. wynosi 292 m n.p.miasto, a tylko 13% wznosi się powyżej 500 m n.p.m. Większa cz. A. zbud. jest ze skał prekambryjskich tworzących krystaliczną tarczę, która w paleozoiku stanowiła fragment prakontynen-tu Gondwany. Cz. zach. tarczy tworzy Wyż. Zachodnią o średniej wys. 350 m n.p.m. z niewysokimi pasmami górski-' mi: Darling (582 m n.p.m.), Hamersiey (1227 m), G. Mac-donnella (1510 m), G. Mus-grave'a (1515 m) i szeregiem innych. Pn.-zach. część Wyż. Zachodniej tworzy drugorzędną wyż. -Kimberley (936 m n.p.m.). Kotlinowate obniżenia zajęte są przez pustynie: Wik. Pust. Piaszczystą, Pust. Wiktorii i Pust. Gibsona. Na 92 pd. między Wyż. Zachodnią a Wik. Zat. Australijską ciągnie się równinna i półpustynna niż. Nullarbor. Środk. i wsch. cz. tarczy uległa fałdowaniom w orogenezie kaledońskiej, a następnie została obniżona i przykryta późniejszymi osadami. Cz. tych struktur wyłania się na pow. (G. Flindersa), inne zapadają się w rozległą nieckę Wik. Basenu Artezyjskiego. Porowate osady tego basenu (karbonu, triasu i ju- ry przykryte osadami kredy) gromadzą wody artezyjskie, które wykorzystywane są przy budowie licznych studni. Ze względu na znaczną głęb. poziomu wodonośnego studnie te dostarczają gorącą wodę. Cały ten obszar tworzy Niż. Środ-kowoaustralijską,, ciągnącą się od zat. Karpentaria na pn. po ujście rz. Murray na pd. Najmłodszymi strukturami kontynentu są stałdowane w orogenezie hercyńskiej Kordylie- ry Australijskie ciągnące się wzdłuż wsch. i pd.-wsch. wybrzeża przechodząc do Tasmanii. Składają się na nie -Wlk. Góry Wododziałowe, które na pd. przechodzą w Góry Błękitne (1200 m n.p.m.) i w najwyższe góry A. -Alpy Australijskie (G. Kościuszki — 2234 m). Klimat. A. leży w trzech strefach klimatycznych: równikowej z jej odmianą podrównikową (płw. Jork), zwrot- • nikowej i podzwrotnikowej (pd.-zach. i pd.-wsch. A. oraz Tasmania). W wybitnie wilgotnym klimacie równikowym średnie temperatury miesięczne wahają się od 25—28°C i opady roczne ok. 2000 mm na płw. Jork. Na pozostałym terytorium A. wyraźnie zaznaczają się suche pory roku; w pustynnym wnętrzu panuje klimat wybitnie suchy. W pn. AUSTRALIA cz. A. większość opadów (rocznie ok. 1500 mm) przypada na lato, a średnie temp. miesięczne są niższe, od 21°C w lipcu do 27°C w styczniu. W strefie zwrotnikowej jest mniej deszczów (rocznie ok. 500 mm na wsch. i 100—200 mm na zach.) i większe różnice sezonowe temp. miesięcznych, od poniżej 15°C w lipcu do ponad 30°C w styczniu. W strefie podzwrotnikowej maksimum opadów przypada na miesiące chłodne, a temp. w tych miesiącach spadają poniżej 10°C. W strefie zwrotnikowej opady przynosi wilgotny pasat pd.-wsch. wiejący znad Pacyfiku, w strefie podzwrotnikowej — wędrujące z zach. cyklony. Wody. A. jest najuboższym w wody powierzchniowe kontynentem świata. Obszary bezodpływowe, najczęściej pustynne, zajmują 61% pow. Najbardziej uprzywilejowanym jest region Kordyliery Australijskiej, skąd biorą początek największe rzeki: -Murray (1632 km) z dopływami -DarUng (3124 km) i -4-Murrumbidgee (2070 km) oraz Flinders (832 km). Wnętrze A. przecinają liczne suche dół. typu uedów, zwane creeks, wypełniają się one wodą tylko w porze deszczowej. W środk. i zach. A. znajdują się liczne, częściowo wysychające i przeważnie słone jeż.: -.Eyre (8800 km2), Torrens (5777 km'), Gairdner (5500 km2), Frome (2410 km8), Barlee (1450 km2). Roślinność i świat zwierzęcy. A. stanowi osobne państwo roślinne, o dużej ilości gatunków endemicznych. Szczególnie charaktery- styczne są liczne odmiany eukaliptusów i akacji. W strefie klimatu równikowego panują AUSTRALIA 93 WZROST LICZBY LUDNOŚCI A. (bez Nw. Gwinei) Lata 1880 1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1968 Ludność w tys. 2232 3735 4425 5411 6501 7078 8307 10 281 12031 bujne, wilgotne lasy równikowe (ok. 2/3 gatunków endemicznych) ze znacznym udziałem lian i epifitów. Powyżej 1500 m n.p.m. przechodzą one w lasy górskie z drzewiastymi paprociami, wyżej — z domieszką drzew iglastych, najwyższe piętro stanowią łąki alpejskie. Na płw. Jork rosną wilgotne lasy subtropikalne z palmami, pandanami i figowcami; na wybrzeżach pn. A. lasy namorzynowe (mangro-we). W górach położonych dalej pa pd. występują lasy araukariowe i bukowe, a w najwyższych partiach (G. Kościuszki) — roślinność alpejska. Pn. obszary przybrzeżne porastają lasy monsunowe (eukaliptusy zrzucające liście w porze suchej), które w kierunku pd. stopniowo przechodzą w sawanny, a następnie w stepy twardolistnych traw. Wnętrze kontynentu zajęte jest przez pust. piaszczyste prawie zupełnie pozbawione roślinności; dla półpustyń charakterystyczne są słonorośla oraz sferub, czyli kolczaste zbiorowiska krzewinkowe z karłowatych akacji, eukaliptusów, kazuaryny, łobody itp. Wybrzeża pd. i pd.-zach. posiadają zimozielone, twardo-listne zarośla — gł. eukaliptusowe i akacjowe. Zawleczone do A. rośliny z innych kontynentów, zwłaszcza opuncja, szybko rozprzestrzeniły się do rozmiarów plagi gospodarczej. Świat zwierzęcy, podobnie jak roślinny, dzięki długotrwałej izolacji (od początku trzeciorzędu) wykształcił się odrębnie. Dlatego też A. wraz z Oceanią zaliczana jest do odrębnego regionu zoogeogra-ficznego — Notogea. Charak- teryzuje się on licznymi en-demitami: stekowce (dziobak, kolczatka), torbacze (kangury, niedźwiedź koala). Z ptaków typowymi są: struś emu, ka-zuar, lirogon oraz liczne papugi i ptaki rajskie. Endemiczną rybą jest dwudyszna barramunda. Ponadto żyją tu zwierzęta sprowadzone przez człowieka z innych cz. świata, jak pies dingo, królik (plaga A.) i zwierzęta gospodarskie. LUDNOŚĆ. Pierwotną ludn. A. byli Australijczycy, zaliczani do rasy australoidalnej. Do przybycia tu Europejczyków liczba ich wynosiła ok. 300 tyś. W wyniku kolonizator -skich praktyk i eksterminacji oraz spychania na tereny najuboższe zmniejszyła się obecnie do 41 tyś. rdzennych oraz 27 tyś. Metysów. Zamieszkują półpustynie, gł. na pn. zach. Proces zmniejszania się ich postępuje nadal. Kolonizacja eur. rozpoczęła się w 1788. Pierwszymi osadnikami byli Anglicy, Szkoci i Irlandczycy. Od połowy XIX w. zaczęli przybywać również emigranci z Europy Pd. i Srodk. Szczególnie dużo ludn. napłynęło w dwudziestoleciu 1945—65 (ok. 2,5 mln w tym sporo Polaków). Obecnie liczba Polak&w w A. wynosi ok. 50 tyś. Lech Ratajski AUSTRALIJSKI, ZWIĄZEK- Australijski, Związek-, Com-monwealth of Australia, państwo federacyjne (monarchia, z królową angielską jako głową państwa), członek bryt. -Wspólnoty Narodów; obejmuje kontynent australijski z przybrzeżnymi wyspami i Tasmanię. Składa się z 6 stanów i 2 terytoriów federalnych oraz z posiadłości zamorskich podległych bezpośrednio rządowi federalnemu. Pow. 7686,8 tys.km2, ludn. 12,0 mln (1968); stoi -Canberra — 112,8 tyś. mieszk. WARUNKI NATURALNE. ZobaCZ Australia. LUDNOŚĆ. Obecną ludn. Z. A. stanowią potomkowie imigrantów eur. w większości bryt. (95%), którzy zaczęli tu przybywać w XVII w. Ludn. tubylcza — Australijczycy (ofc. 40 tys.) została zepchnięta w najmniej urodzajne, półpu-stynne obszary pn.- zach. Naj-gęściej zaludnionymi obszarami są stany pd.-wsch. (Wiktoria i Nw. Pd. Walia), w któ- PODZIAŁ POLITYCZNY AUSTRALII Jednostka pollt.-adm. Powierzchnia w tyś. km* Ludność w tyś. (1968) Stolica Liczba mieszk. stolica w tyś. (1968) Australia (*) 7686,8 12 030,8 Canberra 112,8 Stany: Australia Pd. 984,3 1 125,2 Adelaide 794,3 Australia Zach. 2527,6 909,4 Perth 606,0 Nowa Pd. WaUa 801,4 4 382,4 Sydney 2646,8 Oueensland 1727,5 1 732,2 Brisbane 813,3 Tasmania 68,3 382,0 Hobart 144,9 Wiktoria 227,6 3 324,1 Melbourne 2319,7 Terytoria: Terytorium Stołeczne l 2'4 112,7 Canberra 112,8 Terytorium Pn. 1347,5 62,5 Darwin 26,8 Posiadłości zamorskie: a Nortolk 0,03 1,1 Kingston Macquarie1' 0,17 — Papua Nowa Gwinea" 222,9 238,6 600,5 1 1 582,4 } Port Moresby 42,1 Wyspy Kokosowe (Keelinga) 0,0 0,6 W. Bożego Narodzenia0 0,13 3,3 a Dane na rok 1966. bWraz z wysepkami na O. Indyjskim: Ashmore, Cartier, Heard ł McDonald. terytorium powiernicze ONZ obej- mujące pn.-wsch. cz. wyspy Nw. Gwinea, Archipelag Bismarcka i w. Bougamville (Wyspy Salomona). "Na O. Indyjskim. AUSTRALIJSKI, ZWIĄZEK-95 rych mieszka ponad 64-/0 ludn. Najsłabiej zaludnionymi są Terytorium Pn. i Australia Zach. (4 mieszk./km2). Ludn. zawodowo czynna stanowi 41% ogółu. Poza roln. pracuje 87% ludn. (w przem. — 30°/»). GL miasta (ludn. w tyś. w 1968): (-) Sydney—2647, Melbourne — 2320, Brisbane — 813, Adelaide — 784 i Perth — 606. GOSPODARKA. Z.A. jest wyso-ko rozwiniętym przem.-roto. krajem kapitalistycznym. Dochód nar. na i mieszkańca 1780 dół. USA, 1966. Udział przemiasto w dochodzie nar. wynosi ponad 33%, handlu 14»/» i roto. 12f/». Charakterystyczna jest daleko posunięta koncentracja prod. i centralizacja kapitału. Poważną rolę w gospodarce odgrywa kapitał obcy: bryt., amer., nowozelandzki, kanadyjski i japoński. Pierwotnie rozwijał się przem. przetwórczy dla zaspokojenia rynku wewnętrznego — spożywczy, włókienniczy, skórzany. Szybszy wzrost uprzemysłowienia spowodowały warunki wynikłe wskutek I i II wojny świat. Powstał najpierw przem. metalowy, maszynowy, chemiczny i stoczniowy, a po II wojnie — zbrojeniowy i hutniczy. Poważne znaczenie dla rozwoju przem. mają liczne bogactwa miner., zwłaszcza węgiel kamienny (40,9 mln t w 1968) wydobywany gł. w Nw. Pd. Walii (7511/o) i Queenslandzie. węgiel brunatny (23 mln t) w Wiktorii (Morwell), ropa naftowa (1,8 mln t) i gaz ziemny (6,1 mld m») w Queenslandzie i pd. Wiktorii. Rudy żelaza (12,3 mln t Fe) eksploatuje się przede wszystkim w Australii Zach. (Piłbara, Yampi Sound), na Tasmanii (Savage River) i w Australii Pd., rudy manganu (259,3 tyś. t Mn w 1967) w Piłbara i na w. Groote Ey-landt. Z.A. jest świat, producentem rutylu (95% prod. świat.), ilmenitu (iso/o) i cyrkonu (67<'/), rud ołowiu (385,2 tyś. t Pb w 1968, 2 miejsce w świecie), cynku (418,8 tyś. t, 4 miejsce) i srebra (626 tyś. kg, 6 miejsce) — gł. złoża w Broken Hill. W prod. złota Z.A. zajmuje 5 miejsce w świecie (25,2 tyś. kg w 1967), w tym 3/4 w Australii Zach. (KalgoorUe). Inne kopaliny (1968): miedź (106,2 tyś. t Cu, gł. w Mt Isa), cyna (6,7 tyś. tSn), wolfram (122 tys.tWOz), boksyty (4,9 mln t, gł. w Gips-landzie), uran (Rum Jungle, 299 t U»0g), fosforyty (12 tyś. t), nikiel, kobalt, azbest. Elektrownie, w większości cieplne, produkujące 48,8 mld kWh (1968) energii elektrycznej, w tym z hydroelektrowni 7,8 mld kWh (W»). Przem. przetwórczy skupiony jest na wybrzeżu wsch. i pd. Gł. jego ośr. są: Sydney, Melbourne, Brisbane, Adelaide i Newcastle. Oddzielne regiony przem. wytworzyły się wokół Perth i na Tasmanii. Przem. metalurgiczny (5,6 mln t surówki i 6,3 mln t stali w 1968) znajduje się w Kwinana, Whyalla, Newcastle, Port Kembla. Hutnictwo metali kolorowych skupiło się w ośr. wydobycia oraz w Port Kembla, Whyalla, Port Augusta, Mt Morgan, Mt Isa i Launceston. Gł. ośr. przem. chemicznego są regiony Melbourne, Sydney, Adelaide i Perth. Roln. odznacza się wysoką towarowością, mechanizacją i poziomem agrotechnicznym. Ma ono charakter ekstensywny. Gł. gałęzią roln. jest hodowla (ok. 60'/o prod. rolnej). W świat, pogłowiu owiec (174 mln szt. w 1969) Z.A. zajmuje pierwsze 96 AUSTRIA miejsce, podobnie jak i w eksporcie wełny. Owce hoduje się gł. we wsch. i pd. cz. kraju, w mniejszym stopniu w zach. Hodowla bydła (20,7 mln szt.) rozwinęła się w pasie wybrzeża wsch. (typ mleczny) oraz na stepach i sawannach na pn. kraju (typ mięsny). Ponadto hoduje się trzodę chlewną (1,8 mln szt., 1968) i konie (0,5 mln szt.). Hodowla dostarczyła w 1968 r.: 879 tyś. t wełny niepranej, 6,8 mln t mleka i 2 mln t mięsa. Z.A. jest trzecim w świecie eksporterem masła i czwartym mięsa. Ziemie orne zajmują ok. 19 mln ha (2,5% pow. kraju), pastwiska naturalne i kultywowane — 468 mln ha (e0°/»); lasy i zarośla — 4,6°/e, nieużytki — 32°/e. Uprawa pszenicy zajmuje 9 mln ha, czyli W/» ziem uprawnych. W 1969 zbiory pszenicy wynosiły 10,7 mln t (Z.A. jest czwartym eksporterem na świecie). Ponadto uprawia się jęczmień (1,8 mln t w 1969), owies (1,6 mln t), kukurydzę (181 tyś. t), ryż (222 tyś. t), proso i sorgo (29,7 tyś. t), pomidory (156 tyś. t), orzeszki ziemne, trzcinę cukrową (2,8 mln t cukru, 2 miejsce w eksporcie świat.), bawełnę, len, owoce, tytoń. Sieć komunikacyjna najlepiej jest rozwinięta w pd.-wsch. części Z.A. oraz słabiej na pd. zach. Istnieje tylko jedna linia kol. transkontynentalna z Perth do Sydney. Z pn. na pd. przecina Z.A. droga samochodowa (Darwin—Adelaide) wspomagana odcinkami kol. (Darwin—Birdum i Alice Springs— Adelaide). Ogólna dł. linii kol. — 40329 km (1967), dróg kołowych — 902573 km, w tym 155 968 km asfaltowych. Poważną rolę odgrywa stale rozwijająca się komunikacja lotnicza; główne porty lotnicze: Sydney, Perth, Darwin. Flota handl. — 818 tyś. BRT (1968); główne porty morskie: Sydney, Melbourne, Fremantle, Adę. laide, Brisbane. Gł. partnerami handl. Z.A. są (procent obrotów ogólnych w 1968): Stany Zjednoczone (20,7), Wielka Brytania (19,1), Japonia (16,4) i NRF (4,7). Podstawowymi towarami eksportu są: wełna (27,7'/o), zboża (12,4%)), gotowe wyroby przem. (ll,2%), mięso (9.6-/0), masło (2,2»/o). Lech Ratajski Austria, Republik Osterreich, Republika Austrii; republika związkowa; pow. 83 849 km2; ludn. 7350 tyś. mieszk. (1968); stolica -Wiedeń (1641,1 tyś. mieszk. 1968); śródlądowy kraj w Europie Srodk.; graniczy z NRF, Czechosłowacją, Węgrami, Jugosławią, Włochami, Szwajcarią i Liechtensteinem; pod względem adm. A. dzieli się na 9 krajów związkowych (Bundeslander); język urzędowy — niemiecki. WARUNKI NATURALNE. A. jest górzystym krajem alp.: przeszło 60<'/B pow. zajmują Alpy Wsch.; poza nimi w skład A. wchodzą: wsch. cz. Przedgórza Alpejskiego, cz. Masywu Czeskiego, zwana Austriacką Wyż. Granitową (Muhlviertel i Waldviertel), niewysokie przedpole karpackie pokryte lessem — Weinviertel oraz Kotlina Wiedeńska, przylegająca do Małej Niż. Węgierskiej. Dwa podłużne obniżenia tektoniczne — tzw. pn. depresja podłużna, wykorzystana przez górne odcinki rz.: Inn, Salzach, Aniza, Mura oraz depresja pd., którą płyną górne odcinki rz. Puster, Gail i Drawa — wyznaczają gł. szlaki komunikacyjne i koncentracje AUSTRIA •7 osadnicze oraz pozwalają podzielić Alpy Wsch. na Północne Alpy Wapienne, Alpy Centralne i Południowe Alpy Wapienne. Pn. Alpy Wapienne ciągną się od pasma Ratikon (na zach.) aż po fliszowy Las Wiedeński (na wsch.) i składają się z licznych krain, które obejmują szereg grup i pasm górskich; wyróżniają się Alpy Lechtalskie (Parseierspitze — 3038 m n.p.m.), Alpy Salzburskie (Lachstein — 2996 m n.p.m.) i górska kraina jezior polodowcowych — Salzkam-mergut. Alpy Centralne są zbud. ze skał krystalicznych i zmetamorfizowanych; najwybitniejsze krainy górskie z najwyższymi szczytami A. i wieloma lodowcami tworzą: Alpy Otztalskie (Wildspitze, 3774 m). Alpy Stubaiskie (Zuckerhutl, 3507 m). Wysokie Taury (Grossglockner, 3797 m z lodowcem Pasterze o dł. 10 km); ponadto wyróżniają się Niskie Taury (Hoch Golling, 2863 m) i Alpy Noryckie; od pn. i pd. krystalicznej strefie wewnętrznej Alp Centralnych towarzyszą strefy łupkowe, gdzie występują złoża metali (Eisenerzer Alpen). Pd. Alpy Wapienne tylko częściowo leżą na terytorium A., gdzie obejmują Alpy Gailtalskie (Sandspitze, 2863 m) oraz pn. zbocza Alp Karnickich i Ka-rawanek. Klimat A. jest zróżnicowany. Na Przedgórzu Alpejskim temp. stycznia kształtują się od —2 do —4°C, a lipca od 16 do 19°C; w kie- runku wsch. i w górach klimat jest bardziej kontynentalny (temp. stycznia —6, lipca 16°C); klimat wysokogórski charakteryzują śnieżne zimy i obfite opady (od' 1200 do 2000 mm); w kotlinach i dół. śródgórskich do 580 mm; dla Alp charakterystyczne są na- 7 Słownik geografii świat* głe zmiany pogody i wiatry feny (fohn). Cała prawie A. należy do dorzecza Dunaju (dł. w granicach A. — 350 km); najważniejsze jego dopł.: Inn (510 km), Salzach (220 km),Traun (180km),Enns (320 km), Drawa (720 km), Mura (440 km). Jeziora alp. są pochodzenia lodowcowego. Największe jest jeź. Nezyderskie (330 km1) leżące poza Alpami. Szata roślinna A. jest urozmaicona. Na wsch. występuje roślinność panońska, a na pd. w niewielkich ilościach śródziemnomorska. Roślinność Alp wykazuje układ piętrowy: zwarte masywy leśne (buko-wo-jodłowe i świerkowe) w Pn. Alpach Wapiennych występują do wys. 1800 m, a w Alpach Centralnych — do 2000 m; powyżej rosną zarośla ko-sodrzewu lub różaneczników, a jeszcze wyżej — hale wysokogórskie. Lasy zajmują 38,l()/o pow. kraju (w tym 87% drzew szpilkowych). Z dzikich zwierząt alp. wymienić należy kozice i świstaki. W kotlinach alp. i na Przedgórzu Alpejskim zalegają znaczne zasoby węgla brunatnego (ok. 3 mld t), a w Kotlinie Wiedeńskiej (March-feld) — złoża ropy naftowej, oceniane na 100 mln t oraz gazu ziemnego — ok. 30 mld m*. Krajowe zasoby magnezytu stanowią połowę zasobów świat., a zasoby wysokoprocentowych rud żelaza wynoszą 242 mln t. A. ma jeszcze znaczne złoża soli kuchennej i grafitu oraz niewielkie zasoby ołowiu, cynku i miedzi. Zasoby energii wodnej szacuje się na 15 500 MW. LUDNOŚĆ. Blisko 99*/» ludn. to Austriacy mówiący językiem niem.; reszta to Chorwaci, Słoweńcy, Węgrzy i Czesi. Ludn. b. nierównomier- 96 AUSTRIA miejsce, podobnie jak i w eksporcie wełny. Owce hoduje się gł. we wsch. i pd. cz. kraju, w mniejszym stopniu w zach. Hodowla bydła (20,7 mln szt.) rozwinęła się w pasie wybrzeża wsch. (typ mleczny) oraz na stepach i sawannach na pn. kraju (typ mięsny). Ponadto hoduje się trzodę chlewną (1,8 mln szt., 1968) i konie (0,5 mln szt.). Hodowla dostarczyła w 1968 r.: 879 tyś. t wełny niepranej, 6,8 mln t mleka i 2 mln t mięsa. Z.A. jest trzecim w świecie eksporterem masła i czwartym mięsa. Ziemie orne zajmują ok. 19 mln ha (2,5% pow. kraju), pastwiska naturalne i kultywowane — 468 mln ha (W/e); lasy i zarośla — 4,e%, nieużytki — 32°/a. Uprawa pszenicy zajmuje 9 mln ha, czyli W» ziem uprawnych. W 1869 zbiory pszenicy wynosiły 10,7 mln t (Z.A. jest czwartym eksporterem na świecie). Ponadto uprawia się jęczmień (1,8 mln t w 1969), owies (1,6 mln t), kukurydzę (181 tyś. t), ryż (222 tyś. t), proso i sorgo (29,7 tyś. t), pomidory (156 tyś. t), orzeszki ziemne, trzcinę cukrową (2,8 mln t cukru, 2 miejsce w eksporcie świat.), bawełnę, len, owoce, tytoń. Sieć komunikacyjna najlepiej jest rozwinięta w pd.-wsch. części Z.A. oraz słabiej na pd. zach. Istnieje tylko jedna linia kol. transkontynentalna z Perth do Sydney. Z pn. na pd. przecina Z.A. droga samochodowa (Darwin—Adelaide) wspomagana odcinkami kol. (Darwin—Birdum i Alice Springs— Adelaide). Ogólna dł. linii kol. — 40329 km (1967), dróg kołowych — 902 573 km, w tym 155968 km asfaltowych. Poważną rolę odgrywa stale rozwijająca się komunikacja lotnicza; główne porty lotnicze: Sydney, Perth, Darwin. Flota handl. — 818 tyś. BRT (1968); główne porty morskie: Sydney, Melbourne, Fremantle, Adę. laide, Brisbane. Gl. partnerami handl. Z.A. są (procent obrotów ogólnych w 1968): Stany Zjednoczone (20,7), Wielka Brytania (19,1), Japonia (16,4) i NRF (4,7). Podstawowymi towarami eksportu są: wełna (27,7»/e), zboża (12,4»/o), gotowe wyroby przem. (ll/o), mięso (9,6%), masło (2,2<'/o). Lech Ratajski Austria, Republik Osterreich, Republika Austrii; republika związkowa; pow. 83 849 km2; ludn. 7350 tyś. mieszk. (1968); stolica -Wiedeń (1641,1 tyś. mieszk. 1968); śródlądowy kraj w Europie Srodk.; graniczy z NRF, Czechosłowacją, Węgrami, Jugosławią, Włochami, Szwajcarią i Liechtensteinem; pod względem adm. A. dzieli się na 9 krajów związkowych (Bundeslander); język urzędowy — niemiecki. WARUNKI NATURALNE. A. Jest górzystym krajem alp.: przeszło 60% pow. zajmują Alpy Wsch.; poza nimi w skład A. wchodzą: wsch. cz. Przedgórza Alpejskiego, cz. Masywu Czeskiego, zwana Austriacką Wyż. Granitową (Muhlviertel i Waldviertel), niewysokie przedpole karpackie pokryte lessem — Weinviertel oraz Kotlina Wiedeńska, przylegająca do Małej Niż. Węgierskiej. Dwa podłużne obniżenia tektoniczne — tzw. pn. depresja podłużna, wykorzystana przez górne odcinki rz.: Inn, Salzach, Aniza, Mura oraz depresja pd., którą płyną górne odcinki rz. Puster, Gail i Drawa — wyznaczają gł. szlaki komunikacyjne i koncentracje AUSTRIA •7 osadnicze oraz pozwalają podzielić Alpy Wsch. na Północne Alpy Wapienne, Alpy Centralne i Południowe Alpy Wapienne. Pn. Alpy Wapienne ciągną się od pasma Ratikon (na zach.) aż po fliszowy Las Wiedeński (na wsch.) i składają się z licznych krain, które obejmują szereg grup i pasm górskich; wyróżniają się Alpy Lechtalskłe (Parseierspitze — 3038 m n.p.m.), Alpy Salzburskie (Lachstein — 2996 m n.p.m.) i górska kraina jezior polodowcowych — Salzkam-mergut. Alpy Centralne są zbud. ze skał krystalicznych i zmetamorfizowanych; najwybitniejsze krainy górskie z najwyższymi szczytami A. i wieloma lodowcami tworzą: Alpy Otztalskie (Wildspitze, 3774 m). Alpy Stubaiskie (Zuckerhutl, 3507 m), Wysokie Taury (Grossglockner, 3797 m z lodowcem Pasterze o dł. 10 km); ponadto wyróżniają się Niskie Taury (Hoch Golling, 2863 m) i Alpy Noryckie; od pn. i pd. krystalicznej strefie wewnętrznej Alp Centralnych towarzyszą strefy łupkowe, gdzie występują złoża metali (Eisenerzer Alpen). Pd. Alpy Wapienne tylko częściowo leżą na terytorium A., gdzie obejmują Alpy Gailtalskie (Sandspitze, 2863 m) oraz pn. zbocza Alp Karnickich i Ka-rawanek. Klimat A. jest zróżnicowany. Na Przedgórzu Alpejskim temp. stycznia kształtują się od —2 do —4°C, a lipca od 16 do 19°C; w kie- runku wsch. i w górach klimat jest bardziej kontynentalny (temp. stycznia —6, lipca 16°C); klimat wysokogórski charakteryzują śnieżne zimy i obfite opady (od' 1200 do 2000 mm); w kotlinach i dół. śródgórskich do 580 mm; dla Alp charakterystyczne są na- 7 Słownik geografii świat* głe zmiany pogody i wiatry feny (fohn). Cała prawie A. należy do dorzecza Dunaju (dł. w granicach A. — 350 km); najważniejsze jego dopł.: Inn (510 km), Salzach (220 km),Traun (180km),Enns (320 km), Drawa (720 km), Mura (440 km). Jeziora alp. są pochodzenia lodowcowego. Największe jest jeź. Nezyderskie (330 km*) leżące poza Alpami. Szata roślinna A. jest urozmaicona. Na wsch. występuje roślinność panońska, a na pd. w niewielkich ilościach śródziemnomorska. Roślinność Alp wykazuje układ piętrowy: zwarte masywy leśne (buko-wo-jodłowe i świerkowe) w Pn. Alpach Wapiennych występują do wys. 1800 m, a w Alpach Centralnych — do 2000 m; powyżej rosną zarośla ko-sodrzewu lub różaneczników, a jeszcze wyżej — hale wysokogórskie. Lasy zajmują 38,1°/» pow. kraju (w tym 87% drzew szpilkowych). Z dzikich zwierząt alp. wymienić należy kozice i świstaki. W kotlinach alp. i na Przedgórzu Alpejskim zalegają znaczne zasoby węgla brunatnego (ok. 3 mld t), a w Kotlinie Wiedeńskiej (March-feld) — złoża ropy naftowej, oceniane na 100 mln t oraz gazu ziemnego — ok. 30 mld m'. Krajowe zasoby magnezytu stanowią połowę zasobów świat, a zasoby wysokoprocentowych rud żelaza wynoszą 242 mln t. A. ma jeszcze znaczne złoża soli kuchennej i grafitu oraz niewielkie zasoby ołowiu, cynku i miedzi. Zasoby energii wodnej szacuje się na 15 500 MW. LUDNOŚĆ. Blisko 99*/» ludn. to Austriacy mówiący językiem niem.; reszta to Chorwaci, Słoweńcy, Węgrzy i Czesi. Ludn. b. nierównomier- AUSTRIA nie rozmieszczona; średnia gęstość zaludnienia 88 mieszk. na km* (w Kotlinie Wiedeńskiej — 152 mieszk./km'). Przyrost naturalny jest jednym z najniższych w Europie (1968, 4,l%o). W m. żyje 50°/» ludn. (w tym ok. 22% w Wiedniu, 1968). W 1968 w przem. przetwórczym pracowało 840,8 tyś. osób, w budownictwie 223 tys., w handlu 372,3 tys., transporcie 157,7 tys., w górnictwie 34,2 tys., w roln. 68,6 tys., w elektrowniach, gazowniach itp. 31,1 tys.. w usługach 570,7 tyś. Gł. m. poza stolica: Graz (252,2 tys., 1966), Linz (204,9), Salzburg (117,4), Inns-bruck (110). GOSPODARKA. A. jest rozwiniętym krajem przemiasto w ekonomice znaczną rolę odgrywa kapitał państw.; w 1946—47 upaństwowiono 3 gł. banki oraz ok. 70 koncernów górniczych i przem. Nie naruszyło to jednak struktury kapitalistycznej A., lecz jedynie rozszerzyło sferę gosp. działalności państwa; obserwuje się stały wzrost udziału kapitału zagr., szczególnie zachod- nioniemiasto, gł. w przem. lekkim i przetwórczym. Udział przem. i rzemiosła w dochodzie nar. wynosi ok. 50%, a roln. — ok. 159/*. W bilansie opa-łowo-energetycznym gł. rolę odgrywa węgiel brunatny, energia wodna i ropa naftowa. Roczne wydobycie węgla brunatnego waha się w granicach 4—6 mm t, ropy naftowej — ok. 2,7 mln t; prod. energii elektrycznej w 1968 osiągnęła 25,7 mld kWh, z czego ok. 70% dostarczyły elektrownie wodne na rz.: III ("Illwerke"), Inn, Aniza, Drawa, Dunaj ("Jochenstein", "Ybbs-Persenbeug"), Kaprun i in. Wydobycie gazu ziemnego wynosi ok. 1,6 mld m« rocznie; A. eksportuje energię elektryczną gł. do NRF. W 1968 wydobyto 3,5 mln t rudy żelaza, 179,6 tyś. t rudy miedzi, 199,5 tyś. t rud cyn-kowo-ołowianych, 1547 tyś. t magnezytu. Huty żelaza i stali skupiły się w Leoben- Dona-witz i w m. -Linz (2,5 mln t surówki żelaza, 3,5 mln t stali surowej, żelazo walcowane i stal — 2,5 mln t, 1968), huty cynkowo-ołowiane — w Ar-noIdstein-Gailitz (Karyntia), huty aluminium — w Brau-nau-Ranshofen (85,9 tyś. t, 1968), huta miedzi — w Brix-legg. Wielostronny przem. maszynowy nastawiony na eksport oraz przem. środków transportu rozwinął się w Wiedniu, w m. -Graz, Steyr, Linz, Wiener Neustadt. Intensywnie rozwija się przem. chemiczny; gł. ośr.: Linz (nawozy sztuczne), Liesing (kwas solny), Hallein (soda), Lenzig (celuloza); rafinerie ropy naftowej skupiają się w Kotlinie Wiedeńskiej (Schwechat, Lo-bau, Moosbirnbaum, Wieden-dort, Floridsdorf, Kagran). Przem. włókienniczy i konfekcyjny, który zatrudnia największą ilość robotników fabrycznych, rozwinął się w Vorarlberg, Wiedniu, Kotlinie Wiedeńskiej i pn. cz. A. Dolnej. Przem. papierniczy, opar- ty na miejscowej bazie surowcowej, skupia się w Ka-ryntii, A. Dolnej i w Styrii. Ośr. przem. skórzanego i obuwniczego jest Wiedeń. Specjalną pozycję zajmuje tzw. przem. hotelarski związany z ogromnie rozwiniętą turystyką (442 258 łóżek hotelowych, 1967 r.; 67459 tyś. noclegów, 1968). W górzystej A. 2250 tyś. ha zajmują łąki i pastwiska, 3229 tyś. ha — lasy, 1672 tyś. ha —grunty orne, 1234 tyś. ha AZERBEJDZAŃSKA SOCJALISTYCZNA REPUBL. RADZIECKA 99 — zabudowa i nieużytki. W Alpach Centralnych na nieużytki przypada ok. 38-/0 tego regionu, a w Alpach Wapiennych — ok. 25°/t. Górna granica pól uprawnych stale zmienna, leży przeciętnie na wys. 1200—1400 m, a wyjątkowo dochodzi do 1800—1900 m (np. w Alpach Otztalskich). W 1960 z ogólnej liczby 402 196 gospodarstw 37,9<'/o przypadało na gospodarstwa od 5 do 20 ha, 15,2''/o od 20 do 100 ha, 17% — powyżej 100 ha. Roln. ma charakter intensywny, wg wartości hodowla ma przewagę nad uprawą roślin. W 1968 pogłowie zwierząt wynosiło (w tyś. szt.): bydło — 2433, trzoda chlewna — 3094, owce — 126, kozy — 77, konie — 55, drób — 11291. Produkty hodowli w 1968 (w tyś. t): mleko — 3392, masło — 46, ser — 52, jaja — 84,6. Gł. uprawy w 1968 (w tyś. t): pszenica i żyto — 1474, jęczmień — 770, owies —324, kukurydza—399, ziemniaki — 3473, buraki cukrowe — 1936. Stosunkowo mało rozwinięte jest warzywnictwo, znacznie lepiej — sadownictwo (jabłka, gruszki) i uprawa winnej latorośli (na słonecznych stokach Styrii, Kotliny Wiedeńskiej, w dolnej Karyntii i in.). Łączna dł. linii kol. w 1964 wynosiła 9800 km, w tym zelektryfikowanych 2200 km; na liniach alp. są liczne tunele. Ogólna dł. dróg kołowych — ok. 40000 kmiasto w 1968 było zarejestrowanych 1056,3 tyś. samochodów osobowych i 113,6 tyś. samochodów ciężarowych i autobusów. Mimo braku dostępu do morza A. ma własną flotę handl., której portami macierzystymi są —••Brema (NRF) i —Triest (Włochy). W żegludze śródlądowej największe znaczenie ma Dunaj. Port lotniczy Schwechat koło Wiednia ma znaczenie mię-dzynar. Atrakcyjne regiony alp. połączone są z centrum kraju siecią linii kol.; liczne są koleje zębate i linowe oraz wyciągi narciarskie dla obsługi turystycznej. Przez A. przebiega kilka międzynar. linii kol. i kołowych; drogą międzynar. jest również rz. Dunaj. Lucjan Kubiatowicz Awinion, Amgnon, miasto w pd. Francji, położ.malowniczo u stóp wapiennego wzgórza, na l. brzegu —Rodanu, na pn. od ujścia doń rz. Durance, ośr. adm. Powst. jako ważna osada handl. w dół. Rodanu (rzymskie Avenio). 139 tyś. mieszk. (1968); niewielki przem. spo- żywczy, jedwabniczy, maszynowy, papierniczy, handel winem i owocami; węzeł kolejowy i drogowy; szereg zabytków z XI—XV w., z pałacem papieskim ł słynnym mostem; ośrodek turystyki. W pobliżu — w Marcoule — gł. francuski ośr. atomowy. Azerbejdżan Irański, hist. kraina w pn.-zach. Iranie (na pograniczu ZSRR i Turcji), na Wyż. -Armeńskiej; obejmuje dwie prow. (ostany); pow. ponad 120 tyś. km2; ludność ok. 3,5 mln, gł. m.: (-)Tebriz, Rezaije. Obszar A. I. jest górzysty, z suchym i ostrym kli- matem oraz ubogą roślinnością stepową i półpustynną. Podstawę gospodarki stanowi hodowla owiec i bydła oraz uprawa pszenicy i jęczmienia; w żyznych kotlinach sady owocowe (winna latorośl, morele, migdały); tradycyjny rejon tkactwa dywanów. Azerbejdżańska Socjalistyczna Republika Radziecka, Azerbejdżan, Azierbejdżanskaja So- 100 AZERBEJDŹAŃSKA SOCJALISTYCZNA BEPUBL. RADZIECKA wźetsfcaja Socyalisticzeskaja Riespublifca, rep. związkowa ZSRR, utworzona 28 IV 1920; pow. 86,6 tyś. km«, ludn. 5042 tyś. (1969), stolica -Baku 1236 tyś. mieszk. (zespół mliejski); w skład ASRR wchodzi Na-chiczewańska Autonomiczna SRR i Nagorno-Karabachski Obwód Autonomiczny. WARUNKI NATURALNE. ASRR zajmuje wsch. cz. -Zakauka-zia, od wsch. graniczy z M. Kaspijskim; ok. 50''/o pow. przypada na tereny górzyste: na pn. rozciąga się wsch. kraniec -Kaukazu (Bazar Duzi 4480 m n.p.m.), a na pd.-zach. - łańcuchy i masywy górskie Małego -Kaukazu: Murowdag (Giamysz 3724 m n.p.m.), G. Karabachskie, G. Szachdags-kie i zrębowe G. Zangezurskie; cz. wewnętrzną i pd.- -wsch. ASRR zajmuje płaska, depresyjna (28 m p.p.m.) Niż. -9-Kurańska, obejmująca szereg półpustynnych równin zwanych stepami: Szyrwańskim, Karabachskim, Milskim, Mugańskim i Saljanskim; na pd.-wsch. Niż. Kurańska łączy się z Niż. Lenkorańską, otoczoną na granicy z Iranem G. Tałyskimi; azerbejdżańskie wybrzeże M. Kaspijskiego w cz. pn. jest niskie i wyrównane, w cz. środk. i pd. bardziej urozmaicone, tworzy szereg płw. i zat., największe z nich Płw. Apszeroński i Zat. Kirowa. Klimat na Niż. Kurańskiej i wybrzeżu podzwrotnikowy suchy, na Niż. Lenkorańskiej podzwrotnikowy wilgotny, średnia temp. stycznia od l— 4°C, lipca 25—26°C, opad roczny 200— 300 mm na Niż. Kurańskiej i do 1000 mm na Niż. Lenkorańskiej, w g. klimat ostrzejszy i bardziej wilgotny (800—1700 mm opadu). Sieć rzeczna w g. gęsta, na niż. częściowo zanika w bagnach i solniskach; główne rzeki: -Kura i jej dopł. Araks; w środk. biegu Kury duży sztuczny Zbiornik Mingeczaurski (pow. 620 km2). Obie należą do zlewiska M. Kaspijskiego. Gleby na niż. szaroziemne i brunatne, na przedgórzach — kasztanowe, wyżej — górskie; na terenach nizinnych występuje roślinność półpustynna i pustynna, niższe partie g. porasta step i roślinność półpustynna, na pd. zboczach Kaukazu i w G. Tałyskich rosną lasy liściaste (ok. 14"/i) pow. ASRR), a powyżej wys. 2200—2500 m n.p.m. występują wysokogórskie hale. Gł. bogactwami miner. ASRR są ropa naftowa, gaz ziemny, ruda żelaza i ruda miedzi. LUDNOŚĆ. ASRR zamieszkują Azerbejdżanie (G/o, 1959), Rosjanie (13,5°/»), Ormianie (11,9%), Lezgini (2,7%) i in.; średnia gęstość zaludnienia 58 mieszk./km* (1968), największe skupiska ludn. występują na Płw. Apszerońskim, Niż. Len- korańskiej i terenach podgórskich; w 1959 roln. zatrudniało ok. 50% ludn., a przemiasto, budownictwo i komunikacja 27%; w m. mieszka ponad 51°/» ludn. (1968), gł. m.: -Baku, Kiro-wabad, Sumgait, Nucha, Min-geczaur, Lenkoran, Nachicze-wan, Stepanakert. GOSPODARKA. Przed 1917 Azerbejdżan był największym świat, producentem ropy naftowej (ok. 50'/»), wydobywanej w rejonie Baku, jednak posiadał charakter kraju su-rowcowo-rolniczego; obecnie ASRR jest krajem przem. (prod. przemiasto w okresie 1913 67 wzrosła ok. 27- krotnie), posiada rozwinięte górnictwo, energetykę, przem. maszynowy i chemiczny; większość AZERBEJDŹAŃSKA SOCJALISTYCZNA REPUBL. RADZIECKA 101 ośr. przem. występuje na wybrzeżu, gł. na Płw. Apszerońskim (Baku, Sumgait), w dół. Kury i jej dopływów (Kirowabad, Mingeczaur). Ropa naftowa wydobywana jest na Płw. Apszerońskim (Baku), Niż. Kurańskiej (Ali-Bajramły, Nefteczała) i ok. 50% z dna M. Kaspijskiego (Nieftianyje Kamni, rejon W. Artioma, Buchta Iljicza), Udział ASRR w wydobyciu ropy naftowej ZSRR spadł z 71<>/t w 1940 r. do 7,5% w 1967. Ponadto wydobywa się gaz ziemny. Na pn. zboczach Małego Kaukazu eksploatowane są rudy żelaza i kobaltu (Daszkesan), ałunit (Ałunitdag), baryt (Czowdar), piryty (Czyragidzor, Kadabek) oraz sól kamienna na Płw. Apszerońskim i w Nachicze-wańskiej ASRR. W prod. energii elektrycznej ASRR zajmuje w ZSRR 5 miejsce; gł. elektrownie: wodna — Mingeczaurska (360 MW), cieplna, opalana gazem ziemnym w Ali-Bajramły. Hutnictwo skupione w Sumgaicie (walcownia rur, huta aluminium); przem. maszynowy i elektrotechniczny skoncentrowany niemal w całości w Baku: prod. maszyn i urządzeń dla przem. naftowego (ponad 40<'/o prod. ZSRR), statków morskich, łożysk tocznych i kabli elektrycznych, ponadto w Mingeczaur i Kirowabad prod. maszyn rolniczych; dużego znaczenia nabiera przem. chemiczny rozbudowywany na Płw. Apszerońskim (Baku, Sumgait), wytwarzający kwas siarkowy, sodę kaustyczną, kauczuk syntetyczny, jod, brom, sadzę, opony samochodowe; ponadto rozwinięty przem. spożywczy (przetwory owocowe, wina, konserwy rybne, wyroby tytoniowe, herbata, olejki eteryczne), włókienniczy, odzieżowy, skórza-no-óbuwniczy, materiałów budowlanych (cement). W roln. przeważa prod. roślinna (ponad 57<1/ prod. globalnej); ziemie orne zajmują ok. 22*'/* pow., z tego ponad 65°/» sztucznie nawadniane; łąki i pastwiska zajmują ponad 25<'/» pow.; gł. uprawy: zboża (55% pow. zasiewów, gł. pszenica i ryż), rośliny przem. (19-/0 pow. zasiewów): gł. bawełna, tytoń, słonecznik, winorośl, rośliny WAŻNIEJSZE DANE O ROZWOJU GOSPODARCZYM Wyszczególnienie Jednostka miary 1940 1950 1960 1968 Dynamika prod. przem. •/. 100 139 283 481 Energia elek tryczna min kWh 1827 2923 6590 11063 Ropa naftowa tys. t 22231 14822 17833 21 138 Gaz ziemny min m8 2498 1233 5841 4 993 Stal surowa tys. t 24 44 599 770 Pszenica tys. t 298 308 470 535 Bawełna tys. t . 284 368 334 Owce tys. . 2 7653 4 6321' 4491 Bydło tys. • 1 248° l 3731' 1 671 102___________________ podzwrotnikowe (drugi po Gruzji rejon tych upraw w ZSRR): herbata, cytrusy, tun-gowce i eukaliptusy na Niż. Lenkorańskiej, oliwki i szafran na Płw. Apszerońskim; ponadto rozwinięte sadownictwo (jabłonie, grusze, orzechy, brzoskwinie), zwłaszcza w dół. Kaukazu. Hodowla przeważnie typu pasterskiego, na nizinnych stepach (zimowe pastwiska) i górskich łąkach (letnie pastwiska) hoduje się gł. owce i bydło (krowy, bawoły, zebu), ponadto wielbłądy; na zach. Niż. Kurańskiej tradycyjna hodowla jedwabników; duże znaczenie posiada rybołówstwo na M. Kaspijskim i gł. rzekach (ponad 65 tyś. t ryb, 1987). Dł. Unii kol. w 1967 wynosiła 1750 km, gł. linie: Baku—Machaczkała, Baku— Tbilisi, Baku—Erewan; dł. dróg kołowych 20 tyś. km (z tego 11,5 tyś. km dróg z twardą nawierzchnią); duże znaczenie ma transport morski, główne porty: Baku (największy port na M. Kaspijskim i jeden z największych w ZSRR), Port Iljicza, Lenkoran, Asta-ra. Ropociąg prowadzi z rejonu Baku do Batumi, a gazociąg do Tbilisi. Azja największa cz. świata (44,4 mln km2), zajmuje ponad 4/5 pow. kontynentu Eurazji, poza niektórymi w. na pd.-wsch., leży na półkuli północnej; granice jej są w większości naturalne, wyznaczone wodami trzech oceanów; na pn. oblewają ją morza przybrzeżne M. Arktycznego (O. Atlantycki): Karskie, Łaptiewów, Wschodniosyberyjskie i Czu-' kockie; na wsch. — morza O. Spokojnego: Beringa, Ochockie, Japońskie, Żółte, Wschodniochińskie, Poludniowochińskłe i morza indonezyj AZJA skie; na pd. — morza Oceanu Indyjskiego: Andamańskie, Zat. Bengalska, M. Arabskie i Czerwone. Granicą zach. jest Kanał Sueski, morza i cieśn. O. Atlantyckiego: M. Śródziemne, M. Egejskie, Cieśn. Dardanel-ska, M.Marmara, cieśn. Bosfor, M. Czarne i Azowskie. Dalsza granica jest umowna i wyznacza ją Obniżenie Kum-sko-Manyckie, M. Kaspijskie, rz. Emba i wsch. podnóże Uralu. Krańcowymi punktami lądu A. są na pn. przyl. Cze-luskin (77°43' szer. geogr. pn.), na pd. przyl. Piai (1°16' szer. geogr. pn.), na zach. przyl. Baba (26°03' dł. geogr. wsch.) i na wsch. Przyl. Dieżniewa (169°40' dł. geogr. zach.). Największa rozciągłość południkowa kontynentu A. wynosi 8400 km, równoleżnikowa — 8590 km. Krańcowe punkty A. na terytoriach wyspowych sięgają dalej: na pn. Przyl. Ark-tyczny na w. Komsomołce w Ziemli Pn. (81°16' szer. geogr. pn.), na pd. w. Dana koło Ti-moru (11°01' szer. geogr. pd.), na zach. w. Antipsara — W-y Egejskie (25°30' dł. geogr. wsch.). Na zach. od A. leży Europa i Afryka, na wsch. Ameryka Pn. oddzielona Cieśn. Beringa (35 km szer.), na pd.-wsch. Australia i Oceania oddzielone morzami Timorskim i Arafura. WARUNKI NATURALNE. B U- dowa i ukształtowanie powierzchni. Podstawowym elementem strukturalnym A. jest prekambryjska krystaliczna Tarcza Sybe- ryjska, pokrywająca się z dzisiejszą Wyż. Srodkowosybe-ryjską i G. Stanowymi, zbud. ze skał metamorficznych po- przecinanych intruz j ami granitu. Między Jenisejem a zach. krawędzią tarczy zalegają po- AZJA 103 tężne pokrywy (trapy) law bazaltowych. Tarcza Syberyjska otoczona jest na pd. i pd.-zach. wąskim pasmem górotworów kaledońskich (Sajan Wsch., G.Jabłonowe oraz Pogórze Kazachskie i rdzeń Tien-szanu), od wsch. kimery-dami (G. Kołymskie, Czerskie-go, Wierchojańskie). Struktury te zbud. są z utworów pre-kambryjskieh i dolnopaleozo-icznych. Dalej na zach. i pd. od Tarczy Syberyjskiej ciągnie się szeroka strefa tałdo-wań hercyńskich zbud. z utworów paleozoiku. Na zach. starsze podłoże tych struktur, przykryte młodszymi osadami, tworzy obecnie największe niziny A.: Zachodniosyberyjską i Turańską. Pozostały obszar obejmują prawie równoleżnikowo wyciągnięte pasma g.: Kuniun i pd, Tien-szań (Pik Pobiedy 7439 m n.p.m.) okalające Kotlinę Kaszgarską będącą niewielkim, krystalicznym Masywem Tarymskim; dalej na pn. Kotlina Dżungar-ska ograniczona od pn. Ałtajem (Biełucha — 4506 m n.p.m.) i na wsch. Wyż. Mongolską i Wik. Chinganem. Na wsch. od wspomnianych struktur, od M. Arktycznego aż po Borneo ciągnie się strefa tałdowań mezozoicznych, struktur jen-szańskich (Kimerydy), wśród których występuje kilka mniejszych prekambryjskich masywów krystalicznych: kołym-ski, omołoński, pn.-mandżur-ski, północnochłńsko-koreański, Ordos, Tybet, południowo-chiński i indochiński (Równina Korat i Niż. Kambodżańska). Masywy te tworzą dzisiaj obszary nizinne i wyżynne. Wzdłuż ich krawędzi ciągną się pasma górskie: G. Kołymskie, G. Czerskiego (Pobie-da — 3147 m n.p.m), G. Wierchojańskie, Sichote-Aliń, Cin- ling-szan, G. Południowochińskie i G.Annamskie. W obniżeniach między masywami na skałach prekambru leżą osady późniejszych okresów. Największym takim obniżeniem jest Niż. Chińska. Wokół wspomnianych formacji ciągną się dwie strefy fałdowań alpejskich: alpejsko-himalajska i pacyficzna. Pierwsza ciągnie się równoleżnikowo od Azji Mniejszej do Birmy i stanowi przedłużenie alpidów eur. Wyróżnia się tu dwa, a miejscami trzy olbrzymie pasma. Pasmo pd. tworzą: Taurus, Za-gros, Achdar w Omanie, Su-lejmańskie. Himalaje i Ara-kańskie. Pasmo pn. (wys. w m n.p.m.) obejmuje G. Pontyjskie. Wyż. Armeńską (Ararat — 5156), Elburs (Demawend— 5671), Kopet-dag, Hindukusz, Karakorum (Czogori — 8611), Transbimalaje. Pomiędzy tymi pasmami zamknięte są wyż. — Anatolijska i Irańska, będące starymi masywami krystalicznymi. Oba te pasma łączą się w węźle górskim Pamiru (Pik Kommunizma 7495 m n.p.m.). Na pn. od Wyż. Armeńskiej trzecie równoległe pasmo tworzy Kaukaz (Elbrus — 5633 m n.p.m.). Strefie alpejsko-himalajskiej od pd. towarzyszą zapadliska będące nizinami (Niż. Mezopotamska, Niż. Hindostańska) lub obszarami morskimi (Zat. Perska). Zapadliska te oddzielają Płw. Arabski i Płw. Indyjski będące prekambryjskimi tarczami krystalicznymi dawnego lądu Gondwany, który w przeszłości tworzył jedną całość z Afryką. Strefa pacyficzna o przebiegu pn.-pd. wynurza się obecnie z oceanu w postaci łukowato wygiętych girland wysp (Arch. Malajski, Filipiny, Tajwan, Riukiu, W-y Japońskie, Sachalin, Kuryle) i 104___________________ płw. (Kamczatka). Strefie tej od strony zewnętrznej towarzyszy szereg głęb. rowów oceanicznych (głęb. w m p.p.m.): Jawajski (7450), Filipiński (10497), Japoński (8412), Kurylski (10542). Jest to jednocześnie jeden z najbardziej aktywnych wulkanicznie i sejsmicznie obszarów świata, świadczą o tym ruchy górotwórcze trwające tu do chwili obecnej. Najważniejsze wulkany (wys. w m n.p.m.): Klu-czewska Sopka na Kamczatce (4750), Kerintji na Sumatrze (3805), Fudzijama na Honsiu (3776), Semeru na Jawie (3676), Slamet na Jawie (3428), Agung na Bali (3142), Apo na Min-danao (2965), Krakatau w cieśn. Sunda (813). W A. znajdują się również najgłębsze depresje pochodzenia tektonicznego (głęb. w m p.p.m.): M. Martwe (392), Turfan (154) i Karagije (132). Ląd A. kryje liczne bogactwa miner, aczkolwiek, poza ZSRR i Japonią, słabo jeszcze zbadane. Największe znaczenie mają surowce energetyczne: ropa naftowa (region Zatoki Perskiej, Przedkaukazie, Syberia Zach., Arch. Malajski i pn.-zach. Chiny) oraz węgiel kamienny (ZSRR, Chiny, India, Korea, Japonia). Świat, znaczenie posiadają ponadto rudy żelaza (ZSRR, India, Korea, Malaje), złoto (ZSRR, Filipiny), srebro (Japonia, ZSRR), diamenty (ZSRR), rudy chromu (ZSRR, Turcja, Filipiny), antymon (Chiny), wolfram (Chiny, ZSRR, Korea), cynk (ZSRR, Japonia), cyna (Płw. Indochiński), mangan (ZSRR, India, Chiny). Linia brzegowa potwierdza budowę tektoniczną. A. po Europie jest najbardziej rozczłonkowaną cz. świata. W-y i płw. stanowią 25,7*/» ogólnej AZJA pow. Pod względem rozwinięcia Unii brzegowej A. ustępuje ponadto Ameryce Pn. Ogólna dł. brzegów wynosi 70 600 km. Największe płw. znajdują się na pd.: Arabski, Indyjski, Indochiński i pd.-zach. (Azja Mniejsza); na wsch.: Czukocki, Kamczatka, Koreański; na pn.: Tajmyr i Jamał. Najliczniejsze i największe w-y znajdują się na pomoście kontynentalnym między A. i Australią tworząc Arch. Malajski (Borneo, Sumatra, Celebes, Jawa, Timor) oraz arch. wzdłuż wybrzeży pacyficznych: Filipiny (Luzon, Mindanao), W-y Japońskie (Honsiu, Hokkaido, Kiusiu, Sikoku), Riukiu, Kury-le, Komandory oraz w-y przybrzeżne (Hajnan, Tajwan, Sa-chalin). W-y arkt.: Ziemia Pn., W-y Nowosyberyjskie, W. Wrangla, w-y Oceanu Indyjskiego: Cejlon, Andamany i Nikobary; w-y śródziemnomorskie: Cypr, Rodos, Sporady Pd.,W-y Egejskie (Lesbos, Chios, Kos). Wielkie regiony geograficzne. A. dzieli się tradycyjnie na: l. A. Zach. obejmującą Azję Mniejszą, Płw. Arabski, Kaukaz i Wyż. Irańską. Region ten (bez Kaukazu i Zakaukazia) identyfikuje się często z Bliskim Wschodem; 2. A. Srodk. — termin raczej polit.- adm, stosowany w ZSRR dla obszaru rep.: Turkmeńskiej, Uzbeckiej, Tadżyckiej, Kirgiskiej i czasem Kazachskiej; 3. A. Centralną obejmującą obszar wyż. Tybetańskiej i Mongolskiej oraz kotlin Kaszgarskiej i Dżungarskiej wraz z sąsiednimi górami; 4. A. Pd. czyli Indie — subkontynent na pd. od Himalajów wraz z Cejlonem; 5. A. Pd.-Wsch. obejmującą Płw. Indochiński, Arch. Malajski i Filipiny; 6. A. Wsch. lub Daleki Wschód — Chiny AZJA 105 Wsch. i Pn.-Wsch., Korea, Japonia, pacyficzne regiony ZSRR; 7. A. Pn. obejmującą Syberię i dorzecza zlewiska M. Wschodniosyberyjskiego. Klimat. A. ze względu na swą rozległość posiada najbardziej zróżnicowane stosunki klimatyczne. Kształtują się one pod wpływem otaczających oceanów — ulegając różnym modyfikacjom uzależnionym od rzeźby. Równoleżnikowo wyciągnięta bariera Himalajów ogranicza wpływ O.Indyjskiego, podobnie jak i południkowe pasma A. Wsch. zatrzymują wpływ O. Spokojnego. Znad O. Atlantyckiego dociera powietrze polarno- -morskie, które stopniowo wysusza się w miarę postępu na wsch. W A. Pd. i Wsch. panuje reżym monsunowy, tzn. wilgotne powietrze napływa w lecie, gdy nad A. Centralną tworzy się rozległy niż. Szczególnie obfite opady występują wtedy na stokach Himalajów (Czerrapuńdżi — 10871 mm, najwyższy na świecie opad roczny). W zimie nad A. Centralną powstaje wyż i dlatego z lądu w kierunku morza wieją suche wiatry. W okresach zmian układów barycznych w A. Pd.-Wsch. i Wsch. tworzą się groźne cyklony zwrotnikowe nazywane z japońskiego tajfunami. W A. występują wszystkie strefy klimatyczne. Wzdłuż pn. wybrzeży panuje klimat subpolarny i polarny, temp. najcieplejszego miesiąca nie przekracza 10°C, a ponad pół roku jest niższa od —10°C. Na pd. od tej strefy jest klimat kontynentalny coraz bardziej skrajny w kierunku wsch. Opady, przeważnie letnie, zmniejszają się od 300—400 mm nad Obem do 150—200 mm nad Leną. Lata są cieple, zimy — niezwykle ostre. Temp. lipca i stycznia wynoszą odpowiednio od 17°C i -18°C w Tobolsku do 19°C i _43°C w Jakucku. Okolice Ojmiakonu znane są jako biegun zimna półkuli północnej Zanotowano tu mln. temp. —71°C. W obu tych strefach występuje wieczna zmarzlina sięgając na pd. od 62° szer. geogr. pn. w Syberii Zach. i do 48° szer. geogr. pn. w Mongolii. A. Centralna i Środk. to obszar klimatu pustynnego strefy umiarkowanej; są tu upalne lata i chłodne zimy. Średnia temp. lipca w Aralsku wynosi 25°C, stycznia —15°C, "w pd. Mongolii odpowiednio 26°C i —15°C. Klimat pustynny strefy podzwrotnikowej panuje również w kotlinach śródgórskich A. Zach. oraz na wsch. od dół. Indusu, natomiast pustynny strefy zwrotnikowej, wybitnie suchy — na Półwyspie Arabskim i w Mezopotamii. Średnie temp. lipca wynoszą w Bagdadzie 35°C i w Dżiddzie 31°C, stycznia odpowiednio 9°C i 22°C. Suchość tej strefy jest wynikiem tworzących się tu wyżów nie dopuszczających napływu powietrza wilgotnego znad Oceanu Indyjskiego. Na wybrzeżach M. Śródziemnego panuje klimat śródziemnomorski. Azja Pd., pn. część A. Pd.-Wsch. i pd. części A. Wsch. znajdują się w strefie klimatu monsunowego. W Bombaju średnie temp. najcieplejszego miesiąca — mają 29°C, najchłodniejszego — stycznia 24°C, w Manili (Fili- Jiny) odpowiednio 28°Ci250C. redni opad roczny 1880 mm i 2036 mm. Na Płw. Malajskim i Arch. Malajskim panuje klimat równikowy, wybitnie wilgotny o wyrównanych średnich temp. miesięcznych. W Singapurze średni opad roczny 106__________________ wynosi 2415 mm, temp. maja 27°C, stycznia 25,5°C. Wody. 1/3 pow. A. stanowią obszary bezodpływowe. Należą tu rz. uchodzące do jeź. A. Srodk. (Amu-daria, Syr-daria, Iii) lub ginące w piaskach pust. (Tarym, Helmand, Murg-hab). 27% pow. należy do zlewiska O. Atlantyckiego, przede wszystkim rz. syberyjskie (Ob, Jenisej, Lena, Kołyma). Zasilane są one wodą z topniejących śniegów i lodowców i dlatego wylewają na wiosnę i w lecie. W zimie zamarzają na wiele miesięcy. Do zlewiska O. Spokojnego należy 22°/« obszaru A. (Amur, Huang-ho, Jangcy, Mekong). Stan ich wody najwyższy jest w lecie (deszcze monsunowe oraz topnienie śniegów i lodowców w g.), najniższy w zimie. Reszta obszaru, 14"/e, należy do zlewiska Oceanu Indyjskiego (Sa-luin, Ganges, Brahmaputra, Indus, Szatt alArab powstały z połączenia Eufratu z Tygrysem). Bz. te, z wyjątkiem ostatniej, mają reżym podobny do rz. A. Wsch. Eufrat i Tygrys ma najwyższy stan wody na wiosnę i w zimie, najniższy w lecie. Rz. A. posiadają bogaty potencjał energetyczny (1340 mln kW) stanowiący 35,7% potencjału świat. Do najdłuższych rzek A. należą (dł. w km): Jangcy (5701), Ob (z Irtyszem 5410), Huang-ho (4845), Jenisej (4092) i Indus (3180). Jeziora są różnego pochodzenia. M. Kaspijskie i jeź. Aralskie są pozostałościami trzeciorzędowego M. Sarmackiego. Najgłębsze jeź. świata Bajkał (głęb. 1620 m) oraz depresyjne M. Martwe są pochodzenia tektonicznego, podobnie jak Bał-chasz, Wan, Rezaije (Urmia), Chubsuguł i in. W g. występują jeź. polodowcowe, a w AZJA dół. Jangcy, Eufratu i Tygrysu duże jeź. rzeczne (Tung-ting, Pojang, Taj, Hor al -Hammar). Największe jeź. A. (pow. w tyś. km2): M. Kaspijskie (ok. 371), Aralskie (65,5), Bajkał (31,5), Bałchasz (18,2), Issyk- kul (6,1), Urmia (5,8). Linia wiecznego śniegu przebiega od poziomu morza na wyspach arkt. do 2900—3500 m na Kaukazie, 4900 m na pd. stokach Himalajów i 5500 m w Pamirze. Skutkiem tego w-y arkt. pokryte są stale lodemiasto w innych cz. A. występują lodowce górskie. Gleby A. układają się w przybliżeniu strefami równoleżnikowymi. Wzdłuż wybrzeży arkt. ciągnie się pas gleb arkt. i tundrowych. Na pd. od nich na wsch. od Jeniseju i po Bajkał na pd. występują gleby tajgi z wieczną zmarzliną, na zach. od tych obszarów, stosunkowo wąskim pasem na pd. — gleby bielicowe. Strefa ta od pd. sąsiaduje z pasem czarnoziemów i glebami kasz- tanowymi, które w pn. i wsch. Mandżurii oraz w Kraju Nadmorskim (ZSRR) i na Honsiu i Hokkaido zastąpione są brunatnymi leśnymi. W A. Srodk. i Centralnej, zależnie od stopnia wilgotności występują brunatne gleby półpustynne lub szaro-brunatne pustynne; w Tybecie — wysokogórskie gleby stepowe i pustynne. W g. A. Zach. występują gleby brunatne leśne i kasztanowe, na obszarach półpustynnych wyż. — szaroziemy i szaro-bure pustynne; na Półwyspie Arabskim — lotne piaski i pustynne gleby tropikalne, w g. czerwono- -brunatne. W dół. wielkich rz. A. Pd. i Wsch. występują gleby aluwialne, na wyższych obszarach monsunowych Chin Wsch., pd. Korei i pd. Japonii AZJA 107 — żółto-brunatne, żółte, czerwone .i kasztanowe, w A. Pd.- -Wsch. i na Płw. Indyjskim — gleby laterytowe. Jedynie wnętrze Płw. Indyjskiego zajmują czarne gleby tropikalne oraz czerwono-brunatne gleby sawannowe. Roślinność A. należy do dwóch państw roślinnych: Holarktycznego na pn. i paleotropikalnego na pd. obejmującego pd. Chiny, A. Pd.- -Wsch., A. Pd. i Płw. Arabski. Roślinność holarktycznej cz. A. układa się strefowo, pokrywając się często ze strefami glebowymi. Na wybrzeżach arkt. i w górach pn.-wsch. A. występują tundry ze zbiorowiskami mchów, porostów, tu-rzyc i niskich krzewinek. Na pd. od tundry ciągnie się rozległa strefa tajgi, gł. świerko-wo-jodłowej na Niż. Zachod-niosyberyjskiej i na wybrze- żach pacyficznych, oraz modrzewiowej na wsch. Ku pd. tajga poprzez lasostep przechodzi w stepy z suchoroślo-wymi trawami (ostnice) ł pół-krzewami (piołuny). Na Niż. Turańskiej i wyż. A. Centralnej panuje roślinność pustyń strefy umiarkowanej (solanka, piołun, saksauł), a w Tybecie — chłodnych pustyń wysokogórskich. W Chinach Pn.-wsch., Korei i pn. Japonii występuje strefa lasów zrzucających liście w zimie (dęby, klony, brzozy i liczne reliktowe — miłorząb, metasekwoja). Wewnętrzne kotliny A. Zach. i pn. Arabia są pustynne; w otaczających je g. Iranu i Afganistanu występują suche widne lasy, krzewy, górskie kserofity oraz stepy górskie. W A. Mniejszej i na wsch. wybrzeżach M. Śródziemnego panuje typowa zimozielona roślinność śródziemnomorska. Paleotropikalną cz. A. zajmują przeważnie lasy: tropikalne wilgotne w Indonezji, na Płw. Malajskim, wybrzeżach Płw. Indochińskiego i Bengalu; monsunowe, zrzucające liście w porze suchej we wnętrzu Płw. Indochińskiego i Indyjskiego, na Jawie i Małych Wyspach Sundajskich; sawanny tropikalne w najsuchszych obszarach tego regionu (Górna Birma, wnętrze Dekanu, Pakistan Wsch.). Na błotnistych wy- brzeżach mórz — namorzyny (TOanprowia). Pd. Płw. Arabski i pd. wybrzeża Iranu to pust. tropikalne, jedynie tereny wy s. gór i wyżyn pokrywają sawanny. A. jest ojczyzną wielu roślin uprawnych: ryżu, pszenicy, trzciny cukrowej, pomarańcz, cytryn i wielu warzyw. Świat zwierzęcy. Rozmieszczenie zwierząt związane jest ze strefami klimatyczno-roślinnymi. W paleoarktycz-nej tundrze żyje renifer, biały niedźwiedź, lis polarny, zając bielak, lemingi, liczne gatunki ptaków. Typowymi zwierzętami tajgi są: żubr, łoś, niedźwiedź, rosomak, ryś, żbik, liczne jeleniowate, wilk, soból, borsuk, wydra, bóbr, wiewiórki, polatucha; w stepach: sus-ły, bobaki, chomiki, antylopa, suhak, z ptaków skowronki stepowe, drop; tereny pustyń A. Srodk. — gazele, dżejran, kułan, kiang, wielbłąd dwu-garbny i koń Przewalskiego, w Tybecie — jak. Dla dzielnicy mandżursko-chińskiej charakterystyczny jest tygrys, jenot, a z ptaków bażant. W A. Zach. (dzielnica śródziemnomorska) żyje daniel, syryjski niedźwiedź brunatny, hiena pręgowana, gryzonie — ślepiec i jeżatka. Arabia Pd. należy do krainy etiopskiej, która obejmuje Afrykę na pd. od Sahary. Kraina Orientalna 108___________________ obejmująca A. Pd. i Azję Pd.-Wsch. jest najbogatszym obszarem faunistycznym świata. Żyją tu liczne małpy (makaki, gibbony, orangutany), słoń indyjski, tapir, nosorożec, bawół, gaur, gajał, anoa (Celebes), z drapieżnych tygrys, gepard, niedźwiedź obroźny, panda (Chiny pd.-zach.), z ptaków kuraki (argus, bażant), liczne gady: okularnik, aligator chiński, smok latający, z płazów jawajska żaba latająca. LUDNOŚĆ. W A. mieszka prawie 2 mld ludzi, czyli przeszło 57% ludn. świata, mimo że stanowi ona tylko 34*/» pow. lądów. Niż. Gangesu, Niż. Chińska i Jawa są najbardziej zaludnionymi obszarami świata, średnia gęstość zaludnienia przekracza tu 600 mieszk./km8. W czterech państwach: Chinach, Indii, Japonii i Indonezji mieszka 3/4 ludn. A. Ok. 18°/» ludn. żyje w m. Z 49 m. ponadmilionowych największymi są: (-)Tokio (11 mln), Szanghaj (10 mm), Pekin (6 mln), Bombaj (4,9 mln), Kalkuta (4,8 mln). A. jest najbardziej zróżnicowaną cz. świata pod względem antropologicznym i etnicznym. Jest ona również kolebką większości znanych systemów religijnych. "Większość ludn. jest odmiany żółtej. Zamieszkuje ona A. na wsch., mniej więcej od linii łączącej ujście Jeniseju z Zat. Bengalską. Pd. cz. Płw. Indyjskiego zamieszkuje odmiana czarna przemieszana z białą, zach.cz. A. — odmiana biała. Właściwa ludom odmiany żółtej jest rodzina językowa chińsko-tybe-tańska, w której wyróżnia się grupy: chińską, taj, miao-jao, tybetańsko-birmańską, wietnamską, mon-khmerską; rodzina austronezyjska (Indone- AZJA zyjczycy, Filipińczycy, Malajo-wie i in.) oraz języki ludów paleoazjatyckich w Syberii Wsch. Najważniejszymi rodzinami językowymi odmiany białej są indoeuropejska (grupa indyjska, irańska, słowiańska), kaukaska, semito-cha-micka (Arabowie, Żydzi), uralska, ałtajska (grupa turecka, mongolska, tungusko-man-dżurska); czarnej — rodzina drawidyjska. Osobnymi językami są japoński, koreański i kilka drobniejszych. Najliczniejsze są rodziny językowe: chińsko-tybetańska (ponad 790 mln osób — 45% ludn. A.), indoe'irop??ska (ponad 510 mln — 29<>/B) i austronezyjska (ponad 135 mln — Wo). W A. wytworzyły się w przeszłości wielkie ośr. kult.-cywilizacyjne w Indii, Mezopotamii i Chinach. GOSPODARKA. W wyniku różnorodnych warunków naturalnych i dróg rozwoju ekon. obraz gosp. A. jest b. zróżnicowany. Obok nowocześnie rozwiniętych krajów (ZSRR, Japonia) Istnieją kraje o różnym stopniu rozwoju, aż do skrajnie zacofanych, z przeżytkami feudalizmu i nie tak dawnego niewolnictwa. W szeregu krajów spotyka się obok nowoczesnych budowli i zakładów przem. skrajnie zacofane spo-' soby gospodarowania, zwłaszcza w roln. i rzemiośle. Szybszy rozwój ekon. nastąpił w A. dopiero po II wojnie świat., szczególnie w krajach, które przyjęły ustrój socjalistyczny (Chińska RL, Koreańska RL-D i Wietnamska RD), a następnie w krajach, które wyzwoliły się z zależności kolonialnej (India). W szczególnie sprzyjającej sytuacji znalazły się te kraje Bliskiego Wschodu, gdzie rozpo- AZJA 109 PODZIAŁ POLITYCZNY AZJI Kraje Pow. w tys. km* Ludność 0968) Stolica lub gł. miasto Liczba mieszk. w tys. Lata ogólem w tys. aa Ikm" Afganistan 647,5 16 113 25 Kabul 456,3 1967 Arabia Sau dyjska 2149,7 6990 3 Kij ad 225,0 1965 Bahrajn 0,6 200 334 Manama 79,1 1965 Bhutan 47,0 770 16 Thimphu 35,0 1965 —zimą Punakha — latem , . Birma 678,0 26389 39 Rangun 740,0 1963 Cejlon 65,6 11 964 182 Kolombo 546,0 1966 Chińska B.L. 9581,0 730000 76 Pekin 6 000,0 1961 Cypr 9,3 622 67 Nikozja 106,0 1966 Filipiny 299,7 35993 120 Quezon 501,8 1966 India 3268,1 523 893 160 Delhi 2 874,5 1967 Indonezja 1904,3 113 721 60 Djakarta 4774 1968 Irak 434,9 8634 20 Bagdad 1 745,3 1965 Iran 1648,0 26985 16 Teheran 2719,7 1966 Izrael 20,7 2745 133 Tel-Awiw 388,0 1967 Japonia 369,7 101 090 273 Tokio 11 350,0 1968 Jemen 195,0 5000 26 Sana 80,0 1968 Jemen Pd. 287,0 1146 4 Madina 30,0 1968 asz -Szaab Jordania 97,7 2102 22 Amman 450,0 1968 Kambodża 181,0 6557 36 Phnom 550,0 1966 Penh Katar 22,0 80 4 Doha 50 1967 Koreańska RLD 120,5 13000 108 Phenlan 1 160,0 1965 Korea Pd. 98,5 30470 309 Seul 3 805,3 1966 Kuwejt 15,5 540 34 AlKu 295,3 1965 wajt Laos 236,8 2825 12 Vlentiane 132,0 1966 Liban 10,4 2580 248 Bejrut 700,0 1964 Malajzja 332,6 10384 31 Kuala 477,0 1963 Lumpur Maledlwy 0,3 106 356 Małe 12,0 1968 Mongolia 1565,0 I 194 0,8 Ułan ba 263,0 1968 tor Nepal 140,8 10700 76 Katman- 129,5 1961 du Oman 212,4 565 3 Maskat 5,1 Pakistan 946,7 109 520 116 Islama 50,0 1967 bad 110 AZJA Kraje Pow w. tys. km' Ludność (1968) Stolica lub gł. miasto Liczba mieszk. w tys. Lata ogółem w tys. na i km2 Sikkim 7,1 187 26 Gangtok 12 1964 Singapur 0,6 l 988 3421 Singapur 1913 1966 Syjam 514,0 33693 66 Bangkok l 608,3 1966 Syria 185,2 5799 31 Damaszek 584,2 1967 Tajwan8 36,0 13466 374 Tajpej l 221,1 1967 Turcja1' 780,6 33539 43 Ankara 950 1967 Wietnam ska RD 158,8 20100 127 Hanoi 643,6 1960 Wietnam Pd. 173,8 16973 98 Sajgon 1 485,3 1965 ŻRĄ0 59,2 510 9 — ZSRR0 16 831,0 56950 3 — Terytoria niesamodzielne i zależne: Strefy neu tralne 12,8 Brunei (bryt.) 5,8 108 19 Brunet 37,5 1964 Hongkong (bryt.) 1,0 3834 3715 Victoria 675,0 1961 Makau (port.) 0,01 288 — Makau 161,3 1960 Oman al -Mutasali (bryt.) 83,6 180 2 Dubaj 57.5 1968 Biukiu i W-y Bo- nin (St. •ii.) 2,2 956 435 Naha 257,2 1965 Timor (port.) 14,9 572 38 Diii 18,7 1965 a Prowincja Chińskiej R.L. pod obcą okupacją. ''Cz. eur. — 23,6 tyś. km2 i 27,9 tyś. mieszk. "Synaj i strefa Gazy. Caly ZSRR — 22 402,2 tyś. km' i 239 mln mieszk. częto eksploatację bogatych złóż ropy naftowe] (Kuwejt, Arabia Saudyjska, Irak, Iran, Bahrajn). Odrębną strukturę gosp. zbliżoną do eur. posiadają Turcja i Izrael. Pozostałe kraje (Pakistan, państwa A. Pd.-Wsch., Cejlon) opierają swą gospodarkę gł. na mono-kulturowym roln. i eksploatacji bogactw naturalnych. Mimo zacofania w roln. i faktu, że użytki rolne zajmują tylko 10% pow., A. w prod. niektórych płodów zajmuje czołowe miejsce w świecie: ryż (970/* prod. świat.), herbata (95%), juta i kauczuk naturalny (po 92%), kopra (78%), orzacha (fil»/o) i soja (45°/e). Najważniejszym problemem roln. jest zapewnienie wyżywienia włas- AZORY 111 nej ludn., której przyrost w niektórych krajach przewyższa wzrost prod. rolnej. Gł. regionami rolniczymi są A. Wsch., A. Pd.- Wsch. i A. Pd. W szeregu regionach z powodu warunków klimatycznych od najdawniejszych czasów stosuje się sztuczne nawadnianie. Poza ZSRR i Japonią A. jest słabo jeszcze zbadana pod względem geol. Mimo to w prod. górniczej niektórych surowców zajmuje poważne miejsce w świecie kapitalistycznym: cyna (Gó/t prod. świat.), chrom (44%), ropa naftowa (26), bawełna (3%) i kauczuk surowy (3%); główni partnerzy handlowi: Japonia (import ryżu), Wielka Brytania i ChBL. Birmingham, miasto w środk. Wielkiej Brytanii (Anglia), położ.na skrzyżowaniu kań. nad rzeką Rea (dopŁ rz. Trent). Stare śred- niowieczne m. rozbudowało się z końcem XVIII w. po odkryciu złóż węgla; w 1800 osiągnęło już 60 tyś. mieszk., a w 1968 liczyło 1074 tyś. mieszk.; drugie pod względem liczby mieszk. m. Wielkiej Brytanii; centrum tzw. Black Country, liczącego ponad 2,5 mln mieszk. (z m. Walsall, - )-Coventry, -Wolverhampton i in.); wielki ośr. przem. zwłaszcza metalurgicznego z hutnictwem żelaza, miedzi i aluminium, przem. motoryzacyjny (samochody, motocykle i in.); maszynowy, gumowy (Duniop), optyczny oraz chemiczny i zbrojeniowy; liczne połączenia koL, drogowe oraz wodne (m.in. kanałowe z Londynem i Manchesterem), port lotniczy; ośr. nauk.-kult. z uniwersytetem (zał. 1900) i in. licznymi szkołami wyższymi; teatry; muzeum; liczne zabytki architektury z XIII— XVII w., m.in. kościół Sw. Marcina i ratusz. B. poniósł znaczne szkody na skutek bombardowań w czasie II wojny świat. Birmingham, miasto w USA (stan Alabama), położ.u pd.-zach. przedgórzy Appalachów (Red Mountains). Powst. ok. 1870 w centrum rejonu złóż węgla i rud żelaza, stąd znane w USA pod nazwą "Pittsburgh Południa"; rozwinęło się zwłaszcza po 1907 jako ośr. Steel Cor-poration. 346 tyś. mieszk. (z przedmieściami 640 tys., 1964); ważne centrum przem. stalowego, maszynowego oraz chemicznego i cementowego; duży węzeł kolejowy i drogowy, połączony drogą wodną rzek Black Warrior i Tombigbee z portem Mobile (Zat. Meksykańska). Birobidżan, miasto w azj. cz. Rosyjskiej FSRR, stolica Żydowskiego Obwodu Autonomicznego w Kraju Chabarowskim, położ.na Dalekim Wschodzie nad rzeką Bira (lewy dopływ Amuru), u stóp Małego -Chinganu; zał. 1928. 47 tyś. mieszk. (1968); ośr. przem. lekkiego: drzewnego (tartaki, prod. mebli), odzieżowego, włókienniczego, obuwniczego, spożywczego (mięsny, rybny), ponadto prod. maszyn rolniczych i transformatorów; węzeł kolejowy na magistrali transsyberyjskiej; muzeum regionalne. W okolicy uprawa ziemi. Biskajska, Zatoka-, hiszpańskie Golfo de Yizcaya, franc. Golfe de Gascogne, szeroko otwarta zat. O. Atlantyckiego między pn. wybrzeżem Płw. Pirenejskiego a pd.-zach. wybrzeżem Francji. Pow. ok. 194 tyś. km2, głęb. maks. 5120 m, średnia — 1715 m; znana z niespokojnych wód, prądów, falowania i częstych sztormów. Rozwinięte rybołówstwo (sardynki, tuńczyki, hodowle ostryg). Liczne porty: (-•) Bordeaux, Biłbao, San Sebastian, Nantes, Gijón i in. BLISKI WSCHÓD 147 Biskupin, wieś w pow. żnińskim, woj. bydgoskie, ok. 7 km od Żnina. W 1933 dokonano tu słynnego odkrycia resztek grodu kultury łużyckiej z wczesnej epoki żelaza (550—400 p.n.e.), stanowiącego dowód osiadłego trybu życia Prasło-wian w tym okresie. W B. znajduje się ośr. nie ukończonych jeszcze archeologicznych prac badawczych oraz muzeum; zrekonstruowano cz. grodu, wałów obronnych i falochronu. Bismarcka, Archipelag-, grupa wysp w zachodniej części O. Spokojnego w pobliżu równika, na pn. wsch. od Nowej Gwinei, od której oddziela ją M. Ńowo-gwinejskie; pow. 60354 km8 (w tym największe wyspy: Nowa Brytania 36519 km2, Nowa Irlandia 8651 km*, La-vongai 1191 km2); wyspy górzyste (na Nowej Brytanii do 2300 m n.p.m.), wulkaniczne (wulkan Ulawun na Nowej Brytanii); klimat równikowy. Ludn. melanezyjska z domieszką polinezyjskiej i papuaskiej; 183 tyś. mieszk. (1964); stolica Rabauł (na Nowej Brytanii) — ok. 8,5 tyś. mieszk. (1966). Uprawa palmy kokosowej, bananów, drzewa chlebowego oraz połów ryb i pereł; niewielkie złoża złota i rudy miedzi. W 1884—1919 A.B. należał do Niemiec, od 1920 mandat australijski, obecnie cz. terytorium powierniczego Nowa Gwinea Australijska. Bissau, miasto, stolica Gwinei Portugalskiej (Bissau), położ.nad lejkowatym ujściem rz. Coru-bal; 25,5 tyś. mieszk. (1963); port (eksport drewna, orzeszków ziemnych, kości słoniowej, kopry i skór); lotnisko; powst. w XVII w. jako fort portugalski. Biwa, największe jeź. Japonii, pochodzenia tektonicznego, położ.w środk. cz. wyspy Honsiu, ok. 10 km na pn. wsch. od Kioto; pow. 675 km2, maks. głęb. 95 m; region turysty czno-wy-poczynkowy. Bizerta, Binzert, miasto w Tunezji, nad jeź. Bizerta, które jest połączone kań. z M. Śródziemnym. Zał. przez Rzymian jako Hippo Zarytus. 95 tyś. mieszk. (1966); mały ośr. przem. (odlewnia ołowiu, młyny, olejarnie, przetwórnie rybne); ważny port morski i rybacki; lotnisko. Do niedawna ważna francuska baza morska. Black Hilis, izolowany krystaliczny masyw na przedpolu G. Skalistych, na granicy stanów Dakota Pd. i Wyoming w USA, osiągający wys. 2207 m n.p.m. (Harney Peak); pokryty bujnymi lasami iglastymi; ważny teren turystyczny i wypoczynkowy z gł. m. Ra-pid City, HiU City i Hot Springs. Dawniej wydobywano tu złoto, obecnie cynę i ołów. Bliski Wschód, nazwa stosowana dla określenia obszaru pd.-zach. Azji i pn.-wsch. Afryki; obejmuje nast.krajew Azji: Arabię Saudyjską, Cypr, Irak, Izrael, Jemen, Jemen Południowy, Jordanię, Kuwejt, Liban, Maskat i Oman, Federację Emiratów Arabskich Zatoki Perskiej, Syrię, Turcję oraz w Afryce: Egipt (ŻRĄ) i Sudan; pow. ok. 9,5 mln km2, ludn. ponad 130 mln. B.W. jest najzasobniejszym w świecie rejonem wydobycia ropy naftowej (ok. 1/4 prod. świata), ponadto krzyżują się tu 148 BLOEMFONTEIN ważne międzynar. linie komunikacji lotniczej i morskiej (Kanał -oSueski). Bloemfontein, miasto w Rep. PćL Afryki, stolica prowincji Orania, w środk. cz. wyż. Wysoki Veld, na wys. ok. 1450 m n.p.m. Zał. w 1841 w czasie tzw. Wielkiego Treku. 145 tyś. naieszk. (1960); ośr. przem. włókienniczego, ceramicznego, drzewnego i spożywczego; duży węzeł kol.; lotnisko; centrum rolniczo-hodowlane wyż. Wysoki Veld; uniwersytet. Błotne, Jezioro-, -Balaton Bochnia, m. pow. w woj. krakowskim, na skraju Pogórza Wielickiego, w pobliżu rz. -cRaby, ok. 210 m n.p.m. Znany od, XII w. ośr. wydobycia soli. 13,8 tyś. mieszk. (1968); kopalnia soli kamiennej (gięb. ok. 400 m), złoże bliskie wyczerpania; lokalny ośr. usłu-gowo-handlowy. Bochum, miasto w NRF na obszarze Zagłębia Ruhry, ok. 15 km na wsch. od Essen. Powst. jako osada w X w., rozwinęło się dopiero w drugiej połowie XIX w. na skutek powstania kopalń węgla kamiennego i przem. hutniczego. 351 tyś. mieszk. (1967); wielki ośr. wydobycia węgla kamiennego, hutnictwa żelaza, przem. maszynowego i zbrojeniowego; liczne szkoły wyższe, gł. techniczne. Centrala Koncernu Kruppa; węzeł kolejowy i port śródlądowy. Ośr. emigracji polskiej. Bodele, kotlina, największe obniżenie centralnej Sahary na pd. od Tibesti; najniższy punkt kotliny 155 m n.p.m. Od jeź. Czad biegnie ku B. suche łożysko Bahr el-Ghazal (Soro). Gł. oazy: Faya i Am Galakka. Bodeńskie, Jezioro-, u podnóża Alp na wys. 395 m n.p.miasto, na pograniczu Szwajcarii, Austrii i NRF; przepływa przez nie rz. Ren. Pow. 538 km2, dł. 63 km, szer. ok 14 km, głęb. maks. 252 m.; szereg wysp: Lindau, Reichenau, Murnau. Obszar ożywionej żeglugi; na wybrzeżach liczne porty jak: Lindau, Friedrichshafen, Konstancja, Bregencja i in. Bogota, Bogotó., miasto, stolica Kolumbii, położ.w podłużnej kotlinie andyjskiej na wys. 2660 m "n.p.m. Zał. w połowie XVI w. jako Santa F6 de Bogota, rozwinęło się jako centrum handl. i przem. kraju w początkach XIX w., po przeprowadzeniu linii kol. i sieci dróg. 2140 tyś. mieszk. (1968); ważny ośr. przem. tekstylnego, skórzanego, spożywczego, materiałów budowlanych, chemicznego i gumowego; węzeł kol., drogowy i lotniczy; centrum kult. kraju zwane "Atenami Ameryki Pd."; 3 uniwersytety (od 1572) i in. wyższe uczelnie; liczne zabytki z o-kresu kolonialnego. Bogumin, Bohumin, miasto w Czechosłowacji przy ujściu rzeki Olzy do Odry, w pobliżu granicy z Polską. Rozwinęło się już z końcem XIX w. jako węzeł kolejowy Ok. 20 tyś. mieszk.; ośr. przem. metalurgicznego (walcownia rur), chemicznego i spożywczego; węzeł kolejowy o znaczeniu międzynar., jeden z największych dworców towarowych Czechosłowacji. Boh, Juźnyj Bug, rz. na pd. zach. Ukraińskiej SRR; dł. 792 km, pow. dorzecza 63,7 tyś. km2; źródła posiada w środk. cz. Podola, płynie w kierunku NW—SE, początkowo w dół. płaskiej i zabagnionej, później BOLIWIA 149 krętym i stromościennym jarem- (głęb. do 90 m) z licznymi progami (porohami) w dnie, w dolnym biegu przecina Niż. -Czarnomorską i uchodzi do limanu -Dniepru na M. Czarnym; gł. dopł.: l. — Inguł, p. — Kodyma. Pokryty lodem przez 2,5—3 miesięcy; żeglowny w biegu dolnym (ok. 150 km); nad B. leżą m.: Chmielnicki, -Winnica, -Mikołajów. Bolan, przeł. w górzystej, środk.-zach. cz. Pakistanu Zach., na wys. 1792 m n.p.m.; ważne połączenie komunikacyjne Pakistanu Zach. z Afganistanem i Irakiem, przez które prowadzi szosa i linia kol. z Niż. Indusu do granicy Afganistanu (Czaman) oraz poprzez pd.-zach. cz. Pakistanu Zach. do Iranu (Zahedan); w pobliżu B. leży m. -Kweta. Bolesławiec, m. pow. w woj. wrocławskim, na p. brzegu rz. Bóbr, ok. 190 m n.p.miasto w XIII w. osada strzegąca przeprawy przez rz. Bóbr, a później (XVII—XVIII w.) ośr. prod. wyrobów kamionkowych i garncarskich, w drugiej połowie XIX w. także hutnictwa szklanego. 29,5 tyś. mieszk. (1968); rozwinięty przem. ceramiczny, szklarski (szkło laboratoryjne) i metalowy; szereg zabytków architektury, między innymi ratusz z XVI w. i barokowe domy. W pobliżu fabryka kwasu siarkowego "Wi-zów" wytwarzanego z anhy- drytów eksploatowanych w okolicach Lwówka Śląskiego, oraz kopalnie miedzi i glinek ogniotrwałych. Boliwia, Republica Bolwźana, Republika Boliwijska, państwo w środk. kontynentalnej cz. Ameryki Pd. bez dostępu do morza; pow. 1098,6 tyś. km2; ludn. 4804 tyś. mieszk. (1969); stolica konstytucyjna Sucre 73 tys., faktyczna -La Paź 380 tyś. mieszk. (1968); podział administracyjny 9 departamentów; język urzędowy hiszpański. WARUNKI NATURALNE. Obszar B. zajmują na zach. -Andy (ok. W/o pow.), na wsch. zaś Równina Boliwijska zwana też Oriente (Lianos). Szer. pasma Andów osiąga tu 800 km, przy czym składa się ono z: Kordyliery Zach. (Cordiiiera Oc-. cidental) i Wsch. (Cordiiiera Oriental), otaczających rozległą, bezodpływową wyż. Alti-plano o wys. ok. 4000 m. Kor-dyliera Zach. składa się z szeregu stożków wulkanicznych (Sajama 6780 m), wznoszących się ok. 2000 m nad pow. Alti-plano. Kordyliera Wsch. składa się gł. ze skał krystalicznych, otoczonych przez utwory mezozoiczne; jej część pn. tzw. Cordłllera Real jest znacznie wyższa (Illimani 6882 m, Illampó 6585 m), o wyraźnej rzeźbie glacjalnej. Cz. pd. jest znacznie niższa (1800—3000 m) i porozbijana na szereg pasm (gł. Kordyliera Środkowa, Cordiiiera Central), które stopnio- wo opadają ku wsch.; rz. spływające ku wsch. wcięły się tu szerokimi i głęb. dół., tzw. yungas, przechodzącymi dalej na wsch. w obszerną Równinę Boliwijską, opadającą ku wsch. od wys. 700 m do 150 m n.p.m. Klimat nader zróżnicowany: w Andach wysokogórski, wybitnie kontynentalny i suchy (opad 500—700 mm rocznie), o niskich temp. najcieplejszego miesiąca (listopad 11—12°C) i dużych dobowych amplitudach temp., przechodzący na wsch. w górski klimat zwrotnikowy o wyższych temp. (16—18°C) i większych 150 BOLIWIA opadach; w pn. Oriente wilgotny klimat równikowy o średnich temp. 24—27°C i opadach rocznych ponad 2000 mm zmniejszających się w pd. Oriente do ok. 1000 mm. Sieć rzeczna rozwinięta gł. w Oriente (Mamorś 1900 km, San Miguel 1200 km), na zach. w Altiplano b. rzadka (główna rzeka Desaguedero ok. 300 kto, łącząca jeź. Titicaca i Poopo). Jeż.: -Titicaca 6900 km2, słodkowodne, głębokie (272 m) oraz Poopo 2530 km2, słone i płytkie. Roślinność w zależności od zmian klimatu b. urozmaicona; na pn.-wsch. wilgotne lasy równikowe (hy-lea), na pd.-wsch. bezleśna formacja campos limpos i dalej na pd. stepowa formacja chaco; niższe partie gór pokrywa na pn. wilgotny las tropikalny, tzw. yungas, na pd. zbliżona formacja roślinna tucam&n, wyżej występuje wysokogórska formacja leśno-zaroślowa; na wy s. ok. 3000 m drzewa zanikają zupełnie, pozostają tylko zespoły krzewiaste (ceja), a na 4000 m n.p.m. pojawia się charakterystyczna dla Andów wysokogórska formacja puna. LUDNOŚĆ gł. indiańska (53"/»), Metysi stanowią a2%, a biali ok. 15*/o; gł. grupy Indian to Kiczua i Ajmara; średnia gęstość zaludnienia 3,8 mieszk./ /km2, 3/4 ludn. skupia się na obszarach położonych powyżej 3000 m n.p.m.; większe m. poza stolica: Cochabamba (95 tys., 1964), Oruro (94 tys.), Santa Cruz (83 tys.); ok. 351'/o ludn. żyje w miastach. GOSPODARKA. B. należy do najsłabiej pod względem gosp. rozwiniętych krajów Ameryki Łacińskiej. Ok. 71-/0 ludn. zawodowo czynnej trudni się roln., 8-/0 przemiasto, 3.5% górnictwem. Użytki rolne zajmują zaledwie Win terytorium (ziemie orne 2<)/, pastwiska 20%). Mało wydajne roln. nie pokrywa zapotrzebowania kraju; duży postęp wprowadziła od 1953 reforma rolna, która objęła ok. 4 mln ha ziemi; gł. uprawy (1966): ziemniaki 635 tyś. t, kukurydza 270 tyś. t, pszenica 88 tyś. t, trzcina cukrowa (88 tyś. t cukru), poza tym kakao, kawa, tytoń i coca (wraz z Peru monopol świat. na tę roślinę); hodowla (1966) gł. owiec 10 mln szt., bydła 2,8 mln szt., kóz 1,3 mln szt. oraz lam i alpak 1,8 mln szt. Mimo że. lasy zajmują ponad 40% obszaru i zawierają szereg cennych gatunków, ich eksploatacja jest słaba (1964 — 4,4 mln m'); niewielkie zbiory kauczuku (2,8 tyś. t, 1966). Gł. dział gospodarki B. stanowi górnictwo, nastawione przede wszystkim na prod. cyny (26 tyś. t, 1966, 3 miejsce na świecie po Malajzji i Indonezji), ołowiu i cynku (po ok. 21 tyś. t, 1966), wolframu (1,5 tyś. t), antymonu (11 tyś. t) i ostatnio ropy naftowej (ok. 1,8 mln t, 1967), gł. w obszarze podan-dyjskim; większość prod. górniczej kontroluje kapitał USA. Przem. przetwórczy jest dopiero w zaczątkach, gł. włókienniczy (La Paź), spożywczy (cukrowniczy, tytoniowy), rafinerie ropy naftowej (Cochabamba, Sucre), huta cyny (Oruro) oraz cementownie. Dł. linii kol. 3580 km (z wąskotorowymi), dł. dróg, częściowo sezonowych 24,7 tyś. km, z czego autostrada panamery-kańska 2850 km; rozwinięta krajowa sieć lotnicza (kilkadziesiąt lotnisk) oraz żegluga śródlądowa na jeź. Titicaca. Eksport gł. (1965) cyny i jej koncentratów (81°/» ogólnej BOMBAJ 151 wartości), wolframu (l,5»/o), ołowiu (5<)/o), srebra (6,2%), cynku, antymonu i złota; import gł. artykułów rolno-spo-żywczych oraz maszyn. Gł. partnerzy (1966): USA (46»/o), Wielka Brytania (29»/o, gł. eksport), NRF (7''/o), Japonia (5«/o). Bolonia, Bologna, miasto w północnych Włoszech (prow. Emilia-Ro-mania), u podnóża Apeninu Pn., nad rzeką Reno. Znana już od IV w. p.n.e. jako etruska Felsina i rzymska Bononia, rozwinęła się jako ważny węzeł komunikacji na Via Emilia, w wiekach średnich ośr. handlu, nauki (prawo, medycyna) i architektury. 485 tyś. mieszk. (1967); duże centrum różnorodnego przemiasto, zwłaszcza spożywczego (cukrowniczy, młynarski), skórzanego, maszynowego, środków transportu (samochody, traktory), metalowego, elektrotechnicznego, precyzyjnego i włókienniczego; węzeł komunikacyjny o dużym znaczeniu krajowym; najstarszy w Europie uniwersytet (zał. 1200) i szereg in. wyższych uczelni, muzea, biblioteki oraz liczne zabytkowe budowle z XIII do XV w. Bolsena, Lago di Bolsena, jeź. w środk. Włoszech, pochodzenia wulkanicznego (kraterowe) na wys. 305 m n.p.m. o pow. 114 km2 i głęb. maks. 146 m. Odwadnia je ku M. Tyrreńskiemu rz. Marta. Bolsón de Mapimi, bezodpływowa, pustynna kotlina wpn. Meksyku, wznosząca się na wys. 1100—1200 m n.p.m. między g. - Sierra Mądre Wsch. i Zach.; liczne jeź. słone, do których wpadają rz. okresowe, np. Rio Aguanaval. Złoża cynku i ołowiu. Bolton, miasto w Wielkiej Brytanii, w zachodniej części środk. Anglii, na pn.-zach. od Manchesteru; stary ośr. włókiennictwa z czasów średniowiecza. 154 tyś. mieszk. (1968); największy z przemysłowych satelitów Manchesteru; jedno z centrów przem. bawełnianego Wielkiej Brytanii, ponadto przem. metalurgiczny, elektrotechniczny i chemiczny; węzeł komunikacyjny połączony z pobliskim Manchesterem kanałem. B. znany z wynalazku pierwszych mechanicznych krosien (Arkwright, 1768). W pobliżu Mężne kopalnie węgla. Bombaj, Mumbaj, ang. Boro-bay, miasto w zachodniej części Indii, położ.na niewielkiej wyspie u zach. wybrzeży Płw. Indyjskiego, stolica stanu Maharasztra. 4784 tyś. mieszk. (1966), drugie pod względem liczby mieszk. m. Indii; największy po Kalkucie ośr. przemiasto, handl. i kult. kraju; najważniejsze gałęzie ' przem.: włókienniczy (gł. bawełniany — ok. 25% prod. kraju), maszynowy (prod. maszyn włókienniczych, dźwigów, obrabiarek, montaż samochodów), chemiczny (gł. petrochemiczny, ponadto gumowy i włókien sztucznych), spożywczy, skórzany, poligraficzny, szklarski i filmowy; węzeł kolejowy i drogowy, międzynar. port lotniczy, największy port morski Indii (ponad 10 mln t przeładunku rocznie, skupiający blisko SOa importu i 30°/» eksportu); siedziba wielu banków; uniwersytet i in. wyższe uczelnie. Początki B. jako miasta sięgają końca XIII w., gł. budowle zabytkowe datują Się z XVI—XVIII w., m.in.: Wrota Indii, Wieża Milczenia. W pobliżu B. na w. Trombaj, jest największy w Indii (i w Azji) ośr. badań jądrowych. 152 BONAIRE Bonaire -Antyle Holenderskie Bonę -Annaba Bonin, Ogasawara, arch. 27 wysp wulkanicznych w pn.-zach. części O. Spokojnego, ok. 1000 km na pd. wsch. od Tokio; pow. 104 km2, zaludnienie 220 osób (1960). B. należał do Japonii, jednak od 1945 pozostaje pod wojskową adm. USA (baza morska). Bonn, miasto, stolica NRF, na lewym brzegu Renu, na pd. od Kolonii. Powst, jako osada rzymska (Bonna), przez długi czas siedziba arcybiskupia, rozwinęło się w XIX w. 148 tyś. mieszk. (1967), z przedmieściami (gł.—Bad Godesberg)— ponad 250 tys.; siedziba rządu, parlamentu, władz adm. i organizacji politycznych NRF; przem. elektrotechniczny, maszynowy, spożywczy oraz instrumentów muzycznych; port rzeczny na Renie w dzielnicy Beuel; ośr. nauk.: uniwersytet (od 1777), konserwatorium, kilka szkół wyższych; liczne zabytki; muzea, m.in. L. van Beethovena, który się tu urodził. Boothla, Boothtd Peninsitla, najdalej ku pn. wysunięty płw. Ameryki Pn., sięgający do 71°55' szer. geogr. pn. na Przyl. Murchisona. Odkryty w 1831 przez J. Rossa, który tu umiejscowił pn. biegun magnetyczny (obecne jego położenie—w Cieśn. Melville'a). Bordeaux, miasto w pd.-zach. Francji nad rzeką Garonną, 97 km od O. Atlantyckiego, ośr. adm. Żal. za czasów rzymskich jako Burdigala posiada bogatą przeszłość historyczną. 267 tyś. mieszk. (1968, z przedmieściami — 565 tys.), otoczone szeregiem osiedli podmiejskich (Talence, Begles, Le Bouscat i in.); gł. ośr. gospodarczy, handl. i kult. Basenu -Akwi-tańskiego; centrum przem. stoczniowego, maszynowego (maszyny rolnicze, obrabiarki, samoloty), elektrotechnicznego, drzewnego, papierniczego, chemicznego i spożywczego (cukrownictwo, konserwy) oraz duży ośr. prod. i handlu winem. B. i jego avanporty: Le Verdon, Pauillac i in. stanowią jeden z największych portów morskich Francji (w 1964 obroty 6 mln t); handel gł. z Afryką Zach. i Srodk. oraz Ameryką Południową (import: nafta, węgiel, produkty żywnościowe; eksport: przetwory naftowe, drewno, tkaniny, wina, konserwy); ważny węzeł komunikacyjny: kol., lotnisko, port rzeczny; uniwersytet (zał. w 1441), szkoła morska i szereg innych wyższych uczelni, kilka muzeów, liczne zabytki. Borneo, Kalimantan, trzecia pod względem wielkości w. świata, największa wśród Wielkich Wysp Sundajskich w Arch. Malajskim, oddzielona na pd. M.Jawajskim od Jawy, na wsch. Cieśn. Makasarską od Celebesu i na pn.-wsch. M. Sulu od Filipin; pow. 745955 km2, z czego 539460 km2 należy do Indonezji, pozostałe cz. do -Malajzji (Sa-bah i Sarawak) i Brunet (protektorat bryt.). Wybrzeża na ogół słabo rozczłonkowane, na pn. wsch. wysokie; środk.ipn. część B. zajmują zrębowe góry (najwyższy szczyt -Kina»-balu 4175 m n.p.m.), na pd. i zach. dominują niziny, za-bagnione przy wybrzeżu; klimat równikowy wilgotny; rzeki pełnowodne, na nizinach żeglowne, gl.: Kapuas, Barito, BOSTON 153 Mahakam, Radjang; gleby la-terytowe; ok. 85"/* pow. zajmują lasy tropikalne (drzewo żelazne), wzdłuż pd. wybrzeży namorzyny; bogata fauna (orangutany, słonie, tygrysy, niedźwiedzie malajskie). Poziom gospodarki na B. jest niski; uprawa ryżu, palmy kokosowej, kauczuku, sago, kawy, pieprzu; złoża żelaza, manganu, chromu, miedzi, węgla, złota, diamentów; wydobycie ropy naftowej; ludn. ok. 5 mln (Dajakowie), gł. m.: (-) Bandjarmasin, Pontianak i balikpapan (Indonezja), Kuczing (Sarawak), Brunei (Brunei) i Jesselton (Sabah). Borneo Północne -Sabah Bornholm, w. duńska (od 1660) w pd.-zach. części M. Bałtyckiego; pow. 587 km*, 49 tyś. mieszk. (1965). Zbud. z granitów oraz ze skał osadowych wieku paleozoicznego i mezo-zoicznego; krajobraz na ogół nizinny (najw. wzniesienie 162 m n.p.m.), wybrzeża skaliste (zwłaszcza na pn.). Z bogactw miner, gł. surowce budowlane (granit, margle, kaolin), nieco węgla brunatnego. Ludn. zajmuje się roln., hodowlą bydła i rybołówstwem, poza tym prod. cementu oraz eksploatacja granitu. Gł. m. Renne. B. stanowi też licznie odwiedzany ośr. kąpielisk morskich. Boryslaw, miasto w zachodniej części Ukraińskiej SRR, w obwodzie lwowskim; położ.na przedgórzu karpackim nad rzeką Tyśmienicą; 31 tyś. mieszk. (1964); ośr. wydobycia i przeróbki ropy naftowe j, gazu ziemnego oraz ozokerytu, ponadto przem. chemiczny, włókienniczy, odzieżowy, obuwniczy, drzewny, spożywczy, materiałów budowlanych; końcowa st. kol. Bosfor, tur. Karadeniz Bogazi, cieśn. w Turcji pomiędzy Płw. Bałkańskim i Azją Mniejszą, łączy M. Marmara z M. Czarnym; dł. 30 km, szer. od 0,7 do 3,7 km, najmniejsza głęb. 33 m. B. jest zatopioną dół. rzeczną o brzegach wys. I stromych z licznymi zatokami (nad największą zat. Złoty Róg leży -Stambuł). Przez B. przepływają dwa prądy: powierzchniowy, wynoszący z M. Czarnego wodę wyśledzoną oraz głębinowy, przeciwnie skierowany i niosący wodę mocno zasoloną (38%o). Nad B. leży m. Stambuł (w cz. eur.) i jego dzielnica Uskudar (w cz. aż j.) oraz porty: Beykoz i Sariyer. B. wraz z -Darda-nelami łączy M. Czarne z M. śródziemnym; szlak morski o dużym znaczeniu międzynar. Boston, miasto w USA (stolica stanu Massachusetts), nad zat. Massa-chusetts, przy ujściu rzeki Char-les i Mystic do Atlantyku. Zał. w 1625 przez purytanów ang.; najstarsze m. Ameryki Pn.; m. rozwinęło się jako port handl. i rybacki oraz ośr. budowy okrętów; m. brało udział w amerykańskim ruchu niepodległościowym (od 1770) oraz anty niewolniczy m; kilkakrotne pożary (1872, 1942). 665 tyś. mieszk. (1965), z przedmieściami: Roxbury, Dorches-ter, Charlestown, Cambridge i in. — 3205 tyś. (1965); ośr. przem. maszynowego, elektrotechnicznego, budowy okrętów, konfekcyjnego oraz poligraficznego; niezamarzający port, gł. importowy (węgiel, wełna, bawełna, skóry); jeden z gł. ośr. życia kult. I umysłowego USA, uniwersytety: Harvard (najstarszy uniwersytet 154 BOŚNIA I HERCEGOWINA w USA, położ.w pobliskim Harvard, zał. 1636), Boston i Northeastern, sławna politechnika zał. 1861, olbrzymia biblioteka (Public Library), liczne instytucje nauk. i muzea, zabytkowe budowle, sto kilkadziesiąt kościołów, liczne stare domy w dzielnicy Beacon Hill i Back Bay. B. zamieszkuje ok. 10 tyś. Polaków. Bośnia i Hercegowina, republika związkowa w Jugosławii, poi. w środk. cz. kraju; pow. 51 tyś. km2, 3,6 mln mieszk. (1965); stolica -Saraje-wo. Składa się z dwóch hist. jednostek: Bośni w dorzeczu środk. -Sawy i jej pd. dopł. oraz Hercegowiny w dorzeczu rz. Neretwy i górnej Driny. Znaczną cz. zajmują góry (do 2000 m n.p.m.), tereny nizinne występują na pn. w pobliżu rz. Sawy, obszar pd. jest silnie krasowy; klimat zróżnicowany, gł. umiarkowany ciepły. Ludn.: Serbowie (ok. 45<)/»), Chorwaci (23°/»), koncentruje się przede wszystkim w dolinach rzek i kotlinach śródgór-skich, a na pd. w poijach. Ok. 5ff>/» pow. pokryte jest lasami gł. na pd., 23*/» zajmują ziemie uprawne, resztę — łąki i pastwiska. Podstawą gospodarki jest leśnictwo i górnictwo; liczne bogactwa naturalne, gł. boksyty, węgiel brunatny, ruda żelaza (VareS, Lu-bija), sól kamienna, mangan, bogate zasoby energii wodnej. Przem. metalurgiczny, chemiczny, włókienniczy, skórzany oraz spożywczy, skupiony w miastach. W roln. przeważa górska hodowla owiec i bydła, większe obszary upraw skupiają się na pn. w dół. Sawy, poza tym w kotlinie Sarajewa oraz w poijach. Gł. uprawy: tytoń, winorośl, oliwki, oraz owoce. Gł. m. i ośrodki przem. (1965): Sarajewo (227 tyś. mieszk.), Banja Luka (57 tys.), Tuzla (57 tys.), Mostar (55 tys.), Zenica (52 tys.). Botnicka, Zatoka-, fińska Poh-jan Lahti, szwedzka Bottntsfca Vifcen; cz. M. Bałtyckiego między Szwecją i Finlandią na pn. od Wysp -Alandzkich; dł. 668 km, największa szer. 240 km, pow. 117 tyś. km8. Wyróżnia się dwie cieśn.: Południowy Kyarken z rynną głęb. 335 m i Północny Kvar-ken. Cz. pn. płytka (maks. głęb. 135 m), cz. pd. — głębsza (do 294 m). Wybrzeża urozmaicone, niewysokie, przeważnie typu skjerowego, trudno dostępne. Z.B. zamarza niemal w całości w okresie od listopada do maja; średnie zasolenie ok. 3%o— najniższe na Bałtyku. Połowy śledzia i łososia. Ważniejsze porty: Gavle, Sundsvall i -LuleS (Szwecja) oraz -0ulu, -Vaa-sa i -Pori (Finlandia). Botswana, Republic of Botswana, protektorat (od 1895) W. Brytanii w Afryce Pd., niepodległe państwo (od 1966), czł. bryt. - Wspólnoty Narodów; pow. 600,4 tyś. km2; ludn. 611 tyś. (1968); stolica Gaberones 18 tyś. mieszk. (1968); podział administracyjny — 18 dystryktów; język urzędowy ang. B. jest krajem śródlądowym, bez dostępu do morza; obejmuje gł. obszar lekko falistej kotliny -Kala-hari, poi. na wys. ok. 800 m n.p.m. Terytorium B. obejmuje dwie kotliny -Makarikari i Okawango na pn. oraz obszar półpustynny na pd. Kotliny są nawadniane (bagna, okresowe jeż.) przez rz. Kui-to-Okawango; klimat na pn. podrównikowy suchy, na pd. zwrotnikowy kontynentalny; znaczne wahania temp. (na BOUNTY, WYSPY-155 szer. geogr. 20°—25° zdarzają się spadki poniżej 0°C); opady skąpe — od 750 mm na pn. do 125 mm na pd; prawie cały obszar pokryty jest sawanną ciernistą, gdzieniegdzie widne suche lasy; lasy zajmują l,y/v pow. Ludn. B. stanowią w 93°/» Murzyni Bantu, gł. grupa Czuana (Baman-gwato, Bakwena i in.), poza tym ok. 30 tyś. Buszmenów (na Kałahari) oraz niewielka grupa Europejczyków i Kolo-redów (mieszańców); średnia gęstość zaludnienia ok. i mieszk./km8; najgęściej zaludnione są obszary pd.- wsch.; ok. 30 tyś. robotników corocznie wyjeżdża do pracy do Rep. Pd. Afryki i Bodezji. B. jest jednym z najsłabiej rozwiniętych krajów Afryki; podstawę gospodarki stanowi hodowla, dająca ok. 80% dochodu nar.; hodowlą zajmuje się 9W» ludn.; hoduje się gł. bydło (1,1 mln szt., 1968), poza tym kozy (0,4 mln szt.) i owce; pastwiska zajmują ponad połowę (53°/t) pow. B. Roln. odgrywa minimalną rolę (uprawy zajmują 0,2% pow. kraju); uprawa sorga, prosa i kukurydzy. Zasoby miner, słabo zbadane; eksploatacja.gł. azbestu koło Bangwaketse (1,4 tyś. t, 1964), rud manganu (2,6 tyś. t, 1964) oraz niewielkich ilości złota i srebra; niewielki przem. przetwórczy, gł. mięsny (kombinat mięsny w Lobatsi) i mleczarski. Jedyna linia kol. (634 km) ma zarazem znaczenie tranzytowe (łączy Rodezję z Rep. Pd. Afryki); dł. szos 3000 km, 12 lotnisk spełnia rolę węzłów komunikacyjnych. Eksport: żywe zwierzęta, mięso, konserwy, azbest; główni partnerzy handlowi: Rep. Pd. Afryki i Rodezja. B. jest gospodarczo uzależniona od Rep. Pd. Afryki. Bougainville'a, Wyspa-, w Me- lanezji na O. Spokojnym, w grupie Wysp -Salomona; wchodzi w skład terytorium powierniczego Nowa Gwinea Australijska; odkryta w 1768 przez franc. żeglarza kpt. Bou-gainville'a; pow. 8800 km*; w. górzysta (do 1200 m n.p.m.), pokryta gęstymi lasami. Ponad 64 tyś. mieszk. (1964); gł. m. Kieta (port); uprawa palmy kokosowej, sagowej i batatów oraz połów pereł. Boulder Dam, Hoover Dam, wielka zapora z hydroelektrownią na rz. -Kolorado w USA; zbud. w 1936; tworzy sztuczne jeź. Mead, jedno z największych na świecie; jego wody są używane do nawadniania suchych obszarów Arizony i Neyady. Boulogne-Sur-Mer, miasto w pn.-wsch. Francji nad kań. La Manche. Stare m. galijskie GesonacuTO, rzymskie Bono-n,ia, było długi czas ośr. transportu i handlu z Wielką Brytanią, którą to rolę potem przejęło -Calais. Ponad 45 tyś. mieszk., z przedmieściami ok. 90 tyś. (1962); jeden z największych portów rybackich kraju, wysyłający statki gł. na pn. Atlantyk; ośr. przetwórstwa rybnego, ponadto przem. stoczniowy, metalowy, szklarski i skórzany. W sąsiedztwie luksusowe kąpielisko morskie wykorzystujące miejscowe solanki. Bounty, Wyspy-, grupa skalistych, nie zamieszkanych wysp na O. Spokojnym, w odległości ok. 700 km na wsch. od Nowej Zelandii, do której należą; pow. 2,6 km2; baza połowu fok. Odkryte w 1788 przez załogę statku "Bounty". 156 BOŻEGO NARODZENIA, WYSPA- Bożego Narodzenia, Wyspa-, Christmas Island, największy atol w środk. cz. O. Spokojnego, w -Polinezji, w grupie wysp -Line; adm. należąca do bryt. kolonii Wysp Gilber-ta i Lagunowych; pow. 577 km8; 452 mieszk. (1963), gł. Polinezyjczycy; uprawa palmy kokosowej oraz eksploatacja fosforytów; przybrzeżne rybołówstwo; ważna baza lotnicza Wielkiej Brytanii na środk. Pacyfiku. Odkryta przez J. Cooka w 1777; anektowane przez Wielką Brytanię w 1888. Bóbr, rz., i dopł. Odry, dł. 268 km, pow. dorzecza 5882 km2; wypływa na wys. 780 m n.p.miasto w Karkonoszach na terenie Czechosłowacji, uchodzi do Odry koło Krosna Odrzańskiego; ogólny kieruqek doliny SE—NW. W górnym biegu B. cechuje się wartkim nurtem, kamienistym dnem i lokalnie przełomową doliną; ważniejsze dopł.: l. — Kamienna, Kwisa (najdłuższa, 136 km), Czerna; p. — Szprotawa. B. odznacza się silnymi wahaniami wodo-stanu; wybudowanie szeregu zapór na B. i jego dopływach zmniejszyło niebezpieczeństwo powodzi; największe zbiorniki znajdują się w Pilchowicach koło Jeleniej Góry (pojemność ok. 50 mln m'), na Kwisie w Leśnej i Złotnikach Lubań -skich (12—15 mln m'). W pobliżu ujścia B. do Odry elektrownia wodna w Dychowie. Brack, Bratsk, miasto w azj. części ZSRR, położ.nad środk. An-garą. Zał. w 1631 jako twierdza. 129 tyś. mieszk. (1968). Rozwój B. jako m. nastąpił po II wojnie świat., gł. w związku z budową (od 1955) zapory i Brackiej Elektrowni Wodnej na Angarze o mocy 4,5 tyś. MW (jedna z największych w świecie); ośr. hutnictwa aluminium, przem. drzewnego, materiałów budowlanych i spożywczego; st. kol., port rzeczny, lotnisko. Bradford, miasto w środk. cz. Wielkiej Brytanii, na zach. od -Leeds (wchodzi w skład zespołu miejskiego Leeds); 297 tyś. mieszk. (1968). Powst. jako ośr. włókiennictwa w XIV w. i wykształciło się w ogromne centrum przem. włókienniczego, gł. wełnianego i ostatnio włókien sztucznych, poza tym skórzanego, maszynowego ł elektrotechnicznego; nieco zabytków z XV—XVII w.; duże laboratoria badawcze przem. włókienniczego. W pobliżu kopalnie węgla kamiennego. Brabmaputra, tybetańskie Cangpo, chin. Jalwangpu- -ciang, rz. w Chinach (Tybet), Indu i Pakistanie Wsch.; dł. 2900 km, pow. dorzecza 935 tyś. km2 (wraz z -Gangesem 2060 tyś. km2), roczny odpływ ok. 382 km« wody, średni przepływ — 12 100 m'/sek. Wypływa z lodowców górskich w zachodniej części -Transhimalajów, na wys. 4864 m n.p.m.; na odcinku blisko 1500 km płynie ku wsch. głęboką dół. oddzielającą Himalaje i Transhima-laje, następnie skręca ku pd., przełamując się przez wsch. kraniec Himalajów, dalej przebiega w kierunku pd.-zach. środkiem niż. Asamu , chemikalia (12%) i żywność. Brazylijska, Wyżyna-, rozległa wyż. w Ameryce Pd., na obszarze Brazylii; zbud. w podłożu ze starych utworów pre- kambryjskich (łupki, gnejsy, granity), pokrytych osadami paleozoicznymi i mezozoiczny-mi (wapienie i piaskowce); całość poprzecinana skałami wylewnymi (bazalty, diabazy), które na pd. (Parana) tworzą rozległą płytę (średnie wzniesienie 600—800 m n.p.m.), wśród której wznoszą się zrębowe pasma górskie, rozcięte w pasie przybrzeżnym (Ita-tiaia 2787 m, Bandeira 2890 m.). W. B. jest nachylona w kierunku zach. i pn—zach. i odwadniana przez dopł. Amazonki (Tocantins), Parany i rz. SSo Francisco. Klimat równikowy z monsunami letnimi (opady); gleby gł. czerwone i lateryty. Na W.B. znajdują się bogate złoża rudy żelaza, manganu i diamentów. Brazzaville, miasto, stolica Rep. Kongo (Brazzaville), nad dolnym biegiem rz. Kongo, nad jeź. Staniey Pool, naprzeciw Kin- szasy. Zał. w 1880 przez badacza francuskiego S. de Braz-za. 200 tyś. mieszk. (1968); centrum przem. drzewnego i spo- żywczego; duży ośr. handl.; port rzeczny; punkt końcowy ok. 300 km linii kol. z wybrzeża atlantyckiego z Pointę Noire; port lotniczy. Brda, rz., l. dopl. Wisły; dł. 217 km, pow. dorzecza 4634 km2; wypływa z moren czołowych Pojezierza Bytowskie-go, z jeź. Smołowskiego na wys. ok. 180 m n.p.miasto, przepływa przez szereg jezior i kieruje się stale ku pd.; pod Bydgoszczą wpływa na teren Pradoliny Torunsko-Ebers-waldzkiej, zbacza na wsch. i pod Fordonkiem uchodzi do Wisły, tworząc cz. drogi wodnej Kań. Bydgoskiego. Powyżej Koronowa znajduje się na rz. zapora z elektrownią wodną oraz zbiornik retencyjny. Breda, miasto w pd.-zach. Holandii, na pd. od ujścia rzek Mark i Aa do Kań. Wilhel-miny. Zał. w XIII w. jako ośr. handl. była w XVI—XVII w. silną fortecą. 120 tyś. mieszk. (1969); ośr. przem. spożywczego (czekolada, likiery), włókienniczego (dywany), budowlanego i maszynowego; duży węzeł kolejowy na linii Rotterdam — Antwerpia; akademia wojskowa. Brema, Bremen, najmniejszy kraj związkowy NRF, w jej pn. cz.; pow. 404 tyś. km«, 750,5 tyś. mieszk. (1967). W skład kraju wchodzi m. -Bre-• ma i leżąca na pn. od niego enklawa m. -Bremerha-ven. Brema, Bremen, miasto w NRF w odległości ok. 130 km od BRETOŃSKI, POŁWYSEP- 165 ujścia rzeki -Wezery do M. f Północnego. Zał. ok. IX w., j* najstarszy port niemiasto, w wieli kach średnich jedno z gł. m. hanzeatyckich; od początku ' XIX w. port B. niedostępny dla większych statków (jego funkcje przejął zbud. w 1827 port Bremerhaven, położ.u ujścia Wezery), z pocz. XX w. port pogłębiono, tak że stał się on dostępny dla statków oceanicznych. 602,5 tyś. mieszk. (1967); jeden z największych w NRF ośr. handlu, m.in. bawełną, zbożem, ropą naftową, tytoniem, wełną i kawą; wielki ośr. przem.; przem. maszynowy, środków transportu (stoczniowy, samochodowy, taboru kol.) i metalowy, poza tym przem. elektrotechniczny, chemiczny, włókienniczy i spożywczy; siedziba towarzystw handl. i banków; ważny węzeł kolejowy i drogowy; wyższe uczelnie; muzea, szereg zabytków. Bremerhaven, miasto w NRF, u pd. krańca szerokiego, lejko- ' watego ujścia rzeki Wezery; stanowi enklawę kraju związkowego -Brema. 148 tyś. mieszk. (1967); awanport m. Bremy, port pasażerski i największy port rybacki kraju; rozwinięty przem. stoczniowy, metalowy, przetwórstwo rybne; szkoła morska, morski instytut naukowy i muzeum rybackie. Brenner, przeł. w Alpach Wsch., na granicy Austrii i Włoch, między Alpami Rety c -kimi i Wysokimi Taurami oraz dół. rz. Sili (dopł. Innu) i rz. Isarco (dopł. Adygi); wys. 1372 m n.p.m. Łatwo dostępna przeł., znana i wykorzystywana do celów komunikacyjnych już w starożytności; od 1772 prowadzi tędy droga kołowa, od 1867 — linia kol. z Inns-brucka do Bolzano. Brescia, miasto w północnych Włoszech, u stóp Alp Lombardzkich, ośr. adm. prow. Brescia; m. rozwinęło się na szlaku trans- alpejskim; nowoczesny rozwój B. rozpoczął się ok. 1870. 201 tyś. mieszk. (1967); ważny ośr. przem. metalurgicznego, maszynowego, tekstylno-odzie-żowego oraz chemicznego; szereg zabytków architektury średniowiecznej i renesansowej. Brest, miasto w pn.-zach. Francji, na Płw. Bretońskim, u ujścia rzeki Penfeid, nad silnie rozgałęzioną zat. Powst. ok. XII w. 154 tyś. mieszk. (1968, zespół miejski); port i baza wojenna; duży ośr. rybołówstwa, przem. maszynowy, chemiczny, spożywczy, stocznia; zabytki (liczne stare fortyfikacje). Bretoński, Półwysep-, najdalej na zach. wysunięty płw. Francji, położ.między kań. La Manche i O. Atlantyckim; pow. ok. 24 tyś. km2; obejmuje hist. krainę Bretanię. Pow. urozmaicona, we wnętrzu płw. niewysokie wzgórza (Góry Arree, 384 m n.p.m.) — pozostałość hercyńskiego Masywu -Armorykańskiego; wybrzeża skaliste typu riasowego; pow. kraju zajmują bocapes (łąki, pastwiska, przedzielone żywopłotami), wiele wrzosowisk i torfowisk; klimat umiarkowany ciepły, wybitnie morski; opady do 1500 mm rocznie. Ludn. pochodzenia celtyckiego (posługuje się częściowo językiem bretońskim), skupia się gł. wzdłuż wybrzeży. W gospodarce gł. rolę odgrywa rybołówstwo i przetwórstwo rybne oraz hodowla bydła, na wybrzeżach uprawa warzyw; 166 BRIAŃSK przem. (spożywczy, metalowy, stoczniowy, chemiczny) posiada znaczenie drugorzędne; liczne kąpieliska morskie (Saint Mało, Morlaix, Roscoff, Douar-nenez i in.). Gł. m. (zarazem porty): -Brest, -Nantes, oraz ośr. przem. i węzeł kolejowy Rennes. Briansk, m. obwodowe w eur. cz. Rosyjskiej FSRR, położ.w górnym biegu rzeki Desny (lewy dopływ Dniepru), na zach. skraju Wyż. Środkoworosyjskiej; znane od XII w. 298 tyś. mieszk. (1968); duży ośr. przem. maszynowego (prod. parowozów i wagonów kol., samochodów i ciągników, maszyn drogowych, roln. i łn.), ponadto hutnictwo żelaza, przem. nawozów fosforowych, włókienniczy (wełniany), odzieżowy, obuwniczy, drzewny i spożywczy; ważny węzeł kolejowy (6 linii) i drogowy, port rzeczny; 2 wyższe uczelnie, teatr. Briest -Brześć Brighton, miasto w Wielkiej Brytanii, nad kań. La Manche. Rozwinęło się w połowie XVIII w. z małej wioski w ośr. wypo- czynkowo-kąpielowy położ.dogodnie na pd. stokach South Downs; rozwój m. nastąpił po otwarciu w 1841 linii kol. z Londynu (odległy ok. 7,0 km). 165 tyś. mieszk. (1968, z osiedlami podmiejskimi ponad 250 tys.); najsilniej rozbudowane centrum kąpielowo-morskie Wielkiej Brytanii — doskonała plaża, dwa mola, liczne hotele. Brisbane, miasto w Australii nad rzeką Brisbane, w odległości 20 km od jej ujścia do zat. Mo-reton, ośr. adm. Zał. w 1842 (kolonia karna), rozwinęło się ok. 1860. 813 tyś. mieszk. (1968); stolica stanu Queensland; duży ośr. przem. maszynowego, zbrojeniowego, środków transportu, skórzanego, obuwniczego, spożywczego, tytoniowego; centrum górnictwa węglowego i wydobycia złota; port morski (eksport mięsa i wełny), węzeł kol., lotnisko; uniwersytet (od 1909). Bristol, miasto w Wielkiej Brytanii (pd.-zach. Anglia) nad rzeką Avon, 10 km od jej ujścia do Kań. Bristolskiego. Zał. w X w., już w średniowieczu ważny port rybacki, potem port dla handlu z Afryką (niewolnicy), Indiami i Irlandią. 428 tyś. mieszk. (1968); wielki port (trzeci co do wielkości w Wielkiej Brytanii) dostępny dla statków morskich (połączony kanałami z -Tamizą) oraz największy ośr. przem. i handl. tej cz. kraju; w okolicy niewielkie wydobycie węgla, rozwinięty przem. stoczniowy, lotniczy, samochodowy, środków transportu kol., chemiczny, włókienniczy, skórzany, spożywczy (szczególnie młynarski), hutnictwo cyny i ołowiu; ośr. kult. z uniwersytetem (zał. 1909) i licznymi muzeami, szereg zabytków z XII— XVI w. Brno, miasto w Czechosłowacji, stolica dawnych -Moraw, obecnie Kraju Pd.-Morawskiego, nad rzeką Svitavą. Powst. w IX w. na szlaku wiodącym od Dunaju (Wiedeń) do Czech i Polski; w XVII w. zdystansowało Ołomuniec jako centrum Moraw i rozwinęło się na duży ośr. przem. tkackiego. 337 tyś. mieszk. (1968); jeden z gł. ośr. gospodarczych Czechosłowacji: zakłady przem. maszynowego (gł. traktory, maszyny poligraficzne i włókiennicze), przem. elektrotechnicznego, precyzyjnego, weł- BRUNEI 167 nianego i spożywczego; miejsce dorocznych targów przem.; ważny węzeł komunikacji kol. i lotniczej; ośr. nauk. i kult. z uniwersytetem i poli-1 techniką. Stare miasto, które zachowało charakter średniowieczny z szeregiem zabytkowych budowli (ratusz z XII w., kościoły) jest otoczone bulwarami oraz szeregiem parków. Nad m. wznosi się góra Spiłberk z cytadelą, w której w 1740—1855 istniało austriackie ciężkie więzienie polityczne, gdzie więziono też wielu Polaków. Broken Hill, m. górnicze w pd.-wsch. Australii (stan Nowa Pd. Walia), 30 tyś. mieszk. (1966); jedne z najbogatszych w świecie kopalnie cynku, ołowiu i srebra; eksploatowane od 1883. Brooksa, Góry-, w pn. Alasce; ciągną się od Zat. Mac-kenzie po M. Czukockie, na przestrzeni ok. 1200 km; składają się z szeregu osobnych pasm, całkowicie pozbawionych roślinności (De Longa, Endicotta, British Mts i in.); najwyższe wzniesienia: Mt. Doonerak 3048 m n.p.m. i Mt. Michelson 2816 m n.p.m. Brugia, franc. Bruges, flamandzka Brugge, miasto w Belgii ok. 13 km od wybrzeży M. Północnego, nad kań. morskim do Heist; ośr. adm. prow. Flandria Zach. Jedno z najstarszych m. Belgii (z VII— VIII w.); w XIII—XV w. ważny ośr. handlu (port nad rzeką Zwijn). 52 tyś. mieszk. (1967, z zespołem podmiejskim — 111 tys.); niewielki ośr. przem. metalurgicznego, metalowego, elektrotechnicznego, włókienniczego (koronki) i spożywczego; węzeł kilku kanałów żeglownych (m.in. do Ganda-wy, Ostendy, Blankenberge); ważny ośr. turystyczny. B. zachowała niemal w całości swój średniowieczny charakter; szereg zabytków. Bruksela, franc. Brzaelles, {lam. Brussel miasto, stolica Belgii, położ.w centrum kraju nad małą rz. Senne. Powst. w X w. jako osada obronna, w XIII w. rozwinęła się w duży ośr. tkacki. Ok. 169 tyś. mieszk. (1967 — Walonowie i Plaman-dowie, zespół miejski 1079 tys.) B. składa się z dwóch gł cz. — B. Dolnej gł. handlowo- -przemysłowej oraz B. Górnej z nowoczesnymi alejami, reprezentacyjnymi budowlami i parkami, która jest dzielnicą pałaców, centralnych urzędów, instytucji naukowych i kulturalnych, ambasad, hoteli itd. Wielki ośr. przemiasto, gł. hutnictwa nieżelaznego, następnie przem. maszynowego, włókienniczego, spożywczego (tradycyjne browarnictwo), chemicznego, gumowego, poligraficznego i koronkarstwa. Wielkie centrum komunikacji kol. i drogowej, port śródlądowy (połączony kań. z - .Antwerpią i -4-Charleroi), dostępny dla mniejszych statków morskich, węzeł lotniczy (Hawen, Mels-broek) o znaczeniu międzynarodowym. Gł. ośr. kult. Belgii z uniwersytetem. Akademią Sztuk Pięknych, Wyższą Szkołą Techniczną, kon- serwatorium oraz licznymi instytutami naukowo-badawczy-mi, muzeami i placówkami kult.; liczne zabytki architektury gotyckiej i renesansowej, skupione koło Grand Place. Brunet, sułtanat pod protektoratem bryt. w Azji Pd.-Wsch.; pow. 5765 km2; ludn. 108 tys. 168 BRUNSZWIK (1968); stolica Brunei 37,5 tyś. mieszk. (1964); języki urzędowe: malajski i ang. B. zajmuje skrawek nizinnego wybrzeża w pn. cz. w. Borneo, tworząc enklawę na terytorium Sarawaku. Ludn. stanowią gł. Malajowie (50*/»), Chińczycy i Dajakowle; średnia gęstość zaludnienia 17 mieszk./km2. Podstawę gospodarki B. stanowi wydobycie ropy naftowej (prod. 4,7 mln t w 1966), za- trudniające blisko 75B/» ludn. zawodowo czynnej; ropę dostarcza się do rafinerii w Lu-longu (Sarawak); wydobywa się również gaz ziemny; wydobycie ropy i gazu opanowane jest przez kapitał bryt. Mniejszą rolę odgrywa roln. (uprawa kauczuku, ryżu, palmy kokosowej, kawy, tytoniu); hodowla gł. bawołów; leśnictwo (lasy zajmują 75°/» pow. kraju) i przem. drzewny, myślistwo i rybołówstwo oraz rzemiosło (tkackie, szkutnicze i artystyczne); dróg 450 km. Kolei brak. Wywozi się ropę naftową (ponad 90-/0 wartości eksportu) i kauczuk; główni partnerzy handlowi Wielka Brytania i Malajzja. Brunszwik, Braunschweig, m. na wsch. NRF nad rzeką Oker, w pobliżu Kań. Śródlądowego. Zał. w XI w., w średniowieczu m. hanzeatyckie, następnie stolica księstwa B. 230 tyś. mieszk. (1987); ważny ośr. przem. z hutnictwem żelaza, fabryką samochodów ciężarowych, przem. jutowym i spożywczym (browarnictwo, przerób tytoniu) oraz poligraficznym; węzeł kolejowy i drogowy; kilka szkół wyższych; szereg zabytków średniowiecznych. Brytyjska Wspólnota Narodów -Wspólnota Narodów Brzeg, m. pow. w woj. opolskim, na l. brzegu Odry, położ.ok. 150 m n.p.miasto w XII w. osiedle, prawa miejskie B. uzyskał w połowie XIII w.; do 1675 stolica Piastów śląskich. 31 tyś. mieszk. (1969); ośr. przem. maszynowego (fabryka maszyn rolniczych), skórzanego (garbarnie), rolno-spo-żywczego (olejarnie, fabryka cukierków); niewielki węzeł kolejowy i drogowy; zamek. Muzeum Piastowskie. Brześć, Briest, Brześć Litewski, m. obwodowe na zach. Białoruskiej SRR, położ.nad granicą z Polską, w pobliżu ujścia rzeki Muchawiec do Bugu; znany już od XI w.; w XIX w. silna twierdza. 102 tyś. mieszk. (1968); ośrodek przem. spożywczego (mięsny, młynarski, mleczarski), włókienniczego (wełniany, prod. dywanów), odzieżowego, maszynowego i materiałów bu- dowlanych; duży węzeł kolejowy (5 linii) i drogowy, gł. st. kol. graniczna z Polską, port rzeczny na szlaku żeglugowym łączącym Bug z Prypecią i Dnieprem poprzez Kań. Dnieprzańsko-Bużański; wyższa uczelnia pedagogiczna, teatr, 2 muzea. B. słynny z obrony twierdzy w 1941. Bucaramanga, miasto w Kolumbii, na zach. zboczach Kordyliery Wsch. (Andy), w dół. rz. Le-brija; zał. z początkiem XVII W. 230 tyś. mieszk. (1964); jeden z największych ośr. handlu kawą, kakao i tytoniem w kraju; przemysł naftowy, chemiczny, cementowy i spożywczy. Uniwersytet (od 1948); lotnisko, rurociąg naftowy do M. Karaibskiego (Ceneyos). Buchara, m. obwodowe w Uzbeckiej SRR, położ.w oazie w BUDZISZYN 169 doL rz. Zerawszan; znane już w V w. 105 tyś. mieszk. (1968); ośr. przem. włókienniczego (bawełniany, jedwabniczy) i skórzanego (prod. futer karakułowych), ponadto przem. odzieżowy, chemiczny (prod. włókien syntetycznych), spożywczy, materiałów budowlanych i rzemiosło artystyczne (prod. tkanin, naczyń miedzianych i in.); st. kol., połączenie gazociągiem z Ałma Atą i środk. Uralem (Czelabińsk); wyższa uczelnia pedagogiczna, teatr, muzeum regionalne, jedna z największych bibliotek Uzbekistanu; liczne zabytki architektury średniowiecznej: cytadela i mauzoleum Ismaila Samanida z IX—X w., minaret Kalian i meczet Magoki Attari z XII w., medresa Uług-bega z XV w. i łn. W pobliżu B. znajdują się bogate złoża gazu ziemnego (Gazii, Dżarkak). Buchenwald, hitlerowski obóz koncentracyjny w latach 1937—45., ok. 7 km na pn. od m. Weimaru, na wzniesieniu Ettersberg. Początkowo znany pod nazwą Ettersberg, był miejscem eksterminacji ok. 230 tyś. więźniów, wśród nich wielu Polaków. Dokonywano tu masowych zbrodniczych eksperymentów lekarskich na więźniach (umyślne zakażanie tyfusem plamistym), które spowodowały olbrzymią ilość ofiar (ok. 55 tyś. osób); w obozie B. zorganizowano ruch oporu, w którym wzięli czynny udział Polacy. Budapeszt, Budapest, miasto, stolica Węgier, położ.na obu brzegach Dunaju. B. powstał z dwóch oddzielnych miast: Budy (której początki to rzymskie Aquincum) oraz lewobrzeżnego Pesztu, które w IX w. zostały opanowane przez Węgrów; od 1361 Buda była stolica Węgier, od pierwszej połowy XVI w. do końca XVIII w. oba miasta były pod władzą turecką, od połowy XIX w. stolica węgierskiej cz. Austro-Węgier; ostateczne połączenie obu miast nastąpiło w 1872. Obie cz. miasta łączy 7 mostów. B. zaliczany jest do najpiękniejszych m. Europy, ze starą (w Budzie) i nowoczesną zabudową, przetykaną zieleńcami i terenami wypoczynkowymi; w granicach m. na Dunaju znajduje się szereg wysp m.in. W. Małgorzaty (w centrum) i Csepel (na pd.), między nimi — na p. brzegu — znana Góra Gellerta. 1985 tyś. mieszk. (1968; Sff>/» ludn. miejskiej i 18'A) całej ludn. kraju). B. to największy ośr. gospodarczy i nauk.-kult. kraju; skupia ok. 60"/» przem. Węgier i ok. 80% zakładów przem. maszynowego, skoncentrowanego gł. na p. brzegu Dunaju i na w. Csepel; przem. środków transportu (lokomotywy, wagony, autobusy), stoczniowy, elektrotechniczny, włókienniczy, chemiczny, drzewny, papierniczy i spożywczy; jeden z najważniejszych w Europie węzłów komunikacyjnych, duży port na Dunaju, port lotniczy o znaczeniu mię-dzynar.; siedziba Węgierskiej Akademii Nauk, uniwersytet (od 1635) i in. wyższe uczelnie, liczne muzea, większość zabytków w Budzie. Na terenie m. znajduje się kilkadziesiąt eksploatowanych źródeł miner. Budziszyn, Bautzen, łużycki BudySin, miasto w pd.-wsch. cz. NRD, nad rzeką Sprewą; powstał w X w. 46 tyś. mieszk. (1968); ośr. kult. Łużyczan; niewielkie centrum przem. środków 170 BUENAVENTURA transportu (fabryka wagonów kol., samochodów), chemicznego i włókienniczego. W 1018 zawarto w B. pokój między Bolesławem Chrobrym a cesarzem Henrykiem II, który pozostawiał przy Polsce Luzy ce i Milsko; w 1945 zwycięskie walki 2 Armii WP. Buenaventura, miasto w Kolumbii na wybrzeżu O. Spokojnego; 111 tyś. mieszk. (1964); jedyny port Kolumbii nad, Pacyfikiem (eksport kawy, platyny i złota), położ.nad piękną zat. u ujścia rzeki Dagua (częściowo na wyspie); niszczony kilkakrotnie trzęsieniami ziemi. Buenos Aires, miasto, stolica Argentyny, położ.na p. brzegu es-tuarium -La Płaty. Zał. w 15S5, następnie opuszczone, powtórnie zamieszkane w 1580, aż do początków XIX w, miało podrzędne znaczenie; w 1810—17 centrum ruchu niepodległościowego kraju, po 1857 rozwinęło się jako wielki ośr. komunikacyjny i osadniczy (pierwsze linie kol.). 3799 tyś. mieszk. w 1960 (zwanych Portenos), z przedmieściami 7 mln (1967); m. tworzy oddzielny okręg federalny, skupiający 75''/« przem. kraju (młynarski, mięsny, garbarski, chemiczny i tekstylny); najważniejszy port morski i rzeczny Argentyny (eksport pszenicy, kukurydzy, mięsa, skór i wełny) oraz wielki ośr. naukowy i kult. (uniwersytet od 1821, teatry — sławny Colón, muzea itd.); węzeł kolejowy (kilkanaście linii), wielkie lotnisko międzynar.; nowoczesna zabudowa z kilkoma centralnymi placami (Mayo, Congreso) i szeregiem parków (gł. Paler-mo). W B.A. znajduje się duża kolonia polska. Buffalo, miasto w USA (stan Nw. Jork) u pn.-wsch. krańca jeź. Erie nad rzeką i wodospadem -Niagara. Zał. jako krótkotrwałe osiedle franc. w 1758, ponownie zbud. w 1805 przez Holendrów jako Nowy Amsterdam i zdobyte przez Anglików w 1813; rozwój od ok. 1825 po otwarciu kań. Erie, a potem po budowie linii kol. jako "brama" ku dół. Missisipi oraz ku Kanadzie. 482 tyś. mieszk. (1966), z przedmieściami 1320 tyś. (znaczna ilość ludn. pochodzenia polskiego); ważny port śródlądowy, największy na jeź. Erie (przeładunek rud żelaza, węgla kamiennego i zboża) oraz centrum kol.; ośr. przem. (baza energetyczna — energia elektryczna z elektrowni na wodospadzie Niagary oraz węgiel z pobliskiego zagłębia appala-chijskiego); przem. ciężki (maszynowy, warsztaty okrętowe), lotniczy, elektrotechniczny, zakłady przem. spożywczego oraz chemicznego; ośr. nauk.- -kult. z uniwersytetem (zał. w 1846), instytutami naukowymi, galerią sztuki, muzeami, wielką biblioteką; punkt wypadowy turystyki (zwiedzanie . wodospadu Niagary; wycieczki po jeź. Erie). Bug, rz., l. największy dopł. Narwi; dł. 813,5 km (z tego w granicach Polski 621 km), pow. dorzecza 73 470 km2. Wypływa na wy s. 311 m n.p.miasto w zachodniej części Wyż. Wołyńskiej (ZSRR); kierunek dół. w górnym i środkowym biegu rzeki południkowy, w środk. oddziela Wyż. Lubelską od Wołyńskiej (na odcinku Hołubię -Niemirów stanowi granicę polsko-radziecką), w dolnym skręca ku zach., tworząc łagodny wygięty ku pn. łuk, zmierzając do środka Niż. Ma- BUŁGARIA 171 zowieckiej; łączy się z-Narwią pod Serockiem. Większe dopł.: l. — Rata, Huczwa, -Krzna, Liwiec; p. — Ługa, Muchawiec, Leśna, Nurzec, Brok i -Wkra. B. jest szeroko rozlaną rzeką nizinną (spadki wahają się od 3%o w górnym biegu, do 0,25%o w dolnym), tylko okresowo jest przydatna dla żeglugi (od Brześcia). B. płynie często kilku odnogami, tworząc wyspy, mielizny, sta-rorzecza; w dolnym biegu ma brzegi przeważnie zatorfione. Pierwsze systematyczne prace nad regulacją B. prowadzi się w jego ujściowym odcinku. W Dębem koło Warszawy zbudowano stopień wodny z elektrownią wodną, który utworzył Zalew Zegrzyński, nad którym położone są ośrodki wypoczynku niedzielnego mieszkańców Warszawy. Bukareszt, Bucurefti, m. stolica Rumunii, na Niż. Wołoskiej, w odległości ok. 60 km od Dunaju, po obu stronach rz. Dymbowica (Dtmbaoita). Zał. w XV w. jako ośr. handl. Niż. Wołoskiej; z początkiem XVIII w. stolica księstwa i centrum komunikacji i handlu na drodze przez Karpaty ku Dunajowi; wielki rozwój w drugiej połowie XIX w., po zbudowaniu kolei żelaznej i odkryciu złóż ropy naftowej koło Ploeszti; od 1861 stolica Rumunii. 1,48 mln mieszk. (1968), 1,53 mln — zespół miejski; m. architektonicznie b. zróżnicowane (zabudowa typu wschodniego i nowoczesna); w ramach przebudowy i rozbudowy m. zbud. szereg nowoczesnych dzielnic. Ważny ośr. przemysłowy: przem. (skupiony gł. na przedmieściach) maszynowy, środków transportu, lotniczy, elektrotechniczny, chemiczny (w tym petrochemiczny), włókienniczy, drzewny, skórzany i spożywczy; gł. węzeł koL (5 Unii oraz linia obwodowa) i drogowy Rumunii, port lotniczy; gł. ośr. kult.-naukowy kraju. Akademia Nauk, uniwersytet (zał. 1864) i in. szkoły wyższe, biblioteki, liczne zabytki; wielki nowoczesny ogród botaniczny (od 1860), liczne parki i zieleńce. Bukowe, Góry-, Biikk, niewielkie pasmo górskie w pn. Węgrzech (Karpaty Zach.); najw. wzniesienie Istalloskó (959 m n.p.m.). Zbud. ze skał wapiennych, silnie skrasowio-ne; intruzje wulkaniczne i gorące źródła, zwłaszcza na pd.; pokryte gęstymi lasami liściastymi (buk, dąb). Atrakcyjny teren wypoczynkowy. Bulawajo, Bula.va.yo, miasto w rodezji Pd., położ.na wys. ok. 1400 m n.p.m. na Wyż. Matabele, w pobliżu źródeł rz. Guzal (p. dopł. Zambezi). Zał. w 1893. 297 tyś. mieszk. (1969); ważny ośr. przem.-handl. i komunikacyjny tej cz. Afryki; przem. metalurgiczny, włókienniczy i spożywczy; duży węzeł kolejowy na linii Kapsztad— Kongo, port lotniczy. W pobliżu złoża chromu i złota. Bułgaria, Narodna Republika Byłgarija, Ludowa, Republika Bułgarii, państwo w pn.-wsch. cz. Płw. Bałkańskiego; pow. 110,9 tyś. km2; ludn. 8404 tyś. (1968), stolica -Sotia 848 tyś. mieszk.; adm. dzieli się na 28 okręgów; język urzędowy bułgarski. WARUNKI NATURALNE. Ok. 2/3 pow. B. zajmują obszary poniżej 500 m n.p.miasto, powyżej 1000 m ok. 13%. Pn. cz. kraju (ok., 1/4 pow.) zajmuje Niż. Naddunajska, o budowie pły- 172 BUŁGARIA towej. Środkiem B. rozciąga się równoleżnikowo strefa młodych g. fałdowych Stara Pianina (Bałkan) o dł. ok. 600 km, najwyższych w cz. centralnej (Botew 2376 m n.p.m.); przecina je szereg dół. i przeł. (Szipka 1334 m); ku pd. znajduje się pas kotlin podbałkaóskich (kotliny: So-fijska, Kazanłycka, Sliweńska i in.), zamknięty od pd. przez masywy i pasma górskie (Wi- tosza, Lułin, Antybałkan i in.); pd.-zach. cz. zajmują zrębowe, stare g. Rodopy z masywami Riła (Musała 2925 m) i Pirin (Wichren 2915 m); wzdłuż rz. Maricy i Tundży aż do brzegów M. Czarnego ciągnie się aluwialna Niż. Górnotracka. Klimat na pn. od Starej Płanłny umiarkowany ciepły, kontynentalny, na pd. ma cechy klimatu podzwrotnikowego, w g. ostry klimat górski. Średnie temp. stycz- nia od —3°C na pn. i w g. do 2°C na pd., lipca odpowiednio 23—25°C (w g. niższe). Opady roczne 450—700 mm (w g. 600— 1200 mm). Upalne lato z długim okresem wegetacyjnym i na ogół dobre gleby (czarnoziemy, szaroziemy leśne, aluwia) sprzyjają uprawie ziemi, wymagającej na połowie pow. sztucznego nawadniania. Największa rz. -Dunaj (471 km w granicach B.) z dopł. Iskyr, Jantra, Łom, Osym i inne, uchodzi do M. Czarnego; do M. Egejskiego uchodzi -4-Marica wraz z Tundżą i Ardą oraz Mesta ł Struma. Lasy zajmują prawie 1/3 cz. pow. kraju, liściaste (dąb, buk) na niższych piętrach, w wys. g. iglaste (świerk, sosna). LUDNOŚĆ. Ok. 88''/o stanowią Bułgarzy, 6"/o Turcy, 2,5% Macedończycy, 2,5''/o Cyganie, l°/e Ormianie, Żydzi, Grecy i inni. Gęstość zaludnienia średnia 76 mieszk./km2, największa na niż. i wybrzeżu M. Czarnego. Przyrost natu- ralny 6—8%o. Liczba mężczyzn prawie dokładnie równa się liczbie kobiet. Ludn. miejska 49,5"/» (27,5»/o, 1950). Gł. m. poza stolica (w nawiasach ludn. w tys.): Płowdiw (223), Warna (180), Ruse (129), Burgas (106). Zatrudnieni w roln. stanowią ok. 40-/0 (1968) ludn. zawodowo czynnej (SW», 1934), w przem. 29% (8<)/o). GOSPODARKA. Monarchistycz-na B. należała do najuboższych i najsłabiej rozwiniętych gospodarczo krajów Europy, o typowo agrarnej strukturze ekonomiki, zależnej od obcych monopoli, zwłaszcza niemieckich. Przem. ciężki prawie nie istniał; stosunkowo dobrze rozwinięty był jedynie przem. włókienniczy i spożywczy. Roln. charakteryzowało duże rozdrobnienie gospodarstw, niski poziom techniczny i ekstensywne- na ogół metody uprawy (z wyjątkiem Niż. Trackiej). Społeczno-gosp. przemiany rozpoczęte przez reformę rolną (1946) i nacjonalizację przem. (1947) przekształciły B. w kraj przem.-roln.; sektor socjalistyczny obejmuje ponad 99*'/o przem. i roln.; prod. przem. wzrosła w okresie 1950—68 dziesięciokrotnie, roln. przeszło dwukrotnie; zbud. prawie od podstaw przem. hutniczy, maszynowy, środków transportu, elektrotechniczny i chemiczny; powstały znaczne okręgi przem. (Sofijsko-per-nicki i Zach.-tracki). Rolnictwo zachowało jednak duże znaczenie, a jego produkty stanowią połowę wartości eksportu, a także surowce dla pra- BUŁGARIA 173 PRODUKCJA ROLNICZA (w tyś. t) Wyszczególnienie Zbiory przeciętne roczne 1936/39 ] 1948/52 1966/68 Pszenica 1728 1760 2999 Kukurydza 913 728 1982 Jęczmień 299 332 953 Słonecznik 130 180 453 Buraki cukrowe 109 522 1989 Bawełna 21 11 52 Tytoń 41 45 114 Pomidory 44 140 722 Winogrona 476 504 1113 wie połowy przem. kraju. Dochód nar. wzrósł w latach 1950—68 pięciokrotnie. Uspołecznienie roln. dokonane zostało całkowicie ok. 1959, istnieje ok. 850 spółdzielni produkcyjnych (ponad 4/5 użytków rolnych) oraz 200 państwowych gospodarstw rolnych; spółdzielnie przekształca się obecnie w duże zespoły agrarno-przemysłowe; grunty orne zajmują 4297 tyś. ha (38,7<'/B ogólnej powierzchni), łąki i pastwiska 1244 tyś. ha (11%), sady i winnice 198 tyś. ha; pow. gruntów nawadnianych wzrosła z 35,7 tyś. ha do 958 tyś. ha; zużycie nawozów sztucznych na i ha 86 kg (1967). Ok. 2/3 gruntów ornych zajmują zboża, gł. pszenica i kukurydza; jęczmień, owies i ryż uprawiane są w mniejszym stopniu; zasadniczym okręgiem zbożowym jest Niż. Naddunajska; średnie plony z i ha w okresie 1966—68: pszenicy 27,5 q, kukurydzy 35 q, buraków cukrowych 340 q. Wielostronnie rozwinięta jest uprawa roślin przem. (ok. 1W» gruntów ornych): tytoniu (117 tyś. ha) w dół. Ar-dy, Strumy i na Niż. Górno-trackiej, bawełny, buraka cukrowego (62 tyś. ha), słonecznika, sezamu, soi oraz roślin dostarczających olejków eterycznych (lawenda, róża ka-zanłycka). Bardzo ważną gałęzią prod. roślinnej jest dynamicznie rozwijające się warzywnictwo (pomidory, papryka, wczesne warzywa itd.) oraz sadownictwo (śliwy, gruszki). B. jest znacznym producentem winogron stołowych i wina. W hodowli zwierząt najznaczniejszy jest chów owiec (9,9 mln szt., 1967); pogłowie bydła 1,5 mln szt., trzody chlewnej 2,3 mln szt. Bogactwa miner, są różnorodne: węgiel brunatny (zagłębia: pernickie, bobowdolskie, błagojewgradzkie), lignity (koło Dymitrowgradu), nieco węgla kamiennego (okolice Sabrowa i Sliwen), ropy naftowej i gazu ziemnego; rudy żelaza (Kremikowci, Czi-prowica, Krumowo), miedzi (koło Burgas, Wracy i in., huta w Pirdop), cynku ł ołowiu (Madan, Rudozem, huty w Kyrdżali i w pobliżu Płowdiw); w wydobyciu ołowiu B. zajmuje i miejsce w Europie; ponadto wydobywa się mangan chrom, uran, fosforyty. Ok. 1/3 energii elektrycznej 174 BUŁGARIA WAŻNIEJSZE DANE O ROZWOJU GOSPODARCZYM Wyszczególnienie Jednostka miary 1950 1980 1968 Węgiel brunatny min t 5.8 15,4 28,3 Ruda żelaza tys. t 36 188 870 Rudy cynku i ołowiu tys. t — 173 168 Ruda miedzi tys. t 2,2 11,8 41 Energia elektryczna mld kWh 0,8 4,7 15,4 Stal surowa tys. t a 254 1461 Telewizory tys. szt. — 0,4 153 Kwas siarkowy tys. t — 123 472 Nawozy azotowe tys. t — 83,6 265 Cement tys. t 602 1586 3512 Tkaniny bawełniane min m 83 218 319 Cukier surowy tys. t 42 190 320 dostarczają siłownie wodne, zbud. na dopł. rz. Maricy, Iskyr i in., 2/3 siłownie cieplne zbud. w zagłębiach węglowych. Reaktor atomowy (1500 kW) znajduje się koło Sofii; w Bur-gas rafineria ropy naftowej. Zakłady metalurgiczne w Per-nik i Kremikowci (z pełnym cyklem prod.) nie pokrywają jeszcze potrzeb kraju w zakresie żelaza i stali, podobnie jak prod. obrabiarek. Maszyny rol- nicze i tekstylne, wyposażenia zakładów spożywczych, sprzęt kol. itd. wytwarzają zakłady w Sofii, Perniku, Starej Zagórze, Płowdiwie, Burgas, Gab-rowie i in.; traktory (Karłowe); sprzęt elektrotechniczny w Michajłowgrad i PłołKiiw; statki w Warnie i Burgas. Bardzo dynamicznie rozwinął się przem. chemiczny; wielki kombinat nawozów azotowych i fosforowych zlokalizowany jest w Dymitrowgra-dzie, nawozów azotowych w Starej Zagórze; inne zakłady w Ręka Dewnia (soda), Kri-czim i Bukowci (celuloza), Burgas i Razgrad (antybiotyki), Sofia i Trojan (farmaceutyki). Dobrymi surowcami rozporządza przem. cementowy (Dymitrowgrad, Ręka Dewnia, Tomełkowo, Plewen i in.). Tradycyjny przem. włókienniczy, futrzarski (kożuchy, błamy) i skórzany opiera się przeważnie na krajowych surowcach; ważniejsze skupiska: Gabrowo, Sofia, Sliwen, Płow-diw. Warna; tkaniny z włókien sztucznych w Swisztow, Wi-din, Burgas. Wybitne miejsce w gosp. B. zajmuje przem. spożywczy (ok. 1/6 ogółu zatrudnionych w przem.), szczególnie przetwórstwo warzyw i owoców na konserwy, dżemy, soki itd., tytoniu (Płow-diw, Asenowgrad, Kyrdżali) oraz cukrownictwo, winiar-stwo, młynarstwo, tłocznie i rafinerie oleju (gł. słonecznikowego); w okolicach Kazan-łyku i Lewskigradu rozwinięta jest prod. olejku różanego dla celów kosmetycznych. Hotelarstwo i turystyka, wykorzystujące znakomite walory klimatyczne i krajobrazowe wybrzeża czarnomorskiego i rejonów górskich, nabierają coraz większego znaczenia BURUNDI 175 gosp. W 1968 B. odwiedziło 1,8 mln turystów z zagranicy. Sieć komunikacyjna jest średnio rozwinięta. Większości przewozów dokonuje się przy pomocy transportu kol. i samochodowego. Dł. linii kol. 3,7 tyś. km, dróg bitych 29,8 tyś. km. Gł. węzły komunikacyjne: Sofia, Płowdiw, Stara Zagora. Duże znaczenie ma Dunaj (porty Ruse, Łom, Wi-din). Flota morska 548 tyś. BRT (1968); główne porty: Warna, Burgas. Prawie połowę eksportu B. stanowią towary rol-no-spożywcze, ponad 1/4 (1968) maszyny i środki transportu, różne towary konsumpcyjne; import obejmuje gł. maszyny i urządzenia, surowce i paliwa, wyroby przem. Gł. partnerami handl. są kraje socjalistyczne (ponad 3/4 obrotów), zwłaszcza ZSRR (ok. 65f/9 obrotów), ponadto NRF, Włochy. Tadeusz Lenczowski Bungera, Oaza-, jedna z największych znanych na Antarktydzie pow. nie pokrytych przez lądolód, na granicy między Wybrzeżem Królowej Mary i Wybrzeżem Knoxa; pow. ok. 750 km2, w tym ok. 425 km2 lądu, resztę zajmują niewielkie jeziorka; teren silnie pocięty fiordami, na których przedłużeniu leżą wąskie jeź. i niewielkie strumienie; klimat jak na Antarktydę łagodny (średnia roczna —9°), w najcieplejszym miesiącu — styczniu średnia do 2°C; uboga roślinność — porosty naskalne, a nad jeziorkami i strumykami mchy. Znajdująca się w O. B. radziecka stacja badawcza została przekazana Polsce i nazwana "Dobrowol-ski". Burajda, Burayda, miasto w środk. Arabii Saudyjskiej; leży w oazie na wyż. Nedżd, ok. 350 km na pn. zach. od Rijad. 30 do 50 tyś. mieszk.; ośr. handlu wielbłądami i bydłem; ważny węzeł szlaków karawanowych, lotnisko. Burgas, miasto w Bułgarii, nad Zat. Burgaską (M. Czarne), ośr. adm. Powst. w XIV w. z osady rybackiej. 106 tyś. mieszk (1965); rozwijający się ośr. przem. stoczniowego i budowy wagonów, elektrotechnicznego, spożywczego (młyny, gorzelnie, przetwórnie warzyw i ryb), włókienniczego, rafineria ropy naftowej; drugi pod względem obrotów port Bułgarii, baza rybołówstwa morskiego; znane uzdrowisko i ośr. wczasowy. W pobliżu wydobycie rudy i huta miedzi. Bursa, dawniej Brussa, miasto, stolica prowincji w pn.-zach. ' Turcji, położ.u podnóża krawędzi Wyż. Anatolijskiej ok. 25 km od brzegów M. Mar-mara. Początki B. sięgają II w. p.n.e. 212 tyś. mieszk. (1965); centrum ważnego okręgu rolnego i hodowli jedwabników; zakłady przem. włókienniczego (jedwabniczego, wełnianego), spożywczego i- obuwniczego; ważna miejscowość kuracyjna (gorące źródła siarczane i żelaziste); węzeł drogowy, końcowa st. linii kol. do portu Mudanya nad M. Marma-ra; liczne zabytki architektury rzymskiej, bizantyjskiej i orientalnej. Burundi, Republikay'u Burun-di, R6publique du Burundi, państwo w Afryce Wsch. bez dostępu do morza; pow. 27834 km2; ludn. 3406 tyś. (1968); stolica -(-Bużumbura (Bu-jumbura) 75 tyś. mieszk. (1968); przed 1962 stanowiło wraz z Ruandą terytorium powierni- 176 BUSKO-ZDROJ cze ONZ Ruanda-Urundi, administrowane przez Belgię; podział administracyjny — 8 prow.; języki urzędowe: kirundi i tranc. Obszar wyżynno-górzysty, przeważnie ponad 1000 m n.p.miasto, ograniczony na zach. rowem tektonicznym, którego środk. i pd. cz. zajmuje jeź. Tanganika; klimat wilgotny, równikowy, górski — nieco chłodniejszy (lato średnio 20— —25°C) i zdrowszy od otaczających niż., opady ok. 1200 mm (gł. letnie); roślinność gł. sawannowa. 86*/o ludn. stanowią Murzyni Bantu, zajmujący się roln., 13% chamickiego pochodzenia Watussi, trudniący się pasterstwem, r/i — Pigmeje Batwa; B. jest jednym z najgęściej zaludnionych krajów Afryki (122 mieszk./km2). B. jest krajem słabo gosp. rozwiniętym; podstawę gospodarki stanowi hodowla bydła (brak muchy tse-tse) — ponad' 500 tyś. szt., kóz i owiec ok. 600 tys.; roln. produkuje gł. na potrzeby miejscowe maniok, bataty (745 tyś. t w 1967), proso i sorgo (160 tyś. t) i kukurydzę, a na eksport kawę (18 tyś. t), tytoń, bawełnę i py-rethrum; na jeź. Tanganika rozwinięte rybołówstwo. Górnictwo, opanowane przez kapitał obcy, dostarcza niewielkich ilości złota, cyny i wolframu. Dróg bitych i szos 5950 km; brak kolei; żegluga na jeź. Tanganika — port Bużumbu-ra. Eksport: kawa i bawełna; gł. partner handl.: Belgia. Busko-Zdrój, m. pow. w woj. kieleckim, w Niecce Nidziańskiej, ok. 250 m n.p.m. Zał. w XII w., już w 1287 otrzymało prawa m.; znane w XV —XVIII w. z targów oraz z wyrobu sukna. Od 1782 były tu czynne przez pewien czas warzelnie soli kuchennej, od 1824 eksploatacja solanek dla celów leczniczych i poważniejszy rozwój m. 10,2 tyś. mieszk. (1968); źródła siarczano-słone B. należą do najsilniejszych w Europie; odbudowane po zniszczeniach wojennych zdrojowisko jest dobrze urządzone (łazienki, park) i licznie od- wiedzane; kilka zabytkowych kościołów z XVI—XVII w. Bużumbura, Bujumbura, dawniej Usumbura, miasto, stolica rep. Burundi, nad pn. krańcem jeź. Tanganika, na wys. ok. 800 m n.p.m. 75 tyś. mieszk. (1965); ważny ośr. handl. kraju; niewielki przem. chemiczny i tkacki (sieci rybackie); port na jeź. Tanganika (eksport bawełny, kawy i skór); połączenie drogowe z centrum kraju (Kitega) oraz z Kongo przez Uwirę do Kalimy (dawne Albertville). Bydgoszcz, m. woj. i pow., powiat miejski, w zachodniej części Kotliny Toruńskiej, nad rzeką Brdą i Kań. Bydgoskim. B. jako osiedle istniała w czasach wczesnohistorycznych, w X w. była grodem warownym na przejściu przez Brdę ku pn.; w XVI w. ośr. handlu zbożem i drewnem; zniszczona w czasie wojen szwedzkich, dopiero po zbud. Kań. Bydgoskiego (1773—74) i kolei żelaznej (1852) rozwinęła się w duży ośr. komunikacyjny i przem.; silnie zniszczona w czasie drugiej wojny świat. 280,8 tyś. mieszk. (1969); duży ośr. różnorodnego przemiasto, gł. maszynowego, metalowego, elektrotechnicznego, środków transportu (rowery, motorowery), chemicznego, skórzanego (garbarnia, wytwórnia obuwia), drzewnego (gł. meblarskiego), fotochemicznego, gumowego, poligraficznego oraz spożywczego, CAGLIARI 177 stocznia rzeczna, wielkie zakłady naprawcze taboru kol.; ważny węzeł kol., drogowy i wodny (Kań. Bydgoski — łączy dorzecza Wisły i Odry); ośr. adm. i kult.-naukowy regionu: Wyższa Szkoła Inżynierska; zabytki: fragmenty murów obronnych z basztą, kościoły z XV—XVIII w., zespół spichrzów nad Brdą z XVII— XIX w. Byrranga, Góry-, -Tajmyr Bystrzyckie, Góry-, pasmo w Sudetach Środk., na granicy polsko-czechosłowackie j; zamyka od pd. zach. Kotlinę Kłodzką; dł. 40 km, szer. od 5—10 km; zbud. w pd. cz. ze starych skał krystalicznych, gł. gnejsów, przykrytych na pn. piaskowcami ciosowymi (analogiczne jak w Górach -•-Stołowych), nadającymi tej cz. pasma charakter stoliwa górskiego o płaskiej wierzchowinie, wzniesionej 800—900 m n.p.miasto, opadającej stromymi stokami ku wsch. i ku pn. Pd. cz. gór pokryta polami uprawnymi i łąkami, pn. — lasami. Równolegle do G. B., oddzielone dół. rz. Orlicy ciągną się Góry -0rlickie. Bytom, miasto, pow. miejski w woj. katowickim, na Wyż. Śląskiej, nad rzeką Bytomką (p. dopł. Kłodnicy), ok. 280 m n.p.m.; ludn. 187 tyś. (1969). Stare m. górnicze (wydobycie cynku i ołowiu) z XII w.; po zaniku górnictwa m. podupadło i w 1860 liczyło tylko 3250 mieszk.; rozwinęło się dopiero na skutek rozbudowy górnictwa węgla kamiennego. 186,7 tyś. mieszk. (1968); duży ośr. wydobycia węgla kamiennego i metali nieżelaznych (cynku i ołowiu), oraz przem. przetwórczego; 2 huty żelaza, elektrownie, a ponadto przem. ma- szynowy i metalowy, chemiczny, odzieżowy, gumowy i spożywczy; ważny węzeł- kol. i drogowy; opera oraz Muzeum Górnośląskie. Obszar B. jest niezwykle silnie przeobrażony przez gospodarkę człowieka (hałdy, zapadliska, glinianki, tereny szkód górniczych). Bzura, rz., lewy dopływ Wisły; źródła w okolicach Zgierza, w środk. biegu od Łęczycy płynie pradoliną Wisły ku wsch., poniżej Łowicza skręca ku pn. i uchodzi do Wisły naprzeciw Wyszogrodu; dł. 166 km, pow. dorzecza 7660 km2, gł. dopł.: l. — Ochnia, p. — Moszczeni ca, Skierniewka, Rawka. C Cabota, Cieśnina-, między Nową Fundlandią a w. Cape Breton; stanowi przejście z Atlantyku do Zat. Św. Wawrzyńca; szer. ok. 50 km, maks. głęb. toru wodnego ok. 530 m. 12 Siownik geografii świata Cadiz -Kadyks Cagliari, miasto w pd. cz. Sardynii (Włochy), na równinie Cam-pidano; gł. m. wyspy i ośr. adm. prowincji. Zał. w III w. p.n.e. przez Kartagińczyków; 178 CAJDAM rzymskie Careles; rozwinęło się dopiero w II połowie XIX w. jako ośr. handl., a potem adm.-przem. 216 tyś. mieszk. (1967); port (eksport metali kolorowych wydobywanych na Sardynii, soli morskiej oraz skór); ośr. hutnictwa miedzi, przem.: chemicznego, środków transportu, cementowego; uniwersytet (z końca XVII w.); szereg zabytków architektonicznych; muzeum archeologiczne, ogród botaniczny. W okolicy C. największe we Włoszech skupienie salin morskich. Cajdam, Kotlina Cajdamska, bezodpływowa kotlina pochodzenia tektonicznego, w pn.- —wsch. cz. Wyż. Tybetańskiej, posiada kształt wydłużony z zach. na wsch., dł. ok. 800 km, szer. 300 km, średnia wys. 2700—3000 m n.p.miasto, otoczona górami: od pn. —•-Ałtyn-tag i —>-Nan-szan, od pd. -Kun-lun; teren na pn. pagórkowaty, na pd. równinny; klimat ostry i suchy; roślinność pół-pustynna, na pd. stepowa. Wydobycie ropy naftowej i soli; ludn. zajmuje się gł. rolnictwem. Calais, miasto w pn. Francji (Flandria) nad Cieśn. Kale-tańską. Do połowy XVI w. należało do Anglii. 75 tyś. mieszk. (1968); port pasażerski, gł. dla ruchu Francja— —Wielka Brytania oraz port handl. (rudy żelaza, węgiel) i rybacki; przem. włókienniczy, maszynowy, chemiczny. Słynie z wyrobu koronek i tiulu. Calgary, miasto w Kanadzie (pd. Alberta), na przedpolu Gór Skalistych. Zał. w 1875 jako siedziba kanadyjskiej policji konnej, rozwinęło się jako węzeł kolejowy i drogowy przez G. Skaliste (w sąsiedztwie przeł. Vermilion) oraz ośr. transportu i handlu pszenicą oraz bydłem. 331 tyś. mieszk. (1966); wykazuje największy wzrost wśród miast Kanady; przem. młynarski, rzeźnie, ostatnio — rafinerie ropy naftowej, przem. chemiczny i włókien sztucznych; szkoły wyższe, port lotniczy. Cali, miasto w Kolumbii, położ.w Andach, w górnej cz. doliny rz. Cauca. Zał. w połowie XVI w.; dawniej centrum uprawy trzciny cukrowej. 846 tyś. mieszk. (1968); ośr. przem. (gumowy, papierniczy, tekstylny, spożywczy) i handl. (trzcina cukrowa, bawełna, kawa); węzeł kolejowy i port lotniczy. Caliao, miasto w Peru, nad O. Spokojnym, w odległości ok. 12 km od Limy. Zał. w 1557; stało się szybko największym portem hiszpańskiej Ameryki, atakowanym często przez piratów; zniszczone w 1746 przez trzęsienie ziemi i odbudowane w in. miejscu, jest portem Limy, z którą zostało w 1851 połączone linią kol. 279 tyś. mieszk. (1966); największy port w kraju (60<)/o obrotów handl. z zagranicą; eksport bawełny, wełny, cukru, metali nieżelaznych); produkcja mączki rybnej, przem. chemiczny, spożywczy i in.; szkoła i baza morska; st. kol. Cambridge, miasto w Wielkiej Brytanii (pd.-wsch. Anglia), nad rzeką Cam, ok. 70 km na pn. od Londynu; jedno z najstarszych miasto w Anglii. 100 tyś. mieszk. (1967); najważniejszy — obok Oxfordu — ośr. naukowy kraju (słynny uniwersytet, zał. w 1209) o cha- rakterystycznym układzie przestrzennym miasta uniwersyteckiego z samodzielnymi CARACAS 179 kompleksami budowli: 20 ko-ledżów, wielka biblioteka, muzeum, obserwatorium astronomiczne, ogród botaniczny. Ważny ośr. przem. poligraficznego, elektrotechnicznego, materiałów budowlanych i spożywczego; niewielki węzeł kolejowy i drogowy; liczne zabytki architektury średniowiecznej (XII—XV w.). Campeche, zat. w pd. cz. Zat. Meksykańskiej, koło płw. Ju-katan; b. płytka; płaskie wybrzeża, na pd. lagunowe. Na wybrzeżu zat. porty meksykańskie: -Veracruz, Campeche, Coatzacoalcos (port naftowy). Campos, m. we wsch. Brazylii, w pobliżu (ok. 30 km) ujścia Rio Paraiba, u początku jej delty. Zał. w 1634; dawny ośr. regionu uprawy kawy, trzciny cukrowej i tytoniu, a także handlu bydłem; po 1950 stało się ważnym centrum metalurgii żelaza, opartej na pobliskich bardzo bogatych rudach żelaza i manganu (Conselheiro). 372 tyś. mieszk. (1967; w 1950 zaledwie 61 tys.). C. jest zaliczane do grupy szybko rosnących m. Brazylii. Portem C. jest Sao Joao da Barra. Canakfcale -Dardanele Canaveral, przyl. na piaszczystej mierzei, na wsch. wybrzeżu płw. —Floryda (USA), na wsch. od m. Orlando; wielka baza lotnicza i kosmodrom im. Kennedy'ego, zwana popularnie Cape Kennedy. Canberra, miasto, stolica Związku Australijskiego, położ.w Wielkich Górach Wododziałowych, w pobliżu górnego biegu rzeki Murrumbidgee (nad jej dopł. Molonglo), w tzw. Dystrykcie Federalnym; zał. w 1910, stolica od 1927 r. 112,8 tyś. mieszk. wraz z zespołem miejskim (1968); położ.w pięknej górzystej (do 1000 m n.p.m.) okolicy, wśród jezior; rozbudowane na planie dwóch koncentrycznych kół; ma charakter wyłącznie adm. i nauk. (uniwersytet); węzeł kol., lotnisko. Cannes, miasto w pd.-wsch. Francji (Prowansja), nad M. Śródziemnym. Rozwinęło się w połowie XIX w. z małej wioski; malownicze położenie i łagodny klimat spowodował, że stało się jednym z największych uzdrowisk i ośrodków turystycznych Francji. 67 tyś. mieszk. (1968); niewielki przemysł metalowy, stoczniowy, lotniczy, włókienniczy oraz perfumeryjny; niewielki port eksportujący oliwę i owoce; znane muzeum kultur śródziemnomorskich; miejsce dorocznych festiwali filmowych. Okolice C. słyną z uprawy kwiatów i owoców cytrusowych. Capri, w. włoska na M. Tyr-reńskim, u pd. wejścia do Zat. Neapolitańskiej. Pow. 10,4 km2, ludn. ok. 7 tyś. Zbudowana z wapieni, górzysta (Monte Solario 585 m n.p.m.); formy krasowe, m.in. brama skalna (arco naturale) i świat, sławy "lazurowa" grota (grotta azzura); strome, skaliste, b. malownicze wybrzeża. Resztki licznych budowli rzymskich. Ośr. turystyczny o świat, popularności. Caracas, miasto, stolica Wenezueli, położ.ok. 14 km od wybrzeży M. Karaibskiego, na wys. ok. 930 m n.p.m. Zał. 1567 jako Santiago de Leon, rozwinęło się ze względu na 180 CARCASSONNE zdrowy klimat; stolica Wenezueli od 1811, w 1812 zniszczone przez trzęsienie ziemi. Z przedmieściami 2064 tyś. mieszk. (1968); duży ośr. przem. lekkiego, gł. spożywczego; st. kol., węzeł komunikacji lotniczej, w odległości 11 km port La Guaira (eksport kawy, kakao); ważne centrum życia kult. kraju (uniwersytet, muzea, zabytki architektury kolonialnej). Od 1940 przebudowa architektoniczna miasta. Carcassonne, miasto w pd. Francji nad Kanałem Południowym (Canal du Midi) i rz. Aude. Największe całkowicie zachowane średniowieczne m. warowne w Europie, tzw. Cite (z VI—XIII w.) z 54 basztami, barbakanem i zamkiem. Na drugim brzegu rz. nowe m. (z XIV w.); łącznie 43 tyś. mieszk. Ośr. przem. tekstylnego, skórzanego i handlu winem; ważny ośr. turystyki. Cardift, miasto w Wielkiej Brytanii (pd. Walia), przy ujściu rzeki Taff do Kań. Bristolskiego. Stare osiedle rzymskie z I—II w. rozbudowane przez Nor-manów, rozwinęło się silniej ok. XI w. 289 tyś. mieszk. (1967); wielki port (eksport gł. węgla) i ośr. handl.- prze-my słowy; ośr. hutnictwa żelaza, przem. stoczniowy, chemiczny, maszynowy, papierniczy, spożywczy (gł. przetwórstwo rybne); duże centrum kult. Walii, uniwersytet (1883), muzeum walijskie, zabytki z XI—XV w. W pobliżu port lotniczy (Pengam Moors). Carrara, m. we Włoszech, niedaleko wybrzeża M. -Liguryjskiego, ok. 45 km na pn. zach. od m. Pizy. Leży w kotlinie w Alpach Apuańskich (zach. Apeniny); słynie z kilkuset łomów znakomitego marmuru o różnych kolorach i odcieniach, tzw. karraryjskiego (znany biały marmur rzeźbiarski). Ludn. ok. 66,5 tyś. (1967), zatrudniona gł. przy wydobyciu, transporcie i obróbce marmuru. Carstensz, najwyższy szczyt na Nowej Gwinei, położ.w paśmie G. -Śnieżnych w indonezyjskiej (tj. zach.) cz. wyspy (Irian Zach.); wys. 5030 m n.p.m.; zbud. ze skał krystalicznych; partie szczytowe (ponad 4300 m n.p.m.) pokryte wiecznym śniegiem i lodowcami (pow. 14,5 km2), niżej lasy iglaste i tropikalne. Po przyłączeniu Irianu Zach. do Indonezji zmieniono nazwę szczytu na Gunung Sukarno używaną przez szereg lat. Cartagena, miasto w Kolumbii nad M. Karaibskim. Zał. w 1533, ongiś centrum kolonizacji hiszpańskiej. 242 tyś. mieszkańców (1968); port wywozowy platyny i złota z okręgu Chocó, produktów naftowych i skór; niewielki przem. spożywczy, tekstylny i che- miczny; ośr. nauk. (uniwersytet); zabytki z okresu kolonialnego. Casablanca, arab. Dar el-Bej-da, m. nad Atlantykiem, największe miasto w Maroku. Powst. na miejscu starego m. Ania, znanego od XVI w. Portugalczykom; nowoczesny rozwój miasta i portu od ok. 1907, tj. od początku okupacji francuskiej. 1120 tyś. mieszk. (1966); gł. ośr. handlowy i przem. (ok. 60% prod. przem. kraju); przem. okrętowy, metalowy, cementowy, papierniczy, tekstylny i spożywczy; gł. port Maroka (blisko 80% obrotów kraju). Centrum C. ma cha- CEJLON 181 rakter m. arabskiego, ale olbrzymią większość obszaru m. zajmują nowocześnie zaplanowane dzielnice z wielkimi arteriami i licznymi parkami. Cayenne, miasto, stolica Gujany Francuskiej, położ.na w. na wybrzeżu O. Atlantyckiego u ujścia rzeki Cayenne. Wyspa wzięta w posiadanie przez Francję w 1604, ponownie w 1677; od 1854 do 1946 karna kolonia franc. 25 tyś. mieszk. (1968); gl. port wywozowy kraju (złoto, boksyty, drewno i in.), lotnisko. Klimat m. i okolic ciężki do zniesienia dla Europejczyków. Cebu, miasto w Filipinach na w. Cebu, stolica prowincja Cebu. 300 tyś. mieszk. (1965); centrum ważnego rejonu rolniczego (trzcina cukrowa, palma kokosowa, konopie manilskie); przem, spożywczy, włókienniczy, cementowy; jeden z największych morskich portów Filipin (eksport cukru, kawy, oleju kokosowego, drewna). W pobliżu górnictwo miedzi. Cejlon, Sri Lanka, Ilangdi, niepodległe państwo (monarchia konstytucyjna) w Azji Pd.; członek bryt. Wspólnoty Narodów; do 1948 kolonia bryt.; pow. 65 610 km2; ludn. 11964 tyś. (1968); stolica -s>Ko-lombo 546 tyś. mieszk. (1966), podział administracyjny — 9 prow.; języki urzędowe: syngaleski i tamilski. WARUNKI NATURALNE. Pań stwo C. leży na w. o tej samej nazwie, oddzielone cieśn. -Palk od Płw. Indyjskiego; kształt w. owalny, wydłużony południkowe; wybrzeża na ogół wyrównane i niskie typu lagunowego z licznymi rafami koralowymi; ok. 75°/i) pow. zajmują płaskie niż., jedynie na pd. wznosi się zbud. z pre-kambryjskich skał krystalicznych kopulasty masyw górski o dwu wierzchołkach: -Pł-durutalagala (2524 m n.p.m.) i . Szczyt -Adama (2359 m n.p. m.). Klimat równikowy wilgotny na pd., monsunowy na pn,. o średniej temp. 27°—28°C i o opadach rocznych 2000— —2400 mm, na pn. wsch. znacznie suchszy; rz. liczne, krótkie i zasobne w wodę (główna rzeka — Mahaveli Ganga 334 km), o zmiennym wodostanie; gleby przeważnie żyzne: aluwialne i laterytowe; wilgotne lasy tropikalne i monsunowe zajmują ok. 51% pow.; na pn. wsch. sawanny. Bogactwa miner.: grafit (wydobycie ok. 10 tyś. t, 1966) oraz niewielkie ilości kaolinu, miki, kamieni szlachetnych, rud żelaza, piasków monacytowych i in. LUDNOŚĆ C. stanowią Synga-lezi (70%) i Tamilowie (23%), ponadto Maurowie, Burgerzy, Malajowie oraz resztki ludn. pierwotnej Wedda. Gęstość zaludnienia 162 mieszk./km2, na zach. wybrzeżu do 500 mieszk./ /km2; przyrost naturalny ok. 25%o; m. skupiają 18% mieszkańców; gł. m.: Kolombo, Ja-panaja (98 tys., 1966), Mora-tuwa. GOSPODARKA. C. jest krajem rolniczym; roln. zatrudnia ok. 53% ludn. pracującej. Ziemie orne i plantacje wieloletnie zajmują ok. 29% pow. (w tym 18% nawadniane). Rozwinięta produkcja upraw eksportowych (na ok. 2/3 ziem ornych): herbaty (240 tyś. ha; 223 tyś. t, 1966 — drugie miejsce w świecie), kauczuku (118 tyś. t) i palmy kokosowej (eksport kopry 230 tyś. t); ponadto uprawia się ryż (l min 182 CELEBES t), kakao, kawę, cynamon, trzcinę cukrową, owoce i in. Hoduje się gł. bydło (1,8 mln szt., 1966) i bawoły (0,9 mln); ważną rolę odgrywa rybołówstwo dostarczające ponad 115 tyś. t ryb. Przem. obejmuje gł. przetwórstwo produktów rolnych (suszarnie i pakowalnie herbaty, ośr. obróbki kauczuku surowego, olejarnie kokosowe) oraz włókiennictwo (częściowo dość prymitywne). Stopniowo rozbudowuje się przem. wydobywczy (grafit, piaski mona-cytowe, sól), chemiczny, cementowy, papierniczy oraz hutnictwo żelaza (Homagama) i energetykę (elektrownie wodne); gł. ośr.: Kolombo, Pu-goda, Galia, Kankesanturai; transport gł. drogowy (ok. 22,4 tyś. km szos) I kabotażowy główne porty: Kolombo, Tirikunamalaja — eksport herbaty); dł. linii kol. 1437 km. Eksport: herbata (60%), kauczuk W/o), kopra i olej kokosowy (11%) oraz grafit; główni partnerzy handlowi (1966): Wielka Brytania 25%, Chiny, USA, India i Japonia. Celebes, Sulawesi, trzecia pod względem wielkości w. Arch. Malajskiego, zaliczana do —•Wielkich Wysp Sundajskich, oddzielona: (—•) Cieśniną Ma-kasarską od Borneo, M. Celebes od Filipin i M. Flores od Małych Wysp Sundajskich; należy do Indonezji; pow. 189035 km2; ok. 7 mln mieszk; ludność skupiona w cz. pd.- —zach. i pn.-wsch.; gł. m. —•Makasar. C. posiada kształt nieregularnej gwiazdy o czterech mocno wydłużonych płw., rozdzielonych głęb. zatokami; wnętrze górzyste o charakterze zrębowym, najw. szczyt Ran-temario — 3455 m n.p.m.; czynne wulkany, działalność sejsmiczna; niziny niewielkie i wąskie; klimat równikowy wilgotny; rzeki krótkie, pełno-wodne, lecz nieżeglowne; lasy tropikalne (drzewa łękowe i sandałowe, palmy sagowe i kokosowe); złoża niklu, żelaza, asfaltu, ropy naftowej, złota. C. jest słabo rozwiniętym rejonem rolniczym: uprawa palmy kokosowej, ryżu, kukurydzy, tytoniu, kawy, kauczuku, trzciny cukrowej; leśnictwo, rybołówstwo, przem. spożywczy. Celinograd, do 1961 Akmolifisk, miasto w Kazachskiej SRR, ośr. adm. Kraju Celinnego, położ.w górnym biegu Iszymu (lewy dopływ — •Irtysza) na pn. Pogórza Ka-zachskiego; zał. w XIX w. 185 tyś. mieszk. (1968); centrum rejonu roln., ośr. przem. maszynowego (maszyny roln.), spożywczego (mięsny, mleczarski), skórzanego, drzewnego i materiałów budowlanych; w pobliżu C. wielka fabryka porcelany; węzeł kol.; wyższa uczelnia rolnicza i pedagogiczna, teatr. Celowiec -Klagenfurt Centralne Równiny, Central Plains, rozległa kraina w USA (ok. 0,8 mln km2) zajmująca wielką ściętą procesami erozji i denudacji płytę paleozoicz-ną położ.między zach. przedgórzem Appalachów (Allegheny i Cumberland), Wielkimi Jeziorami Kanadyjskimi na pn. oraz Niż. Zatokową na pd.; ku zach. C. R. podnoszą się i przechodzą w wyżyny -Wiel-kich Równin (Prerii); tworzą one w zasadzie obszar monotonny, pokryty na pn, utworami lodowcowymi, na pd. lessem oraz nanosami rzecznymi systemu rz. Missisipi, której szer. dół-, stanowi oś CHABABOWSK 183 całej krainy. Na pd. zach. zaznacza się kopulaste wzniesienie Wyż. Wewnętrznej, składającej się z wyż. Ozark (wys. ok. 250—400 m n.p.m.), g. Boston (823 na) i fragmentu starego zniszczonego paleozoicz-nego górotworu Ouachita (878 m). Pokryte urodzajnymi (zwłaszcza na pd.) glebami lessowymi, a miejscami i czar-noziemami; na pn. uprawą pszenicy i kukurydzy, na pd. pszenicy i bawełny; ujemną rolę gosp. odgrywa tu niestałość warunków klimatycznych (okresowe susze i ulewne lata, niespodziewane opady śnieżne); lasy gl. liściaste w dół. rz. oraz na obszarze wyż. Bogate złoża węgla kamiennego (np. w pd. Illinois) oraz ropy naftowej (Okłahoma rz. Wa-bash i in.), a także cynku i ołowiu (koło Joplin w Ozark). Gł. m.: (—) St. Louis, Kansas City, Louisville, Okłahoma City oraz Wichita, Tulsa i in. Centralny, Masyw-, Massif Central, rozległa, zrębowa wy-żynno-górska kraina w pd. i środk. Francji; pow. ok. 85 tyś. km2; średnia wys. 400—700 m n.p.miasto, najw. szczyt 1886 m (Puy de Sancy). Podłoże masywu stanowią utwory ery paleozoicznej, sfałdowane w orogenezie hercyńskiej, przykryte miejscami osadami młodszymi, szczególnie karbo-nu produktywnego, tworzącego liczne, niewielkie zagłębia węglowe, występujące w rowach tektonicznych. W trzeciorzędzie (orogeneza alpejska) miały miejsce ponowne ruchy górotwórcze oraz działalność wulkaniczna, czego pozostałością są rozległe pokrywy skał wylewnych (planezes) oraz stożki wygasłych wulkanów. stanowiące najw. wzniesienie M. C.; jeź. kraterowe i gorące źródła miner. Obecnie górotwór ten jest silnie zniszczony, o zaokrąglonych formach; rozcięty dolinami -Loary i jej dopływów oraz p. dopływów -Garonny; obniżenia tektoniczne i głęboko wcięte dół. dzielą go na odrębne płaskowyże i grupy górskie; całość opada łagodnie ku pn. i zach., stromo ku wsch. i pd. wsch. (-Sewenny). Klimat umiarkowany górski, wilgotny; duże zasoby energii wodnej wykorzystywanej w licznych elektrowniach wodnych. Większa cz. M. C. pokryta łąkami i pastwiskami; lasy złożone z dębu, buku i jodły; rozległe partie nieużytków. Ludn. zajmuje się hodowlą owiec i bydła oraz roln. (zboża, wino- rośl). Eksploatacja węgla kamiennego (Le Creuzot) i kaolinu (Limoges); hutnictwo żelaza, przem. ceramiczny, gumowy, spożywczy (sery). Gł. m. i ośr. przem.: (-*•) Cler-mont-Ferrand, St. Etienne, Le Creuzot, Limoges. Liczne u-zdrowiska z różnymi źródłami miner, (gł. uzdrowisko -Vi-chy). Ceuta, m. portowe i twierdza hiszpańska we wsch. cz. afrykańskiego cypla zamykającego Cieśn. Gibraltarską, na krańcu niewielkiego płw. łączącego wzniesienie Hacho z lądem. Stare m. rzymskie, potem arabskie (Sebtah), zdobyte przez Portugalię w 1415, przypadło Hiszpanii w 1580. 85 tyś. mieszk. (1968); niewielki port ł baza rybacka. Adm. należy do okręgu -Kadyks. Chabarowsk, miasto w azj. cz. Rosyjskiej FSRR, ośr. adm. Kraju Chabarowskiego, położ.na p. brzegu Amuru, w pobliżu ujścia rzeki Ussuri; zał. w 1858 r. 448 tyś. mieszk. (1968); naj- 184 CHAJBER większy ośr. przem. na radzieckim Dalekim Wschodzie, skupia przem. maszynowy (prod. statków rzecznych, obrabiarek, silników Diesla, kompresorów), elektrotechniczny (prod. kabli), petrochemiczny i farmaceutyczny, drzewny, materiałów budowlanych, skórzany, odzieżowy, spożywczy; ważny r/pzeł kol. na magistrali tr&nssyberyjs-kiej, port rzeczny i lotniczy; 4 wyższe uczelnie, 3 teatry i filharmonia, 2 muzea. Chajber, ang. Khyber Pass, przeł. na granicy Afganistanu i Pakistanu Zach., rozcinająca wsch. cz. G. Spingar w pobliżu przełomu rz. Kabul; wys. 1030 m n.p.miasto, dł. 53 km, szer. 15—130 m. Ważne połączenie Azji Srodk. i Indii; obecnie przebiega tu linia kol. z Pa- kistanu Zach. do granicy at-gańskiej oraz szosa z -*-Pesza-waru do -Kabulu. Chalcydychi, Półwysep-, Chalkidiki, płw. na terenie pn. Grecji, oblany wodami M. Egejskiego, z trzema drugorzędnymi, wydłużonymi ku pd. wsch. płw.: -Athos, Lon-gr-s i Kasandra. Silnie górzysty — we wnętrzu do 1200 m, a na płw. Athos 2032 m n.p. m.; zbudowany z łupków krystalicznych i marmurów. Pow. ok. 3,3 tyś. km2; ludn. ok. 70 tys.; złoża rud żelaza, miedzi, ołowiu oraz magnezytu. Chambois, miejscowość w Normandii (pn. Francja), nad rzeką Dives, ok. 30 km na pd. wsch. od m. -Falaise. Podczas bitwy pod Falaise, Ch. stanowiło kluczową pozycję, zamykającą wyjście z okrążenia dużym siłom niem.; walcząca tu od 19 do 21 VIII 1944 poi. i Dywizja Pancerna w toku walk udaremniła próbę hitlerowców wydostania się z okrążenia ł przyczyniła się do ich rozbicia i wzięcia do niewoli. Chamonix, osiedle turystyczne w pd.-wsch. Francji (Sabaudia), u stóp -f-Mont Blanc, u wlotu tunelu do Włoch; 8 tyś. mieszk. (1962). Rozwinęło się z małej wioski na początku XX w. w jedną z najbardziej popularnych miejscowości turystycznych Francji (rocznie ok. 150 tyś. turystów); znany ośr. sportów zimowych; punkt wyjściowy wypraw alpinistycznych w masyw Mont Blanc. Changajskie, Góry-, Changaj, hercyński masyw górski; rozciąga się w środk. cz. Mongolii w kierunku ż pn. zach. na pd. wsch.; dł. ok. 700 km, najw. szczyt Otchon-tengrl 4031 m n.p.m.; silnie zdenu-dowane góry o krajobrazie zrębowym; pokryte roślinnością trawiastą, na stokach pn. niewielkie pow. leśne, w partiach szczytowych wieczne śniegi; w niższej cz. gór niewielkie zaludnienie o charakterze przeważnie ko-r czowniczym. Przez G. Ch. przebiega szosa z Ułan Bator do Nowosybirska w ZSRR. Chanka, Singkaj-hu, jeź. przepływowe w dalekowschodniej cz. Azji, na granicy ZSRR i Chin (na pn. od Władywosto-ku); wys. 69 m n.p.miasto, pow. zmienna 4—4,4 tyś. km2, maks. głębokość 10 m; brzegi na ogół niskie i zabagnione; zamarza na ok. 5 miesięcy; zasila wodą rz. Ussuri (p. dopł. -Amuru); rozwinięta żegluga i rybołówstwo. Charcota, Wyspa", w., antar-ktyczna na M. Bellingshause- CHABLOTTE na, na zach. od południowo-zachodnich wybrzeży Ziemi Grahama, i W. Aleksandra I, z którą połączona jest lodem szelfowym; pow. ok. 5620 km2, pokryta jednolitą grubą warstwą lodu, z rzadka odsłoniętymi skałami z ubogą roślinnością. Odkryta w 1910 przez franc. ekspedycję J. Charcota na statku "Pourquoi-Pas". Charga, grupa oaz, największa w Egipcie, na Pust. -Libijskiej, ok. 250 km na zach. od dolinie Nilu i na pn.. zach. od pierwszej katarakty pod Asu-anem. Oazy powstały w zapadlisku, obniżonym ok. 250 m i otoczonym przez hammadę. Ciągną się na dł. ok. 200 km, szer. do 65 km, pow. 3000 km2; znajduje się tu 5 osiedli, największe El-Charga (końcowa st. linii kol. z dolinie Nilu) i El- -Gurab; ludn. (ponad 10 tyś. mieszk.) zajmuje się uprawą bawełny, daktyli i zbóż. Charków, m. obwodowe we wsch. cz. Ukraińskiej SRR, położ.na pd. skraju Wyż. Środ-koworosyjskiej, przy ujściu Łopani i Charkowa do Udy (p. dopł. Dońca); zał. ok. 1655 jako osada wojskowa, w 1917 —1934 był stolica Ukraińskiej SRR. 1148 tyś. mieszk. (1968); jeden z największych ośr. przem. ZSRR, wyspecjalizowany w przem, metalowym i maszynowym: prod. obrabiarek, parowozów, traktorów, rowerów, maszyn i urządzeń górniczych i hutniczych, turbin elektrycznych, maszyn drogowych, poligraficznych, budo- wlanych, rolniczych, dźwigów, instrumentów pomiarowych i in., ponadto rozwinięty przem. materiałów budowlanych, chemiczny (prod. włókien sztucznych, farb i lakierów, farmaceutyków), włókien- 185 niczy, odzieżowy, skórzany, spożywczy i poligraficzny, ważny węzeł kolejowy (8 linii) i drogowy, port lotniczy, połączenie gazociągiem z Szebelinką. Duży ośr. kult.-nauk.: uniwersytet i 23 wyższe uczelnie, opera i 5 teatrów, filharmonia, 2 muzea; liczne zabytki: sobór Po-krowski z XVII w., sobór Uspieński z XVIII w. i in. Charleroi, miasto w pd. Belgii (prow. Hainaut), nad rzeką Sam-brą. Powst. w 1666 jako forteca na przejściu między dół. Sambry i Mozy; przem. rozwinął się z początkiem XIX w. 25 tyś. mieszk. (1967, zespół miejski ok. 220 tys.), a zespół Ch.-La Louviere ponad 600 tys.; gł. ośrodek pd. belgijskiego zagłębia węglowego; kopalnie węgla kamiennego, hutnictwo żelaza i ołowiu; przem. maszynowy, elektrotechniczny i szklarski; ważny węzeł komunikacyjny, port śródlądowy. Charleston, miasto w USA (stan Karolina Pd.), położ.na płw. między ujściem rz. Ashiey i Cooper. Zał. ok. 1670, należy do najstarszych m. USA; odegrał dużą rolę w historii tego państwa, zwłaszcza w wojnie secesyjnej (1861—65). 80 tyś. mieszk. (1984), z przedmieściami ponad 210 tys.; ważny port (eksport drewna, węgla i fosforytów); ośr. przem. okrętowego, chemicznego i spożywczego; m. znane z kolonialnej architektury oraz wspaniałych parków. W 1886 zniszczone przez wielkie trzęsienie ziemi. Charlotte, miasto w USA (stan Karolina Pn.) położ.na pd. przedpolu Appalachów. Zał. w połowie XVIII w., rozwój (w oparciu o energię z pobli- 186 CHARTUM skich wodospadów rz. Cataw-ba) z końcem XIX w.; stało się dużym centrum przem. bawełnianego, maszynowego i tłuszczowego (nasiona bawełniane); 200 tyś. mieszk., z przedmieściami blisko 271 tyś. (1960); siedziba murzyńskiego uniwersytetu (zał. w 1867). Chartum, miasto, stolica Sudanu, położ.u połączenia Nilu Białego i Błękitnego. Zał. w 1823 przez władcę Egiptu Mahometa Alego, zniszczone w 1885 w powstaniu Mahdiego. 185 tyś. mieszk. (1968), z sąsiednimi -0mdurmanem i Chartumem Pn. ponad 440 tyś. mieszk.; ośr. przem. włókienniczego, skórzanego i spożywczego, ważne centrum handl. i adm.; gł. ośr. kult. kraju (uniwersytet), duży port rzeczny, węzeł kol., port lotniczy. Chatbam, Warekauri, Cha-fham Islands, dwie (druga mała — Rangihaute) wyspy wulkaniczne w pd. cz. Pacyfiku, w odległości ok. 700 km na wsch. od Nowej Zelandii, do której należą; pow. 983 km2. 533 mieszk. (1964), w 50<'/l> pochodzenia maoryjskie-go, gł. osiedle — Waitangi; hodowla owiec i bydła, rybołówstwo. Wyspy odkryte w 1791 przez ang. żeglarza W.R. Broughtona. Chełm, m. pow. i powiat miejski w woj. lubelskim, w pn.-wsch. cz. Wyżyny Lubelskiej, nad rzeką Uherką (lewy dopływ Bugu), na wys. 190 m n.p.m.; pół. wśród płaskich, podmokłych terenów na jednym z izolowanych wzgórz kredowych (tzw. Pagóry Chełmskie). W czasach prehisto- rycznych na jednym z wzgórz znajdowało się grodzisko; założenie Ch. przypada na okres przed X w.; m. rozwinęło się w okresie XIV —XVII w. na szlaku handl. z zach. na wsch., później b. podupadło. 37,1 tyś. mieszk. (1968); wraz z pobliskim Rejowcem tworzy wielki ośr. przem. materiałów budowlanych (cementownie, cegielnie, kaflarnie, betoniarnie) opartego na miejscowych surowcach, a także przem. spożywczego i drzewnego; węzeł kolejowy i drogowy. 22 VII 1944 ogłoszono w Ch. Manifest PKWN. Chelmińsho-DobrzyBskie, Pojezierze", środkowowsch. cz. Pojezierza -Południowobał-tyckiego, obejmująca zespół form lodowcowych zawartych między łukiem Wisły od Płocka po Grudziądz a dół. Skrwy i górnej Wkry aż po górny bieg Drwęcy. Środkiem P. Ch.-D. przepływa rz. -Drwęca, dzieląca je na Pojezierze Chełmińskie na pn.-zach. i Dobrzyńskie na pd.-wsch. Gł. elementy P. Ch.-D. stanowią formy akumulacji lodowcowej, pochodzące z fazy poznańskiej zlodowacenia bałtyckiego; gł. moreny czołowe, ciągnące się z pd.-zach. ku pn.-wsch. w dwóch gł. ciągach, jeden przez Lipno—Rypin—Dąbrów-no, drugi przez Chełmżę— —Wąbrzeźno—Jabłonowo, dalej liczne sandry, kemy i drumliny (najtypowsze koło Zbójna) i szereg form martwego lodu. Stąd też teren ten jest urozmaicony i pagórkowaty, zwłaszcza na pn.-zach.; przeciętna wys. 120—140 m n.p.m. P. Ch.-D. jest bogate w jeż., które jednak mają przeważnie niewielką pow. (łącznie ponad 690 jeź. > i ha). Do P. Ch.-D. zalicza się też górujący nad otoczeniem (o ponad 100 m), tzw. Garb Lubawski z kulminacją CHEVIOT 187 w Górze Dylewskiej — 312 m; pozbawiony większych jeź. (największe: Dąbrowa Wielka 6,2 km2). Gleby P. Ch.-D. są dość urodzajne — gliniaste i bielicowe, w dół. rz. mady, na pn. mało urodzajne gleby piaszczyste. Dość gęsto, zwłaszcza na zach., zamieszkany obszar cechuje się intensywnym roln. (w hodowli kierunek mleczno-mięsny) z przeważającą uprawą żyta i ziemniaków, na zach. zaś ze znacznym odsetkiem pszenicy, jęczmienia i buraków cukrowych (okolice Chełmży); P. Ch.-D. jest na ogół pozbawione większych miast, najważniejsze -Chełmno, Chełmża, Wąbrzeźno, Brodnica, Lipno, stanowią ośr. przem. spożywczego (kombinat cukrowniczy w Chełmży, przetwórnia owoców i warzyw w Lipnie), chemicznego (Wąbrzeźno), materiałów budowlanych i innych. Chełmno, m. pow. w woj. bydgoskim, położ.malowniczo na p. brzegu Wisły, na stromym zboczu Wysoczyzny Chełmińskiej. Zał. ok. X w., w latach 1226—1466 w posiadaniu Krzyżaków; rozwinęło się w XIV w. jako miasto hanzeatyckie, znane z wyrobu sukien; w 1386 zał. Akademię Chełmińską; w połowie XIX w. było ośr. silnego ruchu narodowego. 18,4 tyś. mieszk. (1968); ośr. przem. metalowego, narzędzi rolniczych, materiałów budowlanych (cegielnia) i przem. koszykarskiego (na kępach nad Wisłą ogromne plantacje wikliny). Dobrze zachowane stare m. z prostokątnym rynkiem, murami miejskimi i basztami oraz ratuszem renesansowym z XVI w., gotyckimi kościołami z XIII—XIV w., licznymi kamieniczkami z XVIII w. W okresie okupacji hitlerowskiej w Ch. istniał obóz zagłady, w którym przebywało ponad 330 tyś. więźniów i wszyscy zostali zamordowani. Cherbourg, miasto w pn.-zach. Francji, na pn. krańcu płw. Cotentin nad kań. La Manche. 40 tyś. mieszk. (1962); przem. stoczniowy (okręty wojenne), maszynowy, metalowy, drzewny i spożywczy; port pasażerski i wojenny; galeria malarstwa; zabytki; kąpielisko morskie. Zniszczony silnie w II wojnie świat. Chersoń, m. obwodowe na pd. Ukraińskiej SRR, położ.na p. brzegu Dniepru, ok. 25 km od jego ujścia do M. Czarnego; zał. 1778. 244 tyś. mieszk. (1968); duży ośr. przemiasto, skupia przem. maszynowy (maszyny roln.), stoczniowy (statki morskie i rzeczne), elektrotechniczny, petrochemiczny, spożywczy (konserwy rybne i mięsne, przetwory owocowe, wyroby cukiernicze), baweł- niany, odzieżowy, obuwniczy, papierniczy, materiałów budowlanych; węzeł kol., port morski i rzeczny; 2 wyższe uczelnie: pedagogiczna i rolnicza, teatr, muzeum hist. Chestertieid, Ileś Chesteriieid, grupa wysp koralowych w Melanezji na M. Koralowym, wchodząca w skład -Nowej Kaledonii (t- srytorium zamorskie Francji od 1878); pow. i km*; bogate złoża guana. Cheviot, Cheviot HUls, pasmo górskie w Wielkiej Brytanii, na granicy Anglii i Szkocji, dł. ok. 56 km, maks. wys. 816 m n.p.m.; pokryte lasami, pastwiskami i wrzosowiskami; 188 CHICAGO rozwinięta hodowla bydła i owiec (słynna rasa owiec Ch.). Chicago, miasto w USA (stan Illinois) na pd.-zach. brzegu jeź. Michigan. Zał. początkowo u ujścia rzeki Chicago w 1804 jako Fort Dearborre, rozwinęło się jako m. ok. 1837 z 4 tyś. mieszk.; dzięki swemu położeniu nad -Wielkimi Jeziorami Kanadyjskimi, połączonymi w 1848 przez rz. Chicago i kanały Illinois oraz Michigan z systemem rzecznym Missisipi, a przez Rz. —»-Św. Wawrzyńca z Atlantykiem stało się ono olbrzymim węzłem komunikacji wodnej i lądowej oraz jednym z największych ośr. handl. i przemiasto, gigantycznego rozwoju nie zahamował nawet olbrzymi pożar w 1871. W 1900 liczyło już 1,7 mln mieszk.; w 1965 — 3520 tys., z przedmieściami — 6,7 min; ośr. różnorodnego przemiasto, gł. stalowego (m. Gary), maszynowego, wagonów (Pulman), spożywczego (sławne olbrzymie rzeźnie i młyny), chemicznego (ropa naftowa), skórzanego, elektrotechnicznego, włókienniczego, odzieżowego i poligraficznego; światowy ośr. handlu zbożem i mięsem; olbrzymi port jeziorny (przeładunki węgla, ropy naftowej, zbóż, mięsa); największe centrum kol. świata z 33 gł. liniami; olbrzymi port lotniczy; ważny ośr. naukowy: 3 uniwersytety, politechnika, biblioteki (New-berry), muzea: historii naturalnej i przemysłu, instytuty nauk. i pedagogiczne, duże centrum badań nuklearnych. Ludn. m. stanowi ogromną mieszaninę ras i narodowości — m.in. ok. 0,6 mln Polaków. Ch. zbud. na sposób amerykański z prostopadłą siatką ulic, posiada mnóstwo monumentalnych "drapaczy chmur" (ok. 1880), bulwarów oraz parków (najbardziej znany park Jacksona); imponująca panorama miasta ("skyline") od strony jeź. Michigan, wzdłuż którego Ch. ciągnie się na przestrzeni ok. 40 km. Chihuahua, miasto w Meksyku położ.u stóp Sierra Mądre Zach., w pn. cz. kraju, ośr. adm. stanu Ch. Zał. w 1539 jako S. Felipe el Real, rozwinęło się z początkiem XVIII w. jako wielki ośr. górnictwa i hutnictwa srebra i ołowiu. 210 tyś. mieszk. (1966); przem. włókienniczy, cementowy, spożywczy; duży węzeł kolejowy i drogowy, lotnisko. Chile, Repńbiźca de Chile, państwo (rep.) w Ameryce Pd.; pow. 741767 km* ludn. 9,3 mln (1968); stolica -Santiago 2,3 mln mieszk. (zespół miejski, 1966); podział administracyjny 25 prow. i i terytorium; język urzędowy hiszpański. WARUNKI NATURALNE. Ob- szar C. ciągnie się wąskim pasem (4300 km dł., 100—350 km szer.) wzdłuż południowo-zachodnich wybrzeży Ameryki Pd. nad O. Spokojnym. Do C. należy również kilka tyś. w. (największa Chiloś oprócz Ziemi Ognistej) ciągnących się wzdłuż pd. wybrzeży, zach. cz. -Ziemi Ognistej i kilka wysepek na O. Spokojnym (-.San Felix, W. Wielkanocna, Juan Fernandez, Sala y Gomez i in.). C. ze względu na przebieg pasma Andów cechuje się południkowym układem krain; nad O. Spokojnym ciągnie się wąska niż. nadbrzeżna, do której przylega Kordyliera Nadbrzeżna, -następnie średnio 70 km szer. Dolina Środkowochilijska two- CHILE rżąca w pn. cz. pust. -Ata-kama, wreszcie na wsch. Andy (Kordyliera Główna, najw, wzniesienia: -Acon-cagua 6959 m n.p.miasto, -0jos del Salado 6885 m, Uu-Ilaillaco 6723 m), silnie rozczłonkowane dół. rzecznymi. Pn. cz. C. zajmują bezwodne solniska zw. salarami (np. wielki Salar de Atacama, ograniczony od zach. G. -Do-meyki). Klimat na skutek ogromnej rozciągłości południkowej (od 17° do 56° szer. pd.) i różnic wysokości — zróżnicowany, od zwrotnikowego na pn. przez śródziemnomorski (podzwrotnikowy) w środku do umiarkowanego, a nawet subpolarnego na Ziemi Ognistej . (na pd.), na pn. w kotlinach — pustynny, w Andach — wysokogórski. Poważny wpływ na klimat znacznej cz. kraju ma zimny Prąd Humboldta, obniżający temperaturę pn. i środk. C.; opady od 6000 mm na pd., 350— 500 mm w cz. środk., 10—20 mm na pn. (pust. Atakama). Rz. krótkie (dł. 400—200 km), o dużym spadku (liczne elektrownie wodne); w Andach szereg jeź. pochodzenia polo-dowcowego. Duże bogactwa miner., m.in. miedź (ok. 1/3 zasobów świat.), ropa naftowa, węgiel kamienny, świeżo odkryte duże złoża rudy że- laza, prócz tego — rudy manganu, saletra, cynk, ołów, siarka oraz złoto, srebro i jod. LUDNOŚĆ składa się w 65II/o z Metysów oraz w ok. 30-/0 z Kreolów pochodzenia hiszpańskiego, a także z ok. 300 tyś. (4%) Indian (Araukanów); zamieszkuje ona gł. na wybrzeżu oraz w pasie kotlin; średnia gęstość zaludnienia 11 mieszk./km2; gł. m.: Santiago, -.Valparaiso (296 tyś. mie- 189 szkańców, 1968), -<;oncepcion (178 tys.), Vina del Mar (169 tys.), Antotagasta (120 tys.), Talcahuano (139 tys.). GOSPODARKA. C. mimo charakteru rolniczego jest jednym z najbardziej uprzemysłowionych krajów w Ameryce Łacińskiej (291)/o zatrudnionych w przem. i rzemiośle), przy czym rozwinął się tu jednak prawie wyłącznie przem. wydobywczy (górnictwo) — miedź 0,7 mm t (1967), ropa naftowa 1,9 mln t (1966), węgiel kamienny 1,7 mln t (1965), ruda żelaza 12,2 mln t czystego Fe (1968), saletra 1,1 mln t; słabiej rozwinięty jest przem. przetwórczy. Prod. energii elektrycznej 6,1 mld kWh (1965), z czego 65% z elektrowni wodnych. Górnictwo (zatrudniające ok. 5')/o ludn. zawodowo czynnej) oraz niewielki przem. stalowy (0,5 mln t stali), cementowy i włókienniczy znajdują się w rękach monopoli amer. i częściowo ang. oraz japońskich. Użytki roln. zajmują 7,5"/o pow. kraju (w tym 251)/» sztucznie nawadnianych); roln. zatrudnia ok. 26% ludn.; dominuje uprawa: pszenicy (1,3 mln t, 1965), kukurydzy (180 tyś. t), ryżu, ziemniaków (0,8 mln t), owoców i winnej latorośli (500 tyś. t, 1965); hodowla gł. bydła ro- gatego (2,8 mln szt., 1968), owiec (7,4 mln) i kóz (1,5 mln), w g. również lamy i alpaki. Roln. mimo dość znacznej prod. daje zaledwie 16% dochodu nar.; struktura jego jest półfeudalna — 78''/» ziemi znajduje się w rękach wielkich właścicieli. Poważną rolę zaczyna odgrywać ostatnio rybołówstwo (0,8 mln t ryb, 1965); połów wielorybów (baza w Corral; 1350 szt., 190 CHINGAN, MAŁY- 1964—65). Dł. linii kol. 10580 km (6 różnych szer. toru); dł. dróg ok. 57 tyś. km, z tego 6''/» szos I klasy; tonaż floty handl. (gł. kabotażowa) prawie 360 tyś. BRT; główne porty: Valparaiso, San Antonio, An-tofagasta i Arica. Ostatnio ze względu na rozległość kraju rozwinęła się komunikacja lotnicza (8 lotnisk międzynar.). Eksport (1964): rudy i koncentraty miedzi (GOo wartości eksportu), rudy żelaza (ir/o), saletra (5»/»), produkty rolne (5<>/»); główni partnerzy handlowi (1964): USA (35''/o), NRF (ly/o), Wielka Brytania (9'/o) i Argentyna (7*/o). Chingan, Maty-, Chingan Wschodni, Xiaxingan-shan, pasmo górskie w Chinach Pn.-Wsch. i ZSRR, rozcięte dół. środk. -Amuru; dł. 600 km, szer. do 300 km, średnia wys. 400—800 m, maks. wys. 1221 m n.p.m. M. Ch. powstał w fałdowaniu hercyńskim, w trzeciorzędzie pocięty uskokami; posiada mocno zdenu-dowane, rozległe i niskie grzbiety, a wierzchołki kopulaste i pokryte rumowiskiem skalnym; liczne ślady wulka-nizmu (czynnego tu jeszcze w XVIII w.); dół. zabagnione; zbocza gór porasta niskopien-ny las, a na pd. step trawiasty. Występują złoża węgla, żelaza, złota i metali kolorowych. Zaludnienie niewielkie. Chingan, Wielki-, Chingan Zachodni, Daxingan-ling, pasmo górskie ciągnące się południkowe przez Mongolię Wewnętrzną; dł. 1200 km, szer. 120—400 km, średnia wys. 800—1200 m n.p.miasto, maks. wys. (na pd.) — 2034 m n.p.m. Ch. W. powstał w fałdowa- niu hercyńskim, w trzeciorzędzie pocięty uskokami; grzbiety słabo urzeźbione, stoki zach. łagodne, wsch. — strome z bocznymi odgałęzieniami (na pn. Ilchuri-alin), doliny płaskie i zabagnione; klimat umiarkowany chłodny o cechach górskich, na pn. wieczna marzłoć; w części pn. góry porasta tajga, a na pd. lasostepy i stepy. Z bogactw miner, występuje tu węgiel, żelazo i złoto. Zaludnienie poniżej 5 mieszk./km2; główne zajęciem jest leśnictwo i myślistwo. Ch. W. jest wyraźną barierą klimatyczną i stanowi pn.-zach, granicę zasięgu mon-sunów. Chiny, Czuugkuo Zenmin Kun-ghokuo, Zhong-guo Renmin Gongheguo, Chińska Republika Ludowa, państwo socjalistyczne w Azji Wsch. i Centralnej, pow. 9561 tyś. km2 (3 miejsce w świecie); ludn.— 750 mln (1970, szacunek przybliżony, i miejsce w świecie), stolica -Pekin 6 mln mieszk. Pow. obejmuje cz. kontynentalną, ok. 3400 drobnych wysp przybrzeżnych oraz dwie większe: Hajnan i Tajwan (prow. pod obcą okupacją). Di. granic lądowych ok. 15 tyś. km (z Koreą, ZSRR, Mongolią, Pakistanem, Indią, Nepalem, Birmą, Laosem, Wietnamem), morskich ok. 11 tyś. km. Początki państwowości Chin sięgają 2200 lat p.n.e. Wys. poziom rozwoju gosp. i kult. osiągnęły w starożytności i w okresie rozkwitu feudalizmu, ale jego długotrwałe istnienie a następnie panowanie mocarstw imperialistycznych pogrążyło kraj w zacofaniu. Monarchia została ostatecznie obalona w rewolucji 1911—12, ale przejście w okresie międzywojennym władzy w ręce dyktatury Czang Kai-szeka zahamowało rozwój Chin. Dopiero w wyni- 191 CHINY——————————•—————•——————— JEpT-rnSTKI TERYTORIALNE Pow. Ludność Ośrodek admini Prowincje w tyś. km' w tyś. (1957) stracyjny Pekin3 7,1 4010 6900 Szanghaja 5,8 139 9 33560 Hofej Anhuej 164,8 18610 Nanczang Ciangsi 102,2 45230 Nankin Ciangsu Cinghaj 721,0 101,8 2050 25280 Sining Hangczou Czeciang »qił 1 14 650 Fuczou Fucien Hejlungciang 160)1. 463,6 167,0 14860 48670 Harbin Czengczou Honan 202,7 43730 Tienein Hopej 210,5 36230 Czangsza Hunan 1 Q7 R 30790 Wuhan Hupej 101,'f 436,2 19100 Kunming Junnan 366,5 12800 Lanczou Kansu 187,0 12550 Czangczun Kirin Kuangtung 231,4 174,0 37960 16890 Kanton Kuejjang Kueiczou 151,0 24090 Szenjang Liaoning CQQ (l 72160 Czengtu Syczuan UOtffU 157 l 15960 Tajjuan Szansi ici a 54030 Clnan Szantung 130)0 195,8 18130 Si-an Szensi Tajwan13 Kuangsi-Czuang c Mongolia Wewn.0 36,0 220,4 177,5 fifi iŁ 9680 19390 9200 1810 Tajpej Nanning Choch Choto Inczuan Ningsia-Huej c 00,1 5640 Urumczi Sinciang-Ujgur0 1 646,8 1 221.6 1270 Lhasa Tybetc aMydzieloneTow. pod okupach. Cpegion autononuczny. ku' trzeciej wojny domo waniz CnS; RepST LuS. stanowią wys. góry, rozle- Podział polit.-adm.: 2 m. wydzielone, 22 prow., 5 regionów autonomicznych. WARUNKI NATURALNE. Kry- steliczny trzon .terytorium Chin tworzy wielka, rozbita na części, prekambryjska tarcza chińska, otoczona od pn. strefą paleozoicznych, fałdo-wań gór Tien-szan, Kuniun i Ałtaju Mongolskiego, a od pd. trzeciorzędowymi systemami fałdowymi Himala]ów KU / o w»»• •""- ' , i _ cz. stanowią wys. góry, rozległe płaskowyże i wyż. Dla oro-grafii kraju charakterystyczne są układy: równoległy, do wybrzeży i prawie do nich prostopadły, modyfikujące czynniki klimatyczne, wysokości gór zmniejszają się ku wsch, Gł. jednostki orograficzne od nn- wsch.: Wielki Chingan ia/o zbiorów. Przeprowadzona po wyzwoleniu reforma rolna przekazała w ręce 300 mln chłopów 47 mln ha, tj. prawie połowę gruntów ornych; dokonano również upaństwowienia ważniejszych zakładów przemiasto, transportu, banków itd. W latach 1949—52 odbudowana została gospodarka ze zniszczeń wojennych, a następnie zrealizowano pierwszy plan 5-letni budowy podstaw przemiasto, rozbudowy transportu i rozwoju roln.; zakończony został proces uspół-dzielczenia wsi, drobny przemiasto, rzemiosło i handel przekształcone zostały w przedsiębiorstwa państwowo-kapitalistycz-ne. Udział przemiasto w gospodarce narodowej wzrósł do ok. 40'/o. W pierwszej fazie powstały przy pomocy ZSRR nowe gałęzie przem. jak prod. samochodów, samolotów, traktorów, sprzętu elektrotechnicznego i in. Pomimo szeregu zakłóceń w późniejszym okresie istnienia ChRL (polityka "wielkiego skoku" i "rewolucja kulturalna") osiągnięto jednak znaczny postęp w rozwoju sił wytwórczych kraju. Ch. należą do nielicznych krajów, które uczestniczą w badaniu przestrzeni kosmicznej przy pomocy sztucznych satelitów oraz opanowały technikę produkcji bomby jądrowej. Dokładniejsze zobrazowanie obecnej gospodarki Ch. natrafia na trudności spowodowane prawie zupełnym brakiem od kilku lat oficjalnych bezwzględnych danych statystycznych, a istniejące opierają się na przybliżonych szacunkach. Bogactwa miner. Ch. są duże, różnorodne i dogodnie rozmieszczone w wielu regionach kraju. Złoża antymonu, wol- CHINY framu, molibdenu, żelaza, węgla należą do największych w świecie. Zasoby węgla kamiennego (1700 mld t) skupione są gł. w prow. Szansi i Szensi, w zagłębiach Ch. Pn.- -Wsch. (Fuszun, Fusin, Pensi i in.), ponadto w prow. An-huej, Szantung, Honan i in.; wydobycie ok. 300 mln t. Ropa naftowa (10—15 mln t) wydobywana jest w prow. Kan-su, Sincjang, w Cajdamie, w okolicy Tacing i przetwarzana w dużych rafineriach w Lan-czou, Tacing, Fuszun (przeróbka łupków bitumicznych), Nankinłe, Karamaj i in. Rudę żelaza (zasoby 10 mld t) eksploatuje się gł. w Anszan, Pensi, Ci-an oraz prow. Szensi, Ciangsi, Hopej i in. Świat. znaczenie ma wydobycie wolframu (10,1 tyś. t w 1967, prawie Vi prod. świat.) w Sihua-szan i Anjtian (Ciangsi), antymonu (12 tyś. t.) w Sikuang-szan (Hunan), molibdenu (Cisi), cyny (ok. 22 tyś. t) w Kociou (Junnan); eksploatuje się także mangan (Liaoning, Hunan), cynk i ołów, wanad, miedź, rtęć, uran (prow. Fu-kien i Kuangtung) i in.; a z kopalin niemetalicznych fos- foryty, magnezyty, sól, siarkę, materiały budowlane i in. Elektroenergetyka mimo wielkiego postępu jest jeszcze niedostatecznie rozwinięta (ok. 90 mld kWh) i oparta gł. na siłowniach cieplnych, rozmieszczonych w zagłębiach węglowych (gł. na pn.-wsch.) oraz w wielkich miasto, w mniejszym stopniu na hydroelektrowniach (m.in. w Fengman na Sungari i Szuejfen na Jałung- -ciang); w ostatnich latach rozwinięto budowę niewielkich, lokalnych elektrowni. Przem. przetwórczy charakteryzuje się współistnieniem nowoczesnych gałęzi przem. ł du- CHINY 195 żych obiektów, zarządzanych centralnie oraz wielkiej ilości drobnych, rozbudowanych zwłaszcza w okresie "wielkiego skoku" i w latach ostatnich z zasobów lokalnych, służących dla zaspokojenia potrzeb regionów. Największe wysiłki skupia przem. atomowy, rakietowy, wojenny, elektroniczny i niektóre towarzyszące; drobne zakłady oparte są na metodach rzemieślniczych i najprostszym wyposażeniu. Metalurgię żelaza (surówka ok. 14 mln t, stal ok. 11 mln t), reprezentują wielki kombinat w Anszan, huty i stalownie w Wuhan, Paotou, Tajjuan, w Pekinie, Tiencinie, Szanghaju, Czungcingu i in. Hutnictwo metali nieżelaznych rozwinięte jest gł. w Ch. Pn.-Wsch., Środk. i na pd.-zach.; najwięk- szym obiektem jest kombinat cynkowo-ołowiowy i miedziany w Szenjangu (Mukden) — mniejszymi zakłady w Hulu-tao, Kociou i in.; huty aluminium (ok. 90 tyś. t) w Antungu, Fuszunie, Ciiinie; rozwija się prod. tytanu, berylu, krzemu, metali rzadkich. Silnie rozwinął się, zwłaszcza w latach pierwszego planu 5-letniego, nowoczesny przem. maszynowy, środków transportu, elektroniczny (Szanghaj, Tiencin, Harbin, Czangczun, Szenjang, Si-an, Lanczou, Talien; prod. obrabiarek skupia się w Szanghaju, Tajjuanie, Fularci; urządzeń elektroenergetycznych w Szanghaju, Harbinie i Si-anie; wyrobów precyzyjnych w Czengtu i Szanghaju. W przem. chemicznym największe znaczenie ma prod. nawozów sztucznych (Talien, Nankin, Kirin, Tajjuan, Tatung i in.), kwasu siarkowego, sody, barwników; w Szanghaju oraz w m. prow. Kirin, Liaoning, Hopej istnieją zakłady prod. tworzyw sztucznych i mas plastycznych. Przem. włókienniczy, gł. bawełniany należy do najstarszych i najlepiej rozwiniętych w Ch. Jego ośr znajdowały się w m. nadmorskich (Szanghaj, Cingtao, Tiencin), obecnie rozbudowane zostały także w rejonach bawełnianych i w głębi kraju (Czengczou, Si-an, Szyciaczu-ang, Pekin, Czungcing i in.). W Harbinie zbud. został kombinat Iniarski. Przem. jedwab-niczy rozmieszczony jest w okręgach hodowli jedwabników, tj. w Ch. Wsch., Pd. i w prow. Syczuan. Przem. spożywczy (młyny, olejarnie, fabryki konserw itd.) jest dość równomiernie rozmieszczony. Znaczną rolę w zaopatrzeniu ludn. w artykuły przem. odgrywa rzemiosło (odzież, meble, narzędzia, obuwie Itd.). Podstawą roln. jest uprawa ziemi, która zajmuje ponad 109 mln ha (11,5% pow. kraju); łąki i pastwiska stanowią 18,6%, lasy i zarośla 8%, ziemie niewykorzystane rolniczo i nieużytki 61,9%; na i mieszk. wypada 14,6 ara. Ok. 2/3 gruntów obejmują systemy sztucznego nawadniania; regulacja rzek ma podstawowe znaczenie dla walki z powodziami i klęskami suszy. Zagospodarowuje się odłogi występujące na kresach państwa, gł. na pn. i zach. Pomimo postępu w zakresie mechanizacji (ponad 100 tyś. traktorów, dość liczny park maszyn do sadzenia ryżu), przeważa grządkowa i ręczna uprawa ziemi. Uprawy żywieniowe zajmują ponad 4/5 pow., w tym ryż. ok. 1/3 zasiewów I ponad 1/2 prod. zbóż; w basenie rz. Jangcy i na wybrzeżach Ch. Pd. na ryż przypada 85% zasiewów. Pszenica zajmuje ok. 26 mln ha i dostarcza ok. 28 mln t ziarna. 196 CHINY Na pn.-wsch. rozpowszechniony jest gaolian (odmiana sorgo) i jęczmień, a w większości regionów kukurydza. Zbiory batatów są największe na świecie; duże znaczenie ma uprawa warzyw i owoców. Podstawową kulturą oleistą jest soja (ponad 14,1 mln ha), uprawiana na pn.-wsch. kraju; ponadto orzacha (2 mln ha), rzepak, słonecznik. Najważniejszą uprawą przem. jest bawełna (ponad 5 mln ha i ponad 1,5 mln t włókna) rozpowszechniona w dorzeczu Jang-cy i Huang-ho; poza tym len, konopie, juta, rami i kenaf. Cukru dostarczają trzcina cukrowa (na pd. i na Tajwanie) oraz burak cukrowy (na pn.); herbatę (ok. 159 tyś. t) uprawia się we wsch. i centralnych prow. W związku z dużym zróżnicowaniem klimatu i okresu wegetacji upraw można w Ch. wydzielić następujące strefy: na pn. od Wielkiego Muru — zbiory i raz w roku (pszenica, jęczmień, proso); między Wielkim Murem a g. Cinlingszan — 3 zbiory w ciągu 2 lat (pszenica, ryż, gaolian, orzacha, soja); obszar dorzecza Jangcy i Huaj-ho — 2 zbiory w roku; obszar południowy w dorzeczu Si-ciang i na wybrzeżach — 3 zbiory w roku. Hodowla zwierząt mimo dużych liczb bezwzględnych ma znaczenie podrzędne. Ch. posiadają 11% świat, stanu pogłowia zwierząt hodowlanych wobec 22% ludn. świata. We wsch, cz. kraju najbardziej rozpowszechniony jest chów świń (210 mln szt. w 1966/67) oraz drobiu, zwłaszcza kaczek. W ilości trzody chlewnej Ch. zajmują pierwsze miejsce w świecie, przypada na nie 35% pogłowia świat. W stepowo-pustynnych obszarach zach. cz. kraju hodowla typu pasterskiego jest gł. gałęzią roln. Pogłowie bydła wynosi ok. 63 mln szt. (6% stanu świat.), bawołów (na pd.) — 29 mln szt., owiec — 70 mln szt. (7% stanu świat.), kóz — 55 mln szt., koni — 7,6 mln szt., osłów i mułów — 13 mln szt.. wielbłądów 15 mln szt.; charakterystycznym zwierzęciem Tybetu jest jak. W całym kraju bardzo rozpowszechniona jest hodowla pszczół. Duże znaczenie w wielu rejonach ma hodowla ryb słodkowodnych, a na wybrzeżach dynamicznie rozwijające się połowy morskie ryb, trepangów, krewetek, krabów, wodorostów, zwłaszcza w okolicach wysp Czouszan, w Zat. Tonkińskiej, u wybrzeży płw. Szantung. Lasy zostały wyniszczone jeszcze w okresie feudalizmu. Zasoby drewna wynoszą ok. 6 mld m'. Największe znaczenie ma morwa, drzewo tun-gowe, kamforowe oraz bambus. Sieć komunikacyjna jest niedostatecznie rozbudowana szczególnie na zach. kraju. Ok. 3/4 przewozów przypada na transport kol. Ogólna dł. linii kol. wynosi 36 tyś. km, tj. o 15 tyś. km więcej niż w roku 1937, z czego 11,5 tyś. km przypada na Ch. Pn.-Wsch. Dł. dróg kołowych sięga 550 tyś. km, w tym ok. 200 tyś. posiada twardą nawierzchnię. Zbudowano szereg dróg bitych na zach. kraju łączących Sy-czuan i Cinghaj z Tybetem. Żeglowne rzeki i kanały mają łączną dł. 170 tyś. km, z tego ok. 50 tyś. dostępne jest dla barek motorowych. Jednakże ok. 80% przewozów dokonuje się przy pomocy dżonek; gł. arterie Jangcy, Huang-ho, Sun- gari, Liao-ho, a także Wielki Kanał dł. 1782 km, łączący Tiencin z Hangczou. Większości przewozów zagr. doko- CHINY WSCHODNIE 19T nuje się drogą morską; własna flota jest niewystarczająca (765 tyś. BET); pewna ilość polskich statków stale obsługuje porty chińskie. Główne porty: Szanghaj, Tiencin, Cingtao, Ta-lien, Kanton. Międzynar. porty lotnicze znajdują się w Pekinie i Szanghaju. W związku z zerwaniem lub osłabieniem więzi gospodarczych z większością krajów socjalistycznych Europy nastąpiła w ostatnich latach zmiana kie-• runków handlu zagr. Ich udział zmniejszył się z ok. 70% (udział ZSRR ok. połowy) do ok. 20%. Obroty w 1969 wyniosły ok. 3,9 mld dół., gł. partnerami są Japonia, Hongkong (gł. wywóz), NRF, Wielka Brytania, Kanada, Singapur. Tadeusz Lenczowski Chiny Pólnocno-Wschodnie, Tungpej, dawniej Mandżuria, gł. okręg przem. ciężkiego w Chinach; obejmuje prow.: Hej-lungciang, Kirin i Liaoning; pow. 801 tyś. km*. Ukształtowanie pow. zróżnicowane: cz. zach. i pn.-wsch. nizinna (Niż. -Mandżurska), pozostałe — wyżynne i górzyste (Mały -4-Chingan i pn. skraj Wielkiego -Chinganu, Góry Wscho-dniomandżurskie, Czangpaj- -szan), na pd. — duży Płw. -Liaotuński oblany wodami M. Żółtego. Klimat umiarkowany chłodny, na pn. zimny (wieczna marzłoć), na pozostałych obszarach wpływ mon-sunów — ostre zimy (na pn. średnia temp. ok. 30°) i ciepłe zwłaszcza na pd. lata (ok. +26°); średnie roczne opady 400—1000 mm; główna rzeka -*Sun-gari (dopł. Amuru) i -Liao-ho (uchodzi do Zat. Liaotuńskiej), zasoby energii wodnej przekraczają 25 mln kW; w pn. cz. Niż. Mandżurskiej wielkie bagna. Góry silnie zalesione (ok. 30% lasów Chin) — przewaga drzew iglastych. Znaczne złoża rudy żelaza (ok. 60*/« zasobów Chin) i in. metali, węgla kamiennego, łupków bitumicznych, ropy naftowej, złota. Ludn. 51,5 mln (1957), gł. Chińczycy (93%), Mandżuro-wię i Koreańczycy; średnia gęstość zaludnienia 90 mieszk./ /km*, ludność miejska stanowi 3Wn. Gł. działy gospodarki: przemysł (ok. 27°/» globalnej wartości prod. Chin) hutnictwo, przem. maszynowy, chemiczny oraz spożywczy, włókienniczy i drzewny; gór- nictwo; rolnictwo (uprawa soi, pszenicy i kukurydzy, gao-lianu, prosa, buraków cukrowych); hodowla trzody chlewnej i bydła rogatego, jeleni centkowanych, jedwabników; rybołówstwo i myślistwo. Gł. m.: (-) Szenjang (Mukden), Harbin, Talien, Czangczun, Fuszun, Anszan, Pensi, Kirin, Antung, Cinczou, Cycy-har. Chiny Wschodnie, Chiny Mon-sunowe. Chiny WłaSciwe, naj-gęściej zaludniona (ponad 550 mln) i zamieszkana w gł. mie-rae przez Chińczyków wsch. cz. Chin, o pow. ok. 3,5 mln km2; Ch. Wsch. obejmują obszar ograniczony od pn. Chinami Pn.-Wsch. i Mongolią Wewnętrzną, od zach. Tybetem i wyż. Junnan, ponadto w. leżące na M. Wschodniochińskim i Południowochińskim (głównie -Tajwan i Hajnan). Ch. Wsch. dzielą się na trzy duże krainy geograficzne odpowiadające dorzeczom gł. rzek: l. Chiny Północne (w dorzeczu -Huang-ho), 2. Chiny Śród k/o we (w dorzeczu ' -Jangcy), 3. Chiny Południowe (w dorzeczu -Si- -ciangu). Gł. jednostki kraj- 198 CHIŃSKA, NIZINA- obrazowe: (-r) Niż. Chińska, Płaskowyż Lessowy, Kotlina Syczuańska, wyż. Kuejczou i wyż. Jlinnan (wsch. cz.) oraz g. —Cinling-szan, Tajhang-szan, Huajjang-szan i G. -• Południowochińskie. Ch. Wsch. są (poza Chinami Pn.-Wsch.) najlepiej zagospodarowaną cz. Chin, w gł. mierze rolniczą, a obecnie uprzemysławianą, w oparciu o bogate zasoby surowcowe (węgiel, żelazo, metale kolorowe). Zobacz też Chiny. Chińska, Nizina-, Wielka Niż. Chińska, rozległa równina alu-włalna w —Chinach Wsch.; od wsch. przylega do M. Żółtego i Wschodnłochińskiego, z pozostałych stron otaczają ją g.: Liaosi, Tajhang-szan i Huajjang-szan. Zbud. z osadów rzecznych (piasków i żyznych lessów z sąsiednich gór) o miąższości do 800 m, naniesionych przez —Huang-ho, Huaj-ho i — Jangcy (delta); pow. 325 tyś. km2, wys. O—150 m n.p.miasto w cz. centralnej niż. wznosi się prekambryjski, mocno zdenudowany masyw Wyż. Szantuńskiej, którego przedłużeniem ku wsch. jest Płw. —Szantuński. Klimat u-miarkowany ciepły, monsu-nowy: ciepłe i wilgotne lata, chłodne (średnia temp. stycznia od —5° do +5°) i suche zimy, roczne opady 700—900 mm; występują tajfuny. N. Ch. jest odwadniana gęstą siecią rz. niosących masy mułu, który osadzając się zatyka koryta rzeczne i podnosi ich poziom. Wskutek tego rz. zmieniały swój bieg i wylewały (kilka razy w roku); obecnie ' wykonano wiele prac hydrotechnicznych (zbiorniki retencyjne, kanały itd.) zmniejsza- jących znacznie rozmiary klęsk żywiołowych. Liczne jeź. (Taj, Hungce, Kaoju); gęsta sieć kań. nawadniających, z pn. na pd. przebiega rekonstruowany —Wielki Kanał. Żyzne gleby brunatne i lessowe; lasy niemal całkowicie wytrzebione; ok. 50% pow. zajmują tereny rolne. Znaczna gęstość zaludnienia — powyżej 300 mieszk./ /km2. N. Ch. jest gł. obszarem rolniczym Chin; uprawia się zboża (ryż, pszenicę, gaolian), orzeszki ziemne, bawełnę; hodowla trzody chlewnej, wo- • łów, mułów. Z bogactw miner. eksploatuje się węgiel kamienny (szczególnie na pn. koło —Tangszan i na pd. od Huajnan) oraz rudę żelaza; przem. lekki i ciężki (ten ostatni intensywnie rozbudowywany); na wybrzeżach i w rz. rybołówstwo. Gł. m.: (—) Pekin, Tiencin, Szanghaj, Nankin. Chlos, w. grecka na M. Egejskim u wybrzeży Azji Mniejszej; pow. 827 km2, silnie górzysta (Pelineon 1297 m n.p.m.); nawiedzana częstymi (największe w 1885) trzęsieniami ziemi. Surowce miner.: marmur, antymon i glinki. Ludn. ok. 60 tys.; trudni się uprawą winnej latorośli, owoców pd. (figi) oraz hodowlą jedwabników i kóz. Gł. m. Chios, 24 tyś. mieszk. ChSch-Choto, Kuejsuej, miasto w Chinach, położ.ponad 400 km na pn. zach. od Pekinu, w ważnym obniżeniu prowadzącym ku dół. —Huang-ho; stolica autonomicznego okręgu -Mongolii Wewnętrznej. Ok. 400 tyś. mieszk. (1958); ośr. hutnictwa żelaza, przem. maszynowego, spożywczego, włókienniczego i handlowo-ko-munikacyjny; st. kol.; wyższe uczelnie. CHORZÓW 199 Chociebuż, Cottbus, łużyckie ChóSebw, m. na —Łużycach (NRD) nad rzeką Sprewą. Stara osada łużycka, opanowana w połowie XV w. przez Brandenburgię. 79,5 tyś. mieszk. (1968); ośr. przem. tekstylnego, maszynowego i spożywczego; węzeł kolejowy na linii Wrocław—Zgorzelec—Berlin. Chojnice, m. pow. w woj. bydgoskim; na Pojezierzu Kaszubskim, położ.wśród wzgórz morenowych na wys. ok. 215 m n.p.m. Ch. istniały już z końcem XIII w. jako gród warowny; zdobyte w 1310 przez Krzyżaków, w 1466 wróciły do Polski; rozwinęły się w XVI w. jako ośr. sukien-nictwa i tkactwa; ponowny rozwój po 1870 po budowie linii kol. Piła—Tczew. 23,9 tyś. mieszk. (1969); ośr. przem. spożywczego (mięsny, rybny), metalowego, drzewnego, meblarskiego; wytwórnia sprzętu żeglarskiego (jachty, bojery); węzeł kolejowy i drogowy (6 szos), centrum wycieczek do Borów Tucholskich i jeź. Charzykowskiego; fragmenty murów obronnych z XIV w. z Bramą Człuchowską, kilka kościołów (z XIV i XVIII w.). Chorwacja, rep. związkowa Jugosławii, położ.w pn. cz. kraju; pow. 56,6 tyś. km2, 4340 tyś, rnieszk. (1967), stolica —Zagrzeb. Obejmuje trzy krainy hist.: Ch. właściwą, —Dalmację i pd.-zach. —Istne. Pd.-zach. cz. kraju przeważnie górzysta i silnie skra-sowiona, cechująca się brakiem wody, pn.-wsch. (w dorzeczu —Drawy i —Sawy, tzw. Posawie i Podrawie) — nizinna i urodzajna. Klimat we wsch. cz. umiarkowany ciepły, w zach. śródziemnomorski. Ludn.: ok. 80'/« Chorwatów, "/t Serbów, 2% Włochów i l,5°/ii Węgrów. Surowce naturalne: węgiel kamienny, ropa naftowa (dół. Sawy), gaz ziemny, rudy cynku, ołowiu, boksyty (Dalmacja), znaczne zasoby energii wodnej. Rozwinięte hutnictwo żelaza i metali nieżelaznych, przem. stoczniowy (Dalmacja), elektrotechniczny, maszynowy, włókienniczy, drzewny i spożywczy. Rolnictwo wykazuje dużą różnorodność: od upraw zbożowych (kukurydza, pszenica, jęczmień, owies) na Po-sawiu i przem. (buraki cukrowe, len, konopie, tytoń) do śródziemnomorskich na pd. i na wybrzeżu (winorośl, oliwki, figi, drzewa cytrusowe). Region nadbrzeżny stanowi ważny teren turystyczno-wy-poczynkowy o znaczeniu mię-dzynar. Gł. m.: Zagrzeb, —Ri-jeka, —Split. Chorzów, miasto, pow. miejski w woj. katowickim, na Wyż. Śląskiej, nad rzeką Rawą (dopł. Brynicy), na wys. ok. 260— —320 m n.p.m. Pierwsza wiadomość o Ch. (Starym) pochodzi z początku XII w.; było to osiedle górnicze związane z wydobyciem rud srebra i ołowiu (do XVII w.), potem — węgla kamiennego (od końca XVIII w.); w ciągu XIX w. zaznaczył się ogromny rozwój miasta jako oar. przem.; obecny Ch. powstał z połączenia w 1934—39 Królewskiej Huty, Chorzowa i osiedla Wielkie Hajduki. 150,4 tyś. mieszk. (1968); jedno z siedmiu wielkich miast obszaru GOP-u; ośr. przem. i górniczy: 3 kopalnie węgla kamiennego, 2 huty żelaza, przem. metalowy (fabryka wagonów kol. i konstrukcji stalowych) i chemiczny (zakłady azotowe i koksochemiczne). 200 CHBISTCHURCH Ch. jest połączony z sąsiednimi miastami gęstą siecią linii tramwajowych i szos. Christchurch, miasto w Nowej Zelandii, położ.na wsch. wybrzeżu Wyspy Pd. nad zat. Pegaz; żal. w 1851 przez ang. sektę religijną. 268 tyś. mieszk. (1968); centrum przem. spożywczego (gł. mięsny), wełnianego i skórzanego, zakłady naprawcze taboru kol.; lotnisko; uniwersytet, muzeum przyrodnicze; kąpielisko morskie New Brighton; port Lyt-telton "w odległości ok. 10 km od Ch. Christmas, w., -Bożego Narodzenia, Wyspa- Chrzanów, m. pow. w woj. krakowskim, na pd. skraju. Wyż. Śląskiej, nad rzeką Che-chło. Powst. w XIII w.; od XV w. wydobycie cynku i ołowiu. 26,0 tyś. mieszk. (1968); ośr. przem. mineralnego i maszynowego (dawna fabryka lokomotyw), węzeł kolejowy i drogowy u wylotu Rowu Krze- szowickiego; kościół z XIV w. Churchill, miasto w Kanadzie, zał. w 1668 jako Prince of Wa-les Fort, rozbudowane ok. 1740 jako port nad Zat. Hudsona i centrum handlu futrami; st. końcowa linii kol. z -Regina; 1,3 tyś. mieszk. Chnrchill, rz. w Kanadzie dł. 1600 km, dorzecze ok. 410 tyś. km2; wypływa jako rz. Bobrów (Beauer) we wsch. cz. prowincji Alberta, tworzy wiele jezior (np. Pd.—Indiańskie) i wodospadów; uchodzi do Zat. Hudsona koło m. Churchill. Stanowi gł. arterię komunikacyjną dla handlu futrami pn. Kanady. Ciechanów, m. pow. w woj. warszawskim, położ.na wys. 115 m n.p.miasto, nad rzeką Lydynią (lewy dopływ Wkry). Zał. w XI— —XII w. jako gród obronny księstwa mazowieckiego, rozwijał się początkowo jako osada handl.; w w. XVII— —XVIII silnie podupadł; od 1877 (przeprowadzenie linii kol. Warszawa—Mława) rozwinął się jako ośr. przem. rolnego. 22,7 tyś. mieszk. • (1968); przem. spożywczy (cukrownia, młyn, 2 browary) i materiałów budowlanych; st. kol. na linii Warszawa—Działdowo i węzeł kolejek wąskotorowych oraz drogowy; ruiny zamku książąt mazowieckich z XIV w. oraz 2 kościoły z XVI w. Na pn.-wsch. od C. we wsi Opi-nogóra w zameczku Krasińskich mieści się Muzeum Romantyzmu. Cieplice Śląskie Zdrój, m. w pow. jeleniogórskim (woj. wrocławskie), nad rzeką Kamienną, 346 m n.p.m. Powst. ok. XIII w. w pobliżu znanych już wówczas ciepłych źródeł, w XV w. było już licznie odwiedzane; w XVII—XVIII w. ośr. artystycznego szlifierstwa szkła; prawa m. od 1935 r. 15,6 tyś. mieszk. (1968); ośr. przem. drzewnego i metalowego (jedyna w Polsce Fabryka Maszyn Papierniczych), centrum leczniczo-wczasowe z najcieplejszymi w Polsce (+44°C) termami i z licznymi sanatoriami; zabytki (kościół i zamek z XVIII w.); muzeum przyrodnicze • z ogromnymi zbiorami motyli i ptaków; połączenie tramwajowe i kol. z pobliską Jelenią Górą. Cieszyn, m. pow., pow. miejski w woj. katowickim, w zach. krańcu Pogórza Śląskiego, nad rzeką Olzą (dopł. Odry), od- CINGTAO 201 dzielającą C. od m. Cieszyn Czeski. Powst. jako warowny gród piastowski w X—XI w., w połowie XIV w. stał się m.; po śmierci Bolesława Krzywoustego C. należał do książąt śląskich i był aż do połowy XVII w. stolicą; po ich wymarciu miasto w 1625—1918 znajdowało się pod bezpośrednią władzą Habsburgów; w 1920 C. został podzielony granicą polsko-czechosłowacką na dwa miasta; w 1938 czeska cz. została wraz z Zaolziem przyłączona do Polski; w 1945 przywrócono podział C, 24,7 tyś. mieszk. (1968); ośr. przem. metalowego i elektromaszynowego (silniki elektryczne), ponadto przem. spożywczy, papierniczy i drzewny; ważny komunikacyjny punkt graniczny między Polską a Czechosłowacją; muzeum regionalne i teatr; ruiny zamku piastowskiego oraz wiele zabytków. 'Cieszyn Czeski, Ceskij T6Sin, miasto w pn. Czechosłowacji na l. brzegu Olzy, na granicy z Polską. 15 tyś. mieszk. (1964); niewielki przem. włókienniczy, spożywczy, drzewny i maszynowy; węzeł kolejowy i drogowy; ważny graniczny punkt komunikacyjny między Polską a Czechosłowacją. Zob. też Cieszyn. Cinan, miasto w Chinach Wsch., stolica prowincja Szantung, położ.na skraju dół. dolnego biegu Hu-ang-ho, u pn. podnóża Taj-szan (Góry Szantuńskie), w centralnej cz. Niż. Chińskiej. 862 tyś. mieszk. (1957); duży ośr. przemysłowy, gł. przem. włókienniczy, maszynowy (obrabiarki, silniki Diesla), przetwórczo-rolny (młynarski, olejarski, tytoniowy), ponadto przem. papierniczy, chemiczny, elektrotechniczny, drzewny; rzemiosło artystyczne; ważny węzeł kolejowy i drogowy; 4 wyższe uczelnie. C. znany od IV w. przed n.e.; starsze' m. z okresu XX w. przed n.e. o tej samej nazwie położ.było ok. 30 km na pn. wsch.; liczne zabytki kultury chińskiej. Cincinnati, miasto w USA nad środk. biegiem rz. Ohio. Zał. w 1788 jako Losantwille, obecna nazwa m. od 1790; rozwinęło się ok. 1820 jako port i węzeł komunikacyjny w miejscu przeprawy przez rz. Ohio; w 1830 połączone kań. z jeź. Erie, ok. 1850 jeden z najruchliwszych i największych punktów handl. USA ("Oueen City of the West"), 495 tyś. mieszk. (1965), z przedmieściami 1,3 min; wielkie centrum przem. maszynowego (wagony kol.), chemicznego, elektrotechnicznego, o-dzieżowego, obuwniczego oraz ośr. handl. zbożem, mięsem, drewnem i wełną; wielki węzeł kolejowy (18 linii) i drogowy, mosty na rz. Ohio ok. 2 km dł., ogromny port lotniczy; ważny ośr. kultury, 2 uniwersytety, akademia sztuk pięknych, konserwatorium, wielka biblioteka oraz szereg towarzystw nauk. Cinczou, miasto w Chinach Pn.-wsch., położ.ok. 20 km od pn. brzegów Zat. Liaotuńskiej. 350 tyś. mieszk. (1957); duży ośr. przem. chemicznego (paliwa płynne), obrabiarek, silników elektrycznych, maszyn górniczych, maszyn rolniczych, ceramicznego, włókienniczego, spożywczego, papierniczego; węzeł kolejowy i drogowy na linii Pekin—Szenjang; liczne zabytki. W okolicy kopalnie węgla brunatnego i boksytów. Cingtao, miasto w Chinach Wsch., pot w pd. cz. płw. -Szan- 202 CINLING-SZAN tung, nad M. Żółtym, u wejścia do zat Ciaoczou. 1121 tyś. mieszk. (1857); duży ośr. przem.: gŁ maszynowego (stocznia, fabryka parowozów i wagonów), włókienniczego (bawełna), spożywczego (młynarski, olejarski, piwowarski, tytoniowy), ponadto przem. skórzany, gumowy, chemiczny, cementowy; duży port morski (najgłębszy w Chinach — 13 m), st. kol.; baza rybołówstwa; uniwersytet i politechnika; uzdrowisko i kąpielisko morskie. Cinling-szan, równoleżnikowy łańcuch górski w środk. cz. Chin; rozciąga się od g. Kun-lun na zach. do Niż. Chińskiej, wzdłuż działu wodnego Huang-ho i Jangcy; dł. ok. 1000 km, najw. szczyt Tajpaj- -szan 4113 m n.p.m. Góry zbud. z łupków metamorficznych, w cz. środk. (najwyższej) z wapieni; trudne do przebycia, o stromych zboczach pn. i łagodnych pd.; obniżają się ku wsch. i rozdzielają na kilka mniejszych pasm; zbocza pokryte lasami; doliny gęsto zaludnione —.ok. 50 osób na km2. C. stanowią barierę klimatyczną (zatrzymują zimne wiatry pn.). Cisa, rz.. L, największy dopł. Dunaju. Źródła w Beskidach Wsch. (pd. Gorgany, Czarnohora), z których spływa na pd. na Niż. Węgierską (gdzie silnie meandruje) i uchodzi do Dunaju, ok. 50 km na pn. od Belgradu. Dł. 1358 km, pow. dorzecza 153 tyś. km2; ważniejsze dopł.: p. — Sajó z Hornadem, l. — Keresz i Ma-rusza (883 km dł.). Częste powodzie (katastrofalna w 1879). Żeglowna od Szolnoku. Na C. wielka zapora i zbiornik retencyjny dla celów energetycznych i nawadniania ziemi w rejonie Tiszalok. Ciudad Juarez, miasto w pn. Meksyku, nad rzeką Rio Grandę del Norte, naprzeciw m. El Paso (USA). Zał. w połowie XVII w., rozwinęło się jako ważny ośr. komunikacyjny. 484 tyś. mieszk. (1968); przem. spożywczy i włókienniczy; ważne centrum turystyczne; węzeł kolejowy na granicy z USA. W okolicy duży region gruntów sztucznie nawadnianych. Ciudad Trujillo -Santo Domingo Clermont-Ferrand, miasto w środk. Francji (Owernia), w pn. cz. Masywu Centralnego; ośr. adm. departamentu C.-F. Powst. w 1731 z połączenia dwu miast: Clermont (rzym. Augustonemetum) i Mont-ferrat (zał. w XI w.). 148,9 tyś. mieszk. (1968); ośr. przem. maszynowego, zbrojeniowego, metalowego, spożywczego, gumowego (produkcja opon samochodowych — Michelin); uniwersytet; liczne zabytki. Cleveland, miasto w USA (stan Ohio), na pd. wybrzeżu jeź. Erie, przy ujściu małej rz. Cuyahoga. Zał. w 1798, rosło z wolna aż do momentu doprowadzenia doń pierwszej linii kol. (1851) oraz zorganizowania w nim w 1870 przez Rockefellera trustu naftowego Standard Oil Company; w 1865 liczyło już ok. 50 tyś. mieszk. W 1965 r. 811 tyś. mieszk., z przedmieściami ok. 2 min; olbrzymi ośr. handlu, doskonały port (przeładunek rudy żelaza, węgla kamiennego z Pensylwanii, zboża i drewna z Kanady); wielkie centrum przem. metalowego (stalownie) i maszynowego, elektrotech- CONCEPCIÓN 203 nicznego, chemicznego (rafineria ropy naftowej), włókienniczego oraz spożywczego; obszary portowo-przem. skupiły się nad rzeką Cuyahoga oraz na brzegach jeź. na tzw. "flats"; wielki węzeł komunikacyjny; centrum finansowe oraz kult.-naukowe, uniwersytet (od 1826), wielki instytut technologii, muzea, słynna orkiestra symfoniczna. CUpperton, mała nie zamieszkana w. we wsch. cz. O. Spokojnego, ok. 1200 km od wybrzeży Ameryki Środk., wchodząca w skład Polinezji Francuskiej; pow. 2 km2; stanowi blok skał wylewnych, otoczony rafą b. trudną do przebycia. Odkryta w 1705 przez żeglarza ang. Clipper-tona. Wokół w. bogate łowiska ryb. Cołombo -Kolombo Colón, dawniej Aspinwall, miasto w strefie Kań. Panamskiego (ale wyłączone spod jurysdykcji Strefy), przy ujściu tegoż kań. do M. Karaibskiego; adm. ośr. prow. Colón, drugie pod względem wielkości m. Panamy. Powst. w 1850 na małej wysepce, połączonej z lądem groblą. 65,6 tyś. mieszk. (1969); niewielki ośr. przem. petrochemicznego, handlu oraz jeden z ważniejszych portów basenu M. Karaibskiego (eksport bananów, import paliw i środków transportu). Colorado, rz. -Kolorado Columbia, rz. -Kolumbia Columbus, miasto w USA, stolica stanu Ohio, na pograniczu obszaru węglowego Appalachów a rolniczego centrum (Corn Belt) kraju. Zał. w 1812, szybko stało się ważnym centrum handl. i komunikacyjnym położ.między Pittsburghiem a Saint Louis. 540 tyś. mieszk. (1965); ośr. przem. maszynowego (maszyny górnicze, silniki), chemicznego, papierniczego oraz poligraficznego; stanowy uniwersytet (zał. 1872) i kilka innych wyższych uczelni. Como, jeź. w północnych Włoszech w Alpach, na wys. 198 m n.p.miasto, między Alpami Lugańskimi a Bergamaskimi. Podłużne (51 km dł.), na pd. dzieli się na dwie odnogi Przepływa przezeń rz. Adda. Pow. 146 km2, głęb. maks. 410 m (kryptode-preśja). Piękne górzyste otoczenie i łagodny, ciepły klimat spowodowały, że na jego brzegach zgrupowało się szereg uzdrowisk klimatycznych (Como, Lecco, Bellagio). Concepción, miasto w Chile, położ.;w środk. cz. kraju nad O. Spokojnym ośr. adm. Zał. w połowie XVI w. w odległości ok. 15 km od wybrzeża, zrujnowane trzęsieniem ziemi w 1755 ponownie zał. w pobliżu wybrzeża, zniszczone kolejnymi trzęsieniami w 1823 i 1939 r. 178 tyś. mieszk. (1968); ośr. przem. metalowego, chemicznego, skórzanego, włókienniczego i spożywczego, centrum handlu zbożem i bydłem; ważny ośr. kult. (2 uniwersytety); ośr. komunikacji. W pobliżu port w Talcahuano i huta stali w Huachipato. Concepción, miasto w Paragwaju, położ.nad środk. biegiem rz. Paragwaj. Ok. 34 tyś. mieszk. (1982); ośr. przem. rolno-spo-żywczego i handlu płodami rolnymi (yerba ina.t6, trzcina cukrowa) oraz drewnem i skórami; port na rz. Paragwaj (wywóz zboża, bydła, skór); punkt początkowy linii koL do Horqueta. 204 CONSTANTA Constanfa -.Konstanca Coo&a, Cieśnina-, między pn. i pd. wyspą Nw. Zelandii; dł. 110 km, szer. 85 km, najmniejsza głęb. 71 m. Znana ze swych niespokojnych wód. Odkryta przez J. Cooka w 1769. Cooka, Wyspy-, grupa wysp przeważnie koralowych, na O. Spokojnym, w Polinezji; pow. 241 km2; 20,6 tyś. mieszk. (1968), gł. Polinezyjczycy; stolica Awarua na największej i jedynej wulkanicznej w. Raro-tonga (68 km2). W. C. składają się z dwóch grup: W. C. Południowe — 213 km2 pow. (Barotonga, Mangaia, Atiu, Mauke i in.) i W. C. Północne — 28 km2 pow. (Tonga-rewa, Manihiki, Pukapuka, Rakahanga); klimat zwrotnikowy morski; uprawa palm kokosowych, cytrusów, rybołówstwo, połowy pereł. W. C. odkrył J. Cook w 1773; od 1888 protektorat ang.; od 1901 należą do Nowej Zelandii. Coquilhatville -Mbandaka Córdoba, miasto w środk. Argentynie, ośr. adm. Zał. w 1573 jako centrum działalności jezuitów, rozwinęło się na wielki ośr. handlu pszenicą, kukurydzą i bydłem. 846 tyś. mieszk. (1968); ośr. przem. środków transportu (samoloty, samochody, traktory), chemicznego, rolno-przetwórczego, cementowego, włókienniczego i skórzanego; duży węzeł kolejowy i drogowy; zabytki architektury kolonialnej, uniwersytet (od 1613). Córdoba -.Kordowa Cork, Corcaigh, miasto w pd. Irlandii, przy ujściu rzeki Lee do Atlantyku. Z niewielkiej osady handl. zał. w X w. rozwinął się na drugie co do wielkości (po -Dublinie) m. kraju. 125 tyś. mieszk. (1968); dość znaczny ośr. przem. metalurgicznego (hutnictwo żelaza), stoczniowego, środków transportu, włókienniczego (zwłaszcza wełnianego), chemicznego (gumowego), skórzanego oraz spożywczego; uniwersytet, obserwatorium astronomiczne; szereg zabytkowych budowli. Od początków XX w. gł. ośr. irlandzkiego ruchu narodowego. Costa Rica -Kostaryka Cotentin, Półwysep Nor-mandzki, położ.w pn.-zach. Francji, nad kań. La Manche; wchodzi w skład Masywu -*-Armorykańskiego; teren pagórkowaty, na pn. wys. do 191 m n.p.miasto, podnosi się ku pd. do 276 m n.p.m.; wybrzeże klifowe skaliste; pływy morza do 15 m wys.; klimat umiarkowany morski; gleby mało urodzajne. Region hodowli bydła i owiec; liczne porty rybackie; na pn. ważny port morski -Cherbourg. Cottbus -ł-Chociebuż Coventry, miasto w Wielkiej Brytanii (środk. Anglia), na wsch. od Birmingham. Powst. ok. XI w.; w średniowieczu znane centrum tkactwa. 335,4 tyś. mieszk. (1968); wielki ośr. przem. lotniczego (gł. silniki samolotowe), motoryzacyjnego, obrabiarkowego, elektro- technicznego (radia, telewizory), precyzyjnego (zegarki) oraz włókienniczego; liczne zabytki architektury średniowiecznej. W 1940 silnie zniszczone przez niemieckie ataki lotnicze. Craiova -Krajowa CYKLADY 205 Croydon, miasto w Wielkiej Brytanii wchodzące w skład zespołu miejskiego Londynu (tzw. Wielki Londyn), na pd. od jego centrum. 329 tyś. mieszk. (1968); przem. lotniczy, elektrotechniczny, maszynowy, metalowy, farmaceutyczny. W latach powojennych C. utra- ciło znaczenie gł. portu lotniczego Londynu na rzecz lotniska Heathrow. Crozeta, Wyspy-, grupa 4 małych wysp wulkanicznych w pd. cz. Oceanu Indyjskiego między Przyl. Dobrej Nadziei a Wyspami Kerguelena, na 46° szer. geograficznej pd.; pow. 523 km2, baza dla wielorybnictwa i poławiaczy fok. Odkryte w 1772, zostały zajęte przez Francję w 1913, obecnie należą do Rep. Malgaskiej. Curacao -Antyle Holenderskie Cusco, miasto w Peru, położ.w malowniczej dół. andyjskiej, na wys. ok. 3500 m n.p.miasto, na dziale wodnym między rz. Apurimac a Vilcanota. Dawna stolica państwa Inków; zał. w XI w., zniszczona w 1543 przez Hiszpanów, potem odbudowana, ostatnio (1950) zni- szczona trzęsieniem ziemi. 78 tyś. mieszk. (1966); ośr. handl. i przemysłowy (przem.: teksty my, garbarski i spożywczy); połączone linią kol. z Arequi-pą i portem Mollendo; zabytki kultury Inków oraz z hiszpańskiego okresu kolonialnego; uniwersytet od 1962. Cuszima, Tsushima, grupa wysp japońskich (2 duże wyspy i wiele małych), leżących w Cieśn. Koreańskiej, pomiędzy Kiusiu a płw. Korea; pow. 761 km8; tereny nizinno-wy-żynne (maks. wys. 664 m n.p.m.); klimat podzwrotnikowy monsunowy; niewielkie pow. lasów wiecznie zielonych; 67 tyś. mieszk. (1955), gł. m. Izuhara; główne zajęcie ludn. rybołówstwo. Pod C. w bitwie morskiej z Japończykami 27—28 V 1905 poniosła klęskę flota rosyjska. Cycyhar, miasto w Chinach Pn.-Wsch., na Niż. Mandżurskiej nad rzeką Nonni. 668 tyś. mieszk. (1957); ośr. przem. maszynowego (ciężkie obrabiarki, silniki elektryczne, transportery, kotły parowe), przem. spożywczego (cukrownia, olejarnie), drzewnego i taboru kol.; st. kol., port rzeczny. Cyklady, Kźkiades Nisi, archipelag w pd.-zach. cz. M. Egejskiego, u pd.-wsch. wybrzeży Grecji, składający się z ponad 220 małych i większych wysp, jak Naksos (428 km2), Andros (380 km2), Paros (194 km2), Tinos (194 km2), Milos (151 km2), Kea, Kith-nos, Serifos i in.; łączna pow. 2649 km2. C. to fragmenty zapadłego w młodszym trzeciorzędzie lądu tzw. Egeidy; są przeważnie górzyste, maks. osiągają 1000 m n.p.m, (Andros 994 m, Naksos 1008 m). Wyspy Andros, Tinos, Miko-nos i Naksos leżą na przedłużeniu -Eubei, a w-y Kea, Kithnos, Serifos, Sifnos — na przedłużeniu gór Attyki. Na pd. skraju arch. występuje szereg wysp częściowo lub całkowicie wulkanicznych, jak np. Milos (jej środk. zatoka to zatopiony krater) i Thira (Santoryn) z czynnym wulkanem. Na C. częste trzęsienia ziemi. Niewielkie zasoby rud, między innymi żelaza (Kithnos, Serifos, Siros, Andros), boksytów, manganu (Andros) oraz siarki (Milos), marmuru (Paros), a 206____________________ także liczne źródła miner. (termy). Klimat śródziemnomorski. Uprawa zbóż, winnej latorośli, oliwek, cytrusów i in.; hodowla owiec i kóz, rybołówstwo. C. tworzą oddzielny okręg adm. (nomos) z centrum admiasto w m. Ermupolis na Siros (14 tyś. mieszk.). Ludn. grecka ok. 100 tys., z czego dwie trzecie zamieszkukuje 5 największych wysp (20 tyś. na Naksos, 19 tyś. na Andros, 11 tyś. na Tinos, 9 tyś. na Paros i 6 tyś. na Milos). Cypo, miasto w Chinach Wsch., położ.w pn. cz. G. Szantuńskich, na Niż. -Chińskiej; powst. w 1949 z połączenia osiedli górniczych (Cyczuan, Poszan). 806 tyś. mieszk. (1957); duży ośr. górnictwa węgla kamiennego, rudy żelaza i metali kolorowych; przem. elektrotechniczny, włókienniczy, szklarski i ceramiczny; końcowa st. kol. Cypr, gr. Kipriaki Dimokra-tia, tur. Kibrźs Cumhuriyeti, Republika Cypru; położ.w Azji Pd.-Zach, niepodległa od 18 VIII 1960, członek bryt. Wspólnoty Narodów, poprzednio kolonia bryt.; pow. 9251 km2; ludn. 622 tyś. (1968); stolica -Nikozja 106 tyś. mieszk. (zespół miejski, 1966); podział administracyjny — 6 dystryktów; języki urzędowe: gr. i turecki. WARUNKI NATURALNE. Pań stwo C. leży na w. o tej samej nazwie, we wsch. cz. M. Śródziemnego; wnętrze wyspy zajmują ułożone równoleżnikowo pasmo górskie Kar-pason na pn. (1019 m n.p.m.) i masyw Troodos na pd. (1&53 m n.p.m.) oddzielone urodzajną niż. Mesaria; klimat śródziem- nomorski; roślinność typu ma- CYPO kii, w górach wiecznie zielone lasy (ok. W/t pow.): cyprysowe, sosnowe i resztki cedrowych; znaczne złoża surowców miner.: piryty, rudy miedzi i azbest. LUDNOŚĆ złożona gł. z Greków (80°/»), Turków (18»/o) i Ormian; średnia gęstość zaludnienia 65 mieszk./km2; m. skupiają ok. 27% ludn.; gł. m.: Nikozja, Limassol (47 tyś. mieszk.), -Famagusta (41 tys.). GOSPODARKA. C. jest krajem rolniczo-surowcowym; roln. zatrudnia ok. W/v ludn. pracującej; ziemie orne zajmują 24*/« pow. kraju, gł. na terenie Mesarii, częściowo nawadniane; uprawia się pszenicę, jęczmień (łącznie ók. 180 tyś. t, 1967), ziemniaki (130 tyś. t), bawełnę, winną latorośl (146 tyś. t, 1967), cytrusy (ok. 110 tyś. t), oliwki, migdałowce, chleb świętojański i in.; hodowla obejmuje gł. owce (380 tyś. sztuk, 1967) i kozy (300 tys.), ponadto osły, bydło i trzodę chlewną; wśród drobnych rolników rozpowszechniona jest hodowla jedwabnika, a na wybrzeżu znaczną rolę odgrywa rybołówstwo i połów gąbek. Górnictwo znajduje się w rękach kapitału amer. i bryt., prawie cała jego prod. jest przeznaczona na eksport; wydobycie: pirytów (0,6 mln t, 1965), miedziopi-rytów (0,2 mln t) oraz chromi- tów, azbestu, umbry i gipsu. Przem. przetwórczy słabo rozwinięty, gł. spożywczy (znane wina), włókienniczy i cementowy; znaczną rolę odgrywa rzemiosło; transport przede wszystkim samochodowy (dł. dróg 6080 km), w głębi kraju też juczny; główne porty: Famagusta, Larnaka i Limassol; gł. port lotniczy Nikozja. Eksport: CZAD 207 rudy metali, wina i owoce; główni partnerzy handlowi: Wielka Brytania, NRF. Na w. znajdują się bryt. bazy wojskowe. Czad, Republique du Tchad, Republika Czadu, państwo w Afryce Srodk., bez dostępu do morza; zajmuje obszary na wsch. od jeź. - Czad; pow. 1284 tyś. km2; ludn. 3460 tyś. (1968); stolica -*Fort Lamy 132,5 tyś. mieszk. (zespół miejski, 1968). Obszar podbity przez Francję na początku XX w.; do 1958 wchodził w skład Francuskiej Afryki Równikowej jako kolonia, a później jako terytorium zamorskie i republika autonomiczna w ramach Wspólnoty Francuskiej. Od 1960 tworzy niepodległą republikę parlamentarną. Podział administracyjny — 13 prefektur; język urzędowy franc. WARUNKI NATURALNE. Cz. zajmuje rozległą, równinną kotlinę ograniczoną wyżynami i górami: na pn. Tibesti (3415 m n.p.m.), na pn.-wsch. Ennedi (1450 m n.p.m.), na wsch. Wa-daj (1790 m n.p.m.), ku zach. teren stopniowo obniża się, a najniższe partie zajmuje jeź. Czad (ok. 240 m n.p.m.) i kotlina Bodele (155 m n.p.m.); klimat na pn. — zwrotnikowy wybitnie suchy (lato średnio 33—35°C) o znacznych dobowych wahaniach temp., na pd. wilgotniej szy podrównikowy suchy (do 500—800 mm opadów rocznie); rz. stałych na pn. brak, jedynie rz. epizodyczne (uedy), na pd. główna rzeka Szari (1450 km), z dopł. Lo-gone, uchodzi do jeź. Czad; obszar na pn. pustynny, na pd. sawanny cierniste i trawiaste. Surowce miner.: sól kamienna koło jeź. Czad, cyna (Mao, Kebbi) oraz wolfram; b. słabo eksploatowane. LUDNOŚĆ. Cz. należy do najsłabiej zaludnionych krajów; średnia gęstość zaludnienia 2,6 mieszk./km2; b. duże zróżnicowanie etniczne — pn. zamiesz • kują plemiona z grupy Kanu-ri (gł. Tubu), środek — Arabowie (największa grupa etniczna kraju) oraz plemiona z grupy Hausa, pd. — Murzyni sudańscy (gł. grupa Bagir-mi); gł. m.: Fort Lamy, Fort Archambault 36 tyś. (1968), Moundou 32 tyś. (1968), Abe-che 26 tyś. (1968). GOSPODARKA. Cz. jest b. słabo rozwiniętym krajem rolniczym (około 85"/» zatrudnionych w roln.); pow. upraw 7 mln ha; gł. uprawy: proso i sorgo (800 tyś. t, 1965), ryż (25 tyś. t), sezam, bataty (50 tyś. t), nieco kukurydzy, orzeszki ziemne (80 tyś. t, 1965); gł. uprawą towarową i eksportową jesf bawełna (100 tyś. t, 1965) na obszarze dorzecza Szari, w bazach na pn. uprawia się palmę daktylową, na terenie sawann zbiera się gumę arabską; na pn. i w centrum ekstensywna hodowla (w poważnym stopniu koczownicza) gł. bydła (4,5 mln szt., 1965), kóz i owiec (łącznie 4,6 mln) wielbłądów (0,35 mm), osłów i koni (0,45 mln szt., 1967); rybołówstwo na jeź. Czad (80 do 110 tyś. t rocznie). Górnictwo ogranicza się do eksploatacji soli koło jeź. Czad. Przem. b. słabo rozwinięty; prawie wyłącznie rolno-przetwórczy: oczyszczalnie bawełny, olejarnie, łuszczarnie ryżu, rzeźnie i in; linii kol. brak, dróg 29 tyś. km, ale tylko 300 km o nawierzchni umocnionej; dobrze rozwinięty transport lotniczy, szereg portów lotniczych, gł. — Fort Lamy, Fort Archambault i Moundou. Eksport: bawełna (ponad połowa T 208 CZAD CZARNOMORSKA, NIZINA-209 wartości), żywe zwierzęta, mięso i in.; główni partnerzy handlowi: Francja, USA, Nigeria. Czad, jeź. bezodpływowe w Afryce Centralnej, położ.na wys. ok. 242 m n.p.m. na pograniczu republik: Czadu, Ni-gru, Nigerii i Kamerunu; średnia pow. 21 tyś. km2 (w porze deszczowej — 50 tyś. km2, w porze suchej — 11 tyś. km2), głęb. 4—7 m; wybrzeża bag- niste porośnięte sitowiem i trzciną, liczne wyspy; jeź. stopniowo wysycha. Gł. dopł.: Szari i Logone od pd. i Koma-dugu Jobe od zach.; pow. zlewiska ók. 1,1 mln km2. Odkryte w 1823 przez Denhama i Ciappertona. Czagos, aren. na O. Indyjskim, na pd. od wysp Malediwów, położ.na długim południkowym grzbiecie podwodnym; złożony jest z drobnych wysp i raf koralowych o łącznej pow. 122 km2; adm. należał do bryt. kolonii Mauritius, obecnie wchodzi w skład nowo utwo- rzonej kolonii — Posiadłości Brytyjskie Oceanu Indyjskiego; ludn. murzyńska (ok. 1500 mieszk.) zajmuje się uprawą palmy kokosowej; na gł. wyspie — Diego Garcia — przystań dla okrętów. Czangciakou, Kalgan, miasto w Chinach Wsch., położ.na wys. ok. 700 m n.p.miasto, na pn. zach. od Pekinu, u stóp Muru Chiń- skiego, na ważnym przejściu do Mongolii Wewnętrznej. 380 tyś. mieszk. (1957); przem. maszyn górniczych, elektrotechniczny, włókienniczy oraz spożywczy (młynarski, olejarski, gorzelniany); ośr. handlu produktami budowlanymi i rolnymi; ważny węzeł komunikacyjny (na dawnym szlaku karawan); st. kol. Czangczun, miasto w Chinach Pn.-Wsch., stolica prowincja Ki-rin. 975 tyś. mieszk. (1957); duży ośr. przem.: pierwsza w Chinach fabryka samochodów ciężarowych, przem. spożywczy (olejarnie), elektrotechniczny, drzewny, włókienniczy, chemiczny, ceramiczny, filmowy; ważny węzeł kolejowy Chin Pn.-Wsch.; uniwersytet i inne wyższe uczelnie. Czangsza, miasto w Chinach Wsch., stolica prowincja Hunan, położ.nad rzeką Siang-ciang (p. dopl. dolnego biegu Jangcy). 703 tyś. mieszk. (1957); duży ośr. przem. i handlowy: przem. obrabiarkowy, maszyn rolniczych, hutnictwo cynku i ołowiu, przem. far- maceutyczny, włókienniczy, ceramiczny, zapałczany, papierniczy; st. kol., węzeł drogowy, port rzeczny i lotniczy; 3 wyższe uczelnie. Czarne, Morze-, wydłużone równoleżnikowo śródlądowe morze pomiędzy Europą i Azją Mniejszą, graniczy z ZSRR, Turcją, Rumunią i Bułgarią, połączone poprzez cieśn. -Bosfor, M. -Marmara i cieśn. -Dardanele z M. Śródziemnym oraz Cieśn. -Ker-czeóską z M. - Azowskim; pow. 413 488 km2, średnia głęb. 1149 m, maks. głęb. 2245 m; temp. wód powierzchniowych w lecie od 22° w cz. centralnej do 29° przy wybrzeżach pn.-zach., w zimie — od —1° na pn. do 5—7° na pd.; zasolenie 17—18%o na otwartym morzu, a 3—9%o w pobliżu dopływu wód rzecznych; wody głębinowe poniżej 150—200 m odznaczają się stałą temp. ok. 9°, zwiększonym zasoleniem (do 22,5%o) w wyniku stałego dopływu słonych wód z M. Śródziemnego oraz wzrastającą w kierunku dna zawartością siarkowodoru (do 7%o), która powoduje całkowi-' ty zanik życia organicznego od głęb. ok. 200 m. Zbiornik M. Cz. jest pochodzenia zapadliskowego, brzegi posiada przeważnie wysokie, a jedynie w płytkiej pn.-zach. cz. — niskie z charakterystycznymi limanami przy ujściach rzek (Dniepr, Dniestr, Boh); linia brzegowa jest na ogół wyrównana, a do większych jej form należy na pn. płw. -Krym i Zat. Karkinicka; są rzeki uchodzące do morza (-)'. Dunaj, Dniepr, Dniestr, Boh, Kyzył Irmak. M. Cz. znajduje się w strefie klimatu śródziemnomorskiego z zaznaczającymi się na pn. wpływami klimatu kontynetalnego strefy umiarkowanej — w zimie pojawiają się na wybrzeżu kaukaskim mroźne i gwałtowne wiatry "bora", w lecie mogą powstawać huragany; pokrywa lodowa występuje sporadycznie jedynie u pn. wybrzeży; w zbiorniku istnieją dwa słabe powierzchniowe prądy okrężne (zach. i wsch.) o kierunku przeciwnym do ruchu wskazówek zegara. Rybołówstwo (sardele, szproty, jesiotry, śledzie) i żegluga koncentrują się wzdłuż pn. i pn.-zach. wybrzeży; główne porty (-•): Odessa, Nikołajew, Sewastopol, Kercz, Batumi (w ZSRR), Konstanca (w Rumunii), Warna i Burgas (w Bułgarii) oraz niewielki port Trapezunt w Turcji; na wybrzeżu M. Cz. położ.są liczne uzdrowiska i miejscowości klimatyczne, np.: —•-Jałta, Soczi i Suchumi (w ZSRR), Mamaia (w Rumunii), -Warna (w Bułgarii). Czarnogóra, rep. związk. Jugosławii, poi. w pd. cz. kraju; pod względem obszaru i ludn. najmniejsza z rep. Jugosławii; 14 Słownik geografii świata pow. 13,8 tyś. km2, ludn. 527 tyś. (1967), stolica Titograd. Obejmuje przeważnie górzyste, najtrudniej dostępne tereny Jugosławii (Durmitor, Lov6en), niewielkie obszary nizinne grupują się w pasie przybrzeżnym i nad jeż. —•Szkoderskim. Klimat podzwrotnikowy, śródziemnomorski na wybrzeżu, kontynentalny wewnątrz kraju; na stokach górskich u wybrzeży największe w Europie opady (do 5,3 m rocznie). Lasy zajmują tu ok. 40°/e pow., pola orne zaledwie 5%, łąki ł pastwiska — 351)/o. Ludn.: 87% Czarnogórcy, ffl/9 Albańczycy; skupiona przede wszystkim na wybrzeżu i w dół. rzek. Cz. jest najsłabiej gospodarczo rozwiniętą republiką Jugosławii; roln. jest gł. gałęzią gospodarki, zatrudniając 2/3 ludn.; dominuje hodowla owiec, częściowo osłów, mułów oraz bydła; uprawa zbóż, w pd. cz. dominują uprawy śródziemnomorskie (oliwki, figi, winorośl, drzewa cytrusowe); ostatnio rozwój gospodarki leśnej, na wybrzeżu — rybołówstwa; przem. rolno- —spożywczy i drzewny, poza tym górnictwo rud cynku i ołowiu oraz boksytów; sieć komunikacyjna słabo rozwinięta. Gł. m.: Titograd (39 tyś. mieszk.), Cetinje, Kotor. Czarnomorska, Nizina-, lekko pochylona ku pd. płaska równina na pd. Ukraińskie j'SRR; rozciąga się wzdłuż brzegów M. Czarnego i Azowskiego, ograniczona od zach. Wyż. Besarabską, od pn. zach. — Wyż. Wołyńsko- Podolską i Naddnieprzańską, od pn. wsch. — Wyż. Nadazowską; wys. do ok. 150 m n.p.m. Zbud. z trzeciorzędowych wapieni, przykrytych piaskami, glinami i 210 CZATTAGAM lessem; teren rozcięty szerokimi dolinami rzek: (-) Dniepru, Dniestru, Bohu i in.: wybrzeża ulegały zapadaniu, o czym świadczą zalane przez morze ujścia rzeki (tzw. limany) i nadbrzeżne jeż.; w dawnej delcie Dniepru występują piaski wydmowe. Klimat umiarkowany lądowy (ciepły i suchy); wiele rzek wysycha latem; gleby czarnoziemne i kasztanowe; małe zalesienie (poniżej 5%). Zaludnienie ok. 50 mieszk./km2. Ważny rejon rolniczy: uprawa pszenicy, kukurydzy, słonecznika, winorośli; gł. m.: (-*-) Odessa, Mikołajów, Chersoń. Dawniej N.Cz. stanowiła obszar stepów, obecnie zaorany; na wsch. od Chersonia znajduje się rezerwat pierwotnej roślinności stepowej Askania Nowa. Czattagam, Czatgano, ang. Chittagong, miasto, stolica prowincja w Pakistanie Wsch., położ.ok. 20 km od wybrzeży Zat. Ben- galskiej, po wsch. stronie delty Gangesu i Brahmaputry. Powstało na miejscu małej osady z końcem XIX w. 363 tyś. mieszk. (1961); duży ośr. przemysłowo-handl.: przem. chemiczny, bawełniany, elektrotechniczny, spożywczy i drzewny; port morski (eksport juty, bawełny i herbaty; obroty do 2 mln t rocznie). Czechosłowacja, Ceskosimen-ska Socialisticka Republika, Czechosłowacka Republika Socjalistyczna, państwo federacyjne (od 27 X 1968), złożone z Czeskiej Republiki Socjalistycznej (-Czechy) oraz Słowackiej Republiki Socjalistycznej (-Słowacja), poŁ w Europie Srodk.; pow. 127,9 tyś. km2, ludn. 14389 tyś. (1968), stolica federacji -Praga, 1103 tyś. mieszk. (1968). CSRS dzieli się adm. na 10 krajów i 3 m. wydzielone: Praga,' -Bratysława, -Brno, Języki urzędowe czeski i słowacki. Granice wyłącznie lądowe (3472 km) z Polską, ZSRR, Węgrami, Austrią, NRFiNRD; rozciągłość równoleżnikowa kraju 768 km, południkowa 276 km. WARUNKI NATURALNE. Rzeźba Cz. jest bardzo urozmaicona; niż. (do 200 m n.p.m.) zajmują ll/o, obszary 200—500 m n.p.m. 53,6''/o, g. ponad 1000 m n.p.m. 2,7(l/o. Zach. cz. kraju zajmuje Masyw Czeski, zbud. z archaicznych skał krystalicznych, na pn. także z utworów młodszych. Stanowi on kotlinę (Kotlina Czeska) otoczoną g.: na pn. Sudety (Śnieżka 1602 m n.p.m.), na pn.- -zach. Rudawy (Klinovec 1244 m), na pd. Las Czeski (1042 m) i Szumawa, a od wsch. rozległa Wyż. Czesko- -Morawska o wysokościach przekraczających 800 m n.p.m. Kotlina Czeska, w cz. pd. jest krajem wyżynnym z kotlinami Budzie j owicką, Trzebońską oraz Pilzneńską; pn. cz. kotliny jest nizinna. Obniżenie Morawskie oddziela Sudety od Karpat, młodych gór fałdowych o budowie łusko-wo-płaszczowinowej. Strefę pd. Karpat Zach. tworzą Las Zdanicki, Chriby, Białe Karpaty, Jaworniki (1071 m n.p. m.); wewnętrzna strefa składa się z wielu pasm górskich, zbud. w osi gł. ze skał krystalicznych, otoczonych utworami wapiennymi; są to Wysokie Tatry (Gerlach 2654 m n.p.m.), Niżne Tatry (2044 m), Mała Fatra (1710 m). Wielka Fatra (1590 m) oraz Rudawy Słowackie (1477 m) — zniszczona resztka starych gór, bo- CZECHOSŁOWACJA 211 gata w kopaliny. Do Cz. należą' też pd. zbocza Beskidu Niskiego i Bieszczadów; Od pd. wciskają się Niż. Nadcisańska i Naddunajska. Klimat jest umiarkowany, ciepły, w g. dość ostry (średnia temp. roczna ok. 4°C) i wilgotny (opady ok. 1200 mm). Średnia temp. lipca na niż. 17—20°C, stycznia od -l°C do -5,5°C na wsch., opady 500—700 mm. Sieć rzeczna jest gęsta, ale stanowią ją w większości rz. górskie, o zmiennym wodo-stanie. Główne rzeki: Dunaj (w Cz. 172 km) i Łaba (w Cz. 364 km) z Wełtawą (430 km) są żeglowne; inne rz.: Wag (390 km), Hron (290 km), Ohrza (256 km) oraz Odra (w Cz. 136 km). Lasy zajmują 34,8% pow.; 7/10 drzewostanu stanowią gatunki iglaste (świerk, jodła, sosna), występujące na zach. i w g.; lasy liściaste (z przewagą buka i dębu) na pd. kraju. LUDNOŚĆ. Średnia gęstość zaludnienia 113 mieszk./km2, największa w okręgach przem. (Ostrawski, Praski, Brneński) oraz kotlinach i dół. śródgór-skich i rzecznych; najmniejsza — w g., zwłaszcza w Słowacji. Przyrost naturalny niski (4,2%o), zwłaszcza w Czechach. W 1968 Czesi stanowili 64,8o/o ludn., Słowacy 29,3'Vi>, Węgrzy 3,9»/o, Niemcy 0,8«/o, Polacy 0,o% (71 tys.), pozostali 0,7°/». W m. powyżej 5000 mieszk. żyje ok. 55% ludn. Cz. jest krajem małych i średnich m.; tylko 5 m. oprócz stolica przekracza 100 tyś. mieszk.: Brno (337,2 tys.), Bratysława (285,9 tys.), -Ostrawa (274 tys.), -•Pilzno (146 tys.), -Koszyce (137 tys.). Z 6797 tyś. zawodowo czynnych 46,8% zatrudnia przem. i budownictwo, 19,3% roln. i leśnictwo, transport i łączność 6,5<>/», usługi i inne 27,4%. GOSPODARKA. Cz. jest krajem wysoko uprzemysłowionymiasto w okresie międzywojennym w Cz. był dobrze rozwinięty przem. lekki (włókienniczy, obuwniczy, szklarski, ceramiczny), a także maszynowy i chemiczny; Słowacja pozostawała krajem rolniczym i surowcowym, którego rozwój gosp. był hamowany przez czeską burżuazję. Po II wojnie świat, w Cz. nastąpiła przemiana struktury przem. kraju; na plan pierwszy wysunęła się prod. maszyn i urządzeń inwestycyjnych, rozbudowano bazę surowcową i metalurgiczną przemiasto, zmniejszono dysproporcje w rozwoju gosp. i poziomie uprzemysłowienia Czech i Słowacji. W latach 1948—68 prod. przem. Cz. wzrosła 5,8 rażą. Wysoce intensywne stało się uspołecznione roln. W handlu zagr. Cz. opiera się o rynek państw socjalistycznych, ma znaczną pozycję także na innych rynkach, zwłaszcza krajów rozwijających się. Złoża kopalin są różnorodne, ale nieliczne mają większe znaczenie gosp. Występuje węgiel kamienny (zasoby 13,1 mld t.), w Zagłębiu Ostrawsko-Karwińskim oraz w mniejszych zagłębiach — rejon Kladna, Pilzna i koło Brna. Duże złoża węgla brunatnego w dół. Ohrzy (Zagłębie Mosteckie i Sokołowskie), lignitu koło Kremnicy ł hodonina, nieco ropy naftowej i gazu ziemnego (Gbely, hodonin i in.). Zasoby żelaza są niewystarczające (wydobycie 0,5 mln t, 1968). W nieznacznej ilości występują mangan i polimetale. Dość obficie występują rudy uranu (okolice Jachymowa, Czeski Krumlow 212 CZECHOSŁOWACJA WAŻNIEJSZE DANE O ROZWOJU GOSPODARCZYM Wyszczególnienie Jednostka miary 1950 1960 1968 Energia elektryczna mld kWh 9,3 24,5 41,4 Węgiel kamienny min t 17,S 26,4 26,1 Węgiel brunatny min t 27,5 57,9 74,3 Gaz ziemny min m' 19 1443 1108 Stal surowa min t 3,1 6,8 10,6 Samochody osobowe tys. szt. 24,5 56,2 126,0 Traktory tys. szt. 10,5 32,5 24,4 Telewizory tys. szt. 263 350 Kwas siarkowy tys. t 253 553 977 Tworzywa sztuczne tys. t 63,6 197 Cement tys. t 1998 5050 6493 i in.), pirytów (145 tyś. t), bogate są złoża kaolinu, piasków szklarskich i grafitu. Ogólna moc zainstalowana w elektrowniach 9,6 tyś. MW, w tym ok. 1/6 siłownie wodne (Slapy, Orlik, Lipno na Weł-tawie, Horna Streda na Wagu). W prod. stali na i mieszk. Cz. zajmuje III miejsce w świecie. Hutnictwo żelaza rozwinięte jest w okręgach ostrowskim (Witkowice, Ostrawa, Trzyniec), środkowo-cze-skim (Kladno-Pilzno) oraz słowackim (kombinat hutniczy w Koszycach); nowa huta aluminium mieści się w Ziar nad Hronem. Na przem. maszynowy i metalowy przypada przeszło 1/3 robotników zatrudnionych w całym przem. Wielkie ośr. w Czechach: Praga (ok. 1/5 przem. maszynowego), Pilzno (Zakłady im. Lenina, d. "Skoda"), Witkowice (maszyny i konstrukcje), Mlada Boleslav (samochody "Skoda"), Liberec, Brno, Ada-mov i Blansko, Gottwaldov, Kladno oraz Koprivnice ("Tatra"). W Słowacji: Ko-szyce, Krompachy, a w dół. Wagu Martin i Bystrica. Przem. elektrotechniczny zlokalizowany jest w Pradze, Brnie i Bratysławie. Bardzo dynamiczny rozwój i urozmaiconą strukturę wykazuje przem. chemiczny, w połowie zlokalizowany w dół. Łaby (Usti nad Łabą, Lovosice) i Zagłębiu Mosteckim (Zaluźi, Litvinov). Dużym ośr. jest Praga (farmaceutyki, farby, kauczuk), ponadto Svit, Bratysława (kombinat petrochemiczny "Sloynaft" zaopatrywany w ropę rurociągiem z ZSRR) oraz Pardubice, Ko-lin, Ołomuniec, Przerów i łn. W budowie jest rurociąg gazu ziemnego sprowadzanego z ZSRR dla celów energetycznych oraz przeróbki chemicznej. Dobrze rozwinięty jest przem. cementowy, ceramiczny (porcelana stołowa i techniczna, fajanse), szklarski (szkło, sztuczna biżuteria — Jabłonce). B. dawną tradycję ma przem. włókienniczy, bawełniany w pn.-wsch. Czechach (Nachod, Semiły, Dvur Kralove) i Ruźomberku, oraz wełniany w Brnie i Libercu. Ważne znaczenie ma przem. obuwniczy (wielki ośr. Gottwaldov, mniejszy Partizanskie). Przem. papierniczy koncentruje się w Czechach. W przem. spożywczym na CZECHOSŁOWACJA 213 PRODUKCJA ROLNICZA (w tyś. t) Wyszczególnienie Zbiory przeciętne roczne 1936/39 1948/52 1966/68 Pszenica 1530 1493 2638 Żyto 1 'S'77 iu i l 1110 727 Jęczmień 1109 1046 1886 Owies 121'?, 961 866 Ziemniaki 8635 7255 6136 Buraki cukrowe 4861 SQW7 •ssf3t TJ/WI |iU plan pierwszy wysunęło się cukrownictwo i browarnictwo (browary w Pilżnie, Czeskich Budziejowicach i Pradze) oraz przem. tytoniowy. Rolnictwo charakteryzuje wys. stopień uspółdzielczenia (ponad 9/10 gruntów uprawnych), mechanizacji prod. (l traktor na 27,5 ha) oraz zużycia nawozów sztucznych (130 kg na i ha użytków rolnych, 1967/ /68). Prod. roln. stanowi jednak tylko ll,y/» dochodu nar. i w 4/5 pokrywa potrzeby wewnętrzne. Grunty orne za j- ' mują 41,8% ogólnej powierzchni, łąki i pastwiska 13.8-/0, lasy 34,8%. W latach powojennych dokonano zmiany struktury prod. rolnej, przeszło połowę jej ogólnej wartości i 2/3 prod. towarowej dostarcza hodowla. Ok. 1/3 gruntów ornych zajmuje pszenica ł jęczmień (ok. 30 q z i ha, 1968), przy czym bardzo rozpowszechniona jest uprawa jęcz- mienia browarnianego, zwłaszcza na Niż. Naddunajskiej, w dół. Łaby, Ohrzy oraz górnej Morawy (region Hana). W regionach tych uprawia się również burak cukrowy (ok. 168 q z i ha, 1968), gł. kultura przem. kraju. Żyto, owies i ziemniaki rozpowszechnione są na terenach podgórskich i górskich o słabszych glebach i surowszym klimacie. Specyficzną kulturą rolną jest chmiel (dla prod. piwa), zwłaszcza w dół. Ohrzy (Okręg Żatec), w pn. Czechach i na Morawach. Rozwinięta jest również uprawa jarzyn, owoców, a w pd. Słowacji winnej latorośli. W hodowli największe znaczenie ma bydło — 4437 tyś. szt. (1986), a na niż. trzoda chlewna — 5,6 mln szt. i drób — 31 mln szt. Prod. mleka 4,8 mln t, mięsa 1,1 mln t. Sieć kol. (13317 km) jest dobrze rozwinięta. Terytorium kraju przecinają ważne szlaki między nar.; duże znaczenie ma zelektryfikowany szlak od granicy z ZSRR łączący Słowację z Czechami. Sieć dróg bitych (72,9 tyś. km) należy do najgęstszych w Europie. Drogi wodne (473 km) — Łaba, Wełtawa, Dunaj, mają znaczenie w przewozach tranzy- towych. Flota morska (74 tyś. BRT) korzysta z portu w Szczecinie i Hamburgu. Praga jest dużym węzłem między-nar. linii lotniczych. Handel zagr. zajmuje wybitne miejsce w gospodarce Cz.; wykazuje na ogół bilans zrównoważony. Blisko połowę importu stanowią surowce, paliwa i materiały. Maszyny i urządzenia stanowią ok. połowę eksportu. 214 CZECHY Przeszło 2/3 obrotów handl. przypada na kraje socjalistyczne (na ZSRR ok. 1/3), blisko 1/10 na kraje EWG i 1/10 na kraje EFTA. Tadeusz Lenczowski Czechy, Czeska Republika Socjalistyczna, kraj w Europie Srodk., wraz ze Słowacją tworzy Czechosłowację, federacyjne państwo dwóch równouprawnionych republik socjalistycznych czeskiej i słowackiej. Pow. 78861 km8, ludn. 9877 tyś. (1968), stolica -Praga — 1103,2 tyś. mieszk.; adm. dzieli się na 7 okręgów (kraj) . oraz m. wydzielone (Praga), obejmuje dwie krainy historyczne: Cz. i Morawy; język urzędowy czeski; w przeszłości okres szczytowy rozwoju miał miejsce w XIV w. (rozkwit górnictwa, tkactwa, zał. uniwersytetu w Pradze). Władcy Cz. posiadali* tytuł królewski, zachowując dużą samodzielność wewnętrzną, zniesioną całkowicie po klęsce w 1620 (Biała Góra). Cz. stały się cz. monarchii Habsburgów. W 1918 utworzone zostało niepodległe, wspólne państwo Czechów i Słowaków; w latach 1945—48 ukształtowane zostały podstawy ustroju ludowo-demokr.; ustrój państwa federacyjnego, zapewniającego pełne równouprawnienie Słowaków i Czechów został wprowadzony w 1968. WARUNKI NATURALNE. Cz. zajmują prawie cały obszar Masywu Czeskiego. Tereny o wys. do 200 m n.p.m. zajmują 5% pow., 200—600 m prawie 79'/o; najw. tereny -(Szumawa, Las Czeski, Rudawy, Sudety — Śnieżka 1602 m n.p.m.) tworzą naturalne granice Cz. z Austrią, NRF, NRD i Polską. Hercyński Masyw Czeski został ponownie wypiętrzony w trzeciorzędzie, ma kształt rombu, którego podniesione krawędzie stanowią: Sudety, Rudawy — jednostronnie zrębowy masyw opadający stromo do Rowu Rudawskiego, Las Czeski, Szumawa, a od wsch. Wyż. -Czesko-Moraw-ska o pow. 13 tyś. km2 i wznie- sieniach ponad 800 m n.p.m. Wnętrze masywu zajmuje Kotlina .Czeska, której obszar centralny nad dolną -Weł-tawą był kolebką narodu czeskiego. Na pn. Niż. Połabska o wys. poniżej 200 m n.p.m. miejscami osiąga do 300 m na pd. — kotliny Budziejo-wicka I Pilzneńska (ponad 300 m) oraz przedgórza: Klatowskie, Kaszperskie, Prachatickie i Pasmo Brdy (600—800 m), Wyż. Karlowarską, G. Doupowskie i Sredniogórze Czeskie ogranicza od pn. Rów Rudaw-ski. Obniżenie Morawskie oddziela Masyw Czeski od Karpat, których zach. przedgórza znajdują się w granicach Cz. Klimat umiarkowany — łagodny z wpływami O. Atlantyckiego; temp. lipca 19°—20°C, stycznia -1° do —3°C (w g. niższe). Opady na równinach niskie (Praga 487 mm), w g. 1000—1500 mm. Ok. 2/3 obszaru należy do zlewiska M. Północnego (Łaba z dopł., Wełtawa z Be-rounką i Sazawą, Ohrza), 1/4 do M. Czarnego (Morawa) i 1/10 do M. Bałtyckiego (Odra). Na obszarach wyżynnych żyzne czarnoziemy i rędziny (Niż. Połabska i Morawy) oraz gleby brunatne. LUDNOŚĆ. Gęstość zaludnienia średnio 125 mieszk./knt2, w dół. i kotlinach pn. Cz. przekracza 150 mieszk./km2, najrzadsza w Szumawie, po- CZECHY 215 niżej 50 mieszk./km2. Przyrost naturalny wykazuje tendencję malejącą (2,9%o, 1967). W m. ponad 5000 mieszk. żyje ponad 2/3 ludn. Skład narodowościowy: Czesi (93,6%), Słowacy (3,8%), Niemcy (l,4%), Polacy (O/s) i in. Struktura zatrudnienia: przem. i budownictwo zatrudnia — 50°/e, roln. — isr/o, ludn. zawodowo czynnej. GOSPODARKA. Cz. są krajem b. wysoko uprzemysłowionym. Przypada na nie przeszło 3/4 wartości przem. Czechosłowacji. W latach powojennych przem. zmienił swoją strukturę w kierunku rozbudowy przem. środków prod., rozwoju górnictwa i energetyki, a także stal się bazą dla uprzemysłowienia Słowacji. W latach 1948—68 prod. przem. maszynowego i chemicznego wzrosły ok. 10-krotnie, przy ogólnym wskaźniku wzrostu 5,2. Bogactwa miner, (wydobycie): węgiel brunatny i lignit (67,7 mm t), węgiel kamienny (26 mln t), żelazo, mangan (Kisovce), uran, nieco metali kolorowych i szlachetnych; wielkie zasoby surowców ceramicznych, szklarskich, skał budowlanych. Prod. energii elektrycznej 31,4 mld kWh, 1968. Hutnictwo (-0stra-wa, Nw. Bogumin, -Karwina, Trzyniec, -Kladno, -Pilz- no oraz Chomutov) zatrudnia ok. 120 tyś. osób. Prod. stali 8,6 mln t, wyrobów walcowanych 6,3 mln t. Wielostronnie rozwinął się przem. maszynowy (550 tyś. zatrudnionych) z ośr. w Pradze, Pilźnie, Mla-da Boleslay, produkuje samochody (125 tyś. szt. 1968), mo- tocykle (116 tyś. szt.), w Se-miły, Igławie, Ostrokoyicach-Kitkoyicach samoloty. W Ostrawskim Zagłębiu Węglowym rozwinięty jest przem. koksowniczy, farb i lakierów (Praga, Kolin, Usti, Falknov), garbników (Lovosice), włókien sztucznych (Chrastava, Lovosice), środków farmaceutycznych, kauczuku syntetycznego i wyrobów gumowych (-Gott-waldov, Puchov, Praga, Bu-dziejowice, Lovosice, Nśchod). Cement (3961 tyś. t) produkowany jest w Beroun-Kraluy Dvur, Radotin-Lochkov, Ostrawa; nawozy sztuczne w Soko-lovie, Ostrawie. Przem. włókienniczy i odzieżowy (22 tyś. zatrudnionych) oraz skórzany i obuwniczy (60 tyś. zatrudnionych) należy do najlepiej rozwiniętych. Zlokalizowany jest w Sudetach i na ich przedgórzu (Liberec, Nśchod, Trut-nov), w Rudawach oraz w Bu- dziejowicach, Pradze i in., a prod. obuwia w Gottwaldov. Poważną pozycję zajmuje przem. szklarski i porcelanowy -(Karłowe Wary, Usti, Trutnov, Jablonec). Wielostronnie rozwinięty jest przem. spożywczy (450 tyś. zatrudnionych), zwłaszcza cukrowniczy i browarniczy. Prod. rolna mimo wysokiej wydajności i to-warowości nie pokrywa w pełni potrzeb. Użytki rolne zajmują 4481 tyś. ha, w tym grunty orne 3330 tyś. ha, łąki i pastwiska 935 tyś. ha, winnice 9 tyś. ha, chmielniki 9,5 tyś. ha. Uprawia się gł. pszenicę (440 tyś. ha, 1800 tyś. t), jęczmień (380 tyś. ha, 650 tyś. t), buraki cukrowe (180 tyś. ha), rośliny przem. (110 tyś. ha), roślina paszowe (970 •tys. ha), ziemniaki (400 tyś. ha). Wydajność z i ha gł. zbóż przekracza 30 q/ha. Hodowla dostarcza ok. 3/4 prod. towarowej rolnictwa. Pogłowie bydła 2946 tyś. szt. (1968), trzody chlewnej 3233 tyś. szt., drobiu 22,2 mln szt. Szereg 216 CZEKANOWSKIEGO, GOBY- CZESKI, MASYW-217 zabytków przeszłości, szczególnie w Pradze oraz liczne uzdrowiska (Karłowe Wary, Mariańskie Łaźnie, Cieplice i in.). Tadeusz Lenczowski Czekanowskiego, Góry-, pasmo górskie w ZSRR (Jakuc-ka ASRR), na wsch. Syberii, oddziela deltę rz. Leny od dorzecza Olenioka; dŁ 320 km, maks. wy s. 529 m n.p.m.; zbud. z piaskowców i margli; pow. szczytowe zrównane, zbocza pokryte roślinnością tundrową. Pierwszym, który odkrył, zbadał (1871—75) i opisał G.Cz. był Aleksander Cze-kanowski, polski geolog, zesłaniec z 1863, badacz Syberii. Czelabińsk, m. obwodowe w Rosyjskiej FSRR, drugie pod względem wielkości m. Uralu, położ.na wsch. zboczu środk. Uralu, nad rzeką Miass (dorzecze Irtysza); zał. w 1736 jako twierdza. 851 tyś. mieszk. (1968); jeden z największych ośr. przem. ZSRR, rozbudowany zwłaszcza w okresie II wojny świat., skupia gł. przem. ciężki: hutnictwo (żelaza, cynku i metali rzadkich), przem. maszynowy (maszyny drogowe, obrabiarki, maszyny i urządzenia dla hutnictwa i przem. metalowego, maszyny rolnicze i in.), środków transportu (traktory, przyczepy), elektrotechniczny, chemiczny (koksochemiczny, nawozów azotowych, farmaceutyczny), ponadto przem. spożywczy, odzieżowy, skórzany i in.; duży węzeł kolejowy (5 linii) na magistrali transsyberyjskiej, port lotniczy, połączenie gazociągiem ze złożem Gazii w Uzbekistanie i rurociągiem naftowym z Ufa; 4 wyższe uczelnie, opera, teatry, filharmonia, muzeum regionalne i galeria obrazów. W pobliżu C. wydobycie węgla brunatnego i manganu. Czeluskin, najdalej na pn. wysunięty przyl. Azji, położ.na płw. -Tajmyr w ZSRR; 77°43' szer. geogr. pn. i 104°18' dł. geogr. wsch.; oddzielony Cieśn. Wilkickiego od Ziemi Północnej. Czengczou, miasto w Chinach Wsch., stolica prowincja Honan, położ.w zachodniej części Niż. Chińskiej. 766 tyś. mieszk. (1957); duży ośr. przem. lekkiego: bawełnianego, spożywczego (młynarski, olejarski, tytoniowy) oraz produkcja maszyn włókienniczych, wielkie zakłady remontu parowozów i traktorów; ważny węzeł kolejowy i drogowy. Czengtu, miasto w pd.-zach. Chinach, stolica prowincja Syczuan, położ.w pn.-zach. cz. Kotliny -Sy-czuańskiej, nad rzeką Min-ciang, 1107 tyś. mieszk. (1957); duży ośr. przem. maszynowego (obrabiarki, maszyny górnicze i in.), elektrotechnicznego (silniki elektryczne, przyrządy pomiarowe, radioodbiorniki), chemicznego, zakłady naprawcze taboru kol., ponadto przem. jedwabniczy i baweł- niany, spożywczy, drzewny; rozwinięte rzemiosło artystyczne (wyroby ze srebra, laki i bambusu); hutnictwo metali nieżelaznych; centrum handlu produktami rolnymi; węzeł kolejowy i drogowy; uniwersytet i inne wyższe uczelnie. Czerapuńdżi, Cherrapunji, osada na wsch. Indii (stan Asam), znana z największych w świecie rocznych opadów — średnio ok. 11 m (najw. opad roczny zanotowano w 1861 — 22987 mm); tak ogromne opady spowodowane są położeniem Cz. na pd. zboczach G. Chasi, otrzymujących opady z obfitych w wilgoć monsunów. Czeremchowe, miasto w aż j. cz. Rosyjskiej FSRR, ok. 120 km na pn.-zach. od Irkucka. 107 tyś. mieszk. (1868); gł. ośr. Czeremchowskiego Zagłębia Węglowego (węgiel kamienny), posiada fabrykę urządzeń i maszyn górniczych, koksownię, przem. materia- łów budowlanych, odzieżowy i spożywczy; st. kol.; filia irkuckiej politechniki, teatr. Czerniowce, m. obwodowe w zachodniej części Ukraińskiej SRR, gł. m. Bukowiny, położ.na przedgórzu karpackim, nad górnym biegiem Prutu; znane od początku XV w. 181 tyś. mieszk. (1968); ośr. przem. lekkiego: przem. włókienniczy i odzieżowy, obuwniczy, spożywczy, drzewny oraz maszynowy i materiałów budowlanych; węzeł kolejowy i drogowy; uniwersytet i wyższa szkoła medyczna, teatr, 3 muzea. Czerskiego, Góry-, g. w Syberii Wsch. (ZSRR); rozciągają się w kierunku pd.-wsch. — pn.-zach. od rejonu górnej Kołymy do dolnego biegu Jany; dl. 1500 km, szer. 150—200 km, średnia wys. 1500—2500 m n.p.miasto, najw. szczyt Pobieda 3147 m n.p.m. G. Cz. są wieku mezozoiczne-go, zbudowane ze skał osadowych z intruzjami granitów; dzielą się na liczne pasma i masywy, w cz. środk. rozcięte południkową dół. -Indy-girki, na pd. wsch. bogato urzeźbione (krajobraz alpej- ski), na pn. wyrównane; liczne ślady dawnego zlodowacenia; współczesne lodowce zajmują pow. ok. 160 km2; zbocza powyżej 700 m n.p.m. pokryte kamienistą tundrą, niżej — porośnięte rzadką tajgą; złoża złota. Zaludnienie niewielkie (poniżej i mieszk./ km2); hodowla reniferów, myślistwo. Nazwane na cześć Polaka Jana Czerskiego, geologa i geografa, zesłańca z 1863 i badacza Syberii Wsch. Czerwona, Rzeka-, -Song Koi Czerwone, Morze-, śródziemne morze rozciągające się między pn.-wsch. Afryką a pd.-zach. Azją (Płw. Arabski), stanowiące cz. Oceanu Indyjskiego, z którym się łączy za pomocą cieśn. -Bab el-Man-deb, połączone z M. Śródziemnym przez Zat. Sueską i dalej sztucznie Kań. -Sue-skim. M. Cz. zajmuje rów tektoniczny, o wąskim, wydłużonym kształcie, oddzielający Afrykę od Półwyspu Arabskiego. Dł. 2200 km, szer. ok. 250 km, pow. 450 tyś. km2, średnia głęb. 558 m, maksymalna 2604 m; jedno z najcieplejszych - mórz na ziemi (temp. wody do 35,5°C) oraz najbardziej słonych (do 41%o). Ważny szlak komunikacyjny; główne porty: -Suez, -i-Port Sudan, Dżidda i Massaua; połów pereł. Czerwony Basen -Syczuańska, Kotlina- Czeski, Masyw-, stary, zniszczony masyw górski w zach. Czechosłowacji, w kształcie czworoboku, zbud. gł. ze skał prekambryjskich i paleozoicz-nych, przykryty zwłaszcza na pn. i wsch. kredowymi utworami osadowymi, a na pd. trzeciorzędowymi. Ruchy pionowe oraz siły erozyjne wytworzyły jego obecne, silnie zróżnicowane ukształtowanie. 218 CZESKO-MORAWSKA, WYZYNA- Znaczna jego cz. tworzy Kotlinę Czeską, wyższą na pd. i zach.. a obniżającą się stopniowo ku pn wscb., otoczoną przez brzeżne góry o charakterze zrębowym: od pn. zach. —>• Rudawy, od pn. wsch.-Sudety, od wsch. I pd. wsch. Wyż. -Czesko-Morawska, od pd. zach. -Las Czeski i -Szumawa. Bogate złoża surowców miner.: węgiel kamienny i brunatny (zwłaszcza na pn. zach.), rudy metali (srebro, ołów, uran ł in.), grafit oraz źródła miner. (Karlovy Vary, Marianske Lazne, Te-plice i in.). Klimat wnętrza umiarkowany przejściowy — cieplejszy i suchszy (opady poniżej 450 mm) od otaczających gór. Gleby przeważnie żyzne aluwialne, wulkaniczne i lessy z płatami czarnoziemu, w wyższych partiach — mało urodzajne. Czesho-Morawska, Wyżyna-, płaskowyż w Czechosłowacji o pow. ok. 13 tyś km8; połu-dniowo-wsch. obramowanie Masywu -Czeskiego. Wys. przeciętna ok. 500 m n.p.miasto, maks. — w Jihlavskych Vrchach (837 m n.p.m.). Podłoże wyż. zbud. ze skał krystalicznych, gł. granitów i gnejsów, we wsch. cz. — z utworów wapiennych (Kras Morawski). Szerokie dół. Jih-lavy, Sazavy, Oslavy, Svratkl i in. rozcinające płaskowyż wykorzystane są dla celów komunikacyjnych, m.in. dla 4 linii kol.; gł. m. Igława (Jih-lava — 38 tys.). Teren rolniczy z niewielkim przem. skupionym w miastach, Częstochowa, m. pow., pow. miejski w woj. katowickim, położ.w pn. części Wyż. Kra-kowsko-ezęstochowskiej, nad rzeką Wartą. Powst. na początku XIII w. jako dwa samodzielnie rozwijające się osiedla — Stara Cz. nad Wartą ł Nowa Cz. (Częstochówka) pod Jasną Górą, które połączono z początkiem XIX w. (1826); w drugiej połowie XIX w. (od 1870) rozwinął się tu w oparciu o dogodne położenie, warszawsko-wiedeńską linię kol. oraz tanią siłę roboczą przem. metalowy, włókienniczy i papierniczy; w okresie międzywojennym rozwój Cz. był słaby, dopiero po drugiej wojnie świat, miasto w zasadniczy sposób zmieniło swój charakter, przy czym najsilniejsze piętno na jego rozwoju wycisnęła jedna z wielkich inwestycji PBL — huta im. Bieruta, druga co do wielkości w Polsce. 187 tyś. mieszk. (1969); ośr. ciężkiego przem.: hutniczego (huta im. Bieruta), maszynowego, włókienniczego, chemicznego (Aniołów), \ materiałów budowlanych, spożywczego, papierniczego, odzieżowego i skórzanego; centrum największego w Polsce okręgu wydobycia rud żelaza; węzeł kolejowy i dro- gowy; rozwijający się ośr. kult-nauk. z politechniką i in. uczelniami, szkołami, dwoma teatrami, muzeum, domami kultury i in. W Cz. znajduje się wiele cennych zabytków architektury, m.in. kościół i klasztor na Jasnej Górze, ratusz i kilka kamienic z XVII w.; ośrodek turystyczny dla zwiedzania pobliskiej Wyż. Krakowsko-Częstochowskiej. Czhongdzin, miasto w pn.-wsch. cz. Koreańskiej Republiki Lu-dowo-Demokratycznej, na wybrzeżu M. Japońskiego, ośr. admiasto, 210 tyś. mieszk. (1962); duży ośr. hutnictwa żelaza (3 huty), przem. maszynowego, stoczniowego, chemicznego, CZTERECH KANTONÓW, JEZIORO-219 włókienniczego i spożywczego; port morski i baza rybacka; węzeł kolejowy i drogowy. W pobliżu górnictwo rudy żelaza i magnezytu. Czhota Nagpur, wyż. w Indii, na pn. wsch. -Dekanu. Zbud. z prekambryjskich gnejsów i twardych piaskowców tworzących grzbiety (osiągające 1225 m n.p.m.), na zach. niewielkie pokrywy bazaltowe; teren wyżynny, wznosi się średnio 600 m n.p.miasto, jest mocno porozcinany szerokimi dolinami rzek: -Damodar, Brah-mani i in. Klimat zwrotnikowy monsunowy, wyżynny, o długiej porze suchej (zima i wiosna); gleby czerwone, miejscami regury, pokryte gł. ubogą roślinnością sawannową. Liczne (szczególnie na wsch.) złoża surowców miner.: węgla kamiennego (nad rzeką Damodar), rud żelaza, manganu, chromu i wanadu (Singb-hum) oraz rudy miedzi i boksytów; wsch. i pd.-wsch. część wyżyny obejmuje gł. okręg górniczo-przem. Indii z ośr. w -•Dżamszedpur, Singbhum, Rurkela, Sindri, Rańczi i in.; w dolinach rzecznych rozwija się uprawa ryżu (sztuczne nawadnianie). Czogori, K2, Godwm Austen, drugi pod względem wys. szczyt górski na Ziemi, najw. szczyt g. -Karakoram, 8811 m n.p.m.; zbud. z gnejsów i granitów, ze zboczy spływa lodowiec o dł. 66 km. Zdobyty po raz pierwszy przez włoskich alpinistów w 1954. Czojbalsan, miasto, przed 1946 Bajali Tumen. położ.we wsch. cz. Mongolii; nad rzeką Kerulen. 10,9 tyś. mieszk. (1959), drugie pod względem wielkości m. kraju; ośr. adm. i przem. (spożywczy, włókienniczy, skórzany); węzeł kolejowy i drogowy. W pobliżu górnictwo węgla. Czomolungma, Mount Everest, najw. szczyt świata — 8848 m n.p.miasto, leży w środk. cz. -Himalajów, na granicy Chin (Tybet) i Nepalu; zbud. ze skał magmowych (gnejsy, granity) i osadowych (wapienie i łupki); zbocza strome (szczególnie ku pd.), pokryte wiecznymi śniegami i lodowcami (do 19 km dł. — Rong-buk, Khumbu). Pomimo wielu (11) wypraw alpinistycz- nych zdobyty po raz pierwszy dopiero 29 V 1953 przez Nowozelandczyka E.P. Hillary'e-go i N.B. Tensinga, Szerpę z Nepalu. Czorsztyn, wieś w pow. nowotarskim (woj. krakowskie), położ.u podnóża -Pienin, na wys. ok. 500 m n.p.m. na l. brzegu Dunajca. Rozwinęła się u stóp zamku z XIII w. (od 1790 w ruinie), będącego nadgraniczną warownią na szlaku handl. z Polski do Węgier. Ok. 300 młeszk., trudniących się obok roln. gł. flisactwem; ośr. turystyczny dla zwiedzania pobliskich Pienin; początek spływu przez przełom -.Dunajca (przystań). W najbliższej przyszłości teren budowy zapory wodnej z elektrownią wodną na Dunajcu. Czterech Kantonów, Jezioro-, Vterwaldstatter See, w Szwajcarii na przedpolu Alp, położ.malowniczo na wys. 347 m n.p.m. na pograniczu kantonów Luzem, Schwyz, Uri i Unterwalden (stąd nazwa). Pow. ok. 114 km2, głęb. maks. 214 m. Przepływa przez nie rz. Reuss. Nad jeź. szereg miast, z których gł. Lucerna. Z 220 CZUDZKIE, JEZIORO- Brunnen do Fluelen biegnie wzdłuż niego droga wykuta w skale (tzw. Axenstrasse). Ważny rejon turystyki oraz komunikacji wodnej (szereg portów). Czudzkie, Jezioro-, -Pejpus Czukockie, Morze-, przybrzeżna (szelfowa) cz. M. Arktycz-nego, między pn.-wsch. wybrzeżami Azji (Płw. -Czu-kocki) i pn.-zach. wybrzeżami Ameryki Pn. (-Alaska); na zach. łączy się przez Cieśn. de Longa z M. Wschodniosy-beryjskim, na pd. — przez Cieśn. - Beringa z M. Beringa, a na wsch. — z M. Beau-forta; ku pn.otwarte.Pow.582 tyś. km2, średnia głęb. 58 m, maks. głęb. 160 m; temp. wód powierzchniowych w lecie 3— 6°, w zimie poniżej —1°; zasolenie 26—33%o; pokrywa lodowa ustępuje latem jedynie w cz. pd.; w zbiorniku występują 2 prądy: ciepły — z Cieśn. Beringa ku pn. i zimny — z M. Wschodniosyberyjskiego wzdłuż brzegów Azji. Linia brzegowa M.Cz. jest słabo rozwinięta; większe zat.: Kotzebue na Alasce i Kolu-czyńska na Płw. Czukockim, jedyną dużą wyspą jest W. -Wrangla (na pograniczu z M. Wschodniosyberyjskim). M.Cz. stanowi wsch. cz. Północnej Drogi Morskiej, biegnącej wzdłuż pn. wybrzeży ZSRR i czynnej przez ok. 3 miesiące w roku, gł. port — Uelen; u wybrzeży niewielkie rybołówstwo oraz łowiectwo wielorybów i fok. Przez M. Cz. przebiega międzynar. linia zmiany daty. Czuhocki, Półwysep-, najdalej na wsch. wysunięty płw. Azji (ZSRR), oddzielony od Alaski w Ameryce Pn. Cieśn. Beringa, otoczony od pn. M. Czukockim, a od pd. M. Beringa (Zat. Anadyrska), kończy się na wsch. Przyl. Dieżniewa; pow. ok. 49 tyś. km2; linia brzegowa mocno rozwinięta, a rzeźba urozmaicona - liczne wzniesienia (do 1158 m n.p.m.) i dół. pochodzenia tektonicznego; klimat podbiegunowy; roślinność tundrowa; występuje cyna, wolfram, złoto. Gęstość zaludnienia niewielka — poniżej i osoby na km2 (gł. Czukcze), osiedla skupione na wsch. wybrzeżu; rybołówstwo i łowiectwo; gł. port Prowidenłja. Czungcing, miasto w pd. Chinach, położ.w Kotlinie -Syczuańskiej, na tarasowatych zboczach w widłach rz. Cialing- -ciang i -Jangcy. 2121 tyś. mieszk. (1958); jeden z gł. ośr. przemiasto w Chinach: hutnictwo żelaza i metali nieżelaznych, przem. maszynowy, elektrotechniczny, chemiczny, bawełniany, skórzany, spożywczy; centrum komunikacyjne pd. cz. Chin: węzeł kolejowy (rozbudowywany), drogowy, lotniczy, port rzeczny; uniwersytet i inne wyższe uczelnie. Czymkent, m. obwodowe w Kazachskiej SRR (ZSRR), położ.na zach. zboczach Tien-szanu, nad rzeką Badam (dorzecze Syr- -darii); zał. w XII w. na szlaku handl. z Chin do Azji Przedniej i Srodk. 227 tyś. mieszk. (1968); duży ośr. przem.: huta ołowiu (jedna z największych w ZSRR), przem. maszynowy (obrabiarki, prasy mechaniczne), chemiczny (petrochemiczny, farmaceutyczny, nawozów fosforowych), gumowy, cementowy, szklarski, bawełniany, odzieżowy, skórzany, spożywczy (mięsny, tłuszczowy), drzew- DAHOMEJ 221 ny; w pobliżu wydobycie węgla brunatnego i ołowiu; st. kol., końcowy odcinek gazociągu z Buchary; 2 wyższe uczelnie: pedagogiczna i techniczna, teatr, muzeum. Czyta, m. obwodowe w aż j. cz. Rosyjskiej FSRR, położ.w środk. cz. G. Jabłonowych, u ujścia rzeki Czyty do Ingody (dorzecze Amuru); zał. 1653 jako zimowisko kozackie. 205 tyś. mieszk. (1968); duży ośr. przem. wsch. Syberii: górnictwo węgla brunatnego, przem. maszynowy i metalowy (obrabiarki, urządzenia dla przem. chemicznego, remont taboru kol.), spożywczy (mięsny, mleczarski, młynar- ski), futrzarski, włókienniczy, odzieżowy, drzewny; w pobliżu Cz. wydobycie złota; st. kol. na magistrali transsybe-ryjskiej, węzeł drogowy, lotnisko; 2 wyższe uczelnie: pedagogiczna i medyczna, 2 teatry, filharmonia, muzeum regionalne. D Dacca -Dhaka Dachau, miasto w Bawarii (NRF) nad rzeką Amper, ok. 20 km od Monachium. 30 tyś. mieszk. (1965); przem. elektrotechniczny, metalowy, włókienniczy. W marcu 1933 założono tu pierwszy hitlerowski obóz koncentracyjny, w którym więziono początkowo niemieckich antyfaszystów; podczas wojny więziono i ekstermino-wano ludn. krajów okupowanych przez III Rzeszę. W D. zastrzelono i zamęczono na śmierć przy użyciu różnych barbarzyńskich praktyk, a także przez nieludzkie traktowanie setki tysięcy więźniów. Dahna, Mały Nefud, Daha.na, pust. piaszczysto-żwirowa w środk. cz. Półwyspu Arabskiego (Arabia Saudyjska), łącząca pust. -*Nefud (na pn.) i -Rub alChali (na pd.); dł. ok. 1300 km, szer. 25—80 km; teren nieznacznie pofalowany, średnia wys. 450 m n.p.miasto w części pn. dogodne tereny dla koczowniczego wypasu kóz i owiec (po opadach zimowych), na pd. lotne piaski i barchany. Pust. D. przecina linia kol. i szosa Rijad—Dammam. Dahomej, Republiąue du Da-homey, Republika Dahomeju, państwo w Afryce Zach. nad Zat. Gwinejską; niepodległe od i VIII 1960, poprzednio w 1851—1947 kolonia franc., potem terytorium zamorskie, a w 1958—60 rep. autonomiczna w ramach Wspólnoty Francuskiej; pow. 112622 tyś. km8; ludn. 2575 tyś. (1969); stolica Porto-Novo 85 tyś. mieszk. (1968); podział administracyjny 6 dep.; język urzędowy franc. WARUNKI NATURALNE. D. ciągnie się wąskim, dł. ok. 700 km pasem wzdłuż rz. Ouśme od wybrzeży Zat. Gwi-nejskiej po rz. Niger; zajmuje on nadbrzeżną niż. (szer. do 100 km) przechodzącą w głębi kraju stopniowo w wyżynę (500—600 m n.p.m.) z najwyższymi wzniesieniami w G. Atakora 665 m n.p.m.; klimat równikowy ze średnią 222 DAKAB temp. 24—30°C, z jedną porą deszczową na pn., a z dwoma na wybrzeżu; opady znaczne na wybrzeżu (do 2000 mm), maleją ku pn. (do 900 mm); pd. cz. kraju zajmują sawanny, nad rzeką lasy galeriowe, jedynie w g. wnętrza kraju spotyka się lasy wilgotne. Z bogactw miner, stwierdzono rudy żelaza (Kandi, Sakśte) i chromu oraz fosforyty; niewielka eksploatacja złota. LUDNOŚĆ murzyńska; gł. plemiona: Fon (3Wt ludn.), Jo-ruba (mo), Bariba (12«/ii), Adża (l r/o) oraz Somba (We); ok. 1000 Europejczyków. Skupia się ona na wybrzeżu; średnia gęstość zaludnienia 22 mieszk./km2; ludn. m. 14%; większe m.: Cotonou (gł.port; 120 tyś. mieszk., 1967), Abo-mey (23 tys.). GOSPODARKA. D. Jest gOSpO- darczo słabo rozwiniętym krajem rolniczym; uprawy zajmują IS"/* pow. kraju; ludn. produkuje głównie na własne potrzeby: maniok (ok. 1,2 mln t, 1965), jam i bataty (ponad 0,5 mln t), kukurydzę (240 tyś. t, 1965), proso, sorgo i fasolę; na eksport — palmę oliwną (ok. 50 mln drzew, ponad 45 tyś. t oleju, 1965), bawełnę (7000 t, 1966), orzeszki ziemne (25 tyś. t, 1965) oraz kawę i banany (eksport 10 tyś. t, 1964); pewne znaczenie ma — gł. na pn. — hodowla owiec i kóz (łącznie 1,1 mln sztuk, 1967) oraz bydła (ok. 400 tys.); rozwinięte rybołówstwo przybrzeżne, gł. na lagunach, dostarcza ok. 35 tyś. t ryb (1967). Przem. ogranicza się do kilkunastu zakładów przetwórstwa rolnego (oczyszczalnie bawełny w Bohicon, Kandi i in., olejarnie — gł. w Akpakpa, sortownie kawy w Cotonou i w in.); w budowie duża cementownia w Onigblo; linii kol. 580 km, ok. 5200 km dróg, w tym ok. 1400 km z nawierzchnią ulepszoną; port lotniczy w Cotonou. Eksport (1964): orzechy palmowe (650/l wart.), olej palmowy (20%), orzeszki ziemne (5%) oraz kawa (5%); gł. partner handl.: Francja (ok. 6o%). Dafcar, miasto, stolica Senegalu, położ.na wybrzeżu atlantyckim na płw. -Zielonego Przylądka, naprzeciw wysepki Gorśe. Zał. jako osada wojskowa przez Francuzów w 1857, rozwinęło się jako franc. centrum adm. oraz jako port, zwłaszcza po 1940 r. 500 tyś. mieszk. (1967); przem, gł. olejarski i drzewny, ponadto odzieżowy, chemiczny, naftowy i metalowy; ważny ośr. handlu; duży port handl. (eksport orzeszków ziemnych, skór, gumy arabskiej) i wojenny; węzeł komunikacji lotniczej z Europy do Ameryki Pd.; połączenie kolejowe z wnętrzem Afryki z Bamako i Koulikoro nad Nigrem; ośr. kult. (uniwersytet i szereg in- stytutów). Daleki Wschód, nazwa stosowana dla określenia obszaru wsch. Azji, ciągnącego się wzdłuż wybrzeży O. Spokojnego. Do D. W. zalicza się najczęściej Japonię i Koreę oraz wsch. tereny Chin i ZSRR; niekiedy również kraje Azji Pd.-Wsch. (leżące na Arch. - Malajskim i Płw. -Indochińskim). Dallas, miasto w USA (stan Texas) nad rzeką Trinity, położ.na pn. krańcu żyznej Black Prairie. Zał. w 1846, rozwinęło się ok. 1870 po przeprowadzeniu tu kol. żelaznej, w ry- DAMODAB 223 walizacji z sąsiednim Fort Worth. 750 tyś. mieszk. (1967), z przedmieściami 1352 tys.; jeden ze światowych ośr. handlu bawełną, wielkie centrum finansowe pd. USA, duży ośr. przem. skórzanego, maszynowego, lotniczego i samochodowego, petrochemicznego, włó-kienniczo-odzieżowego oraz spożywczego; dwa uniwersytety (katolicki i metodystów). Ważny węzeł komunikacji. 22 XI 1963 dokonano w D. zabójstwa prezydenta USA J. Kennedy'ego. Dalmacja, kraina hist. w Jugosławii nad M. -Adriatyc-kim (-Chorwacja). Obejmuje pas wybrzeża dł. ok. 400 km od Zadaru po Kotor i ok. 1000 przybrzeżnych wysp o łącznej pow. ok. 13 tyś. km2. Podłoże zbud. gł. ze skał wapiennych, silnie rozwinięte zjawiska krasowe. Klimat śródziemnomorski. Surowce miner.: boksyty, węgiel kamienny i brunatny, wapienie oraz marmury. Rozwinięte sadownictwo — oliwki, figi, drzewa cytrusowe oraz uprawa winorośli; w partiach równinnych uprawa zbóż i buraków cukrowych; w wyższych partiach hodowla kóz i owiec. Poważną rolę odgrywa rybołówstwo nadbrzeżne (sardynki, tuńczyki, makrele). Przem. — gł. spożywczy (prod. win, przetwórstwo ryb), materiałów budowlanych, stoczniowy, hutniczy, aluminiowy. Ważny region turystyczny, kąpieliska morskie; gł. m. Split, Dubrownik. Dalnij -Talien Daman byłe- Damao byłe- »-Indie Portugalskie, i-Indie Portugalskie, Damaszek, Dimaszk, EszSzam, miasto, stolica Syrii; położ.w pd.-zach. części kraju, w oazie nad rzeką Barada, u wsch. podnóża g. -Antylibanu. Znany już w XVI w. p.n.e. (jedno z najstarszych m. obszaru śródziemnomorskiego), zmieniał często przynależność państwową, słynął z produkcji rzemieślniczej (adamaszek, stal damasceńska, fajanse). 584,2 tyś. mieszk. (1967); centrum ważnego rejonu handl.-przem. kraju; ośr. przem.: spożywczego, cementowego, szklarskiego, skórzanego, dobrze rozwi- nięte rzemiosło artystyczne (tkaniny, dywany, wyroby jubilerskie, biała broń); centrum ważnego rejonu uprawy owoców (oliwki, winna • latorośl); międzynar. port lotniczy, węzeł drogowy i kol.; ważny ośr. kultury (uniwersytet i in. wyższe uczelnie); liczne zabytki architektury, między innymi meczet Omajjadów (VIII w.), cytadela (XIV w.), mauzolea, medresy, karawansera-je, bazary i in. Damodar, rz. w Indii, p. dopł. -Gangesu o dł. 547 km; źródła na pn. wyż. -Czhota Nag-pur; płynie w kierunku wsch. przez niż. —"-Bengalu i uchodzi do Hugli, jednego z ramion w delcie Gangesu. Żeglowna w dolnym biegu, zasila sieć kanałów nawadniających. Począwszy od" 1948 nad D. realizowane są wielkie inwestycje: 5 wielkich zbiorników wodnych, 4 elektrownie wodne i 2 cieplne, system kanałów irygacyjnych, nawadniających ponad 535 tyś. ha gruntów rolnych i kanał żeglowny łączący Ranigańdż z -•Kalkutą. Nad D. leży jeden z największych okręgów przem. Indii: górnictwo węgla kamiennego (ok. 80/o), aparaty elektryczne (5,7%), pojazdy, ryby i in.; przywozu — maszyny, paliwa, drewno, papier, chemikalia. Lech Ratajski Da Nang, miasto w Wietnamie, ośr. adm. prow., położone w pn. cz. kraju na wybrzeżu M. Południowochinskiego, nad Zat. Da Nang; 228 tyś. mieszk. (1985); ośr. handl., port morski, stacja kol. na linii Saj-gon—Hue; ważna baza amer. wojsk interwencyjnych. Dardanele, tur. Qanakkale Bo-gazt, cieśn. w Turcji pomiędzy Płw. -Bałkańskim i -Azją Mniejszą, łączy M. -Marmara z M. - Egejskim, dl. 120,5 km, szer. 1,3—18,5 km, najmniejsza głęb. 53 m, maks. — 106 m. D. są zatopioną dół. rzeczną o wysokich brzegach. Przepływa przez nie (podobnie jak w Bosforze) prąd powierzchniowy, wynoszący z M. Mar-mara wodę wyśledzoną oraz głębinowy, niosący wodę silnie zasoloną (38%o) w kierunku przeciwnym. Nad D. leżą tureckie porty: Gallipoli (Ge-libolu) i Seddułbahir (w cz. eur.) oraz Canakkale (w cz. azj.). D. wraz z -Bostorem stanowią jedyne połączenie między M. -.Czarnym i M. -Śródziemnym o dużym znaczeniu międzynar. DĄBROWA GÓRNICZA 227 Dar es-Salaam, miasto, stolica -Tanzanii, nad O. Indyjskim na pd. od -Zanzibaru; zał. w J.862 r. 273 tyś. mieszk. (1967); niewielki ośr. przem. spożywczego i drzewnego; port handl. (eksport sizalu, kawy, bawełny, oleju roślinnego, skór, diamentów), wyjściowa st. linii kol. ku jeź. -.Tanganika (Udżidżi) i jeź. -Wiktorii (Mwanza). Kilka uczelni, muzeum etnograficzne; lotnisko międzynar. Darling, rz. w —"-Australii, p., największy dopływ rz. -Mur-ray, najdłuższa rz. Australii; 3124 km dł., pow. dorzecza 520 tyś. km2. Źródła jej (rz. Bar-won) znajdują się w G. New England, ok. 160 km od wsch. wybrzeża; powstaje z połączenia rz.: Condamine-Culgoa i Barwon-Macintyre oraz ich dopł. Macquarie, Bogan i War-rego, a uchodzi do Murray pod Wentworth. Z powodu zmiennego wodostanu przeważnie nieżeglowna (w porze suchej wysycha w dolnym biegu). Wody D. wykorzystane do nawadniania. Darłowo, miasto w pow. sławieńskim, w woj. koszalińskim, nad rzeką Wieprza, w pobliżu jej ujścia (ok. 2 km) do M. Bałtyckiego. Powst. ok. VIII w. jako grodzisko portowe, które w 1270 uzyskało prawa miejskie; długi czas było warownią oraz ośr, handl. przynależnym do Hanzy. 11,0 tyś. mieszk. (1968); port rybacki i ośr. przetwórstwa rybnego, wytwórnia sieci rybackich, odlewnia żeliwa oraz przem. meblarski i konfekcyjny; muzeum regionalne, zabytki. Port i większość zakładów prze- twórczych znajduje się nad brzegiem morza w osiedlu Darłówko, które jest także uczęszczaną miejscowością wczasową. Darnica, wsch. dzielnica Kijowa (ZSRR), na l. brzegu Dniepru; duży węzeł kolejowy W nocy z 27 na 28 IV 1944 samodzielny dywizjon przeciwlotniczy I Armii WP, zwalczył nalot dużej grupy samolotów niemieckich na znajdujące się tu zgrupowanie pod- oddziałów I Armii WP. « Darwin, dawniej Palmerston, miasto w pn. Australii, na Ziemi Arnhema nad M. Timorskim, stolica Terytorium Pn. Powst. w 1869 jako punkt końcowy telegrafu transkontynentalnego, rozwinęło się jako m. portowe, ośr. komunikacji i baza strategiczna (w czasie U wojny świat.). 26,8 tyś. mieszk. (1968); port morski, st. wyjściowa kolei transkontynentalnej, lotnisko międzynar. Davao, miasto w Filipinach, na pd. wybrzeżu w. -Mindanao, nad zat. Davao; stolica prowincja Davao. 269 tyś. mieszk. (1965); ośr. handl.-przemysłowy, centrum rejonu uprawy konopi manilskich i rami; przem. włókienniczy, spożywczy, drzewny; port morski (wywóz konopi, rami, kawy i drewna). W pobliżu górnictwo żelaza. Dayton, miasto w USA (stan Ohio), nad kań. Great Miami, na pn. od m. -Cincinnati. Żal. w 1796; rozwój m. od 1880 jako ośr. przem. specjalizujący się, zwłaszcza w zakresie prod. automatów (np. kasowych), a potem w przem. lotniczym. 863 tyś. mieszk., zespół miejski (1966); rozwinięty też przem. drzewny i gumowy; duży ośr. nauk., uniwersytet (od 1850), instytuty badawcze lotnictwa. Na przełomie XIX—XX w. w D. działali pionierzy lotnictwa — bracia Wright. Dąbrowa Górnicza, miasto, pow. miejski w woj. katowickim, w pn.-wsch. części Wyż. Śląskiej, nad rzeką Czarną Przemszą, na wys. ok. 260 m n.p.m. Roz- 228 DEATH VALLEY winęła się ze wsi Dąbrowa z końcem XVIII w. po odkryciu węgla, zwłaszcza pokładu Reden (jednego z najgrubszych na świecie); prawa miejskie otrzymała dopiero w 1916 r. 61,1 tyś. mieszk. (1969); ośr. przemiasto w obrębie GOP; kopalnia węgla kamiennego, huta żelaza, ponadto przem. maszynowy i metalowy (obrabiarki), elektrotechniczny, materiałów budowlanych i szklarski; centrum górniczego szkolenia zawodowego (od 1889). Obszar poważnych szkód górniczych. W przeszłości ważny ośr. ruchu rewolucyjnego (od 1883). Death Valley -9-Smierci, Doli-na- Debreczyn, Debrecen, m. gł. komitatu Hajdu-Bihar we wsch. Węgrzech. Od XIV w. ośr. handl.; w końcu XVI w. centrum protestantyzmu węgierskiego, w XIX w. ruchu niepodległościowego Węgrów (siedziba parlamentu i rządu w 1849). 155 tyś. mieszk. (1967); ważne centrum gosp. okręgu rolniczego z przem. rolno-spo-żywczym (mięsny, młynarski, browarniczy), maszynowym, środków transportu (wagony), meblarskim, skórzanym i farmaceutycznym; duży węzeł kolejowy wsch. Węgier; centrum. nauk.-kult. z uniwersytetem, wyższą szkołą rolniczą i biblioteką; uzdrowisko z "cieplicami radioaktywnymi. Detcan, Dakshin, ang. Deccan, rozległa wyż. w Indii, zajmująca wnętrze Płw. —"Indyjskiego; pow. ok. i mln km2, średnia wys. ok. 900 m n.p.m. (maks. wys. 2695 m na pd.). Jest to fragment tarczy krystalicznej starego lądu Gond-wany, który w jurze i trzeciorzędzie uległ potrzaskaniu, nabierając charakteru zrębowego; prekambryjskie podłoże krystaliczne przykryte jest paleozoicznymi skałami osadowymi i trzeciorzędowymi pokrywami bazaltowymi (na pn. zach. — do 2000 m miąższości), partie brzeżne D. są nieco wydźwignięte i tworzą opadające stromo ku wybrzeżom pasma -Ghatów Zach. i Wsch.; cz. wewnętrzna jest pocięta dół. rz. na szereg równoleżnikowych grzęd, zaznaczających się szczególnie wyraźnie ku pn. (G. Satpura, G. Majkal, Wyż. -Czhota Nagpur, G. -Windhaja); kraniec pn.-zach. D. stanowi bazaltowa wyż. -Malwa, ograniczona od zach. starymi g. -Arawalli. Klimat zwrotnikowy kontynentalny, monsu-nowy (opady ok. 700 mm, miejscami poniżej 500 mm); liczne rz. spływające do Zat. Bengalskiej (-s-Godawari, -Kriszna, Mahanadi, Kaweri) lub M. -Arabskiego (-Nar-bada, Tapti). są szeroko wykorzystane do irygacji. Gleby przeważnie żyzne: namułowe, czerwone, lateryty lub tzw. regury (na bazaltach); lasy tropikalne pokrywają zbocza Ghatów Zach., a suche lasy monsunowe — wyższe wzniesienia na pn. zach.; we wnętrzu D. występują niewielkie sawanny. Znaczne złoża surowców miner.: węgiel kamienny i ruda żelaza (gł. na wyż. Czhotą Nagpur nad rzeką -Damodar), manganu, miedzi, chromu, złota i in. Wyż. D. stanowi ważny rejon rolniczy Indii z uprawą bawełny, prosa, pszenicy, orzeszków ziemnych, ryżu; rozwija się też górnictwo (na pn. wsch.). Gł. m.: (-.) Hajdarabad, Ban-galur, Nagpur, Dżajpur, Dża-balpur, Dżamszedpur. DES MOINES 229 Delaware, rz. we wsch. USA; wypływa w G. Catskill, przełamuje się przez G. Kittatinny i uchodzi do głęb., długiej na 50 km zat. Delaware, która jest jej zatopionym dolnym biegiem; dł. 580 km, do Filadelfii dostępna dla statków morskich; połączenia kanałowe m.in. z rz. Hudson. . Delft, miasto w zach. Holandii, ok. 10 km od —"Hagi nad rzeką Schie. Zał. w XI w., było dłuższy czas ważnym ośr. włókienniczym, potem centrum handlu z Indiami, wreszcie w XVII— —XVIII w. zasłynęło z prod. fajansów. 80 tyś. mieszk. (1967); przem. metalowy, chemiczny, spożywczy i skórzany; politechnika; wiele zabytków z XIII—XVII w., muzea. Delhi, Dliii, m. na pn. Indii, od 1911 stolica Indii Bryt., od 1947 Indii, na pr. brzegu rz. -Jamuna (Dżamna), na zach. krańcu Niż. Gangesu. 2793 tyś. mieszk. (1967), czwarte pod względem liczby mieszk. m. Indii; duże centrum handl., przem. i kulturalne; przem. gł. lekki: bawełniany, skórzany, spożywczy, ponadto chemiczny, maszynowy, poligraficzny i rzemiosło artystyczne; ważny węzeł kolejowy i drogowy, mię-dzynar. port lotniczy, port rzeczny; uniwersytet i in. wyższe uczelnie. Pod względem urbanistycznym D. obejmuje dwie cz.: Stare D., które powstało ok. XI w. i było kilkakrotnie stolica państwa (m.in. Wielkich Mogołów) oraz Nowe D. — położona na pd. nowoczesna dzielnica o charakterze adm.-przemysłowym, rozbudowana ok. 1930. D. posiada liczne budowle zabytkowe: 7-metrowa żelazna kolumna z V w., meczet Kuw-wat alIslam z minaretem wys. 72*i m, Kutb Minar (XII—XIII w.), mauzoleum Hu-majuna (XVI w.), tort Lal Kila (XVII w.) i in. Demawend, najw. szczyt w g. -Elburs (Iran); wygasły wulkan, wys. 5671 m n.p.m.; w pobliżu wierzchołka wieczne śniegi i niewielkie lodowce, niżej uboga roślinność wysokogórska, jedynie na zboczach pn. pojawiają się lasy; złoża siarki i pumeksu, gorące źródła siarczane. Denver, miasto w USA, stolica stanu Kolorado, położ.nad rzeką South Platte na przedpolu G.-Skalistych (Front Rangę) na wys. 1530 m n.p.m. Zał. w 1860 jako ośr. górniczy, rozwinęło się następnie jako centrum adm. (1867) oraz węzeł linii kol. przecinających G. Ska- liste. 520 tyś. mieszk. (1966), z przedmieściami 1120 tys.; ośr. handl., górniczy oraz przem. (przem spożywczy — mięsny, cukrowniczy oraz chemiczny, naftowy, maszynowy, włókienniczy, motoryzacyjny i gumowy); ośr. lecznictwa sanatoryjnego; ważny ośr.kult.- -nauk. — uniwersytet (zał. w 1864), muzea, zakłady badawcze górnictwa i in. D. jest pięknie rozbudowany; słynie też z wielkich parków i ciekawej architektury. Des Moines, miasto w USA, stolica stanu Iowa, nad rzeką tejże nazwy (p. dopł. -Missisipi), położ.w centrum "pasa pszenicz-nego". Zał. w 1845, rozwinęło się w oparciu o pobliskie złoża węgla jako ośr. przem. 215 tyś. mieszk. (1966); centrum przem. spożywczego, maszynowego (maszyny rolnicze), budowlanego (cementownie), gumowego; uniwersytet, ośr. badań rolniczych. 230 DESSAU Dessau, miasto w środk. części NRD, przy ujściu rzeki Muldę do -Łaby. Zał. ok. VII w. n.e.; długi czas stolica księstwa Anhalt. 98 tyś. mieszk. (1966); ośr. przem. maszynowego (konstrukcje stalowe), środków transportu (wagony, samoloty), metalowego, precyzyjnego, chemicznego i spożywczego (cukrownie, gorzelnie); port rzeczny, węzeł kolejowy i drogowy; zabytki architektury, m.in. ratusz i zamek z XVI w. Desventurades, Islas-, mała grupa wysepek (San Felix, San Ambrosio, Gonzales i in.) na O. Spokojnym, położ.na podwodnym grzbiecie; odległe ok. 1000 km od wybrzeży Ameryki Pd: Posiadłość Chile. Deszt-e Kewir, Wielka Pust. Slona, pust. w środk. Iranie, rozciąga się na pn. zach.Wyż. -9-Irąńskiej wzdłuż pd. podnóża gór - Elburs; dł. ok. ' 400 km, szer. do 250 km; rozległa, bezodpływowa kotlina o podłożu gliniasto-kamieni-stym (miejscami piaszczystym), leżąca na wys. ponad 800 m n.p.m.; w dnie posiada liczne zagłębienia z solniska-mi, a na zach. jeziora o zmiennej linii brzegowej (Na- mak); wiosenne ulewy zamieniają pust. w rozległy i niebezpieczny dla karawan obszar błota przesyconego solą; brak słodkiej wody powoduje ubóstwo świata organicznego, a zamieszkane oazy występują jedynie na peryferiach (gł. na północ i południe zach.). Deszt-e Lat, Pustynia Lota, pust. na wsch. Iranu; rozciąga się w kierunku NW—SE w środk. cz. Wyż. -Irańskiej pomiędzy g. - Kuh-e Rud i Wschodnioirańskimi, na pn. oddzielona wzniesieniami od -Deszt-e Kewir; dł. ok. 400 km, szer. do 200 km; zajmuje szereg płaskodennych bezodpływowych kotlin, leżących na wys. 200—1000 m n.p.miasto, o podłożu gliniastym, kamienistym, a na pd. piaszczystym (barchany do 15 m wys.), przesyconym solą; występują tu oryginalne formy erozji.. eolicznej; nieliczne rzeki okresowe, brak wody; b. skąpa roślinność słonolubna. W nielicznych oazach uprawia się palmę daktylową. Detroit, miasto w USA (stan Michigan) nad rzeką Detroit łączącą jeź. Erie z jeź. St. Clair nad granicą z Kanadą (m. Windsor). Powst. w 1701 jako tranc. stacja skupu futer (Fart Pontchartrain); prawa m. od 1824 (ok. 1,5 tyś. mieszk.); rozwinęło się jako ośr. handlu nad Wielkimi jeź. Kanadyjskimi, węzeł kol., od końca XIX w. jako olbrzymi ośr. przemiasto, zwłaszcza maszynowego i samochodowego (światowe centrum), chemicznego i spożywczego; 1610 tyś. mieszk. (1965), z przedmieściami 4060 tys., piąte pod względem ilości mieszk. m. USA; doskonały port (wymiana towarowa z Kanadą). D. było budowane na wzór -Waszyngtonu; centrum m. tworzy wielki park, od którego odchodzą promieniście gł. ulice m. z szeregiem "drapaczy chmur"; liczne parki m.in. na wyspie na rzece wspaniały Belle Isle Park, dwa uniwersytety (Detroit, Wayne), duży ośr. sztuki i wielka biblioteka. Wokół właściwego D. szereg miast, np. Wyandotte, Dearborn (Zakłady Forda), Hamtramck i in. tworzących aglomerację D.; Hamtramck DIEŻNIEWA, PRZYLĄDEK-231 tworzy osobną "wyspę" w D. i jest zamieszkane gł. przez ludn. pochodzenia polskiego. Dębica, m. pow. w woj. rzeszowskim, położ.u pn. krańców Pogórza Ciężkowickiego, na p. brzegu rz. -Wisłoki, ok. 200 m n.p.m. Stare osiedle z XIII—XIV w., rozwijało się jako ośr. komunikacyjny na skrzyżowaniu szlaku podkarpackiego Tarnów—Rzeszów z transkarpackim idącym z Sandomierza przez dół. Wisłoki na Przeł. Dukielską. Bardzo zniszczone w czasie drugiej wojny świat. 22,4 tyś. mieszk. (1969); ośr. przem. chemicznego, gumowego (opony), sprzętu komunikacyjnego i spożywczego; kościół z XIV w., pałac Radziwiłłów. Dębiła, m, w pow. Ryki (woj. warszawskie), przy ujściu rzeki Wieprz do Wisły, na wys. ok. 115 m n.p.m. Znany jako wieś od XV do połowy XIX w.; po 1842 rozpoczęto tu budowę silnej twierdzy (Iwangorod), broniącej przejścia przez Wisłę; ok. 1880 połączono D. liniami kol. z Warszawą i Lublinem; prawa miejskie od 1954, z chwilą przyłączenia do D. osady Irena (pół. przy twierdzy) oraz 4 okolicznych gromad. 13,6 tyś. mieszk. (1969); niewielki ośr. przem. spożywczego i metalowego; oficerska wyższa szkoła lotnicza; ważny węzeł kolejowy (4 linie); most na Wiśle. Dhaka, ang. Dacca, największe miasto, stolica prowincji i adm. centrum Pakistanu Wsch., położ.nad rzeką Buriganga (L odnoga - Brahmaputry). Do XVI w. była jednym z największych m. Indii, potem w rywalizacji z Kalkutą podupadła. 557 tys. mieszk. (1961); duży ośr. przem. bawełnianego, jutowego, spożywczego i metalowego, szklarskiego, jedwabni-czego oraz rzemiosła artystycznego (słynne muśliny); węzeł kolejowy i lotniczy, port rzeczny Narajangańdż, eksportujący jutę ' i ryż; duży ośr. kult. Pakistanu Wsch.: uniwersytet (zał. 1925); liczne średniowieczne zabytki. Dhaulagiri, szczyt w środk. cz. -Himalajów, na terenie Nepalu; 8172 m n.p.m. (szósty szczyt świata), na zach. od -Annapurny; zbud. ze skał magmowych i osadowych; zbocza pokryte lodowcami i wiecznymi śniegami. Zdobyty w 1960 przez wyprawę szwajcarską, w której brali udział Polacy: J. Hajdukiewicz i A. Skoczyłaś. Diamantina, rz. w środk. -Australii, wypływająca z wyż. Selwyn, skąd płynie na pd. zach.; wpływając na obszar pustynny staje się okresową i uchodzi do okresowego jeź. Uloawaranie, z którego periodyczny odpływ kieruje się jako rz. Warburton do jeź. Eyre; dł. 750 km. Dibaj -Dubaj Diego-Suarcz, Antsirabe, miasto w Rep. Malgaskiej, w pn. cz. -w. Madagaskar. 38 tyś. mieszk. (1965); ważny port (eksport kauczuku, kawy, tytoniu, goździków, wanilii i skór), połączony szosą z wnętrzem kraju; franc. baza morska i lotnicza. Dieźniewa, Przylądek-, najdalej na wsch. wysunięty przyl. Azji, położ.na Płw. -Czukoc-kim (ZSRR); 66°05' szer. 232 DIJON geogr. pn. i 169°40' dł. geogr. zach.; oddzielony Cieśn. -Beringa od Przyl. Księcia Walii na Alasce w Ameryce Pn. Dijon, miasto w środk.-wsch. Francji, nad rzeką Ouche; centrum hist. prowincji Burgun-dia, ośr. dep. C6te-d'0r. Zał. przez Galów, znane jako rzymskie Dwio, rozwinęło się ok. XI w. jako stolica księstwa Burgundii i ważny ośr. ko-munikacyjno-handl. 145 tyś. mieszk. (1968); ośr. przem. maszynowego (motocykle), elektrotechnicznego, drzewnego, chemicznego oraz spożywczego (centrum produkcji i handlu winem, ogrodnictwa); ważny węzeł komunikacyjny, port na Kań. Burgundzkim; uniwersytet (zał. 1722); liczne zabytki średniowiecznej architektury (stare miasto). Diii —Timor Portugalski Dimitrowgrad, miasto w pd. Bułgarii nad rzeką —Maricą. Powst. w 1947 z kilku osad jako centrum górnictwa węgla brunatnego; 41,8 tyś. mieszk. (1965); elektrownia cieplna i wielki kombinat chemiczny, ponadto cementownie, przem. włókienniczy, spożywczy; węzeł kol. Dire Daua, m. we wsch. -Etiopii, przy linii kol. (—) Addis Abeba—Dżibuti. 50 tyś. mieszk. (1966); ważny ośr. handl., dawne centrum karawanowe; niewielki przem. tekstylny, cementowy i spożywczy. Diu byłe >• Indie Portugalskie, Djakarta, do 1945 Batama, stolica, największe m. Indonezji, położ.w pn.-zach. cz. -Jawy, na wybrzeżu M. Jawajskiego. 4774 tyś. mieszk. (1968); centrum handl. i kult. Indonezji; ośr. przem. spożywczego, stoczniowego, maszynowego, metalowego, obuwniczego i kauczukowego; ważny węzeł kol., drogowy i lotniczy, gł. port handl. Indonezji (pół. ok. 10 km na pn.-wsch. od centrum D.; eksport kauczuku, herbaty, kawy); uniwersytet oraz ponad 10 innych wyższych uczelni i instytutów nauk. Djokjakarta, Djokja, miasto w Indonezji, położony w południowej części —Jawy, ok. 25 km od pd. wybrzeża, ośr. adm.; w 1946—50 stolica Indonezji. 312 tyś. mieszk. (1961); duży ośr. handl., rzemieślniczy i kult.; przem. spożywczy i włókienniczy, rzemiosło artystyczne (wyroby ze srebra, drewna); węzeł kol., drogowy i lotniczy; 2 uniwersytety i in. wyższe uczelnie; liczne zabytkowe świątynie. Dniepr, rz. na pd. zach. europejskiej cz. ZSRR; dł. 2285 km, pow. dorzecza 503 tyś. km2, średni roczny odpływ przy ujściu ok. 52 km3 wody. Posiada charakter rz. nizinnej; wypływa w pd. cz. —Wałdaju i płynie ku pd. przez Niż- —Naddnieprzańską; poniżej Kijowa naturalny bieg D. zmieniony został przez system sztucznych zbiorników, które zakryły słynne dawniej "porohy" dnieprzańskie; uchodzi do M. Czarnego obszerną zat. zwaną Limanem Dniepru; gł. dopł.: l. — Soż, Desna, Worskla, p. — Berezyna, —Prypeć, Ingulec. D. stanowi ważny szlak transportowy dostępny dla żeglugi na odcinku 2075 km (od Dorogobuża do ujścia) i połączony kań. z: (—) Dźwiną DOBRUDZA 233 (przez Berezynę), Niemnem i Wisłą (przez Prypeć i Kań. Dnieprzańsko-Bużański); zamarza na ok. 120 dni w górnym i 70 dni w dolnym biegu. Na D. wybudowano 5 sztucznych zbiorników i elektrownie: Kijowską, Krzemieńczucką, Dnieprodzierżyńską, Dniepropetrowską (słynny "Dnieproges" z 1932 r.) i Ka-cbowską. Nad D. leżą m.: (-) Smoleńsk, Mohylew, Kijów, Dniepropetrowsk, Chersoń. Dnieprodzierżyńsk, do 1936 Kamienskoje, miasto w pd. cz. Ukraińskiej SRR, położ.nad środk. —Dnieprem; 228 tyś. mieszk. (1968); huta żelaza, koksownia, wytwórnia nawozów azotowych, fabryka wagonów, cementownia; powyżej D. na Dnieprze zbud. w 1964 zaporę, zbiornik wodny o pow. 615 km2 oraz elektrownię wodną o mocy 250 MW; st. kol., port rzeczny; wyższa uczelnia techniczna. Dniepropetrowsk, Dniepropie-trowsk, do 1926 Jekatieryno-slaw, m. obwodowe Ukraińskiej SRR, położ.nad środk. -Dnieprem, przy ujściu rzeki Samara; zał. 1783; 837 tyś. mieszk. (1968). Duży ośr. przem. ciężkiego: hutnictwo żelaza, przem. maszynowy i metalowy (konstrukcje metalowe, maszyny górnicze, hutnicze, rolnicze i in.), elektrotechniczny (prod. radioodbiorników), koksowniczy, tworzyw sztucznych, gumowy, materiałów budowlanych, spożywczy (mięsny, młynarski), odzieżowy, skórzano-obuwniczy, drzewny; węzeł kolejowy i drogowy, port rzeczny i lotniczy; uniwersytet i 7 in. wyższych uczelni, 3 teatry, 2 muzea, parki kultury i wypoczynku. Dniestr, rz. w pd.-zach. części Ukraińskiej SRR i Mołdawskiej SRR; dł. 1360 km, pow. dorzecza 72,1 tyś. km2. Wypływa z pn. stoków Beskidów Wschodnich (Bieszczady), w pobliżu granicy z Polską; w górnym biegu aż po m. Halicz ma charakter rz. górskiej, w środkowym przecina Wyż. Podolską głęboko wciętą dół. (jar), silnie meandrującą; w dolnym biegu na terenie Niż. Czarnomorskiej dół. D. osiąga szer. 8—16 km; uchodzi do M. Czarnego w rozległym (dł. 32 km, szer. 9 km) limanie D. Zamarza na 50—70 dni w roku, w mroźne zimy nawet na ok. 3 miesiące. Gł. dopł.: p. — Stryj, Reut; l.—Strwiąż, Złota, Lipa, Strypa, Seret, Zbrucz. Żeglowna od m. Halicz; zapora i elektrownia wodna koło Du-bossar (Mołdawska SRR). Dobrej Nadziei, Przylądek-, na pd. krańcu —Afryki (34°24' szer. geogr. pd. i 18°29' dł. geogr. wsch.); odkryty w 1488 przez żeglarza portugalskiego B. Diaza. Istnieje przypuszczenie, że pierwotnie został przez odkrywcę nazwany Ca-bo Tormentoso (Przyl. Burz). Dobrudza, Dobrogea, kraina hist. w pd.-wsch. Europie, między M. Czarnym a dolnym biegiem Dunaju i jego deltą; wznosi się ok. 200— —467 m n.p.m.; budowa płytowa; pn. i środk. cz. należy do Rumunii (ok. 15,5 tyś. km2 z ok. 0,5 mln mieszk.), pd. do Bułgarii (ok. 4,2 tyś. km2 i 320 tyś. mieszk.). Pow. D. lekko sfalowana, pn. cz. zajmuje stary, szczątkowy masyw (G. Pricopan, Macin). Brzegi morskie strome i słabo rozwinięte; klimat umiarkowany kontynentalny, z niewielką (do 234 DODEKANEZ 400 mm) ilością opadów; gleby na ogół dość urodzajne; częściowo pokryta stepem. Pod względem gospodarczym obszar słabo rozwinięty; hodowla oraz roln. Na wybrzeżu morskim strefa kąpielisk i miejsc kuracyjnych (Mamaia, Eforia, Bałczik) oraz port w Konstancy. Dodekanez, (tz. 12 wysp), arch. kilkudziesięciu wysp (pd. cz. -.Sporad) na M. -.Egejskim w pobliżu pd.-zach. brzegów -Azji Mniejszej. Pow. 2682 km', 123 tyś. mieszk. (1961); największe w.: Bodos (1398 km8), Karpathos (301 km1), Kos (290 km2). Rzeźba urozmaicona, w większości górzysta (Rodos 1240 m n.p.miasto, Karpathos 1215 m); klimat śródziemnomorski. Ludn. zajmuje się gł. rolnictwem — uprawa pszenicy, jęczmienia, oliwek, drzew cytrusowych, tytoniu, bawełny, winnej latorośli oraz hodowlą owiec i jedwabników; ponadto rozwinięte rybołówstwo, połów gąbek i rzemiosło, szczególnie wyrób wsch. dywanów i ceramiki artystycznej. Do 1911 cz. im- perium tureckiego, 1911—45 D. należał do Włoch, a następnie włączony został do Grecji. Doba, ad-Dawha, miasto, stolica Kataru, położ.na wsch. wybrzeżu płw. Katar, nad Zatoką Perską. 50 tyś. mieszk. (1968); ośr. rzemiosła metalowego, rybołówstwa oraz połowu pereł; niewielki port handl. i rybacki, lotnisko. Dolnej Wisty, Dolina-, stanowi na przestrzeni ok. 120 km, t j. od Fordonu aż po Gniew ważną jednostkę rozdzielającą Pojezierza -Wschodniopo-morskie i Południowopomor- skie od Pojezierza -Cheł-mińsko-Dobrzyńskiego. Szer. tej przełomowej dół. 5—10 km, wys. zboczy 50—60 m; w środkowej cz. zaznacza się znaczne rozszerzenie zwane Kotliną Grudziądzką, cechujące się charakterystycznymi odosobnionymi kępami. Dół. ta wytworzyła się pod koniec fazy pomorskiej zlodowacenia bałtyckiego. W dnie dół. żyzne muły i mady rzeczne, na nich resztki lasów łęgowych z olszą czarną oraz gradowych z lipą, grabem i wiązem. Ważny prehistoryczny szlak komunikacyjny zaznaczony szeregiem osad i grodzisk; w średniowieczu rozpoczęło się zagospodarowywanie żyznego dna dół.; gł. m.: (-•) Grudziądz, Świecie. Dolomity, Alpy Dolomitowe, grupa górska we wsch. -*• Alpach (pn. Włochy), między rz. Piawą i -Adygą; zbud. z triasowych dolomitów i wapieni oraz ze skał wylewnych (koło Bolzano); najw. szczyt Marmolata 3342 m n.p.m. Masyw silnie rozcięty erozją rzeczną i lodowcową, o charakterystycznych ostrych i dzikich formach wapiennych, u podnóży strome usypiska; dół. głęb., pokryte łąkami i lasami (sosna, modrzew). Jedna z najbardziej malowniczych grup górskich we wsch. Alpach; liczne uzdrowiska górskie (Bolzano, Cor-tina d'Ampezzo) i ośrodki sportów zimowych. Domeyki, Góry-, Cordiiiera Domeyko, pasmo górskie w zach. -Andach na terenie -Chile, między Salar de Atacama oraz Salar de Pe-dernales; dł. do 400 km, wys. do 5070 m n.p.m. (Cerro Do-na Ines), wyższe na pd., ob- DOMINIKANA 235 niżą się wyraźnie ku pn.; przez środek pasma przechodzi obniżeniem szosa i linia kol. z Antofagasta (Chile) do Salta (Argentyna). Dominika, Dominica, w. i państwo stowarzyszone z Włk. Brytanią, w grupie Wysp -Zawietrznych (Małe Antyle) na M. Karaibskim; pow. 728 km2, ludn. 72 tyś. (1968), stolica roseau — 15 tyś. mieszk. (1966). Język urzędowy ang. D. jest górzystą w. pochodzenia wulkanicznego, najw. szczyt Mor-ne Diablotins wys. 1586 m n.p.m.; występują liczne ciepłe źródła i solfatary; klimat podrównikowy wilgotny; urodzajne gleby wulkaniczne, stoki g. i wyż. pokryte lasami tropikalnymi. Ludn. gł. murzyńska; uprawia się cytrusy, banany, kakaowiec, palmę kokosową, kawę, wanilię i tytoń; niewielkie przetwórstwo owoców oraz wyrób olejków eterycznych i rumu; rybołówstwo. D. odkrył Kolumb w 1493, od 1833 stanowiła posiadłość bryt., w 1967 otrzymała status państwa stowarzyszonego z Włk. Brytanią zachowujący zależność jedynie w zakresie spraw zagr. i obrony. Dominikana, Repiiblica Domi-nicana, Republika Dominikańska, państwo wyspiarskie w Ameryce Srodk. zajmujące ok. 2/3 pow. w. -Haiti w arch. Włk. Antyli oraz szereg wysepek przybrzeżnych jak Sa-ona, Beata i in.; pow. 48 734 km2, ludn. 4029 tyś. mieszk, (1968); stolica —>Santo Domingo de Guzman (615 tyś. mieszk., 1968); podział administracyjny 25 departamentów i i dystrykt stołeczny (Distrito Nacio-nal). WARUNKI NATURALNE. D. Jest krajem górzystym; liczne pasma górskie — na pn. Cordiiiera Septentrional, w środku Cordiiiera Central zwanej też Cordiiiera de Cibao (Pico Du-arte 3175 m n.p.m.) oraz Cordiiiera Oriental, na pd. Sier-ra de Neiba i Sierra de Baho-ruco (1630 m); między pas- mami górskimi szereg dół. i kotlin — ośr. życia i gospodarki; większe obszary nizinne na pd.-wsch.; klimat gorący, zwrotnikowy o dwóch porach roku — suchej (I—IV) i wilgotnej (V—XII); temp. na wybrzeżu od 23—27°C, w g. wyraźnie obniża się; opady największe na pn. (wpływ pasatu) do 2000 mm, w kotlinach i na pd.-zach. tylko ok. 500— —600 mm; latem częste tropikalne huragany; rz. krótkie o zmiennych wodostanach; na pd.-zach. w depresji (44 m p.p.m.) duże jeź. Enriquillo; na niż. pojawiają się wilgotne lasy zwrotnikowe, wyżej lasy górskie bogate w paprocie drzewiaste, ponad nimi lasy sosnowe i mieszane; duża cz. lasów została wycięta względnie wypalona pod plantacje. Bogactwa miner, są znaczne, ale mało znane; ostatnio odkryto duże złoża boksytów, niklu, ropy naftowej, nieco rud żelaza, srebra, azbestu, a także soli (słynna "Góra Solna" koło m. Barahona na pd.-zach.). LUDNOŚĆ składa się z Mulatów (710/a), Kreołów (13%) i Murzynów (W/o); rozmieszczenie ludn. nierównomierne, na j-gęściej zaludnione są obszary pn.; średnia gęstość zaludnienia — 77 mieszk./km2; w m. mieszka ok. 30<)/o ludn. Gl. m. (poza stolicą, 1967): Santiago de los Caballeros (103 tys.), San Francisco de Macorls (38 236 DON tys.), San Juan (28 tys.), La Romana (27 tys.). GOSPODARKA. D. jest krajem zacofanym gosp., w którym ok. 70i'/o ludn. żyje z roln.; z powodu braku nawodnienia wykorzystuje się tylko 30% ziem zdatnych do uprawy; ok. 55% najlepszych gruntów jest własnością obszarników. Gł. uprawy: trzcina cukrowa (760 tyś. t cukru surowego, 1967), kawa (42 tyś. t), kakao (31 tyś. t), kukurydza (110 tyś. t), ryż (150 tyś. t), orzacha, tytoń oraz banany; uprawa trzciny cukrowej skupiła się gł. na pn. oraz na pd.-wsch; naju-rodzajniejszym obszarem jest wsch. cz. równiny Cibao (La Vega Real); lasy zajmują 19% pow. kraju, gł. tereny górskie, dostarczają cennych gatunków drewna, gł. mahoniu, hebanu oraz kampeszynu. Hodowla gł. w terenach górskich jest bardzo różnorodna; pogłowie bydła i mln szt. (1965), trzody chlewnej 0,8 mln szt., kóz 0,9 mln szt., poza tym konie, muły, osły, owce; rybołówstwo przybrzeżne. Przem. wydobywczy niewielki, opanowany przez kapitał pn.-amer., gł. boksyty (0,9 mln t, 1965) i rudy żelaza (0,2 mln t); przem. przetwórczy słabo rozwinięty, gł. spożywczy — przetwórstwo cukru (16 cukrowni), kawy, kakao, tytoniu, poza tym przem. tekstylny, skórzany, gorzelniany, drzewny oraz cementowy (ok. 310 tyś. t, 1967). Dł. linii kol. 2,24. km oraz 1500 km lokalnych kolejek (nie przewożących pasażerów), dł. dróg 5640 km (1960), z czego o nawierzchni ulepszonej 2240 km; gł. port Santo Domingo (ok. 85-Środko-worosyjskiej; w biegu górnym płynie wąską dół., w środk. - rozlewa się szeroko na Niż. -•-Ocko-Dońskiej płynąc niemal cały czas na jej pograniczu z Wyż. Srodkoworosyjską (p. brzeg wys. i mocno pocięty wąwozami), znaczną cz. biegu dolnego zajmuje sztuczny Zbiornik Cymiański (pow, 2600 km2); uchodzi deltą do Zat. Taganroskiej na M. Azo- wskim; gł. dopł.: l. — Woro-neż, Chopior, Miedwiedica, Sał, Manycz, p. — Doniec. D. pokryty jest lodami przez 100—160 dni; żeglowny na odcinku 1355 km (wiosną 1590 km), posiada połączenie kanałowe z -Wołgą (Kań. -Wołżańsko-Doński); gł. port -Rostów nad D. W dolnej cz. dorzecza (nad Dońcem) położ.jest Zagłębie -—Donieckie. Donbas -s-Donieckie Zagłębie Węglowe Donieck, w 1924—61 Staiźno, wcześniej Juzowka, m. obwodowe Ukraińskiej SRR, położ.w zachodniej części -••Donieckiego Zagłębia Węglowego, nad rzeką Kalmius; zał. 1869 r. 855 tyś. mieszk. (1968). Gł. ośr. przemiasto w Zagłębiu Donieckim: górnictwo węgla kamiennego, hutnictwo żelaza, przem. metalowy i maszynowy (kon- DORTMUND 237 strukcje metalowe, maszyny górnicze, rolnicze), chemiczny (petrochemiczny, prod. nawozów sztucznych, mas plastycznych), gumowy, materiałów budowlanych, spożywczy, włókienniczy, odzieżowy, obuwniczy, drzewny; węzeł kolejowy i drogowy; uniwersytet i 4 wyższe uczelnie; opera, 2 teatry, 2 muzea. Doniecka, Wyżyna-, Grzbiet Doniecki, mocno zniszczony masyw g. hercyńskich w pd. cz. Niż. Wschodnioeuropejskiej, na pograniczu wsch. cz. Ukraińskiej SRR i obwodu rostowskiegoRosyjskiej FSRR; ciągnie się na dł. ok. 370 km, na pd. od środk. i dolnego biegu rzeki Doniec; maks. wys. 367 m n.p.m. (Mogiła Mieczet-naja). Zbud. z karbońskich piaskowców, łupków i wapieni; stanowi falistą równinę, pociętą głęb. dół. rzek; gleby bielicowe i czarnoziemy; lasy zajmują poniżej 51)/o pow. Bogate złoża węgla kamiennego, rtęci i soli kamiennej; ważny okręg górniczy i przemiasto, tzw. —"Donieckie Zagłębie Węglowe. Donieckie Zagłębie Węglowe, Donbas, najważniejsze zagłębie węgla kamiennego w eur. cz. ZSRR, położone na Wyż. -Donieckiej i Niż. -Naddnieprzańskiej ; tzw. Stary Donbas leży wewnątrz łuku rz. Doniec w obwodzie do-nieckim i ługańskim USRR oraz rostowskim RFSRR, natomiast tzw. Wielki Donbas rozciąga się na złożach odkrytych po 1917 r. w obwodach: dniepropetrowskim, charkow-skim, czernihowskim i sum-skim USRR; pow. Wielkiego Donbasu wynosi ponad 60 tyś. km2, a zasoby węgla do głęb. 1800 m — ponad 24.0 mld t; miąższość karbonu produktywnego sięga od 2 tyś. m na pn. zach. do 18 tyś. m na pd., a zawierają one ponad 300 pokładów węgla o grubości 0,45—1,2 m, miejscami do 2,5 m; w cz. pd.-wsch. zagłębia występuje antracyt, w cz. środk. — znaczne ilości węgla koksującego, a na pn. zach. — węgiel brunatny; eksploatacja prowadzona jest na głęb. 300—1200 m; wydobycie węgla wynosiło: w 1870 — 255 tyś. t, w 1913 — 23 mln t, w 1967 — ok. 200 mln t; jest to największe zagłębie węglowe ZSRR, dające ok. 2/5 krajowego wydobycia; poza węglem wydobywa się sól kamienną, rtęć, glinki ogniotrwałe i wapienie. D.Z.W. stanowi ważny okręg przem. ZSRR obejmujący górnictwo, hutnictwo żelaza, przem. metalowy i maszynowy, chemiczny, materiałów budowlanych i in.; gęstość zaludnienia przewyższa 180 osób na km2, gł. m.: (-) Donieck, Ma-kiejewka, Gorłowka, Ługańsk, Szachty. Dora-Mittelbau, hitlerowski obóz koncentracyjny w okresie II wojny świat. (1943—45), w pobliżu m. Nordhausen, na pd. przedgórzu Harzu. Zał. jako filia obozu w -*Buchen-waldzie; więźniów zatrudniano przy budowie podziemnej fabryki pocisków V-l i V-2, a następnie do pracy w niej. Więźniami . byli gł. Polacy, obywatele ZSRR, Francuzi, Niemcy i Włosi; od 1944 przekształcony w samodzielny obóz koncentracyjny. Ok. 60 tyś. więźniów, w tym 13 tyś. zamordowanych. Dortmund, miasto w NRP w Zagłębiu -i-Ruhry, nad rzeką Em-scher. Stare m. z IX w. było 238 DBAKE-A, CIESNINA- w średniowieczu członkiem Hanzy; rozwój przem. rozpoczął się ok. 1840 po odkryciu złóż węgla. 651 tyś. mieszk. (1967); dzięki położeniu w środku zagłębia węglowego jest ważnym ośr. górnictwa węglowego i przem. metalowego, maszynowego, zbrojeniowego i chemicznego; ważny węzeł koL, punkt końcowy kań. Dortmundzko-Emskiego i wielki port śródlądowy; wiele szkół górniczych oraz instytucji nauk. W starym śródmieściu szereg zabytkowych budowli z XIII—XIV w., m.in. ratusz. Drake'a, Cieśnina-, łączy O. Atlantycki z O. Spokojnym między -Ziemią Ognistą a zach. Antarktydą; szer. 950 km, głęb. 5248 m; częste i silne sztormy. Nazwana tak na cześć żeglarza ang. F. Drake'a, który w 1578 pierwszy ją przepłynął i stwierdził połą- czenie między tymi oceanami. Drakensberge -Smocze, Góry-. Drawa, rz., p, dopł. -Dunaju; wypływa w -Alpach Karnij-skich (Pustertal) na terenie Włoch, przepływa pd.-wsch. Austrię (kotlina Celowca), na terenie Jugosławii przecina pd. cz. Niż. Węgierskiej i tworzy na pewnym odcinku granicę między Węgrami i Jugosławią; uchodzi poniżej m. Osijek bagnistym ujściem do Dunaju. Dł. 720 km, pow. dorzecza 40 tyś. km2, dopł. l. — Mura. Żeglowna na odcinku ok. 150 km od • ujścia. Liczne elektrownie wodne. Drawsko Pomorskie, m. pow. w woj. koszalińskim, położ.wśród wzgórz morenowych, nad rzeką Drawą. Zał. w XIII w., w XIV w. rozwinęło się jako ośr. handl. na szlaku z Wielkopolski na Pomorze. Ok. 7,5 tyś. mieszk. (1965); niewielki przem. drzewny, spożywczy (przetwórstwo ziemniaczane) i tkacki; ośr. turystyczny; kościół z XIV— —XV w. oraz fragmenty murów obronnych. Pod koniec II wojny świat. D. P. jako jedna z pozycji tzw. Wału Pomorskiego zostało po ciężkich walkach zdobyte (4—5 III 1945) przez 4 Dywizję Piechoty I Armii WP. Drezno, Dresden, miasto w pd.-wsch. cz. NRD, w równinnej kotlinie nad rzeką -Aabą, ośr. adm. okręgu Drezno. Dawna słowiańska osada rybacka w końcu X w. opanowana przez kolonistów niem.; od 1547 stolica elektoratu saskiego; największy rozkwit przeżyło D. w czasie panowania elektorów saskich i zarazem królów poi.: Augusta II i Fryderyka Augusta III. Silnie zniszczone w drugiej wojnie świat. 500 tyś. mieszk. (1968); ośr. przem. i nauk.-kult. - Saksonii; przem. maszynowy, elektrotechniczny, precyzyjny, optyczny i farmaceutyczny, dalej szklarski, ceramiczny, włókienniczo- odzieżowy i spożywczy; węzeł kolejowy i drogowy, lotnisko oraz port rzeczny; kilka szkół wyższych, między innymi uniwersytet, akademia sztuk pięknych, politechnika, konserwatorium, liczne muzea, słynna galeria obrazów (Galeria Drezdeńska) oraz liczne zabytki architektury z epoki saskiej (m.łn. Zwin-ger). Na pd. zach. od m. malowniczy teren górski (cz. -.Rudaw) z przełomem Łaby zwany "Saską Szwajcarią". DUBLIN 239 Drin, Drini, największa rz. w Albanii. Powst. z połączenia koło m. Kukesi D. Białego i Czarnego; dł. 280 km — łącznie z D. Czarnym, wypływającym z jeź. -0chrydz-kiego. W środk. biegu płynie na odcinku ok. 50 km w pięknej przełomowej dolinie, w biegu dolnym rozdziela się na dwa ramiona: pd. gł. ramię uchodzi do Zat. Drińskiej (M. Adriatyckie), pn. łączy się z rz. Buna, wypływającą z jeź. —>-Szkoderskiego. W okresie powodzi równinne obszary ujściowe rz. są często zalewane. Drohobycz, m. na zach. Ukraińskiej SRR w obwodzie lwowskim, położ.na Pogórzu Karpackim, nad rzeką Tyśmie-nicą (dorzecze Dnłestru); znane od XI w. Jeden z najstarszych w świecie ośr. wydobycia ozokerytu, ropy naftowej i gazu ziemnego (od połowy XIX w.); 57 tyś. mieszk. (1968); przem. naftowy, metalowy, solny, spożywczy, drzewny, odzieżowy, materiałów budowlanych; węzeł kol.; wyższa uczelnia pedagogiczna, teatr, zabytkowe cerkwie z XVII w. Drwęca, rz., p. dopŁ Wisły; dł. 253 km, pow. dorzecza 5536 km2. Wypływa na Pojezierzu Mazurskim, ze wsch. stoków Dylewskiej Góry, przepływa przez jeź. Drwęckie i płynie w kierunku pd.-zach., początkowo szeroką dół., która od ujścia jej dopł. Rypienicy wyraźnie się zwęża (w okolicy Elgiszewa tworzy mały przełom przez wzniesienia morenowe); w dolnym odcinku D. (poniżej m. Golub-Dobrzyń) znów szeroka; uchodzi do Wisły ok. 10 km powyżej m. Torunia. Dolina D. została utworzona przez erozję wód flu-wioglacjalnych ostatniego zlodowacenia; stanowi dość ważny szlak prowadzący z doliny Wisły ku Zalewowi Wiślanemu, z którym jest połączona Kań. Elbląskim (Ostróda—Elbląg). Nad rzeką znajdują się m.: -Ostróda, Nowe Miasto Lubawskie, Brodnica i Golub- Dobrzyń. Duala, Douala, największe miasto w -Kamerunie, położ.w estu-arium Kamerunu u ujścia doń rz. Wouri. Ok. 200 tyś. mieszk. (1968); przem. drzewny, spożywczy i tekstylny; gł. port kraju (eksport drewna, kakao, oleju); lotnisko, połączenie kolejowe ze stolica -Jaunde i m. Nkong-samba. Dubaj, Dubay, miasto, stolica szej-katu D. w Federacji Emiratów Arabskich Zatoki Perskiej, położ.w pn.-wsch. cz. kraju, na wybrzeżu Zatoki Perskiej. 65 tyś. mieszk. (1966); ośr. handl.-rzemieślniczy; jeden z gł. portów Federacji; lotnisko. Dublin, Bazie Atha Cliath, miasto, stolica Irlandii, nad M. - Irlandzkim u ujścia rzeki Liffey. Stara osada celtycka z IX w. n.e., zdobyta przez Anglo- -Normanów w 1170; w XIX w. ośr. irlandzkiego ruchu wolnościowego, a od 1921 stolica wolnego państwa. 735 tyś. mieszk. (1967); gł. ośr. przem. i handlowy Irlandii z przem. stoczniowym, włókienniczo- -odzieżowym, spożywczym (piwo, whisky, tytoń), maszynowym, chemicznym i papierniczym; największy port Irlandii, połączony kań. z systemem rzecznym kraju; centrum życia nauk. i kult. kraju z uniwersytetem od 1591 (Tri- 240 DUBROWNIK DUNAJEC 241 nity College z biblioteką i muzeum), akademią nauk, muzeami, teatrami oraz z zamkiem i licznymi zabytkami architektury z XII— XVIII w. Na zach. od m. znajduje się duży park i jeden z najstarszych w świecie (od 1830) ogród zoologiczny. W okolicy liczne plaże. Dubrownik, Dubrownik, miasto w Jugosławii, rozłożone teraso-wato u stóp gór na wybrzeżu Adriatyku. Zał. w VII w., rozwinęło -się szybko jako osada handl. i było do pocz. XIX w. wolną republiką kupiecką (zw. Raguza), o ustroju arystokratycznym pod zwierzchnością -Wenecji, potem Węgier, a od 1526 Turcji; od 1814 D. należał do Austrii, a po pierwszej wojnie świat, do Jugosławii 26 tyś, mieszk. (1965); najpiękniejsze m. Dalmacji zwane perłą Adriatyku, bardzo popularne uzdrowisko i kąpielisko morskie oraz centrum turystyczne; niewielki przem. szklarski, chemiczny i włókienniczy; stary D. opasany dookoła średniowiecznymi murami warownymi z X—XV w. wysuwa się w morze nieprawidło- wym czworobokiem; zabytki architektury rzymskiej i średniowiecznej. Gł. port w pobliskim Gruz. Połączony linią kol. przez -Mostar z wnę- trzem kraju. Duero, portugalska Douro, rz. na Płw. Pirenejskim; wypływa w paśmie Serra Cebollera w G. —.-Iberyjskich, przepływa przez Wyż. Starej Kastylii i Leon, a następnie płynie głębokim jarowym przełomem od Zamory aż do Atlantyku, do którego uchodzi poniżej m. Porto. Dł. 781 km, pow. dorzecza 94400 km2, gł. dopł.: p. — Arianzón, Esla, l. — Tormes, Agueda. Z powodu zmiennego wodostanu i silnego spadku w partii przełomowej żeglowna tylko w pobliżu ujścia; duże zasoby hy-droenergetyczne wykorzystane w kilku wielkich elektrowniach, m.in. Aldeadavila de la Ribera (850 MW), Ricobayo Duisburg, m. na p. brzegu Renu w NRF przy ujściu rzeki Ruhry i Emscher. Powst. w wiekach średnich. 474 tyś. mieszk. (1967); wielkie centrum górnictwa węgla i przem. ciężkiego: hutnictwa żelaza, stali i metali nieżelaznych, przem. maszynowego, chemicznego, przetwórstwa ropy naftowej, włókienniczego, tytoniowego; wielki węzeł kol., największy rzeczny port w NRF i w Europie Zach. (D.- Ruhrort, obroty ok. 30 mln t), koniec kań. Ren—Herne. W 1929 przyłączono doń położ.na pn. m. Hamborn z wielkimi zakładami przem. ciężkiego. Dukielska, Przełęcz-, w Beskidzie Niskim, najniższa przeł. w całym gł. łańcuchu -Kar-pat, wys. 502 m n.p.m.; prowadzi nią droga z Polski (-Krosno) na —>- Słowację; ongiś bardzo uczęszczany pol-sko-węgierski szlak handl. Miejsce długotrwałych walk wojsk radzieckich i korpusu czechosłowackiego w 1944. Duluth, miasto w USA na zach. krańcu jeź. Górnego. Powst. w 1852 na miejscu ośr. handlu futrami, zał. z końcem XVIII w.; rozwinęło się po odkryciu ok. 1890 wielkich złóż żelaza w pobliskich wzgórzach -Mesabi, Vermi-lion i Cuyuma oraz rozwoju roln. Prerii. 107 tyś. mieszk., z przedmieściami 273 tyś. (1960); ośr. przem. maszynowego, drzewnego i stoczniowego; port (przez 8 miesięcy wolny od lodów — przeładunek rudy żelaza, zboża i drewna). Dunaj, rz. w Europie (druga co do długości), dł. 2860 km, pow. dorzecza 817 tyś. km2. Powstaje z połączenia rz. Brege i Brigach spływających ze -Schwarzwaldu; w górnym biegu przepływa przez Jurę Szwabską i wzdłuż pd. brzegu Jury Frankońskiej, a następnie przebija się między Masywem -Czeskim a przedgórzami -Alp (Wachau, Brama Wiedeńska). Następnie przebija się przez pd. cz. Małych Karpat i wpływa na Niż. Węgierską, gdzie na terenie Małej Niż. Węgierskiej rozdziela się na 3 ramiona obejmujące Mały i Wielki Żytni Ostrów, a w rejonie przełomu przez krystaliczne Sred-niogórze węgierskie skręca gwałtownie ku pd.; od ujścia Drawy skręca na wsch., przebija się przełomem -Żelaznej Bramy między -Karpatami i -Bałkanami; za przełomem płynie szeroką bagnistą dół. (koło Giurgiu 10—20 km szer.), tworząc tzw. "balty", w pobliżu ujścia omija od zach. płytę -Dobrudży i tworzy na pn.-wsch. od niej wielką (4300 km2) bagnistą deltę (dawna zat. wypełniona osadami rzecznymi). Uchodzi do M. -i-Czarnego trzema ramionami -Kilia, Sulina, -.Sw. Je- rzy, z których żeglowna jest sztucznie pogłębiona najkrótsza Sulina. Wodostany D. zmienne, wys. wodostan w dolnym biegu przypada na kwiecień—czerwiec, odpływ roczny średni 6430 msek.; czę- 16 Słownik geografii świata ste powodzie, np. 1965, 1970. Dopływy gł. l.: (-) Morawa, Wag, Aluta oraz Cisa, Seret i Prut, p.: (-•) Inn, Drawa, Sa-wa, Morawa. D. jest spławny od ujścia rzeki Iller, dostępny dla żeglugi od -Ratyzbony, dla statków morskich od Braiły. Połączony kań. z -Renem. Posiada duże znaczenie jako droga wodna; wg obowiązującej konwencji belgradzkiej z 18 VIII 1948 żegluga na D. jest wolna i o-twarta dla wszystkich państw; ogólne problemy żeglugi na D. reguluje Komisja Dunaju, w której są reprezentowane wszystkie niemal państwa nad-dunajskie. W budowie wielka zapora i elektrownia wodna w przełomie Żelaznej Bramy. Dunajec, rz., p. dopł. Wisły; dł. 261 km (łącznie z Czarnym Dunajcem); pow. dorzecza 6798 km2. Wypływa w Tatrach jako Biały i Czarny Dunajec (źródła na wys. 992 i 1570 m n.p.m.), które łączą się koło Nowego Targu w Kotlinie Nowotarskiej; następnie przebija się przez Pieniny od Czorsztyna do Szczawnicy wyjątkowo pięknym i malowniczym przełomem o wapiennych ścianach do 300 m wys. i płynie wśród wzniesień Karpat i Pogórza na ogół wąską, miejscami przełomową doliną; uchodzi do Wisły koło wsi Uście Solne na wys. 127 m n.p.m. D. jest rzeką górską, obfitą w wodę, o silnym spadku; w okresie dużych opadów atmosferycznych występują często powodzie. Najważniejsze dopl.: i — Kamienica i Lososina, p.—Białka, Poprad (dł. 154 km, w tym na terenie Polski 59 km; wypływa w Tatrach na terytorium Czechosłowacji na wys. 242 DUNAPENTELE 2081 m) i Biała (dl. 116 km). Począwszy od Czorsztyna D. jest spławny. Na środk. odcinku D. zbud. zapory t zbiorniki retencyjne: w Rożnowie (zbiornik o pojemności 229 mln m' wody) i Czchowie (zbiornik wyrównawczy), wykorzystane dla celów energetycznych; rozpoczęto prace przy wznoszeniu zapory w rejonie Czorsztyna. Nad doliną D. wznoszą się ruiny zamku w -Czorsztynie i zamek w Niedzicy. Dunapentele -Dunaójvaros Dunaujyaros, m. na Węgrzech, na p. brzegu Dunaju, u pd. krańca w. Csepel położ.między ramionami Dunaju, ok. 50 km na pd. od Budapesztu; prawa miejskie od 1950 r. 43 tyś. mieszk. (1966); duży kombinat hutniczy, zakłady przem. chemicznego, metalowego, włókienniczego i materiałów budowlanych. Węzeł komunikacyjny. Do 1952 nosiło nazwę Dunapentele, 1952— —62 — Szt&linvaros. Dundec, miasto w środk. Szkocji, nad Zat. Firth of Tay. Zał. jako zamek obronny w XII w.; odgrywało długi czas znaczną rolę w walkach Szkotów z Anglikami, później rozwinęło się na ośr. przeróbki lnu, a z końcem XVIII w. na świat, centrum przeróbki juty. 182 tyś. mieszk. (1968); ośr. przem. okrętowego oraz jutowego, poza tym przem. metalowy, chemiczny i spożywczy (przetwórstwo owoców); port, duża baza rybołówstwa morskiego, zwłaszcza wielorybnictwa; uniwersytet (filia uniwersytetu edynburskiego); szereg zabytków, wśród nich kilkadziesiąt kościołów (tzw. City Churches) i stary cmentarz (tnę Howff). Dunedin, miasto w Nowej Zelandii, na pd.-wsch. wybrzeżu W. Południowej, przy ważnej linii kol. biegnącej wzdłuż wybrzeży. Zał. jako mała osada w 1849 przez szkocką sektę religijną, rozwinęło się dzięki odkryciu w jego okolicy w 1861 złota. 110 tyś. mieszk. (1968); ośr. admiasto, przem. odzieżowego i spożywczego; eksport wełny, masła, mięsa, konserw owocowych (przez pobliski Port Chalmers); uniwersytet Otago (zał. 1869). W pobliżu m. wielkie rzeźnie i cementownie. D. jest otoczony nowozelandzkim lasem pierwotnym. Dunkierka, Dunkerque, m. we Francji nad M. Północnym; powst. z wioski rybackiej ok. IX w.n.e. 28,4 tyś. mieszk. (1962); duża huta żelaza, ośr. przem. stoczniowego, petrochemicznego, włókienniczego (len, juta, konopie), spożywczego (przetwórstwo rybne, tłuszczowe i cukiernicze); baza rybołówstwa morskiego, port. D. znana z zaciętych walk i ewakuacji wojsk bryt. w 1940. Duńskie, Cieśniny-, system cieśnin między Płw. -Jutlandzkim i W. Duńskimi a Płw. -Skandynawskim, o dużym znaczeniu komunikacyjnym i strategicznym, szczególnie przed zbud. Kań. Kilońskiego; przez (-•) Kattegat i Skagerrak łączą M. -Bałtyckie z - Północnym. Poszczególne cieśniny: S u n d (0re-sund) — między w. -Zelan-dią (Dania) a pd.-zach. wybrzeżem Szwecji; dł. ok. 50 km, najmniejsza szer. 4,5 km, głęb. do 38 m; na pd. łączy się z M. Bałtyckim; główne porty: -Kopenhaga (Dania) i —Malmo (Szwecja); Mały Bełt — między Płw. Jutlandzkim DUSZANBE 243 a w. -Fionią; dł. ok. 130 km, najmniejsza szer. 0,6 km, najmniejsza głęb. 7 m; przez żelazny most prowadzi linia kol. o znaczeniu międzynar.; Wielki Bełt — między duńskimi w. Zelandią i Fio-nią; dł. ok. 120 km; najmniejsza szer. 11 km, najmniejsza głęb. 12 m; komunikacja między w. utrzymana za pomocą promu kol. i samochodowa. Warunki żeglugi morskiej trudne z powodu częstych sztormów, prądów, skał i raf. Beł-ty i Sund zamarzają w mroźne zimy. Durban, miasto w -Republice Pd. Afryki nad zat. Natal (O. Indyjski). Zał. w 1824 jako Port Natal, zmieniło nazwę w 1835; rozwinęło się po pierwszej wojnie świat, na największy port Republiki Pd. Afryki — eksport węgla, cukru, zbóż, owoców oraz wełny (w zapleczu portu znajduje się okręg górniczo-przemiasto w pd. Trans-walu — największy w Afryce). 682 tyś. mieszk. (1967); ośr. przem. metalowego, maszynowego, chemicznego (przeróbka ropy naftowej) i spożywczego (cukrownie i przetwory owocowe); centrum kult. (uniwersytet, wyższe szkoły techniczne, muzea, galerie sztuki) z szeregiem parków (Berea) i dużym ogrodem botanicznym; połączony 800 km linią kol. z Johannes-burgiem, duży węzeł dróg., port lotniczy. Durresi, m. v/ zach. Albanii, nad M. Adriatyckim. Starożytny port Epidamnus, żal. w VII w. p.n.e.; w XVI—XIX w. m. we władaniu tureckim. 50 tyś. mieszk. (1965); gł. port morski kraju; wielka stocznia, przem. spożywczy (tytoniowy) i skórzany; linie kol. do m. Tirana i Elbasan; kąpielisko morskie; zabytkowe budowle średniowieczne, wykopaliska rzymskie. Dusseldort, m. nad rzeką -Re-nem przy ujściu do niego rz. Dussel, w zachodniej części NRF; stolica kraju związkowego -Nadrenia Północna — Westfalia. Mała wioska rybacka w XII w., stała się m. z końcem XIII w., a w wieku następnym siedzibą księstwa Ber-gu; w XIX w. m. uległo silnej industrializacji i stało się jednym z centrów przem. 692 tyś. mieszk. (1967); duży ośr. przem.-handl. oraz nauk.- -kult.; rozwinięte hutnictwo żelaza i stali, przem. maszynowy, środków transportu (samochody, wagony, stocznie rzeczne), chemiczny, włókienniczy (bawełna), elektrotechniczny, precyzyjny, szklarski i papierniczy; centrum handlu hurtowego oraz siedziba szeregu banków i koncernów; ważny węzeł kolejowy (8 linii) i drogowy, port rzeczny (przeładunki ok. 3 mln t.), lotnisko o znaczeniu międzynar.; akademie: medyczna, sztuk pięknych, handlu zagr., instytut metalurgii, szereg muzeów i teatrów. Duszanbe, do 1929 Duszambe, w 1929—61 Stalinabad, stolica -Tadżyckiej SBR, położ.u podnóża G. Hisarskich na wys. 824 m n.p.miasto, nad rzeką Duszan-binką (dorzecze (Amu-darii); zał. 1924; 341 tyś. mieszk. (1968). Gł. ośr. przem. Tadżykistanu o szczególnie mocno rozwiniętym przem. lekkim (ok. 3/4 prod. przem.): spożywczy (olejarski, mięsny, przetworów owocowych, tytoniowy), włókienniczy (bawełniany, jedwabniczy), odzieżowy, skórzany, ponadto przem. 244 DUSZNIKI ZDRÓJ maszynowy (maszyny włókiennicze), elektrotechniczny (kable, lodówki), materiałów budowlanych; węzeł kolejowy i drogowy, port lotniczy; siedziba Akademii Nauk Tadżyckiej SRR, uniwersytet i 4 in. wyższe uczelnie, opera, 2 teatry, 2 muzea. D. odznacza się nowoczesnym rozplanowaniem urbanistycznym, licznymi parkami i ogrodami oraz niską zabudową (częste trzę- sienia ziemi). Duszniki Zdrój, miasto w pow. kłodzkim (woj. wrocławskie), położ.na wys. ok. 550 m n.p.miasto w obniżeniu między G. Sto- łowymi a Bystrzyckimi. Powst. w XIV w. jako niewielki ośr. rzemieślniczy ł handl. przy drodze z Wrocławia do Pragi; znane w XVI—XVIII w. z su-kiennictwa i wyrobu papieru; od początku XIX w. czynne jako zdrojowisko (źródła lecznicze znane od XV w.); w 1828 bawił tu na kuracji Fryderyk Chopin. Ok. 5,5 tyś. mieszk. (1966); ośr. uzdrowiskowo-przem. (przem. szklarski i elektrotechniczny); czynne są 3 gł. źródła (szczawy ziemne i ziemno-żelaziste), liczne sanatoria i domy wczasowe; st. kol. Od 1946 w D. odbywają się coroczne festiwale chopinowskie. Dwina, Siewiernaja Dwźna.rz. na północy eur. części ZSRR; dł. 750 km, pow. dorzecza 360 tyś. km2, średni przepływ przy ujściu 3530 m'/sek,; bierze początek z połączenia Su-chony ; Jugiem, jest rz. nizinną o znacznej ilości rozlewisk i odnóg, uchodzi deltą o pow. 900 km2 do Zat. Dwińskiej na M. Białym; gł. dopł.: l. — Waga, p. — Wyczegda, Pinega. Pokryta lodami ok. 180 dni; żeglowna na całej dł., połączona rz. Suchoną i Kań. Dwińskim z dorzeczem Wołgi. Nad D. leżą m.: Kotłas, -Ar-changielsk. Dynarskie, Góry-, Dinarsko Gorje, g. ciągnące się przez pn.-zach. cz. Płw. -Bałkańskiego (Jugosławia); dł. ok. 650 km, szer. 40—220 km, średnia wys. 1000—1600 m n.p.miasto, najw. szczyt Bobotov Kuk (2522 m n.p.m.); sfałdowane w kredzie i środk. trzeciorzędzie (orogeneza alpejska). Na pn. łączą się G. D. z -Alpami, na pd. przechodzą w G. Północ-noalbańskie. Składają się z licznych pasm górskich, przebiegających równolegle z pn. zach. ku pd. wsch. Z uwagi na budowę geologiczną i zasadnicze rysy rzeźby dzieli się G. D. na dwa pasy: wyższy zach., zbud. gł. z wapieni i dolomitów, o rzadkiej sieci rzecznej i silnie rozwiniętych zjawiskach i formach krasowych (żłobki, uwały, poija, liczne jaskinie) i wsch., zbud. z osadowych skał paleozoicz-nych (łupki, piaskowce), wapieni mezozoicznych oraz skał krystalicznych i wylewnych; przeważają dość łagodne formy erozyjne, sieć rzeczna jest tu lepiej rozwinięta. W pn. cz. pasa zach. występują rozległe krasowe płaskowyże (np. Kapela), w środk. cz. liczne są wielkie kotliny krasowe (poija), pd. cz. ma charakter górski, częściowo wysokogórski; w wysoko tu wypiętrzonych wapiennych masywach górskich zaznaczają się też formy lodowcowe (Dur-mitor, Orien, Lovćen). Gł. surowce miner.: rudy żelaza, manganu, chromu, węgiel brunatny oraz boksyty. Klimat od śródziemnomorskiego (stoki zach.) do umiarkowanego kontynentalnego we wnętrzu, DZWINA 245 w najwyższych partiach górski; opady roczne od 500 mm w kotlinach, do 3000 mm w pasmach nadbrzeżnych; wsch. cz. gór w dużej mierze pokryta lasami (dąb, buk, sosna). Pola uprawne i sady sięgają przeważnie do 1000 m n.p.m. Na wybrzeżu liczne miejscowości turystyczne i kąpieliskowe. Dzedzu, w. w pobliżu pd.- -zach. krańca Płw. -Koreańskiego (Korea Pd.), pomiędzy M. Żółtym i Cieśn. Koreańską; pow. 1850 km2, kształt wydłużony równoleżnikowo, wnętrze zajmuje wygasły masyw wulkaniczny — maks. wys. 1950 m n.p.m.; klimat podzwrotnikowy mon-sunowy; zaludnienie 288 tyś. (1955); uprawa ryżu, jęczmienia, soi, owoców cytrusowych; rybołówstwo; hodowla jedwabników; gł. m. Dzedzu. Działdowo, m. pow. w woj. olsztyńskim, nad rzeką Dział-dówką (nazwa górnej Wkry). Prawa m. od 1334; rozwinęło się jako ośr. handl. w XVI— —XVIII w. (na szlaku z Warszawy do Elbląga i Gdańska). Ok. 10 tyś. mieszk. (1969); ośr. przem. szklanego, drzewnego i spożywczego; węzeł kolejowy i drogowy. Od końca 1939 do 1945 znajdował się w D. obóz pracy przymusowej i zagłady; ogółem przeszło przez obóz ponad 20 tyś. więźniów — blisko lO"/* z nich zostało zamordowanych. Dzierżoniów, m. pow. w woj. wrocławskim, nad rzeką Pilawą, położ.na wys. 260 m n.p.m. na Przedgórzu Sudeckim u podnóża G. Sowich. Zał. w połowie XIII w., znane w XVII—XIX w. z tkactwa lnianego i bawełnianego; miejsce powstania tkaczy śląskich w 1844. 32,6 tyś. mieszk. (1968); jeden z ważniejszych polskich ośr. przem. bawełnianego i elektrotechnicznego; węzeł kolejowy i drogowy; kościół z XVI w. oraz resztki murów obronnych. Dziewicze, Wyspy-, 'Vvrgm Islands, grupa wysepek na pn.- -wsch. krańcu M. Karaibskiego w arch. -Wielkich Antyli, położ.na wyraźnej, związanej z Puerto Rico platformie, otoczonej dużymi głębinami; od Małych Antyli oddziela je cieśn. Anegada; łączna pow. 517 km*. W. są górzyste, częściowo pochodzenia koralowego; klimat podrównikowy wilgotny, wybitnie morski; żyzne gleby; częste trzęsienia ziemi. Ok. 65 tyś. mieszk. (1967), gł. Murzyni i Mulaci; ludn. zajmuje się uprawą trzciny cukrowej, owoców południowych, warzywnictwem, hodowlą bydła i rybołówstwem; cukrownie, wytwórnie rumu, i węgla drzewnego; duże znaczenie ma obsługa turystów (ok. 0,7 mln rocznie). Pod względem politycznym W. D. dzielą się na: Amerykańskie Wyspy Dziewicze — obejmują 65 w.; pow. ok. 344 km2; 56 tyś. mieszk. (1967); stolica Charlotte Amalie (15 tyś. mieszk.) na St. Tho-maa; gł. w.: St. Thomas, St. Croix, St. John; Brytyjskie Wyspy Dziewicze — obejmują 36 w.; pow. ok. 173 km2; 9 tyś. mieszk. (1967); stolica Road Town 2 tyś. mieszk. (na Tortola); gł. w.: Tortola, Virgin Gorda, Anegada. Dźwina, Zapadnaja Dwina, Daugava, rz. na zachodzie eur. części ZSRR; dł. 1020 kro, pow. dorzecza 85,1 tyś. km2, 246 DŻABALPUR średni przepływ wody przy ujściu 680 m'/sek. D. ma charakter rz. nizinnej; wypływa na zach. -Wałdaju z jeź. Dźwiniec, płynie dół. o zboczach wys. 7—20 m i częstych progach skalnych w dnie, uchodzi wieloramienną deltą do Zat. -Ryskiej na Bałtyku; gł. dopł.: l. — Dzisna, Le-lupa (uchodzi do delty), p. — Dryssa. D. pokryta jest lodami przez 120—140 dni; żeglowna na dwu odcinkach — w biegu środk. i przy ujściu, posiada połączenie kanałowe z -Dnieprem. Nad D. leżą m.: -Witebsk, Połock, Dyne-burg (Daugavpils), -Ryga (duży port morski w delcie); powyżej Rygi wybudowano elektrownię wodną w Ke-gums. Dźabalpur, ang. Jabalpur, miasto w środk. cz. Indii, na pn. wyż. -Dekanu, w górnym biegu rzeki -Narbada; powst. w XVIII w. jako obronny ośr. nad Narbadą. 344 tyś. mieszk. (1966); ważne centrum handl. i przemysłowe: przem. metalowy, bawełniany, drzewny, spożywczy, ceramiczny, szklarski; węzeł kolejowy i drogowy; uniwersytet. Dżafna -Japanaja Dżajpur, ang. Jdżpur.m.wpn.- -zach. Indii, na pn. krańcu -Dekanu; stolica stanu Radża-sthan; zał. w 1728 przez Sa-waj Dżai Singha II. 463 tyś. mieszk. (1966); ośr. przem. bawełnianego i metalowego oraz rzemiosła artystycznego (tkactwo, złotnictwo, jubiler-stwo); węzeł kolejowy i drogowy; uniwersytet; liczne zabytkowe budowle: Pałac Wiatrów, obserwatorium astronomiczne (XVIII w.) i in. Ok. 10 km na pn.-wsch. średniowieczna stolica Radżasthanu Amber z początku X w. z ruinami starego pałacu. Dżambul, do 1936 Aulije Ata, m. obwodowe w -Kazachskiej SRR położ.na zach. przedgórzu -Tien-szanu, w pobliżu bocznego grzbietu Kara-Tau, nad rzekąTałas; znane już w VII w. jako Taraz; 162 tyś. mieszk. (1968). Ośr. przem. chemicznego (nawozy fosforowe i azotowe), metalowego (odlewnia, remont maszyn), spożywczego (mleczarski, młynarski, piwowarski, mięsny, gorzelniany, cukrowniczy), skórzanego, włókienniczego (przerób sierści), cegielniane-go; węzeł kolejowy ł drogowy; wyższa uczelnia techniczna, teatr, muzeum, zabytki architektury średniowiecznej: mauzoleum Babadża-chatym z XI w. i Ajsza-bibi z XII w. Dżamna, Dżamuna —rJamuna Dżamszedpur, ang. Jamshed-pur, miasto w Indii, na pn.-wsch. krańcu -Dekanu; zał. w 1909 jako nowoczesne osiedle przemiasto w sąsiedztwie złóż węgla kamiennego; 359 tyś. mieszk. (1966); gł. ośr. hutnictwa żelaza w Indii (ok. SW/o surówki i 70<)/« stali), siedziba koncernu Tata, ponadto przem. maszynowy (tabor kol., maszyny rolnicze), chemiczny i energetyczny; w okolicy ważny rejon górnictwa węgla kamiennego (Asansol), rudy żelaza i in. surowców hutniczych; st. kol. Dżibuti, Djihoutti, miasto, stolica Francuskiego Terytorium Afa-rów i Isów, dawnego Somali Francuskiego, nad Zat. Tad-żura (odgałęzienie Zat. Adeńskiej); zał. w 1888 r. 62 tyś. mieszk. (1967); ośr. przetwór- DŻUNGARSKA, BRAMA247 stwa kawy (suszarnie i palarnie); ważny port obsługujący większość handlu zagr. -Etiopii (połączenie kolejowe z -Addis Abebą) — eksport kawy, skór, zboża i soli; lotnisko. Dżidda, Djidda, ang. Jedda, m. na zach. Arabii Saudyjskiej, w prow. -Hidżaz, gł. port kraju nad M. -*-Czerwo-nym o znacznym ruchu pąt-niczym do pobliskiej -Mekki i -••Medyny; stare m. portowe rozwijało się w oparciu o pobliską Mekkę. 225 tyś. mieszk. (1968) o złożonym składzie narodowościowym (Arabowie, Persowie, Europejczycy, Murzyni, Hindusi); ośr. rzemiosła (prod. tkanin, de- wocjonaliów, dywanów, żaglowców), rybołówstwa i połowu pereł; siedziba placówek dyplomatycznych w Arabii Saudyjskiej; końcowy punkt szosy do -Rijad, węzeł szlaków karawanowych, lotnisko. Centrum D. zachowało średniowieczny charakter. Dżuba, rz. w -Somalii; wypływa z g. pd. Etiopii, uchodzi do Oceanu Indyjskiego koło Kismaju; w dolnym biegu łączy się z nią (okresowo) jej znacznie dłuższy dopływ Uebi Szebeli, płynący na przestrzeni ok. 400 km wzdłuż wybrzeży Oceanu Indyjskiego; pow. do- rzecza ok. 200 tyś. km2, dł. 1650 km. Dżugdżur, łańcuch górski w dalekowschodniej cz. ZSRR; ciągnie się wzdłuż brzegów M. Ochockiego; dł. ok. 500 km, maks. wys. 1906 m n.p.m. (g. Topko); zbud. gł. z pre-kambryjskich skał; szczyty skaliste o krajobrazie alpejskim, zbocza wsch. strome, zach. — łagodne; do wys. 1100—1300 m n.p.m. pokryte tajgą; dział wodny dorzecza -Ałdanu i zlewiska M. Ochockiego. Dżungaria, Dzungarska Kotlina, Czunkeer-penti, rozległa trójkątna kotlina na zach. Chin (~>-Sinciang), pow. ok. 770 tyś. km2; otaczają ją g: od zach. Ałatau -Dżungarski i Barłyk (oddzielone Bramą -Dzungarska), od pn.-zach. -Tarbagataj, od pn. -Ałtaj, od pn.-wsch. Ałtaj Mongolski, od pd. -Tien-szan; teren na ogół równinny o wys. 1000— -1500 m, obniża się ku środkowi kotliny do poniżej 500 m n.p.m. Wnętrze zajmuje pust. piaszczysta — Gobi Dżungarskie (barchany o wys. do 35 m n.p.m.) ze słonymi jeź. i bagnami, na obrzeże-niach półpustynie i stepy, u podnóża Tien-szanu i w dół. -Irtysza żyzne oazy, w g. lasy; znaczna ilość suchych dół. (tzw. sajry); klimat umiarkowany wybitnie kontynentalny suchy (ok. 200 mm opadów rocznie), ostre zimy (do -50°) i gorące lata (średnia powyżej 25°); pd. i środk. cz. bezodpływowa (jeż. Manas, Ebi-nur, Uliungur), pn. — odwadniana przez Czarny Irtysz. Znaczne bogactwa miner, (słabo zbadane): ropa naftowa (Karamaj), węgiel kamienny, złoto. Ok. 2 miliony mieszkańców (Uj-gurzy, Kazachowie, Mongołowie) zajmujących się koczowniczym pasterstwem, uprawą roli i górnictwem. Przez D. prowadzi stary równoleżnikowy szlak komunikacyjny, obecnie droga łącząca Daleki Wschód z Azją Środk. Gł. m.: -Urumczi, Czuguczak. D. jest ojczyzną dzikiego konia (tar-pan) i dzikiego wielbłąda. Dzungarska, Brama, przełęcz w centralnej Azji, na granicy 248 D2UNGABSKI AŁATAU ZSRR i Chin, pomiędzy g. Barłyk i Dżungarskim Ała-tau; szer. 10—40 km, dł. 100 km, ok. 400—500 m n.p.miasto w dawnych wiekach ważny szlak wędrówek ludów mongolskich, obecnie przebiega tu ważne połączenie komunikacyjne pomiędzy Dalekim Wschodem i Azją Środk. Dżungarski Alatau, g. w Azji Srodk., na granicy ZSRR (Kazachstan) i Chin, położ.na pn. od -Tien-szanu; dł. 450 km, maks. wys. 4464 m n.p.m.; składa się z dwu gł. równoleżnikowych łańcuchów; wierzchołki płaskie, zbocza strome; lodowce zajmują pow. 1850 km2; roślinność półpustynna i stepowa, na pn. lasy; na zach. złoża metali nieżelaznych. Na wsch. skraju D.A. znajduje się Brama -Dżun-garska. East London, Oos-Londen, miasto w Rep. Pd. Afryki, na wybrzeżu Oceanu Indyjskiego, w Kraju Przylądkowym, przy ujściu rzeki Buffalo. Zał. w 1846 jako Port Rex i przemianowane w rok później na E. L., rozwijało się powoli jako port rybacki; dopiero ok. 1920 zaznacza się jego rozwój jako ośr. przem. 120 tyś. mieszk. (1962); centrum przem. maszynowego, chemicznego, włó- kienniczego i spożywczo-ryb-nego; duży port morski (eksport wełny i owoców), baza rybacka; końcowa st. na linii kol. z Johannesburga i Bloem-fontein; wielki ośr. wczaso-wo-uzdrowiskowy. Ebro, rz. w pn. Hiszpanii; wypływa w G. -Kantabryjskich i płynie ku pd.-wsch. wcinając się w Kotlinę Aragońską; w dolnym biegu przełamuje się przez nadbrzeżne pasma G. Katalońskich (między Caspe a Tortosą) i uchodzi do M. -f Śródziemnego piękną trójkątną (ok. 400 km2) deltą. Dł. 928 km, pow. dorzecza ok. 83 530 tyś. km8. Gł. dopływy: p. — Jałón, l. — Segre. Odznacza się znaczną nieregularnością wodosta-nu, nieżeglowna. Wody wykorzystane dla systemów irygacyjnych w dół. E. i Segre; hydroelektrownie. Edejen Cbari oraz Edejen Murzuk, jedne z największych ergów -Sahary na terenie pd.-zach. -Libii. Edirne, Adrianopol, miasto, stolica prowincji w zach. Turcji, położ.na Płw. Bałkańskim (-Tra-cja), u ujścia rzeki Tundży do - Maricy, przy ważnym szlaku komunikacyjnym z Europy do Azji. Zał. w II w. przez Hadriana, w XIV—XV w. stolica państwa tureckiego; w przeszłości kilkakrotnie niszczone, zmieniało przynależność państwową (Bułgaria, Grecja). 46 tyś. mieszk. (1965); niewielkie zakłady przem, spożywczego, włókienniczego, skórzanego i metalowego; węzeł drogowy i st. kol.; wiele zabytków, m.in. Wieża Zegarowa (część obwarowań rzymskich), meczet Selimije z XVI w. i in. Edmonton, miasto w Kanadzie, nad rzeką Saskatchewan Pn., EIFEL 249 stolica prow. Alberta. Zał. w 1795 jako placówka handlu futrami, zniszczone przez Indian, rozwinęło się dopiero w XX w. (w 1901 miało 2,5 tyś. mieszk.) jako węzeł kol., ośr. handl. (zboże, mięso), a ostatnio centrum zagłębi: roponoś-nego i węglowego. 401 tyś. mieszk. (1966); przem. spożywczy. chemiczny oraz maszynowy; ośr. handlu mięsem, pszenicą; ostatnio centrum dystrybucji ropy (szereg ropociągów); węzeł kolejowy zach. Kanady, stacja na transkanadyjskiej linii kol. w kierunku Prince Rupert; ważne centrum lotnicze oraz punkt początkowy szos ku Alasce (Alaska Highway) i ku dół. Mackenzie; Uniwersytet Al- berta (od 1908). Edwarda, Jezioro-, w Afryce na pograniczu -Konga i -Ugandy, położ.na wys. 912 m n.p.miasto w Wielkim Rowie Afrykańskim między g. -Ru-wenzori na pn. a Wirun-ga na pd.; dł. jeź. 70 km, szer. ok. 40 km, pow. 2200 km2, średnia głęb. 25 m, maks. 117 m, pojemność ok. 55 mld m'; odwadniane ku pn. do jeź. -Alberta rz. Semliki. Odkryte w 1888—89 przez H.M. Stanley'a. Edynburg, miasto w Wielkiej Brytanii w pobliżu zat. Firth of Forth (M. Północne), położ.malowniczo u stóp i na stokach pagórków nadbrzeżnych. Powst. ok. XII w. (zamek), rozwinęło się w XV w. jako stolica Szkocji; spalone w całości w 1530, rozwijało się później jako ośr. kult. i nauk. 466 tyś. mieszk. (1968); duży ośr. poligrafii, ponadto przem. stoczniowego, chemicznego, papierniczego oraz spożywczego, drugi co do wielkości w Szkocji węzeł kol., port morski (przedmieście Leith) oraz poważny ośr. turystyczny; uniwersytet (zał. w 1583), Królewska Akademia Morska, muzea, galerie sztuki; liczne zabytki. Egejskie, Morze-, cz. M. -Śródziemnego, między Płw. -Bałkańskim, -Azją Mniejszą i -• Kretą; na pn. wsch. od tej ostatniej znajduje się największa jego głębia 2530 m. Pow. 190 tyś. km2, temp. wód powierzchniowych latem ok. 25°C, zimą 11—16°C; zasolenie 25—39%o. Liczne wyspy, stanowiące resztki zapadłego w trzeciorzędzie lądu Egeida: arch. -Cykladów, -Spora-dów Pd. oraz Sporadów Pn., -Chios, -Lesbos, -Limnos, Thasos, Imroz i in. M. E. posiada doskonale rozwiniętą linię brzegową. Część pn. M.E. pomiędzy wyspami Limnos i Imroz a wybrzeżem Tracji nosi nazwę Morza Trackiego; cz. pd. pomiędzy Kretą a Cy-kladami — Morza Kreteńskiego i cz. pd.-zach. pomiędzy Cykladami a płw. Peloponez — Morza Mirtejskiego. Cieśn. Dardanelska łączy M.E. z M. -Marmara i M. -Czarnym, a kań. Koryncki z M. Jońskim. Porty: (-) Pireus, Saloniki, Izmir i in. Egipt -Zjednoczona Republika Arabska Eifel, pn.-zach. cz. -Reńskich Gór Łupkowych, na pn. od dół. Mozeli (NRF); zbud. gł. z osadowych skał paleozoicz-nych oraz wylewnych, mają charakter wys., pociętej głęb. dół. wyżyny, ponad którą wznosi się kilka najw. kulminacji (Hohe Acht 746 m n.p.m.). Jeziora kraterowe tzw. maary; wilgotny klimat mimo 250 EINDHOYEN dość żyznych gleb hamuje rozwój uprawy ziemi, stąd też są one pokryte pastwiskami, wrzosowiskami oraz w wyższych partiach lasami. Kamieniołomy; liczne źródła miner. Eindhoven, miasto w pd. Holandii, nad rzeką Dommel. Początkowo niewielki ośr. wiejski, od 1866 węzeł kol.; rozwinęło się gwałtownie po pierwszej wojnie świat. (1914 — 5 tyś. mieszk.). 184 tyś. mieszk. (1967); wielkie centrum przem. elektronicznego (zakłady Phi-lippsa), poza tym przem. elektrotechniczny, chemiczny, tytoniowy i włókienniczy. Eire -'Irlandia Ekwador, RepńbHca del Ecu-ador, państwo (rep.) w pn.-zach. cz. Ameryki Pd., nad O. Spokojnym; pow. 271 tyś. km2; ludn. 5800 tyś. (1969); stolica -Quito — 484 tyś. mieszk. (1968); podział administracyjny — 19 prow. i i terytorium; język urzędowy hiszpański. Do E. należy 16 w. wulkanicznych arch. - Galapagos. Zach. cz. E. zajmują niż. i wzniesienia (do 600 m) nadbrzeżne, środek — stosunkowo wąskie, choć b. wys. (Chimborazo 6267 m n.p.m.) łańcuchy Andów i wyżyn z wyraźnym obniżeniem centralnym; wsch. cz. zajmuje wyżynna kraina, tzw. Oriente, przechodząca na granicy z Peru w niż. Klimat na niż. i na wyż. równikowy, w Andach górski, o cechach zbliżonych do umiarkowanego. Gł. bogactwa miner.: ropa naftowa, złoto, srebro, miedź oraz sól. Ludn. składa się z Metysów (41°/i)), Indian (38-/6), Kreolów (10%), Murzynów i Mulatów; większe m.; Quito, Guayaguil (650 tys. mieszk.), Cuenca (73 tys.); średnia gęstość zaludnienia 20 mieszk./km1. E. jest słabo rozwiniętym krajem rolniczym; pod uprawę wykorzystane jest 5«/a terytorium. Gł. uprawy (1967): banany (3,2 mln t), kawa, kakao, ryż (173 tyś. t), bawełna, zboża (0,6 mln t), ziemniaki (230 tyś. t), trzcina cukrowa (7,7 mln t), hodowla bydła rogatego (1,8 mln szt., 1967), owiec (2,0 mln szt.) oraz trzody chlewnej (1,7 mln szt.); rybołówstwo przybrzeżne dostarcza ok. 50 tyś. t ryb. Lasy zajmują 61°/» pow. kraju, nieużytki 27°/». Przem. poza wydobywczym b. słabo rozwinięty. Wydobycie (1967): ropy naftowej 300 tyś. t, srebra 2,5 tyś. kg, złota 210 kg. Dł. linii kol. 1340 km, dróg 11 tyś. km (w tym droga panamery-kańska 1150 km). Eksport: banany, kawa i kakao (łącznie SWa wartości); główni partnerzy handlowi: USA (ok. 40/• ogólnej powierzchni Pod względem rozwinięcia linii brzegowej ustępuje jednak E. Ameryce Pn. Dł. linii brzegowej bez wysp wynosi 37,2 tyś. km, a współczynnik jej rozwinięcia — 3,5. Wybrzeża E. Pn., na obszarze dawnego zlodowacenia są wynikiem rzeźby ukształtowanej przez lodowiec oraz istniejących do dzisiaj ruchów pionowych skorupy ziemskiej wywołanych jego ustąpieniem. Na obszarze wsch. Skandynawii występuje ruch wynurzający (2—8 mm na rok), na wybrzeżach pd. Bałtyku — ruch zanurzający (do 11 mm na rok). Sam Bałtyk jest zatopionym za-klęśnięciem oddzielającym od gł. trzonu lądowego największy płw. E. — Płw. Skandynawski oraz nizinny Płw. Jutlandzki. Cieśn. łączące Bałtyk z M. Północnym pooddzie-lały W-y Duńskie. Na Płw. Skandynawskim wskutek ruchów pionowych powstał specjalny typ wybrzeży będący odbiciem rzeźby polodowco-wej: fjordowe po zach. zanu- 262 EUROPA rzającej się stronie i szerowe po wsch. — wynurzającej się. Obniżające się pd. wybrzeża M. Północnego sprzyjały niedawnemu powstaniu Cieśn. Kaletańskiej oddzielającej największą w. E. — Wielką Brytanię, która wraz z Irlandią i mniejszymi w. przybrzeżnymi leży na największym (do 200 km) rozszerzeniu szelfu kontynentalnego oraz w dużej mierze tworzeniu się charakterystycznych wattów u pd. wybrzeży M. Północnego. Tektonicznie uwarunkowany jest natomiast Płw. Kolski. Oddzielające go od lądu M. Białe wcina się na pd. kilku zat. wydzielając kilka mniejszych płw. (Kanin, Oneski). Stare struktury hercyńskie tworzą niewielkie płw. i ich przedłużenia w postaci małych wysepek, wysuwające się w O. Atlantycki (Płw. Bre-toński, Normandzki, Kornwa-lijski i Pirenejski). Wybrzeża te są najczęściej riasowe lub klifowe (Kań. La Manche). Przebieg linii brzegowej E. Pd. wokół M. Śródziemnego i Czarnego jest uwa- runkowany tektonicznie. Pasma górskie orogenezy alpejskiej pooddzielane zapadliskami mórz tworzą płw. (wsch. cz. Płw. Pirenejskiego, Płw. Apeniński, Bałkański, Krym-ski) lub w-y (Baleary, Sycylia, Korsyka, Sardynia, Kreta). W obszarach arkt. prze- dłużeniem Uralu jest podwójna w. Nowa Ziemia. Bardziej odległymi arch. są: Ziemia Franciszka Józefa i Spitsber-gen oraz samotna, druga co do wielkości w. E.—Islandia. Klimat. Na kształtowanie się klimatu E. decydujący wpływ ma położenie w strefie umiarkowanej oraz sąsiedztwo z O. Atlantyckim na zach. i rozległymi masami lądowymi Azji na wsch. Ogólny układ cyrkulacji mas powietrza w tej strefie spowodowany jest układami barycznymi: niżem islandzkim, rozbudowującym się szczególnie w zimie, wyżem azorskim intensywniejszym w lecie, przesuwającym się wtedy w okolice 35° szer. geogr. pn. oraz wyżem tworzącym się w zimie nad Azją, zmieniającym się w lecie na niż. Dodatkowym istotnym elementem jest dopływający do wybrzeży E. ciepły Prąd Zatokowy ogrzewający wody pn.- -zach. Atlantyku i leżące nad nim masy powietrza. Skutkiem tego warunki termiczne w E. są podobne do warunków obszarów Ameryki Pn. leżących 10° bardziej na pd., a porty E. Pn. — Narwik, Murmańsk — leżące na tej samej szer. geogr. co pd. Grenlandia i pn. Alaska nie zamarzają. Wiejące w tej strefie wiatry zach. przynoszą nad E. ogrzane powietrze atlantyckie, które dochodząc aż do zach. cz. Niż. Wschodnioeuropejskiej łagodzi wpływy kontynentu azj. Dzięki temu znaczna część E. ma wyrównane stosunki termiczne, łagodne zimy i ciepłe lata oraz dosyć obfite opady, stosunkowo równomiernie rozłożone w ciągu roku; największe występują na zach. i pn.- -zach. skłonach gór. Napływające z pn. suche powietrze arkt. napotykając cieplejsze powietrze polarnomorskie tworzy atlantycki front polarny, na którym powstają wędrujące z zach. niże wywołujące w E. Zach. i Środk. zmienne stany pogody. W zimie wyż azorski przesuwa się bardziej na pd., a nad basenem M. Śródziemnego powstaje wtedy strefa niższego ciśnienia; niże EUROPA 263 te wędrując z zach. przynoszą zimowe deszcze. Natomiast formujący się w tej porze roku potężny wyż azjatycki przynosi do E. Wsch. mroźną i słoneczną pogodę. W lecie rozbudowany i przesunięty na pn. wyż azorski przynosi suchą i upalną pogodę w rejonie M. Śródziemnego, wpływając również na okresy słonecznej i ciepłej pogody w E. Środk. Istniejący w tym czasie niż azjatycki ułatwia przenikanie powietrza atlantyckiego w głąb E. Wsch. W wyniku takiej cyrkulacji atmosferycznej można wyróżnić w E. trzy gł. strefy klimatyczne: subarktyczną na samym skrawku pn. (średnia temp. stycznia od —3°C na zach. do —13°C na wsch. opady odpowiednio od 940 do 430 mm), umiarkowaną od morskiej na zach. po kontynentalną na wsch. (średnia temp. stycznia od —7°C na zach., do —13°C na wsch. i opady odpowiednio od 1900 do 4300 mm) i klimat podzwrotnikowy wokół M. Śródziemnego, również o wzrastającym kontynentalizmie w kierunku wsch. (średnia temp. stycznia —7,2°C, lipca od 22—26°C, opady od 840 do 440 mm). Na samym południu-wsch, na Niż. Nadkaspijskiej panuje klimat suchy, półpustynny (w Astrachaniu'średnia temp. stycznia -7,2°C, lipca 24,4°C, średni opad roczny 169 mm). Wody. E. w 4/5 należy do zlewiska Atlantyku, przy czym 1/5 obszaru odwadniają rz. spływające bezpośrednio do oceanu. Pozostała 1/5 jest obszarem bezodpływowym: rz. uchodzą gł. do zamkniętego M. Kaspijskiego. Rz. uchodzące bezpośrednio do Atlantyku i jego mórz otwartych mają z powodu wysokich pły- wów morskich ujścia najczęściej lejkowate (Łaba, Wezera, Sekwana, Tamiza, Loara, Garonna, Duero, Tag). Wyjątek stanowi Ren, największa rz. E. Zach. Uchodząc do pozostałych mórz rz. tworzą zwykle delty; największe tworzą: Wołga (13 tyś. km2), Dunaj (3,5 tyś. km2), Pad, Wisła. Najbardziej wyrównany stan wód w ciągu roku mają rz. E. Zach. (klimat umiarkowany morski) oraz te rz., które są zasilane -przez jeź. i lodowce. Te ostatnie przybór mają na wiosnę (tajanie śniegów) i w lecie (tajanie lodowców). Rz. E. Środk. i Wsch posiadają przybory wiosenne w czasie tajania śniegów. W czasie zimy zamarzają na okres do 5 mieś. na pn. i do 2—3 mieś. na wsch. Rz. E. Pd. w lecie tracą wiele wody, a mniejsze z nich całkowicie wysychają. Najdłuższymi rz. E. są: Wołga — 3531 km, Ural —2428 km, Dniepr—2201 km, Don — 1870 km w E. Wsch. i Dunaj — 2850 km. Ren — 1320 km. Łaba — 1144 km, Wisła — 1068 km, Loara — 1020 km, Tag — 1010 km w pozostałej cz. E. Dzięki niezbyt wysokim działom wodnym szereg rz. połączono kań. żeglownymi, zwłaszcza w E. Zach. i ZSRR. Ogólna dł. śródlądowych dróg wodnych E. wynosi ok. 100 tyś. km; drugie tyle liczą rz. spławne. Potencjał hydroenergetyczny rz. E. ocenia się na 154 mln kW, z czego aktualnie wykorzystuje się 1/5. jeź. zajmują w E. 168 tyś. km2. Największe ich skupienie występuje na obszarach ostatniego zlodowacenia (Skandynawia, Szkocja i Irlandia, E. Środk. i pn.- -zach. cz. Niż. Wschodnioeuropejskiej) tworząc pojezierza. W wysokich g. (Alpy, 264 EUROPA Tatry) występują jeź. pochodzenia tektoniczno-glacjalne-go i glacjalnego (cyrkowe, morenowo-zaporowe); w Masywie Centralnym, Eifel i Pre-apeninie — kraterowe; na Płw. Bałkańskim — tektoniczne i krasowe; na wybrzeżach lagunowe i Umanowe. Największymi jeź. E. są w strefie dawnego zlodowacenia: Ładoga — 18180 km1, Onega — 9610 km2, Wener — 5546 km2, Saimaa — 4400 km«, oraz w strefie g. i kotlin strefy alpejskiej: Balaton — 596 km*, Genewskie — 582 km2 i Bodeńskie — 539 km2. Linia wiecznego śniegu zależnie od położenia waha się od poziomu morza na Spitsbergenie i Ziemi Franciszka Józefa do 700 m w pn. Skandynawii i 2500—3350 m w Pirenejach i Alpach. Na Islandii, wys- pach arkt. i w Norwegii występują czasze lodowe — pozostałości epoki lodowej, natomiast •w Pirenejach i Alpach — niewielkie lodowce dolin-ne. Ogólna pow. pokryta lodem w E. wynosi 119 tyś. km2. Największe lodowce występują na Spitsbergenie (58 tyś. km2). Nowej Ziemi (23 tyś. km2). Ziemi Franciszka Józefa (18 tyś. km») i Islandii (12,9 tyś. km2). Gleby układają się w E. strefami równoleżnikowymi. Wzdłuż wybrzeży M. Barent-sa ciągną się wąskim pasem gleby arktyczne i tundrowe. Występuje tu również wieczna zmarzlina. Na pd., na całym obszarze ostatniego zlodowacenia dominującym typem są gleby bielicowe. Na pd. od nich, od Irlandii i pd. Anglii aż po Niż. Węgierską oraz w wąskim pasie na pd. od Dunaju po M. Czarne przeważają gleby lessowe, brunatne leśne, a dalej na wsch. szare leśne na pn. i czarno-ziemy na pd. Na Płw. Pire-nejskim, z wyjątkiem cz. pn.- -zach., na wybrzeżach Płw. Apenińskiego i na Płw. Bałkańskim występują przeważnie gleby kasztanowe. Roślinność E. należy do holarktycznego państwa roślinnego, w którym wyróżnić można cztery obszary geobo-taniczne: arktyczny, eurosy-beryjski, iranoturański i śródziemnomorski. Obszar arkt. jest bezleśny i panują tu zbiorowiska roślin zielnych (traw), niskich krzewinek, mchów i porostów. W Islandii i pn. Skandynawii występuje roślinność zbliżona do tundry, a nad M. Barentsa — tundra. Na pd. od tego obszaru pojawiają się zarośla i widne lasy brzozowe. Obszar eurosyberyjski rozciąga się od pn. granicy lasów na pd. po obszary śródziemnomorski i irańsko-turański. Wyróżnia się tu prow. borealną tajgi (bory sosnowe i świerkowe z domieszką brzóz, bagnami i torfowiskami) graniczącą od pd. i pd.-zach. ze środk. europejską prowincję lasów liściastych i mieszanych. Występują tu dęby, grab, lipa drobnolistna, klony i buk (tylko na zach. od Wisły i w g.) oraz świerk, sosna i jodła. W wysokich g. piętrowa stref owość roślinności: ponad piętrem lasów— hale i turnie z roślinnością zielną i krzewinkową. Prow. atlantycka (w strefie klimatu umiarkowanego i podzwrotnikowego morskiego) jest domeną wielu roślin zimozie-lonych, lasów dębowych i dębowo-brzozowych. Po wycięciu lasów częściowo rozwinęły się wrzosowiska. E. Pd.- -Wschodnia i pd. cz. Niż. Wschodnioeuropejskiej należą do prow. pontyjsko-pa- EUROPA 265 nońskiej. Występują tu ciepłe dąbrowy oraz stepy: kwieciste i ostnicowe. Niż. Nad-kaspijską — pustynną i pół-pustynną zalicza się do obszaru irańsko-turańskiego. Typową roślinnością obszaru śródziemnomorskiego są lasy zimozlelone z dębem korkowym i ostrolistnym oraz sosną alpejską. Ten typ roślinności zachował się tylko na małych przestrzeniach, a gł. formacją tego obszaru jest makia — wiecznie zielone, twardolistne i gęste zarośla. Pospolitymi roślinami hodowlanymi są oliwki, drzewa cytrusowe i ozdobne cyprysy. Naturalna roślinność E. została w dużej mierze zniszczona; miejsce jej zajęły pola uprawne lub sztucznie sadzone, jednogatunkowe lasy sosnowe. Świat zwierzęcy. E. wraz z pn. Afryką i dużą cz. Azji, należy do krainy pale-arktycznej. Stąd fauna E. Pn. i Srodk. jest blisko spokrewniona z fauną syberyjską, tworząc dzielnicę europejsko- -obską; fauna E. Pd. — z odpowiednią w Afryce Pn. tworzy dzielnicę śródziemnomorską. W obu dzielnicach fauna wykazuje układ strefowy zależny od stref klimatyczno- -roślinnych. W strefie tundry żyją: renifer, biały niedźwiedź, zając bielak, lemingi, z ptaków — pardwy. Mało jest płazów i gadów, dużo ryb, zwłaszcza łososiowatych. W strefie tajgi przebywają: rosomak, łoś, polatucha, bu-runduk, niedźwiedź; ptaki: głuszec, cietrzew, jarząbek, krzyżodzioby; gady, płazy i ryby podobne są jak w strefie poprzedniej. W strefie lasów mieszanych i liściastych spotyka się: jelenia, sarnę, dzika, żbika, popielicę, wilka, lisa, jeża, kreta, dawniej żubra i tura; ptaki śpiewające i dzięcioły; z gadów — jaszczurka zwinka, żółw błotny, zaskroniec, żmija; liczne ryby karpiowate. W strefie stepów żyją: suhak, tchórz stepowy, perewizka, susły, bobaki, chomiki, ślepce, dawniej tarpan; z ptaków — drop, żołna, orlik stepowy, błotniak stepowy, sowa błotna; z gadów—jaszczurka stepowa; z płazów — żaba śmieszka i ropucha zielona. W dzielnicy śródziemnomorskiej charakterystycznymi ssakami są: daniel, muflon, ichneumon, cyweta, sza-kal, jeżozwierz i jedyna w E. małpa — magot, na skałach Gibraltaru; ptaki: czerwonaki i pelikan; liczne gady: węże, żółwie, jaszczurki, m.in. ge-kony. W piętrze hal spotyka się niektóre gatunki arkt. Charakterystyczne są: kozice, koziorożec, świstak, polnik śnieżny; ptaki: orzeł przedni, wrończyk alpejski, orłosęp; z płazów: salamandra. Obecnie świat zwierzęcy, zwłaszcza w E. Zach. jest poważnie przetrzebiony, a szereg gatunków objętych jest ochroną. LUDNOŚĆ. E. jest najgęściej zaludnioną cz. świata. Średnio na i km2 przypada 60 osób. Ogółem mieszka tu 634 mln ludzi (1967), czyli 18,6'Yi) ludn. Ziemi, wobec 6,7% jej pow. Wskutek mniejszego przyrostu naturalnego niż w innych cz. świata udział ten ostatnio zmniejsza się. Rozmieszczenie ludn. w E. jest nierównomierne. Najgęściej zaludniona jest Holandia (344 mieszk. na km8, przekraczając lokalnie 1000 mieszk./km2) i Belgia (314 mieszk./km2), najsłabiej pn.-wsch. regiony eur. cz. ZSRR (0,2—3 mieszk./km2), Islandia (1,9 mieszk./km2) i pn. 266 EUROPA Norwegia (2—5 mieszk./km2). Ponad połowa ludn. E. mieszka w miastach; w niektórych krajach odsetek ludn. miejskiej przekracza 70% (Wielka Brytania, NRF, NRD). W E. znajduje się 50 m. ponadpół-milionowych i 35 m. ponad-milionowych. Mieszka w nich razem prawie 17% ludn. E. Trzy zespoły miejskie (Paryż, Londyn, Moskwa) przekraczają 7 mln. mieszk. Ludność E. należy w przeważającej większości (92%) do indoeuro-pejskiej rodziny językowej. Najliczniejsza jest grupa słowiańska (35% ludn. E.), do której należą: Rosjanie, U-kraińcy, Polacy, Czesi, Białorusini, Serbowie, Bułgarzy, Chorwaci, Słowacy, Słoweńcy, Macedończycy, Bośniacy, Czarnogórcy i Łużyczanie. Kolejną najliczniejszą (28°/e) jest' grupa germańska: Niemcy, Anglicy, Holendrzy, Szwedzi, Austriacy, Szkoci, Flamandowie, Duńczycy, Norwegowie, Szwajcarzy i in. Do grupy romańskiej (26%) należą: Włosi, Francuzi, Hiszpanie, Rumuni, Portugalczycy, Katalończycy, Wallonowie, Ga-lisyjczycy i in. Do najmniejszej reliktowej już grupy celtyckiej (1%) należą: Irlandczycy, Bretończycy, Walijczycy i Gelowie. Z innych narodów rodziny indoeuropejskiej (3%) należy wymienić: Greków, Albańczyków, Łotyszów, Litwinów i Basków. Ponadto narody innych grup języko- wych: Węgrzy, Finowie, Mor-dwini, Estończycy (grupa ugro-fińska rodziny uralskiej) oraz Tatarzy, Czuwasze, Baszkirzy i Turcy (grupa turska rodziny ałtajskiej). GOSPODARKA. E. jest najbardziej i najwszechstronniej rozwiniętą gospodarczo cz. świata. Przypada na nią 67°/» świat, eksportu, w tym: 74% eksportu żywności i innych artykułów spożywczych, 84% surowców, olejów i tłuszczów, 80% paliw miner, i 63% wyrobów przem. Import E. stanowi 65% świat. W E. wydobywa się w stosunku światowym: 74% węgla brunatnego, 62% soli potasowych, 54/o mieszk. stanowią Francuzi; w zach. Bretanii mieszkają Bretończy-cy (ok. i mln), w zach. Pirenejach — Baskowie (ok. 180 tys.), we wsch. Pirenejach — Katalończycy (ok. 170 tys.). W pobliżu granicy belgijskiej mieszkają Flamandowie (150— —300 tys.). Ludn. Korsyki (ok. 280 FRANCJA 250 tys.) mówi dialektem jeź. włoskiego, a cz. ludn. Alzacji i pn.-wsch. Lotaryngii mówi alzackim dialektem jeź. niemieckiego. F. jest tradycyjnym krajem imigracji zarobkowej. W 1965 przybyło do F. na pobyt stały 207,5 tyś. osób, w tym 49,9 tyś. Hiszpanów, 47,3 tyś. Portugalczyków, 18 tyś. Włochów. Spis w 1962 wykazał 43 039 tyś. Francuzów z urodzenia, 1266,7 tyś. natu-raiizowanych, 335 tyś. Algierczyków i 1815,7 tyś. stale zamieszkałych we F. imigrantów, w tym 644,7 tyś. Włochów, 430,8 tyś. Hiszpanów, 176,6 tyś. Polaków, oprócz 203 tyś. naturalizowanych. GOSPODARKA. F. należy do najlepiej rozwiniętych krajów kapitalistycznych. Po II wojnie świat, górnictwo węgla, wielkie elektrownie, cz.przem. maszynowego i środków transportu została znacjonalizo- wana, jednak nadal gł. rolę w gospodarce F. zajmują wielkie przemysłowe towarzystwa ł banki. Znaczny udział w inwestycjach ma kapitał zagr., gł. Stanów Zjednoczonych (1235 mln dół.) w przena. chemicznym, elektrotechnicznym, precyzyjnym i elektronicznymiasto w bilansie energetycznym F. spada udział węgla na korzyść ropy naftowej i gazu ziemnego. Zasoby węgla znajdują się w Regionie Pół- nocnym (50<>/o wydobycia krajowego), w Lotaryngii (25%) oraz w Masywie Centralnym; węgiel koksujący importuje się z NRF i Stanów Zjednoczonych. W 1968 wydobyto 2,7 mln t ropy naftowej (zużycie 85 mln t, 1969), oraz 6,3 mld m8 gazu ziemnego w Laco., któremu towarzyszą związki siarki (prod. siarki 1,7 mln t). Prod. energii elektrycznej 118 mld kWh (1968), w tym 42,7% z elektrowni wodnych. Sku WAZNIEJSZE DANE O ROZWOJU GOSPODARCZYM Wyszczególnienie Jednostka miary 1950 1960 1968 Energia elektryczna mld kWh 33,0 72,1 118,0 Węgiel kamienny min t 50,8 56,0 41,9 Gaz ziemny mld m' 0,2 4,0 6,5 Rudy żelazaa min t 9,8 21,7 17,6 Boksyty tys. t 805 2067 2771 Sole potasowe1' tys. t 834 1904 1857 Stal surowa min t 8,7 17,3 20,4 Aluminium tys. t 340,5 363,5 365,7 Samochody osobowe tys. szt. 257 1136 1832 Statki wodowane tys. BRT 181 594 490 Kwas siarkowy0 tys. t 1215 2046 3348 Nawozy sztuczneti tys. t 1651 3021 45201*" Tworzywa sztuczne tys. t • 347 990 Cement min t 7,4 14,3 26,4 Celuloza tys. t 219 710 11096 Cukier surowy tys. t 1341 2267 2301 a Zawartość metalu w rudzie. b Zawartość potasu. "W przeliczeniu ni 100'/«. ''W przeliczeniu na czysty skladnik. e 1967. FRANCJA 281 piają się one w Alpach, Masywie Centralnym oraz w Pirenejach. Moc 5 elektrowni jądrowych 1200 MW (1969). Buda żelaza występuje w Lotaryngii (ok. 90% krajowego wydobycia) oraz w okolicach Caen; sole potasowe w Alzacji; boksyty w Prowansji. Największym okręgiem hutnictwa żelaza i stali jest Lotaryngia (80% prod. surówki i 65% stali). Region Północny (Denain, Maubege, Valencien-nes, Dunkierka i in.). Mniejsze stalownie znajdują się w Normandii (St. Brieuc, St. Nazaire), w Masywie Centralnym (Le Creusot, St. Etienne). Hutnictwo aluminium oraz miedzi, ołowiu i cynku rozwinęło się gł. w regionie Alp Północnych, w Prowansji i Pirenejach. Wśród gałęzi przem. przetwórczego na I miejsce wysuwa się przem. środków transportu (samochody, samoloty), maszynowy i elektrotechniczny. Największym okręgiem tych gałęzi jest region Paryża, który dostarcza ok. 80% samochodów, 90% silników lotniczych, 70% ciągników, 60% wyrobów elektrotechnicznych, 30% obrabiarek. Poza okręgiem paryskim ważnymi ośr. przem. samochodowego są: Lyon, Paryż, Montbśliard, Rennes; lotniczego: Lyon, Tuluza, Bordes, Bayonne, Bordeaux, Nantes, Marignane, Bourges; elektrotechnicznego: Lyon, Dijon, Lilie, Rouen. W okręgu lyon-skim (Le Creuzot, St. Cha-mond, St. Etienne) rozwinął się przem. zbrojeniowy, w Lotaryngii, Alzacji i Regionie Północnym — prod. lokomotyw i taboru kol. (Fives-Lille, Bel-fort, Miluza, Grafenst.aden) oraz maszyn włókienniczych (St. Quentin, Lilie, Roubaix, Fourmies, Miluza). Przem. stoczniowy koncentruje się koło Nantes, St. Nazaire, Marsylii, Bordeaux i Hawru. W ostatnich latach rozwija się w szybkim tempie przem. chemiczny, szczególnie petrochemia, która skupia się w okolicy Marsylii, w Alzacji, w dół. Sekwany, w okolicy Bordeaux i u ujścia Loary (Donges). Dobrze rozwinięty jest przem. precyzyjny zwłaszcza prod. zegarków (Jura, Alpy) i optyczny. W przem. lekkim najważniejszą rolę odgrywa przem. włókienniczy. Gł. jego ośr. znajdują się w Regionie Północnym, m.in. w Lilie, Roubaix, Tourcoing (wełniany, lniany, jutowy, bawełniany), w Lyonie i pd. Francji (sztuczne włókna i jedwabniczy) oraz w Alzacji i Lotaryngii (bawełniany). Świat, sławą cieszy się przem. odzieżowy i konfekcyjny (Paryż). Wszechstronnie jest rozwinięty przem. spożywczy (winiarstwo, mleczarstwo, cukrownictwo, piwowar-stwo i in.). Struktura użytkowania ziemi: grunty orne, sady i winnice 20214 tyś. ha (37%), łąki i pastwiska — 13632 tyś. ha (24,9%), lasy — 12714 tyś. ha (23,2%). W cz. Basenu Paryskiego i Bretanii grunty orne i sady zajmują ponad 60% pow. Prod. rolna F. wzrosła w latach 1938—64 o ok. 1/3 i w 9/10 zaspokaja potrzeby krajowe oraz pozwala na eksport pszenicy i produktów hodowli. Dokonuje się szybko proces likwidacji gospodarstw małych, a wzrost liczby i znaczenia nowoczesnych farm (50—200 ha). Prawie 16,6 mln ha uprawiają bezpośrednio chłopi-właściciele; 14,4 mm ha to farmy (50—200 ha) wysoko zmechanizowane i dostarczające podstawowych ilości prod. towarowej; 1,2 min 282 FRANCUSKIE'TERYTORIUM AFAROW I ISOW PRODUKCJA ROLNICZA Zbiory średnie roczne w tyś. t Wyszczególnienie 1934—39 1948—52 1966—68 1968 Pszenica 8143 7791 13 363 14842 Kukurydza 541 452 4 541 5 174 Jęczmień 1074 1534 8 732 9062 Buraki cukrowe 8785 8200 14250 17093 Rzepak . 154 398 449 Len (włókna) 30,3 61,3 50,8 ha to gospodarstwa połowni-ków (metayage). Gł. roślinami uprawianymi we Flandrii i w Basenie Paryskim są pszenica, jęczmień i burak cukrowy. W Bretanii przeważają uprawy pastewne i sadownictwo (jabłonie). W Basenie Akwi-tańskim uprawa kukurydzy i pszenicy, Langwedocja, dół. Rodanu, w delcie Rodanu — ryżu, Akwitania, Burgundia i Szampania — to gł. regiony uprawy winorośli. F. jest wielkim producentem wina; 65,1 mln hl, 1968. Hodowla dostarcA ponad 60% wartości prod. rolnej. Chów bydła i trzody chlewnej rozwinął się szczególnie w Nor- mandii, pn. Francji i w Masywie Centralnym. Intensywnością hodowli wyróżnia się Basen Paryski. W górach rozwinięta pasterska hodowla owiec. Pogłowie zwierząt w tyś. szt. (1968): konie — 763, bydło — 22 093, trzoda chlewna — 10 920, owce — 9506. W prod. mleka i mięsa F. zajmuje 3 miejsce w świecie. Połowy ryb — 820 tyś. t w 1967. Ważną gałęzią gospodarki jest turystyka. Francję od- wiedziło w 1968 r. 10 800 tyś. turystów w tym (w tys.): z Luksemburga — 1520, NRF — 1500, Włoch — 1300, Wielkiej Brytanii — 1300, Holandii — 900, Stanów Zjednoczonych — 800 (1038 w 1966). Dł. Unii koL 37460 km, w tym 9029 km linii zelektryfikowanych (1969); dł. dróg kołowych (1969) 649 tyś. km, w tym 81 tyś. km dróg I kategorii i 1127 km autostrad. Duże znaczenie mają śródlądowe drogi wodne w pn. i w pn.-wsch. F. (7629 km, w tym 4454 km kań.). Główne porty rzeczne: Paryż-Gen-nevilliers, Strasburg i Rouen (port morsko-rzeczny). Tonaż floty handl. (1968) wynosi 5796,3 tyś. BRT. Główne porty morskie: Marsylia, Hawr, Dunkierka, Rouen, Nantes, St. Nazaire, Bordeaux. Duże znaczenie ma komunikacja lotnicza, lotniska paryskie (Orły, Le Bourget) mają znaczenie międzynarodowe. Lucjan Kubiatowicz Francuskie Terytorium Atarów i Isów, Territoire Franyaise des Afars et des Issas (dawniejsza nazwa Somali Franc.), od 1946 terytorium zamorskie Francji z autonomią wewnętrzną (w 1887—1946 kolonia) w Afryce Wsch., nad zat. Tadżura w pobliżu cieśn. - .Bab el-Mandeb; pow. 21,7 km2; ludn. 125 tyś. (1968); stolica -Dżibuti 62 tyś. mieszk. (w 1967); podział administracyjny 4 okręgi; język urzędowy franc.; FRANKOŃSKI, LAS-283 średnia gęstość zaludnienia ok. 4 osoby na i km2. Środkową cz. kraju zajmuje zapadliskowa niż. (jeż. Assal — 173 m p.p.m.), otoczona wyż., przechodzącymi na pn, w g. (Gouda 1775 m n.p.m.); klimat zwrotnikowy kontynentalny; średnia lipca do 35°C, opady dochodzą do 100 mm rocznie; rz. okresowe. Ludn. stanowią: so- malijskie plemię Isów (50 tys.) oraz danakilskie plemię Atarów (40 tys.), poza tym Arabowie i Europejczycy. Jeden z najsłabiej rozwiniętych gosp. krajów Afryki; podstawowym zajęciem ludn. jest pasterstwo, zwłaszcza kóz (ok. 0,6 mln szt. w 1967), owiec (80 tyś. szt.), bydła i wielbłądów; prymitywna uprawa (w oazach) prosa, warzyw i palmy daktylowej; pewną rolę gosp. odgrywa rybołówstwo przybrzeżne i połów pereł, a także eksploatacja soli kuchennej z wody morskiej (ok. 2,5 tyś. t rocznie). Poważne znaczenie gosp. ma port Dżi-buti oraz tranzytowa linia kol. z Addis Abeby (Etiopia), której dł. na terytorium FTAI wynosi 98 km, dróg kołowych 1875 km, z czego tylko 2% unowocześnionych; gł. port morski i lotniczy — Dżibuti. Eksport: ropa naftowa (jako bunkier), poza tym skóry; gł. partnerzy handl.: Francja, Etiopia. Frankfurt nad Menem, Frankfurt am Main, miasto w środk. cz. NRF (Hesja), nad dolnym biegiem rz. Men (p. dopł. Renu), w centrum urodzajnego regionu rolniczego. Zał. w VIII w. był ważnym ośr. handlu oraz centrum politycznym średniowiecznych Niemiec; rozwinęło się w drugiej połowie XIX w. w wielki ośr. handl.-przemysłowy. 670 tyś. mieszk. (1967); przem. maszynowy, metalowy, samochodowy, chemiczny (Farb-werke Hochst), elektrotechniczny, odzieżowy, poligraficzny; ważne centrum handl.-finansowe (banki m.in. Rotszyl- dów), wystawy handl. i targi międzynar. (również księgarskie); węzeł komunikacji koL, duży port rzeczny nad Menem, największy port lotniczy NRF o znaczeniu międzynar.; wielki ośr. kult. z uniwersytetem (zał. 1914), akademią handlu zagr. i szeregiem in. wyższych uczelni, muzeami i bibliotekami; liczne zabytki architektoniczne (stare m. z XII w. z katedrą) oraz parki (Palmengarten). Frankfurt nad Odrą, Frankfurt an der Oder, miasto w NRD. Znany jako m. już w połowie XIII w.; był m. hanzeatyc-kim, ważnym punktem przeprawy przez Odrę na szlaku Berlin — Poznań — Warszawa. Poważnie zniszczony w czasie drugiej wojny świat. 60 tyś. mieszk. (1968); ośr. przem. maszynowego, drzewnego, chemicznego i spożywczego; ważny graniczny węzeł kolejowy Ok. 25 km na pd. Eisenhuttenstadt, wielki kombinat stalowy nad Odrą, którego budowę rozpoczęto w 1950. Franklina, Archipelag-, dawna nazwa Archipelagu -Ark-tycznego. Frankoński, Las", Franken-wald, pasmo wzniesień między Lasem Turyńskim (Thu-ringer Wald) a Smreczanami (Fichtel Gebirge), na terenie Niemiec (pd. część NRD i wsch. część NRF); szer. 30, dł. 50 km, zbud. z gnejsów i łupków tworzy ono słabo po- 284 FREETOWN kryty lasami płaskowyż, wys. do 750 m n.p.m.; strome pd. zbocza pocięte przez dół. licznych rzek — dopł. Soławy i Menu; wierzchowina (pokryta rumowiskiem skalnym) osiąga maks. wys. w Dobra-berg 795 m n.p.m. Freetown, miasto, stolica -Sierra Leone, w pn. cz. małego górzystego płw. Zał. w 1792 przez wyzwolonych niewolników murzyńskich (stąd nazwa); rozwinęło się jako ważny port, zwłaszcza po drugiej wojnie świat. 148 tyś. mieszk. (1968); niewielki przem. spożywczy (rybny) oraz stoczniowy; port (eksport rudy żelaza, chromitów, platyny, złota, orzechów i oleju palmo- wego); gł. ośr. kult. kraju (University College na G. Au-reol, zał. 1827); końcowa st. kol. linii z głębi kraju (Pen-dembu). Frunąc, do 1926 Piszpek, stolica -Kirgiskiej SRB, poi. w Kotlinie Czujskiej u pn. podnóży G. Kirgiskich (-Tien-szan), na wys. 725—800 m n.p.m.; zał. 1825 jako twierdza; 412 tyś. mieszk. (1968). Centrum przem. i kult.-nauk. Kirgizji, skupia ok. 50°/» prod. przem. republiki: gl. przem. metalowy i maszynowy (obrabiarki, maszyny rolnicze, dźwigi), elektrotechniczny, spożywczy (mięsny, młynarski, winiarski, tytoniowy), wełniany, odzieżowy, obuwniczy, drzewny, materiałów budowlanych; ważny węzeł drogowy, st. kol., port lotniczy; siedziba Akademii Nauk Kirgiskiej SRR, uniwersytet i 5 in. wyższych uczelni, opera, 3 teatry, filharmonia, 3 muzea, galeria obrazów. Jedno z najpiękniejszych m. azj. części ZSRR o regularnym układzie ulic i pełne zieleni. Fryzyjskie, Wyspy-, u hol., niem. i duńskich wybrzeży M. Północnego; ciągną się od wybrzeży Holandii aż po Danię (przyl. Blavand). położ.w strefie obniżania się lądu, są pozostałościami pierwotnego zasięgu dawnych wybrzeży, zniszczonych i rozerwanych burzami w XIII—XVII w. (gł. w 1277—87, 1511 i 1634); od kontynentu oddzielone strefą płycizn i łach piaszczystych o głęb. do 2 m (Wad-denzee). Pow. W.F. 2205 km2, największe w- y: Tessel, Ter-schelling oraz Sylt. Dzielą się na Wyspy Zachodniofryzyjskie (u wybrzeży Holandii) o pow. 374 km2, Wschodniofryzyjskie (u wybrzeży NRF) o pow. 104 km2 oraz Północ-nofryzyjskie (u wybrzeży Płw. Jutlandzkiego) o pow. 455 km2 — te ostatnie należą do NRF, częściowo do Danii, W-y są nizinne, pokryte wydmami, zamieszkane przez ludn. trud- niącą się roln. i rybołówstwem; wiele miejscowości wypoczynkowych i atrakcji turystycznych. W. Sylt (96,5 km2) jest połączona z lądem groblą wykorzystaną przez szosę i linię fcoL Fuczou, miasto w -.Chinach Wsch., stolica prowincja Fucien (Fukien), położ.w otoczeniu wys. do 800 m n.p.m. gór, 40 km od ujścia rzeki Min-ciang do Cieśn. Tajwańskiej. 616 tyś. mieszk. (1957); przem. maszynowy, spożywczy (cukrownie, suszarnie herbaty), tytoniowy, włókienniczy, drzewno-papierniczy; rzemiosło artystyczne (porcelana, wyroby z laki); duży port morski (gł. przystań nad Min-ciangiem skutkiem zamulenia znajduje się 14 km GABON 285 poniżej F.), gł. eksport herbaty, drzewa, cukru trzcinowego, tytoniu, papieru; st. kol.; uniwersytet. Okolice F. b. malownicze, na wzgórzach liczne stare świątynie i zabytki. W sąsiedztwie F. szereg znanych w Chinach miner, źródeł leczniczych. Fudżi, Fudzijama, Fudzi-san, najw. wulkan i szczyt Japonii, 3776 m n.p.m.; położ.na w. -Honsiu, ok. 90 km na pd. zach. od -Tokio; ostatni wybuch w 1792; wznowił działalność w latach 50-tych XX w. Wierzchołek pokryty śniegiem przez większą cz. roku, na zboczach rzadkie karłowate lasy iglaste. Z F. wiąże się wiele japońskich legend, ponadto częsty motyw przewijający się w literaturze i sztuce. Fukuoka, gł. m. na w. -.Kiu-siu (Japonia), położ.w jej pn.- -zach. cz. nad cieśn. -Koreańską, ośr. adm. 750 tyś. mieszk. (1965); ośr. przem. hutniczego (stalownie), włókienniczego (jedwabniczego, bawełnianego), maszynowego i środków transportu (samoloty, okręty), elektrotechnicznego, gumowego, drzewno-papierni-czego, ceramicznego i spożywczego: port morski i baza rybacka; węzeł kolejowy i drogowy; uniwersytet. W pobliżu wydobycie węgla. Furneaux, Fv.rnea.ux Island, grupa skalistych wysepek w Cieśn. Bassa między Australią i Tasmanią; pow. 2390 km2, ok. 1000 mieszk.; największa — W. Flindersa (najw. szczyt — G. Strzeleckiego, 777 m n.p.m.). F. odkryte w 1773 przez uczestnika wyprawy Cooka — Furneaux; adm. należą do Tasmanii. Fusin, miasto w -Chinach Pn.- -Wsch., (prow. Liaoning) na zach. od -Szenjangu (Muk-den); 330 tyś. mieszk. (1957); jeden z gł. ośr. górnictwa węgla kamiennego w Chinach, przem. metalowy, chemiczny, i spożywczy; st. kol. Fuszun, miasto w -Chinach Pn.- -Wsch., 45 km na wsch. od -Szenjangu (Mukden), nad rzeką Hun-ho; 985 tyś. mieszk. (1957); gł. ośr. górnictwa węgla kamiennego w Chinach, górnictwo łupków bitumicznych, hutnictwo żelaza i aluminium, przem. maszynowy, koksochemiczny, petrochemiczny, cementowy; st. kol. Futa Dżalon, wyż. w Afryce Zach. (Gwinea), wznosząca się do wys. 1538 m n.p.m. (Tam-gue); zbud. z paleozoicznych skał krystalicznych, przykrytych piaskowcami; węzeł hydrograficzny, z którego biorą początek rz. -Senegal, Gambia i częściowo-Niger. G Gabes, m. w-Tunezji; w nadbrzeżnej oazie Gabes nad Zat. Gabes. Zał. w VIII w p.n.e. przez Fenicjan (starożytne Tacapae); 26 tyś. mieszk. (1966); niewielki przem. spo-żywczo-rolny; ośr. admiasto, handlu daktylami, trawą alfa, winem i skórami; port rybacki (połów gąbek); końcowa st. linii kol. z Tunisu. Gabon, Republigue Gabonaise, Rep. Gabfffiska, państwo w 286 GALAPAGOS Afryce Równikowej nad O. Atlantyckim w dorzeczu rz. Ogowe; w 1839—85 opanowany przez Francję, w '1910—46 kolonia w ramach Franc. Afryki Równikowej, w 1946— —58 terytorium zamorskie Francji, potem rep. autonomiczna w ramach Wspólnoty Francuskiej, od 17 VIII 1960 niepodległa rep.; pow. 267,7 tyś. km2; ludn. 480 tyś. (1968); stolica -Libreville '65 tyś. mieszk. (zespół miejski, 1967); podział administracyjny 9 prefektur; język urzędowy franc. WARUNKI NATURALNE. G. ZaJ- muje szeroką do 100 km nadmorską niż., przechodzącą stromymi stopniami w obszar płaskowyżu i w g. krawędziowe — Krystaliczne i Chail-lu (łboundji 1581 m n.p.m.); wybrzeże lagunowe, dostępne tylko przy ujściach rz. (np. Ogowe, Gabon); klimat równikowy wybitnie wilgotny o jednostajnej temp. 23—28°C, dwóch porach deszczowych i suchych; opady do 3000 mm; G. pokryty jest w ok. 75°/» wilgotnym lasem równikowym z cennymi gatunkami drzew; główna rzeka Ogowe (dł. 1200 km). Bogactwa miner, znaczne, ale mało zbadane. LUDNOŚĆ, murzyńska rodziny Bantu (ok. 40 plemion, z których najważniejsze Fang i Bakele); średnia gęstość zaludnienia 1,7 mieszk./km2; gł. m.: Libreyille, Port Gentii 25 tyś. (porty morskie), Lam-barśnś 5 tys. GOSPODARKA oparta na eksploatacji bogactw leśnych i miner. Gł. gatunki drewna eksploatowanego: okume (dla prod. sklejek), dibetu, heban, iroko, mahoń i limba (afaru); roczna eksploatacja drewna ok. 2,6 mln m8 (1967). Roln. ma małe znaczenie (130 tyś. ha, gł. na polanach śródleśnych) i nie wystarcza na potrzeby kraju; uprawa (1968) manioku (120 tyś. t), batatów, orzeszków ziemnych, bananów (100 tyś. t), palmy oliwnej oraz — na eksport — kakao (4 tyś. t) i kawy (1,5 tyś. t); hodowla silnie ograniczona występowaniem muchy tse- -tse — gł. owiec (48 tyś. szt.), kóz (60 tyś. szt.) i ptactwa domowego. Eksploatacja złóż rudy manganu (Moanda), uranu, złota, diamentów (Makon-gonio), ropy naftowej w delcie Ogowe (ok. 4,6 mln t, 1968) i gazu ziemnego; złoża rudy żelaza w Mekambo (zasoby ok. 0,9 mld t) oraz Tchi-banga. Przem. gł. drzewny (18 tartaków, 3 fabryki sklejek) i spożywczy; w budowie wielka rafineria ropy w Port Gentii, fabryka masy papierniczej i duża cementownia. Komunikacja jedynie drogowa (5,1 tyś. km dróg, w tym ok. 35<'/t w lepszym stanie) i wodna, ostatnio rozwija się powietrzna — dwa główne porty lotnicze (Ubreyille, Port Gen-til) i 150 lądowisk. Eksport (1964): drewno i przeroby drzewne (32r/o), rudy manganu (21'yo) oraz ropa naftowa (14'A)), poza tym kakao i złoto; warto podkreślić malejącą rolę eksportu drewna (1961 — 701)/o) w przeciwieństwie do rud metali; import: produkty metalowe i maszyny (33<)/o) oraz żywność (ok. 15''/o); główni partnerzy handlowi (1964); Francja (ok. 6011/!)) i USA (17%). Galapagos, Gallipagos, Archi-pielago de Colón, W-y Żółwie, arch. złożony z 13 wulkanicznych w. na O. Spokojnym, w odległości ok. 900 km od Ameryki Pd., należący do GAMBIA 287 -JSkwadoru; łączna pow. — 7812 km2; gł. w-y: Isabela (Albemarle), Santa Cruz (Cha-ves, Indefatigable). Fernandi-na (Narborough), San Cristó-bal (Chatham), San Salvador (Santiago, James); w-y górzyste, na j w. wyniosłości dochodzą do 1670 m n.p.m. (Cerro Azul na w. Isabela); endemiczna flora i fauna (olbrzymie żółwie i jaszczurki). 3100 mieszk. (1967); gł. na baquerizo na w. San Cristó-bal. Wojenna baza morska USA. Galafi -Gałacz Galdhepiggen, szczyt w pd. Norwegii, w obrębie płaskowyżu Jotunheimen, najw. szczyt na Płw. -Skandynawskim; wy s. 2468 m n.p.m. Gallipoli, tur. Gelibolu, wąski płw. dł. ok. 80 km, między Cieśn. -Dardanele, której tworzy brzeg pn. oraz Zat. Saros w pn.-wsch. cz. M. -Egejskiego; pow. 765 km2, pagórkowaty (do 420 m n.p.m.), zwłaszcza na pn. zach.; klimat śródziemnomorski. Teren walk w czasie pierwszej wojny świat, w 1915—16. Gallivare, osiedle w pn. Szwecji (-Laponia); 27 tyś. mieszk. w 1965; centrum wydobycia wysokoprocentowej rudy żelaza, połączone linią kol. z portami eksportowymi —Lulea nad Zat. -Botnicką oraz -Narwik na wybrzeżu norweskim. Gatacz, Galami, m. we wsch. Rumunii, na l. brzegu -Dunaju (między ujściami Seretu i Prutu). Powst. w XVI w. jako niewielki fort turecki, w XVIII w. gł. port u ujścia Dunaju (eksport drewna a następnie zboża). 151 tyś. mieszk. (1966); ośr. przem. stoczniowego, chemicznego i spożywczego; port, dostępny dla statków morskich (eksport drewna, zboża i ropy naftowej). W pobliżu znajduje się (w budowie) duża huta żelaza. Gambia, Republic of Gambia, Republika Gambii, państwo niepodległe w Afryce Zach.; członek bryt. Wspólnoty Narodów; do 18 II 1965 kolonia i protektorat bryt.; pow. 11369 km2; ludn. 350 tyś. (1968); stolica -Bathurst — 43 tyś. mieszk. (1967); podział administracyjny — 4 okręgi; język urzędowy ang. Terytorium G. obejmuje wąską niż. (20—30 km szer. i 350 km dł.) wzdłuż rz. Gambia; klimat podrównikowy monsunowy, gorący i' wilgotny; opady 750—1000 mm, malejące w kierunku wsch.; w dół. Gambii las tropikalny, na wybrzeżu mangrowia, na pozostałych obszarach sawanna z akacjami i baobabami; gł. bogactwa miner.: rudy żelaza, ilmenit i rutyl. G. zamieszkuje ludn. murzyńska z rodziny Mande (Mandingo, Soninke) i grupy zachodniobantuidalnej (Fulbe, Wolof i in.); średnia gęstość zaludnienia 33 osoby na i km2. G. jest słabo rozwiniętym krajem rolniczym; gosp. oparta na monokulturze orzeszka ziemnego, którego uprawy zajmują ok. 40-/o pow. ziemi uprawnej a produkcja około 135 tyś. t w 1967 (1963 — 93 tyś. t); ponadto uprawia się: proso i sorgo (ok. 30 tyś. t), ryż (ok. 25 tyś. t), kukurydzę, maniok i palmę oleistą. Hodowla bydła mimo plagi muchy tse-tse wykazuje pewien rozwój w ostatnich latach (średnio 25% wzrost pogłowia w 1956—63); stan pogłowia (1966) bydło 200 tyś. szt., 288 GANDAWA owce i kozy 180 tyś. szt., dość znaczna hodowla drobiu. Niewielki przem. przetwórczy orzeszków ziemnych (tłuszczowy); pewną rolę odgrywa rzemiosło, zwłaszcza skórzane i tkackie. Kolei brak, dł. dróg kołowych ponad 1400 km, z tego szosy 240 km; gł. szlak ko- munikacyjny — rz. Gambia; gł. port — Bathurst. Eksport: orzeszki ziemne i ich przetwory (ponad SWa wartości), poza tym owoce palmy oleistej; gł. partner handl. Wielka Brytania. Gandawa, franc. Gand, flamandzki Gent, m. i port morski w Belgii, przy ujściu rzeki Lys do Skaldy, ośr. adm. G. istniała już w VI w., rozwinęła się w wielki ośr. sukienni-ctwa i handlu w XII—XV w., podupadła podczas wojen religijnych. 158 tyś. mieszk. (1965, z obszarem podmiejskim ok. 300 tys.); największy belgijski ośr. przem. włókienniczego, maszynowego, chemicznego, skórzanego i spożywczego; duży belgijski ośr. hodowli kwiatów; ważny węzeł kolejowy oraz kilku kań. (kań. Terneu-zen dostępny jest dla statków morskich); uniwersytet flamandzki, wielka biblioteka i muzea; szereg zabytków średniowiecznych (XII—XVI w.) w starym m. z zamkiem z IX w. Ganges, Ganga, rzeka w Indii i Pakistanie Wsch., dł. 2700 km, pow. dorzecza 1125 tyś. km2 (wraz z -Brahmaputrą 2060 tyś. km2), roczny odpływ ok. 1200 km' wody. Wypływa z kilku lodowców górskich w środk. cz. -Himalajów (na zach. od masywu -Nanda De-wi), na wys. ponad 4500 m n.p.miasto, przyjmując początkowo nazwę Bhagirathi; w biegu górnym przełamuje się przez g. Siwalik, a następnie od Hardwaru na odcinku ok. 2350 km płynie w gleb. korycie poprzez rozległą aluwialną Niż. Gangesu; w. pobliżu ujścia do Zat. Bengalskiej tworzy wraz z rz. Brahma-putrą największą w świecie wieloramienną deltę o pow. 80—100 tyś. km2; największe z ramion to: Hugli na zach. oraz Padma — Meghna na wsch. Poziom wody odznacza się dużymi wahaniami (10—12 m, a nawet powyżej 15 m); przybór wód rozpoczyna się w kwietniu, a najw. stan przypada na sierpieńwrzesień, przynosząc niekiedy katastrofalne powodzie; znaczne zamulenie — roczne osady osiągają 200 mln t. Spławny na całym nizinnym odcinku, żeglowny na dł. 1450 km. Dorzecze na ogół symetryczne o licznych dopł.. L: Gomati, Ghaghra, Gandak, Kosi, p.: -Jamuna, Son, -Damodar; liczne kań. nawadniające (o dł. ok. 10 tyś. km); miejscami wzdłuż gł. koryta występują starorzecza i zabagnienia. Nad G. leżą m.: (- )Kanpur, Iłaha-bad, Waranasi (Benares), Pat-na, Kalkuta. G. jest świętą rz. hinduistów, celem licznych pielgrzymek i obrzędowych kąpieli (szczególnie w Waranasi). Gangesu, Nizina-, -Hindostańska, Nizina- Gangtok, stoi, księstwa -Sik-kim, położ.we wsch. -Hima-lajach. w dół. rz. Tista, na starym szlaku handl. z Indii do Tybetu; 12 tyś. mieszk. (1965). Garda, Lago di Garda, jeż., największe we Włoszech, na wys. 65 m n.p.miasto, wciśnięte 289 pn.\ krańcem w Alpy Ada-meuo i. Trydenckie. Dł. jeź. 55 icm, szer. 4—12 km, pow. 370 km2, głęb. maks. 346 m. Dzięki niezwykle łagodnemu klimatowi wybrzeża posiadają roślinność śródziemnomorską. Odpływ wód rz. Mincio do -*-Padu. Wzdłuż brzegów G. dwie autostrady (wykute w skałach); liczne miejscowości turystyczno-wypoczyn-kowe i uzdrowiska klimatyczne. Garonna, Garonne, rz. w pd.- -zach. Francji; dł. 650 km (z Zyrondą), pow. dorzecza 56 tyś. km2. Wypływa w środk. -Pirenejach, na terytorium Hiszpanii; począwszy od -Tuluzy płynie niż. i przecina Basen -.Akwitański, a na pn. od -Bordeaux łączy się z Dor-dogne i wpada do O. Atlantyckiego lejkowatym ujściem tzw. Zyrondą (Gironde). Silne wahania wodostanów; średni przepływ wody w pobliżu ujścia 680 m»/sek., maks. 7—8 tyś. m'/sek. Żeglowna na ok. 200 km; poprzez tzw. Kań. Południowy łączy się z M. -Śródziemnym i -Rodanem. Dopł. gł. prawobrzeżne: Arie-ge — wypływający z Pirenejów oraz Tarn, Lot i Dordog-ne — z Masywu - Centralnego. Gaskonia, Gascogne, kraina hist. w pd.-zach. Francji, obejmuje obszar między At-tlantykiem. Pirenejami Zach. oraz rz. -Garonną; pow. ok. 27 tyś. km2. Zamieszkana dawniej przez Basków włączona została w połowie XV w. do Francji. Obszar w zasadzie ubogi (zwłaszcza tzw. Landy), zamieszkany przez ludn. francuską i Basków (w Pirenejach). Złoża ropy naftowej w rejonie Parentis. 19 Słownik geografa świata Gaza, Ghaza, starożytne miasto w pobliżu M. -Śródziemnego na pograniczu egipsko-izra-elskim, gł. ośr. terytorium administrowanego od 1948 do agresji Izraela w 1967 r. przez Egipt (tzw. Strefa Gazy) o pow. 202 km2, 30 tyś. mieszk. (1958); ośr. rzemiosła tkackiego i garncarskiego; st. na linii kol. z -Kairu do -*-Tel- -Awiwu-Jafy; liczne zabytki (m.in. meczet z XII w.). Gaziantep, starożytne Aintab, miasto, stolica prowincji pd. Turcji; 160 tyś. mieszk. (1965); centrum rejonu rolnego; przem. spożywczy, włókienniczy, skórzany; węzeł drogowy i st. kol.; ruiny średniowiecznej twierdzy. Gdańsk, m. woj. i pow. miejski, położ.nad Zat. Gdańską przy ujściu odnogi -Wisły — Leniwki (Martwa Wisła); przez G. przepływają ponadto rz. Radunia i Motława; 373 tyś. mieszk. (1969). Stare osiedle słowiańskie; z końcem X w. ośr. handlu i rybołówstwa na szlaku bursztynowym; do 1308 m. polskie, następnie opanowane przez Krzyżaków; od połowy XIV w. m. hanzea-tyckie, w XV w. G. wrócił do Polski; w XVI w. G. był jednym z największych portów w Europie (20 tyś. mieszk.), ale z końcem XVII i w XVIII w. podupadł, zwłaszcza po rozbiorach; w 1919—39 wraz z Żuławami (obszar delty Wisły) stanowił Wolne Miasto G., wchodzące w skład polskiego obszaru celnego; podczas II wojny świat, zniszczony w ok. 55%. Obecnie wraz z Gdynią, Sopotem, Rumią i Pruszczem •Gdańskim tworzy jeden zespół portowo-miejski ("trójmiasto"). Jeden z największych portów Polski — w 1967 290 GDAŃSKA, ZATOKA- przeładowano 7,5 mln t, gł. towary masowe: węgiel, rudy, drewno, zboże i drobnica. B. duży ośrodek przem. stoczniowego (kilka stoczni, w tym największa w Polsce — Stocznia Gdańska) poza tym przem. maszynowy (silniki okrętowe) i metalowy, elektrotechniczny, chemiczny (fabryka nawozów fosforowych — w budowie) i spożywczy; port żeglugi śródlądowej, węzeł komunikacyjny; duży ośrodek nauk.-kult. pn. Polski, uniwersytet, politechnika, Akademia Medyczna, Wyższa Szkoła Sztuk Plastycznych, instytuty naukowe, liczne placówki kult., biblioteki; liczne zabytki, gł. na Starym Mieście (które po zniszczeniach wojennych zostały pieczołowicie zrekonstruowane); liczne kościoły (kościół NMP, XIV— XV w.), baszty, bramy, budynki specjalnego przeznaczenia (Dwór Artusa XIV—XVII w., Żuraw XIII—XV w.), kamienice — zwłaszcza wzdłuż tzw. Drogi Królewskiej. Gdańska, Zatoka-, w pd. cz. M. -Bałtyckiego, u wybrzeży Polski i ZSRR; ograniczona na zach. Mierzeją -Helską i płw. Sambia na wsch. Pow. ponad 6300 km2, dł. (z zach. na wsch.) 107 km; maks. głębokość 117 m; zasolenie wód powierzchniowych 7—8%o, wód dennych ok. 13%o; zamarza tylko przy brzegu w mroźne zimy. Mierzeja Helska oddziela zach. cz. zwaną Zat. Pucką (głęb. do 5 m), natomiast na pd. wsch. Mierzeja -Wiślana oddziela Zalew Wiślany. Do Z. G. uchodzi deltą Wisła oraz rzeki: Pregoła, -Pasłęka i Reda; główne porty: -Gdańsk i -Gdynia (w Polsce) oraz Bałtyjsk (w ZSRR). Gdynia, m. i pow. miejski w woj. gdańskim, nad Zat. Gdańską; 183,7 tyś. mieszk. (1969). Znana od XII w. jako wioska, na początku XX w. kąpielisko; w 1924—32 zbud. wielki nowoczesny port handl. — w latach trzydziestych największy port na M. Bałtyckim. Jeden z trzech gł. portów Polski specjalizujący się gł. w przeładunkach drobnicy oraz węgla, rudy żelaza i zboża; w 1968 przeładowano 9,7 mln t (drugie miejsce w Polsce — po Szczecinie); poza tym porty: pasażerski, rybacki, wojenny (Oksywie) i żeglarski. Ośr. przem. stoczniowego (dwie stocznie), maszynowego, metalowego i elektrotechnicznego, spożywczego (chłodnie, zakłady przetwórstwa rybnego); siedziba licznych instytucji żeglugowych i przedsiębiorstw handlu morskiego. Liczne szkoły morskie i placówki badawcze; Morski Instytut Rybacki, Wyższa Szkoła Morska, Technikum Rybołówstwa Morskiego, Wyższa Szkoła Marynarki Wojennej; Muzeum Ma- rynarki Wojennej. Gelibolu, płw., -i-Gallipo-li Gelsenkirchen, miasto w NRF w Zagłębiu -Ruhry, na pn. wsch. od -"Essen. Istniejąca w XVI w. osada rozwinęła się jako m. po 1870 r. 367 tyś. mieszk. (1967); jeden z gł. ośr. górnictwa węgla kamiennego w Zagłębiu Ruhry; poza tym rozwinięte hutnictwo żelaza i metali nieżelaznych, przem. koksochemiczny, maszynowy, szklarski, włókienniczy oraz rafinerie ropy naftowej; duży port rzeczny nad rzeką Emscher i Kań. Ren-Herne (przeładunki ok. 10 mln t rocznie). 291 Genewa, Gerróue, Genf, Gt-neut-a, miasto w Szwajcarii, na zach. krańcu jeź. -Genewskiego, nad wypływającą zeń rz. -Rodan. Znane jeszcze jako gallickie Genava; silnie związane z ruchami ł prądami odnowy religijnej (reformacja) i wolnościowymi Europy; przyłączone ostatecznie w 1814 do Szwajcarii. 174 tyś. mieszk. (1966, z przedmieściami ponad 293 tys.); ważny ośr. finansowy i przemiasto, gł. ośr. produkcji zegarków i jubilerstwa oraz metalurgii, przem. budowy maszyn i włókienniczego; ważny węzeł komunikacyjny, port rzeczny i jeziorny, st. kol., port lotniczy, wielki ośr. turystyczny i wypoczynkowy (gł. przedmieścia); liczne zabytki, ważny ośr. nauk. z szeregiem wyższych uczelni (uniwersytet od połowy XVI w.). Siedziba wielu organizacji międzynar.: w latach 1919—46 Ligi Narodów, obecnie — Międzynarodowego Czerwonego Krzyża, Międzynarodowej Organizacji Pracy i wielu innych (również Europejskich Biur ONZ), miejsce wielu konferencji dyplomatycznych, międzynar. zjazdów, spotkań itp. Genewskie, Jezioro-, Lać L6- man, największe i niezwykle malownicze jeź. alpejskie na pograniczu Szwajcarii (g. Jura i na wsch. Alpy) oraz Francji (Alpy Sabaudzkie) na wys. 375 m n.p.m.; pow. jeź. 581 km2, dł. 80 km, szer. 15 km, głęb. maks. 310 m. Przepływa przez nie rz. -Rodan, tworząc na dnie wyraźną rynnę. Znane z łagodnego klimatu oraz z rytmicznych wahań poziomów wód (tzw. sejsze). Na wybrzeżu szereg ośr. tu- rystyczno-wypoczynkowych z portami: Lozanna, Montreux, Vevey, Eyian i Thonon. Pn. wybrzeża jeź. znane z powodu łagodnego klimatu (uprawa winorośli) jako tzw. "Szwajcarska Riwiera". Genezaret, jeź. Tyberiadzkie, arabskie Bahr at-Tabarijja, hebrajskie Yam Kineret, jeź. na pograniczu Izraela i Syrii, położ.w gleb. depresyjnym rowie tektonicznym El-Ghor (Rów Jordanu), 212 m p.p.m.; pow. 165 km2, dł. 23 km (w kierunku NS), szer. 11 km, maks. głęb. 48 m; brzegi niskie i wyrównane; przez G. przepływa rz. Jordan. Bogactwo ryb; na zach. brzegu leży m. Tyberiada. Genua, Genova, m.wpn.-zach. Włoszech, położ.amfiteatralnie nad Zat. Genueńską, u stóp Apeninu Liguryjskiego. Stare m. z czasów kolonizacji greckiej, a potem rzymskiej stało się w wiekach średnich wielką potęgą morską, rywalizującą z -Pizą i -Wenecją; podupadło w XV w., rozwinęło się ponownie w XIX w. jako port, a potem ośr. przem. i centrum komunikacyjne na przejściu przez - Apeniny (przeł. Giovi 472 m). 843 tyś. mieszk. (1968); największy port Włoch i jeden z największych nad M. —••Śródziemnym (roczne przeładunki ok. 37 mln t); wielki ośr. przem. stoczniowego, chemicznego, naftowego, metalurgicznego, maszynowego, środków transportu (traktory, lokomotywy), włókienniczego, spożywczego i skórzanego; początkowy punkt kilku naftociągów, m.in. do NRF; ważny ośr. kultury z uniwersytetem, Akademią Sztuk Pięknych i kilku in. wyższymi uczelniami; muzea, zabytki architektury średnio- wiecznej. 292 GEORGETOWN Georgetown, miasto, stolica Gujany, poi. na wybrzeżu O. Atlantyckiego, u ujścia rzeki Demerara. Żal. na początku XVII w. przez Holendrów jako Sta-broek, zachowało nieco cech kolonialnego budownictwa hoL; zdobyte przez Anglików w 1812 otrzymało wówczas dzisiejszą nazwę. 162 tyś. mieszk. (1965); gł. port wywozowy kraju (boksyt, złoto i produkty rolne, gł. cukier); niewielki węzeł kol., lotnisko międzynar.; znany ogród botaniczny z kolekcją palm; muzeum przyrodnicze. Georgia Południowa, bryt w. na O. Atlantyckim w strefie subantarktycznej, w pobliżu w. -Sandwich Pd., depen-dencja - Falklandów; pow. 4114 km2. Silnie górzysta (Mt Paget 2700 m n.p.m.), wybrzeże fiordowe, klimat zimny (średnia temp. powietrza 1,9°C, roczne opady ok. 1400 mm), wieczne śniegi, oraz lodowce. Ok. 1500 mieszk. (w zimie ok. 1/2 emigruje) skupio- nych w gł. m. Grytviken; główne zajęciem ludn. jest rybołówstwo, połów wielorybów oraz tok; stacje: meteorologiczna i kablowa; odkryta przez A. Vespucci w 1502. Gera, miasto w pd. części NRD, nad rzeką Biała -Elstera. Zał. w XII w. 111 tyś. mieszk. <1968); ośr. przem. włókienniczego, budowy maszyn włókienniczych, przem. elektrotechnicznego i drzewnego; węzeł komunikacyjny; szereg budowli zabytkowych z XVI do XVIII w., między innymi zamek. W pobliżu wydobycie węgla brunatnego. Cerlach, Gźerlach, Gariuch, najw. szczyt Tatr Wysokich na terytorium Czechosłowacji, nieco na pd. od ich wo-dodzielnej grani; wys. 2655 m n.p.m. Zob. też Tatry. Germiston, miasto w Rep. Pd. Afryki w sąsiedztwip', m. -Johannesburga, na brzegu -Witwatersrandu. Powst. w połowie XIX w., a rozwinęło się po 1918, tj. po odkryciu tu dużych złóż złota. 214 tyś. mieszk. (1960); ośr. wydobycia i rafinacji złota (największy na świecie); poza tym przem.: maszynowy, chemiczny, tekstylny i spożywczy; największy węzeł komunikacji kol. w kraju i lotnisko. Getynga, Gottingen, m. we wsch. cz. NRF, nad rzeką Leine (Saksonia Dolna); 112 tyś. mieszk. (1967). Zał. ok. X w. ośrodek handl.- przemysłowy (tekstylny) stał się sławny po zał. w 1734 istniejącego do dziś uniwersytetu z wielką biblioteką i licznymi zakładami nauk.; siedziba Akademii Nauk, wielu instytutów nauk.- -badawczych i towarzystw nauk.; ośr. przem. metalowego, precyzyjnego, elektrotechnicznego, spożywczego, drzewnego i poligraficznego. Ghana, Republic of Ghana, Rep. Ghany, państwo w Afryce Zach., członek bryt. Wspólnoty Narodów; powst. 6 III 1957 z połączenia kolonii Złote Wybrzeże i bryt. terytorium powierniczego Togo, w 1957—60 posiadała status dominium; pow. 238539 km2; ludn. 8376 tyś. (1968); stolica -+Akra 616 tyś. mieszk. (zespół miejski, 1968); podział administracyjny — 8 regionów oraz m. wydzielone Akra; język urzędowy ang. WARUNKI NATURALNE. Prze- ważającą cz. terytorium G. GHANA 293 zajmuje słabo pofalowana równina o średniej wys. 150— 300 m n.p.miasto, przechodząca na pd. zach. w płaskowyże Aszanti i Kwahu (do 756 m n.p.m.), a na wsch. w odosobnione pasma g. Togo-Akwa-pim (maks. wys. 876 m n.p.m.), na pd. (nad Zat. Gwinejską) rozciąga się niż. (-Złote Wybrzeże); linia brzegowa wyrównana (na wsch. nieliczne laguny); wybrzeże G. trudno dostępne z powodu dużej tali przy bo j owe j zwanej "kalema"; klimat podrównikowy, kształtujący się pod wpływem mon-sunów (latem) i suchych wiatrów (harmattan — zimą); średnie temp. roczne 23—28°C; dwie pory suche i dwie deszczowe (opady od 700 mm na pd. wsch. do 2000 mm na pd. zach.); główne rzeki: -Wolta i jej dopł. (Czarna i Biała Wolta, Oti) oraz Tano, Prą, Ankobra i in. o dużych spadkach; na pd. zach. wilgotne lasy tropikalne, na wybrzeżu przeważa roślinność leśno-sawannowa z licznymi palmami oraz man-growia a na pn. sawannowa; lasy zajmują ok. 58% pow.; znaczne złoża diamentów, złota, boksytów i manganu, skupione gł. na pd. zach. LUDNOŚĆ murzyńska, mocno zróżnicowana pod względem etnicznym, 103 plemiona; gł. grupy etniczne: Akan (Aszanti, Fanti), Ewę, Ga; ludn. koncentruje się na pd. i w środku kraju; przyrost naturalny ok. 26'KK); średnia gęstość zaludnienia 33 mieszk./ km2; m. skupiają ok. 25% ludn.; gł. m.: Akra, Kumasi. (189 tys.), Sekondi-Takoradi (75,4 tys.). GOSPODARKA. G. jest krajem rolniczo-surowcowym. Ziemie orne zajmują ok. 5,3 mln ha (22% pow. kraju) z czego ponad 2 mln ha (43% ziem ornych) przypada na plantacje kakao stanowiącego monokul-turę wyż. Aszanti; roln. zatrudnia 65% ludn., przy czym ogromną przewagę mają małe gospodarstwa, choć istnieje (1965) 105 wielkich farm państwowych (zatrudniających ok. 20 tyś. pracowników) i ponad 1000 zrzeszeń rolniczych. Najważniejsze uprawy eksportowe: kakaowiec (w 1964 ponad 570 tyś. t kakao — ok. 38% prod. świat.) przede wszystkim w prow. Aszanti, palma kokosowa i oleista, kauczuk, bawełna, kawą i trzcina cukrowa; gł. uprawy żywieniowe: maniok (1,2 mln t, 1965), bataty, proso i sorgo (120 tyś. t), kukurydza (180 tyś. t), ryż, banany, orzeszki ziemne i in.; hodowla obejmuje niewielkie (z powodu muchy tse-tse) pogłowie bydła (0,5 mln szt., 1965), owiec (0,7 mln) oraz kóz — koncentruje się gł. na pn. kraju; rozwija się natomiast rybołówstwo (ok. 72 tyś. t, 1965) zarówno rzeczne, jak i morskie oraz wyrąb drewna. Rz. Wolta jako jedna z niewielu w Afryce została objęta kompleksowym zagospodarowaniem (tzw. Volta River Authority); wykończona z początkiem 1966 olbrzymia zapora koło Akosombo pozwoli na uzyskanie znacznych ilości energii elektrycznej (elektrownia o mocy 770 MW; druga wielka zapora koło Bui na Czarnej Wolcie jest w budowie); gł. odbiorcą energii elektrycznej jest wielka huta aluminium w Tema. Przem. stopniowo rozbudowywany, obejmuje gł. górnictwo dostarczające (1985) ok. 2,2 mln karatów diamentów (4 miejsce w świecie kapitalistycznym), wydobywanych gł. w 294 GHATY WSCHODNIE dół. Birim, ponad 23 t złota (5 miejsce), 590 tyś. t rudy ipanganu wydobywanej gł. koło Nsuta (4 miejsce), ok. 300 tyś. t boksytów; drobne zakłady przem. spożywczego, drzewnego (43 tartaki), metalowego, materiałów budowlanych, włókienniczego i in. skoncentrowane są gł. w m. na pd. G. Sieć komunikacyjna rozwinięta jak na Afrykę dość dobrze; dł. linii kol. 1206 km, dróg bitych 38,5 tyś. km (w tym ulepszonych ok. 7,7 tyś. km); główne porty morskie: Se-kondi-Takoradi, Akra i Tema; międzynar. port lotniczy w Akrze. Eksport (19G5): kakao (G2%), złoto (8,5»/o), diamenty (W»), drewno (5%), rudy manganu, banany i kawa; gł. partnerzy handl. (1965): Wielka Brytania (2411/o), USA (12%), NRF (lO0/!)) i Holandia (7%). Ghaty Wschodnie, Malaja Par-wata, łańcuch g. zrębowych na Płw. -Indyjskim (India), otaczający wyż. -Dekan od wsch.; ciągnie się on w kierunku neSW od dół. rz. Ma-hanadi do g. Nilagiri na pd., łącząc się tu z -Ghatami Zach. G.W. opadają stromymi krawędziami w stronę wybrzeża Zat. Bengalskiej (Wybrzeże -ł-Koromandelskie) natomiast ku zach. przechodzą łagodnie w wyż. Dekan. Długie to pasmo składa się z oddzielnych masywów i grup górskich (Dewodi Munda — maks. wys. 1680 m n.p.miasto, Sziwaraja, Nallamalaj, Weli-guanda) rozciętych szerokimi dolinami rzek: -Godawari, -Kri-szna, Pennaru, Palar, Kaweri. Zbud. z prekambryjskich gnejsów, granitów i skał osadowych, w których pojawiają się złoża magnetytów, boksytów i złota. G.W. są w przeważającej cz. pokryte bujnymi lasami monsunowymi (drzewo tokowe, sandałowe i in.), zaludnienie ich jest niewielkie i skupia się przeważnie w dół., gdzie też koncentruje się uprawa ryżu, orzeszków ziemnych, sezamu i (na pd.) kawy. Ghaty Zachodnie, Sahjadri, łańcuch górski na zach. Płw. -Indyjskiego (India), ciągnący się ok. 1800 km od dol.rz. Tapti na pn. do przyl. -Ko-moryn. Zbud. w cz. pn. z bazaltów, na pd. z gnejsów i kwarcytów. G. Z. tworzą zach. krawędź wyż. -Dekan wys. ok. 600 m n.p.m. (miejscami ponad 1000 m) opadającą stromo ku niż. nadbrzeżnym (Konkan, Wybrzeże -Mala-barskie) nad M. -Arabskim, natomiast ku wsch. łagodnie przechodzą w słabo pofalowaną wyż.; w cz. pd. ich charakter krajobrazowy ulega wyraźnej zmianie, gdyż rozpadają się one tu na oddzielne wysokie masywy o charakterze zrębowym: Nilagiri (2633 m n.p.m.), Anamalaj (maks. wys. Anajmudi — 2695 m n.p.m.) i G. Kardamonowe (Elamala). Klimat zwrotnikowy monsu-nowy, o znacznej wilgotności; obszar źródłowy wielkich rzek przecinających równoleżnikowo Dekan: -Godawari, -Kriszna, Kaweri i in.; w wyższych partiach g. lasy tropikalne (na pd.) i monsunowe (z drzewem łękowym i sandałowym), niższe partie są gęsto zaludnione, pokryte uprawami pszenicy, bawełny, prosa, a na pd. kauczuku, kawy, herbaty i trzciny cukrowej; gł. m.: -Puna Kolhapur. Gibraltar, dominium bryt, położ.na skalistym, pd. krańcu Płw. Pirenejskiego, nad Cieśn. Gi-braltarską i zat. Algeciras; od GIZA 295 Hiszpanii oddzielony 500 m szer. strefą neutralną. Pow. płw. 6,5 km2; wnętrze zajmuje tzw. Skala Gibraltarska (425 m n.p.m.). G. jest bazą morską i lotniczą oraz ufortyfikowaną twierdzą Wielkiej Brytanii; port bunkrowy; wolny port. Ok. 27 tyś. ludn. cywilnej, gł. pochodzenia włoskiego, portugalskiego i hiszpańskiego. Od połowy XV w. w posiadaniu Hiszpanii, w 1704 zajęty przez Wielką Brytanię. Przedmiot sporu między Wielką Brytanią a Hiszpanią. Gibraltarska, Cieśnina-, między Europą (Płw. Pirenejski) i Afryką, łączy Atlantyk z M. -ł-Sródziemnym; dł. ok. 90 km, w najwęższym miejscu 14 km szer., głęb. 1181 m. Przez C. G. przepływają prądy: powierzchniowy ku wsch. (temp. 17°C, zasolenie 361X)«) i głębinowy (temp. 13,5°C, zasolenie 38%o) ku Atlantykowi. Próg zaznaczający się w cieśn. nie pozwala przedostać się zimnym, głębinowym wodom Atlantyku do M. Śródziemnego. Niezmiernie ważny szlak żeglugi świat. W cieśn. znajduje się kilka portów (-): Gibraltar, Ceuta, Tanger i in. Gibsona, Pustynia-, w -Australii, na Wyż. Zachodnioau-stralijskiej, między -Wielką Pust". Piaszczystą a -Wielką Pust. Wiktorii; pow. ok. 220 tyś. km2; środk. część pustyni stanowią nagie skaliste pow. oraz obszary pokryte druzgotem skalnym; w obniżeniach terenowych pojawia się nieco wody i roślinności (mallee scrub). W porze suchej pust. jest naga i martwa, po sporadycznych opadach pokrywa się skąpą roślinnością. Gijón, m. nad O. Atlantyckim w pn. Hiszpanii (-.Asturia). Znane w wiekach średnich jako stolica Asturii; rozwinęło się ok. 1880 jako port eksportowy węgla i rud żelaza z pobliskich kopalń. 141 tyś. mieszk. (1965); ośr. przem. metalurgicznego, chemicznego, drzewnego i spożywczego; port, połączony linią koL z centrami górniczymi Oviedo i Mieres. Gilberta i Lagunowe, Wyspy-, Gilbert and Ellice Islands, kolonia bryt. na O. Spokojnym w Mikronezji i w Polinezji; w jej skład wchodzą: Wyspy -Gilberta — 259 km2. -Lagunowe (Ellice) — 24,6 km2, oraz -Bożego Narodzenia (Christmas) — 575 km8 (największy atol na Pacyfiku), Fanning — 31,1 km2, Washing-ton — 7,7 km2, tzw. wyspy -cLine a także Feniks — 28,4 km2. Ocean (Banaba) 5,2 km2. Łączna pow. 931 km2; 57 tyś. mieszk. (1967). Uprawa palmy kokosowej, ananasów, drzewa chlebowego i batatów, na w. Ocean wydobycie fosforytów (380 tyś. t, 1966). Gł. m. Tara-wa (8,7 tyś. mieszk.) położ.na Wyspach Gilberta. Giurgiu, miasto w Rumunii nad -Dunajem, naprzeciw bułg. m. -Ruse, połączone z nim mostem (granica) kol. i drogowym. Powst. w XIV w. 39 tyś. mieszk. (1966); duży port rzeczny; eksport ropy naftowej (połączenie ropociągiem z -4-Ploeszti) i zboża, gł. port usługowy -Bukaresztu; niewielki ośr. przem. spożywczego, tekstylnego i materiałów budowlanych. Giza, El-Giza, miasto w Egipcie, na l. brzegu -••Nilu, odległe ok. 5 km od —.-Kairu 296 GIŻYCKO i praktycznie jego przedmieście. 571 tyś. mieszk. (1966); centrum ruchu turystycznego, w pobliżu słynne piramidy faraonów i Sfinks; ośr. przem. tytoniowego i centrum handlowe. Giżycko, m. pow. w woj. olsztyńskim, nad jeź. Niegocin. Powst. w XIV w. jako małe osiedle wokół obronnego zamku krzyżackiego; w XIX w. pruska twierdza wojenna, znana jako Lec; podczas drugiej wojny świat, zniszczone w 60-/0. 17,8 tyś. mieszk. (1969); niewielki przem. rybny i spożywczy; wielki ośr. sportów wodnych, wczasów i turystyki na terenie Pojezierza Mazurskiego; Stacja Naukowa Rybactwa Śródlądowego. Glasgow, miasto w Wielkiej Brytanii (środk. Szkocja) nad rzeką Cly-de, ok. 35 km od jej ujścia do zat. Firth of Cłyde — trzecie pod względem wielkości w kraju. Powst. w XII w., do XVII w. gł. centrum handl. Szkocji; budowa kań. Forth i Cłyde ok. 1790 spowodowała jego rozwój jako portu, a odkrycie w jego pobliżu złóż węgla zadecydowało o jego rozwoju przem.; 1001 tyś. mieszk., (z zespołem miejskim ok. 1,8 mln, 1965); wielki port, zajmujący ok. 32 km nadbrzeży rz. Cłyde; tu znajdują się naj- większe w Europie i jedne z największych w świecie stocznie (Cłydebank i Greenock), dające 1/3 krajowej prod.; rozwinięty (od końca XVIII w.) różnorodny przemiasto, gł. maszynowy (środki transportu, zbrojeniowy), hutnictwo żelaza i metali kolorowych, chemiczny, gumowy, włókienniczy, drzewny, poligraficzny i spożywczy (gorzelniany); ważny węzeł komunikacji kol. i drogowej; gł. ośr. kult. Szkocji z licznymi wyższymi uczelniami, m.in. z uniwersytetem (zał. w 1451), szkołą techniczną, instytutami nauk. i muzeami. Jako ważny ośr. przem. Wielkiej Brytanii G. był w XIX w. ośr. walki klasowej proletariatu ang. Gliwice, m. pow., pow. miejski w woj. katowickim, położ.na Wyż. Śląskiej, nad rzeką By-tomka i Kłodnica (p. dopł. -0dry), na wys. ok. 220 m n.p.m. Powst. w XII w. na skrzyżowaniu śląskich szlaków. handl.; słynęły z handlu chmielem i piwowarstwa, a w XVIII w. również i z tkactwa; w drugiej połowie XIX w. przekształciły się (w związku z odkryciami węgla) w duży ośr. przemiasto, położ.na zach. krańcach niecki węglowej. 168,6 tyś. mieszk. (1969); ośr. górniczo-przem.: dwie kopalnie węgla kamiennego, przem. chemiczny (m.in. największa w Polsce fabryka odczynników chemicznych i fabryka kwasu siarkowego, zakłady koksochemiczne), huty żelaza, przem. metalowy, materiałów budowlanych i spożywczy; węzeł kolejowy i drogowy, port na Kań. Gliwickim; duży ośr. nauk. i kult: Politechnika Śląska, instytuty naukowo-ba-dawcze: Metalurgii Żelaza, Chemii Nieorganicznej i inne placówki nauk., biblioteki i muzea. Ok. 32<>/o powm. zajmują parki, zieleńce, ogrody. W G. zachowało się jedno z niewielu na Górnym Śląsku. stare śródmieście z XIII— —XV w., wokół którego powstało nowe miasto. Gliwicki, Kanał-, łączy -Gór-nośląski Okręg Przem. (Gliwice) z rz. Odrą (Koźle). Zbud. 1933—39; na niektórych od- GOBI 297 cinkach biegnie skanalizowanym korytem rz. Kłodnicy i łożyskiem starego Kanału Klodnickiego (wybudowanego w latach 1782 — 1822). Dł. 40,6 km, szer. 37 m, głęb. 3,5 m; 6 śluz pokonuje różnicę poziomu 43,6 m. Dostępny dla barek do 1000 t. Naj- ważniejszy kanał w Polsce; poprzez szlak Odry łączy Górnośląski Okręg Przem. z portami Szczecin i Świnoujście; gł. przewozy: węgiel, ruda żelaza, materiały budowlane. Glomma, rz. w pd.-wsch. Norwegii, najdłuższa na Płw. Skandynawskim; dł. ok. 600 km, pow. dorzecza 41,8 tyś. km2. Wypływa z jezior na pd. od Trondheim i uchodzi po bogatym w wodospady biegu do Skagerraku koło m. Fre-drikstad. Dostępna przy ujściu dla mniejszych statków oceanicznych; duże zasoby hydro-energii, wykorzystane w elektrowniach. Głodowy Step -Bet Pak Dała Głogów, m. pow. w woj. zielonogórskim, na l. brzegu Odry, u stóp Wzgórz Dalkow-skich. 17,9 tyś. mieszk. (1969). Stary XI- wieczny gród słowiański, broniący ongiś przeprawy przez Odrę, później podupadł; w czasie II wojny świat, zniszczony w 95%; przem. maszynowy (maszyny dla budownictwa), spożywczy; port rzeczny, węzeł kol.; ośr. rozwijającego się Legnic-ko-Głogowskiego Okręgu Miedziowego — w pobliskich 2u-kowicach huta miedzi (w budowie). Gniezno, m. pow., pow. miejski w woj. poznańskim, na Pojezierzu Gnieźnieńskim. Pierwsza stolica państwa polskiego, prawa miejskie w 1235; w połowie XIX w. G. stało się ośr. przem. 50,8 tyś. mieszk. (1969); ośr. przem. spożywczego (cukrownia, zakłady mięsne, rybne), skórzanego (garbarnia), odzieżowego, chemicznego i galanteryjnego; węzeł kolejowy i drogowy; słynna katedra z XIV w., jedna z najciekawszych i najbogatszych w pamiątki hist. w Polsce. Goa łe ••Indie Portugalskie, by- Gobi, mongolskie Gow', chin. Szamo, pustynny i półpustyn-ny obszar w Azji Środk., rozciągający się w środk. i pd.-wsch. Mongolii oraz w przygranicznych cz. Chin (Mongolia Wewnętrzna, wsch. Sin-ciang), gdzie rozpada się na pust. -Ałaszan i Huntaszan-ke; pow. ok. 2 mln km2, wydłużona w kierunku WE do 1100 km, szer. 600 km; teren wyżynny (o wys. 900—1200 m n.p.m.), łagodnie pofalowany, odznacza się licznymi solniskami i słonymi jeź. (leżą w rozległych kotlinach) oraz suchymi korytami rz. okresowych; miejscami wznoszą się do wys. ponad 2000 m n.p.m. odosobnione skaliste grzbiety górskie (Ałtaj Gobijski). Dzięki stosunkowo wysokiemu poziomowi wód gruntowych większą cz. G. zajmują półpusty-nie i suche stepy, jedynie na zach. i pd. pojawiają się ruchome piaski; klimat umiarkowany wybitnie kontynentalny, skrajnie suchy o znacznej amplitudzie temp. (od 45° latem do —40° zimą). Zaludnienie G. nieznaczne (l osoba na 3—10 km2), gł. Mongołowie i Chińczycy, zajmujący się koczowniczym pasterstwem wielbłądów, koni, kóz i owiec oraz (w znacznie 298 GODAWARI mniejszym stopniu) bydła; na krańcach pd. t pd.-wsch. rozwija się uprawa roli (w pobliżu rzek). Przez wsch cz. G. przebiega od 1956 Unia kol. Ułan Bator — Pekin. Godawari, Godaweri, rz. w Indii Środk., dł. 1450 km, pow. dorzecza 290 tyś. km2; źródła w pn. cz. ~>-Ghatów Zach. (-.Dekan), przepływa w kie-• runku pd.-wsch. niemal całą szer. Płw. -Indyjskiego, początkowo w głęb. i pełnej progów dół. oddzielającej g. Adżanta (Adżintha) na pn. i Balaghat na pd., dalej nabiera charakteru rz. nizinnej i zasila gęstą sieć kań. nawadniających. Uchodzi niewielką deltą do Zat. Bengalskiej. GL dopł.: l. — Pranhita, Indra-wati, Sabari, p. — Mandżra. Duże wahania wodostanu, latem powodzie. Żeglowna w cz. nizinnej, gł. ramię delty dostępne dla statków morskich. Nad G. jest położ.m. Ra-dżamahendri. Godthab, osiedle na zach. wybrzeżu -Grenlandii. Najstarsza osada duńska na tej wyspie (zał. 1727). 5,8 tyś. mieszk.; port rybacki oraz gł. centrum adm. Grenlandii; radiostacja, baza morska. W pobliżu resztki starego osadnictwa Nor-manów z X w. Goiania, miasto w środk. Brazylii, nad rzeką Meia Ponte (dopł. Parany), na dziale wodnym Amazonka-Parana. Zał. w 1935 koło dawnego m. Cam-pinas, od 1937 stolica stanu Goias. 310 tyś. mieszk. (1967); nowocześnie zbud.; ważny węzeł drogowy w odległości ok. 200 km od stolica Brazylii — Brasilia. Golfsztrom, Prqd Zatokowy, najpotężniejszy ciepły prąd morski w środk. i pn. Atlantyku, wypływający z Zat. -Meksykańskiej przez Cieśn. -Florydzką u wybrzeży Ameryki Środk., gdzie łączy się z Prądem Północnorównikowym opływającym Antyle (Prąd Antylski); obejmuje olbrzymie przestrzenie Atlantyku aż po Spitsbergen i M. barentsa; ok. 10 tyś. km dł., szer. na oceanie do 800 km, temp. w obszarach zwrotnikowych 25—27°C. Początkowo płynie wzdłuż wsch. wybrzeży Ameryki Pn., koło 40° szer. geogr. pn. skręca ku wsch., zyskuje na szer. na pełnym oceanie i ulega rozgałęzieniu; prawe, słabsze ramię skręca na pd. jako względnie chłodny Prąd Kanary j ski i zamyka tzw. prądowy obieg pn. atlantycki pozostawiając wewnątrz M. -Sargassowe; potężniejsze ramię lewe (północne) kieruje się ku pn. wsch., opływa wybrzeże Europy i cz. swoich wód doprowadza aż do M. Arktycznego; tu wody jego wchodzą w głąb, tworząc cieplejsze prze-warstwienie zimnych wód polarnych. To odgałęzienie G. ociepla, znacznie (o co najmniej parę stopni) klimat Europy; jego mniejsze odgałęzienia docierają do Islandii i zach. Grenlandii, wpływając i tu ocieplające na klimat. Prędkość G. przy wyjściu z Cieśn. Florydzkiej dochodzi do 8—9 km/godz., na pełnym oceanie ok. 40 km na dobę. Goplo, jeź. na Pojezierzu Wiel-kopolsko-Kujawskim, największe z jeź. tego obszaru, położ.na wys. 77 m n.p.m.; polo-dowcowe, typu rynnowego o kierunku południkowym; dł. 23,8 km, szer. 0,25—3,2 km, pow. 36,5 km2, średnia głęb. 47 m, maks. — 15,7 m, po- GOTA 299 jemność 164 mln m'. Linia brzegowa urozmaicona — liczne zat, półwyspy oraz kilka wysp; w pd. cz. G. rozwidla się na dwa ramiona; brzegi na ogół płaskie, bezleśne, miejscami zabagnione. G. stanowi ogniwo w systemie drogi wodnej łączącej środk. -Wartę z dolną - Wisłą. Z G. oraz z położ.w pobliżu pn. krańca jeź. m. -Kruszwicą wiążą się legendy i przekazy historyczne o początkach państwa polskiego. Gorce -Beskidy Górki, Gorfcij, do 1932 Niżni Nowgorod, m. obwodowe w eur. cz. Rosyjskiej FSRR, położ.u ujścia -Oki do Wołgi; zał. 1221 r. 1140 tyś. mieszk. (1868). Jeden z największych ośr. przem. ZSRR, skupia przem.: środków transportu (samochody osobowe i ciężarowe, statki rzeczne), metalowy (odlewnia), maszynowy (obrabiarki, maszyny dla przem. włókienniczego i spożywczego), radiotechniczny, chemiczny (petrochemia, nawozy azotowe, masy plastyczne), drzewny, włókienniczy, odzieżowy, obuwniczy, spożywczy; ważny ośr. transportowy: duży port rzeczny, węzeł kolejowy i drogowy, port lotniczy, rurociąg naftowy i gazowy z Almietjewska (zagłębie uralsko-wołżańskie) oraz gazociąg z Saratowa; uniwersytet i 9 in. wyższych uczelni, opera i 4 teatry, 4 muzea (m.in. muzeum Gorkie-go); liczne zabytki: kreml z XVI w., klasztory i cerkwie z XVII w. i in. Na Wołdze, ok. 50 km powyżej G., wybudowano w 1956 elektrownię wodną o mocy 400 MW oraz Zbiornik Gorkowski o pow. 1570 km2, dł. 440 km. Gorlitz, łużyckie Zhorjelc, miasto w pd.-wsch. części NRD, nad -•Nysą Łużycką. Powst. ok. XI w. na ważnym szlaku komunikacyjnym ku Śląskowi. 89 tyś. mieszk. (1967); ośr. przem. maszynowego, elektrotechnicznego, drzewnego, materiałów budowlanych i produkcji wagonów; poważny nadgraniczny węzeł komunikacyjny; zabytkowe budowle średniowieczne. W 1945 m. przedzielone zostało granicą państwową na cz. niemiecką G. (stare miasto) i polską -•Zgorzelec. W okolicy złoża węgla brunatnego. Gorlowka, m. na wsch. Ukraińskiej SRR, położ.na Wyż. -Donieckiej; 344 tyś. mieszk. (1968); jeden z gł. ośr. górnictwa węglowego w Zagłębiu -Donieckim, ponadto przem. maszynowy (maszyny i urządzenia dla górnictwa), koksochemiczny, azotowy, spożywczy, materiałów budowlanych; węzeł kol.; wyższa uczelnia pedagogiczna. Gorzów Wielkopolski, m. pow., pow. miejski w woj. zielonogórskim, nad dolną Wartą i jej dopł. Kłodawką. 72,5 tyś. mieszk. (1969). Początkowo gród obronny, w XIV—XV w. ważne m. handlowe; zniszczone całkowicie w czasie wojny trzydziestoletniej;' ponownie zniszczone w 60% w czasie II wojny świat, zostało całkowicie odbudowane. Ośr. przem. chemicznego (kombinat włókien sztucznych), maszynowego (maszyny dla leśnictwa i budownictwa, ciągniki), włókienniczego, spożywczego i miner.; port rzeczny, węzeł komunikacyjny; zabytki z XIII—XVIII w. Gota, Gota alv, rz. w pd. Szwecji, dł. 90 km; wypływa 300 GOTEBORG z jeź. Wener, uchodzi do cieśn. Kattegat; wchodzi w skład systemu drogi wodnej (wielkie jeż., kań. Gota i kań. Troilhattan) łączącej cieśn. -Kattegat koło -G6teborgu z M. -Bałtyckim koło -Norr-kóping. Znana z wodospadów Troilhattan, położ.na pd. od jeź. Wener (największy 13 m Toppo), na których zbudowano elektrownię wodną — omija ją kań. Troilhattan. Goteborg, miasto w pd.-zach. Szwecji, nad cieśn. —>-Katte-gat, u ujścia rz, Gota, ośr. adm. Powst. z początkiem XVII w., rozwinęło się poważnie po 1832, tj. po otwarciu kań. Gota. Drugie co do wielkości m. Szwecji — 445 tyś. mieszk. (1967); centrum różnorodnego przem.: stocznie, należące do największych na świecie, znane wielkie zakłady łożysk tocznych (SKF), a także przem. petrochemiczny, maszynowy, elektrotechniczny i celulozowy; gł. port Szwecji połączony kań. z wielkimi jeź. i portem bałtyckim -Norr-koping; węzeł kol., lotnisko o znaczeniu międzynar.; ważne centrum kult. Szwecji z uniwersytetem i szeregiem muzeów. Ośr. staromiejski został otoczony nowoczesnym miastem z pięknymi parkami (gł. Slottskogen). Gotha, m. w -Turyngii (NRD), nad kań. Leina. Zał. w VIII w. było od XVII do początków XX w. stolica księstwa Sachsen-Coburg- Gotha. 57 tyś. mieszk. (1968); ośr. przem. maszynowego, chemicznego, porcelanowego, spożywczego, tekstylnego i poligraficznego (wielowiekowe tradycje) — zakłady kartograficzne VEB Hermann Haack, zał. przez J. Perthesa (1785). Gotlandia, Gotland, największa w. na M. -Bałtyckim; należy do Szwecji jako osobny okręg (lan). Pow. 2981 km«, ok. 54 tyś. mieszk. (1967). Teren nizinny (wys. do 83 m n.p.m.), zbud. z wapieni i utworów lodowcowych; klimat umiarkowany morski, opady ok. 500 mm rocznie. Ok. 40'/o pow. G. pokryte lasami iglastymi. Na obszarach rolniczych — gł. na pd. (na pn. częste piaski wydmowe) — uprawa pszenicy, buraków cukrowych, jarzyn, owsa, lnu, ziemniaków, hodowla bydła, trzody chlewnej i owiec. Eksploatacja wapieni i marmurów. Dobrze rozwinięte rybołówstwo, dużo dobrych portów; gł. m. Visby (ok. 17 tyś. mieszk.). G. ma też znaczenie jako teren turystyczny i wypoczynkowy. Gottwaldoy, do 1949 Zlin, miasto w Czechosłowacji (wsch. —Morawy), w dół. rz. Drevni-cy (dopł. rz. -.Morawy). Zał. pod nazwą Zlin w 1913 jako centrum przem. obuwniczego. 64 tyś. mieszk. (1966); jeden z największych w świecie ośr. przem. obuwniczego (kombinat "Svit", dawniej "Bafa") —2/3 krajowej produkcji obuwia (w znacznej mierze na eksport), ponadto przem. gumowy, pończoszniczy oraz trykotarski. Zabudowa G. całkowicie nowoczesna. Górna Wolta, Republique de Haute-Yolta, Rep. Górnej Wolty, państwo w Afryce Zach., na pd. od łuku -Ni-gru, bez dostępu do morza; pow. 274,2 tyś. km8; ludn. 5175 tyś. (1968); stolica -Wagadugu 90 tyś. mieszk. (1967); dawna GÓBNOREŃSKA, NIZINA-301 kolonia franc. od 1896, od 1919 w składzie Francuskiej Afryki Zach.; 11 XII 1958 uzyskała statut rep. autonomicznej w ramach Wspólnoty Francuskiej, a w 1960 proklamowała niepodległość. Podział administracyjny — 4 departamenty; język urzędowy francuski. WARUNKI NATURALNE. G. W. leży na płaskowyżu wzniesionym średnio 400 m n.p.miasto, gł. w dorzeczu ciągnącym się wzdłuż górnych biegów rz. Czarnej i Białej - Wolty, na którym znajdują się nieco wyższe kopulaste wzniesienia (na j w. — Hombori 650 m n.p.m.); klimat podrównikowy suchy z jedną porą deszczową, opady (500—1000 mm rocznie) wzrastają w kierunku pd.-zach.; gleby przeważnie laterytowe, na znacznej przestrzeni scementowane i mało żyzne; sieć rzeczna niedostateczna, lokalnie brak wody; roślinn&ść sawannowa, przechodząca na wyżej położonych obszarach w leśno-sawannową. LUDNOŚĆ. Gł. grupę etniczną stanowią Murzyni Mossi, Lobi i Bobo (centralnobantuidalna grupa językowa), oraz Mande, poza tym koczowniczy Tuare-gowie, Fulbeje i in.; średnia gęstość zaludnienia 18 mieszk. na km2, największa w środku i na pd. kraju. Gł. m.: Wa- gadugu. Bobo Dioulasso (64 tys., 1965) i Koudougou (25 tys., 1965). GOSPODARKA zacofana, podstawę jej stanowi hodowla i roln. (85<>/o ludn.); pow. upraw ok. fla pow. 'kraju; uprawia się sorgo i proso (łącznie 1100 tyś. t, 1967), kukurydzę (110 tyś. t), ryż (42 tys. t), rośliny strączkowe, maniok i bataty oraz sezam i orzeszki ziemne (94 tyś. t). Hodowla dobrze rozwinięta, gł. na pn. (brak muchy tse- -tse); hoduje się bydło (2,8 mln), owce i kozy (razem 4 mln), osły (200 tys.), konie i trzodę chlewną; prod. mleka oraz skór. Górnictwo ogranicza się do wydobycia złota (ponad 1000 kg w 1964); istnieją znaczne nieeksploato-' wane złoża manganu, boksytów oraz cyny. Przem. rolno- -przetwórczy (olejarnie, oczyszczalnie bawełny i in.), małe fabryki tekstylne, 3 elektrownie; silnie rozwinięte rzemiosło. Komunikacja ogranicza się do jednej linii kol. dł. 509 km, łączącej Wagadugu z portem -Abidżan na wybrzeżu Zatoki Gwinejskiej; dróg 16 tyś. km, z czego 6 tyś. dostępnych przez cały rok. Eksport: gł. żywe zwierzęta (Wybrzeże Kości Słoniowej, Ghana), orzeszki ziemne i skóry; główni partnerzy handlowi: eksport - Ghana, Wybrzeże Kości Słoniowej, import — Wybrzeże Kości Słoniowej, Francja. Górne, Jezioro-, -• Wielkie Jeziora Kanadyjskie Górnoreńska, Nizina-, rozciąga się po obu brzegach górnego -Renu na szer. 30—40 km, na odcinku ok. 300 km od m. —-Bazylei po -Mogun-cję. Od zach. ograniczona przez g. -Wogezy i Hardt, na wsch. -Schwarzwald i Odenwald, a od pn. przez -Beńskie Góry Łupkowe. Niż. jest zapadliskiem (rów tektoniczny), powstałym w starszym trzeciorzędzie i wypełnionym młodszymi osadami. Najcieplejsza cz. środk. Europy, na ogół dobre gleby (m.in. mady rzeczne); obszar 302 GÓRNOŚLĄSKI OKRĘG PRZEMYSŁOWY intensywnego rolnictwa oraz sadownictwa z uprawą winnej latorośli. Surowce miner.: sole potasowe oraz ropa naftowa (Pechelbronn). Pod względem politycznym należy na zach. do Francji (Alzacja) — z miastami: (-) Mi- luza, Strasburg, na wschodzie do NRF — z miastami: Fryburg, (-) Karlsruhe, Mann-heim. Górnośląski Okręg Przemysłowy (GOP), położ.w środk. cz. woj. katowickiego stanowi największą w Polsce aglomerację ludn. miejskiej ł przemysłu, zlokalizowaną w pn. cz. górnośląskiego zagłębia węglowego. Obejmuje 13 m. wydzielonych z powiatu -(Będzin, Bytom, Chorzów, Czeladź, Dąbrowa Górnicza, Gliwice, Katowice, Mysłowice, Ruda Śląska, Siemianowice Śląskie, Sosnowiec, Świę- tochłowice, Zabrze) oraz powiaty strefy brzeżnej (będziński, gliwicki, tarnogórski oraz tyski wraz z m.-Tychy). Pow. GOP-u 2373 km*, w tym zespół m. i osiedli ok. 790 km2; ludn. 2,2 mln (1969), tj. 6,7r/o ludn. PRL; średnia gęstość za-ludn. powyżej 800 mieszk./ /km2; 91"/9 stanowi ludn. miasto, a 98''/o ludn. utrzymuje się ze źródeł pozarolniczych (1968). W przem. jest zatrudnionych 555 tyś. osób (16% ogólnokrajowego zatrudnienia, 1968). Skoncentrowanie przem. obejmuje ok. 2500 zakładów. Podstawę gosp. GOP-u stanowi górnictwo węgla kamiennego (56 kopalń, ok. 46% pracowników przem. GOP-u); w 1968 wydobyto tu ponad 80 mln t węgla (70% wydobycia PRL). W obrębie GOP-u eksploatuje się także złoża rud cynku i ołowiu (rejon Bytomia i Tarnowskich Gór); istniejące tu 4 kopalnie dają ok. 70% wydobycia krajowego. GOP stanowi nadal najważniejszy ośr. hutnictwa w PRL. 17 hut żelaza (z tego 5 z pełnym cyklem produkcyjnym, niektóre specjalne), dostarczających ok. 40"/o ogólnej prod. stali surowej PRL, 45''/o wyrobów wal- cowanych i rur stalowych; gł. ośr. hutnictwa żelaza: Chorzów, Katowice, Ruda Śląska, Bytom, Dąbrowa Górnicza, Sosnowiec i Świętochłowice; hutnictwo metali nieżelaznych skoncentrowane ' w Katowicach, Będzinie, Gliwicach oraz w Miasteczku Śląskim dostarcza 78% (1968) prod. cynku PRL. W GOP-ie w oparciu o powyższe gałęzie rozwinął się też przem. elektromaszynowy, metalowy i środków transportu (łącznie 641 zakładów, zatrudniających 18% pracowników przemiasto w GOP-ie) z ośr. w Katowicach, Gliwicach, Sosnowcu, Zabrzu, Bytomiu i Chorzowie; z ważniejszych wyrobów tego przem. wymienić należy: obrabiarki do metali, odlewy żeliwne, maszyny i urządzenia górnicze i hutnicze, maszyny do robót ziemnych, budowlanych i drogowych, urządzenia energetyczne i konstrukcje meta- lowe. Skupił się tu też przem. chemiczny z gł. ośr. w Chorzowie, Gliwicach i Tarnowskich Górach, specjalizujący się w prod. nawozów azotowych, karbidu oraz chemicznej przeróbki węgla; 9 zakładów koksowniczych, gł. w Zabrzu, Gliwicach i Rudzie Śląskiej, dostarcza 35% krajowej prod. koksu. GOP jest też największym w PRL producentem energii elektrycznej (moc elektrowni ok. 2800 MW, prod. 8 mld kWh, 1968). Ponadto rozwinięty jest przem. materiałów budowla- GRAN CHACO 303 nych, szklarski, włókienniczy, odzieżowy, spożywczy, poligraficzny i papierniczy, w których łącznie znajduje zatrudnienie 14% robotników GOP-u. Roln. nie odgrywa w gospodarce GOP-u większego znaczenia, o czym świadczy m.in. ogólna pow. użytków rolnych (zaledwie 129 tyś. ha); dominuje kierunek zbożowo-ziemniaczany z małym, lecz stale wzrastającym udziałem warzyw, co jest w znacznym stopniu związane ze słabo na tym terenie rozwiniętą strefą podmiejską; znaczny wpływ na słaby rozwój roln. GOP-u mają znaczne pow. nieużytków poprze-mysłowych (zwały, hałdy, wyrobiska, zapadliska), które zajmują ok. 8''/o obszaru. Obrzeżenie GOP-u zajmują silnie zniszczone wyziewami lasy, na jego terenie istnieją 84 parki o pow. 1465 ha i szereg zieleńców o pow. 842 ha. Cały obszar jest silnie zabudowany, jest tu ogółem zgrupowanych 145 tyś. budynków mieszkalnych i 1,6 mln izb mieszkalnych. GOP pokrywa gęsta sieć komunikacyjna (koleje, tramwaje, szosy). Dł. linii kol. normalnotorowych (bez bocznic przem.) ok. 600 km, z czego 45°/i> zelektryfikowanych, wąskotorowych ok. 160 km. GOP stanowi silnie rozbudowany węzeł kol. Dł. linii tramwajowych 222 km, sieć autobusowa niemal 1500 km (1968). Z Odrą łączy GOP Kanał -Gliwicki. Na terenie GOP-u ogranicza się obecnie dalszą lokalizację nowych zakładów przemiasto, jak również poważniejszą rozbudowę istniejących. Potencjalne możliwości rozwoju gospodarki GOP-u tkwią w bogatej bazie surowcowej, w wartościowym zestawie trwałych środków prod. - oraz w kwalifikowanej sile roboczej. Grahama, Ziemia-, Plw. Pal •mera, wydłużony (ok. 1500 km dł.) płw. w zach. Antarktydzie między M. -Weddella a M. Bellingshausena; u jego wybrzeży, zwłaszcza zachodnich, szereg wysp; pow. ok. 300 tyś. km2, teren górzysty (g. Mt. Jackson 4190 m n.p.m.), wsch. cz. pokryta lądolodem; na płw. wykryto złoża kobaltu, niklu, chromu i miedzi; kilka stacji badawczych Międzynarodowego Roku Geofizycznego. Graickie, Alpy-, -Alpy Graic-kie Grampian, Grampian Moun-tains, g. w środk. Szkocji, najwyższe g. w Wielkiej Brytanii; dł. ok. 250 km, szer. do 100 km z najw. szczytem -Ben Nevis 1343 m n.p.m. Zbud. ze skał krystalicznych metamorficznych i wylew-' nych o zniszczonych, wyrównanych wierzchowinach ze śladami zlodowacenia czwartorzędowego. Liczne wrzosowiska, torfowiska; dół. zalesione, w pd. cz. rozległe past- wiska; szereg jeź. (Ericht, Tay) pochodzenia lodowcowego. Granada -Grenada Grań Cbaco, rozległa równina w Ameryce Pd., rozciągająca się między Andami a rz. Paragwaj, na terytorium Argentyny, Paragwaju i Boliwii; pow. ok. 800 tyś. km2; odwadniana przez rz. Pilcomayo, Bermejo, Rio Verde i in.; rozciąga się w strefie klimatu zwrotnikowego; pokrywają ją suche lasy, kolczaste zarośla i stepy, a częściowo bagna- 304 GRAZ Nieliczna ludn. uprawia bawełnę i trudni się hodowlą bydła. Złoża ropy naftowej występujące na G.Ch. były w 1933—36 powodem wojny pomiędzy Boliwią i Paragwajem, w wyniku które j-Boliwia utraciła ok. 2/3 spornego terytorium. Graz, miasto w pd.-wsch. Austrii nad rzeką Murą, u podnóża Alp Styryjskich, stolica prowincja -•Styria. Pierwotnie osada słowiańska z XII w., potem forteca, rozbudowana zwłaszcza w XIV—XVI w. przeciw Turkom; m. rozwinęło się w oparciu o kopalnictwo rudy żelaza, węgla brunatnego oraz energii wodnej. 252 tyś. mieszk. (1966); drugie pod względem wielkości i znaczenia ekon. m. Austrii; hutnictwo żelaza, przem. maszynowy, środków transportu (lokomotywy, wagony, samochody) oraz che- miczny, skórzany, szklarski, tekstylny i spożywczy; poważny ośr. kult. z uniwersytetem (od 1586), politechniką, licznymi muzeami oraz zabytkami architektury z XIII— XVII w. Grecja, Wasźlżon tis Elados, Królestwo Grecji, państwo w Europie Pd.-Wsch., obejmujące pd. cz. Płw. Bałkańskiego oraz szereg arch. i wysp na morzach Egejskim i Jońskim. W. Gawdos jest najbardziej pd. punktem G. i Europy (34°48' szer. geogr. pn.). Cz. wysp leżących u wybrzeży Azji Mniejszej zaliczana jest do Azji. Na lądzie G. graniczy z Albanią, Jugosławią, Bułgarią i Turcją. Pow. — 131 944 km2, w tym cz. wyspiarska — 25083 km2 (20% pow. państwa). Ludn. — 8 835 tyś. mieszk. (1969); stolica -Ateny — 1900 tyś. mieszk. (1967). Adm. dzieli się na 51 okręgów tworzących 9 obwodów (mimoz). WARUNKI NATURALNE. Grecja jest krajem o najbardziej rozwiniętej linii brzegowej w Europie, z głęb. wcinającymi się w ląd zatokami: -.Koryncką, Amwrakijską od zach. i Sa-lonicką, Eubejską, Sarońską, Argolidzką, Lakońską i Me-seńską od wsch. i pd. oddzielającymi płw.: (-) Peloponez i Chalcydycki z wtórnymi płw.: Athos, Sithonia i Ka-sandra. Największymi wyspami są: (-.) Kreta (8372 km2), Eubea (3621 km2), Lesbos (1750 km2), Rodos (1398 km2) i Chios (806 km2) oraz arch.: (-) W-y Jońskie, Cyklady, Sporady Pd. i Pn. Góry zajmują ok. 4/5 całego obszaru. Są to średniej wys. 1200— —1800 m n.p.miasto, jednak szereg szczytów przekracza 2000 m. Oś orograficzną stanowią młode, trzeciorzędowe góry -Pin-dos biegnące od masywu Smo-likas (2637 m n.p.m.) na pn.- —zach. przy granicy z Albanią do wybrzeży Zat. Korynckiej, gdzie zmieniają kierunek na bardziej równoleżnikowy (masywy Giona — 2510 m. Parnas — 2457 m). Przedłużeniem ich w kierunku pd. są góry wypełniające płw. Peloponez —Masyw Achajski ze szczytem Kilim (2376 m), góry Par -non i Tajgetos. Od zach. g. Pindos towarzyszą równie młode, lecz niższe góry Epiru. Wsch. cz. G. zbudowana jest ze starych gór orogenezy her-cyńskiej, silnie rozczłonkowanych na osobne masywy (m.in. Olimp, najwyższy szczyt G: — 2911 m n.p.m.). Na pn. wzdłuż granicy z Bułgarią ciągną się stare g. -s-Rodopy (Falakron — 2111 m n.p.m.). Podobnie jak cała G. górzyste są wyspy GRECJA 305 (Idi na Krecie — 2456 m n.p. m.). Niż. i kotliny śródgórskie (ok. 20% pow. kraju) są niewielkie i występują gł. w pobliżu wybrzeży, największe: Tesalska, Salonicka, Tracka, Akarnańska, Beocka i Argolidzką. G. leży w strefie aktywnej działalności sejsmicznej i wulkanicznej (czynny wulkan Santoryn na w. Thi-ra). Panującym klimatem jest podzwrotnikowy śródziemnomorski nabywający pewnych cech kontynentalnych w głębi kraju i na pn.-wsch. Średnie temp. lipca przekraczają 25°C na pn. i 27°C na pd., stycznia odpowiednio 4°—6°C i 10°— —12°C. W górach klimat staje się ostrzejszy, na najwyższych szczytach pojawiają się śniegi. Ze względu na zach. cyrkulację mas powietrza najwięcej opadów otrzymują zach. stoki gór (900—1500 mm rocznie), dużo mniej tereny wsch. i wyspy M. Egejskiego (400—700 mm). Lato jest słoneczne i suche (okres suszy trwa od 2 miesięcy na zach. do 5 miesięcy na wsch.), zimy łagodne i deszczowe. Rz. Pi-nios, Aliakmon, Acheloos płynące wewnątrz G. są na ogół krótkie i często wysychają w lecie. Większe i bardziej pełnowodne są rzeki płynące z głębi Płw. Bałkańskiego a mające ujście w G. (Wardar, Struma, Marka). Na pn. liczne jeź. (Prespa, Wegorritis, Lan-kada, Wolwi); w G. środk. do większych należą: Trichonis i Wiwis. Pierwotna roślinność naturalna została poważnie zniszczona przez wielowiekowy wypas kóz i owiec oraz rabunkową działalność człowieka. Lasy (ok. Wh pow. kraju) gł. jodłowe zachowały się jedynie w górach, na pn. lasy — dębowe. Obecnie powszechna jest roślinność wtórna w postaci makii lub frygany (półkrzewy suchoroślowe). LUDNOŚĆ. Obecna ludn. G. pod względem językowym i rasowym uformowała się w wyniku mieszania się różnych ludów i plemion. Najstarszymi plemionami greckimi byli Achajowie i Jonowie, którzy przywędrowali tu z pn. ok. 2000 r. p.n.e., następnym — Dorowie (ok. 1100 r. p.n.e.). Plemiona te wytworzyły wysoką kulturę, która stała się jednym z gł. centrów i źródeł obecnej kultury eur. Pozostawiła cenną i bogatą spuściznę duchową i zabytki kultury materialnej. W starożytności zaznaczyły się tu również wpływy Bliskiego Wschodu (okres hellenistyczny) i Rzymu, we wczesnym średniowieczu G. podbiły ludy sło- wiańskie, po wojnach krzyżowych osiedlili się Albańczycy i Turcy. Po wyzwoleniu (1821—30) spod panowania tureckiego i ostatecznym uformowaniu granic (1923) nastąpiły ruchy migracyjne, w wyniku których opuściło G. ponad 450 tyś. Turków i 53 tyś. Bułgarów, a powróciło ok. 1,5 mln Greków z Azji Mniejszej. Obecnie Grecy stanowią ponad 95-/0 całej ludn., resztę Turcy, Macedończycy, Albańczycy, Aromuni (Wołosi) i in. Oficjalnym językiem jest no-wogrecki dość poważnie różniący się od starożytnego, z którego się rozwinął; ludn. na co dzień posługuje się jednak odmianą tego języka, tzw. di-motikł. 980/!) ludn. wyznaje prawosławie, 108 tyś. — islamiasto w m. mieszka ponad 43"/o ludn., 13-/0 zaliczane jest do ludn. półmiejskiej. Największe m. poza stoL: (-*•) Saloniki (377 tyś. mieszk., 1964), Patras (95,4 tys.), Iraklion (63,5 tys.) 306 GRECJA oraz Larisa (55,4 tys.) i Wolos (49,2 tys.). GOSPODARKA; G. jest jednym ze słabiej rozwiniętych krajów Europy. Wpłynęły na to poważne trudności ekonomiczne po uzyskaniu niepodległości, co zmusiło ją do korzystania z obcej pomocy. Doprowadziło to do opanowania gospodarki kraju przez kapitał zagraniczny, gł. bryt., franc. i Stanów Zjednoczonych. Dopiero w ostatnim dziesięcioleciu nastąpił szybki rozwój ekonomiczny. W latach 1960—67 dochód nar. wzrósł o 65-/0; wartość prod. przem. o 80'/o, rolnej o SS/o, obroty handlu zagr. o 100%. Mimo to utrzymuje się stałe bezrobocie (7—W/o zawodowo czynnych) i duża emigracja zarobkowa (690 tyś. osób w latach 1960—67). Gł. gałęzią gospodarki jest nadal roln. Zatrudnia ono przeszło 501)/o ogółu pracujących i dostarcza ok. 23r/o dochodu nar. (przem. z górnictwem — 20%, handel — 12-/0). Ziemie orne, gaje oliwne i winnice zajmują tylko 3,8 mln ha (291)/o pow. kraju), łąki i pastwiska — 5,2 mln ha (40%), lasy i zarośla — 2,6 mln ha (20''/o), ziemie nie nadające się do wykorzystania rolniczego — 1,5 mln ha (ir/o). Zwiększenie areału uprawnego możliwe jest tylko przez sztuczne nawadnianie. Warunki klimatyczne przy odpowiednim poziomie agrotechnicznym pozwalają na uzyskiwanie 2—3 zbiorów rocznie. Podstawowym zbożem jest pszenica (1850 tyś. t w 1968), dalej jęczmień (659 tyś. t), kukurydza, owies i ryż. Zboża te oraz buraki cukrowe (930 tyś. t) uprawiane są gł. w Macedonii i Tesalii. Gaje oliwne (107 tyś. t oliwek i 194 tyś. t oliwy w 1967) oraz winnice (1406 tyś. t winogron i 3950 tyś. hl wina) znajdują się przede wszystkim na Peloponezie i wyspach; w okolicy Zat. Korynckiej i na Krecie rozwinęła się uprawa winogron bezpestkowych, z których otrzymuje się rodzynki. Najważniejszymi uprawami technicznymi są tytoń (102 tyś. t w 1967), którego najlepsze gatunki pochodzą z Macedonii, zwłaszcza z okręgów Ksanthi i Drama oraz bawełna (96 tyś. t włókna i 164 tyś. t siemienia, I miejsce w Europie) uprawiana gł. w Beocji i Attyce. Ponadto uprawia się owoce cytrusowe (pomarańcze, cytryny, mandarynki), warzywa (pomidory, cebulę), ziemniaki, fasolę, groch, rośliny oleiste (arachidy, sezam, słonecznik) i inne. Hodowla odgrywa rolę drugorzędną. Przeważa mało wydajna hodowla owiec (8,8 mln w 1967) i kóz (3,9 mln), w dalszej kolejności bydła (1,1 mln) i bawołów (33 tys.), trzody chlewnej (553 tys.) i zwierząt pociągowych: osłów (428 tys.), koni (279 tys.), mułów (207 tys.). Uzupełnieniem prod. mięsnej jest rybołówstwo (124900 t ryb w 1966) oraz połów gąbek (65 265 kg). Lasy, obok budulca i opału dostarczają surowca do prod. kalafonii, terpentyny i mastyksu, mających znaczenie eksportowe. G. posiada różnorodne, lecz niezbyt bogate surowce miner.: węgiel brunatny (5,6 mln t w 1968) na Eubei i w pn.-zach. Macedonii, rudy żelaza (119400 t w 1968) na Płw. Chalcydyckim i wyspach M. Egejskiego, rudy manganu, pollmetali (ołowiu 8900 t, cynku 10300 t i srebra 7400 kg w 1966) w Lawrionie, magnezyty (337 800 GREENWICH 307 t w 1966) na Eubei, piryty (160253 t w 1966) na Płw. Chalcydyckim, rudy chromu (20800 t w 1966) w Eretrii w Tesalii, niklu, boksyty (l 764 000 t w 1968) na Amorkos i in. wyspach M. Egejskiego, marmury, sól morską i in. Prod. energii elektrycznej jest niewielka, w 1967 wynosiła 6,7 mld kWh, w tym 1,6 mld kWh (25'V(i) pochodziło z elektrowni wodnych. W Lawrionie buduje się elektrownię atomową. Przem. przetwórczy jest słabo rozwinięty. Na pierwsze miejsce wysuwa się przem. włókienniczy i odzieżowy, następnie tytoniowy i spożywczy. Przem. ciężki (metalowy, maszynowy, hutniczy i stoczniowy, naftowy) znajduje się dopiero w zaczątkach i skupiony jest gł. w regionie Aten. Pewne znaczenie posiada również przem. cementowy i chemiczny, gł. nawozów sztucznych. W Atenach skupiło się ponad 20% wszystkich zakładów przemiasto, które wytwarzają ok. 70% całej prod. Kolejnym, ważniejszym ośr. są Saloniki. W tych dwóch regionach skoncentrował się gł. przem. metalowy, maszynowy, chemiczny, skórzany, papierniczy, włókienniczy i spożywczy. Dalszymi, dużo mniejszymi ośr. są: Patre (włókienniczy i odzieżowy, metalowy, papierniczy i spożywczy), Wołos (chemiczny, włókienniczy, tytoniowy i cementowy), Larisa (cukrowniczy i włókienniczy), Sere (cukrowniczy, włókienniczy i tytoniowy) i Łamią (włókienniczy, szklarski i spożywczy). Sieć kol. i drogowa jest również niedostatecznie rozbudowana. Największe zagęszczenie występuje we wsch. i pn. cz. kraju wiążąc Trację i Macedonię z Atenami i Peloponezem. Dł. linii kol. w 1967 wynosiła 2573 km, dróg samochodowych — 34050 km, w tym asfaltowanych 26645 km. Szczególne znaczenie posiada komunikacja morska, zarówno wewnętrzna, jak i zagr. G. ma jedną z największych flot handl., w 1968 tonaż jej wynosił 7,4 mln BRT; tonaż armatorów greckich pod obcymi banderami — 15 mln BRT (1968). Główne porty: Pireus (cz. wielkich Aten), Saloniki, Pa- tre, Korfu, Wolos i Iraklion (na Krecie). Kań. Koryncki przekopany w 1893 łączący zat. Koryncką z Sarońską, posiada doniosłe znaczenie; jest on płytki (7 m) i dosyć wąski (24,6 m), Międzynar. portem lotniczym jest Ellinikon pod Atenami, portami lokalnymi są: Saloniki, Kortu, Larisa, Iraklion, Kawala, Mitiiłni i Rodos. Bilans handl. G. jest od szeregu lat ujemny. Deficyt wyrównują w pewnym stopniu wpływy z floty handl. i stale rosnącej turystyki zagr. (1,8 mln turystów w 1967). G. wywozi przede wszystkim tytoń (35% wartości eksportu), produkty i przetwory roślinne oraz napoje (25%), tkaniny (13,5%), surowce miner. (7,5%). Gł. partnerami handl. są: NRF, Włochy, Stany Zjednoczone, Francja, Wielka Brytania, ZSRR. Lech Ratajski Greenwich, jedno z przedmieść -Londynu, w pd.-wsch. jego cz., na p. brzegu —'•Tamizy. 231 tyś. mieszk. (1967); w parku slynne obserwatorium astronomiczne z 1675. Południk przechodzący tu uznany został powszechnie za gł. (0°), a czas południka nosi nazwę czasu uniwersalnego (czas G.). Z uwagi na światła i dymy wielkomiejskie obserwatorium 308 GRENADA przeniesiono w 1950 do zamku Herstmonceux, 70 km od Londynu. Dawny pałac królowej z XVII w. zamieniano na muzeum morskie. Grenada, Granada, miasto w Andaluzji (Hiszpania), adm. ośr. prow. Grenada położ.malowniczo u stóp g. Sierra Neva-da, na p. brzegu rz. Genil. Zał. w VII w. przez Maurów jako Garnatha, z końcem XV w. liczyło 400 tyś. roieszk.; po zdobyciu w 1492 przez Hiszpanów rozpoczął się okres upadku, który trwał aż do początków XX w. 158 tyś. mieszk. (1968); ośr. przem. spożywczego, zwłaszcza cukrowniczego, tytoniowego, włókienniczego oraz rzemiosła artystycznego;, ważny węzeł komunikacyjny — drogowy, lotnisko; cel ożywionego ruchu turystycznego; sławne budowle zabytkowe, m.in. Alhambra, ogrody Generalife, pałace, katedra z XVI w. i wiele in. Grenada, państwo stowarzyszone z Wielką Brytanią, w. w grupie Wysp -*-Zawietrz-nych (Małe Antyle); obejmuje w. G. (311 km1) i drobne wysepki pd. cz. Grenadyn; pow. — 344 km2, ludn. 96 tyś. (1965), stolica Saint George's — 27 tyś. mieszk. Język urzędowy ang. W. G. jest pochodzenia wulkanicznego o wnętrzu górzystym (najw. szczyt Saint Catherine 840 m n.p.m.) i mocno zalesionym; klimat podrównikowy wilgotny; liczne źródła miner. Ludn. niemal wyłącznie murzyńska; uprawia się kakaowiec, muszkatołowiec, banany, palmę kokosową, bawełnę, trzcinę cukrową, cytrusy; niewielkie wytwórnie olejku cytrynowego i rumu, cukrownie. G. odkrył Kolumb w 1498 (pierwotna nazwa Concepción), od 1783 posiadłość bryt.; w 1967 otrzymała status państwa stowarzyszonego z Wik, Brytanią, zachowując zależność jedynie w zakresie spraw zagr. i obrony. Grenlandia, Grónland, największa w. świata, położ.w pobliżu pn.-wsch. wybrzeży Kanady, w pn. cz. O. Atlantyckiego, między morzami: -Arktycz-nym, Grenlandzkim i -Bafti-na. Posiadłość duńska (od 1774 kolonia, od 1953 stanowi integralną cz. Królestwa Danii); pow. 2175600 km1, ok. 45 tyś. mieszk. (1968), gł. Eskimosi; stolica i gł. m. Godthab (ok. 5,8 tyś. mieszk.) i Angmagssalik (2,4 tyś. mieszk., 1965). G. pokryta w ok. 84% czaszą lodową, grubości do 2300 m, która tworzy nieco asymetryczny płaskowyż, podnoszący się ku wsch.: kulminacja Gunnbjern Fjeld 3700 m n.p.m. Wybrzeża obfitują w liczne głęb. fiordy i zat. jak np. Scoresby Sund, Inglefieid, Disco, Melville'a i in., oraz szery. Klimat ark-tyczny, na wybrzeżach zach. i pd. subarktyczny, średnia temp. stycznia od —7° na pd. do —36° na pn. i —47° w centrum (absolutne minimum -70°); lipca od +10 na pd. do +3 na pn.-zach. W lecie pojawia się skąpa roślinność tundrowa. Pewne możliwości rozwoju gosp. istnieją tylko wzdłuż wybrzeży; główne zajęcie ludn. rybołówstwo, polowanie na ssaki morskie, hodowla reniferów. G. posiada jedyne na świecie złoża kryolitu (okolice lyigtut) oraz dość bogate złoża węgla, grafitu (koło Upernavik), cynku i ołowiu (na wsch. wybrzeżu). Grenoble, miasto w pd.-wsch. GRUDZIĄDZ 309 Francji u stóp Alp Delfinac-kłch w widłach rzek Izery i Drąc. Stare m. galijskie i rzymskie (Gratżanopolis), po przyłączeniu w XIV w. do Francji zyskało na znaczeniu; rozwinęło się dopiero w XIX w. 162 tyś. mieszk. (1968, z przedmieściami 332 tyś. mieszk.); ośr. admiasto, przem. me- talurgicznego, maszynowego, elektrotechnicznego, precyzyjnego, chemicznego, skórzanego (znane z prod. rękawiczek), papierniczego, spożywczego; węzeł komunikacyjny; centrum ruchu turystycznego i sportów zimowych; stary uniwersytet (zał. w 1339), muzea, zabytki architektury. Grodno, m. obwodowe w Białoruskiej SRR, położ.nad środk. -*-Niemnem, niedaleko granicy z Polską; zał. w XI w. jako warowny gród; 118 tyś. mieszk. (1968). Ośr. przem. lekkiego: wełniany, odzieżowy, skórzano-obuwniczy, tytoniowy, szklarski, meblarski, metalowy, elektrotechniczny, materiałów budowlanych; węzeł kolejowy i drogowy; 3 wyższe uczelnie, teatr, muzeum hist.- -archeologiczne, ogród zoologiczny; liczne zabytki: cerkiew z XII w., zamek z XIV w., barokowe kościoły (XVI— XVII w.) i in. Groningen, miasto w pn. Holandii u spływu rz. Hunze i Aa, połączone kań. z zat. Dollart i -Ijsselmeer. Znane od XIII w. m. hanzeatyckie. 168 tyś. mieszk. (1969); ośr. przem. stoczniowego, maszynowego, • nawozów sztucznych, włókienniczego, spożywczego; centrum handlu mięsem i przetworami mlecznymi; węzeł kilku dróg wodnych; uniwersytet (zał. 1614); wyższa szkoła rolnicza. W okolicy wydobycie ropy naftowej i gazu ziemnego. Grossglockner, najw. szczyt w Alpach Wsch. (3797 m n.p.m.) w Wy s. -Taurach (Austria); zbud. ze skał krystalicznych. Granica wiecznych śniegów 2800—2900 m n.p.m.; ze stoków szczególnie pn. i wsch. spływa największy lodowiec Alp Wsch. — Pasterze (ok. 9,5 km dł.). Groźny, Groznyj, miasto w Rosyjskiej FSRR, stolica Czeczeńsko-Inguskiej ASRR, położ.w dół. rz. Sunży (dopł. Tereku) na pn. zboczu Wielkiego Kaukazu; zał. 1818 jako twierdza; 336 tyś. mieszk. (1968). Ośr. górnictwa naftowego oraz przem. maszyn górniczych i petrochemicznego, ponadto przem. spożywczy (winiarski, mięsny, mleczarski), włókienniczy, odzieżowy, obuwniczy, drzewny i elektrotechniczny; st. kol., węzeł naftociągów (do Tuapse, Machaczkały, Ar-mawiru i Trudowoj); 2 wyższe uczelnie, 3 teatry, 2 muzea. Grudziądz, m. pow., pow. miejski w woj. bydgoskim, na p. brzegu -Wisly, w Kotlinie Grudziądzkiej. Pierwsze wzmianki o G. jako o grodzie warownym ziemi chełmińskiej sięgają X w., jako ośr. handlu i rękodzieła rozwinął się dopiero w XIV—XVI w.; rozwój m. został zahamowany po rozbiorach Polski, kiedy to G. przypadł Prusom. 75,5 tyś. mieszk. (1969); duży ośr. przem. maszynowego (maszyny rolnicze) ł gumowego (obuwie i odzież gumowa), ponadto przem. ceramicznego, skórzanego i spożywczego; port rzeczny, węzeł kolejowy i drogowy przy przeprawie przez Wisłę (most dł. 1100 m); frag- 310 GRUNWALD menty murów miejskich, spichrze oraz kościół gotycki z XV w. Grunwald, wieś w pow. ostródzkim (woj. olsztyńskie), położ.wśród jezior i wzgórz morenowych Garbu Lubawskiego. W 1410 pod G. wojska polskie i litewskie, posiłkowane przez oddziały ruskie, tatarskie i czeskie, rozbiły siły Zakonu Krzyżackiego. Na polu bitwy pomnik dla upamiętnienia tego zwycięstwa. Gruszka, wieś w pow. końskim (woj. kieleckie). Tu 29 IX 1944 oddziały partyzanckie AL (ok. 14i0i0 ludzi) stoczyły zaciętą i ciężką bitwę z hitlerowskimi oddziałami (ok. 12 tyś. żołnierzy) i wyrwały się z okrężenia. Gruzińska Socjalistyczna Republika Radziecka, Gruzja, Gruzinskaja Sowietskaja So-cyalisticzeskaja Riespublika, rep. związkowa ZSRR, utworzona 25 II 1921; pow. 69,7 tyś. km2; ludn. 4,7 mln (1969); stolica -Tbilisi, 879 tys.mieszk.; w skład GSRR wchodzą: Ab-chaska Autonomiczna SRR, Adżarska Autonomiczna SRR i Południowoosetyjski Obwód Autonomiczny. WARUNKI NATURALNE. GSRR zajmuje zach. i środk. cz. -Zakaukazia, granicząc od zach. z M. Czarnym; jest krajem górzystym, ponad 54°/« pow. leży powyżej 1000 m n.p.miasto, a zaledwie 23,5% poniżej 500 m n.p.m.; pn. część GSRR zajmują pd.-zach. zbocza -Kaukazu (Szchara 5058 m n.p.miasto, -Kazbek 5047 m), a pd. cz. — łańcuchy I masywy górskie Małego -Kaukazu: G. Adżarsko-Imeretyjskie, G. Trialeckie, G. Samsarskie (wulkan Wielki Abul 3301 m n.p.m.), G. Dżawacheckie; środkiem GSRR przebiega równoleżnikowy pas tektonicznych obniżeń śródgoi skich', rozdzielony na dwie części Wyż. Imeretyjską i G. Su-ramskimi; cz. zach. (zlewisko M. Czarnego) stanowi tarasowało opadająca ku M. Czarnemu Niż. -Kolchidzka, cz. wsch. (zlewisko M. Kaspijskiego) obejmuje: położ.w dół. -Kury równinne kotliny Środkowo- i Dolno-kartlijską. Płaskowyż Jorski oraz Kotlinę Kachetyjską nad rzeką Ałazani; wybrzeża M. Czarnego w środk. cz. są wyrównane, niskie i mocno zabag-nione, na pn.-zach. (Abchazja) i na pd. (Adżaria) — skaliste. Klimat zróżnicowany: na Niż. Kolchidzkiej podzwrotnikowy wilgotny (średnia temp. stycznia 5—6°C, lipca 23— 24°C, roczny opad 2000—3000 mm), na wsch. w obniżeniach nabiera cech kontynentalnych (średnia temp. stycznia —3°C, lipca 24— 25°C, roczny opad 400—700 mm), w g. klimat górski (w najw. partiach liczne lodowce). Sieć rzeczna gęsta o znacznych zasobach energii wodnej, do M. Czarnego uchodzą: Rioni, Inguri, Supsa, a do M. Kaspijskiego Kura z dopł. Aragwi, Jori, Ałazani; w g. wiele jeż.:. parawani, Chozapini, Rica i in.; liczne źródła miner. Gleby i roślinność zróżnicowane: na Niż. Kolchidzkiej gleby bagienne, aluwialne oraz żółto-ziemy i czerwonoziemy zajęte przeważnie pod uprawę roślin podzwrotnikowych; w obniżeniach na wsch. gleby czarno-ziemne i kasztanowe z roślinnością stepową i półpustyn-ną; w g. lasy liściaste (dąb, buk, grab i in.), wyżej szpilkowe (świerk, jodła) i łąki górskie; lasy zajmują ok. 43°/« pow. GSRR, łąki i pastwiska GRUZIŃSKA SOCJALISTYCZNA REPUBLIKA RADZIECKA 311 ponad Wio. Gł. bogactwa miner.: rudy manganu, węgiel kamienny i brunatny. LUDNOŚĆ. GSRR zamieszkują Gruzini (64,3%, 1959), Ormianie (11%),. Rosjanie (lO.r/o), Azerbejdżanie (3,8%), Osetyjczycy (3,5%), Abchazowle, Grecy i in.; średnia gęstość zaludnienia 67 mieszk./km1; największe skupiska ludn. występują na Niż. Kolchidzkiej i w obniżeniach śródgórskich; przemiasto, budownictwo i komunikacja zatrudniały w 1959 ok. 25% ludn. zawodowo czynnej, roln. ok. 51%; w m. mieszka (1968) 48% ludn., gł. m. poza stolica -Batumi, Kutaisi, Ru-stawi, Suchumi. GOSPODARKA. Przed 1917 Gruzja była krajem roln., obecnie stała się krajem wysoko uprzemysłowionym (w okresie 1913—68 prod. przem. wzrosła 72-krotnie); gł. gałęzie przem.: energetyka, przem. spożywczy, hutniczy, maszynowy i chemiczny; największym ośr. przem. jest Tbilisi, ponadto Kutaisi, Pustawi, Batumi i Suchumi. Górnictwo wydobywa rudy manganu w Cziaturze (1,7 mln t, i miejsce w świecie), ponadto węgiel kamienny (Tkibuli, Tkwarczeli) i brunatny (Achałcyche) oraz w mniejszych ilościach ropę naftową (na Płaskowyżu Jor-skim), torf, baryt, talk, ande-zyty, rudy cynku, ołowiu i arsenu, marmury; przem. energetyczny w ponad 70% bazuje na wykorzystaniu energii wodnej; przem. spożywczy GSRR posiada znaczenie ogólnoradzieckie, a obejmuje: przerób herbaty (Niż. Kol-chidzka), prod. win i koniaków (w Kotlinie Kachetyjskiej i na Wyż. Imeretyjskiej), przetwórstwo owoców (Gori, Kutaisi, Batumi), przem. tytoniowy, tłuszczowy, mięsny, cukrowniczy, rozlewnie licznych wód miner.; hutnictwo żelaza i manganu koncentruje się w Pustawi i Zestafoni; przem. metalowy i maszynowy wytwarza: obrabiarki, maszyny i urządzenia dla przem. spożywczego, włókienniczego, górnictwa i roln. (gł. w Tbilisi, Kutaisi, Batumi, Pustawi, Poti i Gori), samochody (Kutaisi), elektrowozy i wyroby elektrotechniczne (Tbilisi); ponadto rozwinięty przem. chemiczny (Tbilisi, Kutaisi, Pustawi, Suchumi), petrochemiczny (Batumi), jedwabni-czy (Tbilisi, Kutaisi, wełniany (Tbilisi), bawełniany (Gori, Kobuleti), materiałów budowlanych, drzewny, papierniczy, skórzano-obuwniczy. W roln. GSRR dominuje prod. roślinna (ok. 2/3 prod. globalnej); ziemie orne zajmują ok. 14°/« pow., sady i winnice 4%; sztucznym nawadnianiem objęte jest ok. 30% ziem ornych, zwłaszcza na wsch. kraju; na Niż. Kolchidzkiej dzięki licznym kań. odwadniającym osuszane są znaczne obszary bagienne. Gł. uprawy: zboża (60% pow. zasiewów), zwłaszcza kukurydza (na zach.) i pszenica (na wsch.), herbata (ponad 94% zbiorów ZSRR), tytoń (gł. w Abchazji), rośliny oleiste i olejkodajne (ge-ranłe, róże), ziemniaki, bura- ki cukrowe, rośliny pastewne i in. GSRR stanowi najważniejszy w ZSRR rejon uprawy roślin podzwrotnikowych oraz ważny rejon sadowniczy, winorośl uprawia się na Wyż. Imeretyjskiej i w kotlinach (ponad 10% zbiorów ZSRR), drzewa cytrusowe na wybrzeżu, ponadto jabłonie, grusze, śliwy, brzoskwinie, morele, drzewa tungowe, wawrzyn 312 GUADALAJARA WAŻNIEJSZE DANE O ROZWOJU GOSPODARCZYM Wyszczególnienie Jednostka miary 1940 1950 1960 1968 Dynamika prod. przem. •/« 100 156 387 705 Energia elektryczna min kWh 742 1385 3702 7748 Węgiel tys. t 625 1725 2850 2246 Stal surowa tys. t 0,2 77 1131 1455 Obrabiarki do metalu szt. 803 2481 3836 3826 Wino tys. hl 167 292 405 507 Kukurydza tys. t •lR l}60 506 370 338 Pszenica tys. t 117 197 175 221 Winogrona tys. t 158 247 396 Herbata tys. t 84 157 216 Owce tys. szt. loia 1882° 2124 Bydło tys. szt. 14738 148611 1567 al951. ISSI. szlachetny, granaty i in. Na wsch. GSRR hoduje się przeważnie owce, na zach. bydło i trzodę chlewną, ponadto jedwabniki; na wybrzeżu M. Czarnego rozwinięte rybołówstwo (gł. w Abchazji); rozwinięty ruch turystyczny, liczne uzdrowiska i miejscowości wczasowe nad M. Czarnym i w górach. Dł. linii kol. w 1967 wynosiła 1410 km (w większości zelektryfikowane), gł. linia ciągnie się przeważnie wzdłuż wybrzeża, druga od Poti przez Tbilisi do Baku (w Azerbejdżanie); dł. dróg kołowych 20 tyś. km (w tym 12 tyś. km z twardą nawierzchnią), gł. drogi: Gruzińska Droga Wojenna (Tbilisi—Or-dżonikidze), Osetyjska Droga Wojenna (Kutaisi—Ałagir), Czarnomorska (Batumi—Su-chumi); na M. Czarnym żegluga przybrzeżna, główne porty: Batumi, w którym znajduje się zakończenie ropociągu z Baku oraz Poti. Guadalajara, miasto w Meksyku na Wyż. Meksykańskiej (wys. 1520 m n.p.m.) nad rzeką Santiago; ośr. adm. stanu Ja-lisco. Zał. w 1530, pierwotnie wielki ośr. handlu srebrem. 1264 tyś. mieszk. (1968), drugie co do liczby ludn. m. Meksyku; ośr. przem. spożywczego, tekstylnego, skórzanego, ceramicznego i chemicznego oraz handlu produktami rolnymi (pszenica, kukurydza); ważne centrum nauk. i kult. (2 uniwersytety, akademia sztuk pięknych, muzea, biblioteki, zabytki architektury kolonialnej); węzeł kolejowy pd.-zach. Meksyku. Guam, w. pochodzenia wulkanicznego, na O. -Spokojnym w -Mikronezji w grupie w. -Mariany (największa); teryt. zależne USA; pow. 549 km*, w cz. pd. pochodzenia wulkanicznego, pagórkowata (do ok. 405 m n.p.m.), w cz. pn. — GUBIŃSKO-ZEBKOWSKIE, WZNIESIENIA-313 koralowego, nizinna. 100 tyś. mieszk. (1968), gł. Mikrone-zyjczycy, stolica Agańa 1300 mieszk.; silnie rozwinięta uprawa palmy kokosowej, bananów, ananasów, batatów, trzciny cukrowej oraz kawy i kakao; rybołówstwo; ważna baza lotnicza i morska USA; stacja kablowa i radiotelegraficzna. Guantanamo, miasto w zat. o tej samej nazwie na pd.-wsch. Kubie; zaŁ w 1819 r. 165 tyś. mieszk. (1961); ośr. handlu kawą, trzciną cukrową i owocami południowymi. W G. znajduje się amerykańska wojenna baza morska istniejąca tam na podstawie narzuconych Kubie traktatów (1903 i 1934); rząd kubański domaga się zwrotu zajmowanego przez USA terytorium (ok. 112 km2). Guardafui, przyl. na pn.-wsch. wybrzeżu Płw. Somalijskiego (Afryka), sięgający po 51°16' dł. wsch. Bardziej od niego wysuniętym na wsch. jest poi. ok. 200 km na pd. przyl. Ras Hafun, najdalej wysunięty ku wschodowi przyl. w Afryce. Guatemala -Gwatemala Guayaguil, największe miasto w Ekwadorze, położ. nad zat Guayaquil (O. Spokojny). Żal. w 1537, było często niszczone pożarami oraz przez piratów; rozwinęło się w związku z wzrostem uprawy kakao w XIX w. 650 tyś. mieszk. (1968); ważny ośr. przem. drzewnego i spożywczego, gł. port handl. Ekwadoru, eksportujący produkty drzewne, kakao i kawę; końcowa st. kol. ważnej Unii do -Qulto, lotnisko; ośr, kult. kraju (uniwersytet). Gubin, m. pow. w woj, zielonogórskim, położ.na granicy Polski i NRD na p. brzegu rz. Nysy Łużyckiej na wys. 47 m n.p.miasto, naprzeciwko leżącego po stronie MRD m. Wilhelm Pieck-Stadt-Guben; pow. m. 21 km*, ludn. 14,8 tyś. mieszk. (1969). Powst. w XI w. na skrzyżowaniu szlaków handl. polsko-niemieckiego i łużyckiego ku Odrze, prawa miasto w 1235; znane z handlu i uprawy winnej latorośli (do XIX w.) oraz z sukiennictwa. W II wojnie świat zniszczone w OOo, odbudowane stało się ośr. przem. włókienniczo-odzieżowego, obuwniczego i metalowego; ważny punkt przygraniczny (linia kol., droga); w okolicach szeroko rozwinięte sadownictwo. Gubińsko-2erkowskie, Wzniesienia-, strefa wzniesień ciągnąca się od doL Odry koło Gubina aż po ujście Prosny do Warty na pd. od Pojezierza Wielkopolskiego i na pn. od Niż. Południowowlelkopolskiej; związana genetycznie z najdalszym na ziemiach polskich zasięgiem ostatniego zlodowacenia (tzw. faza leszczyńska); składają się na nie Wzniesienia Gubińskie, Wał Zielonogórski, Pojezierze Sławskie i Leszczyńskie oraz Równina Kościańska. Podłoże tych wzniesień budują utwory czwartorzędowe (miejscami spiętrzone moreny czołowe) zalegające na formacji węgla brunatnego (eksploatowanego koło Zielonej Góry), głębiej natrafiono na utwory mezo-zoiczne i paleozoiczne. Kulminacje tych wzniesień grupują się na zach. koło Gubina (121 m n.p.m.), następnie koło Zielonej Góry (221 m) oraz na-wsch. koło Zerkówa nad Wartą (Łysa Góra 161 m). Obszar; 314 GUJANA ten cechują nieco większe opady (średnia roczna 640— —680 mm) od otaczających niż. i lokalnie nieco wyższe temp. (Zielona Góra, średnia roczna 8,2°C). Oba niewielkie pojezierza (Sławskie i Leszczyńskie) liczą łącznie sto kilkadziesiąt jeż., z których największe jest Sławskie (8,7 km-Teren intensywnego roln. i lokalnie ogrodnictwa (Zielona Góra, uprawa winorośli). Istnieją tu ośr. przem.: (-)Zie-lona Góra, Nowa Sól oraz Kościan. Gujana, Corporational Repu-blic of Guiana, Korporacyjna Republika Gujany, od 26 V 1966 państwo niepodległe, członek bryt. Wspólnoty Narodów; pół. w pn.-wsch. cz. Ameryki Pd., nad O. Atlantyckim; pow. 214970 km2; ludn. 710 tyś. (1968); stolica -.Georgetown 162 tyś. mieszk. (1967, zespół miejski); język urzędowy ang. Większą cz. kraju zajmuje niż. przecięta rz. Essequibo, a tylko na zach. i pd. zaznacza się Wyż. -Gujańska (g. Pacaraima — szczyt Roraima 2772 m n.p.m.); klimat równikowy wybitnie wilgotny; ok. 78% pow. kraju zajmuje mało dostępny las tropikalny; gł. bogactwa miner.: boksyt, mangan, tantal, mika, złoto, diamenty. Ludn. stanowią gł. Hindusi (W/a), Murzyni, Mulaci, Metysi oraz Indianie. Kraj gł. rolniczy, gł. uprawy: trzcina cukrowa, ryż, palma kokosowa, kawa, kakao, kauczuk i cytrusy; hodowla: bydło i owce; G. dostarcza dużych ilości drewna budowlanego i szlachetnego; wydobycie boksytów (3,7 mln t, 1968) i in. surowców; przem. gł. rolno- -przetwórczy (cukrownie, de-stylarnie rumu, łuszczarnie ryżu); dł. linii kol. 278 km, dróg kołowych ok. 1030 km; duże znaczenie ma komunikacja lotnicza. Eksport: cukier (60'/o wartości eksportu), boksyty, ryż, rum, diamenty, drewno; główni partnerzy handlowi: Wielka Brytania, USA, Kanada. Gujana Brytyjska -Gujana Gujana Francuska, Guyane Franyaise, dep. zamorski Francji w Ameryce Pd., położ.w pn.-wsch. cz. kontynentu, nad O. Atlantyckim; pow. 91 tyś. km2; ludn. 40 tyś. (1968); stolica -Cayenne 25 tyś. mieszk. (1968); podział administracyjny 2 okręgi; język urzędowy franc. Kraj przeważnie nizinny, którego pd. cz. obejmuje peryferie Wyż. -Gujańskiej; odwadniany przez niewielkie rz., z których największe to graniczne: Maroni i Oyapoque; klimat równikowy wybitnie wilgotny; ok. 80 tyś. km2 zajmują lasy tropikalne; gł. bogactwa miner.: złoto, boksyt. Ludn. składa się gł. z Murzynów, Mulatów, Metysów i Indian; większe m.: Cayenne, Saint Laurent (2 tys.). Główne zajęciem ludn. jest roln.; uprawia się: ryż, kukurydzę, maniok, kakao, banany i trzcinę cukrową, pewne znaczenie ma także hodowla bydła i wyrąb lasów; dł. linii kol. — 80 km, szos — 275 km. Eksport kakao, bananów, skór, rumu, złota, drewna szlachetnego oraz tzw. balaty (rodzaj gutaperki); gł. partner handl.: Francja (W/a obrotów). Gujana Holenderska -Suri-nam Gujańska, Wyżyna-, w Ameryce Pd. między O. Atlantyckim a rz. Orinoko i dolną Amazonką; pow. ok. 1,2 mln km2; zbud. ze skał krystalicznych z licznymi intruzjami GWADIANA 315 skał wylewnych, pokrytych na pd. przez utwory paleozo-iczne i mezozoiczne; wyż. opada stromo na zach. i pd., gdzie składa się z szeregu stoliw np. Serra Pacaraima czy najw. Serra Roraima (2772 m); rozcinające wyż. rz.: Caura, Caroni i in. tworzą liczne i wysokie wodospady (np. Angel). Klimat równikowy, wilgotny z dwoma porami deszczowymi; wyż. porastają bujne lasy tropikalne, wyższe partie — sawanny i lasy parkowe. Bogate złoża surowców miner, m.in. rudy żelaza, złota oraz boksytów. Gurjew, m. obwodowe w Kazachskiej SRR, położ.nad rzeką -Ural, w pobliżu jej ujścia do M. Kaspijskiego; zał. 1645; 104 tyś. mieszk. (1968); ośr. przem. naftowego i rybnego, ponadto przem. maszynowy, metalowy (remont statków), mięsny, materiałów budowlanych; port morski i rzeczny połączony nattocią-giem z -0rskiem, końcowa st. kol.; wyższa uczelnia pedagogiczna, instytut naftowy, teatr, muzeum. Gwadalkiwir, Guadalguwir, rz. w pd. Hiszpanii; dł. 680 km, pow. dorzecza 57 tyś. km2. Wypływa z pasma Sierra de Segura (w G. -Betyckich), w środk. odcinku płynie u podnóża uskokowej krawędzi Sierra Morena, przepływa obszar Andaluzji, poniżej -Se willi przepływa przez alu-wialną i zabagnioną nizinę Las Marismas dzieląc się na kilka ramion; uchodzi do Zat. Kadyksu. Gł. dopł.: p. Guada-limar, Bembezar; l. GuadianaMenor, Genil. Wykorzystana do nawadniania; żeglowna od ~>-Kordowy. Gwadelupa, Guadeloupe, grupa w. na M. Karaibskim w Małych Antylach; dep. zamorski Francji; łączna pow. 1782 km2; składa się z podwójnej wyspy G. o łącznej pow. 1509 km2: zach. — Basse-Ter-re (943 km2; silnie górzysta; maks. wys. 1484 m n.p.miasto, pochodzenia wulkanicznego; pokryta lasami podzwrotnikowymi i pocięta dół. potoków) i wsch. — Grande-Terre (566 km2, nizinna, wys. do '123 m n.p.m.), przedzielonych wąską cieśn. Riyiere Salce oraz z kilkunastu mniejszych: Marie-Galante (149 km8; 16 tyś. mieszk.), Saint-Martin (52 km2; 3,3 tyś. młeszk.). La Dśsirade (27 km2; 1,6 tyś. mieszk.), Saint-Barthślemy (25 km2; 2 tyś. mieszk.) i in. Klimat podrównikowy wilgotny. 320 tyś. mieszk. (1968), gł. Mulaci i Murzyni; stolica -Basse-Terre (16 tyś. mieszk. — 1968); in. m.: Pointe-a-Pitre (61 tys.). Podstawą gosp. jest plantacyjne roln. (żyzne gleby, gł. na Grande-Terre); uprawa gł. trzciny cukrowej i bananów, poza tym kakao, kawy, wanilii i cytrusów; przem. spożywczy (cukrownie, destylar-nie rumu); brak kolei, szosy dł. 1885 km. Eksport: gł. cukier, poza tym rum i banany. Gwadiana, Guadiana, rz. na Płw. -Pirenejskim. Wypływa z Sierra de Alcaraz (La Man-cha) i łączy się z dwoma gł. dopł. Zancarą i Giguelą na Campo de Montiel, gdzie cz. wody wsiąka w wapienne podłoże i zbiera się w tzw. "ojos"; dalej kieruje się ku zach., przepływa przez pd. Estremadurę (kotlina Monti-jo), koło Badajóz skręca ku pd. i na terytorium pogranicznym uchodzi koło Ayamonte do Zat. Kadyksu. Dł. 820 kmiasto, 316 GWATEMALA pow. dorzecza 67,8 tyś. km*. Nie posiada większego znaczenia jako droga wodna; wykorzystana do nawadniania terenów przyległych. Gwatemala, Ciudad de Guate-mala, miasto, stolica rep. Gwatemala, położ.w środk. wyżynnej, żyznej cz. kraju, wśród nie- czynnych wulkanów na wys. 1627 m n.p.m.; zał. w 1524, rozwój od 1776 po przeniesieniu stolica z m. Antiqua, zniszczonego przez trzęsienie ziemi; uległa analogicznej katastrofie w 1917—18 i została nowocześnie odbudowana (G. la Nueva). 652,9 tyś. mieszk. (1967); największy ośr. handl. kraju (kawa, bawełna, cygara); przem. tekstylny i spożywczy; ośr. kult., uniwersytet San Carlos (jeden z najlepszych w Ameryce Srodk.) i in. wyższe uczelnie; węzeł komunikacji kol. i drogowej z dużym lotniskiem. Gwatemala, Rep-ublico. de Gwatemala, Republika Gwatemali, państwo (rep. niezależna od 1839) w Ameryce Srodk., roz- ciągające się na międzymorzu pomiędzy O. Spokojnym a M. Karaibskim (Zat. Amati-que); pow. 108889 km8; ludn. 4864 tyś. mieszk. (1968); stolica -Gwatemala 652,9 tyś. mieszk. (1967); podział administracyjny: 22 departamenty; język urzędowy hiszp. WARUNKI NATURALNE. RÓW- nolegle do wybrzeża pacyfi-cznego przebiegają przez znaczną cz. obszaru G. trzy pasma górskie, z których najwyższe pd. Cordiiiera de los Andes, jest wulkaniczne (Ta-jumulco 4211 m n.p.miasto, czynny wulkan Fuego 3951 m, Sta Maria 3769 m); do niego przylegają od pn. i pn.-wsch. zbudowane gł. ze skał krystalicznych Sierra de Chuacus (2651 m n.p.m.) i Sierra de las Mi-nas (3140 m n.p.m.), a do tych z kolei niższy łańcuch pn. zbud. z wapieni i piaskowców; wybrzeże pacyficzne zajmuje wąska (ok. 60 km) niż. nadbrzeżna, natomiast na pn. kraju rozciąga się rozległa, zbud. ze skał wapiennych i skrasowiała niż. Peten (do wys. 190 m n.p.m.). Klimat na niż. tropikalny (średnia roczna temp. ok. 25°C) z jedną porą deszczową, niezdrowy, różnicuje się ku górze w wyraźne strefy coraz chłodniejsze (do 10—15°C) i zdrowsze; obfite opady na wybrzeżu atlantyckim i pacyficznym (1500—3000 mm) maleją w głębi dół. górskich nawet do 500 mm; na terenach nizinnych (Peten) lasy tropikalne, wyżej dominują lasy liściaste z drzewiastymi paprociami, a ok. 1800 m n.p.m. pojawiają się lasy sosnowe (sosna Mon-tezumy); bogactwa miner, niewielkie, gł. siarka (wulkany), kadm, antymon i ostatnio od- kryta ropa naftowa. LUDNOŚĆ gł. indiańska (ok. 55*/o), Metysi (zwani tu Ladi-nos, ok. 30*/o), Kreole (8—9%) oraz Mulaci (5%); średnia gęstość zaludnienia wysoka, ponad 40 mieszk./km1; ok. 3/4 ludn. skupia się na centralnych obszarach wyżynno-gór-skich na pd.; większe m. (poza stolica) Escuintla (62,9 tys., 1967), Ouezaltenango (61,6 tys.), Coban (41,2 tys.). GOSPODARKA. G. jest zaco-fanym krajem roln., którego gospodarka opiera się na mo-nokulturze kawy i bananów; pow. upraw zajmuje 13.5'/*, pastwiska 5,5%, lasy 44*/», nieużytki 35*/»; gł. uprawy (1967): GWINEA 317 kawa (111 tyś. t, 10 miejsce na świecie), banany (76 tyś. t), trzcina cukrowa (145 tyś. t cukru surowego), kukurydza (690 tyś. t), bawełna (76 tyś. t włókna) oraz ryż (26 tyś. t); dobrze rozwinięta hodowla bydła (1,4 mln szt, 1967) gł. na wybrzeżu pacyficznym, owiec (0,8 mln szt.) w obszarach górskich oraz trzody chlewnej (0,8 mln szt.). Eksploatacja bogatych lasów (4,8 mln ha) gł. na obszarze niż. Petśn, ze względu na cenne drewna, zwłaszcza mahoń (l miejsce w świecie kapitalistycznym), barwniki oraz żywicę chicle (850 t, 1965). Przem. słabo rozwinięty; wydobywczy ogranicza się do niewielkich ilości soli, siarki, cynku, ołowiu i srebra; w zaczątkach wydobycie ropy naftowej; przem. przetwórczy gł. włókienniczy, skórzany, spożywczy, tytoniowy, drzewny i meblarski oraz cementowy (206 tyś. t, 1967). Gospodarka G. znajduje się pod znacznym wpływem monopoli amer., gł. United Fruit Co. Dł. linii kol. 1315 km, drogi kołowe 11135 km, w czym autostrada panamerykańska 830 km; przeładunek portów 1,6 mln t (1966); dobrze rozwinięta wewnętrzna komunikacja lotnicza (ponad 20 dużych lotnisk lokalnych). Eksport gł. kawy (48°/« ogólnej wartości, 1966), bawełny (1511/*), bananów (2*/»), drewna i olejków eterycznych; import: artykuły włókiennicze, samochody, maszyny oraz paliwa. Gł. partnerzy: USA (31'yo ogólnych obrotów, 1966), NRF (ir/o), Salwador (10%) i Japonia. Gwda, rz., p. dopł. Noteci; dł. 147 km, pow. dorzecza 4744 km*. Wypływa z jeź. Wierzchowe położ.na wys. 149 m n.p.m. koło Szczecinka i kierując się na pd., przepływa przez jeź. Wielimie oraz kilka mniejszych i uchodzi do Noteci w pobliżu m. Ujście. Posiada bogato rozwinięte dorzecze obejmujące dużą ilość jezior. Gł. dopł.: l. — Czernica, p. — Piława. Malowniczy, licznie uczęszczany turystyczny szlak wodny. Żeglowna od ujścia po m. -Piła. Gwinea, Republiąue de Gui-nee, Republika Gwinei, państwo w Afryce Zach., nad O. Atlantyckim; w 1893—1947 kolonia, potem terytorium zamorskie Francji; niepodległe od 2 X 1958; pow. 245 857 km2; ludn. 3795 tyś. (1968); stolica -Konakry 350 tyś. mieszk. (1970 zespół miejski); podział administracyjny 29 okręgów; język urzędowy franc. WARUNKI NATURALNE. Obszar G. przeważnie wyżynny; dzieli się na nadbrzeżną nizinną G. Dolną, G. Środkową — obejmującą górski masyw Futa Dżalon (1538 m n.p.m.), G. Górną — falistą, sawannową wyż., odwadnianą przez rz. Senegal i Dżolibę (górny Niger) i (na pd. wsch.) wyżynną G. Leśną (z masywem Nimba, 1854 m n.p.m.). W większości kraju klimat podrównikowy wilgotny, ulegający zmianom zależnie od wzniesienia terenu, o ogromnych opadach letnich (rocznie — 2000—4000 mm), zwłaszcza na wybrzeżu. Rz.,to górne odcinki Senegalu, Gambii i Nłgru, wypływające z Futa Dżalon ("ojciec rzek") oraz Konkoure (duże zasoby hydroenergetyczne); 801>/o obszaru pokryte sawanną, gł. parkową, w G. Górnej i Leśnej lasy tropikalne, u ujścia rzeki mangrowia. l HAABLEM 318 GWINEA BISSAU LUDNOŚĆ czarna grupy ban-tuidalnej, gł. plemiona Fulbe, Mandingo, Susu, stanowiące 75% ogółu mieszk.; gęstość zaludnienia 15 mieszk./km2, większe m.: Konakry, Kankan (176 tyś. mieszk. 1968), Kindia (152 tys.). GOSPODARKA. G. jest krajem rolniczym (zatrudnienie w roln. 85*/o ludn.). Pow. upraw ok. 900 tyś. ha; gł. uprawy żywieniowe: ryż (330 tyś. t, 1967), maniok (ok. 270 tyś. t), proso i bataty; na eksport uprawia się kawę i banany, poza tym orzeszki ziemne, ananasy i kawę; hodowla (na wyż.) gł. niskorosłego bydła (1,7 mln szt.), owiec i kóz (0,9 mln); lasy o pow. ok. i mln ha słabo eksploatowane. Przemiasto w zaczątkach; znaczne zasoby surowców miner., wydobywa się: boksyty (na wybrzeżu, w. Los oraz w Boks — 1,9 mln t, 1965), rudę żelaza (Konakry, Nimba i in. — 0,8 mln t), diamenty i złoto. Duża elektrownia wodna na rz. Konkoure oraz huty aluminium (Sabendś); istnieją zakłady włókiennicze (Konakry) i fabryki przem. spożywczego oraz chemicznego (olejarnie, mydlarnie), farmaceutycznego i skórzanego (garbarnie). Dł. linii kol. 807 km, dł. dróg użytkowanych cały rok 4 tyś. km, ponadto 7 tyś. km dróg sezonowych; gł. port Konakry. Eksport: tlenek glinu, diamenty, kawa, banany, ruda żelaza; główni partnerzy handlowi: Francja, USA, NRF. Gwinea Bissau (portugalska), Guine Portuguesa, kolonia, formalnie prow. zamorska Portugalii w Afryce Zach.; pow. 36 125 km«; ludn. 600 tyś. (1969); stolica -Bissau 26 tyś. mieszk. 1963); podział administracyjny 3 dystrykty; język urzędowy portugalski. Od 1961 trwa wojna narodowowyzwoleńcza — partyzanci kontrolują ok. połowę pow. kraju. Większość G.P. zajmuje bagnista niż. rozcięta głęb. ujściami rz. Corubal, Cacheu i in.; u wybrzeży — w. Bolama i arch. -Bijagós. Klimat podrównikowy wilgotny (monsunowy), opady ok. 2000 mm na wybrzeżu, we wnętrzu kraju ok. 1000 mm; większość obszaru G.P. pokrywają lasy równikowe, na wsch. sawanna. Ludn. składa się w 98°/« z murzyńskich plemion grupy zachodniobantui-dalnej (gł. Balante i Fulbe) i z niewielkiej ilości Mulatów oraz Portugalczyków (0,5°/(i); średnia gęstość zaludnienia 15 mieszk./km2. G.P. stanowi zacofany kraj rolniczy; gł. uprawy: ryż (ok. 20 tyś. t rocznie), orzeszki ziemne, maniok, proso, palma oliwna i kokosowa; dość intensywna hodowla (gł. w głębi kraju): bydła (240 tyś. szt., 1967) i kóz (170 tyś. szt.). Lasy o pow. ok. 1,1 mln ba są systematycznie wyrębywane (roczny eksport drewna przekracza 300 tyś. m*). Stwierdzone rudy żelaza i boksyty nie są do tej pory eksploatowane. Przemiasto w zaczątkach, gł. drzewny i spożywczy. Kolei brak, dł. dróg ok. 2SOO km, gł. port Bissau. Eksport: gł. orzeszki ziemne, orzechy palmowe; gł. partner handl. — Portugalia. Gwinea Hiszpańska -Gwinea Równikowa Gwinea Równikowa, Republica de la Guinea Ecuatorial, Republika Gwinei Równikowej, niepodległa (Od 12 X 1968) rep. w Afryce Srodk., nad zat. Biafra; przedtem hiszpańska posiadłość Gwinea Hiszpańska (od 1964 prow. zamorska pod nazwą Hiszpański Region Równikowy). G.R. składa się z dwóch prow., oddalonych od siebie o ok. 300 km: w. -Fernando Po i Annobón oraz kontynentalnej -*.Rio Muni z przy- • brzeżnymi wysepkami Corisco, Wik. Elobey i Mł. Elobey. Pow. 28 051 km* (pow. Fer-nando Po — 2034; pow. Rio Muni — 26 017); ludn. 286 tyś. (1969); prow. Fernando Po — 76 tys.; prow. Rio Muni — 210 tys.); stolica Santa Isabel (na Fernando Po) 40 tyś. mieszk. (1965); język urzędowy hiszpański. Klimat równikowy, wybitnie wilgotny; wnętrze wysp i lądu pokryte wilgotnym lasem równikowym. Pow. upraw ok. 140 tyś. ha. Na wybrzeżach plantacje (gł. w posiadaniu właścicieli hiszpańskich) kakao, kawy, trzciny cukrowej, bananów; gł. uprawy żywieniowe — bataty i maniok. W lasach Rio Muni eksploatuje się szlachetne gatunki drewna (okume, mahoń, heban) oraz zbiera się owoce palmy oleistej. Kolei brak (są tylko krótkie kolejki wąskotorowe do przewozu drewna); dł. dróg 1250 km; główne porty: Bata, Puerto Iradier i Rio Benito (w Rio Muni) oraz Santa Isabel i San Carlos (na 319 Fernando Po). Eksport: kakao, kawa i drewno. Gwinejska, Zatoka-, cz. O. Atlantyckiego przylegająca do przyrównikowej Afryki Zach. i Srodk.; pow. ok. 1,5 mln km8, średnia głęb. ok. 3000 m, maks. 6363 m. Główne porty: Akra, Lagos, Duala. Gydański, Półwysep-, płw. w pn. cz. Niż. —••Zachodniosybe-ryjskiej (ZSRR) na M. -Kar-skim, pomiędzy Zat. Obską (ujście - 0bu) na zach. i Zat. Jenisejską (ujście -Jeniseju) na wsch.; pow. 133 tyś. km2, dł. ok. 400 km i szer. do 400 km; wnętrze równinne o maks. wys. 202 m n.p.miasto, pokryte tundrą, a na pd. laso-tundrą; zaludnienie poniżej i mieszk./km2 (gł. Nieńcy); hodowla reniferów, myślistwo i rybołówstwo. Gyor, m. na Węgrzech przy ujściu rzeki Raba do Dunaju, ośr. adm. komitatu Gyor-So-pron, gł. m. Małej Niż. Węgierskiej (Kiś Alfold). Zał. na miejscu osady rzymskiej ok. XII w. 81 tyś. mieszk. (1966); rozwinięty przem. środków transportu (wagony, samochody), maszynowy, chemiczny, włókienniczy, spożywczy (prod. wina). H Haarlem, miasto w Holandii, ośr. adm. prow. Holandia Pn., ok. 2'0 km od Amsterdamu; jeszcze z początkiem XIX w. położ.nad zat. Haarlemmermeer (osuszoną ok. połowy XIX w.). 173 tyś. mieszk. (1969, z przedmieściami oraz m. Zandyoort i Ijmuiden — 230 tys.); świat. ••Ł*. ośr. uprawy kwiatów (tulipany, hiacynty, narcyze) na żyznych polderach; centrum przem. metalurgicznego i maszynowego (statki, dźwigi), włókienniczego oraz chemicznego, ważny ośr. drukarski; liczne zabytki z XIII—XVI w., muzea. Jako typowe m. ho 320 HADRAMAUT lenderskie jest ośr. turystycznym. Połączone z M. Północnym i Amsterdamem kań. Noordzee. Hadramaut, górzysta i pustynna kraina na pd. Płw. -*-Arabskiego w -Jemenie Południowym; pow. ok. 150 tyś. km2; tworzy rodzaj zrębowego płaskowyżu zbud. z piaskowców i wapieni (osiąga wys. do ok. 2500 m n.p.m.), opadającego stromo ku Zat. Adeńskiej, a na pn. przechodzi stopniami w pust. -Rub alChali. Płaskowyż ten jest rozcięty suchymi dolinami, z których najdłuższa Wadi alMasila tworzy kanion do 500 m głęb. Ludność H. (ok. 250 tys.) zajmuje się koczowniczą hodowlą (kozy, owce, wielbłądy), w oazach uprawą roli (palma daktylowa, zboża, kawa, tytoń), rybołówstwem na wybrzeżu oraz rzemiosłem w miastach (tkactwo, jubiler -stwo); gł. m.: Mukalla (25 tyś. mieszk.), EszSzihr. Hadżar -Achdar Haga, 's-Gravenhage,DenHaag, miasto w Holandii, położ.ok. 4 km od M. Północnego (za pasem wydm). Zał. w XIII w., rozwi- nęło się z końcem XVI w. jako ośr. adm. 564 tyś. mieszk. (1969); siedziba parlamentu, rządu, rezydencja królewska (konstytucyjną stolica jest -Amsterdam); ośr. adm. prowincji; ośr. nauk. i kult. kraju: siedziba Międzynar. Trybunału Sprawiedliwości i Międzynar. Instytutu Statystycznego, wyższe uczelnie, konserwatorium, galerie sztuki, muzea; zabytki architektury z XIII— XVII w. (m.in. ratusz, kościół Groote Kerk); przem. słabo rozwinięty: metalowy, chemiczny, gumowy, meblowy, poligraficzny i wyrobów artystycznych. Dzielnica Scheven-ingen (ośr. wypoczynkowy i port rybacki) położ.nad brzegami M. Północnego. H. jest połączona ';an. oraz szybkimi kolejami i autostradami z Amsterdamem, Rotterdamem i in. miastami. Haiti, R6publique d'Hatti, Re-•puWka Haiti, państwo w Ameryce Srodk. w -Wielkich Antylach; zajmuje zach. cz. w. Haiti oraz przybrzeżne w-y Gonave (652 km8), Tortuga (181 km2) i in.: pow. 27750 km2; ludn. 5100 tyś. (1969); stolica -Port-au-Prince 250 tyś. mieszk. (1967); podział administracyjny 5 dep.; język urzędowy franc. WARUNKI NATURALNE. Obszar H. jest silnie (w 80%) górzysty; wnętrze kraju zajmują przebiegające niemal równoleżnikowo wyż. (Masyw Północny, Płaskowyż Centralny), wznoszące się do niemal 1800 m n.p.miasto, oddzielone niż. Arti-bonite od wys. pasm górskich na pd. (La Hotte 2411 m n.p.miasto, La Selle 2680 m); klimat zwrotnikowy gorący o średniej temp. miesięcznej 24 do 31°C z dwoma porami deszczowymi; opady ok. 2000 mm na dowietrznych stokach górskich (pasat pn.-wsch.), na stokach odwietrznych oraz w dół. do 600 mm. Lasy zajmują ok. 25/e pow. kraju; na pd. są to lasy międzyzwrotnikowe (palmy, paprocie drzewiaste), w g. lasy sosnowe i mieszane, na bardziej suchych stokach kaktusy i zarośla cierniste; silne wyniszczenie lasów w ostatnich latach (wy- cinanie cennych gatunków) przyczyniło się do poważnego wzmożenia erozji gleb. Bogactwa miner, mało zbadane: boksyty (zasoby oceniane na 24 mln t), złoto, srebro, rudy /o, lasy i zarośla 23%, nieużytki S,Ws. Ponad 55% użytków rolnych należy do 52 tyś. majątków obszarniczych (ponad 100 ha), zwykle technicznie zacofanych i mało wydajnych. Gos- HISZPANIA 335 WAŻNIEJSZE DANE O ROZWOJU GOSPODARCZYM Wyszczególnienie Jedn. miary 1950 1960 1968 Węgiel kamienny min t 11,0 13,8 12,3 Ruda żelaza tys. t 1044 2798 2988 Ruda cynku3 tys. t 62,4 86,1 74,6 Rtęć t 1786 1593 200013 Piryty (zaw. S) tys. t 715 1070 108713 Sole potasowe tys. t 178 289 550b Energia elektryczna mld kWh 6,9 18,6 45,2 Stal surowa tys. t 815 1919 4944 Samochody osobowe tys. szt. — 42,3 318 Statki wodowane tys. BRT 21 161 506 Telewizory tys. szt. 39 55113 Kwas siarkowy tys. t 456 1132 2064 Nawozy sztuczne tys. t 317 674 13781' Cement c tys. t 2103 5234 14832 Cukier surowy tys. t 246 528 71 A (10 a Zawartość metalu w koncentratach. b 1967. c Od 1960 r. bez cementu naturalnego. podarstwa te przeważają w środk. ł pd.-zach. cz. kraju. Na gruntach suchych (vegas) we wnętrzu kraju dominuje gospodarka zbożowa (pszenica, kukurydza, jęczmień) i zbo-żowo-hodowlana, na pół ekstensywna. Obszary sztucznie nawadniane i zasilane w wodę (huertas) obejmują ok. 2 mln ha na wybrzeżach oraz w dół. rzek basenu Ebro, Due-ro. Sil, Jucar i in. Odznaczają się wys. wydajnością i towarowością (ryż, winogrona, cytrusy i inne owoce, oliwki, warzywa, rośliny przem.). Ok. 1/5 wartości prod. rolnej dostarcza uprawa zbóż, owoce i warzywa ok. 2/5, resztę produkty hodowli. Prod. rolna nie w pełni pokrywa potrzeby kraju, zwłaszcza w zakresie mięsa i innych artykułów hodowli. H. zajmuje II miejsce w świecie w prod. oliwy z oliwek, III w prod. wina i I w eksporcie cytrusów (gł. z huerty walenckiej). Hodowla bydła (3617 tyś. szt.) i trzody chlewnej (5662 tyś. szt.) skupia się gł. w pn. cz. H., owiec (16,6 mln szt.) w centralnych i pd.-zach. prow. kraju. Połowy ryb (sardynki, tuńczyki, makrele i in.) 1,5 mln t, 1967. Eksploatacja lasów dostarcza ok. 15 mln m8 drewna; istotne znaczenie ma zbiór kory dębu korkowego, gł. w Andaluzji i Katalonii. Bogactwa miner, są różnorodne i dość znaczne; występuje: węgiel kamienny, lignit, uran, ruda żelaza (Baskonia); w G. Sierra Morena i na pn. kraju złoża ołowiu i cynku (kopalnie i huty w Linares, Santa Elena, La Carolina, Penarroya), rtęci (Almadśn), 336 HISZPAŃSKA AFRYKA ZACHODNIA piryty i miedź (Rio Tinto, Tharsis, La Zarżą); ponadto wydobywa :się wolfram, tytan, cynę, siarkę, sole potasowe (Katalonia) i in. Przeszło 70-/0 energii elektrycznej dostarczają elektrownie wodne (zespoły siłowni na Duero, Minho i in.). Elektrownie atomowe: Zorita, Santa Maria Ganora, Vandellos (w budowie). Hutnictwo żelaza i stali (Basko-nia, Asturia, Santander, Sa-gunto, Barcelona) nie pokrywa potrzeb. Znacznie rozbudowane zostały różne gałęzie przem. przetwórczego: maszynowy i metalowy, zwłaszcza prod. samochodów (Barcelona, Madryt, Valladolid, Vigo i in.), statków (El Ferrol, Kartagena, Kadyks, Vigo, Biłbao i in.), sprzętu elektrotechnicznego ł elektronicznego (Madryt, Barcelona), a także zbrojeniowego. (Trubia, Reinosa, Sewilla, Toledo). Prod. obrabiarek i urządzeń przem. nie pokrywa potrzeb kraju. Przem. chemiczny należy do rozwijających się najszybciej gałęzi gosp. Obejmuje prod. wyrobów chemii nieorganicznej (kwasy, zasady, nawozy), mas plastycznych i włókien chemicznych. Rafinerie ropy naftowej zlokalizowane są w portach (Kartagena, Kadyks, Vigo, La Co-runa, Santa Cruz de Tenerife i in.). W związku z ogromnym zapotrzebowaniem gwałtownie wzrosła prod. cementu i materiałów budowlanych. Tradycyjne gałęzie przem. H. roz- winęły się nieznacznie; włókienniczy (Katalonia), skórzany, ceramiczny (znana fabryka w Talavera de la Reina), spożywczy (wino, oliwa, konserwy i in.). Niezwykle dynamicznie rozwinęła się turystyka zagraniczna (ponad 21 mln turystów, 1968) przynosząca znaczne dochody (1,3 mld dół.). Sieć dróg kołowych ulega stopniowo modernizacji. Dł. linii koL 17,3 tyś. km, dróg bitych 133 tyś. km; tonaż floty handl. 2,8 mln BRT; główne porty: Barcelona, Biłbao, Kadyks, Walencja. Lotniska o największym ruchu pasażerskim: Madryt, Las Palmas, Barcelona. Bilans handlu zagr. jest stale ujemny. Gł. artykułami eksportu są owoce, jarzyny, oliwa, wino, surowce, metale, środki transportu i maszyny oraz różne wyroby przemiasto w imporcie dominują maszyny i urządzenia, różne artykuły przemiasto, żywność i surowce. Gł. partnerami handlowymi są: Stany Zjedn., NRF, Francja, Wielka Brytania, kraje Ameryki Ła- cińskiej. Tadeusz Lenczowski Hiszpańska Afryka Zachodnia, Africa Occidental Espanola, dawniej Sahara Hiszpańska, posiadłość (prow. zamorska) nad O. Atlantyckim; pow. 266 tyś. km*; ludn. 60 tyś. (1968); stolica El-Ajun ok. 10 tyś. mieszk.; podział administracyjny — 2 terytoria: Rio de Oro (184 tyś. km2) i Sakia el-Hamra (82 tyś. km2). Teren wyżynny, poprzecinany suchymi korytami uedów; klimat zwrotnikowy kontynentalny; w głębi pustynie, na wybrzeżu suche stepy. Ludn. stanowią plemiona arab-sko-berberskie (Maurowie); około 15% Europejczyków (gł. Hiszpanie); w porze wilgotnej przybywa tu około 50—10|0 tyś. nomadów z sąsiednich krajów. Koczownicza ludn. zajmuje się gł. hodowlą wielbłądów (43 tyś. w 1967), kóz (49 tys.) i owiec (26 tys.); w oazach ekstensywna uprawa zbóż, gł. jęczmienia oraz palmy daktylowej a na wybrzeżach rybołówstwo. Niewielki przem. HOLANDIA 337 rybny. Ostatnio odkryto tu bogate złoża rud żelaza i tytanu, miedzi oraz fosforytów (oceniane na 600 mln t, nie eksploatowane); trwają poszukiwania ropy naftowej. Sieć drogowa b. słabo rozwinięta (8 tyś. km); w budowie pierwsza linia kol. (na pd.) mająca służyć eksploatacji fosforytów. Eksport; ryby i przetwory rybne (W/a), poza tym sól i skóry; gł. partner handl. Hiszpania. H.A.Z. jest obsza- rem spornym między Marokiem, Mauretanią i Algierią; ONZ i OJA domagają się jej dekolonizacjL Hobart, miasto, stolica -Tasmanii, w pd. cz. w. w lejkowatym ujściu rzeki Derwent do Zat. Burz (O. Spokojny). Zał. w 1804; b. malowniczo położ.u stóp długiego pasma górskiego z kulminacją Mt Welling-ton (1270 m n.p.m.). 145 tyś. mieszk. (zespół miejski, 1967); znaczny ośr. przem.: zakłady cynkowe, cementownie, przem. wełniany, drzewny oraz spożywczy; uniwersytet (od 1890); st. kol., duży port morski (eksport wełny i rud metali), lotnisko. Hofuf, AlHufuf, m. na wsch. Arabii Saudyjskiej; położ.w rozległej i żyznej oazie H. w pobliżu Zatoki Perskiej. Ok. 100 tyś. mieszk.; centrum handl. (daktyle, zboże) oraz rzemieślnicze (produkcja tkanin, broni, wyrobów skórzanych i metalowych); st. kol. na linii Rijad—Dammam; węzeł dróg i szlaków karawanowych, lotnisko; początkowy punkt rurociągu naftowego do portu Ras Tannura w Zatoki Perskiej. W okolicy gł. pola naftowe kraju. Hokkaido, Jezo, druga pod względem wielkości w. -3a- 99 Rtnwrnic ffpnffrafn świata ponii, położ.w jej pn. cz.; pow. 78 561 km2; od -Honsiu oddzielona cieśn. Tsugaru (szer. 18,5 km); oblana wodami O. Spokojnego, M. Japońskiego i M. Ochockiego. Wybrzeża na ogół niskie, tworzą duże płw. i zat.; wnętrze górzyste (maks. wys. 2290 m n.p.m.), kilka czynnych wulkanów; klimat umiarkowany morski, monsunowy (częste tajfuny); rz. krótkie, pełnowodne; gleby bielicowe i wulkaniczne; lasy zajmują ponad 2/3 pow.; złoża węgla kamiennego, ropy naftowej, rudy żelaza, manganu, chromu i in. metali, siarka. Zaludnienie ok. 5,5 mln (1965); główne zajęcia ludn.: uprawa roli (zboża, ziemniaki, buraki cukrowe), hodowla bydła, rybołówstwo, górnictwo i przemysł; gł. m.: —Sapporo, -Hakodate, Ota-ru. Zob. też Japonia. Holandia, Koninkrijk der nederlanden. Król. Niderlandów, dziedziczna monarchia parlamentarna; pow. bez wód Wad-denzee i Ijsselmeer — 36 623 km2, z ich wodami — 40844 km2; ludn. 12798 tyś. (1969); stolica konstytucyjna -Amsterdam 1060 tyś. (1969), siedziba parlamentu, rządu i dworu— Haga Cs-Gravenhage) — 728 tys.; adm. dzieli się na 11 prow.; język urzędowy holenderski; nazwa "Niderlandy" (Nederland) — oznacza "kraj nisko położony". WARUNKI NATURALNE. Około 38<'/( terytorium H. leży poniżej poziomu morza (polder Ks. Aleksandra — 6,6 m p.p.m.); poziomica i m n.p.m. jest granicą między Holandią Niską i Wysoką. W środk. Holandii wał moren czołowych Veluwe osiąga wys. 110 m n.p.m. Najwyżej położ.jest 338 HOLANDIA Wyż. Limburgii (przekracza miejscami 200 m n.p.m.), zajmująca skrajną pd. cz. H. (szczyt Vaalseberg 321 m n.p.m.). Bez wydm (maks. wys. 57 m n.p.m.) i tam nadbrzeżnych, Niską Holandię zalałyby wody M. Północnego oraz Renu, Mpzy i Skaldy. W XIII—XIV w. w wyniku transgresji morskiej powstały W-y Fryzyjskie i zat. Zuider-zee (obecnie Ijsselmeer). Prace nad osuszaniem utraconych terenów na wielką skalę rozpoczęły się dopiero w XIX w.: w latach 1848—52 osuszanie jeź. i bagien Haarlemmermeer, od 1920 — zat. Zuiderzee (Wieringermeer, 20 tyś. ha; Noordoostpolder — 48 tyś. ha; Oostelijk Flevoland — 54 tyś. ha); obecnie trwają prace nad budową polderu Zuidelijk Flevoland — 43 tyś. ha, a w planie przewiduje się utworzenie polderu Markewaard — ok. 60 tyś. ha. Po katastrofalnej powodzi w prow. Zelandii w 1953 przystąpiono w 1956 do realizacji tzw. planu Delta, który obejmuje m.in. budowę tam u ujścia Benu i Mozy. Zabezpieczy to Zelandię przed powodziami i wysłodzi wody w powstałych zbiornikach, co umożliwi skuteczniejszą walkę z zasoleniem ziemi tej cz. Holandii. Klimat H. jest umiarkowanie morski; średnia temp. stycznia ok. 2,5°C, a lipca ok. 17°C. Maksymalna zanotowana temp. 38,6°C (Warmsyeld), a minimalna —27,4°C (Win-terswijk). Średnie opady roczne od SOO do 800 mm. Klimat H. charakteryzują silne wiatry, zwłaszcza na wybrzeżu oraz duże i częste zmiany ciśnień. Zimy surowe są rzadkie. Śniegi utrzymują się od kilku godzin do kilku dni. Wilgotny i umiarkowany klimat H. sprzyja rozwojowi łąk, które zielenią się przez cały rok. Rz. Ren po wejściu na teren H. dzieli się (na zach. od Nijmegen) na 3 odnogi: Waal, geidrijską Ijssel i Ben Dolny, który nieco dalej przyjmuje nazwę Lek. Na Waal przypada 2/3 wód Renu; ten podział wód jest wynikiem przekształcającej działalności człowieka (wały ochronne, zimowe i letnie, tamy, śluzy). Wszystkie rzeki są skanalizowane i uregulowane. Wysoką H. pokrywały niegdyś duże lasy liściaste. Dziś zajmują one tylko 8,2% terytorium. Najbardziej lesistą (lasy wtórne, gł. szpilkowe) prow. jest Geidria (16%), a najuboższą— prowincja Gro-ningen (0,4°/i>). Na grunty uprawne i łąki przypada 25584 km2, na lasy 2964 km2, nieużytki 2011 km2, na wody szersze niż 6 m — 2819 km2, inne (zabudowa, tereny przemiasto, drogi komunikacyjne itd.) — 3245 km2. LUDNOŚĆ. H. jest najgęściej zaludnionym krajem świata (379 mieszk./km2, 1969). W tzw. Niderlandach Zach. (West nederland), które obejmują prowincję Holandię Pn. i Pd. oraz Utrecht żyje prawie połowa mieszk. król. (5958 tys.). Średnia gęstość zaludnienia wynosi tu 870 mieszk./km2 i tu leżą 3 największe m. H. (l I 1969): Rotterdam — i 059 646 mieszk., Amsterdam — 1046063 mieszk., Haga — 728 078 mieszk. Do prow. o "słabym" zagęszczeniu należą (mieszk./km2): Drenthe (136), Fryzja (153), Zelandia (173) i Groningen (223). H. jest krajem jednolitym narodowo. Spośród mniejszości nar. (204 tys., 1968) najliczniejsi są Niemcy (28,7 tys.), Belgowie HOLANDIA 339 (20 tys.), Hiszpanie (18,3 tys.), Włosi (14,5 tys.), Turcy (13,5 tys.), Indonezyjczycy (13,3 tys.), Ambonezyjczycy z Indonezji (ok. 25 tys.; większość to bezpaństwowcy), Marokańczycy (12,8 tys.). Liczbę Polaków statystyki hol. określają na 2,4 tyś. osób (gł. w Limburgii, Bredzić i Utrechcie). W 1968 imigrowało do H. 64486 osób, a emigrowało 58479. W Europie Zach. H. zalicza się do krajów o najwyższym przyroście naturalnym (1968 — 10,4%o). Struktura zawodowa ludn. (1960): przem. wydobywczy i przetwórczy — 43,7%, roln. i rybołówstwo — 11,0%, transport i handel — 24,3%, inne— 20,1%. GOSPODARKA. H. jest wysoko rozwiniętym krajem przem. - -roln. W jej ekonomice ogromną rolę odgrywa poza tym handel zagr., tranzyt i transport morski. Kilka wielkich koncernów jest faktycznym gospodarzem H., wśród nich anglo-hol. kompania "Royal Dutch Snęli" (przem. petrochemiczny), "Philips" (przem. elektrotechniczny), "AKU/ /KZO" (sztuczne włókna), anglo-hol. "Unilever" (przem. spożywczy). Monopole te mają rozwiniętą sieć swoich filii za granicą i odgrywają poważną rolę w ekonomice świata kapitalistycznego. W bilansie energetycznym H. ropa naftowa i gaz ziemny mają przewagę nad węglem (1964: 38% — węgiel, 59% — ropa naftowa, 3% — gaz ziemny). Wydobycie węgla spada stale (1961 — 12,6 mln t, 1968 — 6,7 mln t). Wydobycie gazu ziemnego w latach 1961—68 wzrosło od 449 do 14 056 mln m8 i H. jest obecnie dużym jego eksporteremiasto w 1961 zbud. pierwsze eksperymentalne reaktory jądrowe w obszarze wydmowym koło m. Pet-ten; dla celów przem. oddane do użytku (XI 1969) elektrownię energii jądrowej w okolicy m. Lelystad (moc aktualna 190 MW, zaplanowana 3000 MW), Z innych bogactw miner, wymienić należy sól (1968 — 2,4 mln t). Prod. wielu gałęzi gospodarki nar. H, jest nastawiona gł. na eksport przy równoczesnym braku własnych surowców, m.in. ropy naftowej; jej przeróbka w zakładach petrochemicznych przewyższa kilkanaście razy wydobycie krajowe (1968 — 2,1 mln t). Do największych obiektów petrochemicznych należą zakłady "Snęli" i "Stan- dard Oil" (Pernts-Vlaardingen koło Rotterdamu). Prod. nawozów sztucznych rozwinęła się w Velsen i Geleen, a plastyków w m. Beek. Na importowanych surowcach opiera się hutnictwo żelaza i stali w H. (Velsen-Ijmuiden, Utrecht). Przem. stoczniowy ma stare tradycje; główne ośr.: Rotterdam — Schiedam, Amsterdam, Dordrecht. Inne gałęzie przem.: przem. taboru kol. i silników ("Werkspor"-Utrecht) oraz aluminium (Delfzijł). W 1968 wyprodukowano 2,8 mln t surówki żelaza, 3,7 mln t stali surowej oraz 49 tyś. t aluminium (wytop pierwotny); przem. maszynowy (Haarlem, Utrecht, Hengelo); przem. metalowy (Dordrecht). Centrum przem. elektrotechnicznego jest Eindhoyen, prod.: lampy radiowe, telewizyjne i jarzeniowe, komputery, aparaty rentgenowskie i medyczne, mikroskopy elektronowe; przem. farmaceutyczny itd. Przem. samochodowy rozwinął się w ostatnich latach. Największym ośr. jest Eindhoven ("DAF"). Przerób- 340 HOLLANDIA ką importowanych surowców roślinnych i produktów krajowej hodowli zwierząt zajmuje się przem. spożywczy (kakao, czekolada, margaryna, masło, sery, piwo, mleko w proszku itd.) rozrzucony po całym kraju. Przem. włókien-niczo-wełniany rozwinął się w Tiłburgu, Goirle, Leiden, Veenendal, Geidrop; bawełniany w rejonie Enschede; Iniar-ski — Eindhoven, jutowy — Rijssen. Na dużą skalę rozwinęła się prod. włókien sztucznych (terlenka, enkalon): Bre-da, Ede, Arnhem, Emmen. Dobrze rozwinięty jest przem. skórzany i obuwniczy (Oister-wijk, Gilze-Rijen, Tiłburg, Waalwijk, Best). Dużymi ośr. przem. szklarskiego są Schie-dam F Leerdam, a przem. ce- ramicznego Delft i Gouda. Rolnictwo wysoko rozwinięte i zmechanizowane zajmuje jedno z pierwszych miejsc na świecie pod względem wydajności z ha (1966—68: 44,3 q pszenicy, 299 q buraka cukrowego). Pod względem zużycia nawozów sztucznych na i ha gruntów ornych H. zajmuje i miejsce w świecie (61,0,3 q, 1967/68). Podstawą roln. H. jest jednak hodowla wysoko-mlecznego bydła. Wielką rolę odgrywa także warzywnictwo (szer. stosowanie szklarni) i sadownictwo. Między m. Haar-lem i Leiden koncentruje się hodowla kwiatów; H. jest największym w świecie eksporterem cebulek kwiatowych. Ważną rolę odgrywa rybołówstwo morskie. Port rotterdam-ski wysunął się na I miejsce w świecie pod względem rocznego przeładunku towarów (1968 r. 156 882 tyś. t). Kań. łączą wszystkie są rzeki Holandii. Łączna dł. śródlądowych dróg wodnych (1968): rz. — 1098 km, kań. — 4245 km. Morska flota handl. posiada (1969) 4256 tyś. BRT. Dł. linii kol. w 1968 — 3227 km. Trakcja wyłącznie elektryczna i spalinowa. Dł. dróg kołowych (1968) — 46700 km. Park samochodowy (1967) — 1725 tyś. samochodów osobowych, 255 tyś. samochodów ciężarowych,. 10 tyś. autobusów. W 1968" granice H. przekroczyło 24,1 mln samochodów osobowych (9,6 mln — hol., 14,5 — zagra- nicznych). Powszechnie używanym środkiem lokomocji jest rower. Lotnictwo cywilne — KLM należy do najstarszych i największych w świecie przedsiębiorstw lotniczych. Lotnisko w Schipol (koło Amsterdamu) jest wielkim mię-dzynar. portem lotniczymiasto w 1968 przewiozło ono 3670 tyś. pasażerów i 120 tyś. t ładunków i poczty. Lucjan Kubiatowicz Hollandia -Kotabaru Hollywood, miasto w USA, obecnie dzielnica —'•'Los Angeles, położ.malowniczo na stokach g. Santa Monica; z małej osady podmiejskiej (w 1900 — 500 mieszk.) rozwinęło się w "stolicę" amerykańskiego przem. filmowego. Ho Maszdia -Kotabaru Homel, roś. Gomiel, białorus. Homiel, m. obwodowe Białoruskiej SRR, położ.w dolnym biegu rzeki Soż (lewy dopływ -Dniepru); zał. 1142; 246 tyś. mieszk. (1968). Drugi pod względem wielkości ośr. przem. Białorusi: przem. maszynowy (maszyny roln., do eksploatacji torfu, obrabiarki), precyzyjny (przyrządy pomiarowe), elektrotechniczny, meblarski i zapałczany, szklarski, spożywczy, odzieżowy, obuwniczy, mate- HONDURAS 341 riałów budowlanych; węzeł kolejowy i drogowy; 2 wyższe uczelnie, teatr, muzeum; zabytki z epoki klasycyzmu (XVIII—XIX w.). Homs, Hums, miasto, stolica prowincja w zach. Syrii, leżące w żyznym okręgu rolniczym nad rzeką Asi (Orontes); znane w staro- żytności jako Emesa. 199 tyś. mieszk. (1966); ważny ośr. handl.-przem.: przem. włókienniczy (bawełniany, jedwabniczy), spożywczy, naftowy oraz rzemiosło; węzeł drogowy i kol.; liczne zabytki architektury średniowiecznej i ruiny starożytnych budowli. W pobliżu H. przebiega rurociąg naftowy z Iraku do portów Banijas (Syria) i -Tara-bulus (Liban) z odgałęzieniami do -.Damaszku i -Halebu. Hondo -Honsiu Honduras, Republica de Honduras, Republika Hondurasu, państwo w Ameryce Srodk. nad M. Karaibskim i O. Spokojnym (zat. Fonseca); pow. 112088 km2; ludn. 2623 tyś. mieszk. (1969); stolica -Teguci-galpa 205 tyś. mieszk. (1968); podział administracyjny: 18 departamentów. WARUNKI NATURALNE. H. Jest krajem górzystym z szeregiem krótkich pasm górskich (najwyższe: centralna Sierra de Agalta 25&0 m n.p.m.) z licznymi doL i kotlinami; niż. zgrupowane gł. na pn. i pn.- -wsch. (tzw. Mosq.uitia). Klimat na niż. i w większości kotlin równikowy, w górskiej cz. umiarkowany ciepły; wy s. opadów od 5000 mm na pn.- -wsch. (wpływ pasatu) do 700—1000 mm we wnętrzu. Główna rzeka Patuca dł. 523 km. Roślinność: na niż. lasy tropikalne, obfitujące w cenne drewno, w wyższych partiach lasy iglaste gł. sosny środkowoamerykańskie. Bogactwa miner. znaczne, choć mało zbadane: srebro (120 t, 1966), złoto (184 kg, 1967), miedź, cynk, blenda uranowa oraz ropa naftowa (Mosquitia). LUDNOŚĆ składa się z Mety-sów (ok. 70%), Indian (20«'/o), Kreolów (3%), Murzynów (2%), Mulatów ł Zambosów. Średnia gęstość zaludnienia 23 mieszk./km2; gł. skupienia ludn. — kotliny oraz wybrzeże M. Karaibskiego; gł. m. (poza stolica): San Pedro Sula (95 tys., 1968), La Ceiba (32 tys.). GOSPODARKA. H. jest jednym z najbardziej zacofanych krajów Ameryki Srodk.; jego gospodarka opiera się na roln. (66°/B ludn. zatrudnionej w roln.), w którym dominuje monokultura bananów. Ziemie uprawne zajmują 7,3 pow. kraju i dostarczają cennych gatunków drewna (mahoń, drewno różane, cedr, orzech, sosna). Przem. słabo rozwinięty, gł. spożywczy (prod. cukru) i tytoniowy, niewielka prod. cementu (110 tyś. t, 1967); w budowie duży zakład metalurgiczny w Puerto Cas- 342 HONDURAS BRYTYJSKI tillo. Dł. linii kol. 1337 tan, z czego 70'/* obsługujących wyłącznie plantacje bananów, drogi kołowe 3639 km, w czym ok. 240 km autostrady panamerykańskiej; dobrze rozwinięta komunikacja lotnicza krajowa (34 lotniska) i mię-dzynar. Eksport: gł. banany (58°/» ogólnej wartości eksportu), kawa (27''/o), drewno i żywica; import: maszyny, wyroby włókiennicze, chemikalia, paliwa i żywność; główni partnerzy handlowi: USA (ok. 60*/* ogółu obrotów), Salwador (13%), NRF (10»/o), Gwatemala (7°/«), Japonia i Kanada. Honduras Brytyjski, British Honduras, kolonia bryt. z autonomią wewnętrzną (od 1964); pół. w Ameryce Srodk., nad Zat. Honduraską (M. -Karaibskie); pow. 22 966 km*; ludn. 122 tyś. (1969); stolica -)-Belize (46 tys., 1965); podział administracyjny 5 prow.; język urzędowy ang. WARUNKI NATURALNE. H. B. zajmuje pd.-wsch. cz. płw. -Jukatan; wybrzeża słabo rozwinięte (laguny), porośnięte mangrowiami; pn. cz. kraju zajmuje niż, w znacznej cz. zabagniona, pd. — wyż. i niewysokie g. Maya (1122 m n.p.m.); klimat równikowy wybitnie wilgotny, temp. 23— 28°C, opady 2000 mm rocznie, z jedną porą wilgotną i jedną suchą. Gł. bogactwa miner.: ropa naftowa (nieeks-ploatowana). LUDNOŚĆ składa się z Murzynów (40%), Indian (30*/«, gł. Majowie) oraz Mulatów; średnia gęstość zaludnienia 4 mieszk./km2. GOSPODARKA. Podstawę gospodarki stanowi eksploatacja lasów (90% pow. kraju) na pow. ok. 2500 km1, dostarczająca mahoniów, cedru, drewna różanego, hebanu, soku chicle (surowiec dla prod. gumy do żucia); ostatnio ponad 100 tyś. m* drewna na eksport; grunty orne zajmują ok. W» pow. kraju; uprawia się gł. trzcinę cukrową (produkcja 64 tyś. t cukru, 1968) oraz cytrusy (39 tyś. t), ananasy, ryż, kukurydzę, palmę kokosową i banany. Pewien rozwój wykazuje też hodowla bydła (gł. mięsna; 42 tyś. szt, 1968) i trzody chlewnej; rybołówstwo oraz połów skorupiaków (langusty). Przem. tylko drzewny (tartaki, destylarnie drewna) i spożywczy (cukrownie) w zasadzie dopiero w zaczątkach. Kolei brak, drogi dł. 1200 km, port lotniczy w Stanicy Field. Eksport: cukier (28% eksportu), owoce (19%), drewno (1W») i jego ekstrakty (12"/.); główni partnerzy handlowi: Wielka Brytania (ok. 340/o), USA (28«/t), Japonia, NBF i Meksyk. Hongkong, Sianokang, The Crown Colony of Hong Kong, kolonia Wielkiej Brytanii, na pd. wsch. Chin, w pobliżu ujścia rzeki Perłowej (Czu-ciang Ling-ting-jang) do M. Południowochińskiego; pow. 1032 km2; ludn. 3,8 mln (1968); ośr. adm. Victoria 675 tyś. mleszk. (1961). H. obejmuje grupę w. (największe: Lantao i Hongkong) oraz płw. Kaulun (Ciu-lung) i cz. kontynentalną tzw. Nowe Terytoria o pow. 889 km2. H. jest obszarem górzystym (do 556 m n.p.m.) zbud. ze skał krystalicznych i wylewnych, gł. bazaltów; klimat zwrotnikowy, monsunowy z okresowo zdarzającymi się tajfunami. Wielka Brytania zajęła w. Hongkong w 1841 w czasie tzw. wojny opiumowej. W 1860 do H. włączono płw. HOUSTON 343 Kaulun (Ciulung), a w 1898 Chiny wydzierżawiły Anglii na 99 lat tzw. Nowe Terytoria, leżące na pn. od płw. Kaulun. Ludn. stanowią gł. Chińczycy, resztę — Anglicy oraz Amerykanie i Portugalczycy; większa cz. ludn. (2,5 mln) zamieszkuje w miastach, gł. w -Victorii i -Kaulun (1580 tyś. 1961), które choć oddzielone cieśn. morską tworzą faktycznie jeden zespół miejski Podstawę gospodarczą H. stanowią funkcje portowe obu miast (ponad 11 mln t rocznych obrotów, 1965), poza tym przem. (gł. włó- kienniczy, odzieżowy, stoczniowy oraz chemiczny, metalowy, spożywczy, poligraficzny i filmowy) oraz handel, szczególnie reeksport i handel między krajami kapitalistycznymi a ChRL. Ponadto rozwinęło się wydobycie rud niektórych metali; intensywna uprawa ryżu i warzyw; rybołówstwo. Uniwersytet. Wielki tranzytowy port lotniczy. W H. znajduje się morska i lotnicza baza wojenna Wielkiej Brytanii. Honolulu, miasto, stolica -Hawa-jów, na pd. wybrzeżu w. Oa-hu. Rozwinęło się z małej osady, po aneksji Hawajów przez USA w 1898, na nowoczesny ośr. 335 tyś. mieszk. (1964), z przedmieściami ponad 50|0 tys.; port (eksport ananasów i cukru), międzynar. port lotniczy; ważny ośr. turystyczny, uzdrowisko z plażą Waikiki; uniwersytet (od 1907). W sąsiedztwie (ok. 10 km) wielki port wojenny -Pearl Harbor. Honsiu, Hondo, największa w. -• Japonii; posiada kształt wydłużony z pd. zach. na pn. wsch.; dł. 1375 km, szer. 100— —250 km, pow. 230448 km2 (ok. 62<'/» terytorium państwa); rozciąga się między M. Japońskim i O. Spokojnym, oddzielona cieśn. Tsugaru (szer. 18,5 km) od -Hokkaido, cieśn. Simonoseki (szer. 1,8 km) od -Kiusłu, —>• Wewnętrzny m M. Japońskim (Seto-naikai) od -Sikoku. Wybrzeża na ogół wysokie, na pd. wsch. mocno urzeźbione; niż. zajmują jedynie ok. 20% pow., dominują g., liczne czynne wulkany, największe: -Fudżi (3776 m) i Asama (2542 m n.p. m.); częste trzęsienia ziemi; klimat umiarkowany wilgotny, monsunowy na pn., podzwrotnikowy wilgotny, mon-suhowy w centrum i na pd. (wpływ prądów morskich -0ja-siwo i -Kuro-siwo), częste tajfuny; rz. krótkie, zasobne w energię wodną; gleby wulkaniczne i aluwialne, na pd. żółtoziemy; lasy zajmują ok. 50% pow. H. W małych ilościach złoża węgla kamiennego, rud żelaza i metali kolorowych, ropa naftowa, siarka. H. skupia ponad 751)/o ludn. (77 mln w 1965) i stanowi najlepiej zagospodarowaną cz. Japonii; gł. m. (-): Tokio, Osa-ka, Nagoja, Kobe, Jokohama, Kioto. Zob. też Japonia. Horn, Cabo de Hornos, skalisty przyl. na w. tejże nazwy (-Chile), najbardziej wysunięty na pd. punkt Ameryki Pd., położ.na 55°59' szer. geogr. pd. i 67°24' dł. geogr. zach. Houston, m. na pd. USA (stan Teksas). Z Zat. Meksykańską łączy je blisko 100 km kań. (otwarty w 1914), ciągnący się wzdłuż rz. Buffalo Bayou. Zał. w 1836, było krótko stolica Teksasu, w połowie XIX w. centrum komunikacyjne i port; po odkryciu ropy naftowej i gazu rozwinęło się jako cen- 344 HRON trum przem. naftowego. 1045 tyś. mieszk. (1966), z przedmieściami 1740 tyś. (w 1910 — zaledwie 79 tys.); obok Nw. Orleanu i Dallas trzecie centrum gosp. południa kraju; wielki ośr. przem. naftowego, chemicznego, spożywczego, włókienniczego (bawełna) i maszynowego; świat, centrum handlu bawełną (największe w USA) oraz jej port eksportowy; dwa uniwersytety, wiele instytutów badawczych. Hron, rz., lewy dopływ -Dunaju w -Słowacji; dł. 275 km. Wypływa z Niż. Tatr, przełamuje się przez -Rudawy Słowackie i uchodzi do Dunaju koło Ostrzyhomia. Elektrownia wodna. Hrubieszów, m. pow. w woj. lubelskim, nad rzeką Huczwą (dopł. Bugu), na wys. 185 m n.p.m. Rozwinęło się ok. XIII w. w miejscu starszej osady na ważnej drodze handl. z Krakowa i Sandomierza do Kijowa, a potem ze Lwowa ku Wielkopolsce; rozkwit H. przypada na drugą połowę XVI w.; na początku XIX w. zakupił H. od rodziny Cetne-rów S. Staszic i stworzył tu w 1816 rodzaj spółdzielni in- dywidualnie gospodarujących rolników — słynne Hrubieszowskie Towarzystwo Rolnicze; m. zostało silnie zniszczone przez obie wojny światowe (w drugiej utraciło 50°/« budynków). 14,3 tyś. mieszk. (1969); ośr. przem. materiałów budowlanych (cegielnia), drzewnego i spożywczego (3 młyny, przetwórnia owocowo- warzywna); węzeł drogowy i końcowa st. linii kol. z Zamościa; zabytki (barokowy kościół i plebania z XVII/ /XVIII w.). Huajnan, miasto w -'-Chinach Wsch., na p. brzegu rz. Huaj- -ho w pd. cz. Niż. -•-Chińskiej; powst. po 1949 z połączenia kilku osiedli górniczych. 300 tyś. mieszk. (1957); centrum dużego zagłębia węgla kamiennego w Chinach; fabryka maszyn i urządzeń górniczych; przem. koksochemiczny; st. kol. Huang-ho, Żółta Rzeka, rz. w pn. cz. Chin, dł. 4150 km (wg chińskich źródeł 4845 km), pow. dorzecza 980 tyś. km2 (745 tyś. km2), średni przepływ 154S mYsek, roczny odpływ ok. 48,7 mld m* wody. Wypływa w zachodniej części g. Jaheli-tahecy (jedno z pasm g. Bajan- -charauła w Kunlunie\ Wsch.) na wys. ok. 4800 m n.p.m.; na znacznej długości płynie przez tereny górskie i wyżynne (m.in. przez Płaskowyż Lessowy) w dół. wąskiej o nierównym dnie; odcinek dolny (ok. 700 km) przebiega przez pn. cz. Niż. -Chińskiej wśród obwałowań, najczęściej powyżej (3—10 m) sąsiednich terenów; uchodzi szybko narastającą (ok. 290 m rocznie) deltą do zat. Pohaj (na M. Żółtym). Dopł. (przeważnie p.) otrzymuje w biegu górnym i środk., dolny bieg niemal bez dopł.; gł. dopł. l. — Fen-ho, p. — We j- ho. Wody H. używa się do nawadniania terenów rolnych; rz. odznacza się największą w świecie zawartością zawiesin (w i m8 do 34 kg mułu), gł. lessu, stąd żółte zabarwienie i nazwa "Żółta Rzeka"; rocznie znosi ok. 1380 mln t osadów; zamulenie koryta i znaczne wahania poziomu wody (zwłaszcza letni przybór) powodują częste wylewy i zmiany koryta na terenie nizinnym (7 wielkich przesunięć koryta w ciągu 4 HULL 345 tys. lat). Żegluga utrudniona (gł. dżonki). H. jest w dolnym biegu połączona -Wielkim Kań. z Jangcy i Pekinem. Prowadzone są wielkie prace nad uregulowaniem biegu oraz wykorzystaniem wody i zasobów energetycznych H. W 1957—61 wybudowano zaporę i zbiornik wodny Sanmensia o pow. 2350 km2 oraz uruchomiono pierwsze agregaty o planowej mocy 1100 MW. Nad H. leżą m.: (-) Lanczou, Pao-tou, Czengczou, Kajfeng. Huascaran, wygasły wulkan w Andach na terenie Peru; najw. szczyt Andów Peruwiańskich (Cordiiiera Blanca) o wys. 6768 m n.p.m.; szczyt wulkanu silnie zlodowacony. Hucisko, wieś w pow. Końskie (woj. kieleckie). Tu 30 III 1940 stuosobowy oddział partyzancki (utworzony z żołnierzy kampanii wrześniowej pod dowództwem mjra "Hu-bali" (H. Dobrzańskiego) stoczył zwycięską walkę z dwoma batalionami hitlerowskimi. Hudson, rz. w pn.-wsch. części USA; naturalny szlak komunikacyjny łączący -Nw. Jork z wnętrzem kraju; dł. 520 km, dorzecze 35 tyś. km2. Wypływa z g. Adirondack i płynie na pd. dół. tektoniczną, uchodząc głęb., lejkowatym ujściem w Nw. Jorku do Atlantyku; koryto obfituje w wodospady i progi; przypływy morskie sięgają ok. 240 km od ujścia po m. Troy. Związana siecią kań. z jeź. Erie i Ontario, z zagłębiem węglowym Pensylwanii (kań.: Delaware i Hudsoński) oraz z rz. -Św. Wawrzyńca (kań. Champlain). Hudsona, Zatoka-, Hudson Bay, morze śródlądowe w pn. cz. Ameryki Pn., głęb. wcięte w kontynent, oddzielone od Atlantyku płw. -Labrador; połączone z oceanem głęb. Cieśn. Hudsona, z M. -Ark-tycznym systemem cieśn. poprzez Zat. Foxe'a; pow. 819 tyś. km2, maks. głęb. 274 m, średnia 112 m, wybrzeża zat. są niskie, skaliste i niedostępne (zwłaszcza na wsch.); w pd.-wsch. cz. zatoki znajdują się Wyspy Belchera, w pn. — Coatsa, Mansela i Southamp-ton. Zlewisko Z.H. wynosi 3,6 mln km2; najważniejszą z dopływających rz. jest - Nelson. Dla żeglugi dostępna tylko latem. Wody Z.H. oddziaływają oziębiające na klimat tej cz. Kanady. Główne porty wybrzeża: Churchill i Moosonee. Z.H. powstała przez zatopienie cz. kontynentu. Hue, m. na pn. Wietnamu Pd., stolica prowincja położ.ok. 15 km od ujścia rzeki Hue. Dawna siedziba królewska, w 1883 podbita przez Francję. 104 tyś. mieszk. (1964); ośr. przem. włókienniczego (bawełnianego, je-dwabniczego), spożywczego, drzewnego, materiałów bu- dowlanych, a także rękodzieła artystycznego (kość słoniowa); st. kol., lotnisko; liczne budowle zabytkowe, z pałacem królewskim i murami obronnymi. Huli, Kingston-upon-HulI, miasto w Wielkiej Brytanii (wsch. Anglia) nad rzeką Huli, u jej ujścia do zat. Humber, ok. 35 km od wybrzeży M. -Północnego. Zał. w XIII w. rozwinęło się jako port handl. i rybacki oraz ośr. przem. regionu York-shire, 300 tyś. mieszk. (1965); centrum przem. maszynowego, chemicznego, skórzanego, hutniczego (cynk), papierniczego, 346 HUNSRCCK cementowego i spożywczego; port (ponad 9 mln t przeładunków; eksport — tekstylia, maszyny, a także węgiel, import — rudy żelaza, skóry, drewno i wełna); ośr. adm. i kult. wsch. Anglii z uniwersytetem, galerią sztuki, muzeami i zabytkami architektury (z XV w.). Hunsriick, góry w pd.-zach. cz. Reńskich Gór Łupkowych łbadan, największe miasto w Nigerii, największe m. murzyńskie w Afryce, na pd. skraju wyż. Joruba. Ok. 700 tyś. mieszk. (1965); ośr. admiasto, przem. tekstylnego, olejarskiego i spożywczego (kakao) oraz handlu olejem palmowym, bawełną i ziarnem kakaowym; ośr. kult. Nigerii (uniwersytet, zał. 1947); st. kol. na linii La-gos—Kano; lotnisko. Iberyjskie, Góry-, łańcuch g. fałdowych w Hiszpanii, u pn.- -wsch. krańca Mesety; dł. ok. 4.40 km, szer. do 250 km; najw. szczyt — Sierra del Moncayo (2316 m n.p.m.). Zbudowane gł. ze skał wapiennych, dolomitów i piaskowców, opadają stromo ku Kotlinie Aragońskiej; częste zjawiska krasowe oraz ciekawe formy wietrzenia. Klimat podzwrotnikowy; obszar źródliskowy wielu rz., m.in. -Tagu ł -Duero. Zbocza pokryte pastwiskami oraz roślinnością kserofilną, w wyższych partiach duże lasy sosnowe, w dół. rzek uprawa ziemi. Surowce miner.: rudy żelaza, łupki bitumiczne i asfaltowe oraz węgiel brunatny. na terenie NRF, oddzielone na pn. zach. doliną rz. Mozeli od g. Eifel, a na wsch. dół. Renu od g. Taunus. Są to g. zrębowe, zbud. z odpornych kwarcytów oraz łupków i piaskowców paleozoicznych. Średnia wys. 500—600 m n.p.m.; najw. wzniesienie Erbeskopf 816 m n.p.m.; pokryte w górnych partiach lasami. Ongiś bogate w kopaliny, dziś wyeksploatowane. Iberyjski, Półwysep-, -Pire-nejski, Półwysep-, Ibiza -Baleary Hę, miasto w -Nigerii, w pd. cz. wyż. Joruba na wsch. od -Ibadanu. 130 tyś. mieszk. (1963); ośr. wydobycia złota, niewielkiego przem. tekstylnego i spożywczego oraz handlu; ośr. kultu religijnego; połączenie szosowe z łbadanem. Hni, b. kolonia (prow. zamorska) Hiszpanii w pn.-zach. Afryce, od 4 I 1969 włączona do Maroka; położ.nad O. Atlantyckim na przedpolu g. Antyatlasu; pow. 1920 km2; ludn. 54 tyś. (1960); gł. m. -Sidi Itni, 37 tyś. mieszk. Igielny, Przylądek-, Cape Agulhas, najbardziej pd. kraniec -Afryki, wysunięty pod 34°52' szer. geogr. pd. i 19°59' dł. geogr. wsch. Iguacu, rz. w Brazylii, dŁ ok. 1320 km, l. dopływ -9-Parany; wypływa koło m. Kurytyba w g. Serra do Mar i tworzy w dolnym biegu w pobliżu ujścia potężne wodospady 61 m wys. INDIA 347 Ijssełmeer, zbiornik słodko-wodny w pn. Holandii, zasilany przez wody pn. ramienia -Renu Ijssel; cz. dawnej zat morskiej -Zuiderzee, oddzielonej w 1932 tama Afsluitdijk od M. Północnego. Jego pow. jest stopniowo osuszana i przekształcana w poldery; w końcowym etapie pow. I, zostanie zredukowana do 125 tyś. ha. IIababad, Allahabad, m. na pn. Indii, w środk. cz. Niż. Gangesu, u ujścia rzeki Jamuna (Dżamna). Jedno z najstarszych m. Indii (starożytne Prajaga). 431 tyś. mieszk. (1961); ośr. przem. spożywczego i szklarskiego oraz rzemiosła artystycznego (dewo- cjonalia); węzeł kolejowy i drogowy; uniwersytet; miejsce kultu religijnego Hindusów; liczne zabytki (m.in. kolumna Asioki z III w. p.n.e., pałac Akbara z 1583). Iloilo, miasto w Filipinach na pd.- -wsch. wybrzeżu w. -Panay, stolica prowincja Iloilo; 181 tyś. mieszk. (1965); przem. spożywczy (cukrownia), stocznia; końcowa st. kol., port morski (eksport cukru, kopry, ryżu). Iława, m. pow. w woj. olsztyńskim, położ.na wys. ok. 100 m n.p.miasto, na Pojezierzu Iławskim, nad jeź. Jeziorak. Zał. przez Krzyżaków ok. 1305 jako m. obronne (zamek i mury miejskie); rozwinęło się dopiero w drugiej połowie XIX w., po zbudowaniu szosy Warszawa—Gdańsk, Kań. Elbląskiego oraz szeregu linii kol.; stała się ośr. przem. spożywczego, drzewnego i handlu drze- wem (port); zniszczona w czasie II wojny świat, w ok. 75«/o. 15,6 tyś. młeszk. (1969); ośr. przem. drzewnego (tartaki, wytwórnia prefabrykatów trzcinowych), metalowego (części samochodowe) i spożywczego; ważny węzeł koL (5 linii) i drogowy, port drzewny, ruchliwy ośr. sportów wodnych i turystyki; gotycki kościół z XIV w., resztki murów obronnych. Imatra, wodospad na rz. Vuoksi, w pd.-wsch. Finlandii, w wąskiej skalnej gardzieli, 7 km poniżej jej wypływu z jeź. Saimaa; wys. 18,4 m. Spadek wód wykorzystany przez elektrownię wodną, zasilającą w energię elektryczną zakłady hutnicze. Ośr. tury- styczny. Imphal, dawniej Manipur, największe m. we wsch. cz. Indii, położ.w śródgórskiej kotlinie nad rzeką Manipur, w pobliżu granicy z Birmą; stolica terytorium federalnego Manipur. 68 tyś. mieszk. (1961); ośr. rzemieślniczy oraz centrum rejonu rolniczego; ważny węzeł drogowy. Inczhon, do 1945 — Czemul-po, miasto w pn.-zach. Korei Pd., położ.na wybrzeżu M. Żółtego. 486 tyś. mieszk. (1965); ośr. przem. hutniczego, maszynowego (stocznie), włókienniczego, mineralnego i spożywczego; gł. port -Seulu, oddalony od niego ok. 35 km (w kierunku zach.); węzeł koL i drogowy. I. mocno ucierpiał w okresie wojny (1950—53). Ind -hindus India, Bharat Ganatantra Ra-dżja. Republika Indii, rep. związkowa w Azji Pd., pow. 3268,1 tyś. km«, ludn. 523983 tyś. (1968), stolica -Delhi, 2874 tyś. mieszk. Siedziby władz t urzędów znajdują się w dziel- 348 INDIA nicy Nowe Delhi (Ni Diiii, New Delhi); dzieli się na 17 stanów oraz 9 terytoriów związkowych zarządzanych centralnie (pn.-zach. cz. stanu -.Kaszmir formalnie należąca do I. od 1947 jest terytorium spornym z Pakistanem); język urzędowy hindi i jako pomocniczy angielski, ponadto 15 języków regionalnych. Do 1947 I. wraz z Pakistanem tworzyła bryt. kolonię -Indie, od 1947 była bryt. dominium, a od 1950 jest rep. i członkiem brytyjskiej -.-Wspólnoty Narodów. I. sprawuje protektorat nad himalajskimi księstwami: -Bhutan (w dziedzinie polityki zagr.) i -i-Sikkim (w dziedzinie polityki zagr. i obrony). WARUNKI NATURALNE. Terytorium I. obejmuje Płw. -.Indyjski (wraz z płw. Kathi-jawar), środk. i wsch. cz. Niż. -Hindostańskiej oraz pd. zbocza -Himalajów, ponadto liczne arch. na M. Arabskim (Lakkadiwy, Amindiwy, Mi-nikkoj) i Zat. Bengalskiej (Andamany, Nikobary). Wnętrze Płw. Indyjskiego wypełnia stara płytowa wyż. -De-kan, oddzielona od wąskich nizin nadmorskich (Wybrzeże Malabarskie, Wybrzeże Ko-romandelskie) łańcuchami g.: (-) Ghaty Zach. (2695 m n.p.m.), Ghaty Wsch. (1680 m), a obejmująca szereg równoleżnikowych grzęd wyżynnych (średnio wys. 600—900 m) rozdzielonych głęb. dół. rz.; ku pn. wyż. Dekan stopniowo obniża się i poprzez wyż. -.Malwa i pasmo górskie -.Arawalli przechodzi w alu-wialne równiny Niż. Hindo-stańskiej, pokryte na zach. piaskami pust. -Thar i słonymi bagnami -Kaczczh, a na wsch. urozmaicone równoleżnikowym łańcuchem g. Khasi (1961 m n.p.m.); należąca do I. cz. Niż. Hindostańskiej obejmuje dorzecze -Gangesu i dolnego biegu -Brahmaputry wraz z zach. cz. delty obu rz. (-Bengal), a na zach. — cz. dorzecza górnego biegu -(•Indusu (~>-Pendżab). Na pn. I. wznoszą się stopniami trudno dostępne łańcuchy Himalajów (Nanda Dewi 7816 m n.p.m.) oraz na pn.-zach. Ka-rakoram (Czogori 8611 m). Przeważająca cz. I. posiada klimat zwrotnikowy monsu-nowy o średnich temp. naj- cieplejszego miesiąca od 25°C na pn. do 30°C na pd. (w cz. środk. miejscami do 35°C), temp. najzimniejszego miesiąca odpowiednio od 15°C do 27°C; opady przeważnie letnie lub jesienne o największym nasileniu na wsch. (ponad li0 000 mm w -Czera-puńdżi), a malejące ku zach. (na pust. Thar poniżej 100 mm); w Himalajach i Karakoram klimat wysokogórski. Sieć rzeczna gęsta, szczególnie na Niż. Hindostańskiej, wykorzystana szeroko do nawadniania pól oraz w mniejszym stopniu do żeglugi i jako źródło energii; rz. himalajskie (-Ganges z Jamuną, Brahmapu-tra, Indus z Satledżem) posiadają wysoki stan wody przez cały rok, natomiast rz. dekańskie (-Godawari, Kriszna, Narbada) cechuje znaczny spadek wodostanu w okresie monsunu lądowego (grudzień— —czerwiec). Gleby w większości urodzajne: na niż. czar-noziemy aluwialne, na bazaltach pn. Dekanu regury, na pozostałej cz. Dekanu czerwo-noziemy i mniej żyzne late-ryty. Lasy zajmują ok. 16%i pow. I. i dostarczają wielu cennych gatunków drewna (łękowe, sandałowe i in.); na zach. wybrzeżu i w dorzeczu INDIA 349 Brahmaputry (Asam) rosną bujne wilgotne lasy tropikalne, na wybrzeżu wsch. i w środk. cz. dorzecza Gangesu — wilgotne lasy monsu- nowe, we wnętrzu Dekanu — suche lasy zrzucające okresowo liście, w Himalajach — lasy górskie; na Dekanie występuje również roślinność sawannowa, a w dorzeczu Indusu — półpustynna. Bogactwa miner. I. nie są jeszcze w pełni zbadane, gł. surowce: ruda żelaza (2 miejsce w świecie pod względem zasobów), mangan, węgiel kamienny i mika. LUDNOŚĆ. Pod względem liczby ludn. I. zajmuje 2 miejsce w świecie (po Chinach), średnia gęstość zaludnienia wynosi 160 mieszk./km2, a na Niż. Hindostańskiej i wybrzeżach wzrasta do 2i00—500 mieszk./km2; przyrost naturalny wysoki — ok. 23%o; występuje poważne zróżnicowanie etniczne i językowe ludn., ponad 350 mln posługuje się językami indoeuropejskimi (Hindusi, Bengalczycy, Asamczy-cy, Marathowie, Gudżarato-wie, Oryjowie, Pendżabczycy i in.), ponad IttO mln — językami drawidyjskimi (Tamilo-wie, Telugowie i in.), pozostali — językami austroazja-tyckimi i chińsko-tybetański-mi; pomimo oficjalnego zniesienia w 1956 podziału ludn. na kasty (istniało kilka tyś. kast) zachował się on nadal w obyczajach społeczeństwa; w strukturze zatrudnienia ludn. dominuje roln. — ok. 73-/o (1961), na przemiasto, budownictwo i transport przypada 13%; w m. mieszka poniżej 20% ludn., gł. m. (ludn. w tyś. w 1967): (-) Bombaj (4903), Kalkuta (4765), Delhi (2874), Madras (1927), Bangalur (1473), Ahmadabad (1414), Hajdarabad (1328), Kanpur (1139). GOSPODARKA. I. jest krajem rolniczym, rozwijającym w ciągu ostatniego 20-lecia nar. przem. Roln. mocno zacofane, odznacza się dużym rozwarstwieniem klasowym, rozbudowanym systemem dzierżaw, PRODUKCJA ROLNICZA (w tyś. t) Wyszczególnienie Przeciętna roczna 1934—38 1948—52 1966—68 Ryż 33018 33383 53648 Pszenica 7411 B 087 12794 Kukurydza Trzcina cukrowa3 2210 67500 2165 53865 5890 92 726" Bawełna Juta 757 488 642 986 981° Orzeszki ziemne 3196 3197 4873 Herbata 178 273 386 Tytoń 343 247 332 Kawa 17 22 67 Kauczuk 13 17 61 trzcina cukrowa przerabiana w cukrowniach, bl966. C1966—67. 350 INDIA POGŁOWIE ZWIERZĄT HODOWLANYCH (w tyś. szt.) Wyszczególnienie 1940 1950 1968 Bydło 137 933 133 841 176 100 Owce 41506 35846 44 410 a Trzoda chlewna 2702 3653 4890 • 1966. rozdrobnieniem gruntów (ponad W/» rolników posiada gospodarstwa poniżej 2 ha), prymitywnymi metodami u-prawy (np. zużycie nawozów sztucznych wynosi ok. 11 kg na i ha); udział roln. w dochodzie nar. wynosi blisko W/B (1966). Ziemie orne zaj- mują ok. 50°/B pow. I. (z tego ponad 3Wo nawadnia się sztucznie), na ponad KWoziem ornych uzyskuje się 2 lub 3 plony w ciągu roku (np. w Bengalu i na pd. Dekanu); dominuje uprawa roślin spożywczych (gł. zbóż) nie pokrywająca jednak w pełni potrzeb żywnościowych kraju (artykuły żywnościowe stanowią ponad 34-/0 wartości importu); najważniejsze uprawy: ryż (2 miejsce w świecie, gł. na wsch. Niż. Hłndostańskiej i na wsch. Dekanu), proso i sorgo (l miejsce w świecie, 1964 ok. 17 mln t, Dekan), pszenica, kukurydza i jęczmień (środk. cz. Niż. Hindo-stańskiej), rośliny strączkowe; rozwinięta uprawa roślin przem. I. zajmuje i miejsce w świecie w uprawie trzciny cukrowej (Niż. Hindostańska), sezamu (na całym terytorium) i herbaty (dorzecze Brahma-putry i pd. Dekanu), 2 miejsce — w uprawie juty (dorzecze dolnego Gangesu ł Brahmaputry) oraz należy do czołowych producentów bawełny, tytoniu i orzeszków ziemnych (gł. Dekan), kauczukowca i kawy (pd. Dekan); ponadto uprawia się palmę kokosową, rośliny korzenne (pieprz, imbir, szafran), drzewa owocowe (m.in. cytrusy i banany). I. zajmuje i miejsce w świecie pod względem pogłowia bydła, które ze względów religijnych nie jest wykorzystywane gospodarczo, ponadto hodowane są kozy (ponad 65 mln szt., 1967) i owce, a jako zwierzęta pociągowe — bawoły (ponad 53,2 mln szt,, 1967), konie, osły, wielbłądy i słonie; pogłowie trzody chlewnej niewielkie; duże znaczenie mają połowy morskie, przewyższające 1,4 mln t ryb (1967). Udział przemiasto w dochodzie nar. I. zwiększa się stopniowo, w 1966 wynosił 16%; ponad 50% prod. przem. wytwarza przem. lekki (gł. włókienniczy), a podstawowe gałęzie przem. ciężkiego są dopiero od 1947 intensywnie rozbudowywane, zwłaszcza w dużym okręgu przem. na zach. od Kalkuty (Dżamszedpur, Sin-dri, Asansol, Czittarańdżan, Durgapur) oraz w większych portach morskich (Bombaj, Madras, Wiszakhapattanam). Ośr. przem. lekkiego rozproszone są na Niż. Hindostańskłej i zach. Dekanie. Gór- INDIA 351 WAŻNIEJSZE DANE O ROZWOJU GOSPODARCZYM Wyszczególnienie Jednostka miary 1938 1950 1968 Węgiel kamienny min t 29 a 33 71 Ruda żelaza min t 1,8 1,9 17 Ruda manganu13 tys. t 492 425 6401 Boksyty tys. t 15 65 919 Energia elektryczna c mld kWh 2,5a•e 5,1 44 Stal min t 1,0 1,5 6,4 d Aluminium tys. t — 3,7 120 Kwas siarkowy tys. t 26 a 104 966 Cement min t 1,4 2,7 12 Tkaniny bewełniane min m 3904 a 3362 7277Ł Cukier surowy tys. t 1090 a 1216 2375 a Łącznie z Pakistanem. Zawartość czystego elektrowni zawodowych. d Tylko stal w blokach. metalu. "Tylko prod. S1939; tiBST. nictwo I. wydobywa gł. węgiel kamienny (największe zagłębie nad rzeką Damodar, na zach. od Kalkuty), rudy żelaza (pn.-wsch. Dekan), mangan (pn. i pd. Dekan), boksyty (pn.-wsch. Dekan) i mikę (na pn.-zach. od Kalkuty), ponadto w ograniczonych ilo- ściach eksploatuje się ropę naftową (Asam), miedź, chrom, magnez, złoto i pierwiastki promieniotwórcze. Bardzo dynamicznie wzrasta prod. energii elektrycznej, bazująca na energii wodnej (w ponad W/o) i węglu kamiennym, w budowie są 2 elektrownie atomowe w Tarapur i Kalpakkam; hutnictwo koncentruje się w pn.-wsch. Dekanie (Dżamszedpur, Bhilaj, Rurkala, Durgapur, Asansol), a wytapia żelazo, aluminium i miedź; przem. maszynowy produkuje tabor kol. (Dżamszedpur, Madras), maszyny włókiennicze (Bombaj, Kalkuta), obrabiarki (Bangalur, Bombaj), maszyny roln. i dla przem. cukrowniczego, samochody (montownie w Kalkucie, Bombaju i Madrasie), statki morskie (Wigzakhapat-tanam, Bombaj, Kalkuta), samoloty (Bangalur) i in.; przem. chemiczny I. wytwarza kwas siarkowy i nawozy sztuczne (rejon Dżamszedpuru), sodę, farmaceutyki oraz obejmuje przerób ropy naftowej (rejon Bombaju, Wiszakhapattanam, a w Asamie Digboj i Guwaha-ti); najstarszą i najlepiej rozwiniętą gałęzią przem. I. jest włókiennictwo, wytwarzające ponad 1/3 wartości prod. przem. kraju, szczególnie wys. prod. wyrobów bawełnianych (gł. ośr. Bombaj i Ahmada-bad) i jutowych (rejon Kalkuty); 2 miejsce po włókien- niczym zajmuje przem. spożywczy (ponad W/t wartości prod. przem.), obejmuje prod. m_ąki, cukru, tłuszczów i olejów roślinnych, przerób herbaty i tytoniu (większość ośr. na Niż. Hindostańskiej); ponadto I. posiada przem. ce- 352 INDIANAPOLIS mentowy, skórzano-obuwniczy i papierniczy; olbrzymie znaczenie ma tradycyjne rzemiosło, wytwarzające gł. artykuły spożywcze, skórzane i gospodarstwa domowego. Najważniejszym środkiem transportu I. są kol. (ok. Wo przewozów towarowych), dł. linii kol. 60480 km (1966); dł. dróg kołowych 892 320 km (z tego ok. 4i0% o twardej nawierzchni); flota morska o łącznym tonażu ok. 2 mln BRT (1968), główne porty: Bombaj, Kalkuta, Madras, Wiszak-hapattanam; rozbudowana komunikacja lotnicza, główne porty lotnicze: Delhi, Kalkuta, Bombaj. Handel zagr. cechuje utrzymujący się od dłuższego czasu ujemny bilans; import obejmuje (1967) artykuły żywnościowe (34°/i)), maszyny i urządzenia (29s4.nn Av*/-k/TTta 'TO.Iło/ll? na wsch. od Sumatry (Bintan, Kojan, Angkut), ponadto w niewielkich ilościach węgiel kamienny, mangan, żelazo, nikiel, fosforyty, złoto, srebro i diamenty; z wody morskiej uzyskuje się sól kuchenną. Przem. ciężki jest w początkowym stadium rozwoju; prod. energii elektrycznej (1,7 mld kWh, 1967) ześrodkowana jest na Jawie, a bazuje w ok. 1/2 na energii wodnej; przem. metalowy i maszynowy obejmuje niewielkie odlewnie żelaza, zakłady montażu samochodów (w Djakarcie i Surabai), stocznie morskie (w Djakarcie, Surabai, Semerangu i Ambonie), zakłady elektrotechniczne (w Surabai i Bandungu) oraz różne zakłady remontowe; przem. chemiczny reprezentują rafinerie ropy naftowej (największe w Palembangu na Sumatrze i Balikpapan na Borneo), zakłady sody kaustycznej (Su- rabaja), nawozów sztucznych (Palembang), wyrobów gumowych i in. Przem. lekki rozwinięty jest lepiej, zwłaszcza spożywczy i włókienniczy, a skupiony gł. na Jawie; obejmuje przeważnie drobne i średnie zakłady oraz prod. rzemieślniczą; najważniejszymi rodzajami zakładów przem. spożywczego są: łuszczarnie ryżu, cukrownie, olejarnie, przetwórnie tytoniu i in.; włókiennictwo wytwarza gł. tkaniny bawełniane i wyroby dziewiarskie; ponadto I. posiada niewielki przem. drzewny, papierniczy i skórzany oraz rzemiosło artystyczne. Najważniejszym rodzajem transportu jest żegluga morska, a na Jawie, Madurze i Sumatrze rozwinięty jest transport kol. i samochodowy; dł. linii kol. ok. 7 tyś. km, dł. dróg kołowych ok. 80 tyś. km; tonaż floty handl. 624 tyś. BRT (1967). Główne porty: Tand-jungperiuk (port Djakarty), Surabaja, Belawan, Palembang. I. jest eksporterem surowców roślinnych (kauczuk, kopra, tytoń) i miner, (ropa naftowa, rudy metali), natomiast importuje wyroby przem. i żywność; główni partnerzy handlowi: USA, Japonia i Holandia. Indor, Indore, miasto w środk. Indii, na pd. skraju g. Windha- 356 INDUS ja. Zał. w połowie XVIII w. jako ośr. penetracji brytyjskiej, następnie ośr. przem. bawełnianego. 440 tyś. mieszk. (1966); duże centrum przem. i handl., przem, bawełniany, spożywczy i drzewny; st. kol.; wyższe uczelnie, m.in. wielki instytut technologiczno-leś-ny. Indus, Ind, Sindh, rz. w Chinach, Indii i Pakistanie Zach.; dł. 318,0 km; pow. dorzecza 9GO tyś. km8; roczny odpływ u ujścia ok. 120—180 km3 wody. Wypływa z lodowców górskich na zach. - Transhima-lajów (Tybet) na wy s. ok. 5300 m n.p.m. i początkowo płynie w kierunku pn.-zach. w głęb. obniżeniu tektonicznym pomiędzy łańcuchami —-Himalajów i —»-Karakoram; po zmianie kierunku na pd.- -zach. oddziela głęb. przełomem -Hindukusz od Himalajów i schodząc z 1500 do 360 m n.p.m. wydostaje się na zach. cz. Niż. - Hindostańskiej (Niż. Indusu). W biegu nizinnym (o dł. ok. 1800 km) przecinając zach. krańce pust. Thal i Thar tworzy liczne roz- lewiska (do 22 km szer.), sta-rorzecza i odnogi (największa na l. brzegu — Nara, która przez 450 km biegnie przez pust. -Thar, by zniknąć w jej piaskach). Uchodzi do M. Arabskiego deltą o pow. ok. 8 tyś. km2. Dorzecze wykazuje znaczną asymetrię: cz. lewobrzeżna w biegu dolnym jest pozbawiona dopływów; gł. dopł.: I. — Pańdżnad łączący wody rz. Dżihiam, Czenab, Rawi, Bias i -Satledż (-Pendżab), p. — Szajek, Gilgit, Kabul, Gomal. Poziom wody w I. zmienny, latem (deszcze mon-sunowe) podnosi się o ok. 7 m, powodując czasami znaczne wylewy; poważne zamulenie wody — roczne osady osiągają 450 mln t. Żeglowny do ujścia rzeki Kabul. Nad I. leżą m.: Sukkur, -Hajdarabad. Na I. pod m. Sukkur znajduje się duży zbiornik sztuczny, zasilający wodą system kań., które nawadniają ok. 1,7 mln ha gruntów ornych. Indusu, Nizina- ska, Nizina- Indygirka, rz. w azj. cz. ZSRR, w Jakucji; dł. 1790 km, pow. dorzecza 360,4 tyś. km2, średni przepływ u ujścia 1800 mYsek. Bierze początek z połączenia rz. Tuora-Juriach i Taryn-Juriach na Wyż. Ojmia-końskiej, przełamuje się przez gł. łańcuch G. -i-Czerskiego, a w biegu dolnym przecina za-bagnioną Niż. Jańsko-Indygir-ską i uchodzi do M. Wschod-niosyberyjskiego deltą o pow. 7700 km2; gł. dopł.: l. — Elgi, Selenniach, Ujandina, p. — Nera, Moma, Badiaricha. I. zamarza na ok. 7 miesięcy; żeglowna na dł. 1050 km od ujścia; odznacza się bogactwem ryb. Nad I. leży m. Ojmiakon, znane z najniższych na półkuli północnej temperatur (—71,5°C). Indyjski, Ocean-, najmniejszy z trzech oceanów kuli ziemskiej; rozciąga się w kształcie zbliżonym do owalnego między kontynentami Afryki na zach., Australii i Arch. Malajskiego na wsch., Azji na pn. i Antarktydy na pd. Granica morska (umowna) z O. Atlantyckim ustalona została wzdłuż południka 20° dł. geo-gr. wsch., z O. Spokojnym wzdłuż południka 147° dł. wsch.; leży gł. na półkuli południowej Pow. wraz z M. pobocznymi i śródziemnymi -(M. Czerwone, Zat. Perska, M. Arabskie, M. Andamańskie i Zat. INDYJSKI, PÓŁWYSEP-, 357 Bengalska) wynosi 74,92 mln km2. Średnia głęb. ok. 4000 m, maks. 7455 m (w Rowie Ja-wajskim). Wyspy O. I. są pochodzenia przeważnie kontynentalnego (zwłaszcza w zachodniej części), w mniejszej ilości — wulkanicznego i koralowego; łączna pow. w. 706475 km2; ważniejsze: (-<-) Madagaskar, Cejlon, Komory, Maskareny, Seszele, Sokotra, Lakkadiwy, Malediwy, Andamany, Niko-bary. Kokosowe, Crozeta, Ker-guelen. Nowy Amsterdam. O. I. jest najmłodszym z oceanów; powst. z rozpadu pra-kontynentu Gondwana, trwającego od końca ery paleozo-icznej do końca ery mezozo-icznej. Na dnie O. I. wyróżniają się liczne grzbiety, największy z nich to Grzbiet Środkowo-Indyjski, biegnący od Płw. Indyjskiego ku pd. — przechodzi on w Grzbiet Ker-gueleński; zach. i pd. cz. oceanu cechuje się stosunkowo dużym zróżnicowaniem i pewną ilością grzbietów podwodnych (np. Arabsko-Indyjski, Se-szelski, Pd.-Madagaskarski i in.) oraz związanych z nimi mniejszych basenów, dno cz. wsch. jest stosunkowo słabo zróżnicowane; brak tu też w. z wyjątkiem atoli W. Kokosowych i W. Bożego Narodzenia. Wzdłuż pd. wybrzeży Arch. Malajskiego ciągnie się Rów Sundajski z największymi głębiami O. I. Osady denne stanowią na wsch. i pd. czerwone iły głębokomorskie, na pozostałym obszarze muły globigerynowe. Klimat O. I. kształtuje się w pn. jego cz. pod wpływem zmiennych monsunów, w centralnej — stałych pasatów, a na pd. jest związany z silnymi wiatrami zach. Średnia temp. powietrza w cz. pn. oceanu waha się od 22° w zimie do 29° w lecie, w strefie subpolarnej odpowiednio od -10° do 0°C. G. lodowe są niekiedy wynoszone prądami morskimi do 35° szer. geogr. pd. Z występowaniem monsunów związane są także na pn. zmienne prądy, w lecie zgodne z ruchem wskazówek zegara (Prąd So-malijski. Prąd Monsunowy), w zimie zaś skierowane odwrotnie; in. prądy jak Połud-nioworównikowy, wsteczny Madagaskarski, Zachodnioau-stralijski są stałe i odpowiadają analogicznemu układowi prądów na in. oceanach. Średnia temp. wód w strefie gorącej waha się w ciągu roku od 21°—25°, wyjątkowo w M. Czerwonym i Zatoki Perskiej dochodzi do 33°, w pd. cz. (na ok. 50° szer. geogr. pd.) od 3° w zimie do 16°— 18°C latem. Zasolenie wy s.: w pn. części O. I. od ok. 30%o w Zat. Bengalskiej, do ponad 40%o w Zatoki Perskiej i M. Czerwonym. Świat roślinny i zwierzęcy bardzo bogaty, szczególnie fauna pelagiczna. Rybołówstwo stosunkowo słabo rozwinięte (ok. 5% połowów świat.); gł. łowiska znajdują się u wybrzeży Płw. Indyjskiego, Afryki, Australii; w Zatoki Perskiej poławia się perłopławy, w wodach antarktycznych — wieloryby. Poprzez O. I. dokonuje się lOo przewozów morskich kuli ziemskiej. Główne porty O. I.: (-) Bombaj, Kalkuta (India), Rangun (Birma), Karaczi (Pakistan), Kolombo (Cejlon), Abadan (Iran), Dur-ban (Rep. Pd. Afryki) oraz Fremantle (Związek Australijski). Indyjski, Półwysep-, leży na pd. Azji, wcina się w O. Indyjski pomiędzy M. Arabskim na zach. i Zat. Bengalska na wsch., od pn. przylega 'do Niż. 358___________________ Hindostańskiej, na pd. łączy się na wpół podwodnym -Mostem Adama z Cejlonem. Pow. 2088 tyś. km2; zajmuje ok. 2/3 terytorium Indii; kształt trójkątny. Wybrzeża płaskie, słabo rozczłonkowane, tworzą na zach. pas nizin szer. 60 km. (Konkan i Wybrzeże ~>- Malabarskie), na wsch. aluwialną równinę szer. do 100 km (Wybrzeże -Ko-romandelskie) o brzegach lagunowych i wielu deltowych ujściach rz.; jedyny większy płw. -Kathijawar znajduje się na pn.-zach. pomiędzy zat. Kaczczh i Kambaj. Wnętrze P. I. zajmuje rozległa i łagodnie pofalowana wyż. -Dekan przechodząca ku pn. w wyż. -Malwa, wzdłuż wybrzeży otoczona górskimi łańcuchami (-•) Ghatów Zach. (maks. wys. na pd. — 2695 m n.p.m.) i Ghatów Wsch., opadających stromo ku nadmorskim nizinom. Klimat zwrotnikowy monsunowy, o bardzo gorącej i suchej wiośnie i wilgotnym lecie, we wnętrzu kontynentalny. Bz. spływają równoleżnikowo do Zat. Bengalskiej (rz.: -Godawari, -Kri-szna, Mahanadi, Kaweri) lub do M. Arabskiego (-*-Narbada, Tapti). Rz. zasilają liczne systemy irygacyjne. Gleby są na ogół żyzne: regury (na bazaltach), czerwone, laterytowe i namułowe; na wybrzeżach bujna roślinność tropikalna (dżungle), we wnętrzu suche lasy monsunowe i sawanny. Znaczne złoża surowców miner.: węgla kamiennego i rudy żelaza (gł. na wyż. Czhota Nagpur nad rzeką -Da-modar) oraz mangan, miedź, chrom, złoto i in. Zob. też India. Inn, rz., p. gł. alpejski dopł. Dunaju, dł. 525 km, pow. do- INN rzeczą 25,7 tyś. km2. Źródła w masywie Bernina na terytorium Szwajcarii; przepływa przez Austrię oraz NRF i uchodzi do Dunaju poniżej Pasawy. Średni przepływ wody 733 m'/sek., duże roczne wahania wodostanu. Elektrownie wodne, żeglowna od ujścia rzeki Salzach; nad I. leży duże m. Austrii -Innsbruck. Innsbruck, miasto w zach. Austrii nad rzeką -Inn, stolica prowincja -Tyrol. Dawny fort rzymski został odbudowany w połowie XII w.; rozwinął się jako ośr. handl. i komunikacyjny na ważnej drodze przez przełęcz -Brenner ł —>Alpy z miast włoskich do pd.-niemieckich; nowoczesny rozwój I. jest związany z budową kolei przez Brenner (1864) oraz przez Ari-berg (1884). 110 tyś. mieszk. (1965); niewielki ośr. przem. włókienniczego, maszynowego i metalowego (odlewnie dzwonów), drzewnego, skórzano- -obuwniczego, szklarskiego i spożywczego; uniwersytet, muzeum, ogród botaniczny; cenne zabytki architektury z XV i późniejszych w. (gotyk, barok, rokoko) z dużymi wpływami włoskimi; ważny węzeł komunikacji o znaczeniu mię-dzynar. i ośr. turystyczny oraz sportów zimowych. Zob. też Alpy Retyckie i Wysokie Tau-ry. Inowrocław, m. pow., pow. miejski w woj. bydgoskim na Pojezierzu Kujawskim, na wys. ok. 85—100 m n.p.m. Jedno z najstarszych osiedli w Polsce z XII w., prawa miejskie od 1240, od połowy XIII w. znane z wyrobu sukna; w pierwszej połowie XIX w. rozwinęło się jako uzdrowisko, od drugiej połowy XIX w. zapoczątkowano wydoby- IRAK 359 cię soli kuchennej' (solanki). 53,3 tyś. mieszk. (1968); ważny ośr. przem. Kujaw i znane uzdrowisko; przem. maszynowy (fabryka maszyn rolniczych), szklarski i spożywczy; duży zakład zdrojowy z łazienkami oraz parkiem; węzeł kolejowy i drogowy. Miejscowa sól stanowi surowiec dla zakładów sodowych w pobliskich Mątwach oraz nowych wybudowanych w 1954—57 w Janikowie. Ipoh, Ipuh, miasto w Malajzji (Malezji), stolica sułtanatu Perak, położ.na zach. Płw. -Malaj-skłego w dół. rz. Kinta. 210 tyś. mieszk. (1960); światowy ośr. górnictwa cyny; rozwinięty też przem. spożywczy; węzeł kolejowy i drogowy między -Pinangiem a -"Kuala Lum-pur. W okolicy wielkie plantacje kauczuku. Iquitos, miasto w Peru nad rzeką Amazonką _ (Maranón); zał. w 1863; 'przeżywało wielki rozwój przed pierwszą wojną świat, jako gł. port eksportujący kauczuk naturalny. 58 tyś. mieszk. (1961); ośr. adm.; najdalej dostępny port dla statków oceanicznych o wyporności 3 tyś. t; eksport bawełny, drewna, orzechów; rafineria ropy naftowej, tartaki, garbarnie, zakłady przem. spożywczego. Irak, AlDźumhurijja alIra-kijja, Republika Iracka, rep. w Azji Pd.-Zach., w 1921—58 monarchia konstytucyjna (do 1932 mandat Wielkiej Brytanii); pow. 434,9 tyś. km2; ludn. 8634 tyś. (1968); stolica -Bagdad ok. 1745 tyś. mieszk. (1965, zespół miejski); podział administracyjny 14 prow. (Uwa) i 3 okręgi pustynne (o pow. ok. 2,09 tys. km2); język urzędowy arabski. WARUNKI NATURALNE. Srodk. cz. I. zajmuje równinna niż. -Mezopotamii, przechodząca ku pd. zach. w tereny wyżynne (do 940 m n.p.m.) Pust. -Syryjskiej i wsch. partie pust. -Nefud; na pn. wsch. teren wznosi się, przechodząc w liczne grzbiety g. —••Taurus Armeński i - Zagros (maks. wys. Bozdag—3674 m n.p.m.); terytorium I. odwadniają rz.: (-) Eufrat i Tygrys, które na pd. łączą się i jako -Szatt alArab uchodzą deltą do Zatoki Perskiej; cz. obszaru deltowego należy do Iranu i Kuwejtu; klimat podzwrotnikowy suchy; przeważa roślinność półpustynna i suche stepy; na pn. kraju i na skrajnym pd. występują bogate złoża ropy naftowej (zasoby ok. 3,8 mld t), gazu ziemnego i siarki, ponadto fosforyty, asfalt, w niewielkich ilościach różne metale (żelazo, miedź, chrom, cynk, uran). LUDNOŚĆ koncentruje się w dół. rzek i na pn.-wsch. (ponad 30 mieszk./km2); średnia gęstość zaludnienia ok. 19 mieszk/km2. Ok. 80<'/» ludn. stanowią Arabowie, ponad ISt Kurdowie (zamieszkujący pn.-wsch. cz. kraju), ponadto Turcy, Persowie, Ormianie i in.; ludn. miejska 41*/o; gł. m.: Bagdad, (-) Bas-ra (313 tys.), Mosul (243 tys.), Kirkuk (167 tys.). GOSPODARKA. I. jest krajem rolniczo-surowcowym (ponad 75*/» ludn. zatrudnionej w roln.). Ziemie orne zajmują ok. 17*/« pow. (z tego ponad 50*/» sztucznie nawadniane); uprawia się pszenicę (0,8 mln t, 1965), jęczmień, ryż, baweł- 360 IKAKLION nę, tytoń, cytrusy, palmę daktylową (ok. 35i0 tyś. t — ponad 20°/B świat, zbiorów) i in.; hodowla zwierząt posiada przeważnie charakter koczowniczy (gl. owce 11 mln w 1966, kozy 1,8 mln szt., bydło, osły, wielbłądy). Górnictwo ropy naftowej znajduje się w rękach międzynar. koncernu (Iraq Petroleum Co.), wydobycie koncentruje się w rejonie Kirkuk- Mosul oraz Basra i wynosi rocznie 60 mln t (1967); przem. przetwórczy rozwinięty słabo, gł.: spożywczy, włókienniczy, cementowy, petrochemiczny, a ponadto metalowy, skórzany i energetyczny. Sieć komunikacyjna rzadka: dł. linii kol. 2406 km, dróg 15,8 tyś. km (1964); w Bagdadzie międzynar. port lotniczy; główne porty: Basra i Fao (wywóz ropy naftowej); pola naftowe Kirkuk-Mosul połą- czone są rurociągami z Bagdadem oraz portami śródziemnomorskimi: —Tarabulus (Liban), Banijas (Syria) i —Haj-fa (Izrael; obecnie nieczynny). Eksport: ropa naftowa, wełna, daktyle; główni partnerzy handlowi: Wielka Brytania, Francja. Iraklion, HBrakleion, m. wpn. cz. —Krety. 63,5 tyś. mieszk. (1961); niewielki przem. perfumeryjny, ośr. produkcji i handlu winem, oliwą oraz owocami cytrusowymi; port; centrum turystyczne Krety. W pobliżu ruiny m. Knossos — centrum starożytnej kultury kreteńskiej. Iran, do 1935 Persja, Keszware Szahanszahi-je Iran (ang. Ke- shvare Shahanshahi-ye Iran), Cesarstwo Iranu, monarchia konstytucyjna w Azji Zach.; pow. 1648 tyś. km2; ludn. 26985 tyś. (1968); stolica —Teheran 2719,7 tyś. mieszk. (1966); podział administracyjny 14 prow. (ostań), 3 okręgi specjalne (Kurdystan, Beludżystan oraz Okręg Portów i Wysp Zat. Omańskiej); język urzędowy perski. WARUNKI NATURALNE. I. rOZ- ciąga się między Zatoką Perską i Zat. Omańską na pd. (dł. wybrzeża ok. 1950 km) a M. Kaspijskim na pn. (ok. 750 km wybrzeża); jest krajem wyżynno-górskim zajmującym zach. i środk. cz. Wyż. —•Irańskiej oraz pd.-wsch. cz. Wyż. -Armeńskiej; niż. ciągną się wąskim pasem wzdłuż wybrzeży, a jedynie na pd. zach. nieco większą pow. zajmuje Niż. Chuzestańska (skraj niż. -Mezopotamii); wnętrze kraju wypełniają obszerne, bezodpływowe, pustynne kotliny — (Deszt-e Kewir, Deszt-e Lut i in.), oddzielone pasmami wzniesień oraz g. —Kuh-e Rud (4419 m n.p.m.) i G. Wschod-nioirańskie; na obrzeżeniu wyżyn przebiegają wysokie łańcuchy g.: —Elburs (najw. szczyt —Demawend 5671 m n.p.m), —Kopet-dag i G. Chorasańskie (3033 m n.p.m.) na pn. oraz —Zagros (4547 m n.p.m.) na pd. zach. i Mekran na pd. wsch.; obszar sejsmicznie aktywny (ostatnie trzęsienie ziemi w 1968), liczne nieczynne wulkany, szczególnie na Wyż. Armeńskiej (Sebelan 4812 m n.p.miasto, Sehend); klimat podzwrotnikowy kontynentalny, suchy o upalnym suchym lecie (temp. nawet +40°C) i chłodnej zimie (temp. ok. 0°, a nawet niższa); opady roczne w centrum I. 100— 300 mm, w obszarach pustynnych 50 mm i mniej; tylko na pn. stokach g. Elburs osiągają one ponad 1000 (lokalnie 2000) mm; rz. przeważnie okresowe uchodzą do bezodpływowych słonych jeź. (Urmia, Nemek) lub za- IBAN 361 nikają w piaskach i solni-skach; główna rzeka na wybrzeżach: Karun (dł. 850 km) i Kerche (lewy dopływ —Szatt alArab), Sa-fid oraz graniczne z ZSRR —"•Araks i Atrek (uchodzące do M. Kaspijskiego). Lasy (7,3''/o pow.) gł. liściaste, gł. w g. nad M. Kaspijskim, w reszcie kraju roślinność pustynna, półpustynna i stepowa. I. posiada bogate złoża ropy naftowej (zasoby ok. 6 mld t) i gazu ziemnego w Chuzestanie (Lali, Masdżed Solejman, Heft Gel, Agha Dżari, Gacz Saran), na pd. od Teheranu (Kom) i nad M. Kaspijskim; ponadto liczne (przeważnie mało eksploatowane) surowce miner.: węgiel kamienny (na pn.), rudy żelaza, antymonu, chromu, niklu, miedzi, siarki i in. LUDNOŚĆ składa się z wielu narodowości: Persów (ok. 51%), Azerbejdżanów (ok. 20%), Kurdów (ok. 9,5«/»), Arabów, Bachtiarów, Lurów i in.; średnia gęstość zaludnienia ok. 13 mieszk./km2; większość mieszk. skupia się na pn. i zach. kraju; w m. mieszka 36/c ludn.; ok. 1W« ludn. stanowią koczownicy; gł. m.: (—) Teheran, Tebriz, Abadan, Isfahan, Meszhed, Sziraz. GOSPODARKA. I. jest słabo rozwiniętym krajem rolniczo-surowcowym; roln. odznacza się półfeudalnymi stosunkami (przewagą wielkiej własności); od 1963 przeprowadzana jest częściowa reforma rolna. Ziemie orne zajmują ok. l0,2% pow. (1/4 sztucznie nawadniane), z tego corocznie blisko 2/3 stanowią odłogi; gł. uprawy: pszenica (ok. 3,2 mln t, 1966), na obszarach bardziej suchych jęczmień (l min t), na gruntach nawadnianych — ryż (860 tyś. t), buraki cukrowe (1,4 mln t, 1966), bawełna — gł. w prow. Mazenderan i Chorasan (113 tyś. t), tytoń (uprawa tradycyjna, 25 tyś. t), herbata (dla potrzeb krajowych), warzywa, winna latorośl, cytrusy (45 tyś. t), oliwki i palma daktylowa; hodowla odgrywa poważną rolę, obejmuje gł. owce (32 mln szt, 1965) i kozy (ponad 13 mln), bydło (4,8 mln), osły (2 mln), konie i wielbłądy. Na wybrzeżu rozwinięte rybołówstwo i połów pereł (w Zatoki Perskiej); gł. port rybacki Bender-e Pehie-wi (nad M. Kaspijskim). Wydobycie ropy naftowej (129 mln t, 1967) i jej przerób (rafineria w Abadanie — największa w Azji — o rocznym przerobie ok. 30 mln t) znajdują się w rękach międzynar. konsorcjum; część wydobycia ropy naftowej i jej przeróbki (Kermanszah) w rękach państwowego Irańskiego Towarzystwa Naftowego; wydobycie gazu ziemnego (Gorgan, 1.4 mld m8, 1966). Przem. rozwinięty słabo, obejmuje gł. przem. naftowy (duży petrochemiczny kombinat koło Teheranu, w budowie), kilkanaście (w gł. m.) zakładów przem. tekstylnego (Isfahan — centrum przem. wełnianego, Reszt — jedwabniczego); przem. spożywczy obejmuje gł. kilkanaście cukrowni (243 tyś. t cukru, 1966/67) oraz kilka fabryk konserw; rozwija się przem. cementowy (1,4 mln t cementu, 1966); charakterystycznymi dla I. są: przem. tytoniowy oraz (mająca charakter manufaktury) prod. dywanów (rocznie ok. 1.5 mln m2), w której jest zatrudnionych ok. 7fl tyś. kobiet i ok. 50 tyś. dzieci; duże zna- 362 czenie posiada rzemiosło artystyczne (tkaniny, ceramika). Sieć komunikacyjna rzadka, dł. linii kol. 3563 km (1967, w tym gł. linia transirańska — 1400 km), dróg 34 tyś. km (w tym 5700 km o trwałej nawierzchni); główne porty morskie: Abadan i Bender-e Szahpur (nad Zatoką Perską) oraz Pehiewi i Bender-e Szah (nad M. Kaspijskim); ropa naftowa transportowana jest do portów rurociągami o łącznej dł. 2900 km; rozwija się transport lotniczy (22 krajowe porty lotnicze). Eksport (1964): ropa naftowa (68°/» wartości) i produkty naftowe (20°/»), bawełna (3-/0), dywany (2%), skóry (l"/*) i owoce suszone (daktyle, figi); import wyrobów przemiasto, środków komunikacji, tkanin, herbaty, szkła i in.; główni partnerzy handlowi (1964): Wielka Brytania (21%), Japonia (W/s), USA W/a) i NRF (14%). Irańska, Wyżyna-, rozległa kraina wyżynno-górska w Azji Zach., zajmuje większą cz. terytorium Iranu i Afganistanu oraz częściowo Pakistanu Zach. Pow. ok. 2700 tyś. km2, średnia wys. ok. 1300 m n.p.m. Wnętrze wyż. zajmują obszerne kotliny pokryte pust.: (-•) Deszt-e Kewir, Deszt-e Lut, Registan i Margo, rozdzielone pasmami g. -Kuh-e Rud (maks. wys. 4420 m n.p.m.), Wschodnioirańskich i Czagaj. Obrzeżenie W.I. stanowią dwa potężne luki g. fałdowania alpejskiego zbiegające się na zach. w Wyż. -Armeńskiej i na wsch. w -Pamirze; są to: na pn. -Elburs, -Kopet-dag, G. Chorasańskie, Paro-pamis i —>• Hindukusz oraz na pd. i pd. wsch. -Zagros, Me-kran, Kirthar, Harboj, G. -Su-lejmańskie i in. Na obsza- IRAŃSKA, WYŻYNA-, rżę W.I. zachodzą częste trzęsienia ziemi. Klimat podzwrotnikowy kontynentalny, suchy, w kotlinach — skrajnie suchy, 50— 300 mm opadów rocznie; chłodne zimy i gorące lata. Rz. nieliczne (największa Helmand), przeważnie okresowe, spływające do bezodpływowych słonych jeź. (Ha-mun-e Helmand, Nemek i in.), przekształcających się latem w solniska; roślinność uboga — pustynna lub stepowa. Na terenie W.I. występują różnorodne bogactwa miner. (słabo zbadane): ropa naftowa, węgiel kamienny, rudy żelaza i metali kolorowych. Dominuje koczownicza hodowla owiec, kóz i wielbłądów oraz prymitywna uprawa roli (jęczmień, proso). Zaludnienie niewielkie (l—'5 osób na i km2) koncentruje się gł. w oazach, nieliczne większe m. rozmieszczone są na krańcach W.I.: (-)Teheran, Isfahan, Me-szhed, Sziraz, Kermanszah, Ha-madan (Iran), Herat i Kanda-har (Afganistan) oraz - Kweta (Pakistan Zach.). Irawadi, Erawadi, ang. Irra-wady, iż. w Birmie o dł. 2150 km i pow. dorzecza 430 tyś. km2; wypływa z g. Namkin w pobliżu granicy chińskiej i po ok. 450 km na terenie Birmy zatraca charakter rz. górskiej, płynie wolno szerokim do 2 km korytem (pod- czas letniego przyboru — do 12 km), nawadniając niziny Birmy i uchodzi do M. Anda-mańskiego wieloramienną deltą o pow. ok. 30 tyś. km2; średni roczny przepływ — 13600 m'/sek.; gł. dopL: Czin-duin (p.). Żeglowna na odcinku "lliQO km, latem — 1450 do' 1600 km. Nad I. leżą: (-) Mandalaj i Rangun (w delcie). IRLANDIA 363 Irian Zachodni, Irian Bharat, zada. cz. -Nowej Gwinei, od i V 1963 wchodzi w skład Indonezji (jako prow.), poprzednio posiadłość hol.; pow. 412,8 tyś. km2, ok. 760 tyś. mieszk. (1962), stolica -Kota-baru. Cz. zach. I.Z. mocno rozczłonkowana (płw. Vogel-kop), środk. cz. obszaru zajmują równoleżnikowe, wysokie łańcuchy górskie (G. -.Śnieżne, Tamrau, Oranje) o maKS. wys. 5029 m n.p.m. (Sukarno, -Carstensz), pd.-wsch. cz. — rozległa bagnista nizina; klimat równikowy wybitnie wilgotny; ponad 70°/t pow. zajmują bujne wilgotne lasy tropikalne; złoża ropy naftowej (na płw. Vogelkop), rudy żelaza, niklu, miedzi, uranu, złota, srebra i in. Ludn. I.Z. stanowią gł. Papuasi (ponad 95%), zajmujący się prymi- tywnym myślistwem, rybołówstwem i zbieractwem; w pn.-zach. cz. nadbrzeżnej koncentruje się roln. (palma kokosowa, orzeszki ziemne, gałka muszkatołowa, kauczuk oraz sagowiec); w lasach eksploatacja drzewa sandałowego. « Irkuck, m. obwodowe w azj. cz. Rosyjskiej FSRR, położ.u ujścia rzeki Irkut do -Angary, w pobliżu jeź. -Bajkał; zaŁ 1652 jako zimowisko kozackie; 451 tyś. mieszk. (1970). Centrum admiasto, gosp. i kult. wsch. Syberii; przem. maszynowy (obrabiarki, maszyny górnicze), sodowy, spożywczy (mięsny, młynarski), drzewny, odzieżowy, skórzane-obuwniczy, materiałów budowlanych; ważny węzeł komunikacyjny: koi. (na linii transsyberyjskiej), drogowy, lotniczy oraz port rzeczny; ośr. nauk.: filia Syberyjskiego Oddziału Akademii Nauk ZSRR, uniwersytet i 6 in. wyższych uczelni, 4 teatry, filharmonia, planetarium, 2 muzea. Na Angarze w pobliżu I. znajduje się wybudowana w 1956 elektrownia wodna (wchodząca w skład kaskady angarskiej) o mocy 660 MW i połączony z Bajka-łem Zbiornik Irkucki o pow. 154 km2 i dł. 60 km. Irlandia, Eire, Poblacht na h'&ireann, Republic of Ireland, Republika Irlandzka; pow. 70287 km2; ludn. 2910 tyś. mieszk. (1968); stolica -Dublin (Bazie Atha Cliath) 569 tyś. mieszk. (1966); pod względem adm. dzieli się na 4 prow. hist., 26 hrabstw i 4 miasta wydzielone; języki urzędowe: irlandzki i ang. WARUNKI NATURALNE. Rep. Irlandzka zajmuje 5/6 pow. w. Irlandia. Na lądzie graniczy tylko z Uisterem (Irlandia Pn.), który stanowi cz. składową Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Pn. Poplejstoceńskie, płytkie zanurzenie oddzieliło I. od Wielkiej Brytanii; tylko w kilku miejscach wody Kań. Pn., M. Irlandzkiego i Kań. Sw. Jerzego przekraczają głęb. 100 m. I. jest geol. przedłużeniem w. Wielka Brytania; góry w hrabstwie Donegal w pn.-zach. I. są przedłużeniem szkockich kaledonidów, a g. Ciarraighe (w hrabstwie Kerry) — fałdów hercyńskich Walił i Płw. Korn-walijskiego; również g. Chill Mhanntain (Wicklow Moun-tains) były niegdyś połączone z G. Kambryjskimi. Góry w I. są niskie (600—800 m n.p.m.) i ciągną się przeważnie wzdłuż wybrzeży. Połowę w. zajmuje Niż. Srodkowoirlandz-ka, zbud. ze skał dolnego kar-bonu, gł. wapieni i cienkich warstw produktywnych, po- krytych utworami polodowco- 364 IRLANDIA wymi o miąższości do 60 m. Miejscami występują formy krasowe. Niegdyś Niż. Srodko-woirlandzką zajmowały bagna, tworzące naturalną osłonę przed naporem Anglików i Szkotów. Dziś są one odwodnione i poprzecinane kań. żeglownymi. Pozostałością dawnych bagien są wielkie torfowiska, m.in. Bóg ot Allen (na zach. od Dublina). Zach. wybrzeża riasowe są strome i wy s.; wybrzeża wsch. są niż- sze i słabo rozczłonkowane. Klimat umiarkowany, ciepły, wybitnie morski; średnia temp. stycznia wynosi 5,5°C, a lipca 14,8°C; roczna suma opadów wynosi od 750 mm na pn. i wsch. do ponad 2000 mm na pd.-zach. i zach.; częste mgły i duże zachmurzenie. Warunki klimatyczne sprzyjają wegetacji traw, mchów i paproci w ciągu całego roku i stąd nazwa "Zielonej" lub "Szmaragdowej Wyspy". Lasy pokrywają zaledwie 2,6% pow. Największą rz. I. (370 km) jest Sionna (Shannon), odwadniająca środk. cz. w. i przepływająca przez liczne jeż., jak Loch Ribh (Lough Ree) i Loch Deirgheirc (Lough Derg). jeź. zajmują 1/6 pow. w.; największe z nich Loch Coirib (Lough Corrib — 168 km2). LUDNOŚĆ. I. zamieszkują Iro-wie, pochodzący prawdopodobnie ze zmieszania się plemion celtyckich, przybyłych tu w IV—III w p.n.e., ze starszą ludn. wyspy—Piktami. W wyniku wielowiekowego panowania bryt. większość Irlandczyków używa języka ang. Językiem irlandzkim mówi tylko ok. 22% ludn., gł. na zach. wyspy; jest on wykładany w szkołach i systematycznie zwiększa swój zasięg. Od lat 1845—47, kiedy na skutek nieurodzaju zapanował katastrofalny głód, ludn. I. zaczęła masowo emigrować, przede wszystkim do Stanów Zjednoczonych. W ciągu 60 lat liczba ludn. zmniejszyła się dwukrotnie (w mln): 1841 — 6,5, 1901 — 3,2. Roczna' emigracja netto (w latach 1961—65) wynosiła 16 12,1 osób; poza granicami I. żyje obecnie ok. 16 mln Irlandczyków, najwięcej w Stanach Zjednoczonych. Średnia gęstość zaludnienia wynosi (1966) 41 mieszk./km2. Większość ludn. skupia się na wybrzeżu wsch. Przyrost naturalny w 1968 wynosił 9,6%«. Struktura zawodowa (w % ogółu zatrudnionych, 1961): roln. — 35,7, rybołówstwo — 0,2, przem. — 18, handel i finanse — 15,0, transport i łączność — 5,1, usługi prywatne i wolne zawody — 14,2, inne — 11,8. Urbanizacja nie jest daleko posunięta — 62,3% całej ludn. mieszka na wsi. Jedynym m. liczącym ponad 0,5 mln mieszk. jest Dublin. In. większe m. (w tys., 1966): Corcaigh (-•Cork) — 122,1, Luimneach (- Limerick) — 55,9, Port Lairge (Waterford) — 39,8, Gailimh (Galway) •— 24,6. GOSPODARKA. I. jest krajem roln.-przem. Wielowiekowe panowanie Anglii pozostawiło trwałe ślady w gospodarce I., która do dziś jest zapleczem żywnościowym Zjednoczonego Królestwa. Udział roln. w wytwarzaniu dochodu nar. wynosi 25%, przem. — 30%, transportu — 16%. Przem. jest słabo rozwinięty. Cz. przem. przetwórczego, jak np. cukrowniczy i cementowy, jest w ręku państwa, jednak największe zakłady przemiasto, urządzenia i zabudowania portów, banki i ubezpieczenia, są opanowane przez kapitał zagr., gł. ang. IRLANDIA PÓŁNOCNA 365 W ostatnich latach zaznacza się przypływ kapitału amer. i zachodnioniemiasto, gł. do nowych gałęzi przem. Struktura użytkowania ziemi (1961): grunty orne i sady — 19,4%, łąki i pastwiska — 45,5%, lasy — 2,6%, pozostałe — 32,5%. Przeważają gospodarstwa małe i średnie. W 1965 z 283 tyś. farm 57 tyś. miało poniżej 5 ha ziemi, a 175 tyś. — od 5 do 30 ha; gospodarstwa powyżej 40 ha (11% wszystkich farm) zajmują 25% użytków rolnych. Podstawą roln. jest hodowla zwierząt. Żywiec i produkty zwierzęce (bekon, bity drób, produkty mleczne, jaja) stanowią 60% ogólnej wartości prod. rolnej i 40% całego eksportu I. Pogłowie zwierząt (w tyś. szt., 1968): bydło — 5572, owce — 4077, trzoda chlewna — 1063, konie — 134, drób — 1042. Uprawa roli jest na drugim planie. Gł. uprawami są (w tyś. t, 1968): jęczmień — 740, pszenica — 406, owies — 281, ziemniaki — 1599, buraki cukrowe — 1076, buraki pastewne — 769, rzepa — 2409. Plony z ha należą do największych w Europie. Bogactwa miner. I. choć znaczne są jeszcze słabo zbadane. Pod względem zasobów torfu (ok. 5 mld t) I. zajmuje drugie miejsce w świecie (roczna eksploatacja ok. 2,5 mln t). Zasoby węgla kamiennego są nieznaczne; w l. 1960—65 odkryto bogate złoża polimeta-liczne w Tynagh koło Galway (ołów, cynk, miedź, srebro) oraz koło Limerick (miedź, srebro, rtęć); wydobyto w 1968 ołowiu 62,2 tyś. t, cynku 53,3 tyś. t (czystego metalu). Moc elektrowni wynosi (1966) 1170 MW; w tym 25% przypada na elektrownie wodne. Około 2/3 elektrowni cieplnych jest opalana torfem. Jedyna huta stali w m. Ań Cóf (Cobh), w pobliżu m. Corcaigh (Cork), pracuje na importowanym węglu i rudzie żelaza. W pobliżu Corcaigh znajduje się również rafineria przerabiająca importowaną ropę naftową (roczna zdolność prod. — 2 mln t). Stosunkowo dobrze rozwinięty jest przem. cementowy. Najważniejszą rolę odgrywa jednak przem. spożywczy (mleczarski, młynarski, mięsny, piwowarski, cukrowniczy, spirytusowy) oraz włókienniczy (Iniarski, wełniany, bawełniany). Ostatnio rozwija się przem. chemiczny (m.in. tworzyw sztucznych), elektrotechniczny i inne. Ogólna dł. linii kol. wynosi 3323 km (1964). Koleje są upaństwowione. Odcinek kol. Corcaigh — -Belfast jest wspólną własnością Irlandii i Uisteru. Dł. dróg kołowych — ok. 84 tyś. km, śródlądowych dróg wodnych — 730 km (1965). W 1968 było zarejestrowanych 336 615 samochodów osobowych, 45 629 samochodów ciężarowych i 6216 autobusów. Główne porty handl. — Dublin i Corcaigh; pasażerskie — Dublin i Ań Cóf (awanport portu Corcaigh). W m. Sionna w pobliżu m. Luimneach znajduje się mię-dzynar. port lotniczy, wykorzystywany przez linie transatlantyckie. Lucjan Kubiatowicz Irlandia Północna, Northern Ireland, pn.-wsch. cz. wyspy Irlandia, wchodząca w skład Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Pn.; znana pod hist. nazwą Uister; pow. 14138 km2, 1485 tyś. mieszk. (1966), w tym ok. 2/3 protestanci, pozostali — katolicy, stolica -Belfast. Obszar nizinny, przecięty — szczególnie na peryferiach — pasmami starych gór (najw. — Mour- 366 IRTYSZ ne Mountains, wys. do 852 m n.p.m.); na niż. rozległe jeź. Neagh. Podstawę gospodarki stanowi roln. (gł. hodowla owiec i bydła oraz uprawa ziemniaków, owsa i lnu); przem. gł.: włókienniczy (Iniarski), odzieżowy, stoczniowy, maszynowy, chemiczny; gł. ośr. przem. — Belfast - jeden z ważniejszych portów Wielkiej Brytanii. Irtysz, rz. w azjatyckiej cz. ZSRR, lewy dopływ -0bu; dl. 4248 km, pow. dorzecza 1595 tyś. km2, średni przepływ u ujścia 2260 m»/sek. Wypływa jako Czarny Irtysz z lodowców na pd.-zach. zboczach Ałtaju Mongolskiego (w Chinach), przepływa jeź. Zajsan, następnie przełamuje się przez pd.-zach. skraj Ałtaju i wypływa na Niż. -Zachodniosyberyjską nabierając charakteru rz. nizinnej (liczne odnogi, wyspy, starorzecza); większe dopł. przyjmuje dopiero w dolnym biegu: l. — Iszym, Tobół, Konda, p. — Om; wpada do Obu w pobliżu m. Chan-ty-Mansyjsk. I. pokryty jest lodami przez 5—6 miesięcy; żeglowny na odcinku ok. 3600 km, od ujścia do granicy ZSRR z Chinami; odznacza się bogactwem ryb (jesiotry). W górnym biegu I. czynne są 2 elektrownie wodne: Ust'- -Kamienogorska i Buchtar-mińska. Nad I. leżą m.: -Ust'- -Kamienogorsk, -Semipała-tyńsk, -0msk, Tobolsk. Istahan, Esfehan, miasto, stolica prowincja w środk. Iranie, położ.w obniżeniu między g. (-)Za-gros i Kuh-e Rud, na wys. 166|0 m n.p.m.; znane w starożytności jako Aspadan, w X do XIII w. było jednym z największych m. Bliskiego Wschodu, a w XVI i XVII w- stolica państwa Sasanidów. 424 tyś. mieszk. (1966); centrum handl. produktami rolnymi; ośr. przem. i rzemiosła włókienniczego (dywany, koronki), spożywczego, metalowego (rzemiosło artystyczne w metalu); węzeł drogowy; liczne średniowieczne pałace (sławny Majdan-e Szah), meczety i in. zabytki architektury. Islandia, Lydveldidh Island, Republika Islandii, położ.na w. Islandii w pn. cz. Atlantyku o pow. 102819 km2 (z otaczającymi wysepkami 103,5 ty.s. km2) i ludn. 196,9 tyś. (1966), stolica -Reykjayik 79,2 tyś. mieszk. 1966; język urzędowy islandzki; podział admin. — 16 okręgów (syslur). Do i XII 1918 prow. duńska, później suwerenne państwo związane unią personalną z Danią, zniesioną 17 VI 1944. WARUNKI NATURALNE. I. pół. na podwodnym Grzbiecie Północnoatlantyckim tworzy rozległy płaskowyż o wys. 7i00—1000 m n.p.m. opadający stromo ku wybrzeżom. Ponad nim wznoszą się liczne stożki wulkaniczne, dochodzące do 2119 m n.p.m. Niziny gł. na pd. zach. zajmują ok. 7% pow. kraju. Wybrzeża na pn. i zach. silnie rozczłonkowane zatokami i fiordami. Teren aktywnej działalności wulkanicznej; ponad 140 stożków wulkanicznych, wulkanów tarczowych i szczelinowych, w tym 26 czynnych (najw. Hvan-nadaishnukur 2119 m n.p.miasto, Hekla, Katla, Askja). Wyższe partie wzniesień pokryte są czaszami lodowymi (największa -Vatna Jokull 8400 km*). Częste trzęsienia ziemi; gorące jeź. błotne, o periodycznych wybuchach, tzw. gejzery, źródła gorące częściowo ISTRIA 367 wykorzystywane do celów gospodarczych (do ogrzewania mieszkań, szklarni warzywnych itp.). Klimat sub-polarny morski, na pd. zach. łagodniejszy (średnia stycznia od 0° na pd. do —4°C na pn.; średnia lipca 9—12°C). We wnętrzu I. znacznie surowszy; opady średnio 700—WO mm, miejscami IfliOO mm. Ponad i r/o pow. kraju pokrywają lody i wieczne śniegi. Rz. krótkie o dużych spadkach; najsą rzeki Thjórsa (dł. 237 km) i Hvita. Z licznych jeź. lodowcowych największe Thingvallavatn (120 km2). Roślinność uboga o charakterze tundrowym, miejscami laso-tundra zajmująca ok. 6<'/» pow. LUDNOŚĆ I., odkrytej w 867 r., stanowią potomkowie wychodźców z Norwegii (wikingów); język zbliżony do sta-ronorweskiego. Średnia gęstość zaludnienia 2 osoby na i km2; ok. 60% ludn. skupia się na wybrzeżu pd.-zach. Gł. m. — Reykjayik, Akureyri 9,6 tyś. (1965), Kópavogur 9,2 tys. GOSPODARKA. Podstawą gospodarki jest rybołówstwo morskie; wobec zmniejszania się ilości ryb w łowiskach islandzkich rząd I. wprowadził w 1958 r. 12-milową strefę wód terytorialnych, na których obowiązuje zakaz połowów dla obcych statków rybackich. Flotylla rybacka I. liczy ok. 800 jednostek. Roczne połowy ryb — gł. dorsza i śledzia — są zmienne i wahają się 900—1200 tyś. t (4— 6 t na i mieszk. rocznie); połowy wielorybów. W portach rozwinięty przem. kon-serwowo-rybny, prod. tranu, mączki rybnej itp. (Reykjayik, Seydhisfjordhur, Akureyri i Siglufjordhur). Poza tym istnieją zakłady włókiennicze, odzieżowe, chemiczne, cementowe gł. w Reykjavłku. Roln. z powodu surowego klimatu słabo rozwinięte, zatrudnia ok. 20-/0 ludn. Uprawy rolne (10,00 ha) ograniczają się niemal wyłącznie do ziemniaków, roślin pastewnych (buraki, siano), owsa i jarzyn; dość znaczna jest hodowla owiec (760 tyś. szt, 1965) i bydła (ok. 60 tys.), a także zwierząt futerkowych. Ostatnio rozbudowano sieć hydroelektrowni (w 1965 — 660 mln kWh). Linii kol. brak, dł. dróg 8650 km, rozwinięty transport samochodowy oraz juczny, a także żegluga przybrzeżna; ogólny tonaż floty handl. (poza rybacką) 135 tyś. BRT. I. eksportuje gł. ryby i ich przetwory (ok. G5% wywozu), mrożone filety rybne (22<'/»), skóry i wełnę, importuje — żywność, paliwa, tekstylia i maszyny. Gł. partnerami handl. są (1985): Wielka Brytania (U"/. obrotu), USA (14»/o), NRF (lil%) oraz Dania (8<'/o). Poważnym partnerem handl. I. jest Polska (Vl wartości dochodu nar. J., a prod. nastawiona jest na jak naj- JAPONIA 377 PRODUKCJA WAŻNIEJSZYCH SUROWCÓW I WYROBÓW PRZEMYSŁOWYCH Wyszczególnienie Jednostka miary 1938 1950 1968 Węgiel kamienny min t 49 39 47 Energia elektryczna mld kWh 33 45 265 Stal surowa min t 6,5 4,8 67 Koks hutniczy min t 3,2 2,7 233 Aluminium" tys. t 14 28 702 Statki wodowane tys. BRT 442 348 8583 Samochody ciężarowe tys. szt. 23 30 2052 Samochody osobowe tys. szt. 1,8 1,6 2934 Odbiorniki radiowe tys. szt. 604 287 29 81113 Kwas siarkowy tys. t 2139 2030 6 588 Włókna sztuczne tys. t 245 116 1201 Cement min t 5,9 4,5 48 a 1967. b Bez odbiorników tranzystorowych. wtórnym. ''Łącznie z aluminium większe pokrycie potrzeb żywnościowych kraju (pokrywa je w ponad 80%); roln. odznacza się wys. kulturą rolną i intensywną uprawą (największe w świecie zużycie nawozów sztucznych na i ha — ponad 300 kg, odpowiednie zabiegi agrotechniczne, tarasowanie pól itp.), szybko wzrastającą mechanizacją prac i znacznym rozdrobnieniem gruntów (blisko W/o gospodarstw posiada mniej niż i ha gruntów, a w tym 20% — poniżej 0,3 ha). Użytki rolne zajmują zaledwie 19*Vo pow. J., z tego ziemie orne 16,y/», a występują gł. na Honsiu i Kiusiu, na niż. nadmorskich oraz w dół. ł kotlinach śród-górskich; ok. 2/3 gruntów nawadnia się sztucznie, a ponad 1/3 daje 2—3 zbiory w ciągu roku; uprawia się przede wszystkim zboża: ryż (zajmuje ok. 50°/» ziem ornych z wyjątkiem Hokkaido, a plony z ha wynoszą ok. GO q), pszenicę i jęczmień oraz w mniejszych ilościach owies, kukurydzę i proso, ponadto znaczna uprawa batatów na pd. i ziemniaków na pn., warzyw, roślin strączkowych i tytoniu (na całym obszarze J.); pozostałe ważniejsze uprawy: herbata i drzewa morwowe w środk. cz. Honsiu, buraki cukrowe na Hokkaido, soja, rzepak, sezam; z drzew owocowych: mandarynki na pd. i w cz. środk., jabłonie na pn., du- żo wiśni (które jednak przeważnie nie owocują). Hodowla zwierząt odgrywa w J. rolę podrzędną, największe jest pogłowie trzody chlewnej (ok. 5,5 mln szt., 1968) i krów (ók. 1,4 mln szt.), natomiast tradycyjna hodowla jedwabników stopniowo zanika; b. duże znaczenie posiada rybołówstwo morskie (7,8 mln t ryb w 1967 — 2 miejsce w świecie) i wielorybnictwo, ponadto odławiane są kraby, ostrygi, wodorosty i perłopławy. W transporcie wewnętrznym większość przewozów przypada na żeglugę przybrzeżną i kol., szybko rozwija się mo- 378 JAPOŃSKIE, MORZE- PRODUKCJA ROLNICZA (w tyś. t) Przeciętne roczne Wyszczególnienie 1934—38 1948—52 1966—68 Ryż 11051 12735 18029 Pszenica 1288 1375 1011 Jęczmień Bataty 1758 3100 2020 6100 1049 49553 Ziemniaki Buraki cukrowe 1622 303 2451 166 3659 18121' Herbata 49 40 841' •'1966. Ł> 1966—67. toryzacja; dł. linii kol. 20,8 tyś. km (1967), w tym zelektryfikowanych 4,2 tyś. km, dł. dróg kołowych ok. 240 tyś. km; tonaż floty handl. 19,6 mln BRT (1968, 5 miejsce w świecie), główne porty: Joko-hama, Kobe, Osaka; rozbudowany transport lotniczy, a port lotniczy Haneda w Tokio posiada międzynar. znaczenie. Obroty handlu zagranicznego J. są b. wys. (1968, ok. 26 mld dół., 5 miejsce w świecie, chociaż odznaczają się na ogół ujemnym bilansem, w wyniku dużych wydatków na surowce przem.; w ostatnich latach szybko wzrasta eksport wyrobów przem. dzięki nastawieniu przem. na prod. artykułów o dużej wartości eksportowej; w strukturze importu przeważają (1968) surowce i paliwa (58%) oraz towary rolno-spożywcze (15°/(i), natomiast ok. 95<'/B eksportu przypada na wyroby przem. (w tym. maszyny i środki transportu 36°/», metale i wyroby metalowe IT/o, artykuły włókiennicze 12'yo); gł. partnerami handl. J. są: USA, Australia, Kanada, Hongkong, ChRL i Nowa Zelandia, szybko zwiększają się obroty z ZSRR i Polską. Japońskie, Morze-, przybrzeżne półzamknięte morze w zachodniej części O. Spokojnego, między wsch. wybrzeżem kontynentu Azji a wyspami: (-•) Sachalin, Hokkaido, Honsiu; na pn. łączy się z M. Ochockim (przez Cieśn.: Tatarską i La Perou-se'a), ha pd. — z M. Żółtym (przez Cieśn. Koreańską). Pow. 978 tyś. km2; średnia głęb. 1752 m, maks. głęb. 4228 m; temp. wód powierzchniowych w lecie od 26°C na pd. do 17° na pn., w zimie od 12° do —1°, zasolenie 33—34%o. Brzegi wys. i słabo urzeźbione, klimat umiarkowany mon-sunowy, częste tajfuny; pokrywa lodowa występuje w cz. pn. od listopada do maja; wybrzeża wsch. opływa ciepły Prąd Cuszimski, zach. — zimny Prąd Kraju Nadmorskiego. Ważny rejon połowu ryb, krabów i wodorostów; ożywiona żegluga, główne porty: w ZSRR -Władywostok, Alek-sandrowsk Sachaliński,wKorei (_) Wonsan, Pusan, Czhong- 379 dzin, w Japonii Otaru, Maizu-ru, Shimonoseki. Jarocin, m. pow. w woj. poznańskim, położ.w pn. cz. Wy-soczyzny Kaliskiej, ok. 120 m n.p.m. 17,3 tyś. mieszk. (1968). W 1257 prawa miejskie; w XIV w. jeden z większych ośr. handl. Wielkopolski (jarmarki) i dobrze rozwiniętego rzemiosła; wojny szwedzkie, gło- dy i pożary doprowadziły miasto w XVII w. niemal do ruiny; ponowny rozwój od końca XIX w. (po przeprowadzeniu w 1876 linii kol. z Poznania do Ostrowa Wikp.); ośr. przem. maszynowego (obrabiarki i maszyny dla przem. leśnego), spożywczego, odzieżowego, fabryki: mebli i papy; węzeł kolejowy (5 Unii) i drogowy; za- bytki: kościół parafialny z XVI w. i ratusz z końca XVIII w. Jarosław, m. pow. w woj. rzeszowskim, u stóp Pogórza Karpackiego, na l. brzegu —•Sanu, na wys. ok. 180—200 m n.p.m. Jedna z najstarszych osad na terenie dawnej Małopolski; zał. w pierwszej połowie XI w., na dogodnym podkarpackim szlaku komunikacyjnym u przeprawy przez San; prawa miejskie uzyskało na początku XIV w.; rozwijało się w XV—XVI w. (handel, wyrób płócien), ale ogromny pożar w 1625 i w 30 lat później najazd szwedzki przerwały całkowicie jego wzrost. 27,5 tyś. mieszk. (1968); ośr. przem. odzieżowego, spożywczego (przetwórnie mięsne) oraz materiałów budowlanych (produkcja cegły); liczne szkoły zawodowe i artystyczne, m.in. muzyczna i sztuk plastycznych; szereg zabytków, m.in. ratusz • (XVII w.) i liczne stare (XVI—XVIII w.) kamienice; muzeum regio-nalne.i Jaroslawl, Jarosidio, m. obwodowe w eur. cz. Rosyjskiej FSRR, położ.na pn. od Moskwy, na p. brzegu Wołgi u ujścia rzeki Kotorośl; jedno z najstarszych m. rosyjskich, zał. 101,0; 517 tyś. mieszk. (1970). Duże centrum przem.; skupia przem. maszynowy (samochody, maszyny i urządzenia chemiczne, silniki samochodowe i elektryczne), stoczniowy, elektrotechniczny, chemiczny (petrochemia, prod. kauczuku syntetycznego) i gumowy, po- nadto przem. poligraficzny, włókienniczy, odzieżowy, spożywczy, skórzano-obuwniczy, materiałów budowlanych; węzeł kolejowy i drogowy, port rzeczny; 4 wyższe uczelnie, 2 teatry (w tym najstarszy teatr Rosji — im. F.G. Woł-kowa, zał. 1750); liczne zabytki: klasztor z XII w., ruiny kremla z XVI w., cerkwie barokowe i budowle klasycy-styczne. Jasło, m. pow. w woj. rzeszowskim, położ.w zach. części tzw. Dołów Jasielsko-Sanoc-kich, u spływu -• Wisłoki oraz jej dopł.: Ropy i Jasiołki, na wys. ok. 235 m n.p.m. Powst. na starym trakcie handl. ok. XII w. pod nazwą Jasiel, w połowie XIV w. uzyskało prawa miejskie; w XVI— —XVIII w. ośr. wyrobu płócien, w drugiej połowie XIX w. centrum przem. naftowego. Zniszczone w ok. 908/* w czasie II wojny świat., zostało odbudowane. 13,9 tyś. mieszk. (1968); niewielki ośr. wydobycia ropy naftowej, przem. chemicznego, włókienniczego i miner.; węzeł kol. Jassy, Ia?i, miasto w Rumunii nad rzeką Bahiui (dopł. Prutu), 380 JAUNDE gł. m. obwodu Jassy i Mołdawii. Dawna osada co najmniej z XIV w., od 1560 do 1860 stolica Mołdawii; w przeszłości ośr. rozwiniętego handlu. 161 tyś. mieszk. (1966); przem. gł. włókienniczy, spożywczy oraz farmaceutyczny (penicylina); ważne centrum kult. — uniwersytet (zał. 1860) i kilka in. szkół wyższych. Jaunde, 'Yaounde, miasto, stolica Kamerunu, położ.na wyż., w pd.- -zach. cz. kraju; zał. w 1888 r. 120 tyś. mieszk. (1968); niewielki przem. spożywczy i drzewny; końcowa st. kol. z Duala, węzeł drogowy i lotniczy. Jawa, Djawa, czwarta pod względem wielkości w. -Wielkich Wysp Sundajskich w pd. cz. Arch. -Malajskiego, oddzielona na zach. od - Sumatry cieśn. -Sunda oraz M. —>-Jawajskim od -Borneo; najlepiej rozwinięty gospodarczo i najsilniej zaludniony rejon Indonezji; pow. 126 700 km2, dł. 1050 km, szer. 7i0 do 200 km; kształt wydłużony równoleżnikowo, brzegi wyrównane i wysokie. Wnętrze J. górzyste z licznymi wulkanami (27 czynnych i 94 wygasłe), najw.: -Semeru (3676 m), Slamet (3428 m), Sumbing (3371 m), Ardjuno (3339 m), Raung (3332 m) i Lawu (3265 m n.p.m.); poza tym ożywiona działalność sejsmiczna. Większe obszary nizin występują na pn. Klimat równikowy wybitnie wilgotny, nieco suchszy na wsch.; rzeki (np. Solo, Surabaja) krótkie i peł-nowodne; gleby żyzne: late-rytowe, wulkaniczne (28%) i aluwialne. W g. lasy tropikalne (ok. 25- /B pow. J.), na terenach niższych uprawa ryżu, batatów, kukurydzy, manioku, palmy kokosowej, trzciny cukrowej, kawy, orzeszków ziemnych, kauczuku, drzewa chinowego, tytoniu i innych roślin tropikalnych. J. dostarcza ok. 75% produkcji roślinnej Indonezji; poważna hodowla bydła. Na J. występują złoża ropy naftowej, siarki, węgla kamiennego, manganu; rozwinięty jest przem. lekki i rzemiosło; 63 mln mieszk. (1961), ok. 60% zaludnienia Indonezji; gł. m.: (-) Djakarta, Surabaja, Ban-dung, Semarang, Surakarta, Malang, Djokjakarta. Jawajskie, Morze-, płytkie szelfowe m. o pow. 480 tyś. km2 między w.: Borneo, Sumatrą i Jawą; maks. głęb. 89 m, średnia zaledwie 45 m; łączy się z O. Indyjskim cieśn. Bali i -Sunda, z M. Połud-niowochińskim — cieśn. Ka-rimata, a z M. Celebes — Cieśn. -Makasarską. Jawornihi, Javormky, g., -• Sudety Jaworzno, miasto, pow. miejski w woj. krakowskim, na zach. krańcu Wyż. -Krakowsko-Częstochowskiej, położ.na wys. ok. 300 m n.p.m. Stara śródleśna osada, rozwinęła się dopiero w końcu XVIII w. dzięki odkryciu złóż węgla oraz kruszców cynku i ołowiu. 62 tyś. mieszk. (1968); rozwinięty ośr. górnictwa węgla kamiennego (2 duże kopalnie węgla kamiennego utworzone z pięciu mniejszych), przem. chemicznego (2 fabryki) i materiałów budowlanych (prod. cegły); dwie wielkie elektrownie cieplne (Jaworzno I i Jaworzno II). Jelenia Góra, m. pow., pow. miejski w woj. wrocławskim, w centrum Kotliny Jelenio- JEMEN 381 górskiej. Stare osiedle piastowskie z początków XII w., stało się miasto w końcu XIII w. i ośr. dużego ruchu handl. oraz wyrobu płótna; gł. okres rozwoju tkactwa płócien w J.G. przypada na połowę XVIII w.; początki uprzemysłowienia na przełomie XIX i XX w. 55,7 tyś. mieszk. (1968); rozwinięty ośr. przem. chemicznego, szklarskiego (wyrób kryształów), włókienniczego, papierniczego, drzewnego, metalowego, elektrotechnicznego i spożywczego; duży ośr. wczasowy i turystyczny na obszarze Sudetów; węzeł kolejowy i komunikacji autobusowej; szereg zabytków, m.in. rynek, baszta z XVI w., gotycki kościół z XV w. i in. Jeleniogórska, Kotlina-, -••Sudety Jemen, AlDżumhwijja alAratlijja alJamanijja, JemeA-ska Rep. Arabska; państwo w Azji Pd.-Zach.; w 1918—62 absolutystyczna monarchia; pow. 195 tyś. km2; ludn. ok. 5 mln (1968); stolica -Sana, ok. 80 tyś. mieszk. (1968); podział administracyjny 7 obwodów (liwów); język urzędowy arabski. WARUNKI NATURALNE. J. zaj- muje pd.-zach. skraj Półwyspu Arabskiego; wyróżnia się trzy wydłużone południkowe krainy geogr.: na zach. wzdłuż brzegów M. Czerwonego ciągnie się szer. 40—70 km półpu-stynna i bezludna niż. Tiha-ma, centrum zajmuje rozległy (ok. 2/3 pow. kraju) i wys. płaskowyż Dżebel (średnia wys. 2000—2500 m, maks. — 3760 m n.p.m.) rozbity na oddzielne masywy, opadające stromo ku zach., natomiast ku wsch. przechodzi w suchą wyż. Szarki (wys. 1000—2000 m n.p.m.), urozmaiconą stożkami wygasłych wulkanów — stanowi ona pd.-zach. część pust. Rub alChali. Klimat zwrotnikowy suchy; na niż. opady poniżej 100 mm, na płaskowyżu wilgotniejszy (do 1000 mm opadów gł. w lecie); rz. przeważnie okresowe (ue-dy), np. gł. Ued Surdud; roślinność pustynna, na płaskowyżu stepowa, na jego zboczach — zarośla i lasy. J. jest uważany za ojczyznę mirry; bogactwa miner, (słabo zbadane i nieeksploatowane): rudy żelaza, nieco węgla kamiennego, ołowiu, miki i miedzi; z wody morskiej uzy- skuje się nieco soli (ok. 100 tyś. t rocznie); trwają poszukiwania ropy naftowej. LUDNOŚĆ stanowią gł. Arabowie (ok. 80*/») oraz Hindusi, Somalijczycy, Persowie; J. jest najgęściej zaludnionym krajem Półwyspu Arabskiego; ok. 75% mieszk. skupia się w żyznych dół. płaskowyżu; średnia gęstość zaludnienia 26 mieszk. na km2; ludn. miejska nie- liczna (ok. 5<)/B); gł. m.: Sana, Hodejda (45 tys., 1963), Taizz (40 tys.). GOSPODARKA. J. jest słabo rozwiniętym krajem rolniczym o licznych przeżytkach feudalnych (dzierżawy rolnicze); grunty orne zajmują ok. 1,6 mln ha, gł. na płaskowyżu i we wsch. cz. niż. Tihama; uprawia się zboża (pszenicę, jęczmień, kukurydzę, proso), rośliny strączkowe, bawełnę, cytrusy, palmę daktylową (wybrzeże), tytoń. Podstawą dochodów kraju jest uprawa kawy (mokka) na wyż. (zbiory 'około 4 tyś. t). Hodowla przeważnie koczownicza (na terenach półpustynnych), gł. owiec i kóz (11,7 mln szt., 382 JEMEN POŁUDNIOWY 1964), bydła (1,2 mln), wielbłądów (60 tys.) i koni; na wybrzeżu rybołówstwo i (zanikający) połów pereł. Przem. ogranicza się do kilku mniejszych zakładów (huta szkła, cementownia); dobrze rozwinięte rzemiosło (tkackie, skórzane, metalowe, jubilerskie). Transport gł. samochodowy i juczny; dł. dróg 1500 km, brak linii kol.; gł. port morski Hodejda. Wywozi się gł. kawę (55°/i>, 1962), skóry i futra (18%), sól, owoce, liście "kat" (o właściwościach narkotycznych) i barwniki (indy-go). Główni partnerzy handlowi: ŻRĄ, Wielka Brytania, Jemen Pd. Jemen Południowy, Dżamhu-rijat alJaman alJanubijat aszSzaabija, Ludowa Rep. Jemenu Południowego; niepodległe państwo od 30 XI 1967; obejmuje dawny brył Protektorat Arabii Południowej (do 1959 Kolonia i Protektorat Aden), w ramach którego istniała autonomiczna Federacja Południowoarabska składająca się z 9 sułtanatów, 5 szej-katów i 2 emiratów. Pow. 287,7 tyś. km2; ludn. 1146 tyś. (1966); stolica Madina-aszSzaab (do 1967 AlIttihad) 30 tyś. mieszk.; podział administracyjny 6 okręgów; język urzędowy arabski. WARUNKI NATURALNE. J. P. zajmuje pd.-zach. część Półwyspu Arabskiego (graniczącą z Zat. Adeńską), afrykańską w. So-kotrę z pobliskimi wysepkami oraz w. przybrzeżne Półwyspu Arabskiego: Kuria Muria, Perim i Kamaran. Wzdłuż brzegów ciągnie się niewielka (5—60 km szer.) niż. nadmorska; ku pn. teren podnosi się tarasami w strefie o szer. 100—200 km aż do G. Jemeńskłch (do 2500mn.p.m.) oraz niższych płaskowyżów Auzali i Hadramaut; na pn. od nich rozpościera się wapienna równina, ginąca dalej w piaskach pust. Rub alCha-U. Wyż. i zbocza rozcinają głęb. doliny licznych uedów. Klimat zwrotnikowy pustynny, szczególnie przykry na wybrzeżu (temp. latem do 50°C, zimą ok. 30°, opady ok. 50 mm rocznie, duża wilgotność powietrza); na wyż. jest znacznie chłodniej, powietrze bardziej suche i więcej opadów. Roślinność jest tu bogatsza (aloes, tamaryszek, mirra, kadzidłowiec). LUDNOŚĆ. Ponad SWo ludn. stnowią Arabowie, poza tym Hindusi i Pakistańczycy, So-malijczycy i in.; większe m.: Aden (250 tyś. mieszk., 1966), Szajch Osman (35 tys.), Mu-kalla (25 tys.). GOSPODARKA. J.P. jest b. słabo rozwiniętym krajem rolniczym. Tylko 1,3°/» pow. nadaje się do rolniczego użytkowania; uprawa (w dół. i oazach): sorga i prosa (durra, dochn), pszenicy, jęczmienia, palmy daktylowej, owoców i warzyw. Podstawą utrzymania koczowniczych plemion jest pasterstwo, gł. owiec, wielbłądów i koni. W Adenie znajduje się st. bunkrowa oraz jedyne w J.P. zakłady przemiasto, zwłaszcza duża rafineria naftowa, poza tym prod. cementu. Dróg bitych — poza 195 km odcinkiem z Adenu na pn. — nie ma; brak kolei; znaczenie ma transport juczny (wielbłądy, osły); jedyny port handl. — Aden. Jena, m. we wsch. Turyngii (NRD) nad rzeką Soławą. Osada zał. w IX w., rozwinęła się początkowo jako ośr. handl. -admiasto, w XVII w. stolica księ- JEROZOLIMA 383 stwa, potem ośr. nauk.-kult. 85 tyś. mieszk. (1968); centrum przem. optycznego, fotograficznego i instrumentów precyzyjnych (znane zakłady "VEB Cari Zeiss"), chemicznego, włókienniczego, poligraficznego i spożywczego; uniwersytet z 1558, obserwatorium astronomiczne, planetarium; zabytki z XII—XVI w. Jenisej, rz. w azjatyckiej cz. ZSRR, w środk. -Syberii; dł. 4130 km (wraz z Wielkim Je-nisejem), pow. dorzecza 2600 tyś. km2, roczny odpływ ok. 600 km" wody, średni przepływ poniżej łgarki 18 li00 mYsek. Powstaje z połączenia Wielkiego i Małego Jeniseju, biorących początek w rejonie Sajanu Wsch.; posiada nadzwyczaj zróżnicowany bieg górny — rz. na przemian to rozlewa się szeroko w kotlinach: Tuwińskiej i Minusińskiej, to znów tworzy wąskie i stromościenne przełomy przez Sajan Zach. i pn.-zach. skraj Sajanu Wsch.; poniżej Kras-nojarska J. rozlewa się szeroko — do 500—800 m, a w pobliżu ujścia — do 2—3 km, cały czas płynąc na pograniczu Niż. -Zachodniosybe-ryjskiej i Wyż. -*-Srodkowo-syberyjskiej, stąd znaczna asymetria brzegów: l. — niski, p. — wys. i często bardzo stromy; w dnie koryta występują progi skalne; ok. 300 km od ujścia rzeki dzieli się na szereg ramion wpadających do Zat. Jenisejskiej na M. - Karskimiasto w dorzeczu J. zdecydowanie przeważają dopł. p.: - Angara, Podkamienna -Tunguzka, Dolna -Tun-guzka, Kurejka. Okres pokrywy lodowej trwa od 170 dni w górnym do 220 dni w dolnym biegu, J. żeglowny jest prawie na całej długości (od Kotliny Minusińskiej), a dla statków morskich dostępny jest ok. 1000 km od ujścia (łgarka); odznacza się dużym bogactwem ryb, zwłaszcza w biegu dolnym (jesiotr, omul) oraz olbrzymimi zasobami energii wodnej, w górnym biegu czynne są 2 elektrownie wodne: Krasnojarska (5000 MW) i Sajańska. Nad J. leżą m.: -Krasnojarsk, Jenisejsk, łgarka, Dudinka. Jerozolima, arab. El-Kuds, hebr. Jeruszalaim, m. na Bliskim Wschodzie, leżące na półpustynnym płaskowyżu na wys. ok. 800 m n.p.miasto, ok. 25 km na zach. od M. -Martwego. Znane już w XV w. p.n.e., o bogatej historii, kilkakrotnie doszczętnie zniszczone; w średniowieczu stało się świętym m. żydów, chrześcijan i mahometan, odwiedzanym przez liczne pielgrzymki. W 1950, wbrew decyzji ONZ z 1947 o umiędzynarodowieniu J., rząd Izraela proklamował utworzenie stolica w zagarniętej uprzednio (1949) cz. J. Decyzji tej nie uznało wiele państw świata, w tym również Polska. Łączna liczba mieszk. wynosi 260 tyś. w tym: El-Kuds (cz. wsch. J., jordańska) 65,6 tyś. (1964) i tzw. Nowe Miasto (cz. zach., izraelska) 195,7 tyś. (1966). Cz. wsch. -— El-Kuds obejmuje tzw. Stare Miasto i dzielnice przyległe; stolica prowincja, nieliczne zakłady przemiasto, gł. spo- żywcze, włókiennicze, skórzane, metalowe oraz rzemiosło, gł. wyroby kultu religijnego; muzułmańska wyższa szkoła teologiczna; liczne zabytki, m.in. ruiny świątyni Salomona, meczet el-Aksa (VII w., spalony w 1969), kościół św. Grobu (XII w.) i wiele in. 384 JERSEY CITY Zach. cz. obejmuje tzw. Nowe Miasto; ośr. przem. spożywczego, włókienniczego, metalowego, skórzanego, chemicznego, elektrotechnicznego, szklarskiego i poligraficznego; węzeł komunikacyjny, ośr. kult. i nauk.: Uniwersytet Hebrajski, Akademia Medyczna, Muzeum Archeologiczne, Biblioteka Nar.; zabytki (stare fortyfikacje). Jersey City, miasto w USA (stan, New Jersey) położ.nad rzeką —Hudson, naprzeciw -Nw. Jorku. Powst. w 1630 jako osada hol., zaanektowana przez Anglików w 1664 r. 272 tyś. mieszk. (1984); ważny port; ośr. komunikacji, wyjściowy dla szeregu linii kol.; przem. metalowy i maszynowy, chemiczny, spożywczy (gł. mięsny); liczne szkoły zawodowe. J.C. jest integralną cz. nowojorskiego "zespołu miejskiego", z którym połączony jest tunelem podwodnym i kolejami podziemnymi. Jesioniki, czes. Jesenik, pasmo górskie w Sudetach Wsch. na terenie Czechosłowacji; ciągnie się na dł. 80 km, od G. Złotych (na zach.) po Bramę Morawską (na wsch.), gdzie kończy się stromym stokiem tzw. G. Oderskich (Odersfce Vrchy, 680 m n.p.m.). J. składają się z tzw. Wysokiego Jesioniku (Hruby Jesenik) w części pn.-zach., z najw. wzniesieniem całego pasma Pradziad (1492 m n.p.m.), zbudowanego z gnejsów i granitów, oraz ze znacznie niższego (300—500 m) — Niskiego Jesioniku (Nizky Jesenik) z najw. kulminacją Slunecnś (800 m n.p.m.), zbud. z dewoóskich i karbońskich piaskowców i wapieni. Wierzchowina J. silnie wyrównana, miejscami pokryta torfowiskami, wyżej głazowiskami i skałami oraz nielicznymi formami polo-dowcowymi; pocięta gleb. dolinami dopł. Morawy i Opa-wy; z pd. cz. Niskiego Jesioniku (G. Oderskie) wypływa rz. Odra. J. są do wys. 1200-1250 m n.p.m. pokryte lasem świerkowym. Dół. J. są dość gęsto zamieszkane; gł. osady wewnątrzgórskie: Rymaroy, Bruntal, Jesenik, na obrzeżeniu m. Sternberk, Śumperk, Krnov i Opawa, w Polsce ,— Głuchołazy. Teren gospodarki leśnej z przem. papierniczym oraz miner, (kamieniołomy, wapienniki) i budowlanym; dość uczęszczany obszar turystyczny. Skrawek Jesioniku Wysokiego, właściwie jego partii przejściowej tzw. G. Opawskich, wchodzi na teren Polski koło Głuchołazów (Biskupia Kopa 890 m n.p.m.). Jesselton, miasto w Malajzji, stolica stanu Sabah (dawne Borneo Pn.); dogodny port morski na M. -Południowochińskim nad zat. Gawa. 22 tyś. mieszk. (1960); końcowa st. kol., mię-dzynar. port lotniczy. Jezo -Hokkaido Jędrzejów, m. pow. w woj. kieleckim, położ.na wys. 240 m n.p.miasto w Niecce Nidziańskiej, nad rzeką Brzeźnicą i Jasionką (dopł. Nidy). Powst. prawdopodobnie w XI w., prawa miejskie uzyskał w 1271, rozwinął się jako m. leżące na gł. trakcie łączącym Kraków z Mazowszem, będące ośr. rękodzieła (w XVIII w. tkaniny jedwabne, na początku XIX w. grube sukno) i handlu (targi, jarmarki); po połączeniu J. linią kol. z Krakowem w 1885 stał się ośr. przem. spożywczego, drzewnego i me- JOŃSKIE, WYSPY-385 talowego; 13,6 tyś. mieszk. (1966); ośr. przem. spożywczego (browar, młyny, przetwórstwo warzyw, zakłady tytoniowe), materiałów budowlanych (gips), skórzanego i metalowego; niewielki węzeł drogowy i kol. (linia wąskotorowa); szereg zabytków; muzeum zegarów słonecznych (ponad 100 okazów). Joao Pessoa, dawniej Paraiba, miasto w Brazylii, stolica stanu Paraiba, położ.w pobliżu ujścia rzeki Paraiba. Zał. z końcem XVI w.; rozwinęło się jako ważny punkt' eksportu cukru z trzciny, a potem bawełny. 184 tyś. mieszk. (1967); ośr. przem. spożywczego. Portem • J.P. jest położone ok. 15 km na pn.-wsch. Cabedelo. Johannesburg, miasto, największe w —•-Republice Pd. Afryki, w Transwalu, u podnóża Wit-watersrandu, na wys. ok. 1730 m n.p.m. Zał. w 1886 jako osada górnicza po odkryciu złota w Witwatersrand. 1153 tyś. mieszk. (1960; z osiedlami podmiejskimi ok. 1,5 mln mieszk.); gł. centrum przem. Republiki Pd. Afryki, zwłaszcza przem. chemicznego, włókienniczego, spożywczego; ośr. hutniczy i górnictwa złota oraz uranu; uniwersytet; węzeł kol., 3 porty lotnicze. Zbud. nowocześnie z szeregiem parków; kontrastuje z podmiejskimi siedzibami biednej ludn. afrykańskiej. Jokohama, Yokohama, miasto w Japonii, położ.w pd.-wsch. cz. wyspy -Honsiu, na zach. wybrzeżu Zat. Tokijskiej, odległe od -Tokio o 32 km. 1789 tyś. mieszk. (1965); duży ośr. przem. stoczniowego, maszynowego (tabor kol., samochody), hutniczego i chemicz- 25 Słownik geografii świata nego (petrochemia), ponadto rozwinięty przem. włókienniczy (bawełniany, jedwabni-czy), spożywczy, ceramiczny; jeden z największych (obok -Kobe i -.0saki) portów morskich Japonii (ok. 1/3 obrotów handl.), węzeł kolejowy i drogowy. J. nawiedzana jest trzęsieniami ziemi. W okresie drugiej wojny świat, mocno zniszczona. J. tworzy wraz z Tokio i ~>-Kawasaki wielki zespół miejski. Jońskie, Morze-, cz. M. Śródziemnego między pd.-wsch. wybrzeżami Płw. Apenińskiego i Sycylią a pd.-zach. częścią Płw. Bałkańskiego, na przejściu z M. Śródziemnego do Adriatyku, z którym łączy się za pośrednictwem cieśn. -*-0tranto. Pow. 570 tyś. km2, maks. głęb. 4594 m (największa na M. Śródziemnym). Jońskie, Wyspy-, grupa 5 większych i szeregu mniejszych wysp (razem ok. 40) na M. -Jońskim, u zach. wybrzeży Grecji; pow. 2260 km2. Największe z nich: Kerkira (Kortu) 594 km2, Lefkas 285 km2, Itaka 98 km2, Kefalinia 770 km2 i Zakinthos 434 km2. Jest to pozostałość zatopionego pasma górskiego, zbud. z wapieni mezozoicznych i trzecio- rzędowych, osiągająca w Enos (na Kefalinii) wys. 1620 m n.p. m.; częste trzęsienia ziemi (ostatnie w 1953). Klimat podzwrotnikowy morski (śródziemnomorski); pow. wysp bezleśna ł uboga w wodę. W. J. są gęsto zaludnione (ponad 100 mieszk./km2), zamieszkane przez ok. 230 tyś. ludn. Uprawa winnej latorośli, oliwek (gł. Kerkira), owoców cytrusowych oraz zbóż; silnie rozwinięte rybołówstwo; uz- drowiska zimowe. Gl. m. Ker- 386 JORDAN kira (31 tyś. mieszk.) i Zakin-thos (11 tys.). Wyspy przyłączono do Grecji w 1863. Jordan, hebrajskie ha-Jardere, arabskie Nahr el-Urduun, rz. na -Bliskim Wschodzie; przepływa przez terytorium Libanu, Izraela i Jordanii, a na krótkim odcinku wzdłuż granicy izraelsko-syryjskiej oraz izraelsko-jordańskiej; dł. 252 km. Wypływa na pd. zboczach -Antylibanu i płynie ku pd. głęb. rowem tektonicznym El- -Ghor, w większej cz. poniżej poziomu morza; w biegu górnym tworzy progi, w dolnym - silnie meandruje; przepływa przez jeź. Chule i -Genezaret; uchodzi deltą do M. -Martwego; gł. dopł. (L): Jar-muk, Nahr eszSzerka. Wody J. są wykorzystywane do celów irygacyjnych i energetycznych. Podział i wykorzystanie wód Jordanu, szczególnie realizowany przez Izrael plan skierowania wód górnego biegu rzeki na pd. pustynną cz. kraju jest przedmiotem sporu między Izraelem a Syrią, Libanem i Jordanią i jako taki przyczyną wielu zatargów polit. w tym rejonie. Jordania, AlMamlaka alUr-dunijja alHaszimijja, Hasze-midzkie Królestwo Jordanii, monarchia konstytucyjna w Azji Pd.-Zach., niepodległa od 1946, poprzednio od 1920 stanowiła bryt. terytorium mandatowe pod nazwą Transjor-dania; w 1947 do J. przyłączono wsch. cz. terytorium dawnej Palestyny; pow. 97,7 tyś. km2, 2102 tyś. mieszk. (1968), stolica -Amman 450 tyś. mieszk. (1968); język urzędowy arabski; dzieli się na 8 prow. (li-wów) i wydzieloną strefę pustynną (o pow. 80,5 tyś. km2). WARUNKI NATURALNE. Niemal całą pow. J. zajmuje pustynny opadający ku wsch. płaskowyż o średniej wys. 800 do 1300 m n.p.m. (na pd. maks. wys. 1754 m n.p.m.) rozcięty na zach. głęb. rowem tektonicznym El-Ghor, w którym leży M. -Martwe oraz jego dopł. - Jordan na pn. i Wadi el-Araba na pd.; J. posiada na kilkunastokilometro-wym odcinku dostęp do zat. -Akaba na M. Czerwonym; klimat zwrotnikowy, śródziemnomorski na zach. i pustynny na wsch.; pustynie (Pust. -Syryjska) i półpu-stynne stepy zajmują ok. 84°/» pow., lasy — l/o (na pn. zach.); występują złoża fosforytów, soli potasowej i ka- • miennej oraz marmury. LUDNOŚĆ, stanowią gł. Arabowie (ponad 80°/») oraz Czer-kiesi, Kurdowie, Ormianie i in.; przyrost naturalny b. wy s. osiąga blisko 40%o; średnia gęstość zaludnienia wynosi 20 osób na i km2, a w dół. Jordanu przekracza 160 osób na km2; ok. 3-/0 ludn. prowadzi koczowniczy tryb życia, a blisko W l» zamieszkuje w m.; gł. m.: Amman, El-Kuds (jor-dańska cz. -Jerozolimy), Nab-lus, Irbid; w J. przebywa blisko 600 tyś. Arabów-uchodź-ców palestyńskich, których ilość po agresji Izraela w 1967 poważnie wzrosła. GOSPODARKA. J. jest słabo rozwiniętym krajem rolniczym o licznych przeżytkach feudalnych oraz silnych wpływach kapitału brytyjskiego, włoskiego i in. Użytki rolne zajmują ok. IO»/B pow. (1/10 sztucznie nawadniane) gł. w dół. Jordanu; uprawia się pszenicę (30°/» upraw), jęczmień, sezam, oliwki, cytrusy, JUGOSŁAWIA 387 winorośl, palmę daktylową, warzywa (pomidory, cebula); hodowla rozwinięta słabo (gł. owce — i mln szt. w 1966, kozy — 0,6 mln, osły, bydło, wielbłądy); przem. obejmuje jedynie drobne zakłady spożywcze, tytoniowe i cementowe (0,4 mln t, 1966) oraz nieliczne kopalnie fosforytów (1965 — ponad ,0,5 mln t) i soli; rozwinięte rzemiosło gł. artystyczne; sieć komunikacyjna rzadka (ok. 400 km linii kol., 4 tyś. km dróg), jedyny port morski Akaba. Znaczne dochody czerpie J. z turystyki. Eksport: fosforyty, warzywa i owoce; główni partnerzy handlowi: USA, Wielka Brytania, Liban. Jork, Cape fork Peninsula, płw. w pn.-wsch. Australii Queensland), między zat. Kar-pentaria i M. Koralowym, od którego oddziela go Wielka Rafa Koralowa; zakończony skrajnie pn. przyl. Australii — Jork (10°43' szer. geogr. pd.); powierzchnia 210 tyś. km2; wsch. część płw. zajmują -Wielkie Góry Wododziałowe, zawierające złoża miedzi (For-sayth), wolframu, cyny (Mt Gamet) i węgla kamiennego oraz g. Gregory; zach. cz. -jest nizinna, pocięta licznymi rzekami i pokryta lasami tropikalnymi. Juan Fernandez, grupa 3 wysp na O. Spokojnym (Mas a Tierra, M&s a Fuera i Santa Ciara) należących do Chile, położ.w odległości ok. 600 km od wybrzeża Ameryki Pd. Pow. ok. 185 km2; 450 mieszk. (1960) na gł. w. Mas a Tierra. J. F. są górzyste (do 1850 m n.p.m.), zbud. ze skał wulkanicznych; stanowią wystającą nad pow. m. resztkę zatopionego grzbietu podwodnego. W 1966 nazwy dwóch gł. wysp zostały oficjalnie zmienione: Mas a Tierra na W. Robinsona Cruzoe, Mas a Fuera na W. Aleksandra Selkirka. Jucar, rz. we wsch. Hiszpanii; 500 km dł., pow. dorzecza 22,4 tyś. km2. Wypływa w g. Cuenca, uchodzi do Zat. Walenckiej. Wykorzystana do nawadniania; elektrownie wodne. Jugosławia, Socijalisticka Fe-derativna Republika Jugosla-vija, Socjalistyczna Federacyjna Republika Jugosławii, państwo w Europie Pd., w pn.-zach. części Płw. Bałkańskie-' go; pow. 255,8 tyś. km2, ludn. 20210 tyś. (1968); stolica -Bel-grad 745 tyś. mieszk. Dł. granic lądowych 2969 km, morskich 2092 kmiasto w skład federacji wchodzą: (-) Serbia (z okręgami autonomicznymi, Wojwodina, Kosowo), Chorwacja, Słowenia, Bośnia i Hercegowina, Macedonia, Czarnogóra. Języki urzędowe: serbo-chorwacki, słoweński i macedoński. WARUNKI NATURALNE. Wybrzeża J. są przeważnie skaliste, silnie rozczłonkowane, typu dalmatyńskiego z charakterystycznymi zatokami (kala) i wyspami, powstałymi na skutek ingresji morskiej, która zatopiła obniżenia pomiędzy pasmami wzniesień. Gł. wyspy: Krk — 407,9 km2, Brać — 395,9 km2, Cres — 336,1 km2, Hvar — 289 km2, Korcula, Dugi Otok i in. Rzeźba J. jest bardzo zróżnicowana; ok. 18% pow. zajmują góry ponad 1000 m n.p.miasto, 52/n obszary 200—1000 m n.p.miasto, 30% niż. i równiny. Pn.- zach. skraj J. zajmuje wsch. zakończenie Alp: wapienne Alpy Julijskie (Triglay — 2863 m, najwyższy szczyt J.) i na po- 388 JUGOSŁAWIA graniczu z Austrią — pasmo Karawanki; ich przedłużeniem są Alpy Sawińskie; krystaliczną budową skał odróżnia się masyw Pohorje (1543 m). Przeważającą cz. kraju zajmują fałdowe G. -Dynarskie, zbud. ze skał wapiennych, tworzące złożony system licznych pasm, wyciągniętych równolegle do wybrzeża, płaskowyży i zapadlisk. B. silnie rozwinięte są i wykształcone zjawiska krasowe: jaskinie (Postojna w paśmie Notranjsko), podziemne rzeki i jeż., poija, leje, studnie krasowe itp., zwłaszcza w pasmach -Welebit (1798 m) i Kapela. W ich przedłużeniu leżą m.in. pasma Dinara, Svilaja. Najwyższe wzniesienia pd. J. znajdują się w paśmie Prokletje (Dja-ravica — 2656 m) i masywie Durmitor (Bobotoy Kuk — 2522 m) noszącym ślady zlodowaceń; na pd. od nich znajduje się masyw Śar Pianina (Titov vrh — 1760 m); ku wsch. g. opadają łagodnie (Rudawy Bośniackie, masyw Ko-zara i in.). Srodkowo-pd. część J. zajmuje stary krystaliczny masyw tracko-macedoński, rozbity na szereg izolowanych grup górskich i liczne kotliny zapadliskowe (Pelagońska, Skopska, Owcze Pole). Pn.-wsch. część J. zajmuje pd. cz. -Wlk. Niż. Węgierskiej wypełniona osadami morskimi, rzecznymi i jeziornymi. Miejscami krystaliczne skały podłoża występują na pow., tworząc niewielkie masywy Psunj (984 m), Papuk, Pruska Góra. Wsch. cz. J. leży w strefie systemu karpacko-bałkańskie-go (G. Wschodnioserbskie). Klimat wybrzeży jest podzwrotnikowy typu śródziemnomorskiego (temp. stycznia 2—9°C, opady ponad 1500 mm, przeważnie zimą); występuje lokalny zimny wiatr bora. W g. klimat górski, opady ponad 3000 mm; w środk. i pn. J. klimat nabiera cech kontynentalnych z gorącym latem (22°C), stosunkowo chłodną zimą (—1,6°C), cieplejszą w Macedonii (1°—4°C) i opadami rocznymi 500—700 mmiasto w znacznej cz. kraju istnieje dotkliwy niedobór wody. Rzeki J. są liczne i zasobne w energię; na obszarach krasowych przeważa podziemny odpływ wód. Główna rzeka -Dunaj i jego żeglowne lub spławne dopł.: (-•) Sawa, Drawa, Cisa, War-dar, Morawa oraz Drina i neretwa. Na pd. jeź. tektoniczne lub krasowe -.Szkoderskie (147,9 km8 w granicach J.), -•Ochrydzkie (118,9 km2 w granicach J.), -.Prespa, Dojrańskie. Pierwotna roślinność J. została zniszczona; obecnie na wybrzeżach Adriatyku występują zarośla śródziemnomorskie (.makia, sziblak), na obszarach krasowych skąpe zarośla i trawy w kotlinach; wg. — dąbrowy, lasy bukowe i bukowo-jodłowe; stepy Niż. Panońskiej zostały prawie całkowicie zaorane. LUDNOŚĆ. Struktura narodowościowa J. jest b. złożona: Serbowie (42,3''/o ludn.), Chorwaci (23,l%), Słoweńcy (S/o), Macedończycy (5,6''/o), Czarno-górcy (2,7%), Jugosłowianie bez określonej narodowości i muzułmanie (grupa etniczna) — 6,9%, Albańczycy (5,5%), Węgrzy (3»/o), Turcy (2,4%), ponadto Słowacy, Bułgarzy, Rumuni, Czesi, Cyganie, Polacy (ok. 2000) i in. Ok. 9/10 mniejszości narodowościowych zamieszkuje Serbię (Wojwo-dina, Kosowo) i Macedonię. Obecnie przyrost naturalny wynosi ponad ll%o. Ludn. m. ok. 28<'/». Gł. m. (poza stolica): JUGOSŁAWIA 389 (-•) Zagrzeb, Sarajewo, Skop-je. Lubiana, Nowy Sad, Rije-ka, Split. Struktura zatrudnienia (1962): roln. (57,31'/), przem. i budownictwo (17,5''/o), transport (2,9%); występuje znaczna emigracja zarobkowa (ok. 700 tyś. w 1969) do Europy Zach. GOSPODARKA. J. należała do najbardziej zacofanych krajów Europy i najsilniej zniszczonych podczas II wojny świat. W wyniku przemian społecz-no-gospodarczych, industrializacji kraju w latach 1950—68, globalna prod. przem. i dochód nar. na i mieszk. wzrosły pięciokrotnie, prod. rolnicza 1,3 rażą. Ok. 1/2 dochodu nar. wytwarza przemiasto, ok. 1/4 roln. Ogromne dysproporcje w rozwoju Słowenii, Chorwacji i Serbii w stosunku do pozostałych republik uległy złagodzeniu. Charakterystyczną cechą modelu gosp. J. jest daleko posunięta decentralizacja zarządzania, duże znaczenie samorządu oraz silny rozwój stosunków towarowo-pienięż-nych. Bogactwa miner, są__ różnorodne: węgiel brunatny, kamienny, ropa naftowa (Chorwacja); rudy żelaza przetwarzane są w zakładach hutniczych w Zenicy, Sisaku i Jesenicach; w budowie znajduje się huta w Skopje; ośrodki hutnictwa metali nieżelaznych znajdują się w Serbii, miedzi (Bór, Majdanpek), cynku i ołowiu (Śabac oraz Celje i Meźica w Słowenii), poza tym aluminium koło Ma-riboru oraz w okolicy Szybe-niku, Ptuj i Razine, wykorzystujące pobliskie złoża boksytów. Występuje także chrom (Hromovik, Radusa), antymon, rtęć (Idrija), magnezyt i in. WAŻNIEJSZE DANE O ROZWOJU GOSPODARCZYM Wyszczególnienie Jednostka miary 1950 1960 1968 Węgiel brunatny min t 11,7 21,4 25,9 Ropa naftowa min t 0,1 0,9 2,5 Ruda miedzi3 tys. t 43,3 33,3 70,4 Ruda cynku a tys. t 48,4 56,4 95,5 Ruda otown tys. t 78,9 91,2 112,0 Boksyty tys. t 206 1025 2076 Energia elektryczna mld kWh 2,4 8,9 20,6 Stal surowa tys. t 428 1442 1992 Samochody osobowe tys> szt. — 10,5 59,4 Statki tys. BRT 3,2 161 290 Telewizory tys.szt. — 14,0 286 Kwas siarkowy tys. t 40,4 130 589 Nawozy azotowe tys. t 3,9 4,0 10,1 Nawozy fosforowe tys. t 6,4 42,1 20.4 Cement tys. t 1220 2398 3828 Celuloza tys. t 27 155 3SS13 Tworzywa sztuczne tys. t — 9,2 70,9 Tkaniny bawełniane min m" 146 257 401 Cukier tys. t 223 289 433 a Zawartość metalu, t'l967. 390 JUGOSŁAWIA Ok. 60% energii elektrycznej dostarczają siłownie wodne na górnej Drawie, Neretwie (Ja-blanica). Dmie (Zyornik), w Senj, - Dubrowniku, Splicie i in., niektóre wykorzystują także wody podziemne; budowana jest wspólnie z Rumunią wielka siłownia w rejonie -Żelaznej Bramy. W latach powojennych rozwinęły się prawie od podstaw różne działy przem. metalowego i maszynowego: prod. samochodów (Kragujeyac), traktorów (Zagrzeb, KruSe-vac), statków (Rijeka, -Split, Pula), taboru kol. (Smederev-ska Palanka, Kraljevo, Kru- Sevac); ponadto maszyn rolniczych (Subotica, Nowy Sad, Osi jęk), urządzeń energetycznych i przem. (Zeleznik, Sla-vonski Bród, Lubiana, Zagrzeb, Belgrad), sprzętu elektrotechnicznego (Nowy Sad) i elektronicznego (Belgrad). Gł. ośr. rozbudowanego i zmodernizowanego przem. chemicznego są: Sabac, Goraźde, Pan-ćevo, Kosovska Mitroyica (nawozy sztuczne), Belgrad, Ze- mun, Celje (farby, lakiery), Hrastnik (kwas siarkowy), Dugi Rat (karbid) i in. Ropę naftową przerabiają rafinerie w Rijece, Słsaku, Bosanskim Brodzie. Do czołowych, pod względem liczby zatrudnionych, należą przem.: włókienniczy, dziewiarski, odzieżowy i obuwniczy, pracujące w znacznym stopniu na eksport. Skupiają się one gł. w miastach pn. cz. kraju. Szeroko znane są poza granicami J. wyroby przem. drzewnego (meble), spożywczego (przetwory mięsne, rybne, owocowe, jarzynowe, wina i napoje alkoholowe), a także tytoniowego. Istotną rolę w gospodarce kraju odgrywa rzemiosło, często o charakterze artystycznym. Roln. jest jeszcze główne zajęciem ludn. Pow. upraw obejmuje 10200 tyś. ha, w tym w sektorze uspołecznionym 1468 tyś. ha; grunty orne i baszta-ny zajmują 7550 tyś. ha, sady 440 tyś. ha, winnice 256 tyś. ha, łąki 1940 tyś. ha, pastwiska 4480 tyś, ha, lasy i zarośla 8,8 mln ha. Gł. obszary rolnicze leżą na Niż. Nad-dunajskiej, w dół. Morawy i kotlinach górskich. Wysoką PRODUKCJA ROLNICZA Zbiory średnie roczne (w tyś. t) Wyszczególnienie przedwo 1948—52 1966—68 jenne Pszenica 2467 2171 4596 Kukurydza 4691 3078 7330 Jęczmień 107 323 590 Owies S17 287 348 Ziemniaki 1631 1486 2977 Buraki cukrowe 509 1179 3520 Tytoń 17 24 51 Pomidory , 138 326 Śliwki , 524 714 Winorośl 705 867 1183 JONNAN 391 kulturą rolną i wydajnością prod. wyróżniają się ziemie Wojwodiny, Chorwacji i Słowenii. Gł. uprawy zbożowe (w tyś. ha w 1968): kukurydza (2470), pszenica (2010); poza tym uprawia się ziemniaki (330), rośliny przemysłowe — buraki cukrowe, słonecznik (380), soję i konopie, tytoń (44 tyś. ha) w Macedonii, Hercegowinie, pd. Serbii, bawełnę na pd., chmiel na pn. (kotlina Celje). Bardzo rozpowszechniona jest uprawa dyń, kawonów i melonów (450 tyś. t), pomidorów, kapusty. Prawie we wszystkich regionach kraju uprawia się sady śliw (gł. w Szumadii i Bośni — II miejsce w eksporcie świat.), jabłoni (w Słowenii, Serbii i Macedonii), brzoskwiń, moreli, nieco oliwek i fig. Gł. obszary uprawy winorośli obejmują pobrzeża M. Adriatyckiego oraz przedgórza otaczające Niż. Naddunajską, ponadto Kraina, Metohija, kotliny jeź. i in. Prod. wina ok. 6 mln hl rocznie. W hodowli wyróżnia się (w mln szt. w 1968): chów bydła (5,7), gł. w Serbii, Chorwacji, świń (Niż. Naddunajską — 5,9), owiec i kóz (10,3). Dł. linii kol. (1967) 11 351 km, dróg bitych 78,7 tyś. km, Park samochodowy (1967) 452 tys., w tym 355 tyś. osobowych. Flota • handlowa o tonażu 1267 tyś. BRT (1968). Porty przeładowały w 1968 12,8 mln t towarów. Bilans handl. jest od/ dłuższego czasu ujemny; naj ważniejszymi artykułami wywozu są stal i metale nieżelazne, środki transportu, mięso, i artykuły rolne, wyroby elektrotechniczne. Główni partnerzy handlowi: Włochy, NRF, ZSRR i inne kraje socjalistyczne, USA, Wielka Brytania, Francja. Tadeusz Lenczowsfci Jukatan, Yucatii-n, płw. w Ameryce Środk. między M. Karaibskim a Zat. Meksykańską, należy do Meksyku oraz częściowo do Gwatemali i Hondurasu Bryt.; pow. ok. 150 tyś. km2; przeważnie nizinny, pokryty gęstymi lasami zwrotnikowymi; wybrzeża w cz. pn. lagunowe, na wsch. otoczone rafami koralowymi; w środk. cz. płw. zjawiska krasowe. Na J. znajdują się liczne ślady kultury Majów (ruiny miast, piramidy i świątynie). Jukatańska, Cieśnina-, Canal de Yucatón, łączy Zat. Meksykańską z M. Karaibskim; szer. i220 km, maks. głęb. 529 m. Obszar silnych prądów morskich. Jukon, Yukon River, rz. odwadniająca pn.-zach. cz. Ameryki Pn., zwłaszcza terytorium -Alaski; bierze początek w rejonie jeź. Atlin w G. Nadbrzeżnych (Kanada); uchodzi do M. Beringa dużą deltą; dł. 3186 km, pow. dorzecza 855 tyś. km2; gł. dopł. p.— Pełły, Porcupine, Koyukuk, l. — Tanana. Żeglowna przez ok. 4 miesiące w roku aż po Whi-tehorse (Kanada). Julijskie, Alpy-, -Alpy Julijskie uaeaa»~~miasto, stolica stanu -Ala-ska (USA),~oł. nad kań. Gas-tineau. Zał. jako ośr. poszukiwań złota w u880, centrum adm. od 1900 r. 7\tys. mieszk. (1964); niezamarzający port, ośr. przem. rybnego\i drzewnego. \ Jiin-ho -Wielki Kanał Jiinnan, Junnańska, Wyżyna-, wyżyna w pd.-zach. cz. Chin, 392 JURA leży na pd. od G. -Syczu-ańskich, pomiędzy dolinami rz. -Song Koi i -Jangcy, na pn. wsch. przechodzi w wyż. -Kuejczou; zbud. gł. z wapieni (zjawiska krasowe), łupków i piaskowców; średnia wys. ok. 2000 m n.p.m. — obniża się w kierunku pd.-wsch.; liczne zapadliska tektoniczne wypełnione jeziorami, obszar nawiedzany trzęsieniami ziemi; klimat podzwrotnikowy monsu- nowy, zaostrzający się ze wzrostem wys.; bujne lasy; złoża węgla i rud metali (ok. 90/0 prod. krajowej cyny i 60°/8 miedzi); zaludnienie poniżej 50 osób na km2; uprawa roli, górnictwo i hutnictwo; gł. m. -Kunming. Jura, g. pograniczne między Francją a Szwajcarią, odgałęzienie -Alp; ciągną się na przestrzeni ok. 2,70 km od łuku —»Rodanu po doL -Renu; od —"Wogezów na pn. oddziela je tzw. Brama Belfortu. GŁ trzon tego łańcucha (sfałdo-wanego w młodszym trzeciorzędzie) tworzą wapienie i margle jurajskie, na obrzeże-niach występuje trias; rozwinięte zjawiska krasowe. Cz. pd. wyższa (Cret de la Neige 1723 m n.p.m.), pn. niższa (Weissenstein 1294 m); formy wzniesień zaokrąglone; dość łatwe do przejścia na skutek pocięcia przez rzeki licznymi dolinami poprzecznymi (tzw. ciuse). Klimat umiarkowany górski, znaczne opady (powyżej 2000 mm); gleby mało urodzajne; pokryte dość gęsto lasami iglastymi, liczne pastwiska. Z kopalin występują sól i gips. Niezbyt gęsto zaludnione. Ludn. zajmuje się roln. i hodowlą, mleczarstwem (sery) a także precyzyjnym rękodzielnictwem (szlifiernie szkieł optycznych, części do zegar- ków). Jura Szwabsko-Frankoóska, płaskowyż, tzw. Alb, ciągnący się od -Dunaju po źródła Menu; zbudowany gł. z utworów jurajskich; zgodnie ze strukturą opada ku pn.-wsch., natomiast ku obniżeniom rz. Neckaru i Menu urywa się stromym progiem (do 3;00 m), na którego przedpolu szereg gór-świadków oraz drobnych form wulkanicznych, zwieńczonych często starymi zamkami rycerskimi (Hohenzollern, Reutlingen i in.). Dół. rz. Wornitz dzieli Jurę na wyższą Szwabską (Schwabische Alb), ok. 210 km dł. ł 15 do 40 km szer., osiągającą 1.015 m n.p.m. oraz niższą do 690 m — Frankońską (Frankische Alb), ciągnącą się łukiem do Lichtenfels nad Menem. Zjawiska krasowe. Uprawa ziemi; hodowla bydła. Jutlandzki, Półwysep-, Jutlan-dia, Jylland, płw. w środk. części pn. Europy, otoczony M. Północnym od zach., Ska-gerrakiem od pn. oraz Katte-gatem i M. Bałtyckim od wsch.; pow. ok. 40 tyś. km2; większa cz. (pn.) należy do Danii (29833 km2), mniejsza (pd.) do NRF (cz. kraju związkowego Szlezwik-Hol-sztyn). Teren nizinny (do 170 m n.p.m.), klimat umiarkowany morski; życie gosp. w większości koncentruje się na wybrzeżu wsch. KADYKS 393 K Kabinda, Cabmda, terytorium portugalskie w Afryce Środk. na wybrzeżu atlantyckim, w odległości ok. 100 km na pn. od ujścia Konga; adm. należy K. do Angoli; pow. 7560 km2; 59 tyś. mieszk. (1960); stolica m. Kabinda (1,6 tyś. mieszk.); gospodarka plantacyjna. Babul, miasto, stolica Afganistanu, położ.na wsch. kraju, w żyznej śródgórskiej kotlinie nad rzeką Kabul, na wys. ok, l80i0 m n. p.m.; założony w początkach n.e. 449 tyś. mieszk. (1966); gosp. i kult. centrum Afganistanu; przem. włókienniczy i odzieżowy, skórzany, spożywczy, materiałów budowlanych, zakłady naprawcze samochodów i zbrojeniowe; węzeł drogowy kraju, zwłaszcza ku Pakistanowi przez przeł. -Chaj-ber i przez -Hindukusz, mię-dzynar. port lotniczy; uniwersytet (zał. 1946) oraz Akademia Afgańska. K. składa się z dwu cz.: prawobrzeżnej (pd.) — starej, sięgającej X w. n.e. oraz lewobrzeżnej (pn.)— nowoczesnej, wybudowanej po 1925; liczne zabytki; pałace, ogrody, grobowce (m.in. sułtana Timur Szaha) i in. Kaczawskie, Góry-, pn.-zach. pasmo -Sudetów, dł. ok. 30 km, średnia wys. ok. 600 m n.p.miasto, maksymalna 724 m (Skopiec); graniczą od pd. z Kotliną Jeleniogórską. Zbud. z łupków i wapieni kambro-sylurskich, piaskowców i wapieni kredowych oraz skał wy- lewnych (porfirów, melafirów i diabazów); silnie urzeźbione (głęboko wcięte doliny erozyjne); w skałach wapiennych liczne formy krasowe (jaskinie, skałki); pokryte przeważnie mieszanymi lasami. Liczne kamieniołomy. G. Vi. należą do najpiękniejszych w Sudetach. / Kaczczh, Bagna Kaczczh, Mo-tun Ran, niż. na/źach. Indii i — częściowo —/w Pakistanie Zach. o pow. ponad 30 tyś. km2; rozciąga się równoleżnikowo na wsch. od delty Indusu (na dł. ok. 400 km) pomiędzy pust. ~-Thar na pn. oraz zat. Kaczczh (M. Arabskie) i płw. Kathłjawar na pd.; obszar pokryty przeważnie słonymi bagnami, zatapianymi sezonowo w porze deszczów monsunowych, a wysychającymi w porze suchej. W c z. pd. K. pojawiają się niewielkie i mocno porozcinane wzgórza pochodzenia wulkanicznego, pokryte ubogą roślinnością trawiastą i krzewiastą. Gospodarczo teren o małym znaczeniu; hodowla owiec i wielbłądów, na nielicznych sztucznie nawadnianych glebach aluwialnych uprawa pszenicy, prosa i bawełny, poza tym niewielka prod. soli z odparowania wody. Kadijewka, miasto w Ukraińskiej SRR, położ.w Zagłębiu Węglowym —fDonieckim; zał. w pierwszej połowie XIX w.; 139 tyś. mieszk. (1968); ośr. górnictwa węgla kamiennego oraz hutnictwa żelaza, ponadto przem. koksowniczy, chemiczny, metalowy i maszynowy; filia wyższej uczelni górniczej z Charkowa. Kadyks, Cddźz, miasto, ośr. adm. prowincji Kadyks w pd.-zach. Hiszpanii nad O. Atlantyckim, na skalistej wysepce Leon, połączonej 8-kilometrową mie- 394 KAGEBA rzeją z lądem, zamykającą wnętrze zat. Zał. ok. XI w.p. n.e., znane jako fenicki Gadźr a rzymski Gades, zdobyty w 711 przez Arabów, odebrany w 1262 przez Hiszpanów, stał się od czasów wielkich odkryć geogr. najważniejszym portem kraju i rywalem - Sewilli. 130 tyś. mieszk. (19S7); ośr. przem. maszynowego (budowa okrętów), spożywczego (konserwy rybne), tytoniowego; port (eksport win z Jerez, owoców oraz korka; ruch pasażerski do Ameryki Łacińskiej), duży port rybacki. W pobliżu kilka portów, między innymi Rota — baza marynarki wojennej, wykorzystywana przez flotę USA i początek naftocią-gu do Saragossy. Kagera, rz. w środk. Afryce, dł. ok. 850 km; wypływa z g. otaczających jeź. Kiwu i uchodzi do jeź. Wiktorii. Uważana za źródłową rz. -Nilu. Kagosima, Kagoshima, m. w. Japonii, na pd. wybrzeżu w. Kiusiu; 328 tyś. młeszk. (1965); ośr. admiasto, przem. spożywczego, włókienniczego (bawełnianego, jedwabniczego), chemicznego (nawozy sztuczne), stocznio- wego, drzewnego i ceramicznego; port morski i baza rybacka, węzeł kol.; uniwersytet. Kair, arab. El-Kahira, miasto, stolica Zjednoczonej Rep. Arabskiej (Egipt); największe m. Afryki, położ.u początku delty -Nilu na wzgórzach Mokattam. Powst. w VII w. na miejscu rzymskiej fortecy; rozbudowane w X w., cz. północna m. — dopiero w XIX w. 4220 tyś. młeszk. (1966); wielki ośr. handl. bawełną, zbożem i trzciną cukrową, a także skórami; ośr. przem. bawełnia- nego, tytoniowego, papierniczego, maszynowego i spożywczego; 'jedno z gł. centrów kultury arabskiej z największym na świecie uniwersytetem muzułmańskim (El-Azhar z X w.), licznymi muzeami, zbiorami, instytutami badawczymi, szeregiem meczetów i skarbami architektury arabskiej; węzeł międzynar. komunikacji lotniczej, duży port rzeczny; ważny ośr. turystyki, skierowanej do pobliskiego Memfis i Gizy; nowoczesną dzielnicę K. stanowi poi. na pn.-wsch. Heliopolis. Kajteng, miasto w -Chinach Wsch., w zachodniej części Niż. -Chińskiej, ok. 5 km na pd. od rz. -4-Huang-ho; dawna stolica Chin (X—XII w.). 370 tyś. mieszk. (1957); przem. chemiczny (największa w Chinach fabryka nawozów azotowych), farmaceutyczny, maszynowy, włókienniczy, spożywczy; węzeł kolejowy i drogowy; wyższe uczelnie; liczne zabytki architektury. Kajmany, ang. Cayman Islands, grupa trzech w. — Grand Cayman (Wielki Kajman 220 km2), Littie Cayman (Mały Kajman) i Cayman Brać — położ.na M. Karaibskim, na pn.-zach. od Jamajki; łączna pow. 259 km2. Stanowią otoczoną atolami koralowymi resztkę zatopionego pasma górskiego, łączącego ongiś pd. Kubę z Hondurasem; klimat równikowy wybitnie wilgotny. K. stanowią posiadłość bryt. (od 1670), związaną do 1962 adm. z Jamajką, a po uzyskaniu przez nią w 1962 niepodległości zależą wprost od Wielkiej Brytanii. 9 tyś. mieszk. (1968), w tym 80°/» Mulaci i Murzyni, Wl» białych; stolica George- KALETAŃSKA, CIESNIMA- 395 town (3 tyś. mieszk.). Główne zajęcia ludn.: rybołówstwo (eksport skór rekinów), połów żółwi, uprawa palmy kokosowej. K. zostały odkryte w 1503 przez K. Kolumba i nazwane od pojawiających się tu masowo żółwi — Las Tor-tugas (Żółwie). Kajman, m. we wsch. -Tunezji, w odległości ok. 50 km od wybrzeża M. -Śródziemnego Cport Susa); zał. w połowie VII w. 8i2 tyś. mieszk. (1966), ośr. adm. i kultu religijnego w kraju — święte miasto muzułmanów; liczne zabytki z wspaniałym meczetem, zbud. na wzór meczetu Kordo-wy; ośr. dobrze rozwiniętego rzemiosła (dywany, safian, wyroby ze skóry i miedzi); handel zbożem, owocami, skórami i wełną; st. kol., węzeł drogowy, lotnisko. Kalabria, Calabria, kraina hist. i region admiasto w pd. Włoszech na Płw. Kalabryjskim; pow. ok. 15 tyś. km2, 2,1 milion mieszkańców (1967). Większą cz. K. zajmują g. (Apenin Kalabryjski) osiągające ponad 2 tyś. m n.p.m. Klimat śródziemnomorski; rzeki nieliczne o zmiennym wodostanie, przydatne do celów energetycznych (Croto-ne); częste trzęsienia ziemi. Jeden z najbardziej zacofanych pod względem gosp. regionów Włoch; podstawę gospodarki stanowi roln., w któ- rym zatrudnione jest ok. 65°/« ludn. (w przem. ok. 16''/o); rozwinięta uprawa oliwek, owoców cytrusowych, winnej latorośli oraz hodowla owiec, kóz, bydła; przem. gł. rolno-spo-żywczy, także chemiczny (prod. kwasu siarkowego, azotowego, nawozów), włókienniczy i konfekcyjny; eksploatacja złóż soli kamiennej i siarki; elektrownia Le Silą. Kalabari, półpustynna, bezodpływowa kotlina w środk. cz. Afryki Pd., gł. na terytorium -Botswany; ok. 65,0 tyś. km2," średnia wys. 1200 m n.p.miasto, najniższe punkty ok. 900 m n.p.m.; klimat zwrotnikowy kontynentalny. Znaczna częśćK., szczególnie w pd.-zach. krańcu, pokryta czerwonymi piaskami (tu odwadnia ją okresowo rz. Molopo); na pn. występują rozległe bagna (solni-ska) -Makarikari i Okawango; pokrywa ją uboga roślinność sawannowa, a nawet lasy sawannowe. Ludność K. — Buszmeni, Hotentoci, Murzyni Bantu — zajmujć się gł. hodowlą (bydło, owce, kozy). W pd.-zach. K. rezerwat antylop. Kaledońskie, Góry-, North- • -West Highlands, stare, bardzo zniszczone o kopulastych wyrównanych wierzchowinach masywy górskie w pn.-zach. Szkocji (Wielka Brytania), powst. w okresie fałdowań kaledońskich; najw. grzbiet Carn Ei-ge (1182 m n.p.m.); bardziej zwarte i wyższe na zach., podczas gdy na wsch. są rozcięte na liczne, niższe grupy; całość uległa w czwartorzędzie zlodowaceniu; doliny U- kształtne (żłoby), jeź. dolinne; na wybrzeżach fiordy. Obniżenia, stoki górskie, a nawet kopulaste wierzchowiny pokryte są torfowiskami i wrzosowiskami. G. K. są słabo zaludnione i niezbyt łatwo dostępne. Cechują się umiarkowanym morskim mglistym klimatem. Kaletańska, Cieśnina-, Pas de Calaźs, Strait of Dover, cleśn. między Wielką Brytanią i Fran- 396 KALGOORLIE cją; łączy M. -Północne z Kań. -La Manche; najkrótsza droga morska z Francji do Wielkiej Brytanii; szer. (między portami -Calais i Dover) 34 km, głęb. do 63 m; droga morska o bardzo ważnym znaczeniu między nar.; połączenie promowe Dover— -Calais i Dower—Ostenda w Belgii. Kalgoorlie, miasto w pd.-zach. -•-Australii (stan Australia Zach.); zał. w końcu XIX w, w pustynnej okolicy. 21 tyś. mieszk. (1965); wielki ośr. górnictwa złota (gl. sąsiednie Coolgardie) i wolframu; węzeł kol., lotnisko. K. leży w bezwodnej okolicy — woda dostarczana . jest z odległego o ok. 560 km zbiornika Mun-daring koło Perth. Kalifornijska, Zatoka-, Goifo de California, między trzonem lądowym Ameryki Pn. (Meksyk) a Płw. -.Kalifornijskim, we wsch. cz. O. Spokojnego; dł. zat. 1100 km, pow. 177 tyś. km2, średnia głęb. ok. 8ft0 m, maksymalna głęb. 3127 m. Bardzo rybna; połowy makreli i tuńczyka. W głębi szereg wysp m.in. Angel de la Guarda, Tiburón i in. Kalifornijski, Półwysep-, Pe- nmsula de California, w pn.- -zach. -Meksyku, między O. Spokojnym a Zat. -Kalifornijską; dł. płw. ok. 950 km, pow. 144 tyś. km2. Całą środkową cz. płw. zajmują pasma górskie (Sierra Juarez, Sierra San Pedro Martir, Sierra de la Giganta) osiągające na pn. 3078 m n.p.m. (La Encantada); wzdłuż wybrzeży ciągną się wąskie niziny nadmorskie, rozszerzające się nieco na pd.-zach., wybrzeża niedostępne, stąd brak większych portów. Klimat gorący, suchy, miejscami pustynny (pustynia Vizcaino). Złoża miedzi na wybrzeżu, połowy morskie (tuńczyki, makrele). Kalima, dawniej Albertville, miasto w -Kongo (Kinszasa), w prow. -Katanga, na zach. wybrzeżu jeź. -Tanganika, przy wypływie rz. Lukuga; zał. w 1891. Ok. 30 tyś. mieszk. (1960); niewielki ośr. przem. spożywczego, włókienniczego, chemicznego; port jeziorny obsługujący handel z Ruan-dą i Burundi; końcowa st. kol. z Kabało i Kindu; lotnisko. Kalimantan —"Borneo Kalinin, do 1931 Twer, m. obwodowe w eur. cz. Rosyjskiej FSBR', położ.na pn. zach. od Moskwy, u ujścia rzeki Twerca do Wołgi; znane od XII w.; 326 tyś. mieszk. (1968). Duży ośr. przem. maszynowego (wagony, koparki, maszyny włókiennicze, maszyny do eksploatacji torfu), włókienniczego (bawełniany, jedwabniczy) i odzieżowego, ponadto posiada przem. chemiczny (włókna sztuczne), gumowy, elektro- techniczny, drzewny, spożywczy, poligraficzny; węzeł kolejowy i drogowy, port rzeczny; 2 wyższe uczelnie: medyczna i pedagogiczna, 3 teatry, muzeum i galeria obrazów; liczne zabytki: cerkiew Biełoj Troicy z XVI w., pałac Katarzyny II z XVIII w. i in. Kaliningrad, przed 1946 Ko-nigsberg (Królewiec), m. obwodowe w eur. cz. Rosyjskiej FSRR, położ.u ujścia Pregoły do Zalewu Wiślanego; zał. 1255; 275 tyś. mieszk. (1968). Duży ośr. przem. metalowego i maszynowego (maszyny bu- KAMA 397 dowlane, drogowe, dla przem. drzewnego i papierniczego, dźwigi), środków transportu (stocznie remontowe, prod. wagonów), drzewnego, papierniczego, spożywczego (przetwórstwo ryb), ponadto przem. materiałów budowlanych i odzieżowy; duży węzeł kolejowy (6 linii) i drogowy, port morski połączony z Bałtykiem torem wodnym o dł., ok. 40 km, baza rybacka, port lotniczy; 2 wyższe uczelnie: pedagogiczna i gospodarki rybnej, instytut oceanograficzny i rybacki, teatr; liczne zabytki: zamek z XIII w., katedra z XIV w. i in. Kalisz, m. pow., pow. miejski w woj. poznańskim, na Wy-soczyźnie Kaliskiej, nad rzeką Prosną, na wys. 110—140 m n.p.m. K. wymieniony w II w. n.e. przez Ptolemeusza jako położ.na tzw. "szlaku bursztynowym" Calma stanowi niewątpliwie jedną z najstarszych osad na naszych ziemiach; w XIII w. był ważnym grodem i ośr. prod. sukna, a później i stolarstwa; w XVIII w. podupadł i mimo kilkakrotnych prób nie dźwignął się z upadku. 79,3 tyś. mieszk. (1968); poważny ośr. przemiasto, zwłaszcza odzieżowego (ok. 30 zakładów), poza tym metalowego, spożywczego, chemicznego, skórzanego (garbarski), materiałów bu- dowlanych, drzewnego i poligraficznego; poza tym istnieje tu fabryka dywanów oraz pianin i fortepianów; ważny ośr. kult. ze szkołami, teatrem i muzeum; zabytki, m.in. kościół parafialny z XIII w., resztki murów obronnych z basztą i in. (ocalałych po spaleniu miasto w pierwszej wojnie świat.); piękny park o pow. 30 ha. Kalkuta, Kalikata, ang. CaZ-cutta, największe m. Indii, położ.w zachodniej części delty -Gangesu, na l. brzegu odnogi Hu-gli (ok. 140 km od ujścia do Zat. Bengalskiej); stolica stanu Bengal Zach. Zał. przez Anglików w końcu XVII w.; w 1772—1912 było siedzibą bryt. władz kolonialnych w Indiach. 3049 tyś. mieszk. (1966), wraz z zespołem miejskim 4703 tyś. mieszk.; gł. centrum przemysłowe, handl. i kult. Indii; przem. włókienniczy (jutowy i bawełniany), spożywczy, maszynowy (stocznie), chemiczny, papierniczy, poligraficzny, skórzany i in.; duży węzeł kolejowy i drogowy, międzynar. port lotniczy, wielki port rzeczny i morski o nabrzeżach na przestrzeni ok. 30 km, drugi w Indii (po —Bombaju), o obrotach ponad 10 mln t; znany uniwersytet (z 1857) i in. wyższe uczelnie. Kalgan -Czangciakou Karna, rz. w eur. części ZSRR, lewy dopływ -Wołgi; dł. 2030 km, pow. dorzecza 522 tyś. km2, średni przepływ 4100 ir/sek. Wypływa z Wyż. Górnokamskiej i początkowo płynie wzdłuż zach. podnóża środk. Uralu przez tereny mocno za-bagnione, w środk. i dolnym biegu jej dół. wypełniona jest w znacznej mierze wodami sztucznych zbiorników: Kamskiego (pow. 1720 km2), Wot-kińskiego (pow. 1100 km2) i Kujbyszewskiego na Wołdze; gł. dopł.: l. — Czusowa, Bieła, p. — Wiatka. Zamarza na 120— 160 dni; żeglowna od górnej cz. Zbiornika Kamskiego (ok. 1550 km); obok zbiorników czynne są 2 elektrownie wodne: Kamska (500 MW) k. Permu i Wotkińska 398 KAMBODŻA (1000 MW) powyżej ujścia Bielej, a w budowie znajduje się Niżnłekamska. Nad K. leżą m.: Bieriezniki, -Perm. Kambodża, Preach Reach AiMchak Kampuchea, Królestwo Kambodży, monarchia konstytucyjna w Azji Pd.- -Wsch.; pow. 181 tyś. km2; ludn. 6557 tyś. (1968); stolica -Phnom Penh 550 tyś. mieszk. (1966); podział administracyjny — 17 prow. i 4 m. wydzielone (Phnom Penh, Bokar, Kęp i Sihanoukville); język urzędowy — khmerski. Do 1949 K. była protektoratem franc., do 1954 członkiem Unii Francuskiej, od 1954 — niepodległa. WARUNKI NATURALNE. K. zaj- muje rozległą aluwialną niż. w dolnym biegu -Mekongu, w pd. cz. Płw. -Indochłńskiego, otoczoną niewysokimi pasmami G. Kardamonowych 1813 m n.p.m.) na zach. i Dangrek (525 m n.p.m.) na pn. oraz wyż. Chhlong na wsch.; klimat gorący monsunowy o rocznych opadach 1000—5000 mm; główna rzeka Mekong i jego p. dopł. Tonie Sap z dużym jeż. -Tonlć Sap; lasy monsuno-we i tropikalne wilgotne zajmują ok. 55°/B pow.; w cz. środk. niewielkie sawanny; bogactwa miner, słabo zbadane (gł. fosforyty i kamienie szlachetne). LUDNOŚĆ, skupiona przede wszystkim na niż. (miejscami ponad 400 mieszk./km2), znajduje w ok. 80% zatrudnienie w roln.; średnia gęstość zaludnienia 32 mieszk./km2; gł. grupę narodowościową stanowią Khmerowie (85%), ponadto zamieszkują tu Wietnamczycy, Chińczycy, Laotańczycy i in.; m. niewielkie (poza stolica Phnom Penh) liczą poniżej 35 tyś. mieszk. GOSPODARKA. K. Jest gOSpO- darczo słabo rozwinięta, pozostaje pod wpływami kapitału tranc. i amer.; bazuje na monokulturowym roln.; grunty orne zajmują ok. 14% pow. kraju; uprawia się gł. ryż (2,4 mln t, 1966), kukurydzę i drzewa kauczukowe (54 tyś. t kauczuku, 1967), ponadto bawełnę, orzeszki ziemne, bataty i jn.; hodowla rozwinięta słabo (bydło i trzoda chlewna). Duże znaczenie ma rybołówstwo (gł. na jeź. Tonie Sap). Przem. obejmuje jedynie średnie i małe zakłady spożywcze,' włókiennicze, drzewne, metalowe, obróbki kau- czuku i in. W komunikacji największe znaczenie mają rz. i nowy (od 1980) port morski Sihanoukville; dł. linii kol. 385 km, dróg (z trwałą nawierzchnią) prawie 4000 km. Eksport: gł. ryż i kauczuk; główni partnerzy handlowi: Francja, Japonia. Kambryjskle, Góry-, CambrźaTi Mountains, zniszczony masyw górski systemu kaledońsko-hercyńskiego w Walii (Wielka Brytania); dł. ok. 200 km; zbud. gł. ze skał paleozoicz-nych. Grzbiety górskie osiągają przeważnie ok. 600 m n.p.m.; najw. szczyt Snowdon (1085 m n.p.m.). Obszar zlo-dowacony w czwartorzędzie, silnie zniszczony; wierzchowiny i stoki górskie pokryte wrzosowiskami i torfowiskami, resztki lasów zachowały się w dół.; w niektórych dół. sztuczne zbiorniki wodne, zaopatrujące w wodę sąsiednie miasto, m.in. Liverpool i Birmingham. Surowce miner, (na pd.): złoża węgla kamiennego oraz niewielkie ilości rudy żelaza, poza tym łupki oraz kamień drogowy. G.K. są ob- KAMERUN 399 szarem rozległych pastwisk. Zob. też Walia. Kamczatka, płw. w pn.-wsch. cz. Azji (ZSRR) oddzielający M. -Ochockie od M. —••Beringa, łączy się z kontynentem przesmykiem Parapolski Dół (szer. ok. 100 km); pow. 370 tyś. km2, posiada kształt wrzeciona o dł. 1200 km i szer. do 450 km; brzegi zach. płaskie 3, wyrównane, wsch. — strome i bogato urzeźbione (Zat. Kronocka, Kamczacka, Karagijska); przez centralną cz. wzdłuż całego płw. przebiegają G. Środkowe, zwane też Kamczackimi (maks. wys. 3621 m n.p.m.), otoczone od zach. szeroką niż. nadmorską, a od wsch. oddzielone dol.rz. Kamczatka od G. Wschodnich, wokół których występują liczne wulkany, najw. —>-Kluczewska Sopka 4750 m n.p.m.; na K. znajdują się 22 czynne wulkany i blisko 100 wygasłych, oraz liczne gorące źródła i gejzery; klimat umiarkowany chłodny o cechach kontynentalnych, na wsch. cieplejszy (morski); główne rzeki: Kamczatka, Awacza, Ozierna, wiele jezior, np. Kronockie, Kurylskie, wierzchołki g. pokryte wiecznym śniegiem, na pn. i zach. roślinność tundrowa, zbocza g. porasta roślinność krzewiasta, u podnóża — tajga, na wsch. naturalne łąki. Na K. występują złoża węgla kamiennego i brunatnego, ropy naftowej, złota, siarki; zaludnienie niewielkie — ok. i osoba na km8; rozwinięte rybołówstwo, leśnictwo i myślistwo; gł. m. Pie-tropawłowsk Kamczacki. Kamerun, Republique Federa-le du Cameroun, Federal Re-public of Cameroon, Federacyjna Republika Kamerunu; niepodległe państwo (od i I 1960) w Afryce Srodk. nad Zat. Gwinejską; podbity przez Niemcy w 1884, od 1922 terytorium mandatowe Ligi Narodów administrowane przez Francję; od 1946 terytorium powiernicze ONZ; w 1961 została przyłączona (w wyniku plebiscytu) pd. cz., b. Kamerun Bryt. Pow. 475,4 tyś. km8; ludn. 5562 tyś. (1968); stolica Jaunde 120 tyś. mieszk. (1968); podział administracyjny: 2 prow. — Kamerun Zach. i Kamerun Wsch., które dzielą się na 6 regionów; języki urzędowe: franc. (w K. Wsch.) i ang. (w K. Zach). WARUNKI NATURALNE. K. jest krajem przeważnie wyżynnym; na wybrzeżu ok. 150 km pas zabagnionych niż. ze sterczącym z nich potężnym wulkanem Kamerun (4070 m n.p.m.) przechodzi w obszerny płaskowyż (300—500 m) w dorzeczu Sanaga, a ten z kolei ku pn. w wyższą (ok. 1000— — 1500 m n.p.m.) wyż. Ada-mawa, której pojedyncze wzniesienia w grzbietowej cz. wododzielnej osiągają 2250 m; wyż. ta, dzieląca K. na dwie nierówne cz., opada ku pn. stopniami do jeź. —••Czad; klimat równikowy wilgotny; średnie temp. 22—27°C, opady 2500—4000 mm (maksimum opadowe Afryki — na g. Kamerun, ponad Ifl tyś. mm); ku głębi kraju zaznacza się dość wyraźny wpływ wys. na temp. (20—26°C), a ilość opadów silnie maleje (do 400 mm nad jeź. Czad). Główna rzeka Sanaga i Nyong są żeglowne przy ujściu; górne biegi mają duże zasoby hydroenergetyczne. Niż. są pokryte wiecznie zielonym lasem równikowym z cennymi drzewami, wyż. (zwłaszcza na pn.) — sawanną leśną, 400 KAMERUN przechodzącą (w pobliżu jeź. Czad) w ciernistą; na wybrzeżach mangrowia. Duże zasoby surowców miner., słabo zbadane; eksploatacja rud ołowiu, cyny, złota i boksytów (bogate złoża). LUDNOŚĆ b. zróżnicowana (ok. 80 plemion), składa się gł. z Murzynów Bantu (Fang, Dua-la i in.), grupy bantuidalnej (Bamileke), Fulbe i Murzynów Srodkowosudańskich, ponadto niewielka grupa Arabów (50 tys.) i Europejczyków (13 tys.); średnia gęstość zaludnienia 11 mieszk./km2. Gł. m.: —Duala (200 tyś. mieszk.), Jaunde, Nkongsamba (60 tys.). GOSPODARKA. K. jest słabo rozwiniętym krajem rolniczym. Roln. zatrudnia SS/o ludn.; pow. upraw 8,3 mln ha (17,5/a pow. K.); sorgo i proso (ok. 480 tyś. t, 1985), kukurydza (203 tyś. t, 1966), maniok (690 tyś. t, 1964), bataty i jam oraz orzeszki ziemne (171 tyś. t, 1966) i banany (ok. 135 tyś. t, 1965); gł. uprawy eksportowe: kakao (85 tyś. t, 1967), kawa (83 tyś. t, 1967), bawełna (17 tyś. t, 1966), palma oliwna i kokosowa; hodowla (silniej rozwinięta na pn.) gł. bydła (1,7 mln, 1965) oraz owiec (0,6 mln) i kóz (3,2 mln). Lasy pokrywają 51'A) pow. K. i są słabo wyzyskane; dostarczają one zwykłego drewna (eksport 1964 — 250 tyś. t) oraz niewielkich ilości mahoniu, hebanu, okume i drewna łękowego. Kilka dużych elektrowni wodnych; przem. aluminiowy w Edea (48,7 tyś. t, 1966), dobrze rozwinięty przem. drzewny i spożywczy, w zaczątkach przem. włókienniczo- odzieżowy. Komunikacja gł. drogowa; dł. dróg 15,3 tyś. km (w tym 8,7 tyś. km dostępnych przez cały rok), Unii koL 808 km (1965); gł. port morski i lotniczy Du-ala. Eksport (1965): kakao i produkty (26<'/«), kawa (22«/»), aluminium (140/-), banany i bawełna; główni partnerzy handlowi (1965): Francja (W/o), USA (8»/o), NRF (7<'/») i Włochy (5°/i>). Kamerun, czynny wulkan w kraju tejże nazwy nad zat. Biafra. Tworzy potężna izolowany stożek złożony z kilku kraterów, z których najwyższy Fako lub Mongo-ma-Loba (Góra Bogów) osiąga 4070 m n.p.m.; ostatnie wybuchy w 1909 i 1922. Nieco na pd. wznosi się w pobliżu wybrzeża stożek Etinde (1774 m n.p. m.) zwany Mały K. Całość była w niedawnej przeszłości geologicznej w. wulkaniczną. Zdobyty w 1861 przez ang. podróżnika R. Burtona. Kamienna, rz., i dopł. -Wisły, dł. 128 km, pow. dorzecza ok. 2000 km2; wypływa ze Wzgórz Koneckich, na wys. 362 m, uchodzi do Wisły naprzeciw wsi Kaliszany. Dół. K. składa się z odcinków wąskich, przełomowych (np. koło Bałtowa) oraz szerokich, w których często znajdują się rozlewiska i stawy. Wzdłuż K. są położ.liczne miasta i osiedla* o charakterze przemiasto, jak Skarżysko-Kamienna, Wą-chock. Starachowice, Wierzb-nik, Kunów, Ostrowiec, Ćmielów i in. Kamienna Góra, m. pow. w woj. wrocławskim, na pograniczu Sudetów Zach. i Srodk. nad rzeką —Bóbr, położ.na wys. ok. 440 m n.p.m.; zał. w XII w. 21,0 tyś. mieszk. (1968); ośr. przemysłu lnianego (o dużych tradycjach), metalowego i skórzanego; węzeł, komunikącyj KANADA 401 ny; ośr. leczniczy z sanatorium przeciwgruźliczym; zabytki. Kamina, miasto w Kongo (Kinsza-sa), w pn. —Katandze; 21 tyś. mieszk. (19GO); ważny węzeł komunikacyjny. Kampala, miasto, stolica Ugandy, w pobliżu pn. wybrzeża jeź. —Wiktorii. 47 tyś. mieszk. (1959); ważny ośr. handl. i przem. kraju; st. kol. z —Mom-basy, węzeł dróg bitych. W pobliskim Makarere — uniwersytet. Kampania, Campania, kraina hist. i region admiasto w pd. Włoszech, nad M.. —Tyrreńskim; pow. 13,6 tyś. km2, 5099 tyś. mieszk. (1967) — ok. 350 mieszk./kni2. Zajmuje obszar nadbrzeżny od dół. rz. Liri po zat. Policastro; w zasadzie górzysty, przecięty dół. rz. Yolturno i Sele, u wybrzeży rozległe urodzajne niż.; aktywna działalność wulkaniczna i sejsmiczna (Wezuwiusz 1277 m n.p.m.); klimat śródziemnomorski. Ok. 2/3 ludn. zatrudnionej w roln., które koncentruje się gł. na niż. nad Zat. Neapolitańską i Saler-neńską; intensywna uprawa sadowniczo-ogrodnicza, szczególnie warzyw, owoców cytrusowych, winorośli i tyto- niu; duże znaczenie ma hodowla bydła oraz rybołówstwo. W przem. zatrudnione jest ok. 15-/0 ludn.; gł. gałęzie przem.: metalurgiczny, maszynowy, stoczniowy, lotniczy, elektrotechniczny, chemiczny, farmaceutyczny, przeróbka ropy naftowej i przem. spożywczy. Przem. skupiony jest gł. w —Neapolu i okolicy. B. ważny rejon ruchu turystycznego. Gł. m.: Neapol, Benewent, Sa-lerno, Caserta, Ayellino i in. Kanada, Dominion of Gonada, państwo związkowe w pn. cz. Ameryki Pn., dominium Wik. — Brytanii (od 1867) i członek bryt. —Wspólnoty Narodów; pow. 9976,1 tyś. km* (2 miejsce w świecie pod względem obszaru, po ZSRR); ludn. 21089 tyś. (1969), stolica —Ottawa 291 tyś. mieszk. (1967); dzieli się na 10 prow. i 2 terytoria; języki urzędowe angielski i francuski. ' WARUNKI NATURALNE. K. ZaJ- muje pn. cz. Ameryki Pn. z wyjątkiem należącej do USA —Alaski; wybrzeża posiada dobrze rozwinięte: na zach. wysokie, z licznymi fiordami i wyspami: (—.) Vancouver, Królowej Charlotty, na wsch. nieco niższe, tworzą płw. —La-brador i —Nową Szkocję, oddzielone Zat. —Św. Wawrzyńca, oraz w-y.: -Nowa Fund-landia, Cape Breton, Księcia Edwarda i Anticosti; wybrzeża pn. są przeważnie niskie z licznymi zat. (—Hudsona, Ungaya, Coronatión, Mackenzie) i płw. (—Ungava, Melville, —Boothia) oraz obejmują rozległy Arch. —Arktyczny (gł. w-y: Ziemia (—) Baffina, Ellesmere'a, Wiktorii, Banksa). Ważniejsze krainy geogr. K. mają układ południkowy, a w krajobrazie niemal całego kraju występują liczne ślady zlodowacenia plejstoceńskiego. Wsch. i środk. część K. (ponad połowę obszaru kraju) zajmuje prekambryjska Tarcza Kanadyjska, tworząca we wnętrzu nieckowate zagłębienie z Niż. Hudsońską i Zat. Hudsona, otoczone od wsch. i zach. płaskowyżami wys. 300—1100 m n.p.m, wy-dźwignięta wsch. krawędź Tarczy tworzy pasma górskie na Labradorze (G. Torngat, 1676 m n.p.m.), na Ziemi Baffina (2591 m) i W. Ellesmere'a (3049 m); na pd. Tarczy Kana 402 KANADA JEDNOSTKI TERYTORIALNE Prowincje i terytoria Pow. w tyś. km2 Ludność (1965) Stolica Ludn. w tyś. (1961) w tys. na km' Prowincje Alberta 661,2 1456 2,2 Edmonton 281 Kolumbia Bry tyjska 948,6 1838 1,9 Victoria 55 Manitoba 650,1 959 1,5 Winnipeg 265 Nowa Fundlandia 404,5 501 1,2 Saint John's 64 Nowa Szkocja 55,5 759 14 Halifaks 93 Nowy Brunszwik 73,4 626 8,5 Frederieton 20 Ontario 1068,6 6832 6,4 Toronto 672 Quebec 1540,7 5712 3,7 Quebec 172 Saskatchewan 651,9 953 1,5 Regina 112 W. Księcia Edwarda 5,7 108 18 Charlotte- town 18 Terytoria Jukon 536,3 15 0,03 Whitehorse 5 Pólnocno-Za- chodnie 3379,7 26 0,01 —• — dyjskiej leży kraina Wielkich Jezior Kanadyjskich oraz oddzielona dół. Rz. -Sw. Wawrzyńca kanadyjska cz. -Ap-palachów, obejmująca również Nową Fundlandię i Nową Szkocję; od zach. Tarczę Kanadyjską otacza południkowy pas -Wielkich Równin (wys. 500—1500 m n.p.m.), a od pn.-zach. niż. rz. -.Mackenzie; zach. cz. K. zajmuje system -Kordylierów, szer. ok. 600 km, złożony z 2 łańcuchów górskich: G. -Skalistych na wsch. i G. - Nadbrzeżnych na zach., rozdzielonych wewnętrznymi wyżynami; na pograniczu z Alaską wznosi się odosobniony masyw G. Św. Eliasza z najwyższym szczytem K. Mt. -yLogan, 6050 m n.p.m. Klimat K. jest zróżnicowany: na pd. umiarkowany ciepły, we wnętrzu kontynentalny chłodny, a na pn. — subpolar-ny i polarny; wybrzeża zach. ogrzewa ciepły Prąd Północ- nopacyficzny (Alaskański), natomiast wsch. ochładzane są przez zimny Prąd Labrador-ski; w Kordylierach występuje klimat górski ocieplany na wsch. zboczach przez wiatr chinook; średnia temp. stycznia wynosi od l—4°C na pd. zach. i -5°C do -10°C na pd. wsch. do -20°C w cz. środk. i —35° na pn.; średnia temp. lipca — od 3—5°C na pn. do 21°C na pd.; opady roczne na wybrzeżach przewyższają 1000 mm, w zach. Kordylierach dochodzą nawet do 6000 mm, natomiast we wnętrzu kraju obniżają się do 300—100 mm, a na pn. do 200 mm. Sieć rzeczna gęsta, przez 5—9 miesięcy rz. są pokryte lodem; główna rzeka w cz. atlantyckiej: Sw. Wawrzyńca (3138 km wraz z Wielkimi Jeż.), Nelson — Saskatchewan (2575 km), Chur-chill, Albany, Severn; w cz. arktycznej: Mackenzie (4240 km), a w cz. pacyficznej: -Ju- KANADA 403 koń, Fraser, -Kolumbia; występują liczne jeź. (przeważnie polodowcówe) o łącznej pow, ok. 400 tyś. km2, największe jeż.: (-) Wielkie Jezioro Niedźwiedzie, Wielkie Jezioro Niewolnicze, Winnipeg, Athabas-ka, a na granicy z USA zespół Wielkich jeź. (Górne, Huron, Erie i Ontario). Pn. cz. Arch. Arktycznego pokrywają lodowce o pow. ok. 100 tyś. km2, bardziej na pd. występuje roślinność tundrowa, przechodząca poprzez lasotundrę w szeroki pas tajgi kanadyjskiej, przeważnie złożonej z drzew iglastych (amer. świerki, jodły balsamiczne, sosny, modrzewie, cedry), a na pd. z domieszką drzew liściastych (klony, wiązy, buki, dęby, jesiony), jedynie pd.-wseh. skraj K. porastają lasy liściaste; występująca dawniej na Wielkich Równinach roślinność stepowa (prerie) wyparta została na ogół przez pola uprawne; w Kordylierach zaznacza się pionowa strefowość roślinności, duże obszary zajmuje tundra wysokogórska i wieczne śniegi, zbocza G. Skalistych i Nadbrzeżnych porastają lasy iglaste (świerki, jodły, modrzewie, cedry). K. jest zasobna w bogactwa miner., posiada zwłaszcza bogate złoża metali (żelazo, nikiel, miedź, platyna, złoto) oraz węgla kamiennego (zasoby ponad 60 mld t), ropy naftowej, gazu ziemnego, uranu, azbestu i in. LUDNOŚĆ. K. zamieszkuje przeważnie ludń. pochodzenia eur., w tym bryt. 44% (w 1961), franc. 301)/o, niem. 5,8()/o, ponadto wiele innych narodowości: Ukraińcy, Włosi, Holendrzy, Polacy (323 tyś. w 1961), Indianie (185 tys.), Eskimosi (12 tys.); średnia gęstość zaludnienia 2,1 mieszk./km2 (1969), jednak ok. 99% ludn. mieszka w wąskim pasie pd. pogranicza z USA, z tego 70% w cz. pd.-wsch. (rejon Wielkich jeź. i Rz. Sw. Wawrzyńca); przyrost naturalny jest stosunkowo wysoki (10,3%o w 1968), jednak stopniowo zmniejsza się; struktura ludn. zawodowo czynnej w 1968: przem. 24,8%, budownictwo 5,8%, transport 7,4%, roln. i leśnictwo 8,7%; w miastach mieszka ponad 70% ludn., gł. m. poza stolica: (-) Montreal, Toronto, Vancouver, Winnipeg, Ottawa, Hamilton, Quebec, Edmonton. GOSPODARKA. K. jest wysoko rozwiniętym krajem przemy-słowo-roln.; duże znaczenie zachowała gospodarka surowcowa; intensywny rozwój przem. dokonał się szczególnie w okresie II wojny świat, i w latach powojennych. Duży wpływ posiada kapitał obcy, ok. 4/5 obcych inwestycji pochodzi z USA, a jego udział w przem. wydobywczym wynosi 61%, przetwórczym — 57%; dochód nar. K. wytwarzany był w 1967 w 32,4% przez przem. i 5,9% przez roln. K. zajmuje wśród krajów kapitalistycznych i miejsce w wydobyciu azbestu, niklu, cynku i platyny oraz 2 miejsce w wydobyciu złota, uranu, żelaza i gazu ziemnego; z surowców energetycznych eksploatuje się ropę naftową i gaz ziemny u wsch. podnóża G. Skalistych (koło Edmonton) oraz na pn. w dół. Mackenzie, węgiel kamienny na wybrzeżu pd.-wsch. (Nowa Szkocja i w. Cape Breton) i w G. Skalistych — wydobycie ok. 8 mln t, węgiel brunatny na środk. pograniczu z USA; bogate rudy żelaza (magnetyty) wydobywane są na Labradorze 404 KANADA (Knob Lakę, Allard), Nowej Fundlandii (Wabana) i nad jeź. Górnym (Step Rock), rudy niklu (ponad 300 tyś. t, ok. 2/3 prod. świat.) ł miedzi wydobywane są na pn. od jeź. Huron (Sudbury) i na zach. Niż. Hud-sońskiej (Lynn, Lakę, Thomp-son, Flin Flon), a same rudy miedzi nad Zat. Sw. Wawrzyńca i w Kordylierach, rudy cynku i ołowiu na pd. G. Skalistych (Kootenay), w Flin Flon i na Nowej Fundlandii, złoto (118 t w 1964) w rejonie Wielkich jeź. (Timmins), w Kordylierach i nad Wik. Jeziorem Niewolniczym, platyna (11,7 t) w Vermillon koło Sudbury i w Kordylierach, uran (6,3 t tlenku uranu w 1965) w rejonie jeź. Huron (Blind River), nad Wik. Jeziorem Niedźwiedzim (Port Radium) i jeź. Athabaska (Uranium); ponadto wydobywane są: azbest (1,2 mln t w 1964), kobalt, wolfram, molibden, antymon, magnez, chrom, piryty i in. Prod. energii elektrycznej oparta jest w ponad BO"/!) na energii wodnej (jej zasoby oceniane są na 49 mln kW), największe elektrownie wodne znajdują się na Rz. Św. Wawrzyńca i jej dopł., na Niagarze i zach. wybrzeżu; w Douglas Point nad jeź. Huron pracuje elektrownia atomowa o mocy 200 MW. Przem. K. ześrodkowany jest na pograniczu z USA, szczególnie na pd.-wsch. w rejonie Wielkich jeź. i Rz. Sw. Wawrzyńca (prow. Ontario i Quebec), oraz dalej na zach. w pd. cz. prow. Kolumbia Bryt., Alberta i Saskatchewan; do najlepiej rozwiniętych gałęzi przem. należą: hutnictwo metali nieżelaznych (Montreal i Sudbury na pd. wsch., Kitimat na zach., Flin Flon i Thompson w centrum), hutnictwo żelaza (Ha-młlton, Sydney, Sault—Sain-te-Marie na pd.wsch.), przem. środków transportu — samochodowy, lotniczy, taboru kol. i stoczniowy (gł. ośr.: Montreal, Toronto, Hamilton, Wind-sor, Quebec, Port Arthur, Winnipeg, Vancouver), przem. elektrotechniczny (Toronto, PRODUKCJA WAŻNIEJSZYCH SUROWCÓW I WYROBÓW PRZEMYSŁOWYCH Wyszc zególnieme Jednostka miary 1938 1 Ropa nattowa Gaz ziemny min t mld m* 0,9 0,9 Budy żelaza a min t 0,9 Budy miedzi a tys> t 267 2 Budy cynku a Energia elektryczna tys. t mld kWh 240 29 2 Stal surowa min t 1,2 Aluminium tys. t 65 3 Samochody osobowe tys. szt. ,124 2 Odbiorniki radiowe tys. szt. 243 8 Kwas siarkowy tys. t 243 f Cement min t 0,9 Tarcica min ml 8,9 Papier min t 2,9 i"ior,ia Jednostka 1938 1950 mleme miary 1960 1968 va mln t 0,9 3,9 26 51 mld m* 0,9 1,9 15 54 a mln t 0,9 1,8 11 27 i a tyś. t 267 240 Q Q Q 09 9 RC1 ubJ a tyś. t 240 284 390 1156 tetryczna mld kWh 29 53 114 175 min t 1,2 3,1 5,3 10 tys. t 65 360 700 888 osobowe tyś. szt. ,124 284 326 ani yui radiowe tyś. szt. 243 821 649 20161' awy tyś. t 243 686 1518 2592 min t 0,9 2,7 5,3 7,2 min m> 8,9 18 19 26 min t 2,9 5,4 7,0 10 "Zawartość czystego składnika, gflt. KANADA 405 Montreal, Edmonton, Sarnia, Winnipeg); b. rozpowszechniony jest przem. drzewny, celu-lozowo-papierniczy i spożywczy (młynarski, mięsny, rybny, gorzelniany). PRODUKCJA ROLNICZA (w tyś. t) Wyszcze- gólnienie Przeciętne roczne zbiory 1934-38 1948-52 1966-69 Pszenica 7170 13472 18741 Jęczmień 1764 4282 6823 Owies 5018 6328 5447 Ziemnia ki 1915 2147 2329 Buraki cukrowe 426 335 958 Soja 6 86 230 Rolnictwo K. odznacza się wysoką mechanizacją i towaro-wością oraz postępującą koncentracją prod. w gospodarstwach dużych (przeciętna wielkość farm wzrosła do ponad 120 ha); ziemie orne zajmują jedynie 4,3% pow. kraju (gł. na Wielkich Równinach, nad Wielkimi jeź. i Rz. Św. Wawrzyńca), łąki i pastwiska 2,1%, lasy 44,4%, a pozostałe grunty aż 49,2%. Najważniejszymi uprawami rolnymi K. są: pszenica jara (w pasie pomiędzy jeź. Winnipeg i G. Skalistymi), owies, jęczmień, ziemniaki, rośliny paszowe, a z przemysłowych — buraki cukrowe, soja, tytoń i len; szeroko rozwinęło się warzywnictwo i sadownictwo, zwłaszcza w prow. Ontario i Kolumbia Bryt. (w dół. Okanagan). Hodowla zwierząt daje ok. 2/3 wartości prod. roln.; bydło typu mlecznego hoduje się na pd.-wsćh. i wybrzeżach, a typu mięsnego — nad Wielkimi Jeż., na wyż. i w górach; ponadto duże pogłowie trzody chlewnej, owiec i drobiu. Ważnym działem gosp. K. jest leśnictwo koncentrujące się w Kolumbii Bryt., Ouebecu i Ontario i dostarczające blisko 100 mln m' drewna; rozwinięte jest myślistwo i hodowla zwierząt futerkowych (2 miejsce w świecie, po ZSRR); na wybrzeżach rybołówstwo, zwłaszcza w pobliżu bogatych łowisk Nowej Fundlandii (1,3 mln t ryb w 1968). Sieć linii komunikacyjnych rozwinięta jedynie wzdłuż pd. pogranicza K.; dł. linii kol. 66,5 tyś. km (1966), a na koleje przypada ok. 50% przewozów towarowych; dł. dróg kołowych 702 tyś. km, w tym magistrale: Trans-Ca-nada Highway ok. 8 tyś. km i Alaska Highway ok. 2,5 tyś. km; ważną rolę spełnia szlak POGŁOWIE ZWIERZĄT HODOWLANYCH (w tyś. szt.) Wyszczególnienie 1939 1950 1963 1967 Bydło" 8247 8243 11560 11 483 Trzoda chlewna" 4779 5413 5350 6060 Owce 2742 1259 878 Konie 2776 1683 426 ' a Tylko w gospodarstwach rolnych. 406 KANADYJSKI, ABCHIPELAG- wodny Rz. Sw. Wawrzyńca i Wielkich jeź. (dostępny dla statków morskich) oraz żegluga przybrzeżna, tonaż floty handl. 2,4 mln BRT, główne porty: (-)Halifax na O. Atlantyckim, Vancouver na O. Spokojnym oraz Montreal, Hamilton, Toronto i Quebec na szlaku wewnętrznym; w przewozach pasażerskich dużą rolę spełnia transport samochodowy (ok. 6 mln samochodów osobowych) i lotniczy. K. jest ważnym świat. eksporterem surowców przemiasto, w 1968 stanowiły one ok. 29% eksportu kraju (gł. rudy i metale, drewno, ropa naftowa), ponadto 5911/!) przypada na wyroby przem. (maszyny i środki transportu, tarcica, celuloza, papier, chemikalia) i 12% na artykuły spożywcze (pszenica, zwierzęta rzeźne); w imporcie K. 81% stanowią wyroby przem. (maszyny, aparaty elektryczne, chemikalia, wyroby włókiennicze), 12% surowce przem. (boksyty, węgiel, surowce włókiennicze) i 7% artykuły spożywcze; gł. partnerami handl. K. są: USA (ok. 68% obrotów), Wielka Brytania (10%); NRF, Japonia. Kanadyjski, Archipelag-, -.Ar-ktyczny, Archipelag- Kanal, Wielki Chiński-, -cWiel-ki Kanał Kanary jskie, Wyspy-, Islas Ca-narias, arch. wysp wulkanicznych na O. Atlantyckim, rozłożony na grzbiecie podwodnym długości ok. 500 km, w odległości ok. 90 km na pn.-zach. od Afryki; grupa 13 wysp, przeważnie silnie górzystych (Pico de la Cruz na w. Palma 2358 m n. p.miasto, Pico de Teide na Tene-ryfie 3730 m) o łącznej pow. 7270 km2, z których największe to: Grań Canaria, Tene-ryfa i Fuerteyentura, najbardziej znana — Hierro (Ferro), na której długo lokalizowano południk zerowy; klimat zwrotnikowy łagodny, o niewielkich opadach, sprzyjający uprawie winorośli, zbóż i owoców. Ludn. zamieszkująca 7 większych wysp liczy 1154 tyś. mieszk., stolica Las Palmas — 230 tyś. mieszk. (1968). Ludn. trudni się obok roln. ł ogrod- nictwa wyrobem koronek. Znane już od starożytności jako Wyspy Szczęśliwe (Insulae Fortunatae), dostały się ostatecznie w 1479 pod władzę Hiszpanii; obecnie dzielą się na dwa okręgi: Las Palmas i Santa Cruz de Tene-rife, związane ściśle jako prow. z Hiszpanią kontynentalną, Kanazawa, miasto w Japonii, położ.w środk. części w. Honsiu; 336 tyś. mieszk. (1965); centrum rejonu rolnego; ośr. admiasto, przem. włókienniczego (jedwabnictwo) i ceramicznego, wyroby z laki. Kanczendzanga, szczyt w środk. cz. -Himalajów, na granicy Nepalu i Sikkimu; trzeci pod względem wysokości szczyt świata", 8585 m n.p.m.; zbud. ze skał magmowych i osadowych; na zboczach wieczne śniegi i rozległe lodowce (Żerna, Jolung, Kanczendzanga) o dł. do 26 km. Zdobyty w 1955 przez wyprawę bryt. pod kierunkiem Ch. Evansa (G. Band, J. Brown). Kandahar, m,, stolica prowincja w Afganistanie, poi. na pd. kraju, w żyznej oazie nad r z. Arghandab i jej dopł., na wys. li050 m n.p.m. Zał. na przełomie XI—XII w., było przez pewien czas stolica Afganistanu KANTABRYJSKIE, GÓBY- 407 (w XVIII w.). 121 tyś. mieszk. (1966); duży ośr. handl. (skóry, dywany, owoce); zakłady włókiennicze, elektrownia; węzeł drogowy, międzynar. port lotniczy; liczne zabytki, m.in. grobowiec Ahmeda Szaha z XVIII w. Kanin, płw. na pn. Niż. -Wschodnioeuropejskiej (ZSRR), pomiędzy M. -Bia-łym i Zat. Czoską na M.-s-Ba-rentsa; pow. 10,5 tyś. km2; zbud. z osadów polodowco-wych i morskich, przeważnie nizinny, na pn. przechodzi w pas wzniesień Kanin Kamień (do 242 m n.p.m.); zakończony wysuniętymi przylądkami: Kanin Nos na zach. i Mikulkin na wsch.; klimat subpolarny; roślinność tundrowa, liczne bagna i jeź. polodowcowe; zaludnienie poniżej i osoby na km2 (gl. Nieńcy); rybołówstwo, myślistwo, hodowla reniferów; gł. miejscowość Szojna. Kano, miasto w -Nigerii, ośr. adm. stanu Kano. Zał. w IX w. jako jeden z ośr. plemion Hausa. 295 tyś. mieszk. (1963); centrum handl. Wyż. Hausa i ośr. przem. bawełnianego, skórzanego i spożywczego; ważny węzeł drogowy, st. kol. z -.La-gos, międzynar. port lotniczy. Kanpur, ang. Cawnpore, m. na pn. Indii, w zachodniej części Niż. Gangesu, na p. brzegu Gangesu. Zał. jako ośr. wojskowy z końcem XVIII w., rozwinęło się dopiero po 1920 jako m. przem. 1012 tyś. mieszk. (1966), wraz z zespołem miejskim 1113 tys.; centrum przemiasto, handl. i komunikacyjne; przem. gł. włókienniczy (wełniany, bawełniany, jedwabni-czy) i skórzany, poza tym spożywczy, metalowy i chemiczny, rzemiosło; duży węzeł kolejowy i drogowy, port rzeczny; instytut włókienniczy i wyższa szkoła rolnicza. Kansas, rz. w USA w stanie Kansas, p. dopł. Missouri; dł. 670 km; powst. z połączenia dwóch główna rzeka Republican oraz Smoky Hill, biorących początek na Wielkich Równinach; uchodzi do Missouri pod m. Kansas. Znaczna zmienność wodostanu; w górnych biegach odcinki źródłowe rz. i ich dopł. są okresowo niemal całkowicie pozbawione wody. Kilka zbiorników wodnych (gł. na Smoky Hill na pd. od m. Hays) reguluje ich wodosta-ny. Kansas City, dwa miasto w USA nad rzeką -Missouri, przedzielone rz. -Kansas, adm. przynależne do osobnych stanów. Powst. ok. 182,0—40; rozwinęły się jako ważne punkty na przejściu przez rz. Missouri, zwłaszcza po budowie kolei transkontynentalnej w 1860— —70. K. C. w stanie Missouri liczy 473 tyś. mieszk. (1960), a K. C. w stanie Kansas — 121 tyś. (1960), cała aglomeracja — 1040 tyś. Ze względu na położenie w gł. pasie rolniczym USA (tzw. Corn-Belt), stanowi wielki ośr. handlu produktami rolnymi (zboże, bydło) oraz przem. (spożywczy, maszynowy — maszyny rolnicze i samochody, lotniczy, włókienniczy — bawełniany); uniwersytet; ważny węzeł kolejowy (8 linii) i drogowy, gdzie zbiegają się trzy gł. linie transkontynentalne przecinające G. -Skaliste. Kantabryjskic, Góry-, Cordii-lera Cant&brica, pasmo górskie w pn. Hiszpanii ciągnące się na dł. ok. 500 km, 408 KANTON równolegle do wybrzeża Zat. -Biskajskiej; osiąga wys. 2648 m n.p.m. (Torre de Cerre-do). Zbudowane w zachodniej części (Asturia) ze skał osadowych gł. z wapieni, marmurów, łupków i kwarcytów, we wsch. (G.-Baskońskie) z silnie rozciętych przez erozję skał kredowych; wyższe ich cz. uległy zlodowaceniu w plejstocenie. Ważna bariera klimatyczna; stoki pn. — bardziej wilgotne, pokryte są wiecznie zielonymi lasami liściastymi, na pd. przeważają krzewy i roślinność kserotitowa (makia). W cz. środk. i zach. trudne do przejścia (Przeł. Pajares 1364 m n.p.m.). Złoża węgla kamiennego, rudy żelaza oraz cynku. Kanton, Kuangczou, m. na pd. Chin, stolica prowincja Kuangtung, poi. w delcie rz. -Si-ciang (w pobliżu jej estuarium zwanego Rz. Perłową); znane w III w. p.n.e., 2280 tyś. mieszk. (1958); duży ośr. gosp., jeden z największych w Chinach; hutnictwo żelaza, przem. maszynowy, chemiczny, włókienniczy (jedwabniczy i bawełniany), papierniczy, spożywczy, szklarski, ponadto metalowy, cementowy, poligraficzny; rzemiosło artystyczne (wyroby z laki, bambusa i kości słoniowej, biżuteria ze srebra i złota); rybołówstwo; wielki węzeł komunikacji kol., drogowej, lotniczej i wodnej — ważny port rzeczny i morski; uniwersytet i in. wyższe uczelnie; liczne zabytki Cz. ludności K. mieszka na łodziach przy brzegach Si-ciang ("Wenecja" Chin). Kaosiung, miasto w Chinach, położone na pd. zach. w. -Taj-wan, 312 tyś. mieszk. (1958); gł. ośrodek przem. Tajwanu: petrochemia, hutnictwo aluminium, przem. maszynowy, stoczniowy, chemiczny, cukrowniczy, cementowy; port morski (gł. wywóz cukru), st. kol. W pobliżu baza wojenna USA. Kapsztad, Capetown, Kaap-stad, miasto w -Rep. Pd. Afryki; gł. ośr. adm. Kraju Przylądkowego, u stóp Góry Sto~ łowej (1092 m n.p.m.) na pn. od Przyl. -Dobrej Nadziei. Zał. w 1652 jako hol. stacja zaopatrzeniowa w drodze do Indii (najstarsze m. eur. w Afryce Pd.). 807 tyś. mieszk. (1960); ważny ośr. przem. (stoczniowy, chemiczny, cementowy, spożywczy) i handl.; stary ośr. kulturalny Rep. Pd. Afryki z uniwersytetem, ogrodem botanicznym, muzeami; szereg zabytków (zamek z XVII w.); port (eksport wełny i skór, owoców i wina); między nar. port lotniczy; siedziba parlamentu Rep. Pd. Afryki. Kara Bogaz-gol, duża zat. we wsch. cz. M. -Kaspijskiego (Turkmeńska SRR), oddzielona od niego piaszczystą mierzeją i. połączona Cieśn. Ka-rabogaską o szer. 120—300 m; pow. 18 tyś. km2 (od początku XX w. zmniejszyła się o ok. 5 tyś. km1), średnia głęb. 4— —7 m, maks. głęb. 10 m; temp. wód powierzchniowych w lecie 35°, w zimie ok. 0°. Brzegi zat. są nizinne, a jedynie na pn. wsch. — wysokie; miejscowy klimat pustynny powoduje intensywne parowanie wody i obniżenie jej poziomu o ok. 3 m w stosunku do M. Kaspijskiego, równocześnie wzrasta zasolenie wody do ok. 30%o, co powoduje wytrącanie się soli i jej osadzanie na dnie; ubytek wody w zat. wyrównuje do- KABA-KUM 409 pływ z M. Kaspijskiego przez Cieśn. Karabogaską (6—25 km* rocznie). Zat. K. B. znana jest od dawna jako rejon eksploatacji soli glauberskiej (mira-bilitu) oraz w mniejszym stopniu innych soli. Karaczi, miasto w Pakistanie Zach., położ.w zach. części delty -Indusu na wybrzeżu M. -Arabskiego. Zał. w XVIII w., od połowy XIX w. ważna bryt. baza morska; w 1948—59 stolica Pakistanu. 1916 tyś. mieszk., wraz z zespołem miejskim — 2ft60 tyś. mieszk. (1981), swój ogromny wzrost zawdzięcza napływowi ludn. muzułmańskiej z Indii po utworzeniu Pakistanu (w 1947 liczyło tylko 350 tyś. mieszk.); gł. centrum handl. Pakistanu, duży ośr. przem. włókienni-, czego (gł. bawełnianego —' 3W» prod. kraju), spożywczego, metalowego i maszynowego (stocznia, montaż samochodów), ponadto przem. obuwniczy, tytoniowy i cementowy, rafineria ropy naftowej; gł. port morski Pakistanu obsługujący również i Afganistan (obroty ok. 4,5 mln t, gł. bawełna i pszenica); węzeł kol., drogowy i lotniczy (między nar.); uniwersytet i inne wyższe uczelnie, liczne muzea. Karaganda, m. obwodowe w -Kazachsklej SRR, położ.w stepowej okolicy na Pogórzu —••Kazachskim; 505 tyś. młeszk. (1968). Centrum Ka-ragandzkiego Zagłębia Węglowego, drugi pod względem znaczenia ośr. przem. Kazachstanu, rozbudowany gł. po 1931 (1926 — 500 mieszk.); skupia górnictwo węgla kamiennego, przem. metalowy i maszynowy (odlewy żelazne, maszyny i urządzenia górnicze), chemiczny (kauczuk syntetyczny), drzewny, odzieżowy, obuwniczy, materiałów budowlanych (cement, wapno, cegła), spożywczy (mięsny, młynarski, cukierniczy); węzeł koL, drogowy i lotniczy; 3 wyższe uczelnie, 5 instytutów naukowo-badawczych, ogród botaniczny, 2 teatry, muzeum. Karaibskie, Morze-, Mar de las AntiUas, cz. O. Atlantyckiego między Antylami, Ameryką Południową i Ameryką Srodk.; połączone Cieśn. Jukatańską z Zat. Meksykańską; pow. 2,75 mln km8. Składa się ono z czterech basenów: Wenezuelskiego, Kolumbijskiego, Ju-katańskiego oraz (najgłębszego) Rowu Kajmańskiego, ciągnącego się od Zat. Hondu-raskiej po pd. wybrzeże Kuby (maks. głęb. 7680 m). Jeden z najcieplejszych zbiorników wód morskich na ziemi; wiele wysp koralowych, zwłaszcza na pd. i zach. Częste burze i huragany. Karakoram, Karakorum, młode g. fałdowe typu alpejskiego, jedne z najw. w świecie, na pograniczu Chin i Kaszmiru; rozciągają się pomiędzy -Himalajami i -Kunlunem, od -Pamiru (na pn. zach.). do -• Tybetu (na pd. wsch.); dł. ok. 800 km, średnia wys. ok. 6000 m n.p.miasto, wiele szczytów powyżej 7QOO m, najw. -Czogori 8611 m n.p.m. (drugi pod względem wys. na ziemi); krajobraz wysokogórski — dziki, szczyty skaliste, liczne lodowce; pn. zbocza skaliste, pd. porośnięte skąpą roślinnością, w dół. krzewy i rzadkie lasy. Brak stałego zaludnienia. Kara-knm, pust. piaszczysta w Azji Srodk., położ.w ZSRR 410 KARAWANKI (Turkmenia) na pd. Niż. -Tu-rańskiej, pomiędzy g, -Ko-pet-dag i dolnym biegiem -Amu-darii; pow. ok. 300 tyś. km2; stanowi falistą równinę opadającą ku pn. zach., pokrytą szarymi i żółtoczerwo-nymi piaskami tworzącymi grzędy o wyg. 30—80 m, miejscami występują lotne piaski z barchanami oraz okresowe błotntska (takyry) i solniska (sory); śladami dawnych rz. są suche dół.; klimat umiarkowany ciepły; wybitnie suchy, o skrajnych dobowych amplitudach temp. powietrza do 50°; do cz. pd. uchodzą bezodpływowe rz. Murghab i Tedżen; znaczne zasoby wód gruntowych; roślinność stosunkowo bogata: krzewiasta (saksauł) lub trawiasta o charakterze efemerycznym. Zaludnienie niewielkie (Turkmeni), skupione w oazach i w cz. pd. na terenach nawadnianych przez rz. i Kań. Karakumski (dł. ok. 950 km); rejon hohowli owiec i wielbłądów; występują złoża siarki, ropy naftowej i gazu ziemnego. Karawanki, K.aravanke, pasmo wsch.-alpejskie między rz. Sawą i Drawą; rozciąga się na pograniczu austriacko-ju- gosłowiańskim, na przestrzeni ok. 150 km od obniżenia koło Taryisio aż po Pohorje (1543 m n.p.m.) koło m. Maribor. Należy do pd. alpejskiej strefy wapiennej, choć w ich budowie biorą udział również piaskowce; niższe na zach., wyższe na wsch., najw. szczyt Grintayec 2558 m n.p.m. Szereg niskich przeł., np. See-berg (1226 m n.p.m.), Ljubelj (1370 m) i in. K. są przebite tunelem (8 km), przez który przechodzi linia kol. Klagen-furt—Lubiana. Karkonosze, KarfconoSe, najw. pasmo Sudetów (Śnieżka 1602 m n.p.m.) ciągnące się na dł. 36 km od Przeł. Szklarskiej po Przeł. Kowarską, na granicy polsko-czechosłowackiej. Zbud. z granitów i łupków krystalicznych; dominujący element ukształtowania pionowego stanowią tu wielkie zrównane wierzchowinowe powierzchnie, czasami podmokłe i pokryte torfowiskami. Liczne formy zlodowacenia czwartorzędowego: cyrki lodowcowe (Śnieżne Kotły), wały moren i jeź. polodowcowe (Mały i Wielki Staw); rumowiska i oryginalne formy skalne, powst. na grzbietach wskutek wietrzenia granitów. Pokryte lasami do wys. 120i0 m n.p.miasto, wyżej duże płaty kosodrzewiny. Teren turystyczny, szereg schronisk turystycznych. U stóp K. znajdują się miej- scowości wypoczynkowe: Karpacz, Szklarska Poręba, na pd. Śpindleruy Młyn (CSR). Kari-Mars-Stadt, do 1953 Ch,emnit2,.miasto w NRD, ośr. okręgu adm. Marxstart, u stóp -Rudaw nad rzeką Chemnitz. Stara słowiańska osada, już w połowie XII w. była m. handl.; w XIV w. rozwinęło się tu tkactwo, potem w XVII w. przem. bawełniany. 295 tyś. mieszk. (1967); duży ośr. przem. maszynowego (gł. maszyn włókienniczych), środków transportu, elektrotechnicznego, tkackiego i konfekcyjnego oraz chemicznego; kilka wyższych szkół techn. i instytutów naukowych. Wokół K.M. szereg mniejszych ośr. przem. włókienniczego jak Franken-berg, Zschopau, Hohenstein, Limbach i w. in. W pobliżu złoża węgla kamiennego. KARPACKIE, POGÓRZE-411 Karłowe Wary, Karlovy Vary, miasto w zach. Czechosłowacji, położ.malowniczo w głębi dół. rz. Tępią (dopł. rz. Ohrza), na wys. ok. 380 m n.p.m.; 45 tyś. mieszk. (1965). Już w średniowieczu znana miejscowość kuracyjna z 16 źródłami alkalicznymi; pierwszy zakład zdrojowy pochodzi z początku XVIII w., a rozwój K.W. datuje się od połowy XIX w. K.W. stanowią poza tym znaczne centrum przem. porcelanowego, chemicznego i spożywczego oraz koronkarstwa artystycznego. Karlsruhe, miasto w NRF, główne m. Badenii nad rzeką Alb (w najbliższym sąsiedztwie rz. Ren). Pierwotnie — małe osiedle leśne, dopiero w 1715 zostało wybrane na stolica księstwa i rozwinęło się jako centrum adm. 254 tyś. mieszk. (1967); duży ośr. przem. maszynowego, elektrotechnicznego oraz chemicznego; węzeł linii kol. i drogowych o znaczeniu mię-dzynar., port rzeczny, połączony kań. z rz. Ren; siedziba licznych instytutów centralnych; znana politechnika (od 1825) i in. wyższe uczelnie; muzea, zabytki. M. zachowało barokowe założenia urbanistyczne z promienistym układem ulic. Karoliny, Caroline Islands, arch. ok. 900 w. i atoli na O. Spokojnym w Mikronezji, na wsch. od Filipin, między 1°—10° szer. geogr. pn. oraz m0—? dł. wsch.; pow. 1195 km1; 48 grup w., wyciągniętych na dł. ok. 2900 km i szer. 550 km; olbrzymia większość w. jest pochodzenia koralowego, nieliczne tylko (większe) — wulkanicznego. K. dzielą się na K. Wsch. (Ponape — 334 km2, Truk — 101 km2, gł. osiedle Dublon) i K. Zach. (Wyspy Palau — 488 km2, Yap — 207 km2, gł. osiedle Koror); klimat równikowy wilgotny; obszar powstawania tajfunów, bujna roślinność tropikalna. 60 tyś. mieszk. (1964), gł. Mikronezyjczycy; uprawa palmy kokosowej, trzciny cukrowej, chlebowca, bananów i cytrusów; złoża fosforytów, antymonu i manganu. Odkryte w 1527 przez Portugalczyków, należały do Hiszpanii, a od 1899 do Niemiec. W 1914—44 mandat japoński, w 1944 zdobyte przez USA, obecnie terytorium powiernicze USA. Karpackie, Pogórze-, zwane też Podkarpaciem, najbardziej na pn. wysunięta jednostka -Karpat, w postaci szerokich, łagodnych wzgórz o średniej wys. 350—500 m n.p.miasto, zbud. z utworów fliszowych. Od pd. przylega do -Beskidów, na" pn. opada ok. 100—170 m progiem ku Kotlinom -Podkarpackimiasto w granicach Polski dzieli się na kilka jednostek: Pogórze Śląskie (u podnóży Beskidu Śląskiego i Małego); Pogórze Wielickie (między Skawą i Dunajcem), o szerokich, przebiegających równoleżnikowo kopulastych garbach; Pogórze Ciężkowickie (między Dunajcem i Wisłokiem) o bogatszej rzeźbie; wreszcie najwyższe (do 672 m n.p.m.y Pogórze Dynowskie (na wsch. od doliny Wisłoka), wyróżniające się długimi wąskimi garbami, o stromych stokach i płaskich wierzchowinach. Osobno można wydzielić Doły Jasielsko-Sanoc-kie (między Pogórzem Cięż-kowickim i Dynowskim na pn. a Beskidem Niskim na pd.)— obniżenie obejmujące kilka kotlin, rozdzielonych wznie- 412 KARPACZ sieniami i garbami. Gleby P.K. dość zróżnicowane, żyzne, gł. gliniaste i gliniasto-piaszczyste. Zbocza pokrywają wielogatunkowe lasy mieszane, w dolinach rz. — lasy łęgowe. W gospodarce rolnej na pierwszy plan wysuwa się hodowla bydła; surowce miner.: ropa naftowa w pasie od Bochni po Ustrzyki, gaz ziemny, sól kamienna (Bochnia, Wieliczka), źródła miner. w Rymanowie i Iwoniczu (uzdrowiska). Duży okręg przem. włókienniczego i metalowego koncentruje się na terenie Pogórza Śląskiego (Bielsko- Biala, Kęty, Andrychów), poza tym przem. naftowy w okręgu jasłelsko-kroś-nieńskim; w środk. cz. Pogórza (Wielickie, Ciężkowickie), najbardziej zaludnionej, brak większych ośrodków przemysłowych. Karpacz, miasto w pow. jeleniogórskim, woj. wrocławskie, na pn. stokach Karkonoszy, u podnóża -.Śnieżki, na wys. ok. 630— 750i m n.p.m. Ok. 5 tyś. stałych mleszk.; ośr. wypoczynkowy i turystyczno-spor-towy o klimacie górskim; w górnej cz. K. — Bierutowicach — drewniany norweski kościółek Wang z XIII w. (sprowadzony w połowie XIX w.). Karpathos -Sporady Karpaty, łańcuch górski w środk. Europie na terytorium Czechosłowacji, Polski, ZSRR, Węgier i Rumunii, biegnący lukiem ok. 1300 km dł., wygiętym ku pn. i wsch. od doliny Dunaju koło Bratysławy po przełom tejże rz. zwany -Żelazną Bramą na pd.; w wewnętrznej cz. łuku karpackiego rozłożyła się -Wielka Nizina Węgierska; szar. K. 100— 350 km, pow. ok. 190 tyś. km2, średnia wys. ok. 1000 m, maks. 2655 m n.p.m. (Gerlach — Wysokie Tatry). Od zach. K. są odgraniczone obniżeniami Bramy - Morawskiej, dół. rz. -.Morawy i tektoniczną Kotliną Wiedeńską od (-•) Sudetów, Masywu Czeskiego i Alp, a na pd. od Gór Serbskich przełomem Żelaznej Bramy. Dzieli się je zazwyczaj na K. Zachodnie (po Przeł. Łupkowską, 640 m), Wschodnie (po przeł. Predeal, 916 m) i Południowe, zwane też Alpami Transylwańskimi. K. stanowią pasmo gór młodych, wypiętrzonych i sfałdowanych w czasie alpejskich ruchów górotwórczych w kredzie i trzeciorzędzie, zbud. z utworów gł. wieku mezozoicznego i kenozoicznego — wapieni, margli, piaskowców i łupków, poza tym ze skał wylewnych oraz starszych skał krystalicznych (granity, gnejsy). W całości łańcucha Karpat wyróżnia się dwa gł. pasy — zewnętrzny i wewnętrzny, różniące się między sobą zarówno budową geol. i układem pasm jak i charakterem rzeźby; pierwszy rozpostarty na pn. i wsch. (od Dunaju po dół. rz. Dymbowicy w Rumunii) stanowi młody trzeciorzędowy górotwór, zbud. z osadów fliszowych tj. serii piaskowców, zlepieńców, łun-ków i margli wieku kredowego i paleogeńskiego; utwory te są nasunięte ku pn. w postaci płaszczowin oraz — gł. na wsch. — obalonych fałdów (tzw. łuski lub skiby); gł. zespoły płaszczowin fliszowych to z zewnętrznych cieszyńska, z wewnętrznych magurska (od Dunaju po rz. Uh), na wsch. skolska. Strefa ta składa się z licznych pasm m.in. z Białych Karpat (970 m), Jawor- KARPATY 413 ników (1071 m), .Beskidów Zach. (1725 m) i Wsch. (2058 m) oraz z K. -Mołdawskich (1956 m) o rzeźbie średniogórskiej i zaokrąglonych formach grzbietowych; w Beskidach Wsch. grzbiety górskie przebiegają w związku z ich strukturą skibową wyraźnie równolegle z szeregiem obniżeń, tworząc charakterystyczny układ rusztowy; również K. Mołdawskie składają się z kil- ku równoległych pasm, ciągnących się z pn.-zach. ku pd.- -wsch. i są silnie rozcięte dół. rz.; najciekawsza jest w ich środk. cz. grupa Ceahiau (1911 m) odznaczająca się osobliwymi formami wietrzeniowymi. Do strefy górskiej K. Zewnętrznych przylega od pn. i pn.- -wsch. wyraźnie niższy pas Pogórza (Podkarpacia) o rzeźbie wyżynno-pagórkowatej. K. wewnętrzne zbud. ze skał starszych gł. granitów, gnejsów i łupków krystalicznych ze znacznym udziałem wapieni i dolomitów oraz młodych intruzji magmowych, ce- chuje pojawianie się trzonów krystalicznych o rzeźbie wysokogórskiej, pooddzielanych wzajemnie kotlinami zapadliskowymi oraz głęb. wciętymi (czasami przełomowymi) odcinkami dolin rz.; wyróżnia się tu na zach. blok słowacki, złożony m.in. z Tatr Wysokich (2655 m). Tatr Niżnych (2043 m), Małej Fatry (1709 m), Wielkiej Fatry (1592 m), Braniska (1172 m), Inowca (1042 m) i kilku innych oraz blok siedmiogrodzki na wsch. Na ten ostatni składają się Góry Mar-maroskie (1961 m) i Rodniańskie (2305 m), silnie rozwinięta strefa utworów wulkanicznych, K. Południowe i Góry Apuseńskie (Muntii Apuseni); w G. Marmaroskich i Rodniańskich strefa krystaliczna jest stosunkowo wąska i ciągnie się ku pd.-wsch. aż po strefę źródłową rz. Aluty. K. Południowe składają się również z krystalicznych trzonów z pokrywami mezozoicznymi, brak im natomiast całkowicie strefy fliszowej i częściowo wulkanicznej; najwyższe z nich to G. -Fogaraskie (2543 m), paringu (2529 m), Retezat (2511 m) i Sybińskie (2245 m), natomiast wysunięte na zach. G. Banackie (1449 m) mają już rzeźbę średniogórską; od zach. zamykają Kotlinę Siedmiogrodzką znacznie niższe G. Apuseńskie (Zachodnie) z najwyżej wzniesionym masywem krystaliczno-wapiennym -Bi-hor (1849 m) oraz ze zbud. ze skał wylewnych Rudawami Siedmiogrodzkimi (1172 m), dalej G. Gilau (1825 m) i Tras-cau (1427 m); cechują się one rzeźbą średniogórską, rozległymi zrównaniami wierzchowinowymi i głęb. wcięciami dolinnymi. Formowaniu się systemu górskiego K. towarzyszyły w młodszym trzeciorzędzie a nawet w czwartorzędzie gł. po jego pd. stronie wylewy wulkaniczne (andezyty, tra- chity, bazalty, tufy i in.); zaliczana do K. wewnętrznych strefa ta nie jest ciągła, lecz rozbita na szereg gniazd górskich, z których najważniejsze to Pol'ana (1458 m), i szereg wzniesień pn. Węgier (Matra, 1015 m, G. Bukowe 959 m i in.) w Karpatach Zach. oraz Wy-horlat (1076 m), G. Kelimeńskie (2102 m), Gurghiu (1777 m) i Harghita (1801 m); stopień przemodelowania, pierwotnych form wulkanicznych przez siły zewnętrzne jest rozmaity, silniej zaawansowany w K. Zach. (Pol'ana). Łańcuch K. uległ w młodszym trzeciorzędzie stopniowemu wypiętrzeniu, przy czym było ono nierównomier- 414 KARPATY ne i nierównoczesne, a w K. Wsch. i Pd. trwało dłużej niż w K. Zach., gdzie rozpoczęło się w młócenie; procesy rzeźbo-twórcze przebiegały w K. w oparciu o budowę geol. i zmieniające się warunki klimatyczne (ciepły, suchy, wilgotny, względnie zimny klimat); gł. rola w modelowaniu form przypada erozji rzecznej i procesom stokowym, najwyższe partie K. -Tatry, G. Rodniańskie, Fogaraskie, Retezat i in. posiadają rzeźbę typu alpejskiego, tj. wymodelowaną przez lodowce plejstoceńskie; liczne pojawianie się wapieni stało się przyczyną rozwinięcia się w szeregu regionach zjawisk krasowych, zwłaszcza na obszarze tzw. Krasu Słowackiego na zach. od Koszyc. K. mają klimat górski strefy umiarkowanej z zaznaczającą się pionową stref owością; daje się stwierdzić rosnący wpływ kontynentalizmu ku wsch. i pd.-wsch. (amplitudy temp. oraz ilość i sezonowość opadów) przy znacznej zmienności elementów meteorologicznych w zależności od ekspozycji i wy s. poszczególnych pasm n.p.m.; interesująco przedstawiają się też stosunki klimatyczne kotlin śródgór-skich, które wykazują znacznie większe amplitudy temp. niż przyległe pasma górskie (wpływ zimowych inwersji termicznych); roczne sumy opadów zmienne, w kotlinach spadają nawet do 600 mm, w górach osiągają 1400—1600 mm; maksima opadowe zaznaczają się na przełomie wiosny i lata oraz późną jesienią; pokrywa śnieżna utrzymuje się na najwyższych wzniesieniach (Tatry, G. Fogaraskie) ok. 8 miesięcy, w niższych pasmach przeciętnie 5 miesięcy. K. stanowią obszar źródłowy szeregu rz. dorzecza Wisły, Odry, Dniestru (Stryj) i Dunaju; rz. te mają charakter górski o znacznych spadkach, ustępujących jednak rz. alpejskim; cechują się one gwałtownymi przyborami wiosennymi (tajanie śniegów), a także letnimi na skutek pojawiającego się wówczas maksimum opadowego; wahania te mogą dochodzić nawet do 5 m i powodują lokalnie katastrofalne powodzie. Główna rzeka K.: (-) Wisła (górny bieg), Dunajec, San, Wag, Hron oraz Hornad, górna Cisa, górne biegi Prutu i Seretu, Marusza, Aluta i in. jeź. nieliczne, zgrupowane niemal wyłącznie w najwyższych grupach górskich o rzeźbie po-lodowcowej (Tatry Wys., G. Fogaraskie i in.). Gleby przeważnie. o niewykształconym profilu (górskie), na obszarze kotlin bielicowe i brunatne. Stoki górskie pokryte w znacznym odsetku rozległymi lasami, ułożonymi w kilku piętrach wysokościowych; w dolnych partiach (do ok. 600—750 m n.p.m.) przeważają lasy liściaste (dąb, grab, buk), przy czym w K. Pd. przenikają tu też rośliny stepowe, wyższe piętro stanowią lasy górskie: w dolnej strefie (regiel dolny) do wys. 1200 na pn., a 1400 m na pd. złożone gł. z buka z domieszką jodły, w górnej (regiel górny) — lasy iglaste z przewagą świerka; w kilku grupach górskich m.in. w Tatrach powyżej granicy świerka (1500 m na pn. do 1800 m na pd.) pojawiają się też limba i modrzew eur.; dalsze wyższe piętro stanowi kosodrzewina, w K. Wsch. towarzyszy jej też olcha; najwyżej ułożyło się piętro halne, zajęte przez zwarte murawy wysokogórskie; granice wys. tych stref zmieniają się dość znacznie w KARPATY WSCHODNIE 415 zależności od położenia pasma, ekspozycji jego stoków- ii warunków lokalnych. W dolnych partiach lasy karpackie uległy już silnemu wyniszczeniu, .a ich miejsce zajęły poniżej 1000 m n.p.m. pola uprawne (żyto, owies, jęczmień, ziemniaki), a na pd. stokach K. oraz w kotlinach uprawa winnej latorośli. Na licznych halach górskich powyżej 1500— 1700 m rozpowszechnione pasterstwo górskie (owce, kozy oraz bydło). Świat zwierzęcy niezbyt bogaty, z większych zwierząt spotykane: jeleń, dzik, rzadziej wilk, niedźwiedź, ryś, w najwyższych partiach górskich — kozice i świstaki. K. posiadają dość obfite złoża surowców miner., skupione przeważnie u ich podnóża i w kotlinach; są to: sól kamienna (Sianie — Rumunia, Wieliczka, Bochnia), sole potasowe (Kałusz, Stebnik — ZSRR), ropa naftowa (gł. okolice Ploe-szti, Moreni, Bacau — Rumunia, Borysław — ZSRR, Jasło, Krosno — PRL, Hodonin — ĆSSR), gaz ziemny (Daszawa — ZSRR, Siedmiogród — Rumunia), węgiel kamienny (Tirgu Jiu, Anina — Rumunia), brunatny (Rumunia, Węgry, Słowacja), rudy żelaza i metali kolorowych (Rudawy Słów.) m.in. manganu (Rumunia). Obszar K. obfituje też w pokaźną ilość różnorodnych źródeł miner. Ludn. K. góralska o specyficznym folklorze, kon- centruje się gł. w obszarach podgórskich i w kotlinach, które są z reguły gęsto zamieszkane (Podhale, Spisz, Lip-tów, Fogaraska, Braszowska i in.); górna granica osadnicza sięga średnio do 700—800 m n.p.miasto, tylko nieliczne osiedla dochodzą do 1300 m n.p.m.; wyższe partie K. były terenem ekspansji pasterskich Wołochów, którzy posuwając się ich grzbietami zawędrowali aż po Morawy. Gł. m.'śród-karpackie: Zylina, Martin, Pre-szów, Koszyce w ĆSSR, Zakopane, Nowy Sącz, Krosno w PRL, Salgótarian, Ózd na Węgrzech, Kluż (Ciuj), Sybiu, Braszów, Hunedoara w Rumunii. Przez K. przechodzi wiele linii komunikacyjnych gł. dół. rz. (Wag, Poprad, Aluta, Jiu, Temesz, Marusza i in.) oraz niższymi przełęczami (Dukielska, Użocka, Tatarska, Otuz, Predeal i in.). K. stanowią ostatnio ważny teren tury- styczny, gł. na zach. wokół Tatr Wysokich i Niżnych, Małej Fatry, na wsch. koło Czarnohory, na pd. koło G. Fogaraskich i Sybińskich. Karpaty Wschodnie, Carpa{M Orientali, środk. cz. -Karpat; ciągną się lekko wygiętym łańcuchem na przestrzeni ok. 600 km (połowa dł. Karpat), od Przeł. -Łupkowskiej (657 m n.p.m.) aż po Przeł. Predeal (1051 m) i dół. rz. Pra-howy (do miejsca, gdzie łańcuch K. wygina się gwałtownie ku zach.); średnia wys. 1300—1500 m n.p.miasto, maks. — 200,0 m (Pietros. 23,05 m). Pasmo składa się z zewnętrznej, fliszowej cz., dalej z centralnej, słabo wykształconej strefy krystalicznej oraz z obszernej wewnętrznej — wulkanicznej. W strefie fliszowej wydziela się zazwyczaj -• Beskidy Wsch. oraz Karpaty -Mołdawskie; cechuje się ona charakterystycznymi nasunię-ciami w formie skib oraz rusztowym charakterem rzeźby, w której odporne partie (np. piaskowce jamneńskie, zle-pieńce Ceahiau) tworzą przeważnie zaokrąglone grzbiety; pocięte są one szeregiem dół. poprzecznych, zwłaszcza dopł. 416 KARPENTARIA •y KARYNTIA 417 Seretu, m.in. Bystrzyca. Strefa krystaliczna, zaczynająca się'koło źródeł -Cisy i sięgająca po rz. Trotus jest wąska i krótka (ok. 170 km); w niej grupują się najw. wzniesienia K.W. — G. Rodniańskie (Pietros) o wyraźnie ostrzejszej i bardziej zróżnicowanej rzeźbie; liczne formy zlodowacenia plejstoceńskiego. Strefa wulkaniczna zaczyna się nad rzeką Laborcem rozciętym stożkiem wulkanicznym g. Wy-horlat (1076 m n.p.m.) i ciągnie się aż po górny bieg rz. -Aluty i Kotliny Braszowskiej; najw. jej cz. to G. Ke-limeńskie (Pietros, 2102 m n.p.m.) oraz doskonale zachowany stożek wulkaniczny z rozciętym kraterem Harghity (1801 m). We wnętrzu K.W. pojawia się szereg niewielkich kotlin, m.in. górnego Czeremoszu (Ust Putiła), Dor-nei, Darmanesti, Ciucurilor i in. Pasmo jest pocięte sięgającymi daleko w głąb dół. rz. jak np. Bystrzycy, Buzau, -Maruszy czy Cisy i ich dopł. stąd jest dość dostępne. K.W. są przecięte przez cztery linie kol. i liczne szosy. Karpentaria, Gulf of Carpen-taria, zat. M. Aratura (O. Spokojny) u pn.-wsch. wybrzeży -Australii, głęb. wcięta między płw. -Jork i Ziemię -Arnhema; ok. 800 km dł., 700 km szer.; płytka (do 70 m głęb.) szelfowa cz. M. Arafura z szeregiem w. (Groote Ey-landt, Wellesley i in.); u wybrzeży wielkie łowiska ryb. Nazwa nadana w 1623 przez żeglarza holenderskiego J. Carstensza na cześć ówczesnego gubernatora Indii P. Carpentiera. Karru, l. Zespół obniżeń kotlinnych w Afryce Pd., Małe K. występuje na pn. od G. Przylądkowych w formie podłużnego obniżenia, 500—750 m n.p.m.; Wielkie K. na pn. od niego w postaci rozległej kotliny wznoszącej się ok. 1500 m n.p.miasto, a obrzeżonej od pn. ok. 1000 m krawędzią wyżyn południowoafrykańskich, na którą składają się g. Roggeyeld, Nieuveveld i G. -Śnieżne; na pn. od tej krawędzi znajduje się płasko- wyż, zwany Górnym K.; klimat zwrotnikowy wyżynny z małą ilością opadów, pojawiających się nieregularnie, stąd roślinność uboga, półpu-stynna, odporna na brak wilgoci; obszar słabo zaludniony, bez większego znaczenia gospodarczego, choć o żyznych gliniastych glebach. 3. Nazwa formacji geolog, z końca paleozoiku (górny karbon, perm), złożonej gł. z piaskowców i łupków, występującej w Afryce Pd. Karskie, Morze-, przybrzeżna (szelfowa) cz. M. -Arktycz-nego u pn. wybrzeży Azji (Syberia Zach.), pomiędzy wyspami: (-•) Nową Ziemią i Ziemią Franciszka Józefa na zach. oraz Ziemią Północną na wsch.; łączy się na zach. przez cieśn.: -Karskie Wrota, Jugorski Szar i Matocz-kin Szar z M. -Barentsa, a na wsch. przez cieśn.: Wil-kickiego, Szokalskiego i Armii Czerwonej z M. - Łaptiewów; pow. 883 tyś. km2, średnia głęb. 118 m, maks. głęb. 620 m (na pn. zach.); temp. wód powierzchniowych jedynie w cz. pd.-aach. podnosi się latem powyżej 0° (do 5—8°); zasolenie od 8—l,0%o na pd. (dopływ wód słodkich) do 33%o na pn.; niemal cała pow. pokryta pływającymi lodami, w zimie zmasowanymi. M. K. wcina się w ląd zat.: Baj-daracką, Obską, Gydańską, Jenisejską i Piasińską, pomiędzy którymi leżą płw.: Jugorski, -.Jamał, - Gydański i -Tajmyr; większe w.: Usza-kowa, Biała, Szokalskiego, Instytutu Arktycznego, Kirowa, Arch. Nordenskjolda; wybrzeża w. są przeważnie wysokie, natomiast kontynentu — niskie; do M. K. uchodzą rz.: -'•Ob, -Jenisej, Piasina, Tajmy ra. Na M..K. rozwinięte jest rybołówstwo (dorsz, łosoś syberyjski) ł łowiectwo fok, przez jego pd. cz. przebiega tzw. Północna Droga Morska, gł. port — Dikson oraz na Jeniseju łgarka i Dudinka (dostępna dla statków mor- skich). Karskie Wrota, cieśn. między w. -Nowa Ziemia a w. Waj-gacz, łącząca M. -Barentsa z M, -.Karskim; szer. ok. 50 km, głęb. 100— 200 m. Kartagena, Cartagena, m. nad M. Śródziemnym w pd.-wsch. Hiszpanii (prow. Murcja), położ.nad zat. otoczoną skalistymi wzgórzami. Zał. przez Fenicjan jako Carthago Nova (Nowa Kartagina), zdobyta z początkiem II w. p.n.e. przez Rzymian odgrywała długi czas raczej podrzędną rolę; z początkiem XIX w. stała się portem eksportowym dla rud metali kolorowych z pobliskiego ośr. górniczego La Unión i dla pobliskiej Mur-cji. 136 tyś. mieszk. (1965); ośr. hutnictwa żelaza i metali nieżelaznych, przem. metalowego, zbrojeniowego, stoczniowego i chemicznego; ważny port wojenny. W pobliskim Escombreras jedna z największych w Hiszpanii rafinerii ropy naftowej; punkt wyjściowy nattociągu. 27 Słownik geografii świata Kartuzy, m. pow. w woj. gdańskim, położ.na Pojezierzu Kaszubskim, nad jeż.: Klasztornym i Karczemnym, na wys. ok. 210 m n.p.m. Powst. z końcem XIV w. jako wieś przyklasztorna (kartuzów); w XIX w. stała się miasteczkiem (1913 — 3 tyś. mieszk.); na początku XX w. K. stały się jednym z gł. ośr. ruchu kaszubskiego; prawa m. od 1923; w okresie międzywojennym ruchliwy ośr. turystyczny. Ok. 9 tyś. mieszk. (1966); ośr. przem. spożywczego i drzewnego, wytwórnia pomocy naukowych oraz artystycznej ceramiki ludowej; st. kol.; Muzeum Kaszubskie; gotycki kościół kartuzów z XVI w. Karwina, Karmnó,, miasto w Czechosłowacji na Śląsku Cieszyńskim, w pobliżu granicy z Polską nad rzeką -OIzą. 70,2 tyś. mieszk. (1965); ważny ośr. górnictwa węgla kamiennego, przem. koksochemicznego i metalowego oraz spożywczego (gorzelnie, browar). Karyntia, Kamień, prow. hist. i kraj związkowy w pd. Austrii; pow. ok. 9,5 tyś. km*, ok. 0,5 mln ludn. (w tym 15°/« Słoweńców), stolica -Klagen-turt. Obszar górzysty, obejmuje pasma Wysokich Tau-rów (Grossglockner — 3797 m ff.p.m.). Alpy Noryckie, Kar-nijskie i Karawanki; liczne kotliny śródgórskie, odwadniane gł. przez rz. -Drawę i jej dopł. Szereg jezior, m.in. Worther, Ossiach; klimat (w górach) umiarkowany górski, opady ponad 1500 mm; w dół., a zwłaszcza w Kotlinie Celowca łagodniejszy. Ludn. trudni się gł. roln. (ziemie uprawne stanowią H"/!! obszaru) i hodowlą (łąki i pastwiska 32%); obszar sil- 418 KASAI nie zalesiony (powyżej W/a). Nieco surowców, miner, (węgiel brunatny, rudy żelaza i metali kolorowych); przem. metalowy, maszynowy, drzewny i włókienniczy. Ważny region turystyczny i wypoczynkowy. Gł. m.: Klagen-(urt (Celowiec, 69 tys.) Villach (35 tys.). Kasai, rz. w Afryce, i gł. dopł. Konga; wypływa w Angoli w g. Massamba; dł. 2400 km; szereg wodospadów (Kwa, Wissmanna); dopł.: (p.) San-kuru-Lubilasz, Lulua; (l.) Kuango (z Kuilu). Kaskadowe, Góry-, Cascade Rangę, ok. 900 km długie pasmo w USA, ciągnące się w przedłużeniu g. -Sierra nevada w Kaliforn! ku pn. aż po rz. Fraser w Kanadzie. Tworzą one ok. 1500—200,0 m wys. wyrównany blok górski, zbud. ze skał krystalicznych, łupków i piaskowców, dźwignięty w młodszym trzeciorzędzie, przy czym zaznaczyła się na nim intensywna działalność wulkaniczna, wskutek czego pojawia się tu rząd wysokich, częściowo wygasłych, częściowo czynnych wulkanów (Mt Rainier — 4392 m n.p.miasto, Mt Hood — 3427 m, Mt Shasta — 4317 m i Lassen Peak — 3187 m) oraz zjawisk powul-kanicznych. Najw. wierzchołki G. K. są zlodowacone. Rz. spływające ze stożków wulkanicznych płyną początkowo po wyrównanej pow. bloku górskiego, po czym spadają gwałtownie z jego zach. krawędzi, tworząc przepiękne wodospady, od których pasmo to wzięło nazwę. Przez G. K. przebija się wspaniałym przełomem rz. Kolumbia. G. K. są pokryte bujnymi lasami iglastymi. Przełęcze G.K. są dość niskie (np. Stampade wznosi się na 869 m n.p.m.), stąd pod względem komunikacyjnym nie stanowią wielkiej przeszkody. Kaspijskie, Morze-, największe w świecie bezodpływowe jeż., pozostałość trzeciorzędowego M. Sarmackiego; rozciąga się południkowe na pograniczu Europy i Azji (ZSRR i Iran), leży w depresji — 28 m p.p.m.; dł. 12fl0 km, szer. 300 km, pow. 371 tyś. km2 (w 1930 — 424,3 tyś. km2), średnia głęb. 184 m, maks. głęb. 995 m (na pd.); zasolenie od 0,3%o przy ujściu Wołgi do 14%o na pd. wsch. i ok. 3,00%o w zat. -Kara Bogaz-goł; temp. wód powierzchniowych w zimie od ok. 0° aa pn. do 13° na pd., w lecie — odpowiednio 25° i 30°; pokrywa lodowa tworzy się jedynie w cz. północnej. Pd. i środk. części M. K. leżą w zapadlisku tektonicznym; przeważają wybrzeża nizinne, linia brzegowa wyrównana, większe zat.: Kara Bogaz-goł, Krasnowodz-ka, Kazachska, Mangyszłacka, Komsomołce; nieliczne w.: Focze, Czeczen, Artioma, Żyłoj i in.; gł. płw.: (-.) Mangyszłak i Apszeroński; do M. K. uchodzą rz.: -Wołga (dostarcza blisko 80% dopływu rzecznego i uchodzi olbrzymią narastającą deltą), -.Ural, -.Kura, Terek, Kyzył Uzun; pow. zlewiska 3733 tyś. km2. Na M. K. dobrze jest rozwinięte rybołówstwo (jesiotr rosyjski, bieługa, sandacz) oraz żegluga; główne porty: -4-Baku, -*-Astrachań, Krasnowodsk i -Machaczkała (w ZSRR) oraz Bender Szah i Pehiewi (w Iranie); ważny rejon wydobycia ropy naftowej ze złóż na wybrzeżach (Baku, Machacz-kała i in.) i pod dnem'morza KASTYLIJSKIE, GÓRY-419 (Nieftianyje Kamni, W. Artioma), ponadto wydobycie soli glauberskiej (mirabilit) w zat. Kara Bogaz-goł. M. K. stopniowo wysycha w wyniku przewagi parowania nad dopływem wody,, a jego poziom obniżył się od końca XIX w. o ok. 2 m; w ZSRR opracowuje się śmiałe plany skierowania do M. K. cz. wód z rzek syberyjskich i północno-europejskich. Kassala, m. we wsch. -Suda-nie, w oazie rz. Gasz; zał. w 1834 r. 49 tyś. mieszk. (1964); ośr. adm. i centrum obszaru uprawy bawełny; st. kol. na linii (-) El-Obejd—Port Sudan. Kassel, miasto w NRF nad rzeką Ful-dą w -Hesji. Powst. w X w., rozwinęło się w XIII w. jako stolica Hesji na szlaku z dół. Renu ku Bałtykowi i Niż. Niemieckiej; z końcem XVII w. duży wpływ na jego rozwój wywarł napływ hugonotów z Francji. 212 tyś. mieszk. (1967); poważny ośr. przemiasto, zwłaszcza przem. zbrojeniowego, maszyn i motorów oraz taboru kol., dalej włókienniczego i optycznego; ważny węzeł komunikacji kol. i drogowej; wiele budowli zabytkowych (częściowo zniszczonych w czasie drugiej wojny światowej), muzea, galeria sztuki oraz wiele parków, m.in. piękny park Karlsaue. Kastylia, kraina (właściwie dwie krainy) hist., w centralnej cz. Hiszpanii, na rozległym płaskowyżu (tzw. -Me-seta) na wys. 600—1;000 m n. p.miasto, otoczonym łańcuchami górskimi; przez środek K. ciągną się zrębowe G. Kasty li j skie (Kordyliera Centralna) wys. do 2600 m n.p.miasto, które dzielą ją na dwa otoczone górami płaskowyże: Nową K. i Starą K. Klimat obu obszarów podzwrotnikowy kontynentalny, suchy (ok. 450 mm opadów rocznie), duże wahania temp. (amplituda do 60°C). Stara Kastylia (Castilla la Vieja); pow. 66 tyś. km2; położ.w pn. cz. Mesety, 600—80,0 m n.p.m.; równinna; odwadniana przez - Duero; gleby przeważnie żyzne czynią z niej spichlerz zbożowy Hiszpanii; w dolinach rzek szeroko rozwinięte sztuczne nawadnianie; uprawa pszenicy, winnej latorośli, oliwek oraz owoców śródziemnomorskich; dobrze rozwinięta hodowla, gł. owiec, bydła, mułów i koni; złoża węgla (w •pn. cz. Starej K.) i rtęci (koło Almadśn). Nowa Kastylia (Castilla la Nueva); 72 tyś. km2; położony w południowej części Mesety; 450—7,00 m n.p.m.; silniej rozcięta i różnorodna krajobrazowe (Estremadura, -La Mancha); odwadniana przez -Tag i -Gwadianę; surowce miner.; miedź, cynk, ołów, żelazo, mangan i antymon. Uprawa zbóż, owoców śródziemnomorskich i winnej latorośli; przem. maszynowy, chemiczny i włókienniczy. Gł. m. -Madryt, Toledo (Nowa K.), -Valladolid, Burgos, Sa-lamanca (Stara K.). Nazwa K. pochodzi z VIII w. od mnóstwa grodów (casteIZa), zbud. na jej obszarze w czasie walk z Maurami. Obie K. politycz- nie połączono z końcem XV w. Stara K. jest kolebką państwa Hiszpanii; język kasty-lijski stanowi podstawę języka literackiego tego kraju. Kasty li jskie, Góry-, zwane też Kordyliera Centralną; położ.w cz. środkowej Plw. Pirenejskiego; ciągną się niemal rów- noleżnikowo na przestrzeni ponad 550 km. Jest to zespół 420 KASZGARIA g. zrębowych o równoległych na ogół pasmach, zbud. ze starych skal krystalicznych (gnejsy, granity); wyróżnia się cztery gł. pasma: Serra da Estrela (1991 m n.p.m.), Sierra de Gata (1723 m), Sierra de Gredos (Almanzpr. 2592 m) i Sierra de Guadarrama (2469 m) ze znaną przeł. — wąwozem —••Somosierry; pasma te opadają znacznie stromiej ku pd., tj. ku Nowej Kastylii niż ku pn. Wsch. części G. K. są silniej zalesione od zach., te ostatnie — często bezleśne. Duże opady; obszar źródliskowy wielu dopŁ, przede wszystkim Tagu i Duero. Słabo zaludnione, gł. m. (na przedpolu g.) Avila (30 tys.)' i Segovia (36 tys.). Kaszgarla, Kotlina Kaszgar-ska, Kotlina Tarymska, rozległa kotlina na zach. Chin (-ł-Sinciang), o kształcie wydłużonym z zach. na wsch., dł. 1200 km, szer. 500 km, pow. ok. 800 tyś. km2; otaczają ją g.: od pd. (-) Kuniun i Ał-tyn-tag, od zach. Pamir, od pn. Tien-szan, od wsch. otwarta w kierunku pust. -Go-bi. Dno kotliny równinne o wys. 780—1360 m n.p.m. obniża się w kierunku jeż. -Łob-nor; u podnóża gór pokrywa żwirowa i lessowa (suche stepy), poniżej występują oazy, całe wnętrze 'kotliny pustynne: na zach. piaszczyste (-Takla Makan), na wsch. kamieniste, zasolone. Klimat umiarkowany kontynentalny, skrajnie suchy; opady do 100 mm rocznie, ostre (do —20°) i bezśnieżne zimy, gorące (do +45°) lata, silne wiatry — huragany. K. stanowi basen bezodpływowy — okresowe rzeki (- Tarym) giną w piaskach pustyni lub spływają w kierunku jeź. Łob-nor; roślinność uboga, brak lasów. Znaczne bogactwa miner, (słabo zbadane): ropa naftowa, węgiel kamienny, złoto, metale kolorowe. Zaludnienie ok. 2,5 mln mieszk. (gł. Ujgurzy); uprawa roli i koczownicza hodowla koni, wielbłądów i owiec; rozwinięte jedwabnictwo. GL szlaki komunikacyjne biegną u podnóży gór wokół kotliny. Największe m.: Kaszgar (Kaszy), Jarkend, Chotan, Aksu. Przez K. wiodła niegdyś ku zach. droga handl., tzw. szlak jedwabny. Kaszmir, Kaszmir i Dzammu, wysokogórska kraina na pn.-zach. Indii o pow. 240,3 tyś. km2 i zaludnieniu ok. 4,8 mln mieszk. (1961); dawne księstwo, w 1947 włączony do Indii jako stan o szerokiej autonomii; teren sporny z paTristanem, o który toczono walki 1947—48 i 1965; od 4949 pn.-zach. cz. K. znajduje się pod kontrolą wojsk Pakistanu, a do Indii należy obszar o pow. 222,8 tyś. km2 i zaludnieniu 3,8 mln mieszk. (1966). Wnętrze K. zajmują łańcuchy górskie -Karako-ram (Czogori 8611 m n.p.m.) i zach. -Himalajów (Nanga Parbat 8126 m n.p.m.); wśród g. leżą równoleżnikowe dół.: na pn. dół. Indusu, wzdłuż rz. Dżihiam i Kotlina Kaszmir-ska. Klimat wysokogórski strefy podzwrotnikowej, chłodny i suchy; roczne opady od 80 mm na pn.-wsch. do ponad 2000 mm na pd.-zach. (wpływy monsunów); na terenach powyżej 4500 m n.p.m. , górskie lodowce i wieczne śniegi; roślinność uboga — stepowa i półpustynna, lasy (ok. 15% pow.) występują na pd. stokach Himalajów. K. zamieszkują gł. Kaszmirowie, ponadto Dogrowie, Czamba- KATANIA 421 Iowie i in. narodowości; gł. m. -Szrinagar i Dzammu w cz. indyjskiej oraz Muzaffa-rabad i Gilgit w cz. pakistańskiej. Podstawowymi działami gosp. K. jest uprawa roślin (ryż, pszenica, kukurydza, proso, jęczmień, bawełna, rzepak, len, warzywa, drzewa owocowe) oraz hodowla bydła i jedwabników, a na zboczach g. hodowla owiec i kóz; przem. rozwinięty nieznacznie, przeważnie wełniany i jedwabniczy, duże znaczenie posiada rzemiosło (między innymi artystyczne — słynne szale kaszmirskie); niewielkie wydobycie rud żelaza, boksytów i węgla kamiennego. Katalonia, Cataluna, kraina hist. w pn.-wsch. Hiszpanii, obejmująca prowincja: Lerida, Gerona, Barcelona i Tarrago-na; ok. 32 tyś. km2 i 4,4 mln mieszk. (1967). Obejmuje wybrzeże M. Śródziemnego, G. Katalońskie i dół. rz. Segre. Eksploatacja surowców miner.: węgla brunatnego, soli kamiennej i potasowej, boksytów, rudy żelaza. K. jest jedną z najbogatszych prow. Hiszpanii z dobrze rozwiniętym roln. (winorośl, oliwki, cytrusy), hodowlą i rybołówstwem; gł. okręg przem. przetwórczego Hiszpanii — przem. maszynowy, metalowy, tekstylny (3/4 prod. Hiszpanii), skórzany, elektrotechniczny i in. Gł. ośr. miejskie i przem. - Barcelona, Lerida, Tarrago-na, Sabadell. Piękne stroje ludowe oraz język kataloński podkreślają wyraźną odrębność tej prow.; silne tendencje separatystyczne. Katalońskie, Góry-, krawędziowe, pn.-wsch. partie Me-sety, pokryte młodszymi (gł. mezozoicznymi) pokrywami, złączone z -Pirenejami i ob-ramiające pn.-wsch. wybrzeże Hiszpanii. Składają się z szeregu odosobnionych grup górskich np. Sierra de Mont-seny (1704 m n.piin.) i dziko postrzępiony Montserrat (1224 m); grupy te na krawędziach są silnie rozcięte. Między gł. pasmem a niższymi wzniesieniami nadmorskimi np. Mo-rella (595 m), Cadiretas i in. rozciąga się żyzna niecka, wy- pełniona osadami młodotrze-ciorzędowymi. Pocięte szeregiem przełomów rz. -.Ebro, Liobregat, Ter i in. Sporo bogactw miner, jak węgiel brunatny, sól kamienna i potasowa oraz miedź. Katanga, prow. zajmująca pd.- -wsch. cz. -Konga (Kinsza-sa), położ.na dziale wodnym między rz. -Kongo a -Zam-bezi; wyżynny obszar, w który wcinają się płynące południkowe dopŁ rz. Kongo, tworzące szereg zabagnionych względnie wypełnionych jeziorami kotlin; najw. wznie- sienie tworzą na wsch. wyż. Kundelungu i pasmo g. Mi-tumba (1638 m n.p.m.). Obszar K. jest pokryty sawanną i widnym lasem typu miombo, a w dół. rzek lasami galeriowymi. Pow. K. ok. 500 tyś. km2, ponad 1,7 mln mieszk. (gł. ludy Bantu); gł. m. -Lu- bumbashi (233 tyś. mieszk.) i -Likasi (102 tys.); uprawa manioku, sorga, batatów, ziemniaków; obszar ogromnej eksploatacji złóż miedzi, kobaltu, uranu, złota oraz diamentów. Eksploatacją złóż zajmują się zagr. monopole belgijskie i amerykańskie. Katania, Catania, m. na wsch. wybrzeżu -Sycylii (Włochy), u pd. podnóży -*Etoy. Stare m. z VIII w.p.n.e., w czasach 422 KATAR rzymskich port, w średniowieczu ośr. kultury z uniwersytetem (zał. 1445); uległo kompletnemu zniszczeniu przez olbrzymie trzęsienie ziemi i wybuch Etny w 1693 (wybuchy te kilkakrotnie później zagrażały jego istnieniu). 409 tyś. mieszk. (1968); pię- kne, nowocześnie zabudowane, rozległe m.; ośr. przem. maszynowego, chemicznego (rafinerie siarki), tekstylnego (jedwab) i szczególnie rozwiniętego spożywczego; port (eksport owoców cytrusowych, pomidorów, win, zbóż oraz siarki i asfaltu), duży port rybacki, węzeł komunikacyjny Sycylii i ważny ośr. wypo-czynkowo-turystyczny (zwiedzanie Etny, zabytki starożytne w okolicy); ośr. kult. z uniwersytetem i muzeami. Katar, Al'-Katar, szejkat w Azji Pd.-Zach., były protektorat bryt. i IX 1971 ogłosił niepodległość; pow. 22014 km2; ludn. 80 tyś. (1968); stol.—.Do-ha 50 tyś. mieszk. (1967). Zajmuje nizinny i pustynny płw. Katar (część Półwyspu Arabskiego), w pd. cz. Zat. -Perskiej, otoczony drobnymi w. i rafami koralowymi. Ludn. stanowią Arabowie (ponad 90%) oraz Murzyni, Hindusi i Persowie; średnia gęstość zaludnienia 32 mieszk./km2; gł. miejscowości: Doha, Wakra (5 tyś. mieszk.), Duchan, Umm Said. Podstawą gospodarki K. jest wydobycie (od 1949 — przez między-nar. kapitał) ropy naftowej w rejonie Duchan (15,5 mln t, 1967), skąd rurociągiem transportowana jest do portu w Umm Said (niewielki przerób w miejscowej rafinerii); w oazach uprawia się palmę daktylową, proso, sorgo i kukurydzę; koczownicza hodo- wla owiec i kóz; na wybrzeżu rybołówstwo i połów pereł; linii kol. brak, dróg kołowych ponad 720 km. Jedynym produktem wywozowym jest ropa naftowa; gł. partner handl. — Wielka Brytania. Kathijawar, płw. na zach. Indii, o pow. ok. 54 tyś. km2, wcinający się w M. -Arabskie pomiędzy zat. Kaczczh (na zach.) i Kambaj (nawsch); wybrzeża nizinne i słabo rozczłonkowane, we wnętrzu pojawiają się silnie urzeźbione, rozległe pokrywy bazaltowe, osiągające wys. do 1117 m n. p.m.; klimat zwrotnikowy wilgotny monsunowy o bardzo suchej wiośnie; duże pow. zajmują żyzne gleby czerwone i tzw. regury (na bazaltach). Obszar K. pokrywa uboga roślinność krzewiasta i sawanny; jedyne miejsce -wy- stępowania dziko żyjących lwów w Indii. Ważny rejon uprawy zbóż (proso, pszenica, ryż), bawełny i roślin oleistych (orzeszki ziemne); od niedawna rozwija się tu górnictwo ropy naftowej; gł. m.: Bhawnagar, Radżkot, Dżam-nagar. Katmandu, miasto, stolica Nepalu, poi. w rozległej kotlinie K. pomiędzy Himalajami i g. Mahabharat, na wys. 1360 m n.p.m. Zał. w 724 jako Kanti-pur, przyjęło obecną nazwę od starej świątyni K. z XVI w.; z końcem XVIII w. zostało zdobyte przez Gurków. 195 tyś. mieszk. (1960); gł. ośr. handlowy kraju z silnie rozwiniętym rękodziełem (tkactwo, wyroby skórzane, ceramika i in.); centrum kult. Nepalu, uniwersytet; liczne zabytki: świątynie Bodnath (z początku n.e.), Paczpatinath KAUKAZ 423 (XIII w), i Kastamandap (XVI w.), pałac króla, b. liczne pałace maharadżów i in. Katowice, m. woj., pow. miejski położ.w centrum Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego (GOP-u), na Wyż. Śląskiej, w dół. rz. Rawy (p. dopł. Brynicy — dorzecze Wisły), na wys. ok. 260—340 m n.p.m. Rozwój K. jako osady przem. (ośr. hutniczy, a następnie górniczy) nastąpił dopiero w pierwszej połowie XIX w.; prawa miejskie uzyskały w 1865, od początków XX w. centrum adm. okręgu węglowego, a potem cz. Górnego Śląska (woj. śląskie), wreszcie po drugiej wojnie świat. —woj. śląsko-dąbrowskiego, a potem katowickiego. 292,3 tyś. mieszk. (1968); ośr. dyspozycyjny szeregu gałęzi gospodarki nar., zwłaszcza górnictwa i energetyki (Ministerstwo Górnictwa i Energetyki), wielki ośr. górnictwa i przemiasto, szczególnie przem. ciężkiego: 5 kopalń węgla kamiennego, 2 huty żelaza, 2 huty cynku, przem. budowy maszyn i urządzeń górniczych (Piotro-wice), kotłów parowych, maszyn elektrycznych, poza tym fabryka porcelany (Bogucice), żarówek ("Helios"), zakłady urządzeń sygnalizacyjnych, wytwórnie chemiczne, materiałów budowlanych i wiele in. Ośr. życia kult.-nauk. Górnego Śląska (wyższe uczelnie, instytuty nauk., towarzystwa nauk., duża Biblioteka Śląska, Pałac Młodzieży oraz teatry). W okresie powojennym wy- budowano między K. a Chorzowem Woj. Park Kultury i Wypoczynku o pow. 576 ha oraz stadion sportowy dla 100 tyś. widzów. K. rozwijają się gł. w kierunku pn. (Koszutka) oraz pd.-zach. (Ligota); w 1959 wchłonęły (na wsch.) m. Szopienice. K. stanowią jeden z największych w Polsce węzłów kol. o znaczeniu mię-dzynar. Z sąsiednimi m. GOP łączy je gęsta sieć linii tramwajowych i autobusowych. Kattara, depresyjna kotlina w Egipcie, w pn. cz. Pust. -Li-bijskiej; pow. ok. 19,5 tyś. km8; najniższy punkt występuje koło El Kara 134 m p.p.m.; złoża sody naturalnej. Kattegat, jedna z cieśn. łączących M. Północne z M. Bałtyckim; dł. ok. 2fl0 km, szer. 60—122 km, głęb. 10—20 m; zimą zamarza przy brzegach. Połowy śledzi, makreli, pła-stug. Gł. port Goteborg. Kauai -Hawaje Kaukaz, Wielki Kaukaz, g. w Azji Zach., na obszarze ZSRR (pd. cz. Roś. FSRR, Azerbej-dżańska SRR i Gruzińska SRR). K. rozciąga się między M. Czarnym i Kaspijskim; dł. ok. 1500 kmiasto, szer. 110—180 km, dzieli się na K. Zachodni (najw. szczyt Dombaj Ulgen 4047 m n.p.m.), K. Środkowy (najw. szczyty: -Elbrus 5633 m, Dych-Tau 5203 m, -Kaz-bek 5047 m n.p.m.) i K. Wschodni (najw. szczyt Te-bułos-Mta 4494 m. n.p.m.). K. jest fałdowym górotworem alpejskim o skomplikowanej budowie geol.; cz. środk. tworzą krystaliczne skały pre- kambryjskie i paleozoiczne (gł. osadowe), pozostały obszar • zbud. z mezozoicznych łupków, piaskowców, wapieni i skał wulkanicznych; najw. szczyty są stożkami wygasłych wulkanów; częste trzęsienia ziemi. K. tworzy zwarty, wysokogórski łańcuch z poprzecznymi grzbietami, pomiędzy któ- 424 KAUKAZ, MAŁY- rymi leżą liczne dół. i kotliny. Ku pn. rozciąga się tzw. Przedkaukazie, którego zach. cz. to Niż. Kubańska, środk. cz. — Wyż. Stawropolska i Równina Groznieńska, zach. cz. — pd. fragment Niż. Nad-kaspijskiej. Zbocza pd. opadają stromo: na zach. — do Niż. Kolchidzkiej, w środk. cz. — do szeregu wyż. i kotlin, na wsch. — do Niż. Kurańskiej, od pd. ograniczone Małym -Kaukazem. Klimat wysokogórski o wyraźnie zaznaczonej piętrowości; K. stanowi wyraźną granicę klimatyczną: na zboczach pn. panuje klimat umiarkowany ciepły (o cechach kontynentalnych), a na zboczach pd. klimat podzwrotnikowy (o cechach śródziemnomorskich); ilość opadów maleje ku wsch., od 3000 mm do 300—350 mm rocznie; powyżej wys. 2900 do 3500 m n.p.m. występują wieczne śniegi i lodowce o pow. ok. 2 tyś. km2. Sieć rzeczna gęsta, wykorzystywana do celów energetycznych oraz do nawadniania; główne rzeki: -Kura, Suła, Terek i Kuma (zlewisko M. Kaspijskiego), Bioni (uchodzi do M. Czarnego) i -Kubań (uchodzi do M. Azowskiego); liczne źródła miner. Piętrowa strefowość roślinna: od lasów zimozielo-nych u podnóża, poprzez lasy liściaste i iglaste (do wys. 2000—2200 m n.p.m.), kosodrzewiny i hale, do wysokogórskich turni. K. jest zasobny w bogactwa miner., zwłaszcza w ropę naftową i gaz ziemny, węgiel kamienny, mangan, wolfram. Zamieszkuje tu kilkadziesiąt narodowości: Azerbejdżanie, Gruzini, Rosjanie, Kabardyjczycy, Osetyjczycy, Dagestanie i in.; zaludnienie w dół. i kotlinach oraz u podnóża gór przewyższa 80 mieszk./km2. Rozwinięte roln. i hodowla, poza tym górnictwo i przem. przetwórczy; gł. m.: -0rdżoniki-dze, Majkop, Groźny, oraz Piatigorsk; liczne ośr. turystyczne i klimatyczne, na wy- brzeżu czarnomorskim ośr. wypoczynkowe: Soczi, Gagra, Suchumi i in. Kaukaz, Maty-, system alpejskich tałdowo-zrębowych łańcuchów górskich w zach. Azji — w Gruzińskiej, Armeńskiej i Azerbejdżańskiej SRR (ZSRR); oddzielony od Wielkiego -Kaukazu obnażeniami Zakaukazła — Niż. Kolchłdz-ką i Niż. Kurańską; na pd. łączy się z Wyż. Armeńską; dł. ok. 600 km, maks. wys. 3724 m n.p.m. (g. Giamysz, w grzbiecie Murow-dag). Zbud. z fliszu, skał wulkanicznych, wapieni i piaskowców; szczyty ostre i skaliste, głęb. wcięte dół., liczne kotliny zapadliskowe; gł. grzbiety: Adżar-sko-Imerytyjski, Trialecki, Dżawachecki, Szachdagski, Murow-dag i Karabachski. Klimat podzwrotnikowy kontynentalny; niższe zbocza g. pokryte roślinnością stepową, lasy gł. na pn. zboczach. Złoża miedzi (Aławerdi), boksytów, żelaza i in. metali. Zaludnienie przewyższa w dół. 50 mieszk./km2; rozwinięta hodowla zwierząt, w dół. uprawa zbóż, na pd. zboczach winnice i uprawa tytoniu. Kaunas -Kowno Kawasaki, miasto w Japonii, położ.w pd.-wsch. części w-y -Hon-siu, na zach. wybrzeżu Zat. Tokijsklej. Stanowi pośrednie ogniwo zespołu wielkomiejskiego łączące -Tokio i -Jo-kohamę; 855 tyś. mieszk. (1965); ośr. przem. stocznio- KAZACHSKA SBR 425 wego, hutnictwa żelaza, przem. maszynowego (parowozy, samochody), elektrotechnicznego, chemicznego, (petrochemiczny); port morski, st. kol. Kazachska Socjalistyczna Republika Radziecka, Kazach-skaja Sowietskaja Socyali-sticzeskaja RiespubUka, Kazachstan, rep. związkowa ZSRR utworzona 26 VIII 1920; pow. 2715,1 tyś. km2, ludn. 12877 tyś. mieszk. (1969), stolica -Ałma-Ata, 684 tyś. mieszk. WARUNKI NATURALNE. Terytorium KSRR rozciąga się w pd.-zach. azj. cz. ZSRR na pograniczu Europy i Azji. Ukształtowanie pow. urozmaicone, odznacza się przewagą płaskich niż. i wyż., wznoszących się w kierunku wsch. Zach. KSRR zajmuje cz. de- presyjnej (28 m p.p.m.) Niż. Nadkaspijskiej, ograniczonej od pd.-wsch. wzniesieniami płw. ,-Mangyszłak (555 m n.p.m.), i wyż. -Ustjurt (341 m n.p.m.), wśród których występują liczne zapadliska (najgłębsze — Karagije 132 m p.p.m.). W kierunku pn.- wsch. przechodzi łagodnie we wzniesienia Mugodżarów (656 m n.p.m.), za którymi rozciąga się Wyż. Turgajska (303 m n.p.m.) rozcięta południkowym obniżeniem Bramy -Turgajskiej. Pn. cz. KSRR zajmuje skraj Niż. -Zachodniosybe-ryjskiej, a cz. środk. i wsch. wypełnia mocno zrównane Pogórze -Kazachskie (500— —1000 m n.p.m.) z odosobnionymi masywami górskimi (Kyzyłraj 1565 m n.p.miasto, G; Karkalińskie 1403 m n.p.m.). Pd. KSRR zajmują pustynne obszary -Kyzył-kum i oddzielone od niej p'asmem górskim Kara-tau, - Mujun-kum a także Wyż. -Bet Pak Dała. Pd.-wsch. cz. zajmuje Kotlina Bałchasko-Ałakolska z jeź. Bałchasz i Ałakol. Wzdłuż pd.-wsch. i wsch. granic KSRR przebiegają łańcuchy górskie: (-•) Tien-szan (4951 m n.p.m.), Dżungarski Ałatau (4464 m), Tarbagataj (2991 m) i Ałtaj (4506 m). Klimat umiarkowany ciepły o wzrastających ku wsch. cechach kontynentalnych, na pd. klimat pustynny, a na pn.-wsch. umiarkowany chłodny; średnia temp. stycznia od —2°C na pd. do —19°C na pn., średnia temp. lipca od 26°C na pd. do 19°C na pn.; roczny opad poniżej 100 mm na pd., ok. 300 mm na pn., w górach wzrasta do 1000 mm. Większość KSRR zajmują obszary bezodpływowe. Rzek niewiele i uchodzą do bezodpływowych zbiorników: jeź. Aralskiego (Syr- -daria), jeź. Bałchasz (rz. Iii), jeź. Tengiz (rz. Nura) i in. lub zanikają w piaskach pustyń (np. Turgaj, Sary-su, Czu); większość tych rz. posiada charakter okresowy; pn. i pn.-wsch. część należy do zlewiska M. Karskiego (główne rzeki: Irtysz z dopł., Iszym ł Tobół), cz. zach. — do zlewiska M. Kaspijskiego (Ural, Emba); na pd. rz. zasilają systemy sztucznego nawadniania, do żeglugi wykorzystywane są: Irtysz, Syr-daria, Ural, Iii; w środk. ł pn. cz. KSRR występują liczne niewielkie jeż., na wsch. w dół. Irtysza przepływowe jeź. Zajsan. Gleby na pn. czarnoziemne i kasztanowe, w cz. środk. brunatne, na pd. szaroziemy półpustynne; roślinność wykazuje równoleżnikową strefowość: od pn. la-sostepy i stepy (w większości zaorane), w cz. środk. roślinność półpustynna, a na pd. pust. piaszczyste ze skąpą roślinnością krzewiastą (sak- 426 KAZACHSKA SRR sauł); w g. łąki i lasy wysokogórskie, lasy zajmują zaledwie 3,4% pow. Bogactwa miner, b. duże i różnorodne, gł. węgiel kamienny, ropa naftowa, rudy miedzi, cynku, ołowiu i 2n. metali oraz sole. LUDNOŚĆ. Liczba ludn. wzrosła z 6,1 mln (1940) do 12,8 mln (1969); KSRB zamieszkują (1959) Rosjanie (43%), Kazachowie (30%), Ukraińcy (8%), ponadto Tatarzy, Uzbecy, Białorusini i in.; średnia gęstość zaludnienia 4,7 mieszk./km2 (1968), najw. zagęszczenie ludn. występuje na pn. w dół. Irtysza i Iszymu oraz na pd. u podnóża gór i w dół. Syr- -darii, natomiast obszary pustynne są niemal bezludne; przemiasto, budownictwo i komunikacja zatrudniały w 1959 ok. 34% ludn., roln. 39%; w m. mieszka 49% ludn. (1968), gł. m.: Alma Ata, -Karaganda, Czimkent, -Ust'-Kamieno-gorsk, -Semipałatyńsk, -Ce-linograd, Pietropawłowsk. GOSPODARKA. Po 1917 Kazachstan przeobraził się z b. słabo rozwiniętego kraju roln. (gł. koczownicza hodowla) w kraj wysoko uprzemysłowiony (w 1913—67 nastąpił 114- -krotny wzrost prod. przem.); najw. tempo rozwoju gosp. przypada na lata po II wojnie świat.; pod względem prod. przem. KSRR zajmuje 3 miejsce wśród rep. ZSRR, po Roś. Federacji i Ukraińskiej SRR. Najważniejszymi gałęziami przem. są: górnictwo, hutnictwo, energetyka skupione na zach., w cz. centralnej i w g. Ałtaj, przem. maszynowy, materiałów budowlanych i spożywczy rozwinięte na pn. i w cz. centralnej; gł. ośr.: Ałma- Ata, Karaganda, Usf-Kamieno- gorsk i Czimkent. Górnictwo KSRR wydobywa wiele ważnych dla ZSRR kopalin: węgiel kamienny w Zagłębiu Karagandzkim (W/o) i Ekiba-stuskim, niewielkie ilości węgla brunatnego, ropę naftową w rejonie M. Kaspijskiego (gł. nad rzeką Embą i na płw. Man-gyszłak), rudy metali nieżelaznych (jeden z najważniejszych okręgów ZSRR), gł. rudy miedzi w środk. KSRR (Dżezkazgan, Kounradzki, Us- pieński), rudy cynku i ołowiu w g. Kara-tau, Ajtaj i koło Dżezkazganu, rudy manganu, rudy chromu, niklu, wolframu, molibdenu, tytanu, kobaltu, rudy żelaza w pobliżu Kusta-naj i Karagandy (Atasu), ponadto złoto, boksyty, fosforyty, sól kamienną i potasową. Hutnictwo miedzi rozwinięte jest w Dżezkazganie i Bałchaszu, cynku i ołowiu w Leninogor-sku, Usf-Kamienogorsku i Czimkencie, aluminium w pawłodarze, żelaza w Temirtau, Karagandzie i Aktiubińsku. W prod. energii elektrycznej wys. udział mają elektrownie cieplne (83%), gł. w Karagandzie, Dżambule i Pawłodarze, większe elektrownie wodne znajdują się na Irtyszu (Usf-Kamienogorska) i w rejonie Ałma-Aty. Przem. maszynowy rozbudowany został gł. w okresie II wojny świat.;. obejmuje prod. maszyn i urządzeń hutniczych oraz energe- tycznych (Ałma-Ata, Usf-Ka-mienogorsk), maszyn górniczych (Karaganda, Gurjew), obrabiarek (Czimkent), silników samochodowych (Pietropawłowsk), maszyn roln. (Ce-linograd, Aktiubińsk). Prod. chemiczna skupiona jest w: Czimkencie (farmaceutyki, wyroby gumowe), Dżambule, Ka-ratau i Aktiubińsku (nawozy KAZACHSKA SRR 427 WAŻNIEJSZE DANE O ROZWOJU GOSPODARCZYM Wyszczególnienie Jednostka miary 1940 1950 1960 1968 Dynamika prod. przem. % 100 232 '734 t KQ9 i UefO Energia elektryczna min. kWh 632 2617 10469 07 Ano Z t OU3 Węgiel min t 7 17 32 53 Ropa naftowa tys. t 697 1059 1610 7429 Ruda żelaza tys. t -"— 5 800 17 Rfm i i uuu Stal tys. t — 131 305 l 368 Cement tys. t — 16 n -i 71 Ł i id 4774 Obuwie skórzane min par 1,2 3,3 12 24 Pszenica tys. t 1 636 3267 15333 15 383 Buraki cukrowe tys. t 385 541 1 148 2160 Owce tys. szt. . 14 9213 27 61811 33114 Bydło tys. szt. • 44228 55011' 7527 Mięso tys. t 224 545 840 Welna tys. t ' 31 65 97 a 1951. b 1961. sztuczne), Temirtau (kauczuk syntetyczny), Gurjew (petrochemia), Kustanaj (włókna sztuczne). Wysoką prod. odznacza się przem. materiałów budowlanych, gł. cementowy (Czimkent, Karaganda, Semi-pałatyńsk, Usf-Kamienogorsk, Uralsk, Ałma-Ata), mleczarski (Celinograd, Kustanaj), olejarski (Usf-Kamienogorsk, Czimkent), cukrowniczy (Dżambuł, rejon Ałma-Aty), rybny, tytoniowy, przetworów owocowych. KSRR posiada ponadto rozwinięty przem. skórzany (Ałma-Ata, Uralsk, Semipała-tyńsk), wełniany (Dżambuł, Semipałatyńsk), bawełniany (Czimkent, Ałma-Ata) i odzieżowy. Użytkowanie ziemi: pastwiska ponad 52% pow. KSTiR, łąki 2,7(l''l, ziemie orne 12,5%, • pustynne nieużytki 32,4%. Gł. dziedzinę prod. zwierzęcej stanowi hodowla owiec (2 miejsce po RFSRR) przeważnie typu pasterskiego, rozwinięta w półpustynnych rejonach środk. i pd. KSRB; na pn. niż. i pd. przedgórzach hoduje się bydło (3 miejsce po Roś. FSRB i Ukraińskiej SRR), ponadto trzodę chlewna (1,8 mln szt., 1968) i konie (1,1 mln szt.); w pd.-wsch. rejonach występuje tradycyjna hodowla jedwabników; na jeź. rozwinięte rybołówstwo (93 tyś. t ryb, 1967). Rozpoczęta w 1953 akcja zaorywania odłogów — celin (obszarów stepowych na pn.), pozwoliła zwiększyć pow. ziem ornych z 7,8 do ponad 30 mln ha; wśród upraw dominują zboża (76% pow. zasiewów), w tym gł. pszenica (60%), uprawiana na pn. oraz kukurydza, proso, jęczmień, ryż, owies, żyto i gryka, uprawiane na pd.; rośliny paszowe zajmują ok. 428 KAZACHSKIE, POGOBZE- 22% pow. zasiewów, natomiast uprawy przem. zaledwie 1,3°/«, w tym gł. słonecznik na pn. i wsch., len na zach. oraz bawełna, buraki cukrowe, mak, kenaf i tytoń na sztucznie nawadnianych ziemiach w pd. KSER; na pd. przedgórzach rozwinięte sa- downictwo, uprawa winorośli, kawonów i melonów. Najważniejszym środkiem transportu są koleje, dł. linii kol. 13,3 tyś. km. (1967), gł. Unie: Semi-pałatyńsk — Ałma-Ata — Czim-kent (tzw. "Turksib", zbud. w 1930), Aktiubińsk—Aralsk— Taszkent, Pietropawłowsk— Karaganda—Ałma-Ata; dł. dróg kołowych 108 tyś. km (w tym 34 tyś. km dróg z twardą nawierzchnią); na M. Kaspijskim oraz większych jeź. i rz. rozwinięta żegluga, główne porty: Gurjew i Fort Szew-czenko (na M. Kaspijskim), Aralsk (na M. Aralskim), Bał-chasz (na jeź. Bałchasz), Ust'-Kamienogorsk, Pawłodar (na Irtyszu). Kazachskie, Pogórze-, rozległa wyż. w środk. i wsch. części Kazachskiej SBR (azj. cz. ZSRR), pot między pd. Uralem na zach. (od którego jest oddzielona Bramą -Turgaj-ską), Ałtajem na wsch.. Niż. Zachodniosyberyjską na pn. i Niż. Turańską na pd. zach.; średnia wys. 300—600 m, maks. wys. Aksoran 1565 m n.p.m. P.K. jest zniszczonym, zrównanym kaledońsko-hercyńskim masywem górskim, miejscami dźwigniętym w orogenezie alpejskiej. Zbud. gł. ze starych skal krystalicznych, przykrytych mezozoicznymi i keno-zoicznymi skałami osadowymi, poprzecinanych intruzjami skał magmowych. Pow. wyż. wyrównana (peneplena) i nachylona łagodnie ku zach., na wsch. niewysokie masywy twardzielowe; liczne płytkie zagłębienia, wypełnione jeź. (największe — Tengiz); rzeki nieliczne (Iszym, Nura, Sary-su), mniejsze cieki o charakterze okresowym. Klimat umiarkowany wybitnie kontynentalny (zwłaszcza na pd.), suchy (100—300 mm opadów rocznie), o dużych amplitudach temp. (częste przymroz-, ki); gleby przeważnie kaszta-1 nowe, w cz. środk. i na pd. miejscami zasolone, na pn. czarnoziemy; roślinność na pn. stepowa, na pd. półpustynna i pustynna, na pn. zboczach masywów górskich niewielkie lasy sosnowe. Zaludnienie 2—3 mieszk./km2, największe na pn. — w rejonach rolniczych i ośr. gómiczo-przem. Na pn. uprawa zbóż, na pozostałym obszarze hodowla zwierząt (bydło, konie, owce); górnic- two węgla kamiennego (Karaganda), górnictwo i hutnictwo żelaza (Atasu), miedzi (Dżez-kazgan), manganu, molibdenu, antymonu, boksytów, złota i in. W Bajkonurze ośr. lotów kosmicznych; gł. m.: (-•) Karaganda, Celinograd. Kazań, miasto w eur. cz. Rosyjskiej FSRR, stolica Tatarskiej ASRR, pot na l. brzegu Wołgi przy ujściu Kazanki; zał. w końcu XIII w.; 837 tyś. mieszk. (1968). Duży ośr. przemiasto, skupia zwłaszcza przem. maszynowy (maszyny rolnicze, maszyny do pisania) i metalowy, chemiczny (kauczuk syntetyczny, masy plastyczne, farmaceutyki, błony filmowe), skórzany (największe w ZSRR zakłady futrzarskie), ponadto przem. gumowy, włókienniczy, odzieżowy, spożywczy i drzewny; węzeł kol., drogowy i lotniczy, ważny port rzeczny nad Zbiorni- KENIA 429 kiem Kujbyszewskim; centrum nauk.: filia Akademii Nauk ZSRR, uniwersytet i 10 in. wyższych uczelni; opera i 4 teatry, filharmonia, 3 muzea (m.in. dom-muzeum Lenina); budowle zabytkowe: kreml z XVI w., sobór Piotra i Pawła oraz 2 meczety z XVIII w. Kazbek, jeden z najw. szczytów Wielkiego Kaukazu w Gruzińskiej SRR, leży w jego centralnej cz. w łańcuchu Bo-kowy Chriebiet; stożek wygasłego wulkanu o wys. 5047 m n.p.m,; zbud. z law ande-zytowych i traćhitowych; pokryty wiecznym śniegiem i lodowcami o pow. 81 km2; poniżej wys. 33100 m n.p.m. łąki wysokogórskie; zdobyty 1873. Kefalinia, w. -ł-Jońskie, Wys- py-, Kemerowo, do 1932 Szcze-głowsk, m. obwodowe w azj. cz. Rosyjskiej FSRR, położ.nad rzeką Tom (dopływ Obu), w Zagłębiu Kuźnieckim; zał. 1918; 372 tyś. mieszk. (1968). Duży ośr. przem.: górnictwo węgla kamiennego, przem. chemiczny (koksochemia, nawozy azotowe, masy plastyczne, farby, farmaceutyki), maszynowy (maszyny budowlane), elektrotechniczny (silniki elektryczne), ponadto spożywczy, drzewny, włókienniczy i materiałów budowlanych; st. kol., port rzeczny; 3 wyższe uczelnie, 2 teatry. Kenia, Jamhuri ya Kenya, Re-public of Kenya, Republika Kenii; państwo w Afryce Wsch.; niepodległe od 12 XII 1963, członek bryt. Wspólnoty Narodów; poprzednio bryt. kolonia i protektorat; pow. 582646 km2; ludn. 10209 tyś. (1968); stolica -.Nairobi 315 tys. mieszk. (zespół miejski, 1968); podział administracyjny: 6 prow. i m. wydzielone Nairobi; języki urzędowe: suahili i ang. WARUNKI NATURALNE. Zach. i środk. cz. K. zajmuje rozległy płaskowyż, wznoszący się od 500 m n.p.m. na pn. do 3000 m na pd. i przecięty na zach. głęb. rowem tektonicznym (środk. cz. Wielkiego Rowu Wschodnioafrykańskiego), nad którym wznoszą się masywy wygasłych wulkanów -Kenia (5194 m n.p.m.) i El-gon (4321 m); ku wsch. wyż. przechodzą w obszerną (szer. do 200 km) niż., rozciągającą się u wybrzeży Oceanu Indyjskiego; klimat podrównikowy (łagodniejszy na wyż.) o dwu porach deszczowych, wilgotny na wybrzeżu i w g. (do 1500 mm opadów), suchy we wnętrzu kraju; sieć rzeczna słabo rozwinięta, miejscami rz. okresowe, główna rzeka (Tana i Galana) uchodzą do Oceanu Indyjskiego; w cz. zapadliskowej leżą liczne, często zasolone jeż.: -Rudolfa, -Wiktorii (na zach. pograniczu), Baringo i in.; lasy (ok. 3/t ludn.; gł. m. poza stolica: Osz, Prze-walsk, Tokmak. GOSPODARKA. Przed 1917 Kirgizja była jednym z najbardziej zaniedbanych gospodarczo obszarów Rosji; w okresie władzy radź. przeobraziła się w kraj przem.-rolniczy, a jej prod. przemiasto w okresie 1913—68 wzrosła 152-krotnie. Najważniejszymi gałęziami przem. KSRR są: górnictwo, przem. energetyczny, maszynowy, spożywczy, włókienniczy; ośr. przem. skupione są w Kotlinie Czujskiej (Frunze, Kant, Tokmak i In.), Kotlinie Fergańskiej (Osz, Dżałał-Abad, Kyzył-Kija) i Issykkulskiej (Przewalsk, Rybaczje). Górnictwo KSRR wydobywa rudy rtęci i antymonu w G. Ałajskich (l miejsce w ZSRR), rudy cynku na pn. Tien-szanu, węgiel kamienny i brunatny na zboczach Kotliny Fergańskiej, ropę naftową i gaz ziemny u podnóża G. Fergańskich; pod względem zasobów energii wodnej KSRR zajmuje 3 miejsce w ZSRR (po Roś. Federacji i Tadżykistanie) — ponad 15 000 MW, intensywnie rozbudowywane elektrownie wodne dostarczają blisko BO"/" prod. energii elektryczne j w rep.; hutnictwo metali nieżelaznych rozwinęło się w rejonach wydobycia surowców: rtęci i antymonu — w Sowieckim i Chajdarken, cynku — w Sumsar, Barduńskim i Aktuz. Przem. metalowy i maszynowy odgrywa w gosp. KSRR ważną rolę, a bazuje na surowcu przywożonym z Uralu i Zagłębia Kuźnieckiego; rozwinięta prod. WAŻNIEJSZE DANE O ROZWOJU GOSPODARCZYM Wyszczególnienie Jednostka 1940 1950 1960 1967 Dynamika prod. przem. % 100 215 620 1542 Energia elektryczna min kWh 52 197 872 3111 Węgiel tys. t 1475 1848 3502 3503 Ropa naftowa tys. t 24 47 464 306 Obrabiarki do metalu szt. 110 630 2818 2900 Cukier tys. t 65 81 132 189 Pszenica tys. t 332 231 369 507 Buraki cukrowe tys. t ;•. 587 1194 1548 Owce tys. szt. S 3584'1 59961' 8894 Wełna tys. t • 6,8 15 26 "1951. b 1961. 436 KIRIN obrabiarek i urządzeń przemiasto, maszyn rolniczych, silników elektrycznych (gŁ Frunze), ponadto prod. elektrotechniczna (Frunze, Osz, Przewalsk); przem. spożywczy obejmuje gł. przerób mięsa i mleka (Frunze, Osz, Tałas, Naryn) oraz przem. cukrowniczy (rejon Frunze), winiarski (Przewalsk) i przetworów owocowych; z przem. włókienniczego najlepiej rozwinięty jest bawełniany (Frunze, Osz,Dża-łał-Abad) i jedwabniczy (Osz); ponadto KSRR posiada przem. materiałów budowlanych (cementowy, cegielniany), drzewny (meblarski) i skórzano- -obuwniczy. W prod. rolnej dominuje hodowla (ok. 540/* prod. globalnej), przeważnie typu pasterskiego; hoduje się gł. owce (na zboczach Tien- -szanu), ponadto bydło (912 tyś. szt., 1968), trzodę chlewną (216 tyś. szt.), konie oraz jedwabniki (rejon Oszu). Ziemie orne zajmują zaledwie 6,6«/» pow. KSRR (z tego 2/3 objęte sztucznym nawadnianiem), gł. w Kotlinie Czujskiej i Fergańskiej oraz w dół. Tieńszanu; najważniejsze uprawy: zboża (ok. 5W» pow. zasiewów) — pszenica, jęczmień i kukurydza oraz rośliny pastewne (35°/« pow. zasiewów; z roślin przem. uprawia się bawełnę w Kotlinie Fergańskiej (177 tyś. t, 1967), buraki cukrowe w Kotlinie Czujskiej, kenaf, konopie, len, tytoń i winorośl, mak lekarski nad jeż, Issyk-kul, ponadto ziemniaki, drzewa owocowe. W komunikacji najważniejszą rolę odgrywa transport samochodowy; dł. dróg kołowych 18,2 tyś. km (1967), w tym o twardej nawierzchni 9,5 tyś. km; gł. droga Frunze -Osz; dł. Unii kol. 376 km. Kirin, dlin, miasto w -Chinach Pn.-Wsch., nad górnym biegiem rz. Sungari. 568 tyś. mieszk. (1957); hutnictwo aluminium i stali szlachetnej, przem. chemiczny (paliwa płynne, sztuczny jedwab), elektrotechniczny, drzewny (tartaczny, papierniczy fza- pałczany), cementowy, spożywczy (olejarnie, cukrownia, młyny), włókienniczy; węzeł kol., port rzeczny. Ok. 25 km na pd. wsch. znajduje się na rz. Sungari elektrownia wodna o mocy 560 MW. Kirhuk, Karkuk, miasto, stolica prowincji w pn.-wsch. Iraku, leżąca na pn. krańcu niż. -Mezopotamii w -Kurdystanie. 167 tyś. mieszk. (1966); ośr. handlu produktami rolnymi i gł. centrum pól roponośnych kraju, połączonych rurociągami z portami śródziemnomorskimi w Banijas (Syria), Tarabulusie (Liban), Hajfie (Izrael — obecnie nieczynny); rafineria ropy naftowej, ponadto prod. nawozów sztucznych, cementu; węzeł drogowy, st. kol. na linii do -Bagdadu, lotnisko. Kirów, do 1780 Chłynow, 1780 do 1934 Wiotka, m. obwodowe w eur. cz. Rosyjskiej FSRR, położ.na l. brzegu rz. Wiatka (p. dopł. Karny); zał. 1174; 315 tyś. mieszk. (1968). Duży ośr. przem. metalowego i maszynowego (maszyny rolnicze), chemicznego (masy plastyczne), gumowego (opony samochodowe), ponadto przem. drzewny, odzieżowy, skórza-no-obuwniczy, spożywczy, prod. instrumentów muzycznych; węzeł kol., przystań rzeczna, port lotniczy; 2 wyższe uczelnie: pedagogiczna i rolnicza, 3 teatry, muzea; liczne zabytki, m.in. sobór Uspień KIUSIU 437 ski z XVII w., domy klasycy-styczne z XVIII—XIX w. Kirowograd, do 1939 Jeliza-wetgrad, m. obwodowe w Ukraińskiej SRR, położ.na Wyż. Naddnieprzańskiej nad rzeką In-guł (lewy dopływ Bohu); żal. 1752 jako twierdza; 178 tyś. mieszk. (1968). Ośr. przem. metalowego, maszynowego (maszyny rolnicze), spożywczego, ponadto przem. odzieżowy, skórza-no-obuwniczy, drzewny; st. kol.; wyższa uczelnia pedagogiczna, teatr, muzeum. Kiruna, m. górnicze w pn. Szwecji, w okręgu Norrbotten (-Laponia); prawa miejskie od 1948; zajmuje ogromny obszar ponad 10 tyś. km*; 29 tyś. mieszk. (1968). Od 1887 centrum eksploatacji rudy żelaza (magnetyty o zawartości do 70°/» metalu); rudę wywozi się przez porty: -Narwik (Norwegia) i -Lulea (połączenia kol.); ośr. ruchu turystycznego. W pobliżu wodospad i hydroelektrownia. Kiś AKSld -Mała Nizina Węgierska Kisangani, do 1966 Staniey-ville, gł. m. Prow. Wschodniej w -Kongo (Kinszasa), nad rzeką Kongo poniżej Wodospadów - Stanleya. Zał. w 1898, rozwinęło się na duży ośr. handl. i komunikacyjny liczący ISO tyś. mieszk. (1966); niewielki przem. spożywczy; duży port rzeczny, węzeł dróg; niewielka linia kol. do 'Ponthieryille; lotnisko. , Kiszyniów, stolica -Mołdawskiej SRR, położ.na Wyż. Besa-rabskiej nad rzeką Byk (p. dopł. Dniestru); znany już w początku XV w.; 317 tyś. mieszk. (1968). Największy ośr. przem. Mołdawii bazujący na miejscowych surowcach rolnych, posiada przem. spożywczy (winiarski, przetworów owocowych, młynarski, mleczarski, tytoniowy), odzieżowy, skórzano-obuwnłczy, ponadto przem. maszynowy (obrabiarki, maszyny rolnicze, traktory), gumowy, drzewny, materiałów budowlanych; st. kol., węzeł drogowy, port lotniczy; siedziba Akademii Nauk Mołdawskiej SRR, uniwersytet i 4 wyższe uczelnie, opera i 2 teatry, 5 muzeów; zabytkowy sobór z 1840 i liczne budowle klasycystyczne. Kitakiusiu, Kitakyushu, m. port. w Japonii, na pn. w. Kiu-siu nad cieśn. Simonoseki, powst. z połączenia w 1963 miast: Hoji, Kokura, Tobata, Yahata i Wakamatsuo; 1047 tyś. mieszk. (1966). Wielki ośr. przem. Japonii: hutnictwo żelaza, przem. chemiczny, maszynowy, mineralny, papierniczy i spożywczy. Kiusiu, Kyushu, trzecia pod względem wielkości w. Japonii; pow. 42 079 km8; oddzielona cieśn. Simonoseki (szer. 1,8 km) od Honsiu i Wewnętrznym M. Japońskim od Sikoku; oblana wodami O. Spokojnego, M. Wschodniochińskiego i Cieśn. Koreańskiej; wybrzeże zach. i pn.-wsch. mocno roz- członkowane; we wnętrzu dominują g., liczne czynne wulkany (maks. wys. 1788 m n. p.m.); klimat podzwrotnikowy monsunowy wilgotny (częste tajfuny); rz. krótkie, pełnowo-dne; gleby czerwone i żółte; bujne lasy podzwrotnikowe. Złoża węgla kamiennego, cyny, cynku, złota i in. metali kolorowych. Zaludnienie ok. 12,4 mln (1965); główne zajęcia ludn.: roln. (uprawa ryżu, 438 KIWU herbaty) i rybołówstwo (na pd.) oraz przem.(napn.zach.); gł. m.: Kitakiusiu, -Fukuo-ka, Kumamoto, -•-Nagasaki, Jawata, -.Kagosima. Zob. też Japonia. Kiwa, Kwu, jeż., położ.w Wielkim Rowie Afrykańskim, na wys. 1460 m n.p.m.; leży na pograniczu Konga (Kinszasa) i Ruandy, na pn. od jeź. Tanganika, do którego jest odwadniane przez rz. Ruzłzi; pow. K. 2650 km* z dużą w. w środku, głęb. maks. 480 m. Na pn. od jeź. grupa najw. wulkanów Afryki — Wirunga (Karisimbi 4507 m n.p.m.). Kladno, miasto w zach. Czechosłowacji, ok. 20 km na zacb. od --Pragi. 55 tyś. mieszk. (1965); centrum Kladneńskiego Zagłębia Węglowego dającego ponad Kr/t krajowej prod. węgla kamiennego, ponadto ośr. przem. metalurgicznego (wytop stali wysokogatunkowej), metalowego, elektrotechnicznego i koksochemicznego. Klagenfurt, Celowiec, miasto w pd. Austrii, stolica kraju związkowego -Karyntia; poŁ nad rzeką Glan w śródgórskiej Kotlinie Klagenfurckiej, na dogodnym przejściu przez -Alpy. Powst. jako osada handl. w XV w., 69,2 tyś. mieszk. (1965); niewielki ośr. przem. skórzano-obuwniczego, chemicznego i metalowego; węzeł komunikacyjny; poważne centrum ruchu turystycznego i ośr. sportów zimowych. Klondike, kraina w pn.-zach. Kanadzie, na pograniczu z -Alaską; przez K. przepływa rz. Klondike, dopł. - Jukonu. Odkrycie tu złota w 1896 spowodowało duży (ok. 50 tys.) napływ ludn.; obecnie wobec wyczerpania złóż złota zaznacza się zmniejszenie znaczenia K. Gł. m. tego obszaru Dawson ma znaczenie tylko jako port lotniczy. Kinczewska Sopka, najw. szczyt -Kamczatki (Rosyjska FSRR), czynny wulkan wys. 4750 m n.p.miasto, położony we wsch. cz. płw.; posiada kształt regularnego stożka z gł. kraterem na szczycie oraz ok. 70 drugorzędnymi kraterami na stokach; zbud. z law bazaltowych; pokryty wiecznymi śniegami; w ciągu ostatnich 2GO lat wybuchał 52 razy. Obserwatorium wulkanologiczne. Kłoż, duj, miasto w Rumunii (Siedmiogród), nad rzeką Mały Samosz, ośr. adm. obwodu duj, drugie co do wielkości miasto w kraju. Pierwotnie rzymska osada wojskowa, na której miejscu z końcem XIII w. zał. m.; z początkiem XV w. przeszło pod władzę węgierską (Kolozsudr) i było ośr. adm. Siedmiogrodu. 185,8 tyś. mieszk. (1966, ok. W/i Węgrzy); ośr. przem. metalowego, maszynowego, chemicznego, drzewnego (wielka fabryka obuwia), ceramicznego i spożywczego; uniwersytet i wiele innych szkół wyższych, oddział Akademii Nauk, teatr, opera i in. Kłajpeda, lit. Klaip6da, dawniej Memel, miasto w zachodniej części Litewskiej SRR, położ.u ujścia rzeki Dange do Zalewu Kurońskie-go, w pobliżu jego połączenia z Bałtykiem; żal. 1252; 136 tyś. mieszk. (1968). Ośr. przem. stoczniowego, rybnego, włókienniczego, drzewnego i papierniczego; st koL, port morski połączony kań. żeglownym z ujściowym odcinkiem -Niemna; teatr. KODOK 439 Kłodawa, miasto w pow. kolskim, (woj. poznańskie), we wsch cz. Niż. Wielkopolskiej nad rzeką Rgilewką (p. dopł. -Warty). 6,2 tyś. mieszk. (1962); rozbudowujący się ośr. przem. chemicznego bazującego na miejscowej soli kamiennej (wielki wysad solny, odkryty w 1947; niewielkie złoże soli potasowej). Kłodzka, Kotlina-, -Sudety Kłodzko, m. pow. w woj. wrocławskim, poŁ w centrum Kotliny Kłodzkiej, na obu brzegach rz. -Nysy Kłodzkiej, ok. 303 m n.p.m. K. jako centrum komunikacyjne należy do najstarszych osiedli Śląska; wspominają o nim dokumenty historyczne z 981; prawa miejskie uzyskało w XIII w.. od polowy XVIII w. twierdza. 36,9 tyś. mieszk. (1996); ośr. gospodarczy i turystyczny Ziemi Kłodzkiej; niewielki przem. metalowy, włókienniczy, papierniczy, skórzany i spożywczy; węzeł komunikacyjny; liczne zabytki, twierdza; baza wypadowa rejonu turystycznego. Kobe, miasto w Japonii, na pd. wybrzeżu w. Honsiu, nad zat. Osaka (wsch. cz. Wewnętrznego M. Japońskiego). 1217 tyś. mieszk. (1965); ośr. adm. i wielki ośr. przem. ciężkiego: hutnictwo żelaza, stocznie (ok. 1/3 prod. statków w Japonii), przem. maszynowy (tabor kol., samoloty), elektrotechniczny i chemiczny, ponadto spożywczy i włókienniczy; jeden z największych (obok -Jokohamy i -0saki) portów morskich Japonii, węzeł kolejowy i drogowy; uniwersytet i in. wyższe uczelnie. W okresie drugiej wojny świat. K. zostało w W/* zniszczone. Koblencja, Koblenz, miasto w zachodniej części NRF, nad -.Renem, u ujścia rzeki -Mozeli. Początkowo stara rzymska warownia, później ośr. handl. i port rzeczny na Renie. 103,1 tyś. mieszk., (1967); przem. spożywczy (gL winiarstwo — prod. słynnych win reńskich i mozelskich), maszynowy, chemiczny, elektrotechniczny, materiałów budowlanych i włókienniczy. Mimo silnego zniszczenia w drugiej wojnie świat, zachowało się wiele zabytków z XIII—XV w. Kock, miasto w pow. radzyńskim (woj. lubelskie), nad Tyśmie-nicą (dopł. Wieprza). Prawa miejskie od 1437. Ok. 3 tyś. mieszk. (1967); mały ośr. przem. włókienniczego oraz spożywczego, a także usług; pałac z końca XVIII w. Pod K. samodzielna grupa operacyjna "Polesie" dowodzona przez gen. F. Kleeberga, stoczyła ostatnią bitwę w kampanii wrześniowej (2—6 X 1938). Kodiak, Kodiak Island, w. u pd. wybrzeży płw, -Alaska, o pow. 8975 km*. Wraz z sąsiednimi w. (Afognak, Trinity) tworzy archipelag o tej samej nazwie. Górzyste w-y zamieszkuje ok. 1600 białych i Eskimosów trudniących się rybołówstwem (łosoś) i chowem bydła oraz zwierząt futerkowych. Teren pierwszego osadnictwa rosyjskiego w Ameryce w 1784 i kwitnący ongiś ośr. rosyjskiego handlu futrami (Baranów 1804). W-y należą do USA, gł. osada K. (St. Pauł) na pn.-wsch. wybrzeżu. Kodok, do 1905 Faszoda, osada w pd. Sudanie, na l. brzegu Nilu w niezdrowej, wil- 440 KOKOSOWE, WYSPY- gotnej okolicy; w drugiej połowie XIX w. ważny punkt handl. oraz militarny (m.in. cel wojskowej wyprawy franc. pod dowództwem Marchanda), straciła obecnie całkowicie znaczenie na rzecz sąsiedniego m. Malakal, aktualnej stolica prowincja Nil Górny w -Sudanie; 3 tyś. mieszk. (1958). Kokosowe, Wyspy", Wyspy Keelinga, Keeling Islands, grupa 27 w. koralowych na O. Indyjskim o pow. ok. 13 km2, 1100 km na pd. zach. od -•Sumatry; ludn. malajska, 663 mieszk. (1964); stacja kablowa; uprawa palmy kokosowej. Odkryte w 1609 przez kpŁ Keelinga, od 1857 pod protektoratem bryt., od 1052 pod adm. Australii. Kola, Plw. Kolski, płw. w eur. cz. ZSRB, pomiędzy M. -Białym i M. ~»-Barentsa; pow. ok. 100 tyś. km8; zajmuje pn.- -wsch. kraniec prekambryjskiej Tarczy Bałtyckiej (Fen-noskandii); cz. pd. nizinna, przykryta osadami polodow-cowymł i porośnięta tajgą, środk. i pn. — wyżynna, porośnięta tundrą i tworząca wybrzeże skaliste, na zach. odosobnione masywy górskie: Chibiny 1191 m n.p.m. i Ło-wozierskie Tundry 1120 m n. p.m.; klimat na pd. umiarkowany chłodny, na pn. subpo-larny łagodzony przez wpływ prądu Zatokowego (przybrzeżne wody morskie nie pokrywają się w zimie zwartymi lodami); liczne rz. zasobne w energię (Pi-noj, Warzuga, Um-ba) i jeź. (Imandra, Umbozie-ro); występują duże złoża apatytów, nefelinów, żelaza (magnetyty), niklu, miedzi; zaludnienie poniżej 3 mieszk./km2 (Lapończycy i Rosjanie); gł. m.: -Murmańsk, Moncze-gorgk, Kirowsk. Kolcbidzka, Nizina-, Kolchida, niż. w Gruzińskiej SER, między Wielkim i Małym Kaukazem oraz M. Czarnym (w kształcie trójkąta). Niż. K. jest tektonicznym zapadliskiem, wypełnionym aluwialnymi osadami; pow. rozcięta dół. rzek: Rioni, Inguri i in. Klimat podzwrotnikowy wilgotny; średnia temp. stycznia 4,5°—6°C, lipca 24°—23°C; opady 1000—2000 mm, rozłożone dość równomiernie w ciągu roku. Ponad 3/4 pow. zajmują grunty podmokłe i błota. Lasy liściaste (gł. olcha, dąb, grab, krzewy zimo-zielone). Najważniejszy w ZSRR obszar uprawy kultur podzwrotnikowych — cytru- sów, herbaty, drzewa tungo-wego, laurowego, wczesnych warzyw i in. (na ziemiach osuszonych). Uprawia się także kukurydzę. Kolombo, Colombo, Kolamba, miasto, stolica -Cejlonu, położ.na zach. wybrzeżu w. Powst. ok. I w. n.e., rozwój m. związany był silnie z morskim portem, szczególnie w okresie portugalskich i bryt. podbojów kolonialnych w pd.-wsch. i pd. Azji. 546 tyś. mieszk. (1966), z przedmieściami ok. 800 tys.; centrum gosp. i kult. Cejlonu; ośr. przem. maszynowego (stocznie) i metalowego, spożywczego, obróbka kauczuku; gł. węzeł kolejowy i drogowy kraju, port morski (ok. 6 mln t przeładunków; eksport: herbaty, kauczuku i drewna), między nar. węzeł lotniczy; uniwersytet (filia uniwersytetu Cejlon mającego siedzibę w Maha Nuwara) i in. wyższe uczelnie. Centralna cz. K., KOLUMBIA 441 zwana Fortem, to rejon dawnej twierdzy portugalskiej. Kolonia, Koln, m. nad Renem, trzecie co do wielkości w NRF. Powst. jako osada rzymska, a dzięki swemu położ.na skrzyżowaniu dróg w dół. Renu rozwinęło się w XII w. w wielkie centrum handl. i komunikacyjne; było też członkiem Hanzy, w której odgrywało przodującą rolę; podupadło w okresie wielkich odkryć geogr., ale w XVII w. znów doszło do dużego rozkwitu jako centrum handlu i transportu, zwłaszcza w wyniku rozwoju pobliskiego Zagłębia -Ruhry. 856,7 tyś. mieszk. (1967); jeden z największych ośr. przemiasto, handl. i finansowych NRF; przem. maszynowy (obrabiarki), środków transportu (samochody, wagony, statki), elektrotechniczny, chemiczny, drzewny, papierniczy, farmaceutyczno-kosmetyczny i spożywczy; ogromny węzeł kolejowy i drogowy, międzynar. port lotniczy, port rzeczny; duże centrum nauk. i kult.: uniwersytet (zał. 1388) i kilka in. wyższych uczelni, kilkanaście muzeów, liczne zabytki ze sławną katedrą gotycką (XIII—XVI w.). W okolicy wydobycie węgla brunatnego. Kolorado, Colorado River, rz. w Ameryce Pn. (USA), powstająca z połączenia rz. Green i Grand, które wypływają z zach. zboczy G. -Skalistych; po ich połączeniu K. przecina wspaniałym ok. 2800 m głęb. Wielkim Kanionem Kolorado, płytową wyżynę -Kolorado, po czym skręca gwałtownie ku pd., przepływa przez pust. Kolorado i toczy swe czerwono zabarwione wody (stąd nazwa) do Zat. -• Kalifornijskiej. Cz. pn. tej zat. K. częściowo zasypała i zmieniła w depresję (-73 m). Skutkiem zmiany koryta K. cz. depresji została następnie zalana i powstało jeź. Salton (19i05). Dł. 2740 km, pow. dorzecza 590 tyś. km2, gł. dopł. (l.) San Juan, Gila, (p.) Green. Żeglowna na przestrzeni ok. 900 km, choć koryto jej wymaga stałego pogłębiania; szereg progów i bystrzy w górnej cz.; znaczne wahania wodo-stanu. Wyzyskana dla celów irygacyjnych i energetycznych (kilka zapór, największa — Hooyera; in. — Glen Canyon, Davisa, Parkera, Imperiał). Kolorado, wyż. po zach. stronie G. -Skalistych, stanowi przedłużenie ku pd. wsch. -Wielkiej Kotliny o przeciętnej wys. 1300— 1800 m n.p.m. Zbud. ze skał paleozoicznych stanowi odporną, strzaskaną uskokami płytę, rozciętą rz. (Kolorado i dopł.) spływającymi z G. Skalistych. Cechują ją głęb. jary (Wielki Kanion), liczne progi i charakterystyczne góry-świadki jak Black Mesa, Abajo Mts, Henry Mts (3540 m) i wiele in. Obszar niemal pustynny; tylko wyższe pasma górskie są obficiej zraszane opadami. Teren K. jest przeważnie nagi, porosły z rzadka kaktusami i piołunami. Największą cz. wyż. stanowi obszar nad Małą Kolorado (Littie Colorado) zwany Pust. Pstrą (Painted Desert). Kolumbia, RepAblica de Co-lombźa, Republika Kolumbii, państwo w pn.-zach. cz. Ameryki Pd., położone nad O. Spokojnym i M. Karaibskim; pow. 1138,9 tyś. km2 (łącznie z szeregiem małych wysp: Malpelo, San Andres, Proyiden-cia, Roncador, Banco, Serra- 442 KOLUMBIA na i in.); ludn. 20463 tyś. mieszk. (1969); stolica -Bogota 2148 tyś. mieszk. (1968); podział adm, 17 departamentów 3 intendencje, 5 komisariatów; język urzędowy hiszpański. WARUNKI NATURALNE. Tery- torium K. dzieli na trzy części przebiegające na zach. pasmo —Andów, a mianowicie: dość wąski pas nizin nadbrzeżnych na zach. i pn., zespół andyjskich pasm górskich i obszerną, zajmującą ponad połowę terytorium państwa wyż. na wsch., prze- chodzącą następnie w niż. nad Amazonką i Orinoko. Pasmo Andów składa się na terenie K. z czterech gl. łańcuchów. a mianowicie z Kordyliery Wschodniej, Środkowej, Zachodniej oraz Nadbrzeżnej, poprzedzielanych głęb. dół. tektonicznymi, od- wadnianymi przez rz. -Magdalena, Cauca, Atrato i San Juan. Gł. pasmo stanowi kry-staliczno-wulkaniczna Kordy-liera Środkowa (Huila 5750 m) i stanowiący jej przedłużenie ku pn. izolowany masyw Sierra Neyada de Santa Marta (Cristóbal Colón 5775 m); silniej rozczłonkowana jest zbud. przeważnie ze skał me-zozoicznych Kordyliera Wsch. (Cocuy 5493 m), stanowiąca teren dawnej kultury indiańskiej Czibczów, gdzie w jednej z kotlin rozłożyła się na wys. 2660 m n.p.m. stolica kraju Bogota. Kordyliera Zachodnia jest niższa (Cumbal 4764 m), ale silnie urzeźbiona i pocięta na zach. stokach przez bogate w wody niewielkie rz. płynące do O. Spokojnego; Kordyliera Nadbrzeżna zwana Serrania de Baudó (Alto del Buey 1810 m) odznacza się mimo niewielkiej wys. stromymi zboczami, przy czym ciągnie się tylko od m. Buena-yentura ku Panamie. Niż. nadbrzeżne są przeważnie za-bagnione i niezdrowe, stąd z wyjątkiem ujścia rzeki Magdaleny, są słabo zamieszkane. Od wsch. przylega do Kordyliery Wschodniej wyż. o wys. 700—900 m, przechodząca na pn. dość szybko w dół. rz. Meta (dopł. Orinoko), a ku wsch. i pd. łagodnie w niziny Orinoko (llcuios kolumbijskie) i rz. Caquet& (tzw. Amazonia kolumbijska). Klimat równikowy i podrównikowy o średnich temp. rocznych na niż. 26—28°C; ku górze temp. maleją (Bogota — średnia roczna temp. ok. 14°C), przy czym amplitudy średnich temp. miesięcznych są niewielkie (1°— —2°C), zwiększają się natomiast amplitudy temp. dobowych. Opady niezwykle wy- sokie na wybrzeżu zach. (Kordyliera Zach. do 10 000 mm) maleją wyraźnie ku wsch. (Amazonia 2500 mm), a także dość gwałtownie pod wpływem suchego pasatu ku pn. (Zat. Wenezuelska 200 mm), przy czym zaznacza się tu wyraźne pojawianie się pór suchych (verano). W górach klimat gorący, równikowy, zróżnicowany piętrami hipsometrycznymi: od 1000— 2000 — tierra templada (umiarkowany), od 2000—3000 m — tierra fria (zimny), wyżej tzw. paramos — łąki wysokogórskie z krzewiastą roślinnością kserofilną. Z rz. największa Magdalena (1350 km), na 2/3 biegu żeglowna, jej dopływ Cauca (906 km), poza tym dopływy Orinoko — Meta (993 km) i Guaviare (1300 km) oraz Amazonki — Caquet& (2200 km). Obszary niższe i wilgotniejsze porastają lasy równikowe (selva), suchsze ob- KOLUMBIA 443 szary wyżynne i nizinę wsch. sawanny (llanos) z lasami galeriowymi, suche wewnętrzne stoki gór są zajęte przez kse-rofilne zarośla, wilgotniejsze stoki — przez lasy równikowe z licznymi palmami, wyżej z paprociami drzewiastymi; w tierra fria lasy są uboższe, pojawiają się natomiast krzewy, paprocie i mchy; powyżej 3800 m wysokie wyż., tzw. paramos, pokryte rumowiskami skalnymi i porośnięte rzadkimi trawami, wyzyskiwanymi przez pasterstwo; powyżej 4700 m n.p.miasto, tzw. neuados, góry pokryte wiecznymi śniegami i niewielkimi lodowczy-kami. LUDNOŚĆ: gł. Metysi (5T>/n), Kreole i Europejczycy (20''/o), Mulaci (1W*), Murzyni (4<'/o) oraz tzw. Zambosi (potomkowie Murzynów i Indian, 3<'/o) i Indianie (r/o); ci ostatni żyją w obszarach trudno dostępnych (góry, Amazonia); średnia gęstość zaludnienia 17,5 mieszk./km2; rozmieszczenie ludn. nierównomierne, ok. W/a skupia się w obszarach położonych powyżej 2QOO m n.p.m.; większe m. (poza stolica): —Cali (846 tys., 1966), Me-dellin (812 tys.), Barranquilla (541 tys.), Bucaramanga (262 tys.), Cartagena (242 tys.); ludn. miejska 53*/». GOSPODARKA. K. jest krajem rolniczym o dość jednostronnie rozwiniętej gospodarce, przy czym roln. zatrudnia ok. 55*/» zawodowo czynnych, handel i usługi Wo, przem. t górnictwo 12*/»; gospodarka K. jest w znacznym stopniu uzależniona od kapitału obcego, przede wszystkim USA. Uprawia się na pow. ok. 5 mln ha (4,4»/o pow. kraju) różnorodne rośliny, zwłaszcza na wys. 900—2000 m n.p.m. doskonałej jakości kawę, tzw. mild (480 tyś. t, 1967), zasadniczy produkt eksportowy kraju, dalej trzcinę cukrową (14,2 mln t, 1967), maniok (kassawa, 1,6 mln t), banany (960 tyś. t) gł. w departamencie Magdalena i Chocó, ku- kurydzę (880 tyś. t), ryż (800 tyś. t) przeważnie na niż. nadbrzeżnych, pszenicę (140 tyś. t), poza tym bawełnę, kakao i tytoń. Hodowla obejmuje przede wszystkim bydło (ok. 17 mln szt., 1968) hodowane gł. na skóry, trzodę chlewną (3,2 mln sztuk), owce (2,1 mln szt.), dalej konie (ok. i mln szt.), muły i osły (łącznie 0,7 mln szt.); rybołówstwo tylko przybrzeżne dostarcza ok. 60 tyś. t ryb rocznie (1967). Lasy pokrywające 6W» pow. kraju są eksploatowane gł.dla drewna (ok. 25 mln m», 1966), niekiedy cennego oraz olejków balsamicznych, a także niewielkich ilości kory chi-nowej. Górnictwo K. posiada b. stare tradycje (wydobycie złota), obecnie dostarcza ono przede wszystkim ropę naftową (10 mln t, 1969), wydobywaną w dół. Magdaleny i na pograniczu z Wenezuelą, gaz ziemny oraz rudę żelaza (750 tyś. t); poza tym prod. złota (10 t, 1968), platyny (0,6 t) oraz największe na świecie kopalnie szmaragdów (Muzo). Przem. dający ok. 20% dochodu nar. obejmuje niewielkie hutnictwo żelaza i stali (200 tyś. t; Paź del BIo, Barranquilla), przetwórstwo ropy naftowej oraz prod. cukru (1,5 mln t, 1967), cementu (2,4 mln t), a także tkanin (gł. ośr. Medellin). Dł. linii • kol. 4175 km, gł. na wybrzeżu, przy czym ponad 2-mln stolica kraju Bogota nie ma połączenia kol. z wybrzeżem; 444 KOLUMBIA drogi bite 36 tyś. km, w tym ok. 5000 km dł. autostrada panamerykańska; śródlądowe drogi wodne (główna rzeka Magdalena) 9 tyś. km, niewielka flota handl. (ok. 200 tyś. BRT); kilkaset lotnisk i lądowisk, z czego 175 większych. Eksport gł. kawy (70%), ropy naftowej (14%), cukru, bananów i tytoniu; import obejmuje przede wszystkim maszyny i urządzenia przem. (4i0%), chemikalia (181)/o), żelazo i stal ((Wo). Główni partnerzy handlowi: USA (51%), NRF (12%), Holandia (T-/O), Wielka Brytania, Szwecja i Peru. Kolumbia, Columbia River, rz. w zachodniej części Ameryki Pn. Wypływa z małego jeź. w kanadyjskich G. Skalistych (Pur- cell), zataczając ostry skręt i przyjmując dopł. Kootenay wpływa na terytorium USA; poniżej m. Kettie Falls tworzy wodospady, przyjmuje dwa gł. dopł. Spokane i Okanogan i wpływa na obszar wielkiej stepowej płyty lawowej (Wyż. Kolumbii), gdzie wpada do niej jej gł. dopł. Snake; następnie przebija się przez G. Kaskadowe i uchodzi pięknym, szerokim na 11 km, lej-kowatym ujściem pod m. As-toria. Dł. K. 225,0 km, pow. dorzecza 772 tyś. km2. Żeglowna na odcinku 850 km. Od 1933 zbud. na niej szereg zapór, np. Bonnesville, Dalles, Mc Nary oraz jedne z największych na świecie— Chief Joseph i Grand Coulee. Nader bogata w ryby, zwłaszcza w łososie. Kolumbii, Wyżyna-, na pograniczu zach. USA i Kanady; pow. ok. 250 tyś. km1, wys.. 1200—1700 m n.p.m. Zbud. z płytowo ułożonych warstw .law wulkanicznych, przecięta dół. rz. -Kolumbii, Snake i ich dopływów. Głęb. wcięte doL rz., rozdzieliły W. K. na wiele pasm. Ze względu na żyzne gleby teren uprawy gł. zbóż (pszenica), choć z uwagi na niedostateczną ilość opadów musi się stosować w niższych jej cz. sztuczne nawadnianie. Pd. jej cz. (Wyż. Snake) jako bardziej sucha, prawie bezludna. Kolgujew, w. na pn. eur. części ZSRR, na M. -Barentsa; pow. 5,2 tyś. km2; przeważnie równinna z niewielkimi wzgórzami morenowymi w cz. środk. (wys. do 166 m n.p.m.); liczne jeź. i bagna; klimat subpolarny; roślinność tundrowa; zaludnienie poniżej i osoby na km2 (gł. Nieńcy i Rosjanie); rybołówstwo, łowiectwo i hodowla reniferów; gł. miejscowość Bugrino. Kołobrzeg, m. pow. w woj. koszalińskim na wybrzeżu Słowińskim, przy ujściu rzeki Parsęty do Bałtyku; od morza oddzielony jest wąskim pasem wzniesień wydmowych. Prastary gród słowiańskich Po-morzan z IX w. z portem i ośr. targowym; prawa miejskie od 1255; w średniowieczu było m. hanzeatyckim oraz ośr. wydobycia i handlu solą, posiadającym dużą flotę rybacką i handl.; z początkiem XVII w. stał się fortecą i był kilkakrotnie oblegany; w XIX w. rozbudował się jako kąpielisko morskie; w 1945 m. wraz z portem uległo na skutek działań wojennych ogromnym zniszczeniom — obecnie intensywnie odbudowywane, a jego zabytki rekonstruowane. 23,8 tyś. mieszk. (1968,); ważny port rybacki, niewielki handL; ośr. przetwórstwa rybnego; kąpielisko i uzdrowisko nad- KOMORY 445 morskie z piękną plażą. W K. i okolicach znajduje się 27 źródeł solankowych z cennymi domieszkami (chlor, brom, kwas węglowy, siarka, wapń) o wartościach leczniczych. Kołyma, rz. w azj. cz. ZSRR, na pn. wsch. -Syberii; dł. 2763 km (wraz z rz. Kułu), pow. dorzecza 652 tyś. km2. Powst. z połączenia rz. Kułu i Ajan-Jurjach w g. otaczających od pn. wybrzeża M. -Ochockiego; w biegu górnym ma charakter rz. górskiej, a w środk. i dolnym płynie wzdłuż pd.-wsch. skraju Niż. Kołymskiej; uchodzi kilku ramionami do M. Wschodniosy-beryjskiego; gł. dopł.: l. — Ożogina, p. — Korkodon, Omołon, Wielki Aniuj. Pokryta lodami przez 7—8 miesięcy; żeglowna w dolnym biegu na odcinku ok. 2 tyś. km. Nad K. leży m. Srednie-Kołymsk. Kołymskie, Góry-, Gydan, g. w dalekowschodniej cz. ZSRR (Syberia Wsch.), ciągną się ok. 1000 km w kierunku pd. zach. — pn. wsch., od rz. Jama, uchodzącej do Zat. Sze-lichowa (M. Ochockie) na pd., do obszaru źródłowego rz. Anadyr i Wielki Aniuj na pn.; średnia wys. 1000—150i0 m, maks. wys. 1962 m n.p.m. (w cz. pd.). G. K. obejmują szereg słabo związanych masywów i łańcuchów górskich, oddzielonych tektonicznymi kotlinami; cz. zach. zbudowana gł. ze skał osadowych (piaskowce, łupki), cz. wsch. — ze skał wulkanicznych z intruzjami granitów; na pn. występują ślady zlodowacenia; do wys. 500—800 m n.p. m. rosną rzadkie lasy liściaste, wyżej — górska tundra. Zaludnienie niewielkie (poni-tej i mleszk./km1); w dół. hodowla reniferów i myślistwo; wydobycie złota. Komandory, Wyspy Komandorskie, grupa czterech wulkanicznych w. (Beringa, Miedziana, Toporków i Arij Kamień) na wsch. Azji (ZSRR), ok. 200 kro na wsch. od -Kamczatki, pomiędzy M. -Beringa i O. -Spokojnym; pow. 1848 km'; brzegi skaliste, wnętrze górzyste (do 751 m n.p.m.) pokryte roślinnością tundrową; klimat umiarkowany chłodny; na wybrzeżach liczne "bazary ptasie" i legowiska fok, morsów i in.; zaludnienie ok. i osoby na km2; rybołówstwo, łowiectwo, hodowla zwierząt futerkowych; gł. miejscowości: Nikolskoje (W. Beringa), Prieobrażensko-je (W. Miedziana); odkryte 1741 przez V. Beringa. Kommunizma, Pik-, do 1962 Pifc Stalina, najw. szczyt ZSRR w pn. -.Pamirze, w paśmie G. Akademii Nauk na granicy Tadżykistanu i Kirgizji; wys. 7495 m n.p.m.; pokryty wiecznym śniegiem i lodowcami; zdobyty 1933 przez E. Abała-kowa. Komory, Territoire des Como-res, arch. wulkanicznych w. u pn. wylotu Kań. Mozambickiego między Madagaskarem a Mozambikiem; pow. 2180 km*; gł. w-y: Wielki Komór 1448 km2; Maj Otta 372 km«, Anjouan 359 km2 i Moheli 291 km2; ludn. 260 tyś. (1968), gł. m. Moroni 12 tyś. mieszk. (1966), Odkryte w 1503 przez Portugalczyków, a w 1843—86 zaanektowane przez Francję; w 1914—57 przynależne adm. do Madagaskaru, od 1958 odrębne terytorium zamorskie Francji, od 1962 posiadają pełną autonomię wewnętrzną; K. 446 KOMOBYN są górzyste — wulkan Kartala 2560 m n.p.m.; klimat podrównikowy wilgotny (opady na wsch. do SÓW mm); stoki g. pokryte gęstymi lasami tropikalnymi, złożonymi gł. z drzewiastych paproci. Ludn. składa się z potomków Arabów, Malgaszów i Murzynów, zwanych Antalaotra; średnia gęstość zaludnienia 112 mieszk./km2. Ok. ft0°/« ludn. żyje z roln.; ziemie uprawne zajmują 560/* pow. w. Rozwinęła się uprawa ryżu, trzciny cukrowej, palmy kokosowej, wanilii, goździków, kawy, sizalu oraz olejków eterycznych gł. ilangowego (gł. producent świat.); przeważa gospodarka plantacyjna; niewielka hodowla gł. kóz (95 tyś. szt. w 1963), poza tym bydła; niewielki przem. przetwórczy, produkujący olejki eteryczne, olej kokosowy, mydło ł cukier. Dł. dróg 870 km, z czego 3/4 nadaje się do użytku przez cały rok. Eksport wanilii, olejków eterycznych i kopry; gł. partner handl.: Francja i USA. Komoryn, Kanjakumari An-tarip, przyl. na pd. krańcu Płw. -Indyjskiego; 8°04' szer. geogr. pn., 77°35' dł. geogr. wsch. Komsomolsk nad Amurem, m. w azj. cz. Rosyjskiej FSRR, położ.na l. brzegu dolnego -•Amuru; zał. 1932 i zbud. w tajdze przez komsomolców; 210 tyś. mieszk. (1968). Duży ośr. przem. dalekowschodniej cz. ZSRR, skupia: hutnictwo żelaza, przem. metalowy i maszynowy, petrochemiczny, drzewny, spożywczy i odzieżowy; st. kol., port rzeczny; 2 wyższe uczelnie (pedagogiczna i politechnika), teatr. Konakry, Condkry, miasto, stoi; —••Gwinei, położ.na połączonej z lądem w. Tombo nad Att-lantykiem. Zał. na miejscu niewielkiej osady po 1880, rozwinęło się dopiero w czasie drugiej wojny świat. Ok. 197 tyś. mieszk. (1968); nowoczesny kombinat włókienniczy oraz niewielki przem. spożywczy, chemiczny, metalowy i budowlany; ośr. rybołówstwa; port (eksport boksytów, bananów); wyjściowa st. kol. w kierunku Kankan, lotnisko. Konga, Kotlina-, wielki niec-kowaty obszar w Afryce Srodk.; pow. ok. 3 mln km2, średnia wys. ok. 400 m n.p.m. Na jego pow. wznoszą się niewysokie garby, przecięte dopł. rz. -Kongo. K. K. jest otoczona od pd. wyż. Lunda i -Katanga, na wsch. zespołem wulkanicznych g. otaczających rowy Afryki Wsch. (Karisimbi 4113 m n.p.miasto, -Ruwenzori 5119 m), a na pn. wyż. Adamawa i progiem Azande. K. K. powstała w paleozoiku; zbudowana z zalegających płytowo piaskowców, jej dno pokrywają liczne osady jeziorne i rzeczne; silne zabagnienie i szereg szczątkowych jeź. (Leopolda II, Tumba, Staniey Pool); klimat równikowy z niezmiernie obfitymi deszczami zenitalny-mł (ponad 1500 mm opadów rocznie); teren K. K. pokrywają wiecznie zielone, wilgotne lasy tropikalne, złożone z wielu gatunków drzew liściastych i palm, gęstego podszycia i lian oraz epifitów; w terenach suchszych na brzegach kotliny mniej bujne lasy wiecznie zielone, a wokół nich i w partiach wyżynnych, między innymi w Katandze — sawanny. Liczne siedliska muchy tse-tse uniemożliwiają hodo- \ KONGO (KINSZASA) 447 wie bydła; teren pojawiania Się śpiączki i szeregu chorób tropikalnych. Obszar K. K. jest słabo zaludniony; tylko gdzieniegdzie objęty gospodarką człowieka. Zob. też Kongo (rz.), Kongo (Kinszasa), Kongo (Brazzayille). Kongo (Brazzaville), Republi-que du Congo, Ludowa Republika Kongo, państwo w Afryce Srodk., przylegające na pd. zach. do O. Atlantyckiego, a ciągnące się częściowo wzdłuż p. brzegu dolnego biegu rzeki Kongo i Ubangi; pow. 342 tyś. km2; ludn. 870 tyś. (1968); stolica -Brazzaville 200 tyś. mieszk. {zespół miejski, 1966); podział administracyjny 12 prefektur; język urzędowy franc. Od 1880 pod okupacją franc., w 1910 kolonia franc., do 1958 wchodząca w skład Franc. Afryki Równikowej; od 1958 rep. autonomiczna w ramach Wspólnoty Francuskiej. WARUNKI NATURALNE. Niż. nadatlantycka (szer. ok. 150 km) odwadniana przez rz. Kouilou przechodzi stromą krawędzią w wyż. (Próg Dol-nogwinejski), wys. do 900 m n.p.m.; zach. i pn. cz. kraju stanowi zach. cz. Kotliny -Konga; klimat równikowy wilgotny (średnia temp. 23 do 27°C; opady ok. 2000 mm, zmniejszające się ku pn. wsch.); sieć rz. to prawobrzeżne dopł. Konga (gł. San-gha, Ubangi), bezpośrednio do O. Atlantyckiego uchodzi rz. Kouilou; pd. i środek kraju pokryte lasem równikowym, pn. cz. — sawanną. Bogactwa miner, słabo zbadane; eksploatacja rud ołowiu, cynku, cyny, miedzi, soli potasowych, nieco ropy naftowej (50 tyś. t, 1967), złota (157 kg) i eksport diamentów. LUDNOŚĆ: gł. Murzyni Bantu (plemiona Bakongo i bateke), Europejczyków ok. 10 tys.; średnia gęstość zaludnienia 2,5 mieszk. na km2; ludn. m. ok. 22<'/o, gł. m.: Brazzaville, Pointe-Noire (85 tyś. młeszk.). GOSPODARKA, oparta gł. na roln. (gł. na pd.) i leśnictwie. Gł. uprawy: maniok (400 tyś. t, 1964), nieco kukurydzy, ryżu i orzeszków ziemnych; na eksport — palma oliwna, banany, kawa, kakao i kauczuk; hodowla ze względu na muchę tse-tse niewielka — przeważnie kóz i owiec (120 tyś. szt.). Prod. leśna (35ll/o wartości eksportu) dostarcza cennego drewna (gł. limby oraz okume). Słabo rozwinięty przem. spożywczy oraz drzewny (25 tartaków); w budowie tama na rz. Kouilou i duża elektrownia wodna. Komunikacja przeważnie drogowa (68,00 km) oraz kol. (805 km); gł. port rzeczny — Brazzaville, morski — Pointe-Noire. Eksport: drewno, diamenty, ropa naftowa; główni partnerzy handlowi: Francja, NRF. Kongo (Kinszasa), Republique Democratiaue du Congo, Demokratyczna Republika Kongo, dawne Kongo Belgijskie, państwo w Afryce Srodk., niepodległe od 30 VI 1960; pow. 2344,9 tyś. km2; ludn. 16664 tyś. (tylko ludn. afryk., 1966); stolica -Kinszasa 730 tyś. mieszk. (1966); język urzędowy franc.; podział administracyjny 9 prow. (od i I 1967). WARUNKI NATURALNE. Kongo jest krajem śródlądowym, mającym dojście do morza (O. Atlantycki) w postaci krótkiego, wąskiego pasa wzdłuż ujścia rzeki Kongo. Zajmuje 448 KONGO (KINSZASA)/ większą cz. kotliny rz. -Kon-go; równinne i zabagnione dno kotliny (wys. 3QO—500 m n.p.m.) wznosi się stopniami ku wsch., pn. i pd. przechodząc w otaczające kotlinę płaskowyże wys. 800—1200 m n.p.m.; są to: -Katanga i Lunda na pd., Azande na pn. wsch. oraz na wsch. G. Mi-tumba (2987 m n.p.m.), towarzyszące rowowi tektonicznemu (Wielki Rów Środkowoafrykański). Ków ten jest wypełniony pogranicznymi dużymi jeż.: (-•) Tanganika, Ki-wu, Alberta, a na pd. — Mue-ru; miejscami z jego dna wznoszą się oddzielne masywy wulkaniczne: -Kuwenzo-ri (5119 m n.p.m.) i Wirunga (Karisimbi, 4507 m n.p.m.). Od zach. zamyka kotlinę Próg Dolnogwinejski (wys. do 950 m n.p.m.), przez który przebija się przełomem rz. Kongo. Klimat równikowy wilgotny na pn. (1500—2000 mm opadów) z dwiema porami deszczowymi (deszcze zenitalne), a na pd. podrównikowy sezonowo suchy z jedną porą deszczową (opady do 1000 mm); średnia temp. w głębi kotliny 35 do 27°C, na wyż. 18-0°C. Gęsta sieć rz. dorzecza Konga (Lua-pula, -Aruwlmi, Ubangi, Łomami, -Kasai i in.) odznacza się licznymi progami (wodospady Livingstone'a -Stan-leya i in.) oraz olbrzymimi zasobami energetycznymi (ok. 150 mln kW — ok. ZOr/o zasobów świat.); w środku kotliny leżą jeź. Leopolda II i Tum-ba, na wsch. wspomniane jeź. tektoniczne. Lasy zajmują ok. 43% pow. (wilgotne lasy równikowe, sawannowe oraz tzw. "miombo", zrzucające liście w porze suchej); na pn. oraz (szczególnie) na pd. (Katanga) występują wilgotne sawanny z lasami parkowymi. K. posiada ogromne, choć ciągle mało zbadane zasoby surowców miner, koncentrujące się na pd. (Katanga, Kasai); najważniejsze z nich to złoża miedzi, kobaltu, diamentów, manganu, cyny, złota i in. LUDNOŚĆ K. stanowią gl. murzyńskie ludy Bantu (ok. 85*/« — Baluba, Mongo, Bakongo, Banjaruanda), a na pn. ludy sudańskie (Azande i Moru- -Mangbetu) i Niloci, ponadto mieszkają tu Pigmeje (w lasach równikowych; ok. 50 tys.) oraz Europejczycy (ok. 30 tys., 1966). Średnia gęstość zaludnienia 7,1 mieszk./km8; najgę-ściej zaludnione są (nawet do 200 mieszk. na i km2) tereny wsch., pd.-wsch. (Katanga), rejon Kinszasy i tereny nadrzeczne; na pozostałych obszarach przeważnie poniżej i mieszk./km2; m. skupiają 26°/» mieszk., gl. m.: Kinszasa, (-} Lubumbashi (dawniej Elisa-bethville, 233 tys., 1966), Ki-sangani (dawniej Stanleyville, 150 tys.), Kananga (dawniej Luluabourg, 141 tys.) i Likasi (dawniej Jadotville, 102 tys.). GOSPODARKA. K. jest krajem rolniczo-surowcowym, jednym z lepiej rozwiniętych krajów Afryki, uzależnionym od obcych kapitałów (belgijski, amer., bryt. i in.; w ostatnich latach następuje ich ograniczenie). Ziemie orne stanowią ok. 21<'/ pow. kraju; roln. zatrudnia ok. 75/c ludn. zawodowo czynnej; przeważa (90°/« pow.) prymitywna uprawa roślin żywieniowych, jak: maniok (ponad 6,2 mln t, 1965), orzeszki ziemne (110 tyś. t, 1965), kukurydza (230 tyś. t), ryż (55 tyś. t), bataty (300 tyś. t), jam, proso i sorgo, banany t in.; uprawy eksportowe (przeważnie plantacyjne) KONGO 449 obejmują ok. W/o pow. rolnej: palma oliwna (ok. 220 tyś. t orzechów, 196A), bawełna (26 tyś. t, 1964), kauczuk (40 tyś. t), kawa (66 tyś. t, 186B) i kakao (ok. 45 tyś. t); trzcina cukrowa (produkcja cukru 145 tyś. t, 1967). Hodowla rozwinięta słabo z powodu muchy tse-tee -(gł. bydło 1,2 mln szt. i kozy 2,3 mln); poważną rolę spełnia rybołówstwo (ponad 50 tyś. t ryb) i leśnictwo (ponad 10,9 mln m' drewna 1985). Najlepiej rozwiniętym działem przem. jest górnictwo, w 80% skupione w Katandze; K. dostarcza w świecie kapitalistycznym: ok. V« diamentów (ok. 13 mln karatów, 1967), 60-/0 kobaltu (ok. 8,4 tyś. t), 8°/« cyny (6 tyś. t) i miedzi (ok. 321 tyś. t, 1967), 5% manganu (140 tyś. t) i 411/» cynku (ok. 125 tyś. t), ponadto znaczne ilości wolframu, germanu, kadmu, tantalo-kolumbitu, toru, berylu i in. Z przem. przetwórczego najlepiej rozwinięte są: hutnictwo metali (skoncentrowane w Katandze), energetyka — prod. blisko 2,9 mld kWh (1967), w 85-/0 z energii wodnej (największa elektrownia wodna na Lualabie o mocy 250 MW — Le Marinel, w projekcie jest budowa elektrowni wodnej Inga na pd. zach. od Kinszasy, 700 MW), poza tym niewielki przem. chemiczny, cementowy, włó- kienniczy, skórzany, spożywczy, elektrotechniczny, drzewny i metalowy. Sieć komunikacyjna rozwinięta słabo, szczególnie we wnętrzu kraju; gł. rolę spełnia żegluga rzeczna uzupełniana na trudnych odcinkach (progi rzeczne) kol.; dl. linii kol. 5174 km, dróg kołowych ulepszonych ok. 34 tyś. km, dróg wodnych 13,5 tyś. km; główne porty: morskie— 28 Słownik geografii iwlata -Matadi i Borna oraz rzeczne - Kinszasa, Mbandaka (dawniej CoquUhatvUle), Ilebo (Port Francqui), -Kisangani, -Kalima (AlbertvUle) i Bu-kama; międzynar. porty lotnicze w Kinszasa i Lubumbashi. Sieć lotnicza dość gęsta - 42 duże lotniska i ok. 120 lotnisk drugorzędnych. Eksport (1964): miedź (47»/« wartości), diamenty (7W, kobalt (6%), cynk (5*/*), ruda cyny (4%), kawa (5%), olej palmowy, kauczuk; Import: maszyny i środki transportu, żywność, paliwa, chemikalia i tłuszcze techniczne ;główni partnerzy handlowi (1985): Belgia-Luksemburg (45''/o), USA (13«/», gŁ import), Włochy (7®/*), Francja (6%) i Wielka Brytania (5%). Kongo, rz. w Afryce Srodk., dł. 4650 km (druga rz. w Afryce po Nilu), pow. dorzecza 3690 tyś. km2 (drugie miejsce w świecie, po Amazonce), roczny odpływ 123,0 km' wody; wypływa na pograniczu -Zambii i -"Konga (Kinszasa) jako rz. Lualaba, przepływa jeź. Upemba i Kisale i koło Ankoro łączy się z Lu-wuą. Koryto K. zasobne w wodę, tworzy miejscami szereg odnóg i rozlewisk, liczne wodospady nierzadko złożone z szeregu progów, np. w środk, biegu Wodospady -Stanleya — 7 'stopni (od tego miejsca rz. przyjmuje nazwę K.) i w dolnym biegu — Wodospady Livingstone'a — 32 stopnie (przed nimi jeź. Stanicy Pool); ujście do O. Atlantyckiego lejkowate, 6—17 km szer.; najważniejsze dopł.: l. — Łomami, Kwa (Kasai); p. — Lu-wua z Luapulą, Lukuga (wypływa z jeź. Tanganika), Aru-wimi, Ubangi. Basen K. posiada ok. 14 tyś. km dróg wodnych .(wzdłuż progów i 450 KONIN wodospadów zbud. odcinki omijających je linii kol.); w dolnym biegu skupiły się główne porty morskie Bep. Kongo: -i-Matadi i Borna. Zasoby energetyczne K. są znaczne, lecz dotychczas słabo wyko-korzystane. Konin, m. pow. w woj. poznańskim, położ.na obu brzegach Warty. 37,8 tyś. mieszk. (1868). Stare osiedle położ.na starożytnym "szlaku bursztynowym", potem osada targowa, która uzyskała prawa miejskie z końcem XIII w.; w XIX w. mały ośr. przem. włókienniczego, później maszynowego i spożywczego. Odkrycie w pobliżu K. bogatych złóż węgla brunatnego, ich eksploatacja (od 1953) oraz budowa elektrowni spowodowała gwałtowny rozwój m. i okolic; gł. ośr. powstającego Konińskiego Okręgu Przem.; przem. spożywczy, chemiczny; węzeł komunikacyjny. Na pn. od K. kilka odkrywkowych kopalń węgla brunatnego, 3 elektrownie ("Konin" — o mocy 630 MW, "Pątnów" — o mocy docelowej 1200 MW, "Adamów" — 625 MW) oraz huta aluminium (w Malińcu). Konstanca, Constana, miasto w Rumunii nad M. -Czarnym, gł. m. -Dobrudży. Starożytne Tomi, było prawdopodobnie w I w. n.e. miejscem zesłania sławnego poety rzymskiego Ovidiusza; po zniszczeniach wojennych odbudowane w IV w.n.e. przez cesarza Konstanty na (stąd nazwa); zdobyte przez Turków w końcu XIV w. i nazwane Kistendze; jego nowoczesny rozwój datuje się od włączenia go do terytorium Rumunii w 1878 r. 150,4 tyś. mieszk. (1866); gł. port Rumunii połączony ropociągiem z -Ploeszti (eksport ropy naftowej oraz zboża, drewna ł mięsa); stocznie i niewielki przem. spożywczy; szkoła morska. W pobliżu K. kąpielisko Mamaia. Konstantyna, Kustantina, d. Constantine, miasto w pn.-wsch. -*-Algierii, stolica departamentu tejże nazwy, położ.niezwykle malowniczo na wysokim pla-teau, otoczonym z trzech stron przez ok. 290 m wąwóz rz. Rummel. Zał. w IV w. n.e. na miejscu dawnej stolica Numidii — Cirte. 240,7 tyś. mieszk. (1966); przem. metalowy, cementowy, tkacki i skórzany, artystyczne rękodzielnictwo; ośr. handlu zbożem; węzeł komunikacyjny na przejściu z Algierii do -Tunezji, port. W okolicy znane źródła siar-czane. Konstantynopol -"Stambuł Konya, miasto, Btol. prowincji w środk. Turcji, położ.na pd. wyż. Anatolii; zał. w VIII w. p.n.e. 158 tyś. mieszk. (1965); centrum rejonu rolnego, skupiające zakłady przem. spożywczego, skórzanego, włókienniczego (prod. dywanów) i cementowego; st. kol., węzeł drogowy. Kopenhaga, K.0benhavn, stolica. największe m. Danii, położ.na wsch. wybrzeżu -Zelandii i częściowo na sąsiedniej małej w. Amager, nad cieśn. Sund; obie cz. m. połączone mostami. Początek m. datuje się z XI w.; powst. ono w dogodnym położeniu strategicznym i handl. toteż mimo licznych' wojen rozwinęło się szybko ł w połowie XV w. stało się stolica kraju; gł. rozwój, zwłaszcza terytorialny m. przypada na XIX w. 660,4 tys. KOBDOWA 451 mieszk. (1967; wraz z zespołem miejskim 1378 tyś. mieszk. — 28"/* ludn. Danii); gł. ośr. przem. i handlowy kraju (50-/1 ogółu pracujących w przem. duńskim); gł. gałęzie przem.: stoczniowy, budowy maszyn (silniki okrętowe, maszyny mleczarskie, chłodnicze, motocykle), hutniczy (huta aluminium), porcelanowy, włókienniczy, elektrotechniczny, odzieżowy i spożywczy (prod. masła, serów, piwa); wielki port morski (obroty ok. 12 mln t 1964), baza marynarki wojennej, port lotniczy Kas-trup o znaczeniu międzynar.; gł. ośr. nauk. i kulturalny D. z akademią nauk, uniwersytetem, politechniką i in. szkołami wyższymi; liczne muzea i szereg zabytków; znany lunapark Tiyoli. Kopet Dag, g. w Azji Srodk. na pograniczu ZSRR (Turkmenia) i Iranu, biegną w kierunku NW-SE, dł. 600 km, maks. wys. 2942 m n.p.m.; powstały w orogenezie alpejskiej, zbud. gł. ze skał osadowych; tworzą szereg równoległych łańcuchów bogato urzeźbionych, zbocza pn.-wsch. opadają stromo ku Niż. Tu-rańskiej, pd.-zach. — łagodnie przechodzą w G. Chorasańskie i Wyż. - Irańską; roślinność uboga — stepowa i pól-pustynna, lasy w dolinach rzecznych; częste trzęsienia ziemi. Koralowe, Morze-, u pn.-wsch. wybrzeży Australii, otoczone: (-•) Nową Gwineą, W-mi Salomona, Nowymi Hebrydami, Nową Kaledonią i płycizną koło wysp Chestertieid; pow. 47&1 tyś. km», głęb. do 4899 m. Do M. K. należą też wielkie głębie oceaniczne koło Arch. -Bismarcka — RówBougain-ville'a (9140 m) oraz koło Nowych Hebrydów — Rów No-wohebrydzki (7660 m); liczne atole koralowe oraz -Wielka Rafa Koralowa wzdłuż pn.- wsch. wybrzeży Australii. Korat, rozległa równina o pow. ok. 160 tyś. km2; kraina płytowa we wsch. cz. -Syjamu, otoczona dół. -Mekongu od pn. i wsch. oraz niskimi łańcuchami górskimi na zach. (Dong Phaya Yen) i pd. (Dan-grek); średnia wys. ok. 150 m n.p.miasto, w nielicznych punktach na wsch. przekracza SOO m n.p.m. Równina jest zbud. z czerwonych piaskowców paleozoicznych, mało urodzajna; klimat zwrotnikowy kontynentalny, monsunowy, z suchą porą zimową; odwadniana p. dopł. Mekongu; liczne drobne słone jeż.; równina jest pokryta suchymi lasami tropikalnymi i sawannami. Niezbyt gęste zaludnienie, ok. 2i0—40 mieszk./km2; główne zajęcia ludn.: hodowla (bawoły) i uprawa ziemi (ryż). Korcza, Korca, miasto w pd.-wsch., górzystej cz. Albanii, na wys. 835 m n.p.m. 44,6 tyś. mieszk. (1965); ośr. adm. i przem. cu- krowniczego, włókienniczego oraz wyrobu dywanów; zabytki. Kordotan, kraina i prow. w środk. -Sudanie; falista (600 do 800 m n.p.m) o pow. ók. 380 tyś. km* i ludn. 2,2 min; gł. m. -El-Obejd, 60 tyś. mieszk. (1964). Uprawa bawełny, tytoniu, szafranu, hodowla koni, wielbłądów, mułów, bydła, owiec i strusi; eksport gumy arabskiej, skór i piór strusich. Kordowa, Córdoba, miasto, stolica prowincja Kordowa, nad rz. -Gwadalkiwir w Andaluzji (Hiszpania), na żyznej równinie La Campina. Zał. przez 452 KORDYLIERY Kartagińczyków; rozwinęło się w VIII w. po zajęciu przez Maurów, do XIII w. stolica Kalifatu; po zdobyciu przez Hiszpanów w 1236 K. straciła swe znaczenie i silnie podupadła. Ok. 221,8 tyś. mieszk. (1967); ośr. niewielkiego przemiasto, gł. tkackiego, skórzanego, chemicznego, spożywczego (cukrownie, olejarnie, młyny) oraz artystycznego rzemiosła (wyroby ze srebra); centrum handlu produktami rolnymi — zbożem, oliwą, winem i owocami; duży ośr. turystyczny i węzeł komunikacyjny (zwłaszcza drogowy); szereg zabytków budownictwa arabskiego (meczet La Mezquita, obecnie katedra), resztki starych murów, stary most rzymski (przerobiony przez Maurów) i wiele in. Oryginalna jest też stara, arabska cz. miasta. Kordyliery, system górski w w zachodniej części Ameryki Pn., ciągnie się wzdłuż wybrzeży O. Spokojnego od -Alaski na pn. po Przesmyk -ł-Panamski na pd. (dł. ok. 8 tyś. km), rozszerzając się wyraźnie na terenie USA (do ponad 1,5 tyś. km). Wewnętrzną strefę K., stałdo-waną w orogenezie pacyficz-nej (kimeryjskiej), tworzą rozległe obszary wyżynno-górskie: (-•) Wyż. Kolumbii, Wielka Kotlina, Wyż. Kolorado i Wyż. Meksykańska oraz obrzeżające je od zach. g.: (-) Kaskadowe, Sierra Neva-da (Mt. Whitney 4418 m n.p.m.) i Sierra Mądre Zachodnia. Strefy zewnętrzne K. stałdo-wane zostały w orogenezie alpejskiej, obejmują na zach. łańcuchy g.: (-•) Alaska (z najw. szczytem Ameryki Pn. -Mac Kiniey 6194 m n. p.m.). Nadbrzeżnych i Sierra Mądre Południowej, a nawsch. — G. -Skalistych (Mt. Elbert 4399 m n.p.m.). K. przebiegają przez wszystkie strefy klimatyczne od arktycznej do równikowej i tworzą wyraźną barierę klimatyczną, oddzielając kontynent od wpływów O. Spokojnego; odznaczają się dużym zróżnicowaniem stosunków wodnych i roślinności; zawierają liczne bogactwa miner., a zwłaszcza rudy miedzi, cynku i ołowiu, molibden, złoto, srebro, uran, ropę naftową, gaz ziemny i sole. Zob. też: Kanada, Meksyk, Stany Zjednoczone. Korea, Dzoson, Tehan, kraj w Azji Wsch. obejmujący Płw. -Koreański i jego nasadę; pow. 218,9 tyś. km*; ludn. ok. 42 mln (1966). W latach 1905—45 K. była pod okupacją japońską, w 1945 pn. cz. kraju wyz- woliły wojska radzieckie, a pd. — zajęły na podstawie między nar. porozumienia wojska amer.; 6 V 1948 przy poparciu USA utworzono bur-żuazyjną Rep. Koreańską (Korea Południowa), natomiast na terenie Korei Pn. powstała 9 IX 1948 Koreańska Bep. Ludowo-Demokratyczna. Wywołana przez Koreę Pd. wojna 1950—53 spowodowała olbrzymie zniszczenie całego kraju. W układzie rozejmo-wym utrzymano tymczasowo podział kraju linią demarka-cyjną w okolicy 38° szer. pn. Podział K. rozrywa jej narodową, geogr., kult. i gosp. jedność i ma charakter sztuczny. KRLD traktuje zjednoczenie kraju przez samych Koreańczyków bez obcej ingerencji i w oparciu o zasady demokratyczne jako naczelne zadanie narodowe. WARUNKI NATURALNE. K. zaj- muje Płw. Koreański wraz z KOREAŃSKA REPUBLIKA LUOOWO-DEMOKRATYCZNA 453 przyległą cz. lądu oraz liczne w. wzdłuż wybrzeża, zwłaszcza na M. Żółtym (największa -Dzedzu) i w Cieśn. Koreańskiej; wnętrze przeważnie górzyste: na pn. ciągną się G. Północnokoreańskie (wys. do 2744 m n.p.m.), wzdłuż wybrzeża M. Japońskiego — G. Wschodniokoreańskie (1708 m n.p.m.), a na pd. płw.—G.Po-łudniowokoreańskie (1915 m n.p.m.); wewnętrzną cz. zajmują wyż. rozcięte głęb. dół. rzecznymi i ku zach. przechodzące w niewielkie niż. nad M. Żółtym. Klimat mon-sunowy — na pn. i w cz. środk. umiarkowany z dość ostrą zimą, na pd. podzwrotnikowy, ciepły i wilgotny. Rz. o zmiennym wodostanie, zasobne w energię; najdłuższe rz. w cz. zach i pd.: Amnok, Naktong; w g. występują bogate lasy: iglaste na pn., liściaste na wsch., podzwrotnikowe na pd. Bogactwa miner, znaczne i różnorodne zwłaszcza na pn. (węgiel, żelazo, metale kolorowe, złoto, grafit). K. jest zamieszkana prawie wyłącznie przez Kore- ańczyków; ok. 2 mln Koreańczyków mieszka poza granicami kraju w ChRL, Japonii i w ZSRR. KOREAŃSKA REPUBLIKA LUDO-WO-DEMOKRATYCZNA, DZOSOTI Mindzudzuyj Inmin Kongh-waguk, państwo demokracji ludowej w pn. cz. Płw. Koreańskiego; pow. 120,5 tyś. km*; ludn. 13000 tyś. (1968); stolica -Phenian 1180 tyś. mieszk.; podział administracyjny 9 prow. i 4 miasta wydzielone; język urzędowy koreański LUDNOŚĆ. KRLD odznacza się wys. przyrostem naturalnym (27—28%o); średnia gęstość zaludnienia 100 mieszk./km* (na zach. niż. dochodzi do 250 mieszk./km*); Koreańczycy stanowią 96°/« ludn. M. skupiają ponad 41°/» mieszk., gł. m.: Phenian, Hamhyng (450 tyś. mieszk.), -Czhongdzin (184 tys.). GOSPODARKA. KRLD jest krajem przemysłowo-rolniczym z wys. udziałem sektora socjalistycznego (98''/» w przemiasto, 96<>/ w roln., 63°/(i w rzemiośle i handlu). Przem. wytwarza ponad 75')/o wartości dochodu nar., zatrudnia ok. 57*/* ludn.; szczególnie szybko rozwinął się przem. ciężki. Wydobycie węgla kamiennego i brunatnego (w pobliżu Phe-nianu; ok. 20 mln t, 1966), rudy żelaza (3,9 mln t, na pn. wsch.), wolframu, molibdenu, grafitu (ok. 75 tyś. t), cynku, ołowiu, złota, kobaltu, soli i in. GL gałęzie przem.: energetyka oparta na licznych elektrowniach wodnych (13,3 mld kWh, 1965), prod. maszyn (obrabiarki, środki transportu, maszyny rolnicze), hutnictwo żelaza (1,3 mln t stali, 1966) i metali nieżelaznych (ołów, cynk, miedź), przem. chemiczny (nawozy sztuczne), ponadto przem. włókienniczy, spożywczy i celulozowo-papierniczy. Użytki rolne przekraczają 2,7 mln ha (w ok. 45% sztucznie nawadniane); dominuje uprawa ryżu (2,5 mln t), kukurydzy, pszenicy; ponadto uprawia się soję, bataty i ziemniaki, bawełnę, len, orzeszki ziemne i in. Hodowla zwierząt obejmuje przeważnie trzodę chlewną, bydło ł jedwabniki. Duże znaczenie posiada rybołówstwo (ok. 600 tyś. t). Transport dobrze rozwinięty: dl. linii kol. 10,5 tyś. km i żeglu- ga; główne porty morskie: -Won-san, Hyngnam. Eksport: ruda i koncentraty metali nieżelaz- 454 KOREA POŁUDNIOWA nych, chemikalia, nawozy sztuczne, produkty rolne; główni partnerzy handlowi: ZSRH i pozostałe kraje socjalistyczne. KOBEA POŁUDNIOWA, Nań Dzoson, Tehan Minguk, Republika Koreańska, państwo w pd. cz. Płw. Koreańskiego; pow. 98,5 tyś. km2; ludn. 30 470 tyś. (1968); stolica -Seul 3805 tyś. mieszk.; podział administracyjny 9 prow. i 2 m. wydzielone; język urzędowy koreański. LUDNOŚĆ. K. Pd. jest niemal jednolita pod względem narodowościowym; przyrost naturalny kształtuje się poniżej 10%o; średnia gęstość zaludnienia prawie 300 mleszk./km2; w m. mieszka ok. W/o ludn., większe m.: Seul, (-*•) Pusan (1430 tyś. mieszk.), Tegu (811 tys.), Inczhpn. GOSPODARKA. K. Pd. jest krajem rolniczo-przemysłowym o znacznej zależności gosp. od USA. Roln. wraz z rybołówstwem zatrudnia 73*/o ludn. i dostarcza ok. 3/4 wartości dochodu nar.; odznacza się znacznym rozdrobnieniem ziemi (przeważają gospodarstwa poniżej i ha). Ziemie orne zajmują 2,3 mln ha (22,5(l/o), w ponad 501)/o sztucznie nawadniane. Uprawia się gł. ryż (5,3 mln t), jęczmień (2,0 mln), pszenicę i kukurydzę; ponadto soję, bataty i ziemniaki, bawełnę, trzcinę cukrową i in. Hodowla słabo rozwinięta: bydło 1,3 mln szt, trzoda chlewna 1,4 mln szt., drób, jedwabniki. Połowy ryb ok. 700 tyś. t (1966). Przem. rozwinięty na ogół słabo, gł. w Seulu ł większych m.; wy- dobycie węgla kamiennego (12,4 mln t, 1967), wolframu, żelaza, grafitu, złota, srebra; przem. włókienniczy i spożywczy; zakłady przem. ciężkiego są nieliczne (huta żelaza, montownia samochodów, wytwórnia maszyn roln.). Podstawowymi działami transportu są koleje dł. ok. 4,8 tyś. km i żegluga przybrzeżna; główne porty: Pusan, Inczhon; flota handl. i rybacka 0,3 mln BBT. Eksport produktów rolnych, konserw rybnych, koncentratów wolframu; główni partnerzy handlowi: USA, Japonia, NRP. Koreańska, Cieśnina-, oddziela Płw. -Koreański od Wysp Japońskich, stanowi przejście z M. (-•) Żółtego i Wscho- dniochińskiego do Japońskiego; szer. 180 km, najmniejsza głęb. 115 m; w-y -Cuszima dzielą cieśn. na dwie cz. Główne porty: - Pusan (w Korei Pd.) oraz -Fukuoka i -Simono-seki (w Japonii). Koreański, Półwysep-, Korea, położ.w Azji Wsch., między M. Żółtym i Japońskim, od Japonii oddzielony Cieśn. -*-Ko- reańską; posiada kształt nieregularnego prostokąta wydłużonego z pn. na pd., dł. 600 km, szer. 200 km, pow. ok. 1;50 tyś. km2; wybrzeża wsch. wysokie i wyrównane, zach. i pd. — riasowe (ok. 3500 wysp); teren górzysty, na wsch. tworzy południkowy łańcuch G. Wschodniokoreańskich (wys. 1708 m n.p.m.), na pd. — niewielki masyw G. Południowokoreańskich (maks. wys. Czirisan 1915 m n.p.m.); klimat umiarkowany monsu-nowy, na pd. przechodzi w podzwrotnikowy wilgotny, monsunowy; lasy zachowały się jedynie w g. Na zach. i pd. rolnicze tereny sztucznie nawadniane; złoża węgla, rudy żelaza, metali kolorowych, grafitu. Na Płw. K. znajduje się -Korea Pd. i cz. -Koreań KORSYKA 455 skiej Rep. Ludowo-Demokra-tycznej. Kortu -Jońskie, Wyspy- Korlackie, Góry-, młode (trzeciorzędowe) g. na pn. wsch. azj. cz. ZSRR, rozciągała się w kierunku neSW wzdłuż brzegów M. Beringa od Zat. Anadyrskiej do nasady płw. Kamczatka; dł. 880 km, szer. do 250 km, średnia wys. 1000 do 1500 m, maks. wys. 2562 m n.p.m.; bogata rzeźba — liczne pasma i dół., ślady niedawnego wulkanizmu; lodowce górskie o pow. 185 km2; szczyty skaliste, zbocza pokryte tundrą górską, do wys. 400 m n.p.m. roślinność krzewiasta i lasotundra; złoża węgla kamiennego i siarki. Kornwalijski, Półwysep-, Corn-wall. płw. w pd.-zach. części Anglii, między Kań. Bri-stolskim a kań. -La Manche; dł. płw. ok. 120 km, szer, do 70 km, ludn. ok. 3,6 mln. Brzegi płw. silnie rozczłonkowane, skaliste z szeregiem zat. (riasy); wnętrze zajmują rozległe kopulaste wzniesienia, przekraczające 6i00 m n.p.m. (Dartmoor 621 m n.p.m.), zbud. z granitów, pokryte wrzoso- wiskami i torfowiskami; resztę płw. budują skały paleozo-iczne, przeważnie zniszczone, rozcięte przez erozję. Klimat umiarkowany morski z najcieplejszą w Anglii zimą (styczeń +6,5°C). Obszar rolni-czo-hodowlany (pastwiska zajmują ok. GO'/* ogólnej powierzchni); wyższe partie terenu zajmują lasy gł. dębowe oraz torfowiska i wrzosowiska. Gł. m.: -••Płymouth i Exeter. Ważny obszar turystyczny Wielkiej Brytanii; pd. wybrzeże nosi nazwę "Cornish Riviera". Do Płw. K. należą niewielkie (26 km2) w-y Scilly — ongiś ważny ośr. wydobycia cyny, dziś centrum ogrodnictwa. Koromandelskie, Wybrzeże-, Czola mandala. słabo pofalowana nadmorska aluwialna niż. na pd. wsch. Płw. -Indyjskiego (India); rozciąga się pasem szer. 80— 100 km pomiędzy Zat. Bengalską i -*• Ghatami Wsch. na dł. ok. 700 km; wybrzeże jest odcinkami lagunowe, zwłaszcza w delto- wych ujściach rz. spływających z -*-Dekanu (-Goda-wari, -Kriszna, Kaweri, Pen-naru); klimat zwrotnikowy monsunowy, stosunkowo suchy; żyzne gleby namulowe; niewielkie pow. wiecznie zielonych krzewów i niskich drzew, na pd. wybrzeżach mangrowia. Wybrzeże K. jest gęsto zaludnionym rejonem Indii o charakterze rolniczym: na ziemiach nawadnianych uprawa ryżu, trzciny cukrowej, palmy kokosowej, orzeszków ziemnych; z płytkich lagun wydobywa się sól (odparowanie wody morskiej); gł. m.: -Madras, -Maduraj, Tiruczczirapalli, Widżajawada. Korsyka, Corse, wyspa w pn. cz. M. -Śródziemnego, na pn. od -Sardynii, oddzielona od niej cieśn. Bonifacio, szer. 12—16 km; dep. Francji. Pow. 8722 km1, 270 tyś. mieszk. (1968), gł. pochodzenia włoskiego (dialekt toskański). Teren silnie górzysty (Monte Cinto 2710 m n.p.m.), pocięty licznymi głęb. dół. rzek, wybrzeże wsch. słabo rozwinięte, zach. — rozczłonkowane, typu riasowego. Klimat śródziemnomorski, średnia temp. stycznia +11,2°, lipca +24,5°, opady 600—75i0 mm rocznie, w g. przekraczają 1000 mm. Lasy ongiś bogate, dziś wyniszczo- 456 KOBYNCKA, ZATOKA- ne (dąb korkowy, kasztan, buk, czarna sosna); w niższych partiach górskich makia i łąki górskie. GL zajęcia ludn.: hodowla owiec, na wybrzeżach uprawa winorośli, drzew cytrusowych, oliwek, a także rybołówstwo; duże znaczenie ostatnio ma turystyka. Gł. m. i porty: Ajaccio (centrum admiasto, 41 tyś. mieszk.) na wybrzeżu zach. i Bastia (50 tyś. mieszk.) na wybrzeżu wschodnim. Koryncka, Zatoka-, Korinthia-kós kólpos, równoleżnikowo wyciągnięta zat. M. -Jońskiego, otoczona stromymi wybrzeżami środk. Grecji i -Peloponezu. Wejście do Z.K. (od zat. Patras) jest wąskie -ok. 3 km, po czym rozszerza się ona maks. do 31 km. Największa gleb. 750 m, dl. 127 km. Zat. jest rowem tektonicznym, który powstał w młodszym trzeciorzędzie. Połączona Kań. Korynckim z M. -Egejskim. Korynt, Korinthos, miasto w Grecji na Przesmyku Korynckim, ośr. adm. nomosu. Jeden z gł. ośrodków gosp. ł kult. starożytnej Grecji; zburzony doszczętnie przez trzęsienie ziemi w 1858 — nowe m. ulokowało się o ok. 5 km na pn. 15,9 tyś. mieszk. (1961); niewielki port wywozu oliwy, rodzynek i owoców; węzeł kolejowy K. leży niemal u wylotu Kań. Korynckiego (otwartego w 1893), łączącego M. -Egejskie (Zat. Sarońska) z M. -Jońskim (Zat. -Koryncka); liczne ruiny wspaniałych zabytków starożytnej architektury. Kos, vf. -Sporady Kostaryka, RepuWca de Co-sta Rica, Republika Kostaryki, państwo w Ameryce Środk. nad O. Spokojnym i M. Karaibskim; pow. 50,7 tyś. km1, ludn. K40 tyś. mieszk. (1968), stolica -San Josś (192,1 tyś. mieszk. w 1966, wraz z zespołem miejskim 349 tys.); podział administracyjny: 7 prow.; do K. należą na O. Spokojnym w-y: Chira (45 km2) ok. 3i0 km od zach. wybrzeży oraz W-y - Kokosowe (3.0 km2) w odległości ok. 500 km, język urzędowy hiszpański. WARUNKI NATURALNE. K. JCSt krajem wyżynno-górskim; środek kraju zajmują wyż. Me-seta Centralna i Carthago otoczone od pn. przez wulkaniczne pasma Cordiiiera Gu-anacaste (Miravalles 2020 m n.p.m.), Cordiiiera Central z czynnymi wulkanami Irazu (3432 m n.p.m.) i Poas (2600 m n.p.m.), a od pd. przez Cordiiiera Talamanca (Chirripó 3820 m n.p.m,); wyż. pokryte przeważnie żyznymi popiołami wulkanicznymi, wznoszą się przeciętnie 1200—1400 m n.p.m.; są one obszarami aktywnymi sejsmicznie. Niż. znajdują się w pn. cz. kraju gł. nad rzeką San Juan oraz wzdłuż wybrzeża pacyficzne-go, które cechuje dobrze rozwinięta linia brzegowa z szeregiem zat. (Dulce, Coronado, Nicoya, Papagayo) i płw. (Ni-coya. Osa), podczas gdy wybrzeże karaibskie jest lagunowe i silnie zabagnione. Klimat na wybrzeżach i niż. subtropikalny, o temp. wahających się ok. 26—29°C, w głębi kraju modyfikowany wysokością (średnia temp. 18—20°C); opady na wsch. do 6000 mm (wpływ pasatu), na zach. 1000—2000 mm (od maja do grudnia); roślinność zróżnicowana wysokościowe, do 1000 m n.p.m. lasy równikowe, wyżej lasy wiecznie zie- KOSZYCE 457 lone, następnie górskie, a powyżej 2700 m n.p.m. hale. Gł. bogactwa miner.: złoto, srebro, mangan, rtęć, boksyty, ropa naftowa i sól, eksploatowane w niewielkiej ilości. LUDNOŚĆ składa się gł. — z Kreolów (80'/o) — wyjątek wśród krajów Ameryki Środk., Metysów (H"/!)), Murzynów (3%), Mulatów oraz Indian; średnia gęstość zaludnienia ok. 30 mieszk./km2; ok. 75»/o ludn. skupia się na obszarze żyznych wyż.; ludn. miejska ok. 33<1/; gł. m. poza stolica: Cartago (48 tys.), Limón (21 tys.) Alajuela (25 tyś). GOSPODARKA. K. należy do lepiej rozwiniętych, rolniczych krajów Ameryki Środk.; uprawia się na 44 tyś. ha gł. kawę (68 tyś. t, 1967), kakao (25 tyś. t), banany (495 tyś. t, 1967), tytoń, zboża gł. kukurydzę (80 tyś. t) i ryż (82 tyś. t), oraz trzcinę cukrową (1200 tyś. t); dobrze rozwinięta hodowla gł. bydła (1140 tyś. szt., 1965), trzody chlewnej (146 tyś. szt.) i osłów (100 tyś. szt.). Lasy o pow. 4 mln ha dostarczają cennych gatunków drewna: różanego, mahoniowego, cedrowego, balsa, poza tym soku z drzewa chicle (do wyrobu gumy do żucia) i kauczuku. Przem. ma charakter rzemieślniczy: istnieją niewielkie fabryki papierosów, ekstraktów kawy, przeróbki kakao i bawełny; ostatnio rozwinął się przem. włókienniczy i skórzany. Dł. linii kol. 1286 km (łącznie z wąskotorowymi), drogi kołowe dostępne przez cały rok ok. 3,2 tyś. km, w tym 504 km autostrady panamerykańskiej; gł. port Limón. Eksport gł. kawy (42%), bananów (25°/i>), mięsa i kakao; import maszyn, prod. chemicznych i artykułów żywnościowych. Gł. partnerzy: USA (59%), NRF (16»/o), Japonia (5, na roln. i rybołówstwo ok. 40%; w m. mieszka ok. 601Vo ludn. (59% w 1961), gł. m. (poza stolica): Camagiiey (191 tyś. mieszk. w 1962), -Santiago de Cuba (167 tys.), Santa Ciara (150 tys.). GOSPODARKA. Przed 1959 K. była słabo rozwiniętym krajem o znacznej zależności gosp. od USA. Podstawą gosp. było monokulturowe roln. (uprawa trzciny cukrowej), odznaczające się przewagą wielkiej własności ziemskiej (ponad 50% użytków rolnych zajmowały powyżej 500 ha la-tyfundia) ł rozpowszechnioną dzierżawą ziemi; po rewolucji 1959 przeprowadzono reformę rolną oraz utworzono liczne gospodarstwa państw, i spółdzielcze, znacjonalizowano podstawowe dziedziny gosp.: przem. wydobywczy i przetwórczy (w ponad 90"/o), transport i łączność, banki, handel hurtowy i zagraniczny; przy pomocy krajów socjalistycznych K. szybko rozbudowuje przem. i przekształca się w kraj rolniczo-przemysłowy. Ziemie orne zajmują ok. 18% pow. kraju, łąki i pastwiska ok. 3411/!); w roln. nadal dominują uprawy monokulturowe, gł. trzcina cukrowa (ponad 87 mln t w 1970, i miejsce w świecie), a jej plantacje koncentrują się w cz. środk. i wsch., ponadto uprawiane są: tytoń (51 tyś. t w 1968), kukurydza (120 tyś. t w 1967), ryż (94 tyś. t), kawa (27 tyś. t), fasola, maniok, bataty, kakaowiec, owoce (cytrusy, banany, ananasy), henequen (agawa włóknista), bawełna, orzeszki ziemne, warzywa i in.; hodowla ma przeważnie charakter ekstensywny, a obejmuje gł. bydło (7,1 mln szt. w 1966) i trzodę chlewną (1,9 mln szt.), ponadto konie, osły, muły, owce i kozy; leśnictwo dostarcza cennego drewna mahoniowego ł cedrowego; stopniowo wzrasta znaczenie rybołówstwa. Górnictwo jest dziedziną systematycznie rozbudowywaną, zwłaszcza we wsch. cz. kraju (prow. Oriente); K. posiada duże zasoby rud żelaza KUDOWA ZDBOJ 467 (ok. 3 mld t), niklu (ok. 350 mln t), kobaltu miedzi, manganu i chromu, wydobywa się gł. rudy niklu (ok. 26 tyś. t w 1966), miedza (7 tyś. t), manganu (31 tyś. t) i chromu, a ponadto ropę naftową oraz rudy żelaza i kobaltu, sól kamienną, asfalt. Przem. przetwórczy skupiony jest gł. w pn. i wsch. cz. kraju, gł. ośr.: Hawana, Matanzas, Camaguey, Santiago de Cuba, Sagua la Grandę; szybko rozwija się przem. energetyczny, a jego prod. w 1967 wyniosła 4,1 mld kWh. Podstawową gałęzią przem. przetwórczego jest nadal cukrownictwo, którego prod. w latach 60-tych wynosiła 5—6 mln t cukru rocznie (2 miejsce w świecie), a obecnie jest roz- budowywana; rozwinięta jest prod. artykułów spożywczych, jak konserwy owocowe, warzywne, mleczne i mięsne, rum, wyroby tytoniowe (słynne cygara hawańskie); ponadto K. posiada przem. włókienniczy, skórzany, chemiczny (przerób ropy naftowej i prod. kwasu siarkowego), gumowy (prod. opon samochodowych), cementowy (800 tyś. t w 1967), drzewny i papierniczy, a intensywnie rozbudowywane są przem.: maszynowy (samochodowy, stoczniowy, elektrotechniczny) i hutnictwo. Dł. linii kol. 5970 km, ponadto ok. 11 tyś. km kolejek wąskotorowych dla przewozu trzciny cukrowej; dł. dróg o twardej nawierzchni 13,5 tyś. km; tonaż floty handl. 340 tyś. DWT, główne porty morskie: Hawana, Santiago de Cuba, Nuevitas, Matanzas; duży port lotniczy znajduje się w Hawanie. Eksport K. obejmuje gł. cukier, surowce przem. i artykuły rolne (ok. 85%), natomiast import — maszyny A środki transportu (37%), surowce przem. (35%) i artykuły rolne (21%); gł. partnerami handl. są kraje socjalistyczne (ponad 60''/o obrotów): ZSRR, CSRS, NRD i Polska. Kubań, rz. na pd. eur. części ZSRR; St. 907 km, pow. dorzecza 61 tyś. km2, średni roczny przepływ 413 n/sek. Wypływa w pn. Kaukazie na stokach -Elbrusa, przepływa przez pd. cz. Niż. Kubańskiej tworząc liczne rozlewiska i starorzecza, ok. 115 km przed ujściem oddziela się p. odnoga o nazwie Protoka; uchodzi deltą do pd. cz. M. -Azowskiego; wyraźnie przeważają dopł. l. (kaukaskie): Urup, Łaba, Bielą. K. na ogół nie zamarza; żeglowna w biegu dolnym od m. Ładoska; zasila sieć kań. nawadniających oraz poprzez Kań. Niewinnomyski rz. Jegorłyk. Nad K. leżą m.: Czerkiesk, Niewinnomysk, Ar-mawir, -Krasnodar. Kuczing, Kuching, miasto w Ma-lajzji (Malezji), stolica -Sara-waku, położ.w pn.-zach. cz. Borneo, nad rzeką Kuczing (Sa-rawak), ok. 30 km od jej ujścia do M. Południowochińskiego. 51 tyś. mieszk. (1962); centrum rejonu rolnego (plantacje drzewa kauczukowego, ryż, sago); port dostępny dla statków morskich (eksport kauczuku i drewna). Kudowa Zdrój, miasto w pow. kłodzkim, woj. wrocławskie, na terenie Sudetów Środk., położ.na wys. ok. 385 m n.p.miasto w kotlinie otwartej ku pd. i zach., a osłoniętej od pn. i wsch. G- Stołowymi. 8,8 tyś. mieszk. (1963); jedno z najpopularniejszych uzdrowisk Dolnego Śląska, znane od XVI w.; posiada szczawy alkaliczno-ziemne i arsenowo- 468 KUBJCZOU -żelaziste, ponadto źródła bezwodnika kwasu węglowego i borowiny; zakład przyrodoleczniczy, łazienki miner., sanatorium, liczne domy leczni-czo-wypoczynkowe i wczasowe. Na jednym z przedmieść fabryka włókiennicza. Kuejczou, wyż. w pcL-zach. części Chin., pn.-wsch. przedłużenie wyż. -Junnan, na wsch. przechodzi w G. -Po- łudniowochińskie; zbudowana gł. z wapieni (liczne zjawiska krasowe) i łupków; średnia wys. 1000—1200 m n.p.m. — obniża się w kierunku pd.- -wsch. Wyż. ma charakter g. stołowych, mocno rozczłonkowana — głęb. dół. rzek (do 500 m); klimat zwrotnikowy monsunowy, wilgotny (do 1250 mm opadów rocznie); wyższe wzniesienia pokryte bujnymi, wiecznie zielonymi lasami, niżej leżą tarasowało ułożone tereny rolne; złoża węgla, rudy żelaza, manganu, rtęci (I miejsce w ChRL) i boksytu; zaludnienie powyżej 90 mieszk./km2; uprawa roli (ryż, kukurydza, trzcina cukrowa, herbata, drzewa tungowe), górnictwo; gł. m. -Kuejjang, Tujun, Anszun. Suejjang, m. na pd. Chin, stolica prowincja Kuejczou, położ.na Wyż. -ł-Kuejczou, nad rzeką Nanming-ho. 640 tyś. mieszk. (1958); duży ośr. przem.: hutnictwo żelaza i aluminium, przem. maszyn górniczych, chemiczny, cementowy, szklarski, włókienniczy; ważny węzeł kolejowy (w rozbudowie) i drogowy; uniwersytet i in. wyższe uczelnie. W okolicy kopalnie rudy żelaza, węgla i apatytów, złoża boksytu i ropy naftowej. Kufra, grupa oaz w pd.-wsch. -Libii z najważniejszą El- —Dżof, przy gl. drodze karawanowej z Afryki Centralnej do -Benghazi (odległość 900 km); ludn. (ok. 4000) zajmuje się uprawą daktyli, owsa, hodowlą wielbłądów i koni; centrum muzułmańskiej sekty — senussich, Kuh-e Rud, najwyższy łańcuch górski w wewnętrznej ez. Wyż. -Irańskiej, przebiegający w kierunku pn. zach. — pd. wsch., na dl. ok. 900 km; średnia wys. 2000—3000 m n.p.miasto, najw. szczyt Kuh-e Hazar 4420 m n.p.m. (wygasły wulkan); zbud. z paleo-zoicznych i kredowych skal osadowych i wulkanicznych, jest pokryty rumowiskami skalnymi oraz ubogą roślinnością półpustynną i stepową. Kujawy, hist. i etniczna dzielnica Polski, obejmująca obszar między górną Notecią i jeź. Gopło a Wisłą; jedna z najstarszych cz. piastowskiej Polski, położ.na skrzyżowaniu ważnych szlaków handl. Tradycyjnie dzieli się na: K. Czarne — zach. cz., o urodzajnych glebach, ważny rejon rolniczy i — K. Białe — wsch. cz., gleby piaszczyste. Obecnie fragment pd. cz. woj. bydgo- skiego. Kujbyszew, do 1936 Samara, m. obwodowe w eur. cz. Rosyjskiej FSRR, położ.na Powoł-żu, na l. brzegu -Wołgi, przy ujściu Samary; zał. 1586 jako twierdza; 1016 tyś. mieszk. (1968). Wielki ośr. gosp. ZSRR, skupia gł. przem. metalowy i maszynowy (urządzenia dla przem. naftowego, obrabiarki, dźwigi, maszyny włókiennicze, budowlane i rolnicze, zegarki, łożyska kulkowe) i petrochemiczny (oparty na pobliskim wydobyciu ropy naftowej w KUNLUN 469 Drugim Baku), ponadto przem. spożywczy (młynarski, mięsny), odzieżowy, materiałów budowlanych; ważny węzeł kol., drogowy i lotniczy, duży port rzeczny, połączenie rurociągami z polami naftowymi i gazowymi Drugiego Baku (Almietjewsk, Tujmazy, romaszkino), w rejonie K. bierze początek rurociąg naftowy "Przyjaźń" biegnący do Polski, NRD, Czechosłowacji i Węgier; kilka szkół wyższych, opera i 3 teatry, filharmonia, 5 muzeów (w tym muzea Lenina, Frunzego i Gorkiego). Na Wołdze, ok. 80 km powyżej K., znajduje się oddana do użytku w 1957 elektrownia wodna o mocy 2300 MW oraz Zbiornik Kujbyszewski o pow. 6450 km8, dł. 580 km. Kukunor, Chocbe-nw, Cing- -haj, słone jeź. bezodpływowe pochodzenia tektonicznego w -• Tybecie, na pd. od g. Nan- -szan; 3205 m n.p.miasto, pow. ok. 4200 km2; stopniowo zanika — dawniej pow. dochodziła do 6 tyś. km2, głęb. 38 m; zamarz- nięte przez 5 miesięcy; bogate w ryby. Kuniun, równoleżnikowy system górski w Chinach, wieku paleozoicznego, odmłodzony w trzeciorzędzie; przebiega od -.Pamiru w kierunku wsch. do G. —>-Syczuańskich, otaczając od pn. Wyż. Tybetańską; dł. ok. 2500 km. K. dzieli się na K. Zach. i K. Wsch. K. Zach. ciągnie się od Dół. Ałajskiej, oddzielającej go od Tien-szanu aż do dół. rz. Czerczen, stanowiącej granicę pomiędzy K. i g. Ałtyn-tag. Przeciętna szer. K. Zach. — 150 km, wys. - 6000 m n.p.m. Najw. szczyty: Kongur — 7579 m, Muz-tag-ata — 7555 m, Muztag — 7282 m. Doliny leżą na przeciętnej wys. 4000—5000 m n.p.miasto, przełęcze — 4800— —5900 m n.p.m. Liczne lodowce, szczególnie na zach., wys. linii wiecznego śniegu 3900— —4700 m n.p.m. — na pn. zboczach i 5000—5200 m — na zboczach pd. Ku wsch. linia wiecznych śniegów wznosi się wyżej, a ilość lodowców zmniejsza się. K. Wsch. — składa się z 3 pasm górskich, pomiędzy którymi leżą rozległe kotliny i wys. wyżyny. Pasmo pn. — Ciman-szan (5000 m) otaczające od pn. kotlinę Kumkuli, odznacza się dużymi wysokościami względnymi (2000 m). Pasmo środk. — Arka-tag (G. Przewalskiego) najw. szczyt Uług-Muztag — 7723 m n.p.m. Ich przedłużeniem ku wsch. są g. Bakałyk- -tag (G. Marco Polo), a dalej — G. Burchan-Budda i G. Animacin (Amne Maczin). Pasmo południowe Kokoszyli- -szan (4800 m) odznacza się nieznacznymi wysokościami względnymi (1.00—200 m), zbocza łagodne. Z pd. zboczy G. Kokoszyli-szan wypływa rz. -•Jangcy (której źródłowy odcinek nosi nazwę Czumar-he). Przedłużeniem g. Kokoszyli-szan są g. Bajan-chara-uła, stanowiące dział wodny pomiędzy dorzeczem Jangcy i -Huang-ho. Pn.-zach. pasmo w g. Bajan-chara-uła nosi nazwę Jahelitahecy-szan. Na ich pn. zboczu leżą źródła Huang- -ho. Przeciętna wys. Bajan-chara-uła wynosi 5000—6000 m n.p.miasto, wysokości względne małe, zbocza pn. łagodne, pd. — bardziej strome i silniej rozczłonkowane. Klimat ostry, bardzo suchy, ok. 60 lodowców; roślinność na ogół uboga — pustynna (zwłaszcza w środk. cz.), na zach. i wsch. łąki górskie i lasy iglaste; niewiele bogactw miner.; nie- 470 KUNKHNG wielkie zaludnienie (gł. na pd. wsch.) — hodowla owiec i uprawa ziemi w dolinach. Kunming, miasto w pd. Chinach, stolica prowincja Jiinnan, położ.na wys. 1892 m n.p.miasto w środkowej cz. wyż. -Jtinnan. 880 tyś. mieszk. (1957); duży ośr. przem. i handl.: hutnictwo żelaza i metali kolorowych (miedź, aluminium), przem. maszynowy (maszyny i urządzenia górnicze, hutnicze; kompresory i obrabiarki), elektrotechniczny (silniki elektryczne, transformatory), chemiczny (nawozy sztuczne), drzewny, papierniczy, włókienniczy, skórzany, spożywczy; w okolicy 3 elektrownie wodne i złoża boksytu, rudy żelaza i węgla kamiennego. Ważny węzeł kolejowy i drogowy o znaczeniu międzynar. (linia kol. do Wietnamu, szosa do Birmy); siedziba oddziału Akademii Nauk ChRL, uniwersytet. Kura, Mtkwari, rz. w azj. cz. ZSRR, na Zakaukaziu; dł. 1515 km, pow. dorzecza 188 tyś. km2, średni roczny przepływ u ujścia 580 m»/sek. Wypływa w Turcji na Wyż. -Armeńskiej, w górnym biegu przełamuje się ku pn. przez Mały Kaukaz i płynie w ZSRR przez Gruzję i Azerbejdżan przeważnie w dół. szer.; w dolnym biegu (na Niż. Kurańskiej) tworzy liczne meandry i starorzecza i uchodzi deltą (dł. 15 km) do M. Kaspijskiego; gł. dopł.: l. — Aragwi, Ałazani, Turianczaj, p. — Chrami, Terter, -Araks. Na K. wybudowano 5 elektrowni wodnych (m.in. w Tbilisi i Mingeczaur), ponadto zasila ona rozbudowaną sieć kań. nawadniających, zwłaszcza koło Tbilisi,- Zbiornika Mingeczaurskiego i na Niż. Kurańskiej; żeglowna na odcinku nizinnym od m. Mingeczaur. Nad K. leżą m.: Gori, -Tbilisi, Pustawi. Kurańska, Nizina-, Kuransko- -Araksafiska Niż., położ.w dolnym biegu rzeki -Kury i jego dopł. Araks, w Gruzińskiej SRR i Azerbejdżańskiej SRR, między Wielkim i Małym Kaukazem a M. Kaspijskim. Tektoniczne zapadlisko, wypełnione osadami morskimi i rzecznymi grubości do 900 m. Wys, od 175—200 m n.p.m. na zach do — 28 m. p.p.m. na wsch.; klimat podzwrotnikowy suchy; temp. stycznia od -1,3°C do 3,6°C, lipca 25°— 28°C; opady roczne 250—400 mm; okres suchy 5—6 miesięcy. Gleby: stepowe szaro-ziemy, często zasolone, w obniżeniach bagienne; roślinność półpustynna (piołun, słonoro-śla). Grunty nawadniane — ok. 930 tyś. ha (zbiornik Min- geczaurski na rz. Kurze; sieć kań. nawadniających zasilanych przez Kurę i Araks), gł. przeznaczone pod uprawę bawełny, sadów owocowych, winorośli, zbóż. Hodowla owiec. Niewielkie wydobycie ropy naftowej i gazu ziemnego. Na pd.wsch. Nizina K. przechodzi w niewielką Niż. Lenkorańską, położ.między G. Tałyskimi a M. Kaspijskim; klimat podzwrotnikowy wilgotny; uprawa herbaty i in. roślin podzwrotnikowych. Kurdystan, kraina na Bliskim Wschodzie, obejmująca przygraniczne tereny Iranu, Turcji i Iraku oraz częściowo Syrii; obszar górzysty leżący pomiędzy Taurusem Armeńskim na pn. zach. i -Zagro-sem na pd. wsch. (maks. wys. 4168 m n.p.m.), pocięty lewy- KUBYLSKIE, WYSPY-471 mi dopł. -Tygrysu; klimat podzwrotnikowy kontynentalny, suchy (ok. 400 mm opadów rocznie); na pn. uboga roślinność trawiasta, na stokach pd. krzewy i lasy wiecznie zielone. K. zamieszkują Kurdowie (ok. 5 mln), trudniący się gł. koczowniczym pasterstwem oraz (w mniejszym stopniu) uprawą ziemi i rzemiosłem; gł. m.: (—•) Mosul i Kirkuk w Iraku oraz Rezaije w Iranie. Ważnym bogactwem miner. K. (gł. w pn. Iraku i Iranie) jest ropa naftowa. Kuria-Muria, Dźazair Churija Murija, grupa 5 skalistych wysepek u pd. wybrzeży Płw. -Arabskiego; pow. 76 km2. Wchodzą w skład Jemenu Południowego; eksploatacja guana. Kuroński, Zalew-, Kurskij za-liw, zat. w pd.-wsch. części Bałtyku, u wybrzeży ZSRR (Litewska SRR i kalinłngradz-ki obwód Rosyjskiej FSRR); pow. 1613 km2, maks. głęb. 6,5 m; brzegi posiada płaskie i wyrównane, od morza zamknięty piaszczystą Mierzeją Kurońską o szer. 0,4—4 km; z Bałtykiem łączy się na pn. wąską cieśn. nad którą leży port -Kłajpeda; do zalewu uchodzi rz. -Niemen. Kuro-Siwo, Japoński Prąd, ciepły prąd w pn.-zach. części O. Spokojnego, bierze początek na wsch. od Filipin z Prądu Północnorównikowego (Pasatowego) i płynie ku pn. wsch. wzdłuż wsch. brzegów: (—•) Tajwanu, Rflukiu, Kiusiu, Sikoku, obok pd. wybrzeży —•Honsiu skręca ku wsch., przechodząc w Prąd Północ-nopacyticzny; temp. wody latem 28°—20°, zimą 17°—10°, szybkość prądu l—6 km/godz.; wyraźnie łagodzi klimat sąsiednich lądów. Kursk, m. obwodowe w eur. cz. Rosyjskiej FSRR, położ.na Wyż. -Srodkoworosyjskiej, przy ujściu rzeki Tuskor do Sejmu (dorzecze Dniepru); znany już w XI w.; 263 tyś. mieszk. (1968). Duży ośr. przem. maszynowego (części do traktorów), chemicznego (włókna syntetyczne, wyroby gumowe), elektrotechnicznego (akumulatory), materiałów budowlanych, szklarskiego, o-dzieżowego, skórzano-obuw-niczego, spożywczego; ważny węzeł kolejowy i drogowy; 3 wyższe uczelnie, 2 teatry, galeria obrazów. W okolicy K. zalegają w głębszym podłożu ogromne złoża kwarcytów że-lazistych (o zawartości 35— W/o żelaza), które powodują występowanie anomalii magnetycznej. Bogatsze pokłady są obecnie eksploatowane. W okresie 5 VII — 23 VIII 1943 pod K. wojska radzieckie stoczyły z Niemcami zwycięską bitwę, jedną z największych w II wojnie świat. Kurylskie, Wyspy-, ok. 1200 km dł. łańcuch wulkanicznych w. na wsch. Azji (ZSRR), biegnących od pd. cypla —•Kamczatki do w. -Hokkai-do w Japonii, oddziela M. —•Ochockie od O. -Spokojnego; obejmuje 36 większych w. (gł.: Iturup, Paramuszir, Kuna-szir, Urup) i wiele małych; pow. 15,6 tyś. km2; wnętrza w. górzyste — średniio 500—1000 m, maks. 2339 m n.p.m. (wulkan Ałaid na W. Atłasowa); ok. 100 wulkanów, w tym 38 czynnych, częste trzęsienia ziemi, liczne gorące źródła; klimat umiarkowany chłodny o wyraźnym wpływie zimnego 472 KUBYTYBA Prądu Kurylskiego; roślinność na pn. subarktyczna (trawiaste — krzewiasta), na pd. lasy iglaste; zaludnienie niewielkie (gł. Rosjanie); rejon połowu ryb, wielorybów i krabów; gł. m. Kurylsk (na w. Iturup). W dnie O. Spokojnego ok. 180 km na wsch. od W. K. przebiega głęb. do 10 542 m Rów Kurylski. Kurytyba, Curźtżba, miasto w pd. Brazylii, na Wyż. -Brazylijskiej, stolica stanu -Parana. Zał. w połowie XVII w. u stóp grzbietu Serra do Mar, rozwinęła się ok. 1840 na skutek intensywnego osadnictwa emigracji europejskiej (Włosi, Polacy, Niemcy). 573 tyś. mieszk. (1967); ośr. przem. papierniczego, włókienniczego i spożywczego oraz centrum handlu yerba matę, kawą, drewnem i bydłem; ośr. ko- munikacyjny (skrzyżowanie 4 linii kol.) z lotniskiem; uniwersytet. Duża kolonia polska. Awanportem K. jest oddalona o ok. 100 km Paranagua. Kutno, m. pow. w woj. łódzkim, położ.na wy s. 110—125 m n.p.miasto, nad rzeką Ochnią (dopł. Bzury). Powst. w XIII w. u przeprawy przez bagna Ochni; prawa m. uzyskało ok. 1432; w XVI w. było niewielkim ośr. handl.-usługowym; rozwinęło się dopiero w końcu XIX w., po budowie linii kol. do Łodzi i Warszawy oraz rozbudowie przem. rolno-przetwór-czego (cukrownie). 1939 w rejonie K.—Łowicz—Sochaczew stoczono wielką bitwę kampanii wrześniowej, tzw. bitwę nad Bzurą. 28,9 tyś. mieszk. (1968); po II wojnie świat, m. rozwinęło się w duży ośr. przem. spożywczego (gorzelni-ctwo, młynarstwo, cukrownie), maszynowego (maszyny rolnicze), elektrotechnicznego i farmaceutycznego; wielki węzeł kolejowy (5 linii) i drogowy; zachowany stary drewniany dom z końca XVII w., pałac z XVIII w. oraz ratusz. Kuwejt, Dawlat AlKuwayt, dziedziczna monarchia konstytucyjna (emirat) w Azji Pd.-Zach., do 19 VI 1961 protektorat brył; pow. ok. 15,5 tyś. km8; ludn. 540 tyś. (1968), stolica -Kuwejt 295,3 tyś. mieszk. (1965); język urzędowy arabski. K. leży w pn.-wsch. cz. Płw. Arabskiego, zajmując niemal całkowicie pokrytą pustynią piaszczystą lub kamienistą nadbrzeżną niż. nad Zatoką Perską; klimat zwrotnikowy suchy. Ludn. prawie wyłącznie arabska (niewielka liczba Persów i Murzynów) zgrupowana jest w stolica i nadbrzeżnych osiedlach (Mina alAhmadi, Dżahara) oraz nielicznych oazach; Kuwejtczy-ków jest 220 tys., reszta to cudzoziemcy, gł. emigranci za- robkowi z krajów arabskich; średnia gęstość zaludnienia 30 mieszk./km2. Pod względem gosp. K. jest słabo rozwiniętym krajem o znacznych wpływach obcych kapitałów. Podstawę gospodarki stanowi eksploatacja i przetwórstwo ropy naftowej (9311/* dochodów kraju); ośrodki wydobycia: Burgan i Magwa, eksploatowane przez anglo-amerykański koncern "Kuwait Oil Co". Wydobycie ropy wyniosło 115,2 mln t (1967 — 6 miejsce w świecie, 3 na Bliskim i Srodk. Wschodzie). Przem. jedynie rafineryjny (przerób ponad 20 mln t ropy rocznie; 8011/B ropy eksportuje się przez port Mina alAhmadi). Ze względu na brak wody roln. jest słabo rozwinięte; w oazach uprawia się zboża, warzywa i palmę KWETA 473 daktylową; koczownicza hodowla wielbłądów, owiec i kóz; rybołówstwo i połów pereł; transport gł. samochodowy (ok. 200 km dróg), ponadto kol. (2 linie o dł. ok. 100 km) i juczny. Prawie 99°/« wartości eksportu stanowi ropa naftowa i jej produkty; główni partnerzy handlowi: Włochy, Japonia, Wielka Brytania. K. jest członkiem LPA. Kuwejt, AlKuwayt, miasto, stolica Kuwejtu, położ.nad Zat. Kuwejcką u pn.-zach. wybrzeży Zatoki Perskiej. Zał. w XV w. przez Portugalczyków; opanowany później przez Wielką Brytanię, rozwinął się w nowoczesne miasto w związku z eksploatacją ropy naftowej (od 1946). 295,3 tyś. mieszk. (1965); port handl. (eksport ropy naftowej, wełny, skór, import wody i wyrobów przemiasto, usługi tranzytowe dla Arabii Saudyjskiej, Iraku i Iranu) i rybacki; połów pereł; rzemiosło (prod. łodzi, obróbka pereł); atomowy zakład destylacji wody morskiej; węzeł drogowy, lotnisko. Kuzbas -Kuźnieckie Zagłębie Węglowe Kuźniccki Alatau, g. w aż}. części ZSRR (Rosyjska FSRR), na pn. od -Ałtaju, wydłużone do ok. 300 km w kierunku NW-SE, maks. wys. 2178 m n.p.m. (g. Wierchnij Zub); bogato urzeźbione, zbocza zach. strome, ku wsch. opadają łagodnie; porośnięte tajgą; znaczne złoża rud żelaza, manganu, miedzi, cynku, ołowiu i złota. Wzdłuż zach. podnóża rozciąga się -Kuźnieckie Zagłębie Węglowe. Kuźnieckie Zagłębie Węglowe, Kuzbas, zagłębie węgla kamiennego w ZSRR (Rosyjska FSRR), położony w południowej części Syberii Zach. (gł. w obwodzie kemerowskim), w kotlinie u zach. podnóża -Kuźnieckiego Ałatau; pow. ok. 26 tyś. km2, zasoby węgla do głęb. 1800 m — ponad 900 mld t (w tym do głęb. 600 m — 326 mld t); występują różne odmiany węgla: antracyty, koksujące, płomienne i brunatne; pokłady zalegają płytko i są dogodne do eksploatacji, posiadają średnio grubość 2,1 m, a ponad 20/B wydobycia dają pokłady grubsze od 6,5 m; eksploatacja prowadzona jest do głęb. 400 m i częściowo metodą odkrywkową; wydobycie rozpoczęto w 1851, jednak zasadniczy rozwój zagłębia nastąpił od 1931. Wydobycie wy- nosiło: 1940 — 21 mln t, 1959 — 80 mln t, 1965 — 125 mln t; poza węglem w cz. pd. zagłębia wydobywa się rudę żelaza. Zagłębie K. stanowi ważny okręg przem. ZSRR; skupia oprócz górnictwa przem. hutniczy (żelaza i metali nieżelaznych), metalowy i maszynowy, chemiczny; gęstość zaludnienia przewyższa 30 mieszk./km1, ponad 80''/« ludn. mieszka w m.; gł. m.: -No-wokuźnieck, -Kemerowo, -Prokopjewsk, Kisielewsk, Lenińsk Kuźniecki, Anżero- -Sudżeńsk, Biełowo. Kweta, Kwatta, Quetta, m; stolica prow. w Pakistanie Zach., położ.w pn. cz. -Beludży stanu na starym szlaku handl. na wys. 1600 m n.p.miasto w pobliżu przeł. - Bolan; powst. jako strażnica wojskowa. 107 tyś. mieszk. (1961); ośr. przem. wełnianego, spożywczego, metalowego i chemicznego; ważny węzeł kolejowy i drogowy na drodze do Afganistanu i Iranu. W 1935 K. została niemal 474 KWIDZYN całkowicie zniszczona przez trzęsienie ziemi. W pobliżu eksploatowane złoża węgla. Kwidzyn, m. pow. w woj. gdańskim, położ.na wys. ok. 30 m n.p.miasto, na wsch. krawędzi doL Wisły, w szerokiej pętli płynącej równolegle do niej rzeki Liwy. Powst. w 1233 na tzw. wiślanym szlaku przy przeprawie przez Wisłę; rozwinął się na początku XIX w. po budowie szos (szlak pocztowy Berlin—Królewiec), a później i linii kol. jako ośr. przem. metalowego i spożywczego; od połowy XIX w. aktywny ośr. polskości w ówczesnych Prusach Wsch.; w 1919 siedziba Plebiscytowego Komitetu Warmińskiego; 1937 —39 istniało tu polskie gimnazjum. 23,1 tyś. mieszk. (1968); ośr. przem. spożywczego (przetwórstwo warzyw i owoców), ceramicznego i materiałów budowlanych; węzeł drogowy ł kol. (normalne- i wąskotorowy); muzeum regionalne; szereg zabytków, najważniejsze to zamek krzyżacki z tzw. danskerem i katedra z połowy XIV w. Kyzyl Irmak, KiziUrmak, rz. w —Azji Mniejszej (Turcja), dł. 1151 km i pow. dorzecza 77 tyś. km2; źródła na zach. Wyż. -•-Armeńskiej, przepływa przez środk. cz. Wyż. -'-Anatolijskiej, przełamuje się przez G. -•Pontyjskie i uchodzi deltą do M. Czarnego. Wykorzystywana do sztucznego nawadniania terenów rolnych, latem miejscami zaznacza się w niej brak wody; nad K.I. leży m. Sivas. Kyzyl-kum, pust. piaszczysta w Azji Środk., położ.w ZSRR (Kazachstan i Uzbekistan) na wsch. Niż. -Turańskiej, pomiędzy dolnym biegiem -Amu-darii i -Syr-darii, na pn.zach. dochodzi do brzegów -Jez. Aralskiego; pow. ok. 300 tyś. km2; stanowi falistą równinę piaszczysto-gliniastą o wys. 50—300 m n.p.miasto, w cz. środk. i pd. występuje szereg niewysokich masywów górskich (do 93|0 m n.p.m.) oraz kotlin, ponadto suche dół. rzeczne i na pn.zach. okresowe błotniska (takyry); klimat umiarkowany ciepły, skrajnie suchy; znaczne zasoby wód gruntowych; roślinność stosunkowo bogata, przeważnie trawiasta o charakterze efemerycznym lub krzewiasta (saksauł); występują złoża gazu ziemnego (Gazii koło Buchary) ł ropy naftowej, metale nieżelazne i złoto; zaludnienie niewielkie (gł. Kazachowie), skupione w oazach; hodowla owiec (karakuły) i wielbłądów, uprawa roli na terenach sztucznie nawadnianych. Kzyl-Orda, dawniej Ak Meczet, Pierowsk, m. obwodowe w Kazachskiej SRB; położ.na Niż. -Turańskiej, na p. brzegu -Syr-darii; zał. w początku XIX w. jako twierdza; 93 tyś. mieszk. (1968). Ośr. przem. papierniczego, skórzanego i spożywczego, ponadto przem. metalowy, gumowy, materiałów budowlanych, odzieżowy; st. kol.; wyższa uczelnia pedagogiczna, 2 teatry. LA CORUłłA 475 Labrador, płw. w -Kanadzie, największy w Ameryce Pn.; pow. ok. 1,43 mln km2. Leży między Zat. -Hudsona, Cieśn. Hudsona oraz Zat. -Sw. Wawrzyńca i pn.-zach. cz. Atlantyku (M. Labradorskie). Wyżynny obszar, wsch. cz. tzw. Tarczy Kanadyjskiej (osiągający w g. Otish 1128 m n.p.m.), opadający łagodnie ku pn., zach. i pd., od wsch. obramowany pasmem Torngat przekraczającym 1000 m n.p.m. Wybrzeża wsch. dobrze rozwinięte, fiordowe (Hamilton Iniet). Klimat pn. cz. L. sub-arktyczny, na pd. umiarkowany chłodny (wpływ Prądu -Labradorskiego); na pn. topnienie śniegów rozpoczyna się w czerwcu, a formowanie w październiku; kontynenta-lizm klimatu L. rośnie ku jego wnętrzu (temp. lata do +28°, temp. zimy do -50°). Pd. cz. płw. pokryta gęstymi lasami subarktycznymi, w środku i na pn. panuje tundra (tzw. barren grounds). Rzeki krótkie, choć rwące i pełne załamań spadku (np. Manicouagan); szereg jeż., największe Mistassini (2176 km2) i Michikamau. Ok. 16— —20 tyś. ludn., gł. Indianie (Algonkini), Eskimosi i biali tzw. Frankokanadyjczycy, którzy pojawili się tu z końcem XVIII w. Tylko na pd. L. znajdują się niewielkie ośrodki uprawy roli; ludn. trudni się myślistwem, hodowlą zwierząt futerkowych i rybołówstwem (w lecie). Wielkie bogactwa miner., gł. rudy żelaza (Knob Lakę, Scheffer-ville), tytanu i złota. Unia kol. 600 km z Sept Ileś do Knob Lakę dla wywozu rudy; lotniska linii transatlantyckich (gł. Goose Bay). Labradorski, Prąd-, zimny prąd w pn.-zach. cz. O. Atlantyckiego, przynoszący wody z M. Baffina; oblewa wsch. wybrzeża płw. Labrador i Nowej FundlandiL Powoduje poważne ochłodzenie klimatu tej cz. Ameryki Pn. Niesie z wybrzeży Grenlandii duże ilości gór lodowych, które docierają aż do 40° szer. pn. i stanowią stałe niebezpieczeństwo dla żeglugi (katastrofa statku "Ti-tanic"). Lacjum, Lazio, prbw. hist. i region admiasto w środk. Włoszech, po obu brzegach dół. Tybru; pow. 17,2 tyś. km2, ok. 4,5 mln mieszk. (1967). Ok. 25r/o obszaru zajmują g. (przedgórze Apeninów Srodk., m.in. G. Albańskie koło Rzymu); pn. i pd. cz. L. jest urodzajna, o glebach wulkanicznych, środk. — nieurodzajna, stanowiąca ongiś błotnistą i malaryczną (Bagna Pontyjskie) równinę, obecnie częściowo zmeliorowana. Klimat na wybrzeżu typowo śródziemnomorski, w g. nieco ostrzejszy, o większych opadach. L. stanowi krainę rolniczą z uprawą pszenicy, kukurydzy, oliwek i winnej latorośli oraz sadownictwem i warzywnictwem (Frascati, Tivoli i in.) wokół Rzymu. Przem. koncentruje się w Rzymie i najbliższej okolicy (ok. 80-/0 zatrudnionych w przem. całego L.). Gł. m. Rzym (ponad 50% ludn. całej prowincji). La Coruna, miasto w pn.-zach. Hiszpanii (Galisia), nad O. Atlantyckim, na niewielkim 476 LAGOS płw. w głębi zat. Stary rzymski port Brigantium, w wiekach średnich silna forteca (CaroniłłTO). 212 tyś. mieszk. (1967); ośr. adm. i rybołówstwa (sardynki) oraz przem. stoczniowego i przetwórstwa rybnego, a ponadto przem. spożywczego, tytoniowego oraz drzewnego, włókienniczego i chemicznego; port (eksport win, skór oraz produktów rolniczych). M. składa się ze starej (wyższej) cz. i nowej — niższej z licznymi zabytkami I ciekawym budownictwem. Lagos, miasto, stolica Nigerii, położ.na Wybrzeżu Niewolniczym, na złączonej z lądem w. Kuramo w lagunie Lagos, połączonej z zat. Benin. Znane przed XV w. jako Eko, obecną nazwę zawdzięcza Portugalczykom; dawniej ośr. handlu niewolnikami. 665 tyś. mieszk. (1965); przem. drzewny, włókienniczy i spożywczy, port (eksport orzechów palmowych i orzeszków ziemnych, skór, kauczuku, kakao i cyny); lotnisko, końcowa st. kol. z kierunku Kano. Lagunowe, Wyspy-, W-y Elli-ce, zespół 9 niskich atoli w dwóch grupach, w zach. -Polinezji, na pn. od wysp-i-Fidżi; wchodzą w skład kolonii bryt. W-y -Gilberta i EUice; największa w. Funafuti — pow. 24,6 km2; 5,3 tyś. mieszk. (1963); uprawa palmy kokosowej, ananasów, batatów i ja-mu, niewielka hodowla, dobrze rozwinięte rybołówstwo. W. L. zostały odkryte w 1819. Protektorat bryt. od 1892. La Habana -Hawana Lahor, Lahore, miasto w Pakistanie Zach., ośr. adm. prowincji L., położ.w -Pendżabie, na l. brzegu rz. Rawi. ZaŁ w I w. n.e., rozwinął się w XVI w. za rządów Wielkich Mogołów. 1297 tyś. mieszk. (1961); centrum przem. Pakistanu, ośr. handl. i kult.; stalownia, przem. maszynowy (obrabiarki) i metalowy, chemiczny, włókienniczy, spożywczy oraz rzemiosło artystyczne (dywany, tkactwo, złotnictwo); węzeł kol., drogowy i lotniczy; uniwersytet (zał. 1882) i in. wyższe uczelnie; liczne zabytki z XVI i XVII w.; meczet Bedszahi-Masdżid (jeden z największych w świecie), grobowiec Radził Singa, ogród Sza-limar, twierdza i in. Lahti, miasto w pd. Finlandii na pd. krańcu jeź. Paijanne, na obszarze moren czołowych Salpausselka. 85,1 tyś. mieszk. (1965); ośr. przem. z hutą manganu (w pobliżu kopalnia rudy), fabrykami mebli i sprzętu sportowego, papierniczego, spożywczego, metalowego; największy w Finlandii ośr. sportów zimowych; port jeziorny i węzeł kol. Lajalpur, Lyalipur, miasto w Pakistanie Zach., położ.w środk. Pendżabie; zał. w końcu XIX w. 425 tyś. mieszk. (1961), w tym blisko 70% imigrantów z Indii; rozbudowujący się ośr. przemysłowo-handl. z przem. bawełnianym, spożywczym, chemicznym i metalowymiasto w okolicy duży rejon uprawy pszenicy oraz bawełny. Lahhno, Lucknow, m. na pn. Indii, w zachodniej części Niż. Gangesu, nad rzeką Gomati (lewy dopływ Gangesu); stolica stanu Uttar Pradesz (poprzednio Iłahabad). Stare m. z licznymi zabytkami z czasów średniowiecznych zostało opanowane przez Wielką Brytanię jako ważny LANGWEDOCJA 477 ośr. komunikacyjny; oblężone i zniszczone w powstaniu 1857, rozwinęło się w duże centrum przem. 676 tyś. mieszk. (1966); silnie rozwinięty przem. bawełniany, metalowy, precyzyjny, papierniczy, 'spożywczy, skórzany, poligraficzny oraz rzemiosło artystyczne (wyroby jubilerskie, ceramika, tkactwo); ważny węzeł kolejowy i drogowy; centrum kult. z uniwersytetem (z 1921); liczne zabytki (pałace z XVIII w.). Lakkadiwy, Lakszadwip, grupa drobnych w. koralowych na O. Indyjskim, ok. 350 km na pd. zach. od Płw. -Indyjskiego (należy do Indii); pow. ok. i tyś. km2. 24 tyś. mieszk. (1961); wnętrza w. nizinne (ok. 3—5 m n.p.m.), klimat zwrotnikowy monsunowy, wilgotny; rozwinięta uprawa palmy kokosowej, drzewa chlebowego, batatów oraz rybołówstwo. La Mancha -Mancha, La- La Manche, English Channel, Kań. Angielski, basen morski w Europie Zach. oddzielający kontynent od Wielkiej Brytanii; łączy przez Cieśn. -K.aletańską M. -Północne z otwartym Atlantykiem. Powst. pod koniec plejstocenu w wyniku obniżenia się lądu oraz podniesienia się poziomu mórz. Dł. 520 km, szer. od 34 km do 180 km na zach., największa głęb. 172 m; pływy do 15 m wys. Wybrzeża L.M. są dobrze rozwinięte, klifowe, częściowo zapiaszczone pod wpływem prądów morskich. L.M. jest znane z trudnej żeglugi, burzliwości i częstych mgieł. B. ważna droga marska. Lanceou, miasto w Chinach, atol. prow. Kansu, w środk. biegu rz. -Huang-ho w żyzaej lessowej okolicy. Dawny ośr. handl. Chin (dynastia Hań II w.p.n.e. — III w.n.e.), punkt wyjściowy sławnego szlaku jedwabnego; zniszczony w katastrofalnym trzęsieniu ziemi w 1920 r. 699 tyś. mieszk. (1957); duży ośr. przem. chemicznego (nawozy sztuczne), petrochemicznego (największa w Chinach rafineria), maszynowego (maszyny dla przem. naftowego), środków transportu, elektrotechnicznego, wełnianego, skórzanego, zapałczanego, spożywczego, cementowego i szklarskiego; ważny węzeł kolejowy (w rozbudowie) i drogowy (most na Huang-ho), port lotniczy; siedziba oddziału Akademii Nauk ChRL, uniwersytet i 4 in. wyższe uczelnie, ośr. badań atomowych. W okolicy kopalnie węgla kamiennego. Langwedocja, Lanquedoc, prow. hist. oraz region gosp. w pd. Francji; nazwa od narzecza prowansalskiego (langue d'oc). Obejmuje obszar ok. 27 tyś. km2 między M. -Śródziemnym, rz. -Rodan, pasmem -Sewennów, a na zach. aż po "bramę" Carcassonne. Ludn. 1651 tyś. (1964). Niekiedy zasięg L. przyjmuje się aż po -Tuluzę. Najważniejszy obszar uprawy winorośli (3i0°/» ogólnokrajowego areału), prod. wina. Złoża boksytów, niewielkie — węgla kamiennego, rudy cynku i ołowiu, żelaza. Duże zakłady przem. zbrojeniowego (lotniczego), chemicznego, budowy maszyn w Tuluzie, gł. ośr. przem. atomowego Francji (Marcoule); w Fron-tignan rafineria ropy naftowej. Gł. m.: Nimes, Montpellier, Beziers, -Carcassonne. 478 LAOS Laos, Pharassa Anachak Lao, Królestwo Laosu, państwo (monarchia konstytucyjna) w Azji Pd.-Wsch.; pow. 236800 km2; ludn. 2825 tyś. (1968); stolica -Vientiane 132 tyś. mieszk. (1966); siedziba królewska — Luang Prabang; podział administracyjny 16 prow. (w tym 2 m. wydzielone); jeżyk urzędowy — laotański. Do 1949 L. był protektoratem franc., w 1949—64 — członkiem Unii Franc., od 1954 niepodległy. W pn.-wsch. i wsch. prowincjach działa Patriotyczny Front Laosu. WARUNKI NATURALNE. L. zaj- muje wewnętrzną cz. Płw. -Indochińskiego, bez dostępu do morza; niemal całą pow. pokrywają g.: Phon Bia na pn. (maks. wys. 2817 mn.p.m.) i G. -Annamskie na pd. wsch. oraz płaskowyże (Boloven na pd. zach.), rozcięte wąskimi i na ogół głębokimi dolinami -Mekongu oraz jego lewy dopływ (Nam Hu, Nam Ngum); klimat zwrotnikowy monsunowy o rocznych opadach 1,000—3000 mm; lasy monsunowe i wiecznie zielone pokrywają ok. 60-/0 pow.; bogactwa miner. słabo zbadane, występuje gł. cyna ł kamienie szlachetne, ponadto węgiel, miedź, żelazo, złoto. LUDNOŚĆ w 95/e zamieszkuje wsie, prowadząc często zwłaszcza na wyżynach koczowniczy tryb życia; gęstość zaludnienia niewielka, ok. 11,6 mieszk./km2; blisko 60<'/o ludn. stanowią Laotańczycy, ponadto Syjamczycy, Chińczycy, Wietnamczycy i liczne plemiona górskie; większe m.: Vientiane oraz Pakse i Thak-hek (po ok. 50 tyś. mieszk.). GOSPODARKA. L. jest b. słabo rozwiniętym krajem rolniczym o silnych wpływach kapitału amer. i franc. Ziemie orne zajmują nieco ponad 4% pow. kraju, podobnie — łąki i pastwiska; uprawia się gł. ryż (ponad 600 tyś. t, 1966) i kukurydzę, a na eksport — kawę, tytoń oraz mak opiumowy; duże znaczenie ma także hodowla bydła i trzody chlewnej oraz wyrąb lasów (gł. drewno tekowe); przem. obejmuje jedynie drobne zakłady spożywcze ł drzewne oraz kopalnie cyny (300i t) i kamieni szlachetnych (szafiry, cyrkony); komunikacja gł. rzeczna (na Mekongu, utrudniona przez katarakty) i lotnicza, brak linii kol., dł. dróg ok. 2800 km. La Paź, La Paź de Ayacucho, miasto, stolica (faktyczna, oficjalną jest -Sucre) Boliwii, położ.w bocznej dół. Kordyliery Real (-Andy), na wys. 3658 m n.p.m. (najwyżej położ.stolica świata). Powst. w połowie XVI w. na przejściu przez Andy oraz w pobliżu kotliny Titicaca i sąsiednich kopalń; z końcem XIX w. stolica Boliwii. 361 tyś. mieszk. (1964); główny ośr. gosp. i kult. kraju; przem. tekstylny i skórzany, centrum handlu cyną i in. metalami; uniwersytet; wiele zabytków, gł. kościoły z okresu kolonialnego, muzea. La Pląta, Rio de la Pląta, hiszpańskie "rz. srebrna", olbrzymie estuarium połączonych rz. - Parany i —»Urugwaju do O. Atlantyckiego, między Argentyną a Urugwajem; pow. ok. 35 tyś. km2, dł. 320 km, szer. 80—200 km. Nazwane przez F. Magellana w 1519, choć pierwszy jego odkrywca de Solis (1515—16) użył dlań nazwy "Mar dulce" ("słodkie morze"). Estuarium LAS BAKOŃSKI 479 jest obszarem osadzania się znacznych ilości niesionego przez połączone rz. materiału; stosunkowo b. płytkie (2—8 m). Przez L.P. przeprowadzono liczne tory wodne (np. ku Buenos Aires — Ruta Playa Honda, Canal Norte, Canal de las Palmas i in.) łączące nadbrzeżne porty z otwartym morzem. Na wybrzeżach wielkie skupiska ludn. -'-Buenos Aires, Montevideo i in. La Pląta, miasto w Argentynie, w pobliżu estuarium L.P., ok. 80 km na wsch. od Buenos Aires. Zał. 1882 jako stolica prowincja Buenos Aires (gdy m. tejże nazwy stało się stolica Argentyny). 357 tyś. mieszk. (1960); duży ośr. przem. mięsnego (wielkie rzeźnie- chłod-nie, tzw. frigorificos), młynarskiego, maszynowego i stoczniowego, rafinerie ropy naftowej, wielki port morski (Enseńada); muzeum historii naturalnej, uniwersytet, szkoła morska. W sąsiedztwie szereg osad podmiejskich i duże kąpielisko Punta Lara. La Płaty, Nizina-, w Ameryce Pd., położ.między -Andami na zach. oraz Wyż. -Brazy-lijską i wybrzeżem O. Atlantyckiego na wsch.; pow. ok. 2 mln km2. Powst. w wielkim nieckowatym obniżeniu dawnego podłoża, wypełnionym osadami morskimi i rzecznymi oraz wietrznymi (less); odwadniana przez wielkie rz. -Parane oraz jej dopł. (gł. -(-Paragwaj). Na pn., przez wąskie obniżenie rz- Guaporś i Madeiry łączy się z Niż. Amazonki. Niż. posiada dużą (ok. 25°) rozciągłość południkową, wskutek czego zaznaczają się w niej znaczne różnice klimatyczne i florystycz- ne (z pn. na pd.): obszar Grań Chaco o klimacie zwrotnikowym (z letnimi opadami), Międzyrzecze Argentyńskie (tzw. Entre Rios między rz. Paraną a Urugwajem, pokryte lasami parkowymi oraz obszar -f Pampy o klimacie chłodniejszym na pd. Powierzchnia Niż. L.P. obniża się stopniowo z zach. na wsch.; rz. z Andów płyną w lekko tylko wciętych dół. na wsch. — ku Paranie i Paragwajowi, prz"y czym mniejsze z nich w porze suchej giną w aluwłach względnie uchodzą do jeź. (Mar Chiquita). Nizina L.P. stanowi obecnie teren coraz bardziej rozwijającego się (częściowo opartego na nawadnianiu) roln. i hodowli; na terenie Grań Chaco złoża ropy naftowej. Laponia, kraina w pn. Skandynawii, rozciąga się na terytoriach: Norwegii, Szwecji, Finlandii i ZSRR; pow. ok. 400 tyś. km2; słabo zaludniona; ok. i mln mieszk., w tym ok. 45 tyś. Lapończyków. Teren w większości górzysto- -wyżynny; klimat umiarkowany chłodny, na pn. — sub-arktyczny (długie zimy, krótkie lata). W pd. cz. lasy iglaste ku pn. brzozowe i tundra; liczne bagna. Główne zajęcia ludn. hodowla renów, gospodarka leśna, rybołówstwo; w Szwecji ważny rejon eksploatacji rud żelaza (- Kiruna, -Gallivare), w ZSRR niklu (Pieczenga), miedzi, ołowiu. Gł. m.: (-Narwik, Kiruna, Murmańsk i rovaniemi. Las Bakoóski, Bąkany erdo, zespół wzniesień wapiennych (gdzieniegdzie skał wulkanicznych) na Węgrzech między rz. Rabą (dopł. - Dunaju) a jeź. -Balaton; Zach. cz. 480 LAS CZESKI Sredniogórza Węgierskiego dzielącego -Małą Niż. Węgierską od -Wielkiej Niż. Węgierskiej (Alfold); dochodzą do wys. 713 m n.p.m. Brak wody stał się przyczyną słabszego zaludnienia L.B. Obszar ten słynie -z dobrych win. W pn. jego cz. duże złoża boksytu, rudy manganu, węgla brunatnego. Ośr. hutnictwa aluminium: Ajka, Nyirat, Epiśny. Las Czeski, Cesky Les, niskie wyrównane g. na pograniczu Czech i Bawarii; wys. 700— —800 m n.p.m. Budową zbliżone do - Szumawy; najw. szczyt Cerchov (1042 m). Bierze tu początek rz. Berounka (L dopł. -Wełtawy). L.C. stanowi dział wodny między Łabą I Dunajem. Las Palmas, m. na W. -Ka-naryjskich (afryk. prow. Hiszpanii), położ.malowniczo w zacisznej zat. wyspy Grań Ca-naria. Zał. w 1488 jako port zaopatrujący statki hiszpańskie, rozwinęło się w XIX w. jako stacja węglowa. 215 tyś. mieszk. (1965); niewielki przem. spożywczy; port morski ze stoczniami i zakładami naprawczymi; eksport win, bananów i jarzyn; baza rybacka i port lotniczy; ważny węzeł komunikacji morskiej; uczęszczane uzdrowisko klimatyczne oraz ośr. turystyczny; liczne zabytki. Latakija, El-L&dhaqiye, antyczna Lnodicea, m,, stolica Jrow. na zach. Syrii, nad M. ródziemnym. Powst. na miejscu starego m. fenickiego, zał. ok. IV w. p.n.e. 88 tyś. mieszk. (1966); ośr. przem. włókienniczego (jedwabnictwo, tkactwo dywanów) i spożywczego, specjalizujący się w przerobie tytoniu produkowanego w tej cz. Syrii; rafineria ropy naftowej; gł. port kraju o rocznych obrotach ok. i mln t. W okolicy wydobycie asfaltu. Launceston, m. na -Tasmanii, u końca głęb. lejka rz. Tamar; 60,5 tyś. mieszk. (1966); niewielki ośr. przem. spożywczego, drzewnego i maszynowego; eksport drewna, owoców i wełny. Lądek Zdrój, miasto, uzdrowisko w pow. bystrzyckim (woj. wrocławskie), położ.malowniczo na wys. ok. 440 m n.p.miasto w dół. Białej Lądeckiej (p. dopł. Nysy Kłodzkiej), między masywem Snieżnika a G. Złotymi. Powst. z końcem XIII w. jako ośr. rolniczo-rzemieślni-czy; od XV w. również uzdrowisko. Ok. 6 tyś. mieszk. (1966); ciepłe (27—29°C) źródła siarczane o najwyższej w Polsce radoczynności; otoczenie leśne i łagodny klimat podnoszą walory L. Z. jako uzdrowiska; st. kol.; zabytki. Le Creusot, miasto w środk.-wsch. Francji (Burgundia), w pobliżu kań. Saona-Loara, 33,8 tyś. mieszk. (1962); ośr. prod. stali, maszyn precyzyjnych i przem. zbrojeniowego. W pobliżu eksploatacja złóż węgla kamiennego (Montceau-les-Mines i Blanzy). Leeds, miasto w Wielkiej Brytanii (środk. Anglia) u wsch. podnóży G. -Pennińskich, nad rzeką Aire. Stare miasto, już w XIV w. ośr. przem. włókienniczego (wełnianego). 508 tyś. mieszk. (1967; wraz z zespołem miejskim 1,7 mln). położ.w pn. cz. środkowo- angielskiego zagłębia węglowego, L. stanowi ośr. przem. włókienniczego (gł. wełnianego), a zwłaszcza o- LENA 481 dzieżowego, następnie maszynowego (maszyny włókiennicze, obrabiarki, parowozy, samochody, samoloty), skórzanego, spożywczego; duży węzeł kol., połączenia kanałowe z portami zach. wybrzeża (-Li-verpool) oraz rzeczne z zat. Humber; uniwersytet (zał. w 1831), politechnika, muzea; wiele zabytków z XVI—XVII w. Leeward Islands -Podwietrz-ne, Wyspy- Lefkas, w. -.Jońskie, Wyspy- Legnica, m. pow., pow. miejski w woj. wrocławskim, na Niż. Śląskiej, na pn. od Pogórza Kaczawskiego, nad rzeką Kaczawą (lewy dopływ -0dry), 120 m n.p.m. Powst. na starym szlaku podsudeckim; w XII w. siedziba kasztelani!, prawa miejskie uzyskała w 1241; w XV—XVI w. znane centrum tkactwa. Po drugiej wojnie świat, nastąpił szybki rozwój m. 74,6 tyś. mieszk. (1968); gł. ośr. przemysłowy zach. cz. Dolnego Śląska z hutą miedzi, przem. metalowym, instrumentów muzycznych (m.in. fortepiany), odzieżowym, dzie-wiarsko-pończoszniczym i spożywczym; węzeł kolejowy i autobusowy; szereg zabytków, m.in. spalony zamek piastowski z XIII—XV w. (obecnie w odbudowie). Le Havre -Hawr Leicester, miasto w Wielkiej Brytanii (środk. Anglia) nad rzeką Soar. Jedno z najstarszych m. Anglii, zał. w czasach rzymskich; w XVII w. znane z przem. włókienniczego (wyrób pończoch) i wyrobu piwa. 283 tyś. mieszk. (1967); ośr. przem. włókienniczego, maszynowego (gł. maszyn dla przem. wló- II Słownik geografii źwlaf kienniczego), chemicznego, obuwniczego i odzieżowego; muzea, uniwersytet (od 1921) oraz szereg instytutów nauk.; liczne zabytki z czasów rzymskich. Leipzig -Lipsk Lejczou, równinny plw. w pd. Chinach, na M. Południowo-chińskim, otoczony od zach. Zat. Tonkińską, od pd. Cieśn. Ciungczou (Hajnańską), od wsch. Zat. Kuangczou; dł. 130 km, szer. 65 km; wnętrze nizinne zbud. z lawy bazaltowej. Złoża łupków bitumicznych; tereny rolnicze — uprawa ryżu, trzciny cukrowej i roślin tropikalnych. Gł. m. Czanciang. Lena, rz. w azj. cz. ZSRR, na wsch. -Syberii; dł. 4270 km, pow. dorzecza 2425 tyś. km1, roczny odpływ ok. 488 km* wody, średni przepływ u ujścia 15500 m*/sek. Źródła na zach. G. -Bajkalskich; początkowo płynie wzdłuż pd." -wsch. skraju Wyż. -Srodko-wosyberyjskiej w dół. wąskiej i głęb., w biegu środk. i dolnym zmienia kierunek na pn. i przepływa Niż. Srodkowoja-kucką tworząc rozlewiska oraz zabagnienia, w pobliżu ujścia przełamuje się pomiędzy G. -Wierchojańskimi i G. Czekanowskiego; uchodzi olbrzymią deltą o pow. ok. 30 tyś. km2 do M. -Łaptiewów; gł. dopł.: l. — Wlluj, p. — Wi-tim, Olekma, Ałdan. Zamarza na 180 dni w górnym i 250 dni w dolnym biegu; żeglowna od Usf- Kut (w górnym biegu) do ujścia; rozwinięte rybołówstwo. Gł. m. nad L.: Usf-Kut, Olekmińsk, -*-Jakuck. W dorzeczu L. występują znaczne bogactwa miner.. gł. węgiel kamienny 482 (nad środk. L. i Ałdanem), diamenty (m. Mimy w dorzeczu Wiluju) i złoto (w dorzeczu Aldanu); w budowie znajduje się elektrownia wodna na Wiluju. Lenina, Pik-, jeden z najw. szczytów -Pamiru, położ.w ZSRR (na granicy Kirgizji i Tadżykistanu) w paśmie G. Zaałajskich; wys. 7134 m n.p.m.; pokryty wiecznym Śniegiem i lodowcami; zdobyty po raz pierwszy przez alpinistów radzieckich w 1934. Leningrad, 1703—1914 Petersburg — Sankt-Pietierburg, 1914—24 Piotrogród, Pietro-grad, m. obwodowe w eur. cz. Rosyjskiej FSRR; położ.malowniczo na 101 wyspach w ujściowej delcie -Newy, nad Zat. Fińską (M. Bałtyckie); gł. wyspy: Wasilewska, Deka-brystów, Krestowska, Aptekarska; dawna stolica Rosji (1712—1918), zał. 1703 przez Piotra I; drugie pod względem liczby ludności m. ZSRR — 3338 tyś. mieszk. (1968; 3752 tyś. mieszk. wraz z zespołem miejskim, który obejmuje m.: Kołpino, -Kronsztad, Pietro-dworiec, Puszkin, Siestro-rieck). W L. rozpoczęła się rewolucja lutowa 1917 (obalenie caratu) oraz Wielka Socjalistyczna Rewolucja Październikowa 1917, tutaj miał też siedzibę pierwszy rząd radź. (do III 1918); w okresie II wojny świat. L. oblegany przez Niemców bronił się ok. 900 dni. L. stanowi najważniejszy po Moskwie ośr. przem. ZSRR, wyspecjalizowany zwłaszcza w przem. metalowym i maszynowym, posiada 2 stocznie morskie ("Bałtycka" i "Admiralicji"), odlewnie żelaza, fabryki obrabiarek, turbin cieplnych i wodnych ("Elektrosi- LENINA, PIK- ła"), wagonów kol., traktorów, silników wysokoprężnych, maszyn i urządzeń dla wielu gałęzi przem. ("Zakłady Ki-rowskie"), radioodbiorników, sprzętu elektrotechnicznego i elektronicznego, wyrobów precyzyjnych i in., ponadto rozwinięty przem. chemiczny (nawozy fosforowe, kauczuk syntetyczny, tworzywa i włókna sztuczne, farmaceutyki), gumowy, włókienniczy (weł- niany, bawełniany, Iniarski— największe w ZSRR fabryki nici), odzieżowy, skórzano-obuwniczy (gł. ośr. w ZSRR), drzewny, papierniczy, spożywczy (mięsny, rybny, mleczarski, cukierniczy, tytoniowy), ceramiczny, materiałów budowlanych, szklarski, poligraficzny (ponad l,ft0 zakładów), instrumentów muzycznych. L. jest ważnym centrum komunikacyjnym pn.-zach. cz. ZSRR: duży węzeł kolejowy (12 linii), drogowy i lotniczy, port morski (jeden z największych w kraju), port rzeczny połączony rzekami i kanałami (Kanał -Białomorsko-Bałtyc-ki) z M. Białym i Wołgą; gazociąg z Kohtia Jarve (Estonia) i z Sierpuchowa (odgałęzienie gazociągu Stawropol— Moskwa); metro (dł. 13 km). Wielki ośr. nauk.-kult: 42 wyższe uczelnie (w tym uniwersytet, politechnika, konserwatorium, szkoła malarstwa, rzeźby i architektury), ok. 180 instytutów nauk.-badawczych (m.in. Botaniczny i Zoologiczny Instytuty Akademii Nauk ZSRR, Wszechzwiązkowy Instytut Geologii, Wszechzwiązkowy Instytut Uprawy Ro- ślin), obserwatorium astronomiczne w Pułkowie, siedziba Wszechzwiązkowego Tow. Geograficznego; 43 muzea (m.in. słynna galeria obrazów "Ermitaż", Muzeum Rosyjskie), LESOTHO 483 liczne biblioteki nauk. (w tym biblioteka im. M.J. Sałtyko-wa-Szczedrina, ok. 15 mln tomów), opera i 25 teatrów, filharmonia (zał. 1862); wiele budowli zabytkowych w stylu barokowym, gł. jednak — roś. klasycyzmu — przeważnie monumentalne pałace (Zimowy, Letni, Senatu i Synodu), gmachy (Admiralicji, Giełdy Morskiej, Sztabu Generalnego, Instytut Smolny, Teatr Ale- ksandryjski), sobory (Kazański, Isakijewski), twierdza Pie-tropawłowska, pomniki (np. Piotra I). W okolicy L. liczne zabytkowe zespoły pałacowo-parkowe, np. Carskie Sioło, Pietrodworiec (Peterhof) i in. oraz wiele miejscowości tury-styczno- wypoczynkowych. Monumentalny Cmentarz-pomnik Piskariewski obrońców L. i cywilnych ofiar blokady. Lenino, wieś w obwodzie mo-hylewskim Białoruskiej SRR, położ.nad rzeką Miereją (lewy dopływ Dniepru); ok. 2 tyś. mieszk. W dniach 12—13 X 1943 I Dywizja im. T. Kościuszki stoczyła pod L. pierwszą bitwę z wojskami hitlerowskimi. Cmentarz- pomnik żołnierzy poległych w bitwie. Leaińsk Kuźniecki, do 192.5 Kolczugino, miasto w aż j. cz. Rosyjskiej FSRR, położ.nad rzeką Inia (p. dopł. Obu); zał. w końcu XIX w.; 137 tyś. mieszk. (1968). Jeden z gl. ośr. górnictwa węgla kamiennego w Zagłębiu -Kuźnieckim, posiada ponadto przem. metalowy, maszynowy, elektrotechniczny, koksowniczy, materiałów budowlanych; st. kol. Leniwka -Wisła Leoben, miasto w Austrii (Styria), nad rzeką Murą. 36,3 tyś. mieszk. (1961); ważny ośr. przem. metalurgicznego, maszynowego, włókienniczego; znana Akademia Górnicza. W pobliżu wydobycie węgla brunatnego. Leon, miasto w środk. Meksyku, na Wyż. Meksykańskiej w żyznej kotlinie Guanajuato nad rzeką Rio Turbio. Zał. jako osada w 1576, stało się miastem w 1836, a w pierwszych latach XX w. rozwinęło się poważnie. 324 tyś. mieszk. (1967); ważny ośr. przem. włókienniczego i skórzanego, centrum handlu zbożem, górnictwa i hutnictwa srebra; st. kol. na linii Cłudad Juarez — Meksyk. Leopoldville -Kinszasa Lesbos, Mitiiini, w. grecka, największa na M. -Egejskim, położ.u pn.-zach. wybrzeży -.Azji Mniejszej; pow. 1750 km2, 117,4 tyś. mieszk. (1961). Zat. Kalorii dzieli L. na dwie cz.; wnętrze zajmuje półkoliście biegnące pasmo górskie dochodzące do 968 m n.p.m. (Ajon Ilias), zbud. ze skał wulkanicznych, na pd. z łupków i marmurów; gleby żyzne, g. pokryte lasami. Uprawa oliwek, fig, winnej latorośli oraz zbóż. Gł. m. Mitiiini — 25,5 tyś. Eksport fig, win oraz skór i marmuru. Lesotho, Kingdom of Lesotho, dawniej Basuto, państwo niepodległe (królestwo) w Afryce Pd. (od 1966); enklawa na obszarze Rep. Pd. Afryki; pow. 30,4 tyś. km2, ludn. 910 tyś. (1968); stolica Maseru 18 tyś. mieszk. (1968); podział administracyjny - 9 dystryktów; języki urzędowe: ang. i lesotho. W 1868— 1966 protektorat Wielkiej Brytanii. Zajmuje pd.-zach. i pd. stoki i przedpole wyżynne G. -Smoczych (do 3680 m 484 n.p.m.); cały obszar jest odwadniany przez górny bieg rz. -0ranje i jej dopł. (rz. Caledon i in); rz. są pełno-wodne i dysponują poważnymi zasobami hydroenergetycz-nymi; klimat zwrotnikowy górski o cechach kontynentalnych, w górach chłodny i wil- gotny, na wyż. ciepły (lato +25°) i suchy (opady do 750 mm), o silnych dobowych wahaniach temp. (dość częste przymrozki); większość pow. pokrywają stepy. Ludn. złożona z Sutów (W/t) i Zulusów (!!*/») zamieszkuje przeważnie żyzne dół. rzeczne; średnia gęstość zaludnienia 29 mieszk. na km2. Gospodarka zacofana. Ponad 95*/o ludn. trudni rię prymitywną uprawą roli i hodowlą. Pow. upraw obejmuje ISB pow. kraju; uprawia się pszenicę (przeciętny zbiór w l. 1960—65 ok. 50 tyś. t), sorgo, kukurydzę oraz roiliny strączkowe; ekstensywna hodowla owiec, gł. merynosów (1,5 mln szt. w 1967) i kóz (0,8 mm) oraz bydła (0,4 mln); hodowla dostarcza niewielkich ilości wełny (ok. 4 tyś. t), m.in. cennej mohairo-wej (0,7 tyś. t w r. 1963) oraz ikór. L. jest w olbrzymim stopniu uzależnione ekonomicznie od Rep. Pd. Afryki; ok. 200 tyś. osób rocznie wyjeżdża do pracy (do kopalń) w Rep. Pd. Afryki, transfer ich zarobków oraz sprzedaż wody (Oranje) dla potrzeb go-Bpodarki Rep. Pd. Afryki stanowią ważne źródło dochodu kraju. Dł. linii kol. 2 km (połączenie m. Maseru z siecią kol. Rep. Pd. Afryki), dł. dróg 1400 km. Eksport: wełna; gł. partner handl.: Rep. Pd. Afryki. Lessowa, Wyżyna-, Plaskowi/ź Lessowy, w -Chinach Wsch., LESSOWA, WY2YMA- w środk. biegu Huang-ho, otoczona g.: -Cinling-szan od pd., Tajhang-szan od wsch., -Nan-szan od zach. oraz Wyż. -0rdos od pn.; pow. ok. 600 tyś. kin*, wznosi się 400— —2000 m n.p.miasto, grzbiety górskie powyżej 3000 m; teren pofalowany, pokryty warstwą lessu o miąższości 100—250 m (miejscami do 400 m), silne zjawiska erozyjne — dół. rzek głęb. (do 500 m) i stromo-ścienne, liczne wąwozy drogowe (2—3 m szer. i ponad 15 m gleb.); klimat umiarkowany kontynentalny, suchy (opady 200—500 mm rocznie), zimą wieją silne i chłodne wiatry niosące z pust. Gobi pył lessowy; gleby lessowe (bardzo żyzne); roślinność stepowa, lasy jedynie w g. Największe w Chinach złoża węgla kamiennego — zagłębie —»-Tatung (w tym antracyty), ponadto złoża rudy żelaza, ropy naftowej ł soli. Znaczna gęstość zaludnienia (60—300 osób na km2); główne zajęcia ludn. — rolnictwo i pasterstwo. , Leszno, m. pow. i pow. miejski w woj. poznańskim, w pd. cz. Pojezierza Leszczyńskiego, ok. 95 m n.p.miasto w XIII w. osada na granicy między Wielkopolską i Śląskiem; w połowie XVI w. uzyskało prawa miejskie; w XVII— —XVIII w. dość znaczny ośr. przem. tkackiego; zniszczone w czasie wojen szwedzkich, dźwignęło się gospodarczo, ale jego rozwój zahamowały rozbiory Polski. 32,7 tyś. mieszk. (1968); ośr. przem. spożywczego (młynarstwo, fabryka cukierków), chemicznego, garbarstwo, wytwórnia dywanów i roszarnie lnu; węzeł komunikacyjny; zabytkowe budowle gł. z epoki baroku. LIBAN 455 Lębork, m. pow. w woj. gdańskim, w Pradolinie Lęborskiej nad rzeką Łebą, położ.na wys. ok. 25 m n.p.m. Powst. w połowie XIV w.; należał kolejno do Krzyżaków, księstwa zachodniopomorskiego « (szczecińskiego), Polski oraz Brandenburgii; ze względu na peryferyjne położ.rozwinął się dopiero w połowie XIX w. po budowie szos oraz po uruchomieniu w 1870 linii kol. jako niewielkie centrum komunikacyjne oraz przem.; w 1945 wrócił do Polski i został szybko zasiedlony. 25 tyś. mieszk. (1968); ośr. przem. materiałów budowlanych (cegielnia, kaflarnia), drzewnego, roszar-niczego i spożywczego; węzeł kol.; muzeum archeologiczne; fragmenty murów obronnych z basztami, zamek krzyżacki (przebudowany w XIX i XX w.) oraz późnogotycki kościół z XV w. Lhasa, m. na zach. Chin, stolica autonomicznego regionu Tybetu, położ.w pd. części Wyż. Tybetańskiej, na wys. 3630 m n.p.miasto, w dół. rz. Lhasa (dopł. Brahmaputry). Ok. 80 tyś. mieszk. (1958); centrum admiasto, kult., gosp. i komunikacyjne Tybetu; zakłady remontu samochodów, przem. drzewny, skórzany, spożywczy, elektrownia, rozwinięte rzemiosło; węzeł drogowy. Na górze ponad m. wznosi się największy w świecie klasztor buddyjski Potala (13 pięter, ok. 25 tyś. mnichów) — gł. ośr. lamaizmu. Lhoce, czwarty pod względem wys. szczyt świata, 8501 m n.p.miasto, położ.w masywie -Czo-molungmy (Mt Everestu), w środk. cz. -Himalajów na granicy Chin (Tybet) i Nepalu; zbud. ze skał magmowych i osadowych, zbocza pokryte wiecznymi śniegami i lodowcami. Zdobyty w 1956 przez wyprawę szwajcarską pod kierunkiem A. Eggiera (F. Luchsinger, E. Reiss). Liao-ho, rz. w -Chinach Pn.- -Wsch., dł. 1430 km, pow. dorzecza 219 tyś. km2; powst. z dwóch źródłowych: Siliao-ho (Zach. Liao-ho — źródła w Mongolii Wewnętrznej) i Tun-gliao-ho (Wsch. Liao-ho — źródła w G. Wschodnioman-dżurskich); przepływa przez pd. cz. Niż. - Mandżurskiej (tzw. Niż. Liao-ho) i uchodzi do Zat. Liaotuńskiej na M. Żółtym; średni przepływ 457 m*/sek., zamarza na okres 4 miesięcy. Żeglowna na odcinku 650 km; woda L. wykorzystywana jest do nawadniania terenów rolnych. Liaotunsfca, Zatoka-, -• Żółte, Morze- Liaotuński, Półwysep-, położ.w -Chinach Pn.-Wsch., oblany wodami M. -Zółtego: od zach. Zat. Liaotuńską, od pd. cieśn. Pohaj, od wsch. Zat. Zachod- niokoreańską; dł. 225 km, szer. 80—130 km; wybrzeże pn.-zach. płaskie, pd.-wsch. urozmaicone i strome, wnętrze pagórkowate o wzniesieniach 200—300 m, jedynie na pn. wsch. — do 1132 m n.p.m.; teren bezleśny; uprawa orzeszków ziemnych, kukurydzy, gaolianu, pszenicy, hodowla jedwabnika; znaczne złoża węgla kamiennego, rudy żelaza, magnezytu, boksytu i miedzi; saliny morskie. Gł. m. -TaIien (z Port Arturem). Liban, AlDźumhurija alLub-nanija. Republika Libanu, państwo w Azji Zach.; w 1920—41 L. był franc. teryto- 486 rium mandatowym, od 1941 niepodległy; pow. 10,4 tyś. km2; ludn. ok. 2580 tyś. (1968); stolica -Bejrut 700 tyś. mieszk. (1964); podział administracyjny 4 prow. (mohafazat) i m. wydzielone Bejrut; język urzędowy arabski. WARUNKI NATURALNE. L. roz- ciąga się na wsch, wybrzeżu M. Śródziemnego; poza wąską niż. nadmorską niemal cały kraj zajmują dwa południkowe łańcuchy górskie -Aiban (maks. wys. 3089 m n.p.m.) i -Antyliban, rozdzielone głęb. rowem tektonicznym Bekaa; klimat śródziemnomorski; zbocza g. porastają lasy (m.in. resztki cedrów libańskich) i makia (ok. 9"/t pow.). Z bogactw miner, występują złoża węgla brunatnego (niewielka eksploatacja), rud żelaza, manganu i uranu. LUDNOŚĆ stanowią gł. Arabowie (ok. Wl») oraz Ormianie, Kurdowie, Turcy, Grecy i in.; ok. połowę ludn. stanowią wyznawcy różnych wyznań chrześcijańskich (gł. maronici), pozostali to mahometanie—sun-nici i druzowie; średnia gęstość zaludnienia 224 mieszk. na km2; na j geście j zaludnione jest wybrzeże i Bekaa; m. skupiają 3Wi mieszk., gł. m.: Bejrut, -Tarabulus, Zahie, Saida. W L. przebywa ok. 185 tyś. uchodźców palestyńskich z ziem okupowanych przez Izrael. GOSPODARKA. L. jest w zasa-dzie krajem rolniczym o znacznym uzależnieniu od obcych kapitałów, szczególnie franc. Wielką rolę w gospodarce L. odgrywają tranzyt towarów, handel, banki i instytucje finansowe, ogarniające swym zasięgiem przede wszystkim LIBAN kraje arabskie i turystyka; handel dostarcza ok. SW/a dochodu narodowego, turystyka W/e (ok. 0,5 mln turystów rocznie). Ziemie orne zajmują ok. 28,5'Ai pow. kraju; w rolnictwie pracuje ponad SO"/* ludn.; uprawia się zboża (pszenicę, jęczmień, kukurydzę), ziemniaki, owoce (prze- de wszystkim cytrusy, ok. 250 tyś. t — 1966, oliwki, winogrona 80 tyś. t), warzywa (cebula, pomidory, fasola), tytoń i in.; pewną rolę odgrywa hodowla zwierząt (kóz 45 tyś. szt. — 1964, bydła 105 tys., owiec 90 tys.). Przem. słabo rozwinięty; gł. rolno-przetwór- ; czy, włókienniczy (bawełnia- i ny), skórzany, cementowy; po- » nadto dwie rafinerie naftowe w portach Tarabulus i Saida (końcowe punkty rurociągów ; z Iraku i Arabii Saudyjskiej) ' d mocy produkcyjnej ok. 2 ' mln t rocznie; dobrze rozwinięte rzemiosło. L. leży na skrzyżowaniu ważnych mię-dzynar. linii lotniczych (wiodących do Azji Pd. i Pd.- -Wsch.), kol. i drogowych (dł. linii kol. 435 km, dróg ok. 6 tyś. km); główne porty morskie: j Tarabulus, Bejrut, Saida. Eks- ' port: płody rolne (gł. cytrusy); ' główni partnerzy handlowi: Francja, • Wielka Brytania. , Liban, arabski Dżebel Lubnan, | łańcuch g. zrębowych na ' -Bliskim Wschodzie, równo- i legły do wybrzeży M. -Śródziemnego, we wnętrzu państwa -Liban; dł. 170 km, szer. 45 km, najw. szczyt Kornet es-Sauda, 3089 m n.p.miasto, zbud. z wapieni i piaskowców jurajskich i kredowych, cechuje się dużą stromością zboczy oraz na ogół słabym ich urzeźbieniem; miejscami pojawiają się zjawiska krasowe; na najw. szczytach po- S LIBERIA 487 jawią j ą się niewielkie pola firnowe. L. stanowi barierę klimatyczną zatrzymując wilgotne masy powietrza śródziemnomorskiego, które skraplają się na jego zach. zboczach; wyższe partie porasta roślinność krzewiasta (makia), niżej lasy (cedr, sosna, dąb wiecznie zielony); na wsch. głęb. rów tektoniczny Bekaa oddziela L. od —'-Antylibanu. Liberia, Republic of Liberia, Republika Liberii, państwo w Afryce Zach. nad Zat. Gwi-nejską;pow. 111 370 km2; ludn. 1130 tyś. (1968); stolica -Mon-rovia 180 tyś. (1968); podział administracyjny 9 okręgów (hrabstw); język urzędowy ang. Utworzona w 1847 przez Amerykańskie Towarzystwo Koloniza-cyjne. WARUNKI NATURALNE. Gł. część pow. L. zajmują wyż. o wys. ok. 400 m n.p.miasto, z których wznoszą się (w głębi kraju) krystaliczne masywy (Nimba, 1752 m n.p.m.; Wau-lo, 1370 m n.p.m.); piaszczyste i lagunowe wybrzeża przechodzą w szer. na ok. 50—70 km niż. Klimat podrównikowy wilgotny; temp. 23—27°C przez cały prawie rok, z dwiema porami: suchą i wilgotną; opady dochodzą na wybrzeżu do 5000 mm, w głębi kraju maleją do 15ft0 mm; rzeki krótkie (Cavally 420 km dł., St. John), bogate w wodę i o dużym spadku; gleby gł. laterytowe, mało żyzne. Większą cz. kraju pokrywają lasy równikowe i sawanny. Gł. bogactwa miner.: rudy żelaza i manganu, diamenty oraz złoto. LUDNOŚĆ L. składa się z ok. 26 plemion murzyńskich grup gwinejskiej i Mande (gł.: Grebo, Kru, Kpelle, Gere, Lo-ma, Waj) oraz ok. 20 tyś. potomków wychodźców z Ameryki tzw. "125 rodzin" ("Ame-rykano- Liberyjczycy") stanowiących klasę panującą L.; średnia gęstość zaludnienia 9,7 mieszk./km2. GOSPODARKA. L. jest słabo rozwiniętym krajem surowco-wo-rolniczym, którego gospodarka jest opanowana przez kapitał obcy, gł. amer. Ziemie uprawne zajmują IT/o pow.; uprawia się ryż (180 tyś. t, 1965), maniok (425 tyś. t), trzcinę cukrową, sorgo, kawę, kakao, banany, palmę kokosową i oliwną; najważniejszą uprawą eksportową jest kauczukowiec (plantacje Firesto-ne Plantation Co.; 52,9 tyś. t kauczuku, 1966). Hodowla z powodu plagi muchy tse-tse bez znaczenia; lasy (ok. 44*/o pow. kraju) dostarczają drewna szlachetnego jak heban, mahoń i palisander. Ostatnio rozwinęła się silnie eksploatacja rud żelaza w Borni Hilis i w g. Nimba (łącznie —16,8 mln t, 1966; pierwsze miejsce w Afryce); poza tym wydobywa się diamenty (1967 — 550 tyś. karatów) i złoto. Przem. L. ogranicza się jedynie do przeróbki drewna, prymitywnego wyrobu materiałów budowlanych oraz produktów spożywczych. Dł. linii kol. 434 km, dł. szos 3,5 tyś. km. Pod flagą L. zarejestrowana jest wielka flota handl. o pojemności 20,6 mln BRT (1966, trzecie miejsce w świecie), której statki należą do obywateli innych państw, przyjmujących fikcyjnie banderę L. ze względu na niskie opłaty podatkowe i brak ustawodawstwa socjalnego. Eksport (1965): ruda żelaza (ok. 73/; w m. mieszka W» ludn. (1968), gł. m. poza stolica: Kowno, Kłajpeda, Szawle, Poniewież, Kap-sukas. GOSPODARKA. Przed 1940 Litwa była słabo rozwiniętym kapitalistycznym krajem roln.; obecnie LSRR przekształciła się w kraj przem.-roln.; naj- WAŻNIEJSZE DANE O ROZWOJU GOSPODARCZYM Wyszczególnienie Jednostka miary 1940 1950 1960 196S Dynamika prod. % 100 191 1030 2514 przem. Energia elektryczna min kWh 81 221 1 122 6026 Obrabiarki do metalu tys. szt. — 1,2 8,9 19 Nawozy sztuczne tys. t — 11 834 Cement tys. t — — 469 852 Tkaniny lniane tys. m 1600 2834 11 294 20 441 Mięso tys. t 134 212 364 Żyto tys. t 623 429 350 354 Pszenica tys. t 166 138 90 235 Bydło tys. szt. • 7313 122313 1643 Trzoda chlewna tys. szt. • 723 a 17201' 1 569 Połowy ryb tys. t 1.2 15 119 288 a 1951. b 1961. 494 LIVERPOOL ważniejszymi gałęziami przem. są: spożywczy, energetyczny, metalowy, maszynowy i materiałów budowlanych. Podstawą prod. energii elektrycznej jest torf (wydobycie roczne ponad 2 mln t) i energia wodna, największa elektrownia cieplna (zwana Litewską) wybudowana została na wsch. od Wilna; b. dynamicznie rozwija się przem. metalowy i maszynowy, wytwarza on obrabiarki, elektryczne maszyny do liczenia, telewizory, magnetofony, lodówki, maszyny budowlane i narzędzia precyzyjne (Wilno), turbiny elektryczne (Kowno), rowery (Sza-wle), statki morskie (Kłajpeda), ponadto maszyny roln. i różnorodne urządzenia przem.; przem. chemiczny obejmuje prod. nawozów sztucznych (Kłajpeda), włókien syntetycznych (Kowno) i kwasu siarkowego (Wilno); wysoką prod. posiada przem. materiałów budowlanych (gł. cegła, cement i prefabrykaty); przem. spożywczy (ponad 21°/» prod. przem.) obejmuje zwłaszcza przetwórstwo ryb (Kłajpeda), mięsa (Wilno, Kowno) i mleka, a ponadto gorzelnictwo, piwowarstwo, cukrownictwo i in.; LSRR posiada również przem. włókienniczy (bawełniany, Iniarski i jedwab- niczy), odzieżowy, skórzano-obuwniczy, drzewny (meblarski i zapałczany) i celulozo-wo-papierniczy; rozwinięte rzemiosło artystyczne (wyroby z bursztynu, tkackie i ceramiczne). Ziemie orne zajmują ponad 42°Ai pow. kraju, łąki i pastwiska — IW/o; w prod. roln. dominuje hodowla zwierząt (ok. 62% wartości prod. roln.), przeważnie bydła typu mlecznego i trzody chlewnej (na Niż. Srodkowoli- tewskiej i nad Niemnem), ponadto hoduje się owce, konie i drób; uprawiane są gl. rośliny pastewne (ponad 46% pow. zasiewów) i zboża (4r/o) — żyto, jęczmień, pszenica i owies, ponadto ziemniaki, len, buraki cukrowe i warzywa; duże znaczenie posiada rybołówstwo (4 miejsce wśród rep. radź. w połowach ryb). Dł. linii kol. 2020 km (1967), dróg kołowych 33,6 tyś. km (w tym z twardą nawierzchnią 12,8 tyś. km); rozwinięta żegluga przybrzeżna i rzeczna na Niemnie, główne porty: Kłajpeda (morski) i Kowno (rzeczny); porty lotnicze: Wilno, Kowno, Kłajpeda; rurociąg gazowy łączy Wilno, Kowno i Poniewież ze złożami gazu ziemnego w Daszawie na zach. Ukrainy. Liverpool, miasto w Wielkiej Brytanii u ujścia rzeki Mersey do M. Irlandzkiego. Zał. w XIII w., rozwinęło się w XVII w. dzięki dochodom z handlu niewolnikami, cukrem i rumem oraz dzięki rozwojowi przemiasto w środk. Anglii (w XVIII w.), a w XIX w. wskutek przyjęcia importu bawełny z USA 706 tyś. mieszk. (1967), zespół miejski (łącznie z Bir-kenhead, Wallasey) ok. 1,4 min; drugi co do wielkości (po -Londynie) port kraju (gł. wywóz węgla, maszyn i produktów chemicznych); doki oraz przystanie dla statków ciągną się po obu stronach rz. na dł. ok. 40 km, połączenie kań. z -Manchesterem i in. m.; przem. związany gł. z funkcją portową m.: stoczniowy, maszynowy, metalurgiczny, chemiczny (rafinerie ropy naftowej), gumowy, papierniczy, spożywczy (cukrowniczy, młynarski, tytoniowy), elektro- techniczny, włókienniczy (bawełniany); uniwersytet (zał. 1881), szereg muzeów; zabytki LOARA 495 (w tym dwie katedry — jedne z największych w Anglii). Tunel podwodny pod rz. Mersey łączy L. z Birkenhead; dł. 45 km — jeden z największych na świecie. Livingstone -Maramba Livorno, m. nad M. -Liguryjskim, w Toskanii (Włochy), ok. 15 km na pd. od ujścia rzeki Arno, ośr. adm. prow. Livor-no. W starożytności Portus Liburni, do XV w. było małą osadą, która po upadku -Pizy na skutek zapiaszczenia ujścia rzeki Arno stała się w XVII—XVIII w. wielkim ośr. handlu, gł. z Bliskim Wschodem. 172 tyś. mieszk. (1967); duży port (obroty 5—6 mln t); baza floty wojennej; rozwinięty przem. stoczniowy, hutnictwo żelaza i metali nieżelaznych, rafinerie ropy naftowej, przem. maszynowy, chemiczny, szklany, fajansowy oraz spożywczy; rybołówstwo; akademia i instytut morski; zabytki z XVI—XVII w. (między innymi katedra i warownia). L. ma w zasadzie rzadki we Włoszech charakter m. nowoczesnego. Lizbona, Lźsboa, miasto, stolica Portugalii od 1422, na p. brzegu estuarium rz. -Tag nad Atlantykiem. Stara osada fenic-ka Olisipo z II—III w. p.n.e., następnie m. rzymskie, w położ.XIII w. port światowy; rozwój m. zahamowało olbrzymie trzęsienie ziemi w 1755 oraz wojny napoleońskie. 822 tyś. mieszk. (1965), z zespołem miejskim ponad 1,1 milion mieszkańców; gł. port i ośr. przem.- -handl. Portugalii, obsługujący ok. W/a importu i ok. 70% eksportu kraju; port pasażerski, węzeł międzynar. komunikacji lotniczej. W aglomeracji L. (łącznie z Barreiro, Seixal, Cabo Ruivo) rozwinięty jest przem. gł. włókienniczy, maszynowy, stoczniowy, hutniczy, spożywczy, papierniczy, chemiczny (rafinerie ropy naftowej, nawozy sztuczne), ceramiczny (wyroby majolikowe) oraz liczne zakłady obróbki korka; centrum naukowo-kult. kraju z akademią nauk, uniwersytetem (zał. 1290), politechniką i in. wyższymi uczelniami, bibliotekami, muzeami; liczne zabytki, liczne parki (Sintra) i ogrody; w Cascais i Estorii duże plaże. Llullaillaco, wulkan na pograniczu chilijsko-argentyńskim w Puna de Atacama, wys. 6723 m n.p.m.; jeden z najw. wulkanów świata, prawdopodobnie czynny okresowo. Loara, Loire, największa rz. Francji; dł. 1,012 km, pow. dorzecza 120,5 tyś. km2; wypływa z g. Sewennów, przecina głęb., krętą dół. wsch. cz. Masywu Centralnego, pd. cz. Basenu Paryskiego i wypływa szeroką dół. na tzw. Niż. Loary; uchodzi lejkowato do O. Atlantyckiego. W biegu dolnym na dł. przeszło 500 km chroniona przeciwpowodziowym wałem wys. 5—7 m; średni przepływ wody (koło Nantes) 935 n/sek, maks. 8000 m»/sek, minimalny (latem) niekiedy do 50 n/sek. Liczne łachy piaszczyste i mielizny utrudniają żeglugę; od ujścia do portu Nantes (53 km) dostępna dla statków oceanicznych; połączenia kanałowe z Sekwaną, Rodanem i siecią hydrograficzną Płw. Bretońskiego. Gł. dopł.: l. — Allier, Cher i Vienne; p. — Maine (powstała z połączenia Mayen-ne, Sarthe i Loir). ŁOPOTY 496 Lototy, Lofoten, arch. skalistych w. na M. Norweskim, u pn.-zach. wybrzeży Norwegii, oddzielony od lądu cieśn. Vest Fiorden; wchodzi w skład norweskiej prow. Nordland; pow. 1227 km'; gł. w-y: Aust-vag0y, Vestvag0y. W-y górzyste (maks. wys. 1161 m. n.pm.), wybrzeża silnie rozwinęte; klimat umiarkowany chłodny, wybitnie morski; średnia temp. stycznia 0—2°; lipca +12°; roślinność górska, tundrowa. Ludn. stała ok. 30 tys., w okresie połowów wzrasta kilkakrotnie; gł. osiedle: Svolvser. Silnie rozwinięte rybołówstwo (dorsze, śledzie); hodowla owiec. Logan, Mount-, najw. szczyt w Kanadzie, 6050 m n.p.miasto, w grupie G. Sw. Eliasza, w pobliżu granicy z Alaską; drugi po Mt. McKinIey w Ameryce Pn. Lojalności, Wyspy-, -Nowa Kaledonia. Lojang, miasto w -Chinach Wsch., na zach. skraju Niż. -Chińskiej; zał. w XII w. p.n.e., było kilkakrotnie stolica Chin. Ok. 500 tyś. mieszk. (1858); duży ośr. przem. maszynowego (traktory, dźwigi, maszyny górnicze, łożyska kulkowe), ponadto prod. materiałów bu- dowlanych, przem. drzewny, włókienniczy, spożywczy; st. kol. i węzeł drogowy; liczne zabytki architektury, między innymi pierwsza , w Chinach świątynia buddyjska w I w.n.e., słynna "Brama Smoka" z wykutymi w skale 1352 pieczarami (97 306 rzeźb buddyjskich). W okolicy wydobycie węgla kamiennego i rudy żelaza. Lombardia, kraina hist. i region w północnych Włoszech; obejmuje środk. cz. Niż. -Pa-dańskiej ograniczoną w przybliżeniu -*- Padem i jego dopł.: Ticino i Mincio; pow. 23,8 tyś. km2; 8,1 milion mieszkańców (1967); obejmuje 9 prow. Pn. cz. L. obejmuje obszar Alp Retyc-kich (z najw. grupą Bernina •1055 m n.p.m.) i ich przedgórza (Alpy Lombardzkie)' z licznymi śródgórskimi jeż.: -Maggiore, Lugano, -Como, Iseo, -t-Garda', cz. pd. to żyzna niż., nawadniana przez l.' dopl. Padu. L. (zwłaszcza jej cz. pd.) jest najważniejszym regionem gosp. Włoch o silnie rozwiniętym przem, i intensywnej gospodarce rolnej; na górskich rz. liczne elektrownie wodne, dostarczające ok. 20<>/» energii elektrycznej Włoch; najlepiej rozwinięty jest przem. włókienniczy, maszynowy oraz hutnictwo żelaza i stali, a także metali nieżelaznych, poza tym przem. elektrotechniczny, spożywczy, skórzany i in. Roln. skupione na Niż. Padańskiej obejmuje gł. uprawę pszenicy (10*/» prod. Włoch), kukurydzy (17%), ryżu (30»/o) oraz winnej latorośli (f/t) i warzyw; obszar Intensywnej hodowli bydła (1,8 mln szt., 20% pogłowia Włoch) Ltrzody chlewnej (15%), a także jedwabnika; niezwykle gęsta sieć dróg (szereg autostrad) i linii kol.; przez L. przechodzą ważne linie komunikacyjne (drogowe i kol.), łączące przez przeł. alpejskie (-Simplon) Płw. Apeniński z Europą Środk.; w Alpach ł na ich przedpolu liczne uzdrowiska, ośr. sportów zimowych i wodnych (Stresa, Luino, Como, Lecco, Salo, Gargnano). Lombok, w. w grupie Małych Wysp Sundajskich (Arch. Ma-lajski, Indonezja), pow. 5438 LONG BEACH 497 km2; ponad 70,0 tyś. mieszk. Cz. pn. zajmują pokryte rzadkimi lasami tropikalnymi wulkaniczne g. z drugim pod względem wys. w Indonezji wulkanem Rindjani (3726 m n.p.m.); na pd. żyzne niż. i wyż.; uprawa ryżu, kukurydzy, trzciny cukrowej, bawełny, tytoniu; gł. miasto Mata-ram. Lome, miasto, stolica .-Togo, na Wybrzeżu -Niewolniczym nad Zat. Benin (cz. Zat. -Gwinejskiej). 91 tyś. mlieszk. (1968); port (eksport kakao, kawy, kopry, tapioki i orzeszków ziemnych); końcowa st. kol. w głąb kraju do Blit-ta, lotnisko. London, miasto w Kanadzie (prow. Ontario), położ.w centrum tzw. "półwyspu" Ontario • między jeź. Huron i Erie, w żyznej okolicy uprawy owoców i jarzyn nad rzeką Tamizą (Thames). Powst. w 1826 ł szybko stało się ważnym centrum komuni- kacyjnym, handl i przem. 194 tyś. mieszk. (1966); ośr. przem. maszynowego, skórzanego, radiotechnicznego oraz spożywczego; uniwersytet. Zarówno nazwa m. jak i nazwy szeregu ulic oraz mostów są wzięte z "pierwowzoru" — Londynu. Londyn, London, miasto, stolica Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Pn. Irlandii, położ.na początku estuarium rz. -Tamizy, 64 km od jej ujścia do M. -Północnego, wśród pagórkowatej (do 134 m n.p.m.) niż. Zał. w I w.n.e. po zdobyciu Brytanii przez Rzymian (Londinium}; już w VII w. był dużym m. handl.; w 1666 ogromny pożar zniszczył większą jego cz.; ponowny rozwój w XVIII—XIX w" 32 Słownik geografii świata gł. na skutek handlu z Ameryką i Azją. 4210 tyś. mieszk., zespół miejski L. liczy 7764 tyś. mieszk. (1968) — trzecie m. świata; pow. tzw. Wielkiego L. wynosi 1,8 tyś. km2. Jedno z największych centrów handl. i finansowych świata; największy i najbardziej nowoczesny port Wielkiej Brytanii oraz jeden z największych portów świata; pow. doków 8,2 km2, dł. linii nadbrzeży 58 km, roczne przeładunki ok. 50—80 mln t, obsługuje W do 50% importu Wielkiej Brytanii, 25% eksportu i ok. 60% reeksportu. Wielki ośr. przem.; dominuje przem.: maszynowy (między innymi samochody osobowe i ciężarowe) i metalowy (ok. 50% prod. krajowej), stocz- niowy, papierniczy, poligraficzny, spożywczy, odzieżowy, chemiczny, drzewny i elektrotechniczny. Centrum nauk. Wielkiej Brytanii z uniwersytetem (zał. 1836) i in. wyższymi uczelniami. Królewskim Towarzystwem Naukowym, Królewską Akademią Sztuki, muzeami (British Museum), galeriami sztuki (National Gallery), zabytkami architektury, teatrami (ok. 60). Szeroko rozbudowana (wielopoziomowa) sieć kolei podziemnej. Wielki węzeł komunikacyjny: 18 dworców i ok. 30 linii kol., porty lotnicze o znaczeniu międzynar. Wokół Londynu, w odległości 35—50 km od centrum, szereg miast-sateli-tów. Long Beach, miasto w USA, na wybrzeżu pacyficznym, na pd. od m. -Los Angeles, należące ostatnio do jego obszaru wielkomiejskiego. 362 tyś. mieszk. (1964); doskonały port z bazą marynarki wojennej, dokami i stoczniami oraz z przem. lotniczym, samocho- 498____________________ dowym i spożywczym (rybnym); dzięki pięknej plaży ważna miejscowość kąpielowa. Odbudowane nowocześnie po wielkim trzęsieniu ziemi w 1933. Long Island, największa w. u wsch. wybrzeży USA, ciągnąca się od ujścia rzeki -Hud-son aż po ujście rz. Connec-ticut, dł. ok. 200 km, szer. 3,0 km, pow. 3780 km2; od lądu oddziela ją cieśn. Long Island, przechodząca na pd. zach. w wąską (na terenie Nw. Jorku) East River. Pd. cz. w-y zajmują przedmieścia —>-Nw. Jorku: Brookłyn i Queens; na pd.-wsch. piaszczystym wybrzeżu skupiło się szereg miejscowości kąpielowych jak Coney Island, Brighton Beach i in. LONG ISLAND przem. galanteryjnego, kosmetycznego oraz damskiego przem. odzieżowego; wielki port w m. przyłączonych: San Pedro i Wilmington, baza wojenna Long Beach ł rybacka; eksport ropy naftowej, owoców cytrusowych oraz win. Dzięki niezwykle łagodnemu klimatowi (średnia stycznia 11,8°) jest uzdrowiskiem klimatycznym z licznymi parkami; ogromne centrum kult.-nauk.: uniwersytet, politechnika, szkoły specjalne, muzea, biblioteki i zbiory. Szereg osiedli wokół m.. zwłaszcza na stokach pasma Santa Mo-nica jak Beverly Hilis, Bel Air, Brentwood i w dół. San Fernando. "W sąsiedztwie wielkie plantacje owoców nawadniane przy pomocy 600 km wodociągu z rz. Kolorado. LUBACZÓW 499 Los Angeles, miasto w USA, w pd. Kalifornii. Zał. w 1781 w odległości ok. 40 km od wybrzeża Pacyfiku jako hiszpańska st. misyjna; początkowo rozwijało się jako ośr. hodowli bydła, dopiero doprowadzenie kolei w 1876 oraz wpływ suchego i słonecznego klimatu na rozwój sadownictwa (gł. owoców cytrusowych), wreszcie odkrycie z samym końcem XIX w. w pobliżu wielkich zasobów ropy naftowej zadecydowały o jego wielkim rozwoju; dalszymi czynnikami wzrostu stały się w XX w. otwarcie Kań. Panamskiego oraz lokalizacja — ze względu na klimat — przem. filmowego (Hollywood). 2738 tyś. mieszk. (1965), z przedmieściami 8,8 mln (1966), trzecie co do wielkości miasto w USA o pow. ponad IfliOO km2; wielki ośr. przem. lotniczego, filmowego, chemicznego, maszynowego, spożywczego i naftowego; centrum mody kobiecej i Łota, Pustynia", -Deszt-e Lut Lotaryngia, Lorraine, prowincja hist. w pn.-wsch. Francji; obejmuje wyżynny obszar między -Argonnami i Wo-gezami, pocięty dół. rz. (-)Mo-zy, Mozeli oraz ich dopł.; pow. 11,6 tyś. km2, ok. 2,3 mln mieszk, (1964). Gł. obszar wydobycia rudy żelaza w kraju (roczne wydobycie ok. 60 mln t rudy, 28—4l%) oraz w zach. Europie, złoża węgla kamiennego (przedłużenie zagłębia węglowego Saary) i soli kamiennej; gł. okręg przem. metalurgicznego Francji (30 zakładów hutniczych) wytwarzający 3/4 surówki i 2/3 stali we Francji; przem. maszynowy, metalowy oraz chemiczny ma nieco mniejsze znaczenie. Gleby urodzajne; roln. dobrze rozwinięte (uprawa zbóż, ziemniaków, winorośli; hodowla bydła, koni, trzody chlewnej). Gł. m. (-): Nancy, Metz. Od. końca IX w. L. była przedmiotem sporów i walk między Francją a Niemcami. Louisville, miasto w USA (stan Kentucky), nad rzeką Ohio (wodospad). Zał. w 1779 i nazwane na cześć pierwszego sprzymierzeńca USA — króla franc. Ludwika XVI; m. rozwinęło • się najpierw jako port rzeczny, potem jako węzeł kol., a następnie jako ośr. przem. spożywczego (mięsny, gorzel-nictwo), garbarsko-skórzanego, maszynowego (maszyny rolnicze) oraz poligraficznego; świat, cetrum handlu tytoniem i prod. papierosów; ok. 395 tyś. »mieszk. (1964); siedziba jednego ze starszych uniwersytetów (1837). Lourcnęo Margues, miasto, stolica -Mozambiku, położ.nad Zat. Delagoa (O. -Indyjski). Zał. w 1876, stolica od 1907 r. 184 tyś. mieszk. (1960); niewielki przem. tekstylny, metalowy i drzewny; wyjściowa st. kol. w kierunku -Pretorii i Messina (Rep. Pd. Afryki) oraz Gwelo (Rodezja); gł. port Mozambiku (suchy dok), obsługujący też Rep. Pd. Afryki (eksport węgla i produktów hodowlanych) i Rodezję; port lotniczy. Lozanna, Lausanne, miasto w Szwajcarii, na pn. brzegu Jeż. -Genewskiego, rozłożone malowniczo na wys. do 600 m n.p.m. na pd.-zach. stokach Mt Jorat; stolica kantonu Vaud (Waadt). Rzymska Lausonna, w VI w. m. handl., a w VII do XV w. ośr. władztwa terytorialnego biskupów. 131 tyś. mieszk. (1962); ważne uzdrowisko, ożywiony, całoroczny ruch turystyczny; ośr. przem. metalowego (instrumenty, narzędzia precyzyjne, zegarki), spożywczego (piwo, czekolada); port (przedmieście Ou-chy); uniwersytet (żal. 1891); wiele zabytków z XII—XV w. (w starym centrum m. zamek), szereg muzeów, bibliotek. Luanda, miasto, stolica -Angoli, położ.nad Atlantykiem, na podmokłej niezdrowej niż. w pobliżu ujścia rzeki Kuanza. Zał. w 1576 przez Portugalczy-ków (Sao Paulo de Luanda), w XVII—XVIII w. centrum handlu niewolnikami; od 1627 stolica kraju. 25(0 tyś. mieszk. (1964) wraz z zespołem miejskim; gł. port Angoli (wywóz kawy, sizalu); niewielki ośr. przemiasto, gł. tekstylnego, papierniczego i chemicznego; port lotniczy i końcowa st. linii kol. w głąb kraju (do Malange). Luang Prabang, miasto, rezydencja królewska oraz centrum relii gijne Laosu, położ.w środk. cz. kraju, na l. brzegu -Mekon-gu (ok. 350 m n.p.m.). Ok. 45 tyś. mieszk. (aglomeracja, 1963); niewielki ośr. rzemieślniczy i hąndl.; port rzeczny (wywóz drewna tokowego) i lotniczy, połączenie drogowe z ~>-Vien-tiane; liczne zabytki; pałac królewski i średniowieczne świątynie buddyjskie. Lubaczów, m. pow. w woj. rzeszowskim, na Płaskowyżu Tarnogrodzkim, nad rzeką Luba-czówką (dopł. Sanu), ok. 215 m n.p.m. Prawa m. od 1377; niszczony kilkakrotnie w XVII w. przez najazdy kozackie i tatarskie; rozwinął się ok. 1880, po połączeniu linią kol. z Jarosławiem. Ok. 7 tyś; mieszk. (1967); ośr. przem. spożywczego, roszarnia lnu; centrum eksploatacji gazu ziemnego, odkrytego w 1957 500 LUB AS LUBUMBASHI 501 (Lubaczowskie Zagłębie Gazowe). Lubań, m. pow. w woj. wrocławskim, wśród wzniesień Pogórza Izerskiego, nad rzeką Kwi-są (lewy dopływ Bobru) na wys. 214 m n.p.m. Powst. w XIV w. jako warownia, w XVII do XVIII w. było ważnym ośr. prod. sukna. 16,8 tyś. mieszk. (1968); znaczny ośr. przem. bawełnianego. W okolicach L. złoża gipsu, węgla brunatnego oraz bazaltów. Lubań, szczyt (1211 m n.p.m.) w środk. cz. Beskidu Wysokiego, w grupie górskiej Beskidu Sądeckiego (Pasmo Lubania). Lubeka, Lilbeck, miasto w NRF, nad Zat. Lubecką (M. -Bał-tyckie), u ujścia rzeki Trave; połączone kań. z -Łabą. Zał. w XI w. było jednym z gł. m. hanzeatyckich, po wojnie trzydziestoletniej straciło znaczenie, ale długo zachowało status wolnego m.; 242,7 tyś. mieszk. (1967); rozwijający się port (obroty towarowe ze Skandynawią — ok. 3 mln t); ośr. przem. stoczniowego, metalowego, maszynowego, spożywczego oraz cementowego; duży ruch turystyczny; szereg zabytków średniowiecznych. Lubelska, Wyżyna-, płyta wys. 2i00—350 m n.p.m. pochylona ku pn. i pd. rozciągająca się między dół. -Wisły a dół. -Wieprza; od pd. granicę stanowi —-Roztocze, a od pn. Polesie Lubelskie; zbud. jest ze skał kredowych, twardych, opok, gez i miękkich margli, przy czym na jej pow. zachowały się płaty odpornych wapieni i piaskowców oraz utwory plejstoceńskie, gł. less o znacznej grubości. Rzeźba W.L., zwłaszcza w jej cz. środk. jest urozmaicona (wys. wzgl. do 60 m) z typowymi wzgórzami świadkami oraz ze stromymi, głęboko wciętymi dolinami rzecznymi. Formy, które powstały w miękkich mar-glach kredowych mają kształt kopulastych, łagodnych garbów, natomiast obszary zbud. z twardszych skał mają formy ostrzejsze; w lessach liczne wąskie i głęb. wąwozy o stromych zboczach. Gleby na ogół żyzne, na podłożu lessowym—czarnoziemy i na podłożu kredowym — rędziny. Obszar dość słabo zalesiony (ok. 20% pow.). Klimat zwłaszcza w cz. wsch. o wyraźnych cechach kontynentalnych. Średnia temp. stycznia ok. —4°C, średnia temp. lipca ponad 18°C, opady 550—600 mm. W.L. jest krainą rolniczą (ok. 70% gruntów ornych i użytków zielonych), dominuje u-prawa pszenicy, buraka cu- krowego, chmielu, tytoniu, roślin oleistych. Z bogactw miner, występują złoża wapieni, stanowiące podstawę przem. cementowego (w okolicach -Lublina i Rejowca), niewielkie złoża fosforytów koło Pachowa nad Wisłą, węgla kamiennego (nie eksploatowane) oraz lecznicze źródła żelaziste w Nałęczowie i Sła-winku. Z przem. na plan pierwszy wysuwa się spożywczy (gł. cukrowniczy i zakłady przetwórczo-owocowe), ponadto rozwinął się przem. maszynowy i metalowy, następnie materiałów budowlanych (cementownie, cegielnie, wapienniki), konfekcyjny i skórzany. Gł. m. i ośr. przem.: Lublin, Kraśnik, Kraśnik Fabr., Puławy, Świdnik. Lubin, m. pow. w woj. wro- • cławskim, poi. na wys. 130 m n.p.miasto, na Niż. Śląskiej, nad rzeką Zimnicą (lewy dopływ Odry), na pn. od Legnicy. Znany jako osada w XII w., uzyskał w XIV w. prawa m. i rozwinął się w XV—XVI w. jako ośr. handl. na szlaku z Wielkopolski do Wrocławia; ponownie rozwinął się w XIX w. jako ośr. przem.; zniszczony poważnie w czasie II wojny świat. 21,8 tyś. młeszk. (1968); silnie rozwijający się ośr. przem. (1960 — 5,5 tyś. mieszk.) w związku z odkryciem w tym rejonie bogatych złóż rud miedzi; ośr. dyspozycyjny Lu-biósko-Glogowskiego Zagłębia Miedziowego; Kombinat Gór-niczo-Hutniczy Miedzi Lubin, poza tym fabryka mechanizmów fortepianowych i instrumentów lutniczych, przem. spożywczy; węzeł kolejowy i drogowy; fragmenty murów miejskich i kościół gotycki z XIV—XV w. Lubiana, Ljubijana, miasto w Jugosławii, stolica Słowenii, poi. malowniczo na obszernej równinie wokół wzgórza z zamkiem, nad górnym biegiem rz. -Sawy. W czasach rzymskich kolonia wojskowa (Emona), w VII w. osada słowiańska, która stała się w XIV—XV w. ośr. handl. i węzłem komunikacyjnym; m. przebudowano po trzęsieniu ziemi w 1895. 183 tyś. mieszk. (1965); gł. ośr. polityczny, gosp. i kult. -i-Sło-wenii; rozwinięty przem. włókienniczy, maszynowy, elektrotechniczny, chemiczny, optyczny i spożywczy; centrum handlu drzewem; duży węzeł kolejowy (linie na -Triest i -Ri-jekę); uniwersytet (zał. 1119). Lublin, m. woj. ł powiatowe, pow. miejski, nad rzeką Bystrzycą (lewy dopływ Wieprza) na Wyż. Lubelskiej. 234,3 tyś. mieszk. (1968); powst. ok. IX—X w. jako gród obronny, z początkiem XIV w. uzyskał prawa miejskie, rozwinął się (zwłaszcza w XVI w.) jako centrum handl. na zbiegu szlaków z Warszawy oraz z Krakowa na Lwów; kilkakrotnie zniszczony (najazdy tatarskie, szwedzkie i kozackie), tak że z końcem XVIII w. podupadł zupełnie; powolny rozwój m. od początku XX w.; w 1918 siedziba pierwszego rządu nie- podległej Polski, w latach 1944—45 PKWN-u, potem Rządu Tymczasowego. Podczas okupacji hitlerowskiej na Majdanku (dzielnica L.) istniał obóz koncentracyjny i zagłady, w którym zamordowano i spalono co najmniej 360 tyś. ofiar. Gwałtowny rozwój m. nastąpił po II wojnie świat; gł. ośr. regionu rolniczego; wysoko rozwinięty przem. rol-no-przetwórczy (młynarski, cukrowniczy, mięsny, browarniczy, tytoniowy), środków transportu (samochody ciężarowe), maszynowy (maszyny rolnicze), skórzano-obuwniczy, metalowy, poza tym przem. odzieżowy, chemiczny; ważny węzeł kolejowy i drogowy; poważny ośr. nauki i kult. pd.-wsch. Polski: uniwersytet i 4 in. wyższe uczelnie, 3 teatry; liczne zabytki na Starym Mieście: zamek, fragmenty murów, dwie bramy, kilka kościołów oraz liczne renesansowe kamienice. Lubumbashi, dawniej Elźsa-bethuille, miasto w rep, -Kongo (Kinszasa) w pd. Katandze. Zał. w 1910, rozwinęło się zwłaszcza po 1940 na drugie co do wielkości m. kraju. 233 tyś. mieszk. (1966); wielki ośr. górnictwa i hutnictwa miedzi, uranu i kobaltu; rozwinięty przem. spożywczy i chemicz- 502 ny; połączenie kolejowe z Banguelą i Ilebo (Port Francqui) nad Kasai oraz przez Rodezję z Rep. Pd. Afryki. Lu-ciang -Saluin Ludwigshaten, miasto w NRF, na l. brzegu Renu, naprzeciw ujścia rzeki Neckar (Nadrenia-Pa-latynat). Zał. w 1843 r. 174,4 tyś. mieszk. (1967); wielki ośr. przem. chemicznego, przem. maszynowy, szklarski, włókienniczy oraz spożywczy (browary, młyny); wielki port na Renie (wraz z położ.po drugiej stronie Renu m. Mann-heim stanowi jeden zespół miejski); port, węzeł kolejowy i drogowy. Luimneach -Limerick Luizjady -Papua Luksemburg, Grand-Duche de Luxembourg, Wielkie Księstwo Luksemburg; monarchia konstytucyjna w Europie Zach., położ.między Belgią, Francją i NRF, pow. 2586 km2; 335 tyś. mieszk. (1966); stolica Luksemburg 77 tyś. mieszk. (1966). Terytorium L. leży na pd.-wsch. stokach -Ardenów (na wy s. 300—500 m n.p.m.), rozcięte dolinami rz. -Mozeli i jej dopł. Alzette i Surę. Klimat umiarkowany morski. L. posiada znaczne złoża rud żelaza (wydobycie ok. 1,9 mln t Fe). Ludn. zatrudniona gł. w górnictwie i przem. (ok. 60%), w roln. ok. 25%; średnia gęstość zaludnienia 130 osób na i km2. Ludn. miejska ok. 40% ogółu. Największe m.: Luksemburg, Esch (30 tys.), Dif-ferdange i in. Podstawą gospodarki jest potężnie rozwinięte hutnictwo żelaza i stali (surówka 4 mln t, stal 4,5 mln t w 1967). Ponadto przem. ma- LU-CIANG LYON 503 szynowy i metalowy oraz włókienniczy i skórzany. Prod. energii elektrycznej wynosi 2,3 mld kWh. Gł. obszary rolnicze koncentrują się; w pd.-wsch. cz. kraju z uprawą pszenicy, buraków cukrowych oraz (w dół. Mozoli) winorośli; intensywna hodowla bydła i nierogacizny; obszary łąko-wo-leśne oraz uprawa owsa skupiają się w pn. cz. kraju. Przez L. przebiegają linie kol. i szosy o znaczeniu międzynarodowym łączące NRF z Belgią i Francją oraz szlak kol. Ostenda—Bazylea. L. połączony jest unią gosp. z Belgią, członek EWG i NATO. W eksporcie dominują wyroby hutnictwa, przem. metalowego i maszynowego. Lule&, miasto w pn. Szwecji na wybrzeżu Zat. -Botnickiej, u ujścia rzeki Lule, ośr. adm. Powst. z początkiem XVII w. 36,8 tyś. mieszk. (1967); port wywozu rudy z okręgu -Kiru-na i -.Gallivare, czynny przez ok. pół roku (z powodu zamarzania Zat, Botnickiej); duża huta żelaza, warsztaty kol., znaczny przem. drzewny. Lusaka, miasto, stolica - Zambii, położ.w środk. cz. kraju na linii kol. z Konga (Katanga) do Rep. Pd. Afryki. 152 tyś. mieszk. (1966, wraz z zespołem miejskim); centrum rejonu rolnego z niewielkimi zakładami przetwórczymi; węzeł drogowy i lotniczy. Lflszun -Talien Lata -Talien Luzon, największa w. -Filipin, położ.w ich pn. krańcu; oddziela M. Południowochińskie od O. Spokojnego; pow. 105 710 km2. Cz. pn. wyspy rozległa, ku pd. wsch. zwęża się i tworzy mocno rozczłonkowany płw. z licznymi zat. (najważniejsza — Zat. Manilska); liczne łańcuchy górskie (na pn. zach. — Mt Pulog, 2928 m n.p;m.) oddzielone dół. i równinami; występują czynne wulkany oraz częste trzęsienia ziemi; klimat równikowy, wybitnie wilgotny; rz. krótkie pełnowodne; gleby la-terytowe, wulkaniczne i alu-wialne; bujne, wiecznie zielone lasy, na wybrzeżach mangrowia, na równinach sawanny. Złoża rudy żelaza, miedzi, złota, chromu i ropy naftowej; uprawa ryżu, trzciny cukrowej, kukurydzy, kokosów, konopii manilskich. Ludn. ok. 13 mln.; gł. m.: (-)•) Manila, Ouezon. Lwia, Zatoka-, Golf e du Lion, Zat. LioAska, -Śródziemne Morze- Lwów, ukraińskie Lwiw, roś. Lwów, m. obwodowe w zachodniej części Ukraińskiej SRR, położ.na pd. wsch. krawędzi Roztocza, nad rzeką Pełtew (dopł. Bugu). Zał. w pierwszej połowie XIII w. ,512 tyś. mieszk. (1967); duży ośr. gosp. i nauk.-kult.; przem. środków transportu (autobusy, samochody ciężarowe, motocykle, rowery), maszynowy (maszyny rolnicze), elektrotechniczny, spożywczy (mleczarski, tłuszczowy, mięsny, piwowarski, winiarski, cukierniczy), ponadto przem. włókienniczy (bawełniany, dziewiarski), odzieżowy, obuwniczy, szklarski, materiałów budowlanych, chemiczny (przerób ropy naftowej, farby i lakiery, farmaceutyki), poligraficzny, papierniczy, meblarski, instrumentów muzycznych; duży węzeł kolejowy (7 linii) i drogowy, port lotniczy; połączenie gazociągiem z Da-szawą; 11 wyższych uczelni, w tym uniwersytet i politechnika, 3 instytuty AŃ Ukraińskiej SRR; opera, 5 teatrów (w tym amatorski Polski Teatr Ludowy), filharmonia, 7 muzeów; liczne zabytki; ruiny zamku Kazimierza Wielkiego z XIV w., katedra ormiańska z XIV—XIX w., gotycko-ba-rokowa katedra z XV—XVIII w. i in. kościoły, cerkwie i kamienice. Lyon, miasto w pd.-wsch. Francji, u spływu rz. -Rodanu i -Saony; trzecie co do wielkości w kraju, ośr. adm. dep. Rhóne. Zał. ok. I w. p.n.e. przez Rzymian jako Lugdu-num, było przez długi czas gł. m. Galii; podupadło we wczesnym średniowieczu; rozwinęło się od 1536 jako ośr. przędzalnictwa jedwabiu. 527,8 tyś. mieszk., zespół m. 1075 tyś. (1968); centrum francuskiego przem. jedwabniczego (75<'/» krajowej prod.) oraz związanego z nim chemicznego (włókna sztuczne, barwniki); także znaczny przem. maszynowy (samochody, samoloty), elektrotechniczny, precyzyjny,farmaceutyczny, obuwniczy, odzieżowy, hutnictwo aluminium, miedzi i cynku; duży węzeł komunikacji lądowej, port rzeczny na Podanie, port lotniczy; ośr. naukowo-kult., uniwersytet (zał. 1808) ii in. wyższe uczelnie; muzea (m.in. przem. jedwabniczego). Doroczne Targi Liońskie. 504 Laba, rz. w środk. Europie, przepływa przez terytorium CSRS, NRD i NRF; dł. 1165 km, pow. dorzecza 144,1 tyś. km2. Wypływa na pd. stokach Karkonoszy, w pobliżu granicy CSRS z Polską; początkowo zatacza łuk ku pd., przepływając przez Kotlinę Czeską, po czym przebija się malowniczym przełomem (Saska Szwajcaria) przez G. Nad-łabskie; na terenie NRD przepływa Kotlinę Drezdeńską i ponownie przebija się przez Wzgórza Miśnieńskie i koło m. Riesa wypływa na obszar Niż. Niemieckiej; w rejonie Magdeburga zatacza wielki luk na pn., po czym płynie na pn. zach., uchodząc głębokim estuarium do Zat. Helgolan-dzkiej (M. Północne); gł. dopł.: (l.) -Wełtawa, Ohrza, Mulda, -•Soława (Saale) oraz (p.) Izera, Czarna -Elstera, -Ha-wela, Ede. Żeglowna na odcinku ok. 95.0 km, od m. Ko-lin (CSRS). Liczne połączenia kanałowe z Odrą, z Renem połączona Kań. -Śródlądowym, z M. Bałtyckim — Kań. -Kilońskim, Lubeckim oraz system kań. i rz. przez jeź. Schwerin. Nad L. leżą m.: -Hradec Kralove, -Pardubice (CSRS), -Drezno, Riesa, Wit-tenberga, -Magdeburg (NRD); u jej ujścia największy port NRF, -Hamburg. Ładoga, największe jeź. eur., leży w ZSRR na pn. wsch. od -Leningradu na wys. 5 m n.p.m.; pow. 18 400 km2 (w tym ok. 500 w. o łącznej pow. 600 km2), średnia głęb. 51 m, maks. głęb. 225 m (na pn.); posiada kształt owalny, wybrzeża niskie i wyrównane, jedynie na pn. zach. skaliste i urzeżbło- ŁABA ne; zamarza na ok. 5 miesięcy; rozwinięte rybołówstwo. Do Ł. uchodzą rz.: Świr (z jeź. -0nega), Wołchow (z jeź. II-men) i Vuoksi (z jeź. -rSai-maa), wypływa rz. -Newa uchodząca do Zat. -Fińskiej na Bałtyku. Wzdłuż pd. brzegu Ł. biegnie Kań. Nowoła-doski, który jest cz. ważnej arterii śródlądowej połączonej poprzez jeź. Onega z -Wołgą i M. Białym (Kań. -Biało-morsko-Bałtycki). Łambinowice, wieś w pow. niemodlińskim (wo»» opolskie) w Kotlinie Śląskiej. W czasie II wojny świat, duży obóz jeniecki, przez który przeszło 300 tyś. jeńców, w tym ok. 200 tyś. radzieckich. Ogółem w Łambinowicach i jego filiach zginęło powyżej 100 tyś. jeńców. Łańcut, m. pow. w woj. rzeszowskim, położ.na wys. ok. 250 m n.p.m. na Podgórzu Rzeszowskim, na skraju szerokiej dół. Wisłoka. Powst. ok. połowy XIV w. na szlaku podkarpackim, łączącym Wrocław z Kijowem; rozwijał się do początku XVII w. jako ośr. rękodzieła (tkactwo jedwabne) i handlu winem; ok. 1630 powst. tu silny zamek obronny, który w 1657 odparł oblężenie Szwedów, ale m. uległo całkowitej zagładzie i nie wróciło nigdy do dawnej świetności; 11,1 tyś. mieszk.; ośr. przem. spirytusowego, drzewnego, a od 1950 i metalowego (prod. śrub); zabytkowy zamek ze zbiorami sztuki i sławnym Muzeum Powozów (z XVIII—XIX w.). Łaptiewów, Morze-, przybrzeżna (gł. szelfowa) cz. M. -Ark- ŁOM2A tycznego u pn. wybrzeży Azji (Syberia), pomiędzy Ziemią -Północną na zach. i W. -.Nowosyberyjskimi na wsch.; łączy się na zach. z M. -Kar-skim cieśn.: Wilkickiego, Szo-kalskiego i Armi Czerwonej, a na wsch. — z M. -.Wschod- niosyberyjskim cieśn.: D. Ła-ptiewa i Sannikowa, ku pn. otwarte; pow. 650 tyś. km2, średnia głęb. 519 m, maks. głęb. 3347 m (na pn.); temp. wód powierzchniowych w lecie od 12—15° na pd., do 1° na pn. i —1,5° na pn. zach., w zimie — poniżej 0°; zaso- lenie od 17%o na pd. do 32%o na pn.; pd. cz. morza w lecie wolna od lodów, w zimie całkowicie zamarza, pozostałą cz. pokrywają pływające lody. Wybrzeża M.Ł. są przeważnie nizinne, jedynie na Ziemi Północnej — wysokie i skaliste; wzdłuż brzegów kontynentu występują liczne zat.: Chatańska, Anabarska, Ole-niocka, Buorchaja, Jańska, większe płw.: -Tajmyr na zach. i delta -Leny na pd.; do M.Ł. uchodzą rz.: Lena, Chatanga, Anabar, Jana. W pobliżu wybrzeży skupia się rybołówstwo i łowiectwo fok; przez pd. cz. M.Ł. przebiega tzw. Północna Droga Morska; gł. port — Tiksi. Łeba, miasto w woj. gdańskim, na Pobrzeżu Kaszubskim, przy ujściu rzeki Łeby do M. Bałtyckiego. Powst. jako osiedle ry- backie między jeź. Łebsko i Sarbsko, ok. 2 km na pn. zach. od dzisiejszego położenia; w XIII—XVI w. rozwinęło się jako ośr. handlu morskiego ł rybołówstwa; zagrożenie ruchomymi piaskami spowodowało przeniesienie osiedla na teren obecnie zaj- mowany, ale w ślad za tym i jego upadek. Ok. 3,4 tys. ___________________505 mieszk.; ruchliwy port rybacki, kąpielisko morskie. Łęczyca, m. pow. w woj. łódzkim nad rzeką -Bzurą, na zach. krańcu Kotliny Warszawskiej. Jeden z najstarszych grodów Polski, dawna stolica księstwa; zniszczona w czasie wojen szwedzkich, po których nie wróciła już do dawnej roli. 13,8 tyś. mieszk. (1968); ośr. administracyjny oraz usługowy rolniczego zaplecza, także ośr. rzemiosła; liczne zabytki, wśród nich romańska kolegiata. W rejonie Ł. odkryto w 1954—55 i następnie rozpoczęto eksploatację złóż rud syderytu, zalegających w utworach środk. jury, wydobywa się także węgiel brunatny. Łob-nor, słone jeź. bezodpływowe na zach. Chin, w Kotlinie Kaszgarskiej, ok. 780 m n.p.m.; pow. zmienna (1-4 tyś. km2) — jeź. okresowo zanika całkowicie; największa dł. ok. 100 km (z pn. na pd.), szer. ok. 50 km, największa głęb. 5 m; okresowy dopływ wód przez Koncze-daria. Zasypywanie piaskiem powoduje znaczne, okresowe przesuwanie się jeź. — do 150 km (stąd nazwa wędrującego jeziora). W ostatnich latach zaznacza się coraz bardziej intensywne zanikanie. jeź. Ł.-n. znane było już Marco Polo; zbadane zostało w drugiej połowię XIX w. przez Przewalskiego i Sven Hedina. Łomża, m. pow., jedno z najstarszych w woj. białostockim, położ.na i brzegu -Narwi na starym szlaku (pocztowym) z -Warszawy do Kowna. Zał. w X w., rozwijało się pomyślnie w XV—XVI w., później podupadło. 24,4 tys. ŁOTEWSKA SRB ŁOTEWSKA SRR 507 mieszk. (1968); mały ośr. przem. przetwórczo-rolnego, roszarnia lnu; węzeł drogowy, st. końcowa bocznej linii kol.; zabytki: katedra późnogotycka (XIV—XVI w.), kościoły i ratusz z początku XIX w. Łotewska Socjalistyczna Republika Radziecka, Latmjas PSR, Łatwijskaja Sowietskaja Socy-alisticzeskaja Riespubiżka, Łotwa, rep. związkowa na zach. ZSRR, utworzona 21 VII 1940; pow. 63,7 tyś. km2, ludn. 2323 tyś. (1969), stolica -Ryga 707 tyś. mieszk. WARUNKI NATURALNE. ŁSRR jest krajem nadbałtyckim, na zach. sąsiaduje z otwartym Bałtykiem, a na pn. z Zat. Ryską; wybrzeża przeważnie wyrównane, niskie i piaszczyste, Zat. Ryską oddziela od morza Płw. Kurlandzki. Kraj przeważnie nizinny (zach. skraj Niż. -Wschodnioeuropejskiej) o charakterze polodowcowym; środk. cz. zajmuje równinna Niż. Środkowołotewska, otoczona od zach. Pojezierzem Kurlandzkim (wys. do 184 m n.p.m.), od wsch. Pojezierzem Inflanckim (wys. do 311 m), na pd.-wsch. rozciąga się Pojezierze Latgalskie (wys. do 289 m), na pn.-wsch. zabag-niona Niż. Wschodniołotew-ska, a na pn. Niż. Północno-łotewska. Klimat umiarkowany morski, ku wsch. nabiera cech kontynentalnych; średnia temp. lipca ok. 17°C, stycznia od —2°C na zach. do —7°C na wsch., roczny opad 600—800 mm. Gęsta sieć rzeczna, główne rzeki: Dźwina, Gauja, Le-lupa, Włndawa; większe znaczenie żeglugowe posiada tylko Lelupa, na pozostałych rz. żeglugę utrudniają progi skalne; występuje ponad 3 tyś. jeź. w większości pochodzenia polodowcowego, największe: Raźno, Engure, Burtnie-ku, Lubań, Lipawskie. Gleby przeważnie bielicowe i bagienne; lasy zajmują ponad 38°/» pow. rep. Bogactw miner. niewiele, gł. tort i skały bu- dowlane (wapienie, dolomity, piaskowce, gliny), ponadto wody miner. LUDNOŚĆ. Łotysze stanowią (1959) 62»/« ludn., ponadto zamieszkują tu Rosjanie (27%), Białorusini (3°/D), Polacy (3%) i in.; średnia gęstość zaludnienia 36 mieszk./km2 (najwyższa na pd.-wsch. i w rejonie Rygi); przemiasto, budownictwo i komunikacja zatrudniały w 1959 ponad 40°/« ludn. zawodowo czynnej, roln. — ok. 35°/«; w m. mieszka (1968) 63°Ai ludn., gł. m. poza stolica: Dyneburg (Daugavpils), Li-pawa (Liepaja), Jełgawa, Jur-mala, Windawa (Yentspils), Rzeżyca (Rezekne). WAŻNIEJSZE DANE O ROZWOJU GOSPODARCZYM GOSPODARKA. Przed 194.0 Łotwa była słabo rozwiniętym krajem kapitalistycznym, po wejściu w skład ZSRR przekształciła się w kraj przem.-roln.; najważniejszymi gałęziami przem. są: spożywczy, energetyczny, metalowy i maszynowy, chemiczny, drzewny i papierniczy; gł. ośr. przem. jest Ryga (skupia ponad 500/* prod. przem.). Do prod. energii elektrycznej wykorzystuje się energię wodną i torf (1967, 1,7 mln t), największe elektrownie wodne znajdują się na Dźwinie: Plawińska (825 MW) i Kegumska, elektrownia cieplna — w Rydze; przem. metalowy i maszynowy (ok. Wio prod. przem. rep.) specjalizuje się w prod. środków transportu i wyrobów elektrotechnicznych, zajmuje i miejsce wśród rep. radź. Wyszczególnienie Jednostka miary 1940 1950 1960 1968 Dynamika prod. •/. 100 303 1099 2331 przem. Energia elektryczna min kWh, 251 493 1672 2630 Wagony kol. osobowe Cement szt. tyś. t 125 2641' 217 367 460 402 814 Tkaniny bawełniane Papier Mięso min m tyś. t tyś. t 21 24 123 24 45 50 72 152 61 136 186 Bydio tys. szt. • • •• 8123 938° 1113 Trzoda chlewna Żyto Polowy ryb tys. szt. tyś. t tyś. t 188 12 533a 212 W 1051° 240 143 770 253 394 a 1951. b 1952. c 1961. w prod. elektrowozów i wagonów kol., ponadto wytwarza wagony tramwajowe, mikrobusy, silniki spalinowe, rowery, maszyny roln., maszyny elektryczne, radioodbiorniki, aparaturę telefoniczną i in. urządzenia przem. oraz obejmuje remont statków (gł. ośr. jest Ryga); niewielka huta żelaza znajduje się w Lipa-wie (1967, 479 tyś. t stali); przem. chemiczny (gł. w Rydze) wytwarza nawozy potasowe, farby, lakiery i farmaceutyki; przem. spożywczy (ponad 22% prod. przem.) obejmuje przeważnie przetwórstwo mięsa, mleka i ryb (Ryga, Rzeżyca, Lipawa, Windawa i in.); w przem. włókienniczym przeważa przerób bawełny i wełny (Ryga) oraz lnu (Jełgawa); przem. drzewny i papierniczy wytwarza tarcicę, meble, zapałki oraz duże ilości papieru (3 miejsce wśród rep. radź.); ponadto w ŁSRR rozwinięty jest przem. miner, (cement, cegły, prefabrykaty budowlane, szkło, porcelana), skórzano-obuwni-czy i gumowy. Ziemie orne zajmują ponad 3ff/» pow. rep., łąki i pastwiska U"/!); w prod. rolniczej dominuje hodowla zwierząt (61/o) dość liczni Turcy (8°/«) i Albańczycy (17%); stolica rep. -Skopje (212 tys.). Większą cz. M. zajmują g., rozcięte dół. rz. Wardar i jej dopł., kilka kotlin (Bitola, Kumanowo, Ochrid i in.); klimat podzwrotnikowy kontynentalny. M. należy do jednej ze słabiej -rozwiniętych pod względem gosp. republik Jugosławii. W dół. rz. i kotlinach uprawia się kukurydzę, pszenicę, buraki cukrowe, tytoń, bawełnę, ryż, owoce cytrusowe i winną latorośl; na rozległych pastwiskach górskich hodowla owiec i bydła. Na jeź. (Ochrydzkie, Prespa) rybołówstwo. W górnictwie największe znaczenie ma wydo- bycie rud chromu (przerabianych w Skopje i okolicy), rud cynku i ołowiu oraz uranu; wśród gałęzi przem. na pierwszy plan wysuwa się przem. spożywczy, metalowy, szklarski, ceramiczny; w pd. cz. powstają hydroelektrownie. Gł. m. (oprócz Skopje): Bitola (54 tys.), Prilep (43 tys.), Kumanowo (35 tys.). Macedonia, hist. kraina w środk. cz. Płw. -• Bałkańskiego, pow. ok. 55 tyś. km2; zajmuje pd.-wsch. cz. Jugosławii, pn.-wsch. cz. Grecji i pd.- 510 MACHACZKAŁA -zach. cz. Bułgarii. W starożytności samodzielne państwo; po upadku cesarstwa bizantyńskiego w XV w. dostała się pod władzę turecką; po I wojnie świat, podzielona między trzy wymienione państwa. Machaczkala, do 1921 Port- -Pietrowsk, miasto w Rosyjskiej FSRR, stolica Dagestańskiej ASRR, położ.na wybrzeżu M. Kaspijskiego u stóp Kaukazu; 170 tyś. mieszk. (1968). Ośr. górnictwa ropy naftowej i przem. spożywczego (rybny, winiarski, mięsny), ponadto przem. włókienłczy, metalowy, drzewny, chemiczny i materiałów budowlanych; ważny port nad M. Kaspijskim, st. kol.; uniwersytet i 3 in. wyższe uczelnie, filia Akademii Nauk ZSRR, 3 teatry, muzea. Mackenzie, rz. w pn.-zach. Kanadzie, dł. właściwej M. — 1800 km, wraz z Peace-Fin-lay — 4240 km, wielkość dorzecza 1,66 mln km2. Przedłużeniem jej w kierunku źródeł jest Rz. Niewolnicza (258 km) wpadająca do -Wielkiego jeź. Niewolniczego; M. powstaje z połączenia rz. Peace (1696 km) i Athabaska (1240 km). Po wyjściu z Wielkiego jeź. Niewolniczego rz. M. płynie ku pn.-zach., przyjmuje z l. strony rz. Liard i Keele, a z p. Wielką Rz. Niedźwiedzią, potem przebija się przez G. Pranklina, gdzie przerywają żeglugę wodospady; uchodzi wielką deltą do M. -Ark-tycznego. Żeglowna na przestrzeni 1800 km przez ok. 3 miesiące w roku. Przez jeź. Athabaska, Wollaston i Reniferowe istnieje bifurkacja do rz. -Churchill. Rz. M. została odkryta przez podróżnika A. Mackenzie w 1789. W dorzeczu M. znajdują się bogate złoża ropy naftowej, węgla brunatnego oraz, złota i uranu. Mac Kiniey, Mount-, Mount McKinIey, najw. szczyt Ameryki Pn., wy s. 6194 m n.p.miasto, w paśmie Alaska. Odkryty w 1898, zdobyty w 1913. W 1917 utworzono park narodowy o pow. 5,7 tyś. km2. Madagaskar, w. na O. Indyjskim, ok. 400 km na wsch. od kontynentu Afryki, oddzielona od niego Kań. Mozambickim; pow. 590 tyś. km», dł. M. ok. 1600 km, szer. ok. 600i km. Warunki naturalne, ludność, gospodarka -Rep. Malgaska. Madeira, rz., gł. dopL -9-Amazonki; dł. 4100 km; powstaje z połączenia wypływających z -Andów rz. Mamore i Beni na granicy Boliwii i Brazylii, po czym płynie ku pn.-wsch. i uchodzi do Amazonki poniżej -Manaus; przy ujściu osiąga 2,5 km szer. i tworzy na skutek rozdzielenia się na odnogi w. Ilha dos Tupinam-baranas; bogata w wodę. Dorzecze M. 1,1 mln km2, gł. do- pływy: l. — Mądre de Dios, p. — Guapore, Jiparana, Ari-puana. Z powodu licznych wodospadów żeglowna dopiero od Porto Velho; wzdłuż 250 km odcinka (Porto Velho — — Mirim), obfitującego w wodospady, zbud. (1912) linię kol. Madera, Madeira, w. na O. Atlantyckim, położ.ok. 700 km od zach. wybrzeży -Maroka; pow. 797 km2. W. pochodzenia wulkanicznego, górzysta, najw. szczyt Pico Ruivo (1861 m n.p.m.); klimat podzwrotnikowy morski (lato 22,5°, zima 15°); roślinność podzwrotnikowa (pierwotne lasy zupełnie MADUBA 511 zniszczone). Ludn. portugalska, ok. 268 tyś. (1968), stolica Funchal (43 tys.). Łącznie z niewielkimi sąsiednimi w. Porto Santo, Desertas i Sel-vagens tworzy osobny okręg -•Portugalii. Ludn. zajmuje się uprawą ziemi na gruntach nawadnianych, gł. winorośli (z której produkuje się znane .wino madera), trzciny cukrowej, bananów i ananasów, wczesnych jarzyn oraz rybołówstwem. Gł. produktem eksportu są wina oraz owoce. Liczne uzdrowiska klimatyczne i kąpieliska o znaczeniu międzynar. Od 1.419 posia- dłość Portugalii. Madras, Czennapattanam, miasto w pd.-wsch. Indii, na Wybrzeżu -Koromandelskim, nad Zat. Bengalską; stolica stanu Madras. Do starego miasto w cz. pn. (Peddapali) dobudowano w 1504 osiedle portugalskie Sao Thome, a potem fort bryt. St George (1639). 1896 tyś. mieszk. (1966, trzecie pod względem wielkości m. Indii); wielki ośr. przemiasto, handl. i kulturalny z przem. włókienniczym, maszynowym (prod. wagonów, motocykli, montaż samochodów), tytoniowym, skórzanym, spożywczym, cementowym, chemicznym, poligraficznym i z silnie rozwiniętym rzemiosłem; duży port morski (rozbudowany w 1909), międzynar. port lotniczy, węzeł kolejowy i drogowy; uniwersytet (zał. 1857) i in. wyższe uczelnie. Madryt, Madnd, miasto, stolica Hiszpanii, położ.w centralnej cz. kraju, na wyż. Nowej Kastylii, nad rzeką Manzanares, na wys. ok. 690 m n.p.miasto w X w. było małą fortecą Maurów pod nazwą Mddzrid; w 1561 Filip II przeniósł do M. stolicę Hiszpanii (ze względu na centralne położ.m.); ogromny wzrost M. nastąpił w XX w. — z 0,5 mln mieszk. w 1908 ludn. wzrosła do 2851 tyś. w 1968. Jako ośr. przem. rozwinął się w drugiej połowie XIX w.; obecnie czynnych jest ok. 14 tyś. zakładów przemiasto, zatrudniających ok. 300 tyś. osób. Najważniejsze gałęzie przem.: maszynowy, (samochody, ciągniki, samoloty, parowozy), elektrotechniczny, zbrojeniowy, chemiczny, włókienniczy, spożywczy, skórzano-obuwniczy i odzieżowy; zakłady przem. skupiają się gł. na pd. i pn. peryferiach m.; wielki ośr. handl. i adm. Hiszpanii; gł. węzeł kolejowy kraju oraz jeden z większych w zach. Europie port lotniczy; centrum nauk.-kult. Hiszpanii z uniwersytetem (zał. 1508) i in. wyższymi szkołami. Akademia Nauk, szereg instytutów naukowych; muzea, galerie sztuki (sławne Prado), Biblioteka Narodowa, teatry (ok. 30); liczne zabytki w starej cz. m. (koło Puerta del Soi); centrum turystyki z pięknymi parkami (sławny El Retiro, Carabanchel Bajo). W pobliżu znane zamki - El Escorial, Aranjuez, El Pardo, Casa del Campo. Madura, w. w Arch. Mała j -skim (Indonezja), oddzielona cieśn. i zat. M. od pn.-wsch. cz. Jawy; pow. 5471 km2. M. ma wydłużony równoleżnikowo kształt, brzegi niskie i wyrównane, wnętrze pagórkowate (maks. wys. 471 m n.p.m.); klimat równikowy wybitnie wilgotny; pow. pokrywają lasy tropikalne i sawanny. Gęsto zaludniona (ludn. ok. 2 mln); dobrze rozwinięte roln. z uprawą ryżu, kukurydzy, palmy kokosowej, kauczu- 512 MADUBAJ kowca, puchowca (kapoku), tytoniu, poza tym hodowla bydła i rybołówstwo przybrzeżne; złoża ropy naftowej i soli, Maduraj, Madurai, Madura, m. na pd. Indii; jedno z najstarszych miasto, w V w. p.n.e. było stolica niewielkiego państwa. 458 tyś. mieszk. (1966); ośr. handlu artykuałmi rolnymi oraz przem. włókienniczego, rzemiosła artystycznego (tkactwo, rzeźba w drewnie); węzeł kolejowy i drogowy; liczne zabytki (świątynia Sziwy z XVII w., ruiny pałacu królewskiego). Mafcking, miasto, dawna stolica Be-czuany (obecna Botswana), na terytorium Rep. Pd. Afryki, przy samej granicy, nad rzeką Molopo. Zał. 1885 dzięki odkryciu złota w pd. Afryce. Ok. 7 tyś. mieszk. (1954); niegdyś centrum ekspansji bryt. w pd. Afryce, w 1899—1900 oblegane przez Burów; węzeł kolejowy na linii Kapsztad—Bulawayo— —Salisbury—Johannesburg. Magdalena, Rio Magdalena, rz. w Kolumbii, wypływająca w pd. cz. Kordyliery Centralnej (-Andy); kierując się zdecydowanie na pn. uchodzi deltą do M. Karaibskiego; dł. 1530 km, pow. dorzecza 266 tyś. km2, gł. dopł. l. Cauca (1200 km dł.). Z powodu licznych progów (np. Honda) żeglowna jedynie odcinkami. Magdeburg, miasto w środk.-zach. części NRD, nad -Łiabą; ośr. adm. okręgu Magdeburg. Znane od IX w.; w XII—XVI w. wielki ośr. handlu i kultury; całkowicie zniszczone w wojnie trzydziestoletniej (1631). 268,1 tyś. mieszk. (1967); rozwinięty przem. budowy ciężkich maszyn (urządzenia gór-niczo-hutnicze), stoczniowy, precyzyjny, chemiczny, papierniczy, włókienniczy i spożywczy; ważny węzeł komunikacyjny, największy port śródlądowy NRD (na szlaku -Aaba—-Wezera); kilka szkół wyższych. Magellana, Cieśnina-, oddziela Ziemię Ognistą i kilka małych wysp od pd. krańca lądu Ameryki Pd.; stanowi przejście z O. Atlantyckiego na O. Spokojny; ciągnie się na odcinku 560 km, miejscami osiąga tylko 3 km szen Cieśn. jest nawiedzana przez silne wiatry, sztormy i mgły; ze względu na liczne w-y i rafy żegluga w niej jest dość niebezpieczna. Odkryta przez F. Magellana w 1520. Pierwszym statkiem pod polską banderą, który przebył tę cieśn. był jacht "Śmiały" (1966). Maggiore, Lago Maggiore, jeź. u pd. podnóży Alp Lombardz-kich, na wys. 194 m n.p.miasto, położ.częściowo w Szwajcarii (kanton Ticino), a w większej cz. na terenie Włoch; pow. 212 km2, dł. 65 km, szer. do 11 km, maks. głęb. 372 m. Na wybrzeżach szereg uzdrowisk klimatycznych, m.in. znane Locarno, Pellanza, Stre-sa, Luino i in.; duży ruch turystyczny. Na jeź. dobrze roz- winięta sieć żeglugi. Maghreb, arabski "zachód", arabska nazwa krajów Afryki Pn., obejmująca: Maroko, Algierię, Tunezję, niekiedy zach. Libię. Magnitogorsk, miasto w Rosyjskiej FSRR, położ.na pd.-wsch. zboczach -Uralu, nad górnym biegiem rz. -Ural; zał. 1929—31; 360 tyś. mieszk. (1968). Jeden z największych MAJORKA 513 ośr. hutniczych w ZSRR bazujący na miejscowym wydobyciu magnetytów w obrębie g. Magnitna oraz rud żelaza z pn. Kazachstanu; ponadto przem. maszynowy (maszyny i urządzenia dla górnictwa, obrabiarki), chemiczny (kok-sochemia, azotowy), odzieżowy, skórzano-obuwniczy, materiałów budowlanych; st. kol., połączenie gazociągiem ze złożami Drugiego Baku (Tujma-zy); 2 wyższe uczelnie (górnł-czo-hutnicza i pedagogiczna), teatr, muzeum. Magnuszew, wieś w pow. ko-zienickim (woj. kieleckie), w dół. Wisły, między ujściami Radomki i Pilicy. W sierpniu 1944 wojska radź. zdobyły tu przyczółek na l. brzegu Wisły, który utrzymały wraz z jednostkami I Armii WP po ciężkich walkach; ich kulminacyjnym okresem była bitwa pod -Studziankami. Przyczółek warecko-magnuszewski był jednym z gł. rejonów wyjściowych, skąd 14 I 1945 ruszyła operacja Wisła—Odra, która przyniosła całkowite wyzwolenie ziemiom polskim; stąd też 16—17 I 1945 I Armia WP rozpoczęła natarcie celem wyzwolenia Warszawy. Magura Orawska, fliszowe pasmo górskie stanowiące zach. cz. -Podhala (gł. na terytorium Czechosłowacji); ciągnie się na pn. wschód od Małej -Fatry na przestrzeni ok. 35 km wzdłuż pn.-zach. cz. doliny ~»-0rawy; maks. wzniesienie — Kubińska Wola 1360 m n.p.m.; pasmo jest silnie zalesione. U jego pn. krańca sztuczne jeź. Oravska Priehrada. Magura Spiska, pasmo górskie w Beskidach Zach. na -Spi- 33 Słownik geografii świata szu (gł. na terytorium Czechosłowacji), między -Dunaj-cem a Popradem; łączy Tatry Bielskie z Beskidem Sądeckim; maks. wys. pasma dochodzi do 1267 m n.p.m. (Rze-pisko); zbud. z fliszu. Mainz - Moguncja Majdanek, dzielnica pd.-wsch. -Lublina, ok. 4 km od centrum miasto w latach 1941—44 istniał tu hitlerowski obóz koncentracyjny, początkowo dla radź. jeńców wojennych, przekształcony od V 1942 na obóz masowej zagłady; mieścił on przeciętnie 40 tyś. osób; przebywało tu ogółem 500 tyś. więźniów, z których ponad 360 tyś. zginęło wskutek eksterminacyjnej działalności hitlerowców; z tego ok. 200 tyś. Żydów z Polski i in. krajów Europy (m.in. blisko 20 tyś. Żydów z okolic Lublina 3 XI 1943); wyzwolony 24 VII 1944 przez wojska radź. i poi. Od 1947 istnieje tu Państw. Muzeum na Majdanku ze stałą wystawą; koło krematorium zachował się kopiec o kubaturze 1350 m', usypany z popiołów i kości ofiar. Majkop, miasto w Rosyjskiej FSRR, stolica Adygejskiego Obwodu Autonomicznego, położ.nad rzeką Bieła (lewy dopływ Kubania) na pn.-zach. przedgórzu Kaukazu; 109 tyś. mieszk. (1968). Ośr. przem. spożywczegp (spirytusowy, przetwórstwo owocowe, mięsny, tytoniowy), ponadto przem. drzewny i maszynowy; w okolicy M. górnictwo ropy naftowej; st. kol.; wyższa uczelnia pedagogiczna oraz instytut literatury, teatr. Majorka, Mallorca, -Baleary 514 MAKALU Makalu, piąty pod względem wys. szczyt świata. 8470 m n.p.m.; położ.w środk. cz. Himalajów, na granicy Chin (Tybet) i Nepalu, ok. 20 km w linii powietrznej na pd. wsch. od -Czomolungmy. Zbud. ze skał magmowych i osadowych, zbocza pokryte wiecznymi śniegami i lodowcami. Zdobyty w 1955 przez wyprawę tranc. (J. Coury — L. Terray). Makarikari, słona, bagnista niecka w pn. cz. -Kalahari w Afryce Pd., na wys. ok. 900 m n.p.m.; w porze deszczowej łączy się M. okresowo poprzez rz. Botletle z basenami Okawango i Ngami, a przez nie z dorzeczem rz. Kubango, podczas gdy na wsch. wypełniające się wodą suche koryta łączą niekiedy M. poprzez rz. Szaszi z dorzeczem Limpopo, a poprzez rz. Nata i Gwaai z dorzeczem Zam-bezi. Makasar, Mangkasar, miasto w Indonezji, stolica prowincja Celebes, położ.na pd.-zach. wybrzeżu w-y -Celebes. 384 tyś. mieszk. (1961); ośr. przem. spożywczego, włókienniczego, metalowego i rzemiosła artystycznego; centrum handl.; węzeł drogowy i port morski. Makasarska, Cieśnina-, pomiędzy wybrzeżem wsch. -Bor-neo i zach. -*-Celebesu; łączy M. Celebes z M. -Jawaj-skim; szer. 120—300 km, dł. ok. 500 km, głęb. do 2458 m; nad C. M. leżą porty: -Ma-kasar i Madjene (Celebes) oraz Balikpapan (Borneo). Makau, portugalskie Macau, chińskie Aomen, posiadłość portugalska (tzw. prow. zamorska) na pd.-wsch. wybrzeżu Chin, u ujścia rzeki -+Si-ciang do M. Południowo-chińskiego; pow. 16 km2; obejmuje płw. Aomen oraz niewielkie w-y Taipa i Co-loane. Ludn. 268 tyś. (1968, gł. Chińczycy): stolica Macau 161,3 tyś. mieszk. (1960), port morski obsługujący handel między krajami kapitalistycznymi a ChRL; rozwinięte rybołówstwo i przetwórstwo ryb, ponadto przem. spożywczy, konfekcyjny i cementowy. Eksport konserw rybnych, zapałek, herbaty i jedwabiu oraz (nielegalny) opium. Należy do Portugalii od 1557, jako pierwszy tzw. "wolny port" Chin. Makiejewka, miasto w Ukraińskiej SRR, położ.nad rzeką Gruska (dopł. Kalmiusu) w pd. cz. Wyż. -Donieckiej; zał. 1889; 415 tyś. mieszk. (1968). Jeden z największych ośr. przem. Zagłębia -Donieckiego; skupia gł. górnictwo węgla kamiennego, hutnictwo żelaza (olbrzymi kombinat im. Kirowa), przem. maszynowy i chemiczny (koksochemia, azotowy), ponadto przem. cementowy, spożywczy, obuwniczy; węzeł kol., filia politechniki donieckiej. Malabarskie, Wybrzeże-, Ma- labar, pas niż. nadmorskich szer. 60—80 km w pd.-zach. cz. Płw. -Indyjskiego (India), pomiędzy M. Arabskim i łańcuchem Ghatów Zach., od m. Pańdżim na pn. do przyl. -Komoryn na pd. Wybrzeża obfitują w liczne, drobne skaliste płw. i głęb. zat., wykorzystane do budowy portów (Koczczi, Mangalur, Kojliko-ta); klimat zwrotnikowy kontynentalny, monsunowy, o suchej zimie i wiośnie; lasy tropikane. Na pd. ogromne MALAJSKI, PÓŁWYSEP- 515 złoża piasku monacytowego, zawierające tor i uran. Wybrzeże M. jest gęsto zaludnionym rejonem Indii o charakterze rolniczym; uprawa ryżu, palmy kokosowej, kawy, kauczuku i korzeni (pieprz, imbir); gł. m.: Tirwanantapu-ram, Kojlikota (Kożikode), Mangalur, Alapi. Malaga, miasto w Hiszpanii, nad M. Śródziemnym, malowniczo położ.u podnóża G. Betyckich; ośr. adm. prow Malaga. Fe-nicka Mdląca, była długi czas ważnym ośr. handL-transpor-towym pd. Hiszpanii (Andaluzja); podupadła w XVI w. po wypędzeniu Morysków, a dźwignęło się dopiero ok. 1880 po rozbudowie portu. 317 tyś. mieszk. (1967); ośr. regionu upraw śródziemnomorskich (oliwek, cytrusów, winorośli, trzciny cukrowej) oraz produkcji wina (malaga); rozwinięty przem. spożywczy (cu- krownie, olejarnie, fabryki konserw), chemiczny (nawozy sztuczne), włókienniczy, metalowy, niewielkie hutnictwo metali kolorowych; port (wywóz win, owoców, rodzynków i oliwy, ostatnio rud żelaza i ołowiu); baza marynarki wojennej; kąpielisko morskie i uzdrowisko o międzynar. sławie; resztki dawnych fortyfikacji Maurów. Malaje -Malajzja Malajski, Archipelag-, największy w świecie arch.; stanowi pomost pomiędzy Azją i Australią; oddziela O. Indyjski od O. Spokojnego; pow. ok. 2 mln km2. Obejmuje oddzielne grupy w.: na zach. i pn. -Wielkie Wyspy Sundajskie —> (Borneo, Sumatra, Celebes, Jawa), na pd. wsch. -Małe Wyspy Sundajskie, na pn. wsch. -Filipiny, na wsch. -Moluki oraz liczne mniejsze (-Mentawai, -Sulu, Wyspy Południowo-Wschodnie, Wyspy Południowo-Zachodnie, -Axu). Pomiędzy w. leżą liczne wewnętrzne morza: Jawajskie, Celebes, Banda, Sulu, Moluckie, Flores, Ceram i in. Wzdłuż w. i ich łańcuchów przebiegają głęb. rowy , oceaniczne: Filipiński — do 10960 m głęb., Sundajski - 7455 m, Webera — 7440 m, Timorski. Linia brzegowa w zach. części A.M. jest na ogół słabo rozwinięta, wsch. — silnie; we wnętrzu w. ciągną się łańcuchy g. fałdowania alpejskiego, na których obszarze przejawia się żywa działalność wulkaniczna (ok. 330 wulkanów, w tym 128 czynnych) i sejsmiczna; klimat równikowy wybitnie wilgotny, o znacznej wilgotności (malejącej ku wsch.); dominują gleby laterytowe, -na Borneo także czerwone; przeważają wilgotne lasy tropikalne, w części pd.-wsch. arch. - lasy monsunowe i sawanny. Ok. 75*/* pow. A.M. należy do -Indonezji, 15/e do -Filipin, 10% do Malajzji, -(Sabah, Sarawak), ponadto niewielką pow. zajmują posiadłości: -Brunei (protektorat bryt.) i -Timor Portugalski. Malajski, Półwysep-, Malakka, Melaka, najdalej na pd. wysunięty płw. Azji, pomiędzy M. -Południowochińskim i Zat. Syjamską (O. Spokojny) na wsch. oraz M. -Andamańskim (O. Indyjski) na zach.; stanowi pd. przedłużenie Płw. -Indochińskiego; oddzielony wąską cieśn. -9-Malakka od Arch. -Malajskiego (-Su-matra); kształt wrzecionowaty, wydłużony w kierunku NNW-SSE do ok. 1500 km, MALAJZJA szer. od 40 km w przesmyku Kra (na pn.) do ponad 3|00 km na pd.; pow. 237 tyś. km2. Ok. 40-/0 pow, płw. to nadmorskie niż. oraz średniowys. i mocno rozczłonkowane pasma górskie, osiągające na pd. wys. 2190 m n.p.miasto w podłożu zbud, z granitów i osadowych skał paleozoicznych znajdują się złoża cyny (najbogatsze w świecie), wolframu, boksytów, złota i węgla kamienne- go. Klimat równikowy wybitnie wilgotny; dominują gleby laterytowe; na wybrzeżach bagna z roślinnością namorzy-nową (mangrowe), ok. 75°/a pow. płw. porastają bujne lasy równikowe. Ludn. gł. Ma-lajowie; zajmują się roln. (plantacje kauczuku, uprawa ryżu) ł górnictwem. Część pd. P.M. wchodzi w skład -9-Ma-lajzji, środk. i pn.-wsch. — należy do Syjamu, a pn.-zach. — do Birmy. Malajzja, Malezja, Persekutuan Tanah Melaysia, Federa-tion of Malaysia, Federacja Malajzji, federacyjna monarchia konstytucyjna w Azji Pd.-Wsch.; utworzona 16 IX 1963 z połączenia: Federacji Malajskiej, -Singapuru (wystąpił z federacji w 1965), -Sabahu (d. Borneo Pn.) i -9-Sarawaku; członek bryt. Wspólnoty Narodów; pow. 332,6 tyś. km2; ludn. 10 384 tyś. (1968); stolica -Kuala Lumpur 477 tyś. mieszk. (1963); podział administracyjny 13 stanów (11 — dawnej federacji, 2 — na Borneo); język urzędowy malajski. WARUNKI NATURALNE. M. zaj- muje pd. cz. Płw. -Malajskiego i pn.-zach. cz. w. -Borneo. Wzdłuż wybrzeży ciągną się niewielkie niż., miejscami zabagnione, wnętrze kraju jest górzyste (wys. do 2190 m n.p.m. na Płw. Malajskim i 4101 m n.p.m. -Kinabalu na Borneo); klimat równikowy wybitnie wigotny; opady 2000— 4000 mm; rz. krótkie i pełno-wodne; wilgotne lasy równikowe porastają ok. BOo pow., wzdłuż bagnistych wybrzeży — mangrowia. Na Płw. Malajskim występują bogate złoża surowców miner.: cyny (na zach.), żelaza i manganu (na wsch.) oraz złota i wolframu (w cz. środk.), na Borneo niewielkie złoża ropy naftowej. LUDNOŚĆ odznacza się zróżnicowanym składem narodowościowym: Malajowie 45'/*, Chińczycy 36%, Hindusi i pakistańczycy li0%, Dajakowie yio i in.; przyrost naturalny wysoki — ok. 30%o; gęstość zaludnienia w M. Zach. (Płw. Malajski) — 64 mieszk./km2 (na zach. Płw. Malajskiego przewyższa 200 mieszk./km2), w Sarawaku spada poniżej 10 mieszk./km2. M. skupiają ponad 30% mieszk., gł. m.: Kua-la Lumpur, (-r) Pinang, Ipoh, Malakka, Kuczing. GOSPODARKA. M. jest krajem rolniczo-surowcowym, którego gospodarka opiera się na uprawie kauczuku i wydobyciu cyny, opanowanych przez kapitał bryt., amer. i in. Duże kontrasty wewnętrzne w rozwoju gosp.; najlepiej są rozwinięte stany na pd. zach. Płw. Malajskiego, a najsłabiej — Sarawak i Sabah (na Borneo). • Podstawowym działem gospodarki jest roln., zatrudniające ok. 60'/* ludn. i nastawione na uprawę roślin eksportowych; ziemie orne zajmują ok. lWe pow. (gł. na Płw. Malajskim), a łąki i pastwiska ok. 7°/B; dominuje uprawa kauczuku (W/o ziem uprawnych, gł. na zach. Płw. Ma- MALAWI 517 lajskiego), zbiory blisko i mln t kauczuku surowego rocznie (niemal Wio prod. świat.); ponadto uprawia się palmę kokosową (ok. 130 tyś. t kopry) i oliwną (120 tyś. t oliwy palmowej), ryż (ponad 900 tyś. t), bataty, herbatę, maniok, . ananasy, pieprz, trzcinę cukrową i in.; hodowla odgrywa rolę drugorzędną; pewne znaczenie posiada rybołówstwo i (na Borneo) eksploatacja lasów (4,4 mln m8 drewna). Przem. rozwinięty jest słabo; obejmuje przede wszystkim górnictwo ł hutnictwo cyny (Pinang, Ipoh i Kuala Lumpur), największe w świecie. Ponadto istnieją kopalnie in. surowców (ruda żelaza, boksyty, ropa naftowa), zakłady wstępnej obróbki kauczuku, przem. spożywczy (konserw owocowych — ananasy), metalowy, drzewny i in. Transport opiera się na żegludze przybrzeżnej i kolejach (na Płw. Malajskim); główne porty: Pinang i Port Swettenham (niedaleko Kuala Lumpur). Eksport: kauczuk, cyna i koncentraty, ruda żelaza, tłuszcze roślinne; główni partnerzy handlowi: Singapur, Wielka Brytania, Japonia. Malakka, Melaka, miasto w Ma-lajzji (Malezji), stolica prowincja; pół. na pd. zach. Płw. Malajskiego, nad cieśn. Malakka. Jedno z najstarszych m. ma-lajskich; ważny port w okresie podbojów kolonialnych (1511—1641), obecnie bez większego znaczenia. 70 tyś. mieszk. (1957); ośr. przem. spożywczego (m.in. olejarnie), oczyszczalnie kauczuku oraz rzemiosło artystyczne; st. kol., węzeł drogowy i port morski; liczne zabytki architektoniczne, zwłaszcza z epoki kolonialnej. Malakka, cieśn., łączy M. -An-damańskie z M. -Południowo-chińskim pomiędzy Płw. -Malajskim i -Sumatrą; dł. 780 km, szer. 36 km, najmniejsza głęb. 13 m; brzegi cieśn. niskie, porośnięte mangrowiami; w jej pd. cz. (wzdłuż Sumatry) szereg dużych m. Przez cieśn. wiedzie bardzo ruchliwy szlak morski Azji Pd.-Wsch.; nad cieśn. port -Malakka (Malajzja); w pobliżu jej wsch. krańca -Singapur. Malang, miasto w Indonezji, położ.we wsch. cz. Jawy, u podnóża wulkanu -Semeru, na wys. 430 m n.p.m. 377 tyś. mieszk. (1961); centrum rejonu rolniczego (plantacje kawy, trzciny cukrowej, kauczuku i in.); przem. spożywczy, tytoniowy, włókienniczy, drzewny; węzeł drogowy i st. kol.; uniwersytet; miejscowość kuracyjna. Malaren -Melar, jeż. Malaspina, olbrzymi lodowiec podgórski (piedmontowy) w Ameryce Pn., na terenie stanu Alaska (USA); powstaje z połączenia licznych lodowców dolinnych spływających z G. Sw. Eliasza (pn.-wsch. -Kor-dyliery) i tworzy czaszę lodową o pow. ok. 3 tyś. km2 i grub. 500 m. Obecnie pow. M. zmniejsza się (na początku XX w. osiągała 4—5 tyś. km2, wówczas jego czoło docierało do wybrzeża morskiego, tworząc nawet g. lodowe); przedpole M. otoczone wys. do 150 m wałem morenowym, porośniętym lasem. Malawi, Malawi Re-puWc, państwo w pd.-wsch. Afryce, niepodległe od 6 VII 1964, członek bryt. Wspólnoty Narodów; poprzednio protektorat bryt. Niasa, w 1953—63 518 MALBORK tworzący wraz z Rodezją Pn. (-Zambia) i Pd. tzw. Federację Rodezji i Niasy; pow. 117.8 tyś. km2; ludn. 4285 tyś. (1968); stolica -Zomba, 20 tyś. mieszk. (1966); podział administracyjny — 19 dystryktów; język urzędowy ang. WARUNKI NATURALNE. M. zajmuje leżący na zach. i pd. od jeź. -*-Niasa silnie spękany krystaliczny płaskowyż, osiągający na pn. w masywie Nyika wys. 2542 m n.p.miasto, a na pd. w masywie Mlandże 3000 m n.p.m.; wsch. cz. kraju wraz z jeź. Niasa leży w obniżeniu potężnego rowu tektonicznego, którego dno na pd. schodzi do wys. 200 m n.p.m.; klimat podrównikowy o charakterze monsunowym z dwoma porami roku — deszczowym latem i krótką, suchą zimą; roczna suma opadów od 750 mm w dół. rz. Szire do 2500 mm w obszarach najwyżej położonych; rz. uchodzą do jeź. Niasa, które poprzez rz. Szire łączy się z rz. Zambezi; na pd. wsch. słone jeź. Chilwa i in.; przeważają sawanny parkowe, na pn. widne lasy tropikalne, w dół. rzek lasy galeriowe; lasy zajmują ok. W/a pow. kraju; \znane są niemal nie eksploatowane złoża rud żelaza, boksytów, grafitu, węgła, złota, miki, korundu i in. LUDNOŚĆ stanowią prawie wyłącznie ludy Bantu, gł. Malawi (56% ludn.) oraz Makua i in.; Europejczyków ok. 10 tys., Hindusów i Pakistańczy-ków ok. 13 tys.; średnia gęstość zaludnienia 34 mieszk./ /km2; połowa ludn. mieszka na pd. od jeź. Niasa;'wskutek przeludnienia ponad 150 tyś. osób migruje corocznie zarobkowo do Zambii, Rodezji i Rep. Pd. Afryki. Gł. m.: Limbę (110 tys., 1966), Lilongwe (19 tys., 1966). GOSPODARKA. M. jest zacofa-nym krajem rolniczym; ok. 58% pow. zajmują nieużytki, ziemie orne — ok. 24<)/ pow. Podstawą roln. jest plantacyjna uprawa herbaty (15,9 tyś. t w 1966; 2 miejsce w Afryce), tytoniu (18,6 tyś. t); plantacje znajdują się w rękach brytyjskich; poza tym uprawia się orzeszki ziemne (39 tyś. 't), bawełnę, maniok (0,5 mln t), proso, kukurydzę (12 tyś. t) oraz fasolę i groch; hodowla (gł. w ręku Afrykanów) słabo rozwinięta; bydło 0,4 mln szt., kozy i owce 0,5 min; przem. b. słabo rozwinięty; wstępna przeróbka herbaty, oczyszczalnie bawełny, przem. tytoniowy; wśród ludn. wiejskiej dobrze rozwinięte rzemiosło; dł. linii kol. 824 km, dróg ok. 8 tyś. km z tego ulepszonych 3735 km, na jeź. Niasa stała żegluga. Eksport poprzez porty Mozambiku i Angoli: gl. tytoń i herbata (ponad 3/4 wartości eksportu), poza tym orzeszki ziemne i bawełna; główni partnerzy handlowi: Wielka Brytania, Rodezją i Zambia. Malbork, m. pow. w woj. gdańskim, na pn.-wsch. krańcu Pojezierza Iławskiego, nad brzegiem Nogatu (p. ramienia delty -Wisły). Jedno z najstarszych m. nadwiślańskich; w miejsce ' warownego grodu pomorskiego założyli tu Krzyżacy w 1276 miasto, od 1280 rozpoczęli budowę wielkiego zamku — siedziby Zakonu Krzyżackiego; po rozbiorach Polski rozwijało się słabo i liczyło zaledwie kilka tyś. mieszk.; w czasie drugiej wojny świat, silnie zniszczone, ale odbudowało się szybko. 30,4 MALI 519 tys. mieszk. (1968); ośr. przem. rolno-przetwórczego (cukrownie, zakłady mięsne) i włókienniczego (roszarnia). Ze względu na zabytkową wartość zamku M. stanowi również ważny obiekt turystyczny. Malediwy, Diweki Radżę, Państwo Wysp; niepodległy od 1965 sułtanat (od i IV 1969 republika, na czele której stoi sułtan), poprzednio protektorat Wielkiej Brytanii. Wydłużona południkowe grupa ok. 2000 drobnych w. koralowych na O. Indyjskim (dł. arch. 885 km) stanowiąca pd. przedłużenie arch. -Lakkadiwów; pow. 298 km2; ludn. 106 tyś. (1968) na 220 zamieszkanych wyspach; stolica Małe (12 tys., 1968); język urzędowy malediwski. Pow. wysp nizinna (do ok. 2 m n.p.m.); klimat tropikalny wilgotny, na pn. monsunowy; odczuwa się brak wody słodkiej. Ludn. gł. Hindusi, Mala-jowie i Arabowie; średnia gęstość zaludnienia 98 mieszk./ /km2; rozwinięte rybołówstwo (m.in. połów żółwi) oraz uprawa palmy kokosowej, bananów i cytrusów; gł. m. i port — Małe. Eksport gł. produktów palmy kokosowej; główni partnerzy handlowi: Cejlon i Wielka Brytania. M. stanowią ważną bryt. bazę lotniczą. Mali, Republźgue du Malt, Republika Mali, państwo położ.w Afryce Zach. w dorzeczu środk. -Nigru li górnego -Senegalu, bez dostępu do morza; pow. 1239,7 tyś. km'; ludn. 4787 tyś. (1968); stolica -Bamako 165 tyś. mieszk. . (1968); podział administracyjny: 6 obwodów; język urzędowy franc. M. jest niepodległe od 1960 (od 20 VI 1960 do 22 IX 1960 w ramach Federacji Mali); do 1958 terytorium zamorskie Francji pod nazwą Sudan Francuski, WARUNKI NATURALNE. Obszar M. obejmuje trzy krainy naturalne: na pd. — rolniczą strefę Sudanu (ok. 20% kraju), na pn. i pn. wsch. pustynne i półpustynne obszary (ok. W/f kraju) oraz na zach. (między rz. Senegalem a Nigrem) pół-pustynny, ale nadający się do nawodnienia Sahel. Większość pow. kraju stanowi zespół płaskowyżów, pochylonych ku dół. Nigru, a stopniowo obniżających się ku zach. i pn. zach.; najw. wzniesienia na pd.-zach. (Manding), 795 m n. p.m. na pn.-wsch. (Adrar Ifogha, 890 m) oraz w łuku Nigru (Bandiagara, 1080 m). Klimat zwrotnikowy; średnie miesięczne temp. 24—32°C, pustynny na pn., bardziej wilgotny (opady do 1100 mm) na pd.; na pn. pustynna uboga roślinność kolczasta i krzaczasta, w środk. i pd. cz. — sawanny. Dość różnorodne bo- gactwa miner., przede wszystkim boksyty (Bamako, Kita, Segou), rudy manganu (Tessa-lit, Kłdal), żelaza (Nioro, Kayes), miedzi, ropa naftowa i sól (Taoudenni). LUDNOŚĆ złożona z Murzynów (Malinke, Bambara, Se-nufo, Soninke, Songhaj), trudniących się roln. oraz z ludn. zaliczanej do białej (Fulbe, Tuaregowie, Arabowie) zajmującej się koczowniczym pasterstwem; silniej zaludniona jest pd. cz. kraju; średnia gę- stość zaludnienia 4 mieszk./ /km2; większe m.: Bamako, Kayes (30 tyś. mieszk.), Se-gou (28 tys.). GOSPODARKA. Podstawę gospodarki M. stanowi roln. o dość niskim poziomie; upra- 520 MALMO wa ziemi (ok. 1,9 mln ha) koncentruje się na pd. kraju oraz w rejonie żyznej, śródlądowej delty Nigru; uprawa ziemi ulega w M. stopniowej modernizacji, w 1964 istniało tu już ok. 3500 gospodarstw zespołowych. Gł. uprawy żywieniowe: proso i sorgo (ok. 1080 tyś. t, 1985), ryż (210 tyś. t, 1965) i kukurydza; gł. uprawą eksportową są orzeszki ziemne (150 tyś. t), ponadto na na- wodnionych terenach górnego Nigru uprawia się: bawełnę (56 tyś. t, 1965), owoce i warzywa. Dość znaczna hodowla, zwłaszcza bydła (4,6 mln, 1965), kóz (10,6 mln szt.), owiec (5,1 mln), osłów i wielbłądów, ale wobec braku nowoczesnych rzeźni i chłodni słabo utowarowiona; rozpowszechnione jest rybołówstwo śródlądowe (na Nigrze; ok. 90 tyś. t ryb, 1965). Produkcja górnicza nie odgrywa (poza lokalnym wyzyskaniem rudy żelaza w Kayes) żadnej roli. Rozwój przem. datuje się dopiero od ok. 1950; szereg zakładów przem. rolno-przetwórczego (oczyszczalnie bawełny, łuszczarnie ryżu, olejarnie) oraz materiałów budowlanych. Dł. linii kol. 669 km (gł. linia z Bamako do Dakaru w Senegalu), dróg — 11 tyś. km, w tym 20% użytecznych w ciągu całego roku, a ok. 500 km z ulepszoną nawierzchnią; żegluga na rz. Niger, gl. porty: Bamako, Gao; centralny port lotniczy w Bamako. Eksport (1965): żywe zwierzęta (30«/t wartości), ryby wędzone i żywe (19°/e), bawełna (Wo), orzeszki ziemne (13%) oraz skóry; główni partnerzy handlowi (1965): Wybrzeże Kości Słoniowej, Senegal, Ghana; import: Francja, ChRL, Związek Radziecki. Malmo, miasto w Szwecji na plw. Skania nad cieśn. Sund; ośr. adm. okręgu Malmohus. Powst. z małej wsi rybackiej; rozwinęło się w późnym średniowieczu na duże centrum handl. 254 tyś. mieszk. (1967), trzecie co do wielkości m. Szwecji; ważny ośr. przem. z przem. stoczniowym, maszynowym (fabryka parowozów, samolotów), chemicznym, drzewnym i gumowym; duży port i baza rybołówstwa morskiego; węzeł komunikacyjny pd. Szwecji, prom kol. do Kopenhagi i na Rugię; szereg zabytków; piękne parki. Malta, Stat ta' Malta, State of Malta, Państwo Maltańskie; pół. na M. Śródziemnym, na pd. od Sycylii; niepodległe od 1964; monarchia konstytucyjna; członek bryt. Wspólnoty Narodów; pow. 316 km2; ludn. 323 tyś. (1969); stolica Valletta 140,8 tyś. mieszk. (zespół miejski 1970); języki urzędowe: maltański, (pochodzenia arabskiego) i ang. Duża emigracja zarobkowa między innymi do Australii, Ameryki Pn. Składa się z trzech wapiennych w.: Malta (pow. 246 km2, maks. wys. 2400 m n.p.ro.; zach. i pd. wybrzeża urwiste); Gozo (Ghawdex, 67 km2) i Comino (Kemmuna, 3 km2); pow. wapiennych w. pagórkowata i górzysta; klimat śródziemnomorski; skąpe zarośla makii. Ok. 2/3 obszaru mało przydatne dla roln.; uprawa zbóż, bawełny, tytoniu, winorośli, owoców cytrusowych oraz kwiatów, poza tym hodowla kóz, trzody chlewnej i owiec oraz rybołówstwo. Stocznia, drobne zakłady tytoniowe i tekstylne; znaczny rozwój turystyki. Eksport: wino, skóry, rękawiczki oraz owoce; import: żywność; główni partnerzy handlowi: Wik. Bry- MAŁOPOLSKA, WYZ.YNA- 521 tania, Włochy. M. jest znana od czasów fenickich; od połowy XVI w. siedziba tzw. Zakonu Kawalerów Maltańskich; 1800—1964 kolonia Wielkiej Brytanii. Malwa, wyżyna w pn.-zach. cz. -Dekanu (India), rozciągająca się na wys. 200—700 m n.p.m. pomiędzy g. —"-Arawalli na pn. zach i -Windhaja na pd.; zbud. gł. z bazaltów, na pn. z prekambryjskich piaskowców; opada łagodnie ku Niż. Gangesu, przecięta rz. Czambal i jej dopł.; klimat zwrotnikowy kontynentalny, monsunowy, o mocno zaznaczonej i długiej (październik —czerwiec) porze suchej; na bazaltach żyzne czarnoziemy (regury); niewielkie pow. rzadkich lasów monsunowych na pd. oraz zarośli kserofito-wych (akacje) na pn. M. jest ważnym terenem rolniczym Indii z uprawą bawełny, pszenicy oraz prosa i orzeszków ziemnych; gł. m.: -Dżajpur, Udżdżajn (Udżdżen). Mała Fatra -Fatra Mała Nizina Węgierska, węgierska Kiś AlfSld, słowacka Podunajska nizina, zach., mniejsza cz. Kotliny Panońskiej, przez której środek płynie w szer. dół. rz. -Dunaj, rozdzielająca się tu na ramiona, między którymi leżą Wielki i Mały Ostrów Żytni. Niż. jest pochodzenia tektonicznego, wypełniona młodotrzecio-rzędowymi i czwartorzędowymi utworami jeziornymi i rzecznymi; otoczona Karpatami Zach. (od pn.), -Lasem Bakońskim (od pd.-wsch.) i przedgórzem —Alp (od zach.). W zachodniej części niż. resztki płytkiego jeź. Nezyderskiego (pow. 356 km2, głęb. 4 m). Żyzne gleby czynią ten obszar cennym spichlerzem. Należy do Austrii, Czechosłowacji i Węgier. Mała Syrta, —Śródziemne, Morze- Male Antyle —Antyle Małe Karpaty —Karpaty Małe Wyspy Sundajskie, Sun-dy Małe, Kepulauan Sunda Ketjil, Nusa Tenggara, pd.-wsch. cz. Arch. —Malajskie-go; obejmuje 40 w., w tym: (—) Bali, Lombok, Sumba, Sumbawa, Flores, Timor oraz mniejsze — Alor, Lomblen, Sawu, Roti i in.; pow. ok. 92 tyś. km2, ludn. 6,1 mln (1961). Teren w. przeważnie górzysty, w cz. zach. (Bali, Lombok, Sumbawa) występują czynne wulkany; klimat równikowy wybitnie wilgotny; lasy mon-sunowe i sawanny. Należy do Indonezji z wyjątkiem wsch. Timoru i przyległych niewielkich w. stanowiących posiadłość portugalską (—Timor Portugalski). Mały Netud —Dahna Mały Kaukaz —Kaukaz, Ma-ły- Malopolska, hist. dzielnica Polski, obejmująca obszar górnego i częściowo środk. dorzecza Wisły, od Karpat aż po Pilicę i poza Wieprz. Patrz również Małopolska Wyż. Małopolska, Wyżyna-, prow. fizycznogeogr. Europy Zach., zawarta niemal całkowicie w granicach Polski; pod względem budowy geol. wykazuje związek z zachodnioeur. strefą hercyńską, ale jest od niej oddzielona przez Niż. Srod-kowoeur. i jej pd. odnogę Niż. -Śląską; pd. granicę W. M. stanowi zespół Kotlin —Podkarpackich, wsch. (na 522 MAMBY linii Wieprza) — Płyta Czarnomorska. Hercyńskie elementy W.M. są wyraźniejsze w cz. zach. i środk. Wyż. Śląska i Kielecko- Sandomierska, pomiędzy którymi pojawia się niecka wypełniona utworami mezozoicznymi i trzeciorzędowymi. Wyniesienie W.M. n.p.m. jest niewielkie; kulminacja w G. -Świętokrzyskich osiąga 612 m. Na obszarze W.M. wyróżnia się 6 makroregionów: wyżyny (-•) Śląska, Krakowsko-Częstochows-ka, Kielecko-Sandomierska, Lubelska, Niecka Nidziańska, Roztocze. Mamry, jeź. na Pojezierzu Mazurskim, w Krainie Wielkich Jezior, na wy s. 117 m n.p.m.; pow. 104,5 km2 (drugie co do wielkości jeź. w Polsce), średnia głęb. 11 m, maks. głęb. 40,1 m; liczne wyspy. jeź. jest pochodzenia polodowcowego (jeż. moreny dennej). Składa się z 6 gł., połączonych z sobą zbiorników wodnych: jeź. Mamry (M. właściwe lub Północne — najgłębsze), jeź. Święcajty, jeź. Dargin (naj- większe), jeź. Dobskie i jeź. -Kisajno. Liczne (33) wyspy stanowią częściowo rezerwaty przyrody. M. stanowią ważny rejon gospodarki rybnej. Przez jeź. przebiega regularny szlak żeglugi, łączący Węgorzewo z Giżyckiem. M. poprzez system kań. i jeź. łączą się z jeź. Niegocin i jeź. -Sniar-dwy; połączenia te mają lokalne znaczenie gospodarcze. Mań, w. na M. Irlandzkim, obszar autonomiczny w Wielkiej Brytanii; pow. 588 km2; 50,4 tyś. mieszk. (1965), gł. m. i stolica Douglas, ok. 20 tyś. (1965). Wnętrze M. jest nizinne, w środk. cz. wyżynne (Snaefell 625 m n.p.m.); klimat umiarkowany ciepły, morski, o ła- godnej zimie (średnia temp. stycznia ok. 5°C) i niezbyt ciepłym lecie (średnia temp. lipca 16,5°C). Bardzo duży ruch turystyczny z Wielkiej Brytanii (ok. i mln osób rocznie); liczne kąpieliska morskie i miejscowości wypoczynkowe. Dobrze rozwinięte roln., warzywnictwo i sadownictwo (wczesne warzywa, owoce), hodowla owiec (120 tyś. szt., 1965) oraz bydła (31 tys.); komunikacja gł. samochodowa, port lotniczy Ronalsway (na pd). M. zamieszkała przez ludn. pochodzenia celtyckiego była od XIII w. przedmiotem sporu między Anglią a Szkocją; w XIV w. ostatecznie zo- stała opanowana przez Anglię; zachowała jednak dawny samorząd, obyczaje i do połowy XIX w. odrębny język celtycki tzw. mański (Manx), wykazujący duże pokrewieństwo z irlandzkim i szkockim. Managua, miasto, stolica -Nikaragui, położ.nad jeź. Managua. Powst. z małej wioski, stolica od 1855; zniszczone trzęsieniem ziemi w 1936; odbudowane, 262 tyś. mieszk. (1965); ośr. przem. przetwórczo-rolne-go oraz włókienniczego; centrum handlu bydłem i kawą; st. kol. na jedynej linii równoległej do wybrzeża, lotnisko; wyższe uczelnie. Manama, miasto, stolica -Bahrajnu, położ.w pn.-wsch. cz. głównej w. nad Zatoką Perską. Na początku XX w. mała osada, rozwinęła się po odkryciu ropy w 1932 r. 65 tyś. mieszk. (1965); duża rafineria ropy naftowej o rocznym przerobie ponad 10 mln t; połączona ro- pociągiem z polami naftowymi Bahrajnu i Arabii Saudyjskiej; ponadto rozwinięte ry- MAND2URSKA, NIZINA-523 bołówstwo, połów pereł i handel; połączona drewnianym mostem z m. Muharrak (na sąsiedniej w.), gdzie znajduje się lotnisko; rezydencja szejka Bahrajnu. Manans, do 1939 Man&os, miasto w pn.-zach. -Brazylii, przy ujściu rzeki -Rio Negro do -•Amazonki, stolica stanu Amazonas. Powst. jako mała osada po 1600, rozwinęło się w okresie "gorączki kauczukowej" w drugiej połowie XIX w., po czym podupadło ok. 1913; ponowny okres wzrostu rozpoczął się ok. 1940 r. 200 tyś. mieszk. (1967); przem. drzewny, jutowy, naftowy i olejarski; port dostępny dla statków oceanicznych (eksport kauczuku, drewna, orzeszków ziemnych, skór), lotnisko; budowle (muzea, opera, katedra) z okresu wielkiego rozwoju. Mancha, La-, La Mancza, region geogr. w Hiszpanii w pd.-wsch. cz. -Kastylii; dział wodny między -Gwadianą a -Jucarem. Tworzy płytową wyż. (wys. 900—1000 m); rozwinięte zjawiska krasowe — jaskinie, podziemne zanikające rzeki (Montesinos). Obszar suchy, stepowy (trawa espar-to), ubogi, słabo zaludniony. Spopularyzowana przez M. Cervantesa jako ojczyzna Don Kichota. Manchester, miasto w Wielkiej Brytanii (środk. Anglia), u stóp zach. zboczy G. Pennińskich; nad rzeką Irwell. Zał. ok. XIV w., w trzy w. później znany ośr. przem. wełnianego i lnianego, opartego gł. o rodzimy surowiec; nowoczesny rozwój M. rozpoczął się w XVIII w. (powstanie i rozwój przem. bawełnianego); w 1719 zaledwie ok. 8 tyś. mieszk. W 1967 — 617 tyś. (z przedmieściami i m. przyległymi ok. 2,5 mln); ośr. adm. i gł. ośr. przem. włókienniczego (bawełnianego) kraju; ponadto przem. maszynowy (maszyny włókiennicze, środki transportu, broń), elektrotechniczny, hutnictwo metali nieżelaznych, gumowy, papierniczy i spożywczy; wielkie (drugie po -Londynie) centrum handl. Wielkiej Brytanii; węzeł komunikacyjny oraz wielki śródlądowy port morski (połączenie ok. 50 km dł. Manchester Ship Canal z -Liver-poolem); ważny ośr. nauk.-kult. z uniwersytetem (zał. 1880), szkołami technicznymi, bibliotekami, galeriami sztuki oraz licznymi zabytkami (katedra XIV w., giełda, hale). Mandalaj, Wandale, miasto, stolica prowincji Miasto w środk. Birmie, położ.na i brzegu środk. -Irawadi. Zał. w 1857, do 1885 stolica Birmy. 213 tyś. mieszk. (1963), drugie pod względem wielkości m. kraju; ośr. przem. włókienniczego, spożywczego, metalowego, stoczniowego, drzewnego, ceramicznego oraz rzemiosła artystycznego; duży port rzeczny oraz węzeł kolejowy i drogowy; ważne centrum kult. i religijne Birmy (ponad 400 pagód buddyjskich). Mandżuria, hist. nazwa pn.-wsch. cz. Chin, nie używana w Chinach od 1911. Obszar M. zajmowało w latach 1932—45 marionetkowe cesarstwo Man-dżukuo, utworzone przez Japończyków. Zobacz też -Chiny Pn.-Wsch. Mandżurska, Nizina-, wydłużona niż. w -Chinach Pn.-Wsch., otoczona g.: -Chin-gan (Wielki i Mały) oraz Wschodniomandźurskimi; dzie- 524 MANGYSZŁAK li się na 3 wyraźne części: pd.-zach. — niż. Liao-ho, środk. — niż. Sungari — Non-ni (o wspólnej nazwie — niż. Sungnun) oraz pn.-wsch. — Niż. Amursko-Sungarską (chin. niż. Sanciang). Teren równinny, lekko pofalowany, średnia wys. 50—200 m n.p.m.; klimat umiarkowany chłodny monsu-nowy, wilgotniejszy na wsch.; główne rzeki: -Liao-ho, -Sungari, na pn. wsch. -Amur i Ussuri, liczne zabagnienia w środku nizin, wzrastające ku pn.; roślinność stepowa, na pn. wsch. leśno-stepowa, znaczne tereny wykorzystane rolniczo, na zach. pastwiska; dużo bogactw miner.: węgiel, rudy metali, złoto. Gęstość zaludnienia na km2 od 10 osób na pn. wsch. (rejony rolnicze), do 150 na pd. (rejony, przem.-rol-nicze) i powyżej 150 osób (w przem. okręgu koło -Szen-jangu). Mangyszlak, płw. na pn-wsch. wybrzeżu M. -Kaspijskiego w ZSRR (Kazachstan), który zajmuje niski płaskowyż urozmaicony licznymi stromościen-nymi zapadliskami leżącymi w depresjach, najgłębsza — Karagije 132 m p.p.m.; na pn. wsch. wzniesienia do 556 m n.p.m. (g. Besszoky); klimat umiarkowany kontynentalny, suchy; przeważa typ pust. kamienistej i gliniastej; średnia temp. stycznia —6 do —8,5°, zimy małośnieżne; brak rz.; roślinność pustynna i półpus-tynna; złoża manganu, fosforytów i ropy naftowej (eksploatowane); zaludnienie niewielkie; rozwinięta hodowla bydła; na wybrzeżu m. portowe Fort Szewczenko. Manhattan, w. rzeczna, na której leży centrum -Nw. Jorku; położ.u połączenia rz. -.Hudson, East River oraz Harlem; pow. ok. 56 km2. Całkowicie zabudowana, gł. charakterystycznymi "drapaczami chmur". Manila, m. na Filipinach, położ.na pd.-zach. wybrzeżu środk. cz. w. -Luzon, nad Zat. Manilską. 1356 tyś. mieszk. (1965), wraz z zespołem miejskim (—«-Quezon, Rizal, Pasig) ponad 2500 tyś. mieszk., największe m. Filipin; gł. ośr. przemiasto, handlowy, adm. i kult. kraju; hutnictwo (żelazo, aluminium), przem. maszynowy, chemiczny, drzewny, papierniczy, spożywczy, włókienniczy, tytoniowy; największy port morski Filipin (ao*/* importu i 300/* eksportu kraju), węzeł koL, drogowy i lotniczy; uniwersytet i inne wyższe uczelnie; liczne zabytki. Podczas działań drugiej wojny świat. M. została mocno zniszczona. W 1574—1948 M. była stolica kraju i mimo oficjalnego przeniesienia stolica do Quezon zachowała nadal ten charakter, skupiając większość centralnych organów państwowych. Manitoba, jeź. w środk. Kanadzie (4704 km2), stanowiące łącznie z otaczającymi jeż. -Winnipeg i Winnipegosis resztkę wielkiego jeź. czwartorzędowego Agassiza; niezwykle płytkie (7 m głęb. maks., 3 m średnia) wykazuje tendencję do zanikania; na pn. krańcu uchodzi doń odpływ jeź. Winnipegosis; wody jeź. M. odpływają natomiast na wsch. do jeź. Winnipeg. Manitoba, prow. w pd. i środk. cz. Kanady; pow. 638,4 tyś. km2, ludn. 971 tyś. (1961), w tym ponad 80% anglo-kanadyjczy- ków, pozostali to: Ukraińcy, franko-kanadyjczycy i in., MABAJO 525 średnia gęstość zaludn. 1,5 mieszk./km2. Gł. m. Winnipeg. Pn.-wsch. cz. zajmuje bagnista Niż. Hudsońska, pozostałą cz. pagórkowata, wyższa na zach., krystaliczna Tarcza Kanadyjska, a pd. Równina Maniłoby. Znaczną cz. pow. zajmują rozległe jeź. (Winnipeg, Winnipegosis, Manitoba i in.); główna rzeka Nelson i Churchill. Klimat u-mlarkowany kontynentalny, na pn.- wsch. subpolarny. Pd. M. zajmują prerie ł lasy liściaste, pozostałą cz. lasy borealne i tundra. Działalność gosp. rozpoczęła się pod koniec XIX w. Gosp. ma charakter przem. -roln.; duże znaczenie ma wydobycie rud metali: Flin Flon (miedź, cynk), Lynn Lakę (miedź, nikiel, kobalt), Swan Lakę (nikiel, cynk) oraz ropy naftowej, gazu ziemnego i in. Rozwinięte hutnictwo metali nieżelaznych (Thompson), przem. maszynowy, środków transportu, nawozów sztucznych, drzewny, papierniczy i spożywczy (elewatory, młyny, rzeźnie). Gł. ośr.: Winnipeg, Flin Flon, Thompson, Bran-don, Selkirk. Na glebach stepowych rozwinięta uprawa pszenicy oraz w mniejszym stopniu jęczmienia, owsa, żyta, roślin oleistych (rzepak, słonecznik, len) i przem. Ponad połowę dochodów z roln. dostarcza hodowla bydła, trzody chlewnej i drobiu. M, przecinają 2 transkontynentalne linie kol. oraz wielka autostrada, rozwinięta komunikacja lotnicza; podczas miesięcy letnich czynny jest port morski Churchill, dostępny dla statków oceanicznych. Mannheim, miasto w zach. NRF (-Badenia-Wirtembergia) przy ujściu rzeki Neckar do .Renu. Prawa miejskie od pocz. XVII w., od połowy XIX w. duży ośr. przem. i port na Renie. 325 tyś. mieszk. (1967); rozwinięty ośr. przem. maszynowego (samochody, maszyny rolnicze, obrabiarki), elektrotechnicznego, chemicznego, włókienniczego i celulozowo- -papierniczego; węzeł komunikacyjny i duży port rzeczny; ośr. kult. z szeregiem wyższych uczelni, bibliotek i muzeów. Połączony mostem z położ.na przeciwnym (l.) brzegu Renu m. - Ludwigshfen. Maracaibo, miasto w Wenezueli położ.nad zach. stronie wąskiej cieśn., łączącej jeź. Maracaibo z Zat. Wenezuelską. Zał. w 1571 jako Nueva Za/mora, pewien czas siedziba piratów; z początkiem XIX w. rozwinęło się jako ośr. eksportu kawy z regionu Cńcuta oraz kakao i cukru; od początku XX w. (od 1918) port eksportowy ropy naftowej z regionu jeź. Maracaibo. Ośr. admiasto, 621 tyś. mieszk. (1967); przem. spożywczy, materiałów budowlanych, stoczniowy, chemiczny oraz obuwniczy; port (eksport ropy naftowej, skór, kakao, kawy i tytoniu); uniwersytet. / Maracaibo, jeź. w pn.-zach. -Wenezueli, połączone wąską (14 km) cieśn. i małą zat. Tablazo z Zat. Wenezuelską (cz. M. -Karaibskiego); pow. 16311 km2, największa głęb. 250 m. Wokół jeź. M. rozciąga się ważny w skali świat, rejon wydobycia ropy naftowej (odkrytej w 1917). Na wybrzeżu - porty naftowe (Cabimas, Lagunillas), rafinerie ropy naftowej. Marajó, duża w. w lejkowatym ujściu rzeki -Amazonki (Brazylia); pow. 42 tyś. km2, przeważnie zabagniona, pocięta licznymi kań. rzecznymi. 526 MABAMBA Ponieważ pn. odgałęzienie ujścia Amazonki (Canal de Nor-te) i środk. (Canal Perogoso i Canal do Sul) są płytkie i nie nadają się dla żeglugi, dlatego gł. droga wodna prowadzi przez oddzielone M. pd. odgałęzienie — Bio de Para (60 km szer.), utworzone przez wody Amazonki i jej ostatniego dopł. — Tocantins. Maramba, dawne Lwingstone, miasto w -Zambii, poi. nad rzeką -Zambezi przy Wodospadzie -•Wiktorii (122 m wys.); w 1911—35 stolica kraju. Ośr. admiasto, 34 tyś. mieszk. (1964); ważna st. kol. na linii Lubumbashi— Bulawayo (linia kol. jest przeprowadzona przez rz. Zambezi na moście wznoszącym się 130 m nad jej poziomem); niewielki ośr. przem. (spożywczy, drzewny, skórzany) oraz centrum turystyczne (Wodospad Wiktorii; jego zambijska cz. nosi nazwę Mo-sikatunga). Maranom - Amazonka Map Del Pląta, miasto w Argentynie nad O. Atlantyckim; powst. w 1879 r. 142 tyś. mieszk. (1960i); ośr. przem. (mięsny), duży port rybacki, baza marynarki; wielkie kąpielisko morskie dla odległego o 400 km -Buenos Aires; liczne hotele i kasyna gier har zardowych. Mariany, Mariana Islands, łańcuch 14 (bez -Guam) w. wulkanicznych rozciągniętych południkowe, otoczonych rafami koralowymi, w pd.-zach. cz. Pacyfiku w -Mikronezji; terytorium powiernicze ONZ oddane w zarząd USA; pow. 404 km1; w. pn. są mniejsze, bardziej górzyste i słabiej zamieszkane, pd. raczej płaskie i gęściej zaludnione; największe w.: Saipan (121 km2), Tinian i Rota; klimat zwrotnikowy wilgotny, częste burze i tajfuny; roślinność tropikalna. 10,7 tyś. mieszk. (1966; w wyniku strat wojennych ludn. zmniejszyła się kilkakrotnie) — gł. Mikrone- zyjczycy i Japończycy; uprawa bananów, palmy kokosowej, drzewa chlebowego oraz cytrusów. Od czasu odkrycia przez F. Magellana do 1668 w. nosiły nazwę Wysp Złodziejskich (Ladrony). Marica, gr. Ewros, tur. Meric, rz. na Płw. Bałkańskim; źródła na stokach g. Riła; płynie w kierunku wsch., przepływa przez Niż. Tracką (w Bułgarii), koło Edirne skręca gwałtownie ku pd. i wpada do M. Egejskiego, na wsch. od m. Aleksandrupolis. W dolnym biegu stanowi granicę między Grecją a Turcją. Dł. 544 km, pow. dorzecza 54 tyś. km2; gł. dopł.: (l.) Tundża, (p.) Arda. Żeglowna od Edirne. Markizy -Polinezja Francuska Marmara, Morze-, między Płw. -Bałkańskim i -Azją Mniejszą, połączone cieśn.: (-•) Dardanele z M. Egejskim, a Bosforem z M. Czarnym; pow. 11 tyś. km2, kształt podłużny (280X80 km), maks. głęb. !l365,m. Tektoniczne zapadlisko, powstałe na pograniczu trzecio- i czwartorzędu. Przez M. M. przepływają prądy wyrównawcze: górny z M. Czarnego do Egejskiego, dolny, bardziej słony, w przeciwnym kierunku. Rejon częstych trzęsień ziemi. Maroko, El-Mamlaka el-Magh-retlijja. Królestwo Zachodu. MABOKO 527 państwo (monarchia konstytucyjna) w Afryce Pn., niepodległe od 28 III 1956; poprzednio protektorat franc. i hiszpański; pow. 446680 km2; ludn. 14634 tyś. (1968); stolica -•-Rabat 370 tyś. mieszk. (1965); podział administracyjny 16 prow. i 2 m. wydzielone (prefektury Casablanca, Rabat); język urzędowy arabski. Na terytorium M. pozostały posiadłości hiszpańskie: m. -Ceuta, -Me-lilla i kilka wysepek przybrzeżnych. WARUNKI NATURALNE. M. ob- lewa M. Śródziemne od pn. i O. Atlantycki od zach.; przeważającą cz. wnętrza kraju zajmują g. -Atlas tworzące 3 równoległe łańcuchy o kierunku pd.-zach. — pn.-wsch.: Atlas Średni (3219 m n.p.m.) na pn.. Atlas Wysoki (-Tubkal 4165 m n.p.m.) i Antyatlas. Na wsch. od Atlasu Wysokiego zach. cz. stepowej Wyż. -Szottów (1100— —1300 m n.p.m.); ku zach. g. opadają poprzez wyżynną Me-setę Marokańską w kierunku wąskich niż. nadatlantyckich. Między Atlasem Wysokim a Antyatlasem wyraźnie zaznacza się dół. Sus; wzdłuż brzegów M. Śródziemnego ciągnie się odosobnione pasmo g. -Rif (2451 m n.p.m.), oddzielone na zach. od Atlasu niż. Gharb, a na wsch. tzw. Korytarzem Tazy; pd. i pd.-wsch. cz. kraju zajmuje skraj wyżynnych półpustyń i pustyń -Sahary. M. odznacza się znaczną sejsmicznością (w 1960 zniszczenie m. -Agadir); klimat śródziemnomorski o średniej temp. lata 22—24°C, zimy 11—13°C, zaostrzający się w g. (w Atlasie temp. spadają zimą do —15°C), a na pd. wsch. przechodzący w pustynny; opady (gł. zimowe) 700 mm na wybrzeżach, ok. 1000 mm w g.; maleją do 100 mm na pd.; częste suche letnie wiatry od Sahary. Główne rzeki: Umm er-Rbija (dł. 556 km), Muluja (520 km), Sebu, w rejonach pustynnych uedy; rz. niezdatne do żeglugi, ale o poważnym znaczeniu irygacyjnym i częściowo energetycznym; roślinność na wyż. stepowa, w g. lasy (ok. 12*/* pow.), gł. cedrowe i dębowe (dąb korkowy), na wybrzeżu •makia. M. posiada liczne, lecz słabo zbadane surowce miner.: fosforyty (Churibga, Jusufija), rudy żelaza (Ajt Ammar, Beni Biufrur), manganu (Bu Arfa, zasoby ok. 50 mln t), cynku i ołowiu (Bu Beker), kobaltu (Bu Azzer), molibdenu i in. LUDNOŚĆ w ok. 98P/« arab-sko-berberska (Arabowie 62"/*, Berberowie 36°/i>), ponadto Żydzi, Francuzi, Hiszpanie i in.; średnia gęstość zaludnienia 32 mieszk. na km2; nadbrzeżne niż. skupiają ok. 40% mieszk.; w m. mieszka ok. 30% ludn., gł. m.: (-•) Casablanca (1085 tyś. mieszk., 1965), Marrakesz (243 tyś. 1960), Rabat, Fez (216 tys.), Meknes (176 tys.), Tan-ger (142 tys.), Udżda (129 tys.) oraz Tetuan (101 tys.). ' GOSPODARKA. M. jest słabo rozwiniętym krajem- rolniczo- -surowcowym o znacznych przeżytkach feudalnych i wpływach obcych kapitałów (franc., hiszpański, amer.); roln. i przem, koncentrują się niemal wyłącznie w pn.-zach. cz. kraju. Roln. wraz z rybołówstwem i leśnictwem zatrudnia 67'Ai ludn.; ziemie orne zajmują IW/i pow. (w tym 5<)/» sztucznie nawadniane). Do 1962 ok. 142 tyś. miejscowych rolników uprawiało 2,2 min 528 MABBAKESZ ha ziemi, a 7,5 tyś. wielkich gospodarstw m.in. należących do obcokrajowców (Francuzów) zajmowało aż 1,8 mln ha najlepszej ziemi; wielka własność opanowała ok. 85% upraw cytrusowych, blisko 70<1/B winnej latorośli i ok. W/» roślin przemysłowych; po 1963 rozpoczęło się upaństwa-wianie wielkiej własności. Uprawia się gł. zboża: pszenicę (1,3 mln t, 1965), jęczmień (1,3 mln t), kukurydzę (280 tyś. t), nieco ryżu i sor-ga, ponadto winorośl (80 tyś. ha; prod. 3,5 mln hl wina, 1965), cytrusy (530 tyś. t), oliwki, palmę daktylową, pomidory, strączkowe i in.; dobrze rozwinięta hodowla, przeważnie koczownicza, owiec (15 mln szt, 1965), kóz (7,5 mln), bydła (3,0 mln), osłów (l mln szt.) i wielbłądów; dość poważną rolę odgrywa leśnictwo (zbiór korka 30 tyś. t, 1965 i trawy alfa); rybołówstwo rozwinięte na wybrzeżu atlantyckim (215 tyś. t ryb, przeważnie sardynek, 1965). Przem. wydobywczy (szczególnie fosforytów) dostarcza blisko 1/3 dochodu nar.; wydobycie: fosforytów (ponad 9,8 mln t, 19@5, 3 miejsce w świecie), rudy żelaza (950 tyś. t), manganu (32,1 tyś. t; 135 tyś. t' Mn — 6 miejsce w świecie kapitalistycznym), ołowiu (U3 tyś. t), cynku (95 tyś. t); wydobycie kobaltu wzrosło (16 tyś. t, 1965) ponad trzykrotnie w ciągu ostatniego dziesięciolecia (4 miejsce w świecie kapitalistycznym); M. posiada też jedyne poważniejsze w Afryce Pn. złoża węgla (Dżerada, 450 tyś. t w 1966), poza tym niewielka eksploatacja gazu ziemnego i ropy naftowej (102 tyś. t). Prod. energii elektrycznej 1,3 mld kWh (1965), z czego 89"/* z elektrowni wodnych (gł. Bin el-Widan na rz. Ued el-Abid); M. jest jednym z największych producentów energii elektrycznej w Afryce. Przem. przetwórczy rozwija się od * 1950, gł. przetwórczo-rolny (młyny, browary, olejarnie, cukrownie i in.); prod. 7i0 tyś. t oliwy, 22i0 tyś. hl piwa oraz 80 tyś. t konserw owocowych i warzywnych; dobrze też rozwija się przem. rybny (Asfi, Agadir), tytoniowy i włókienniczy (Casablanca, Rabat, Fez), a także chemiczny (Asfi); rafinerie naftowe w Sidi Ka-sem i Mohammedija, cementownie (koło Meknes) dostarczają ok. 850 tyś. t. cementu; szeroko rozwinięte rzemiosło, również artystyczne m.in. wyrób dywanów (Rabat, Wez-zan). Sieć komunikacyjna dobrze rozwinięta na pn.-zach.; dł. linii kol. 1860 km (60«/o zelektryfikowanych), dróg ulepszonych ok. 16 tyś. km; główne porty morskie: Casablanca (ok. 75% obrotów M.), Asfi, Kenitra, Mohammedija, Tan-ger; gł. port rybacki — Asfi; międzynar. porty lotnicze w Casablance i Rabacie. Eksport (1965): fosforyty (28«/o ogólnej wartości), owoce cytrusowe (15%)), ryby i przetwory rybne (6%), rudy metali (Wio), pomidory świeże (5,5»/o) oraz wina (Wo); import: maszyny, półprodukty, żywność i dobra konsumpcyjne, surowce energetyczne; główni partnerzy handlowi (1965): Francja (41«/o), NRF (•P/o), USA (G«/o, gł. import), Kuba (Wo) i Wielka Brytania (4%>). Marrakesz, miasto, stolica prowincja w Maroku, położ.na pn. przedgórzu Wysokiego Atlasu, w dół. rz. Tensift, na nawodnionej równinie Hauz. Zał. w 1062 jako jedna ze stolica MARTYNIKA 529 Maroka, stało się wkrótce ważnym centrum handl. pd. cz. kraju. 243 tyś. mieszk. (1960); dobrze rozwinięte rzemiosło (dywany, tkaniny wełniane, safian); końcowa st. kol. z Casablanki i Asfi, ważny węzeł drogowy, centrum dróg transsaharyjskich i szlaków górskich przez Atlas Wysoki; zabytkowe budowle (meczet z XII w.). MarshaIIa, Wyspy-, Marshali Islands, grupa 34 atoli i w. koralowych na O. Spokojnym w -Mikronezji, na pd. zachód od -Hawajów; te- rytorium powiernicze ONZ oddane w zarząd USA; pow. 181 km2. W.M. składają się z dwu łańcuchów w. Raiik (12 w.) i Ratak (15 w.); klimat podrównikowy wilgotny, bogata szata roślinna (z wyjątkiem w. —>-Bikini i -Eni-wetok, gdzie przeprowadzano próbne wybuchy atomowe). 18.2 tyś. mieszk. (1966), gł. Mikronezyjczycy; uprawa palmy kokosowej, drzewa chlebowego, cytrusów, bananów, trzciny cukrowej i batatów (gł. na w. Jałuit). W. M. zostały odkryte w 1529 i zajęte w 1668 przez hiszpańskich żeglarzy, zbadane przez Anglików: MarshaIIa i Gilberta w 1788, zajęte przez Niemców w 1885, przeszły pod mandat japoński w 1922, obsadzone przez USA w 1944. Marsylia, Marseille, miasto w pd.-wsch. Francji (Prowansja), nad Zat. Lwią, ośr. adm. dep. Bouches-du-Rhóne. Zał. przez kolonistów greckich ok. 600 p.n.e. pod nazwą Massalźa, rozwijała się w ciągu wieków jako ośr. handlu lewantyńskiego, a w XIX w. z Afryką; zniszczona poważnie w czasie drugiej wojny świat. 778 tys. ad RłnwnIr (łpnffrafii swiat-a mieszk. (1962); drugie pod względem wielkości miasto w kraju; największy port Francji, połączony kań. z -Rodanem (obroty Marsylii i kilku portów pomocniczych — m.in. naftowy nad jeź. de Berre — 30 mln t); eksport maszyn, tekstyliów, wina i mydła, import żywności, tłuszczów, ropy naftowej, chemikaliów i metali; wielki ośr. przemiasto, zwłaszcza stoczniowego, lotniczego, rafineria ropy naftowej, przem. włókienniczy (jutowy), materiałów budowlanych, chemiczny (nawozy sztuczne, kwas siarkowy), spożywczy (tłusz- czowy, cukrowniczy); uniwersytet (zał. 1409) i szereg in. wyższych uczelni; liczne muzea; zabytki. Martwe, Morze-, arabskie Bahr Lut, hebrajskie Jam ha- -Mawet, słone jeź. bezodpływowe na Bliskim Wschodzie, leży na pograniczu Izraela i Jordanii, w głęb. depresyjnym rowie tektonicznym El- -Ghor (Rów Jordanu) 394 m p.p.m. (najgłębsza depresja świata); pow. 980 km2, dł. 76 km (w kierunku NS), szer. 4,5—16 km, maks. głęb. 356 m, zasolenie od 22% na pow. do 35<'/t na głęb. 50 m; linia brzegowa wyrównana poza j.ed-nym większym płw. El-Lisan (w środk. cz. wsch. brzegu), oddzielającym głęb. do 6 m pd. cz. jeziora; gł. dopł. -Jor-dan tworzy na pn. rozległą deltę. W związku z dużym zasoleniem M.M. niemal zupełnie pozbawione jest życia organicznego; z wody uzyskuje się znaczne ilości soli (zasoby soli wynoszą ponad 43 mld t). Martynika, Martinique, w. na M. -Karaibskim w grupie Małych Antyli, dep. zamorski -Francji; pow. 1102 km*. y MABUSZA 530 Środk. cz. w. górzysta, wulkaniczna (wulkan Mt Pelće 1463 m n.p.m.); klimat gorący podzwrotnikowy, wilgotny. 330 tyś. mieszk. (1968), gł. Mulaci i Murzyni, stolica -Fort-de- -France (85 tyś. — 1963). Na żyznych glebach wulkanicznych uprawia się trzcinę cukrową, banany, kakao i ananasy, dobrze rozwinięta jest też hodowla; produkcja i eksport rumu oraz cukru; rybołówstwo przybrzeżne. Narusza, węgierskie Maros, rum. Muref, lewobrzeżny dopł. -Cisy; dł. 883 km, pow. dorzecza ok. 30 tyś. km2. Wypływa na pn. przedpolu g. Harghita w Siedmiogrodzie (Rumunia), przedziera się szeroką bramą między Karpatami Pd. (Polana Rusca) a g. -Bihor (Rudawy Siedmiogrodzkie) i wypływa pod ~)-Aradem na Niż. Cisańską, gdzie rozlewa się szeroko (bagna). Uchodzi do Cisy pod m. —»Szeged. Masera, miasto, stolica -Lesotho (dawniej Basuto), w pobliżu zach. granicy z -Rep, Pd. Afryki, nad graniczną rz. Ca-ledon (p. dopł. Oranje). 8 tyś. mieszk. (1968); niewielki ośr. handl.; st. końcowa odcinka kol. łączącego m. z siecią koL Rep. Pd. Afryki. Maskareny, arch. w. na O. Indyjskim, na wsch. od Madagaskaru; składa się z dwu dużych w.: -Reunion (dep. zamorski Francji) i -Mauri-tius, jednej średniej — Rodri-guez, oraz szeregu mniejszych. Pow. 4610 km2; ludn. 1,1 mln (1965). Pow. Miasto w większości wyżynno-górzysta (do 3069 m n.p.m. na Reunton), czynne wulkany, wzdłuż wybrzeży niewielkie niż.; klimat pod równikowy wilgotny, o małych rocznych amplitudach (20°—26°), opady 1000—4.000 mm rocznie, latem częste huragany; na dowietrznych skłonach g. wiecznie zielone lasy tropikalne, na odwietrznych — sawanny i zarośla kserofl-tyczne, wyżej lasy liściaste i iglaste. Podstawę gospodarki M. stanowi roln., gł. uprawa trzciny cukrowe j. Gł. m.: -Port Louis (Mauritius) i -Saint Denis (Reunion). Nazwa wysp od podróżnika portugalskiego Mascarenhasa, który odkrył cz. tego arch. na początku XVI w. Maskat, Muscat, miasto, stolica sułtanatu Maskat, ośr. adm. —>-0-manu, położ.na wybrzeżu Zat. Omańskiej (M. -Arabskie). Dawne siedlisko piratów, przejściowo opanowane w XVII w. przez Portugalczy-ków. Ok. 5000 mieszk, (1960); niewielki ośr. handl.-rzemieśl-niczy i rybacki (połów pereł) oraz port morski (wywóz daktyli i owoców pd.); węzeł szlaków karawanowych, lotnisko. Jeden z rejonów o najgorętszym klimacie na ziemi. Maskat i Oman -Oman Matadi, miasto w -Kongo (Kin-szasa) na l. brzegu rz. -• Kongo w odległości 130 km od jej lejkowatego ujścia do Atlantyku; dostępny dla statków oceanicznych, Ok. 1945 liczył zaledwie 9 tyś. mieszk., w 1964 ok. 100 tys.; gł. port (eksport kakao, oleju palmowego i drewna). Matamoros, miasto w pn.-wsch. -•Meksyku, nad granicą z USA, nad rzeką Rio Grandę del Norte, w pobliżu jej ujścia do Zat. - Meksykańskiej; zał. w 1824. 163 tyś. mieszk. (1967); MAURETANIA 531 ośr. handlu ważnego regionu uprawy bawełny, trzciny cukrowej, a także hodowli bydła; przem. przetwórczo-rol-ny, chemiczny (garbniki) i skórzany; port rzeczno-mor-ski (ok. 40 km od ujścia rzeki) dla wywozu płodów rolnych (bawełna) i surowców miner.; ważny punkt graniczny. Matanza, La-, miasto w Argentynie należące do zespołu m. -Buenos Aires, położ.w jego pd.-zach. cz.; 403 tyś. mieszk. (1960); przem. mięsny, maszyn rolniczych, samochodowy, gumowy i papierniczy. Dawniej znane jako San Justo. Matapan, przyl., starożytny Tenaron na płw. -Peloponez, najdalej na pd. położony punkt kontynentalnej Grecji; obok przyl. Tarifa (Hiszpania) najbardziej ku pd. wysunięty cypel Europy. Znany z bryły j-sko-włoskiej bitwy morskiej w czasie drugiej wojny świat. (28— 30 III 1941). Matoczkin Szar, cieśn. między pn. i pd. w. -rNowej Ziemi; łączy M. -Barentsa z M. -Kar-skim; dł. 108 km, szer. 0,7—3 km, głęb. 12—156 m; wolna od lodu z końcem lata na ok. 2—3 miesiące. Mato Grosso, wyż. (chapada), centralny obszar środk. Brazylii, wzniesiony 600—700 m n.p.m. (najw. kulminacja 915 m). Na pn. zach. (ku rz. Gua-porć) ciągnie się ona grzbietem Serra dos Parecis, a ku dół. —-Paragwaju opada stopniami; ku pn. opada łagodnie, pocięta pełnymi progów i wodospadów doL TapajÓs i -Xingu (dopł. Amazonki); na jej pow. zachowały się szer. pasma wododzielne jak Serra Formosa, Serra do Cachimbo, Azul, Serra do Roncador i in. Wyż. jest pokryta na pn. lasami tropikalnymi, na pd. sawanną z lasami galeriowymi (wzdłuż rzek) oraz zaroślami tzw. catinga, złożonymi z drzew i krzewów, zrzucających liście w porze suchej. Duże zasoby bogactw miner.: złoto, diamenty, ruda żelaza (mało eksploatowane). Matsujama, Matsuyama, gł. m. w. -Sikoku w Japonii, położ.w jej pn.-zach. cz.; ośr. admiasto, 283 tyś. mieszk. (1965); ośr. przem. chemicznego (w tym petrochemicznego), papierniczego, włókienniczego, maszynowego, stoczniowego; rzemiosło (tkactwo); 2 uniwersytety; zabytki; uzdrowisko (gorące źródła); port nad -Wewnętrznym Morzem Japońskim. Maili -Hawaje Manna Kea, wulkan wygasły na w. Hawaii (-Hawaje), wys. 4201 m n.p.m.; wznosi się z dna oceanu, z głęb. ok. 5000 m. Nazwa oznacza "Białą Górę" od szczytu pokrytego okresowo śniegiem. Mauna Loa, wulkan na w. Hawaii (—>• Hawaje), wys. 4170 m n.p.m-; od 1789 wielokrotnie czynny, ostatni wybuch 1949; na wsch. zboczu na wys. 1235 m osobny wielki krater Ki-lauea z jeziorkiem lawowym Halemaumau. Część pow. M.L. tworzy park narodowy. Mauretania, El-Dżumhurijja el-Islamijja el-Mauritani]]a, RepuWąue Isla'mique de Mau-ritanie. Muzułmańska Republika Mauretanii, państwo w pn.-zach. Afryce, niepodległe od 28 XI 1960, poprzednio kolonia franc. (cz. Francuskiej 532 MAURITIUS Afryki Zach.); pow. i 030,7 tyś. km2; ludn. 1,1 mln (1968); stolica -i-Nuakszott 20 tyś. mieszk. (1965); podział administracyjny—12 okręgów; języki urzędowe: arabski i tranc. WARUNKI NATURALNE. M. zaj- muje przylegającą do O. Atlantyckiego zach. cz. -Sahary, której zach. i środk. cz. kraju stanowi płaską, nizinną równinę nie wznoszącą się w zasadzie ponad 200 m n.p.m.; wsch. cz. ma charakter kotliny (El-Dżuf), otoczonej od pn. ł pd. płaskimi wyż. nie przekraczającymi 500 m n.p,miasto, a od zach. — garbem wyż. Adrar (732 m n.p.m.); większą cz. M. pokrywają piaszczyste pust. (El-Dżut, Erg Igidi, Waran, Auker, Akszar, Meraja i in.); klimat zwrotnikowy suchy (lato 28—34°C, zima 19—22°C; roczne opady 25— —400 mm, większe na pd.); jedyną stałą rz. jest pograniczny -Senegal (na pd. zach.), na pust. — •u.edy; roślinność pustynna i półpustynna (suche stepy), tylko wzdłuż rz. Senegal — sawanny; bogate złoża (66—70%) rudy żelaza w rejonie Fort Gouraud (zasoby ok. 215 mln t) i Kedia Id j ii, miedzi koło Akżużt (zasoby 25 mln t) oraz gipsu, fosforytów i ilmenitu; przypuszcza się istnienie złóż ropy naftowej i uranu. LUDNOŚĆ stanowią w ok. 75-/0 Maurowie (mocno przemieszani Arabowie) i Berbe-rowie, a w 25% plemiona murzyńskie (Fulbe, Tukuler, So-ninke) zamieszkujący wąski pas nad Senegalem; M. jest jednym z najsłabiej zaludnionych krajów świata; średnia gęstość zaludnienia i mieszk./ /km2; w m. mieszka nieco ponad 51/* ludn., gł. m.: Nuak- szott, Atar (9,5 tyś. mieszk. w 1964), Kaedi (9,2 tys.), Port fitienne (12 tys.); 90% ludn. to nomadowie. GOSPODARKA. M. należy do krajów zacofanych gospodarczo; podstawą gospodarki jest koczownicza hodowla owiec i kóz (6 mln szt. 1965), bydła (2 mln szt.), wielbłądów (0,5 mln) i osłów; w dół. Senegalu (spichlerz Mauretanii) i w nielicznych oazach skupiła się uprawa prosa (11:0 tyś. t 1965), kukurydzy, ryżu, palmy daktylowej (1,8 mln drzew — 10 tyś. t daktyli, 1965); zbiór gumy arabskiej (3000 t, 1965); na wybrzeżu znaczną rolę odgrywa rybołówstwo (150 tyś. t, 1965) i połów langust. Jedynymi zakładami przem. są elektrownie w Port Etienne i Rosso, przetwórnie ryb w Port Etienne i aglomerownia rudy w Akżużt; zagraniczne koncerny (franc., ang., niem. i włoskie) rozpoczęły w 1963 eksploatację rud żelaza (6 mln t, 1966) i miedzi; transport gł. karawanowy, dł. dróg 5900 km, z czego 2i000 km asfaltowych; jedyna linia kol. (wykończona w 1964) łączy Port Etienne z kopalniami rud żelaza koło Fort Gouraud (dł. 675 km); przez M. przebiega droga transsaharyjska z Maroka przez Algierię do Senegalu. Eksport (1964): ruda żelaza (5 mln t, 1964 — 90"/(i wartości), ryby, guma arabska oraz daktyle; główni partnerzy handlowi: Francja, poza tym NRF, Wielka Brytania i USA. Mauritius, niepodległe państwo (od 12 III 1968), obejmujące w. M. oraz szereg drobnych wysepek (Rodriguez, St Bran-don Agalega i in.) w arch. -Maskarenów, ok. 850 km na wsch. od Madagaskaru; pow. MAZURSKIE, POJEZIERZE-533 2069 km2; ludn. 811 tyś. (1968); stolica -Port Louis 138 tyś. mieszk., 1968; język urzędowy ang., w użyciu także franc. W. pochodzenia wulkanicznego, górzysta (826 m n.p.m.), otoczona rafami koralowymi; klimat podrównikowy wilgotny morski o małych wahaniach temp., ogromne (1200—4000 mm) opady, latem częste huragany; lasy pokrywają 19i'/i> pow. gł. wyspy. Ludn.: Azjaci — 65»/o (Hindusi i Pakistańczycy). Mulaci (25"/o) i Europejczycy oraz nieco Chińczyków; obszar silnie zaludniony, średnia gęstość zaludnienia 390 mieszk./km2. Podstawą gospod, jest plantacyjna uprawa trzciny cukrowej, ok. 80 tyś. ha — W/o ziem uprawnych; zbiory 0,5—0,6 mln t rocznie oraz jej przeróbka (27 cukrowni); poza tym uprawa herbaty (1,6 tyś. t w 1965), tytoniu, aloesu (na włókno), sizalu i palmy kokosowej (ko-pra); hodowla, gł. kóz (55 tys.) i bydła; wyrąb lasów. Przem. gł. przetwórczo-rolny; produkcja cukru, poza tym rumu, przeróbka herbaty i tytoniu oraz przem. drzewny (tartaki); elektrownie wodne. Dł. szos 1178 km; linie kol. zostały zdemontowane jako nieopłacalne. Eksport: cukier (97% wartości), poza tym melasa i rum; gł. partner handl.: Wielka Brytania. Odkryta w XVI w. przez Portugalczyków, pozostawała do początków XVIII w. pod władzą Holendrów, którzy nadali jej obecną nazwę, potem do 1810 pod zwierzchnictwem Francji (zwana Ile de France). Od 1814 kolonia bryt. tworzyła z w. Rodriguez, Czagos i in. jednostkę adm. o pow. 2069 km2 i 761 tyś. ludn. (1965). Od 1964 uzyskała ogra- niczoną autonomię, a od 1968 niepodległość. Mauthausen, miejscowość w pn. Austrii, ok. 20 km na pd. wsch. od m. Unz; ok. 4 tyś. mieszk. (1968). W sąsiedztwie wielkie kamieniołomy granitu. W latach 1938—45 hitlerowski obóz koncentracyjny, z którego część więźniów była zatrudniona przy ciężkich pracach w kamieniołomach i podziemnych zakładach zbrojeniowych; później utworzono jeszcze kilkadziesiąt podobozów M. przy różnych sąsiednich zakładach przem. Przez M. i jego podobozy przeszło blisko 335 tyś. więźniów, z których 122 tyś. zamordowano. Mazowsze, hist. dzielnica Polski, położ.po obu stronach środk. i dolnej Wisły, na Niż. -Mazowieckiej. Prawie cały obszar M. wchodzi w skład woj. warszawskiego. Mazurskie, Pojezierze-, cz. Pojezierza Wschodniobałtyckiego między dolinami rz. Pasłęki (na zach.) i Rozpudy (na wsch.); stanowi ono silnie rozbudowany i stłoczony kompleks moren czołowych, dennych oraz sandrów tzw. jęzora mazurskiego wszystkich faz zlodowacenia bałtyckiego; dł. ok. 180 km, szer. 50-70 km, ogólny przebieg wzgórz morenowych zbliżony do równoleżnikowego, na wsch. skręcający ku pn.; pow. P.M. jest silnie pagórkowata (łącznie 9 gł. ciągów morenowych) z kulminacją na pn. wsch. we Wzgórzach Szeskich (309 m) z szeregiem jeź. oraz zagłębień bezodpływowych, o słabym rozcięciu przez doliny rz.; obniżenie środk. tzw. Kraina Wielkich Jezlior o wys. ok. 115—120 m n.p.m. dzieli ten obszar na dwie gł. cz.: zach. z pojezierzami Olsztyńskim i Mrągowskim oraz wsch. z Wzgórzami Szeskimi i Pojezie- 534 MBABANE rzem Ełckim; od pd. przylegają do pasa moren obszerne san-dry — Równina Mazurska i Augustowska; poszczególne pojezierza tworzą lokalne węzły hydrograficzne, z których rz. kierują się albo na pn. do Zalewu Wiślanego i Pregoły, albo na pd. do Biebrzy i Narwi, wreszcie na wsch. do Niemna. Pod względem klimatycznym najchłodniejszy (poza Karpatami) obszar PRL o dość mroźnych (średnia stycznia —3 do -5°C) i długich zimach i krótkim, choć ciepłym lecie i skróconym nawet poniżej 190 dni okresie wegetacyjnym; średnia wys. opadów rocznych 500—650 mm, z czego znaczny odsetek stanowią opady śnieżne, zalegające średnio ponad 3 miesiące. Rz. P.M. płyną przeważnie do Narwi (Wisły): Omulew, Rozoga, Szkwa, Pisa oraz Biebrza z Ełkiem, podczas gdy Łyna z Gubrem i Węgorapą kieruje się do Pregoły; duża obfitość jeź. większych od i ha bliska 2700, przy czym grupują się tu jedne z największych w PRL: -Śniardwy, -Mamry, dalej Miego-cin, Nidzkie, Tałty i in. Gleby gł. bielicowe wytworzone na glinach zwałowych oraz na lekkich piaskach (na pd.), na zach. nieco gleb brunatnych; znaczne pow. zajmują gleby mułowo-bagłenne, torfowe i murszowe; obszar silnego zalesienia (25—31-/0 pow.), częste lasobory sosnowo-świerkowe oraz czyste bory świerkowe (np. Puszcza Piska), lokalnie zachowane fragmenty lasów mieszanych np. w Puszczy Boreckiej i Piskiej; w lasach brak jaworu i dębu bezszypuł-kowego, rzadki też jest buk; częstymi zbiorowiskami roślinnymi są torfowiska zarówno niskie, jak wysokie; rzadkie gatunki zwierząt: bobry, łosie, żubry, borsuki i rysie; z ptaków: dzikie łabędzie, czarne bociany, czaple; szereg rezerwatów florystycznych i fau-nistycznych; surowców miner. brak. Ze względu na ubogie gleby oraz nie sprzyjający klimat a także ciągle dające się odczuć zniszczenia wojenne obszar gosp. słabo rozwinięty; gęstość zaludn. 20—50 mieszk./ km8; uprawa żyta i ziemniaków, na wsch. też owsa i jęczmienia o ogólnie słabej produktywności; poza tym gospodarka hodowlana (gł, bydła i owiec) oraz leśna, nad jeź. rybołówstwo dostarczające 3—4 tyś. t ryb rocznie; przem. gł. w m. — gumowy (Olsztyn), drzewny, spożywczy; gł. m.: Olsztyn, Szczytno, Pisz, Giżycko, Ełk. MEDŹERDA 535 Mbabane, miasto, stolica -Ngwane (dawniej Suazi), na skraju wyż. Wysoki Veld w pobliżu granicy z -Rep. Pd. Afryki. 8,4 tyś. mieszk. (1962); połączenie drogowe i kol. z -Lou-renco Maroues oraz m. Lot-hair w Rep. Pd. Afryki. Mbandaka, dawniej Coąuilhat-ville, miasto w -*Kongo (Kinsza-sa), stolica prowincja Równikowej, położ.na równiku, przy ujściu rzeki Ruki do -Kongo; zał. w 1883 przez Stanieya. Ok. 50 tyś. mieszk. (1960); lokalny ośr. handl. produktami roślinnymi, zwłaszcza kopalem; port rzeczny z niewielką stocznią, lotnisko. Medan, miasto w Indonezji, położ.w pn. cz. -Sumatry, ok. 25 km od wybrzeży cieśn. —>-Malakka; stolica prow. Sumatra Pn. 479 tyś. mieszk. (1961); ośr. handlowy, centrum rejonu rolniczego (plantacje tytoniu, kauczuku, palmy oleistej, herbaty); przem. spożywczy, metalowy, elektrotechniczny, włókienniczy; węzeł kol., drogowy i lotniczy. Port morski znajduje się w odległym o 25 km Bela-wanie. Medellin, miasto w Kolumbii, położ.na zach. stoku Kordyliery Centralnej (-Andy), na wys. ok. 1800 m n.p.m.; drugie co do wielkości (po Bogocie) m. kraju. Zał. w końcu XVII w., rozwinęło się z pocz. XX w. jako centrum handlu kawą oraz jako ośr. prod. złota. Ośr. admiasto, 773 tyś. mieszk. (1964); największy ośr. przem. kraju (przem. bawełniany, wełniany, metalowy, materiałów budowlanych, chemiczny i in.) i handl.; ważne centrum kult. (dwa uniwersytety, szkoła górnicza); węzeł linii kol., połączenie z miastami dolinami Cauca oraz z portem na rz. Magdale- na — Puerto Berrio; duże lotnisko. Mediolan, Milano, miasto w północnych Włoszech (-Lombardia), w zachodniej części Niż. -Padańskiej. Zał. w IV w. p.n.e. jako cel- tyckie centrum handl. znane jako rzymskie Mediolanum; w XI w. jedno z gł. centrów handlu eur. oraz rękodzieła tkackiego i złotniczego, od XIV w. również jedwabiu; rozwój ten trwał do XVII w., później rola handl. M. nieco zmalała; ponowny rozwój w pierwszych latach XIX w. jako ośr. przem. Ośr. admiasto, 1684 tyś. mieszk. (1967; drugie m. kraju po Rzymie); największy ośr. przem. i handl.-finansowy Włoch; w przem. i transpor- cie M. pracuje ponad 1/3 ogółu zatrudnionych; rozwinięty przem. maszynowy, środków transportu (samoloty, samochody, tabor kol., traktory, motocykle), elektrotechniczny, metalurgiczny, chemiczny (gumowy), włókienniczy (jedwab), poligraficzny oraz spożywczy; siedziba wielkich banków (na giełdach i targach zawiera się ok. 2/3 krajowych transakcji) oraz towarzystw ubezpieczeniowych; wielki węzeł kolejowy (6 gł. linii) i drogowy, port lotniczy, połączenia kań. z rz. Ticino (dopł. -Padu); jeden z największych centrów nauk.- kult. kraju — Akademia Nauk, liczne wyższe uczelnie, m.in. uniwersytet, konserwatoria, świat, sławy opera (La Scala, zał. 1778), muzea (Poldi Pezzoli), biblioteki (Ambro-siana), galerie (Breza), słynna marmurowa katedra gotycka, liczne budowle renesansowe, zamek i in. Medyna, AlMadina, m. na zach. Arabii Saudyjskiej w prow. -Hłdżaz, położ.w żyznej oazie na wys. ok. 800 m n.p.m.; drugie (po - Mekce) święte m. mahometan odwiedzane przez liczne pielgrzymki (niedostępne dla wyznawców innych religii); otoczone murem z pięcioma bramami, liczne średniowieczne budowle zabytkowe, z których najważniejszą jest meczet AlHaram z grobowcem Mahometa. 72 tyś. mieszk. (1963), trudniących się gł. handlem oraz rzemieślniczą prod. dewocjonaliów i przeróbką daktyli; lotnisko i duży węzeł drogowy (połączenie z Rijad, Mekką, Ammanem i portem Janbu nad M. -Czerwonym); wyższa szkoła muzułmańska. Medżerda, główna rzeka w pn. -Tunezji, dł. 365 km; wypływa w Algerii z g. Atlasu Teliskiego, przecina równinę Dżenduba (dawniej Suk el-Arba) i uchodzi błotnistą deltą nieco na pn. od • —>• Tunisu; wodostan nieregularny; nieżeglowna, wykorzystana do nawadniania. 536 Meissen -Miśnia Mekka, Mokka, miasto, stolica prowincja -•Hidżaz na zach. Arabii Saudyjskiej, położ.w wyschniętej dół. rzecznej; najważniejszy ośr. kultu religijnego wyznawców islamu, miejsce urodzenia Mahometa, odwiedzane corocznie przez ok. 20i0— —500 tyś. pielgrzymów; 159 tyś. mieszk. (1963). trudniących się gł. handlem i rzemieślniczą prod. dewocjonaliów; me-dresa, wyższa szkoła nauk i języków; liczne zabytki i obiekty\ kultu religijnego, szczególnie sześcienna świątynia Kaaba (czczona jeszcze w czasach przedmahometańskich) i tzw. Czarny Kamień (meteoryt), największa świętość muzułmańska. Połączenie szosą z pobliskim portem -Dżidda oraz stolica kraju -cRijad; lotnisko w m. Taif (ok. 50 km na wsch.). Meklemburskie, Pojezierze-, nizinna kraina rozciągająca się w pn. cz. NRD, między dolną Łabą i dolną Odrą; osiąga wys. do 179 m n.p.m. Cechuje się dobrze zachowanym krajobrazem polodowcowym ze strefą wzgórz morenowych zlodowacenia bałtyckiego i zandranai; silnie rozwinięta sieć jeź. (ok. 650: największe — Muritz 117 km2, najgłębsze — Schweriner See 54 m) i rz. (większe — Warnow, Elde, Peene, Uecker). Klimat umiarkowany przejściowy, dość wilgotny, opady 600—700 mm rocznie. Lasy sosnowe i bukowe, gł. na pd. Większa cz. obszaru zajęta pod uprawy rolne, przy czym najżyźniejsze obszary znajdują się na wsch. (Uepkermark). Meknes, miasto w -Maroku, pot u pn.-zach. zboczy Atlasu MEISSEN Średniego, na wys. ok. 500 m n.p.m. Zał. w XI w., z końcem XVII w. przeżyło okres świetności. 176 tyś. mieszk. (1960); ośr. adm. i handl. (zboże, wełna) i przem. (skórzany, ceramiczny), węzeł drogowy, st. kol., letnia rezydencja królewska, liczne zabytki architektury arabskiej. Mekong, rz. w Chinach i na Płw. -Indochińskim; przepływa przez Chiny, Birmę, Laos, Syjam, Kambodżę i Wietnam Pd., na znacznych odcinkach jako rz. graniczna; dł. 4500 km, pow. dorzecza 810 tyś. km2, roczny odpływ u ujścia ok. 380 km« wody. Wypływa z lodowców górskich w g. Tangla na wsch. Wyż. -"-Tybetańskiej (Chiny), przyjmując lokalnie nazwy: Dza-czu (Daczu) i Lan-ciang (Lancang-ciang); w górnym i środk. biegu płynie wąską i głęb. dół. w kierunku pd.- -wsch., tworząc liczne progi i wodospady; w biegu dolnym przyjmuje charakter rz. nizinnej (niski spadek, rozlewiska), opływa od pn. i wsch. równinę -Korat, po czym przecina z pn. na pd. niż. Kambodży i uchodzi rozległą deltą o pow. ok. 70 tyś. km2 do M. - Południowochińskie-go. Dorzecze lepiej rozwinięte jedynie w dolnym biegu, gdzie M. przyjmuje gł. dopł.: l. — Nam U, Sekong, p. — Nam Mun i Tonie Sap. Poziom wody podnosi się w okresie sierpień —październik o 10—12 m (miejscami ponad 15 m). Na nizinach M. rozlewa się szeroko, nawadniając i użyźniając (roczne osady osiągają 1,5 km3) liczne pola ryżowe; delta przyrasta rocznie o 80—100 m. Zależnie od wodostanu M. jest żeglowny od ujścia do -Vien- tiane (ok. 1600 km) lub do m. MEKSYK 537 Kratie (ok. 700 km); statki morskie docierają do-Phnom Penh. Nad M. leżą m.: Czam-do (Chiny), -Luang Prabang, -Vientiane (Laos), Phnom Penh (Kambodża). Meksyk, Estados Unźdos Me-xicanos, Stany Zjednoczone Meksyku, rep. związkowa w pd. cz. Ameryki Pn.; niepodległa od 1821; pow. 1972,5 tyś. km2; ludn. 47267 tyś. (1968); stolica -Meksyk (Ciudad e Mexico) 3418 tyś. mieszk. (1968) wraz z zespołem miejskim ponad 7 mln mieszk.); podział administracyjny 29 stanów, 2 terytoria i stołeczny dystrykt federalny; język urzędowy hiszpański. WARUNKI NATURALNE. M. zaj- muje przewężenie kontynentu Ameryki Pn. pomiędzy Zat. Meksykańską i M. Karaibskim na wsch. a O. Spokojnym na zach., włącznie z Płw. -Kalifornijskim i płw. -Ju-katan, oraz w.: Tiburón, Angel de la Guarda, Cedros i Tres Marias (u zach. wybrzeży), Cozumel (u wsch. wybrzeży Jukatanu) i arch. Reyillagige-do (na O. Spokojnym). Przeważają wybrzeża słabo rozwinięte (trudne do budowy portów), miejscami występują laguny, a wzdłuż wsch. wybrzeży Jukatanu rafy koralowe. M. jest krajem wyżynno- -górskim, zajmującym pd. cz. -Kordylierów; wnętrze kraju zajmuje rozległa Wyż. -Me-ksykańska, zwężająca się klinowato ku pd.; w centrum płaskowyże (wys. 1500—2000 m n.p.m.) z charakterystycznymi bezodpływowymi kotl. (tzw. bolsony), najczęściej półpu-stynnymi, a na pn. pustynnymi (np. Bolsón de Mapimi). Wyż. Meksykańską obrzeżają krawędziowe g.: Sierra Mądre Zach. (315,0 m n.p.m.) i Wsch. (3664 m n.p.m.), które na pd. łączy równoleżnikowe pasmo Kordyliery Wulkanicznej (liczne stożki wulkanów: -Oriza-ba — Citlaltepetl — 5700 m n.p.miasto, —»-Popocatćpetl — 5452 m, Iztaccihuatl 5286 m, Neva-do de Colima 4339 m i in.); częste trzęsienia ziemi i wybuchy wulkanów. Pd.-wsch. cz. MIASTO, oddzieloną od Kordyliery Wulkanicznej zapadliskiem Balsas, zajmują nieco niższe pasma g.: Sierra Mądre Pd. (3703 m n.p.m.), a na wsch. od przesmyku -Tehuantepec — Sierra Mądre de Chiapas i wyż. Chiapas. Na Płw. Kalifornijskim ciągną się pasma g. zrębowych (wys. do 3078 m n.p.m.). Niż. zajmują jedynie ok. Wla pow. kraju, przeważnie na wsch. wybrzeżach i na Jukatanie. Klimat zróżnicowany w wyniku znacznego wzniesienia terenu; na wyż. przeważa klimat zwrotnikowy suchy (200—500 mm opadów rocznie), a jedynie na pd. wsch. podrównikowy wilgotny (do 4000 mm opadów); wyróż-nią się 4 piętra klimatyczne: gorące i wilgotne (tierra ca-liente) do wys. ok. 800 m n.p.miasto, umiarkowane (tierra templada) 900—1700 m, chłodne (tierra f rżą) 1700—4500 m i na najwyższych szczytach górskich — mroźne (tierra helada). Rz. przeważnie krótkie i nieżeglowne; z g. Sierra Mądre Zach. rz. spływają głęb. do 1500 m wąwozami; główna rzeka -Rio Grandę del Norte (Rio Bra-vo; graniczna z USA), Rio Grandę de Santiago (Lerma), Balsas, Panuco, Usumacinta. Gleby na pn. przeważnie sza-robrązowe i szaroziemy oraz pustynne, w cz. środk. i pd. występują czerwone i żółte gleby sawann oraz lasów zwrotnikowych i tropikalnych. 538 MEKSYK Na wyż. dominuje roślinność półpustynna i pustynna, np. agawy i kaktusy drzewiaste (opuncje, cereusy); lasy zajmują ok. 17% pow. kraju: na zboczach g. lasy iglaste, na pd. wsch. wilgotne lasy podzwrotnikowe (z cennymi gatunkami drzew, jak mahoń, drzewo żelazne); na zach. i pn. występuje roślinność krzewiasta — chaparral (odpowiednik śródziemnomorskiej makii). M. po- siada znaczne bogactwa miner., szczególnie rudy metali nieżelaznych i szlachetnych oraz siarki i ropy naftowej. LUDNOŚĆ. 41% ludn. zamieszkuje tereny o wzniesieniu 10QO—200,0 m n.p.miasto, a 29% — tereny powyżej 2000 m; średnia gęstość zaludnienia wynosi 23 mieszk./km2, największa — w pd. cz. Wyż. Meksykańskiej i na wybrzeżach Zat. Meksykańskiej. M. posiada jeden z najw. w świecie przyrost naturalny — 30—34%o (w ostatnim ćwierćwieczu nastąpił ponad dwukrotny wzrost ludn.). Ok. Wio mieszk. stanowią Metysi, 30% Indianie, pozostałą cz. Kreole, Murzyni i Mulaci; w m. mieszka ok. 51% ludn., gł. m.: (-r) Meksyk, Guadalajara (1183 tyś. mieszk., 1967), Monterrey (901 tys.), Ciudad Juarez (484 tys.), Puebla (361 tys.), Leon (324 tys.). Corocznie wyjeżdża ponad 300 tyś. sezonowych robotników rolnych (brasseros do USA. GOSPODARKA. M. jest krajem rolniczo-przemysłowym, dynamicznie rozwijającym się, jednym z najlepiej rozwiniętych w Ameryce Łacińskiej. Roln. wraz z leśnictwem zatrudnia ok. 54% ludn. zawodowo czynnej, a przem. ok. 15%. Pomimo realizowanej od 1917 reformy rolnej wielka własność ziemska skupia jeszcze ok. 55% użytków rolnych, często wydzierżawianych bezrolnym chłopom (peonom); bardzo rozwinięte są wspólnoty gminne, tzw. ejźdos (obejmują ponad 30% użytków rolnych, w tym blisko 50% ziem ornych) oraz wy-sokotowarowe gospodarstwa farmerskie; poziom techniczny roln. jest ogólnie niski, mechanizacja niewielka. Ziemie PRODUKCJA ROLNICZA (w tyś. t) Wyszczególnienie 1934—38 (średnia) 1948—52 (średnia) 1965/66 Kukurydza 1665 3090 8865 Pszenica 374 534 1450 Ryż 76 173 335 Fasola 112 235 945 Bawełna 69 222 577 Henequen (włókno) 107 110 160 a Trzcina cukrowa 3775 10419 23200 Pomidory . 337 458 Pomarańcze 139 480 865 Kawa 58 70 178 a 1964/65. MEKSYK 539 POGŁOWIE ZWIERZĄT HODOWLANYCH (w tyś. szt.) Wyszczególnienie 1940 1948 1966 Bydło 11591 14500 33092 Trzoda chlewna 5106 5704 13789 Kozy . 8008 a 6600 b Owce 44S2 4965 12500 Konie 2509 2722 6900 a średnia z lat 1947—51. b 1964. orne zajmują ok. 12% pow. kraju (z tego 1/4 sztucznie nawadniana), łąki i pastwiska — 40<>/». Podstawowe uprawy żywieniowe zajmują ok. 70°/» ziem ornych, są to: kukurydza (50% ziem ornych, pod względem zbiorów — 4 miejsce w świecie) i fasola — popularne w całym kraju, zwłaszcza w gęsto zaludnionych rejonach centralnych; ponadto uprawia się pszenicę (na pn. i w centrum kraju), ryż (na pd. wsch.), jęczmień, sorgo, pomidory oraz paprykę (70— —90 tyś. t rocznie — i miejsce w świecie), z roślin przem.: bawełnę (gł. artykuł eksportu, pod względem prod. 5 miejsce w świecie) na pn., hene-qu6n (agawa włóknista, ok. 80% prod. świat.) — na Ju-katanie, a na pd. trzcinę cukrową, kawę, kakao oraz palmę oliwną, sezam i orzeszki ziemne; dobrze rozwinięte sa- downictwo, uprawa pomarańcz, bananów, ananasów i winogron — gł. na pd. kraju. Ekstensywna hodowla zwierząt dostarcza ok. 1/3 wartości prod. rolnej; na pn. hoduje się bydło (kierunek mięsny) i owce, a w cz. środk. — bydło, owce i kozy, oraz większość trzody chlewnej. Leśnictwo dostarcza ponad 5 mln m' drewna (dąb, mahoń) i największe w świecie ilości chicle (rodzaj żywicy stosowanej w produkcji gumy do żucia); niewielkie znaczenie posiada rybołówstwo (rocznie ponad 250 tyś. t ryb). Przem. wytwarza ponad 35% dochodu nar. (1966 — 36,4»/o); duży udział sektora państwowego (gł. w przem. naftowym, energetycznym, hutniczym i chemicznym); w ostatnich latach poważnie wzrosły inwestycje kapitału zagranicznego, gł. USA. Przem. ciężki rozwija się dopiero od II wojny świat., natomiast początki przem. lekkiego (włókienniczego) sięgają połowy XIX w.; tempo rozwoju prod. przem. należy do najw. wśród krajów kapitalistycznych i wynosiło w ostatnich latach ok. 7% rocznie. Duże znaczenie posiada górnictwo, wydobywające zwłaszcza ropę naftową i gaz ziemny (nad Zat. Meksykańską), rudę żelaza i metale uszlachetniające stal (wanad, mangan, wolfram, molibden, tytan, kadm, antymon — ok. li0/!) prod. świat, i kobalt), metale kolorowe (ołów — ok. 7,5%, cynk — ok. 5,7%, miedź, cynę, rtęć) oraz srebro (ok. 20%), złoto, arsen, rudę uranową, grafit (ok. 5%), siarkę i in.; większość złóż surowców miner, występuje po wsch. 540 MEKSYK stronie g. Sierra Mądre Zach. i na Wyż. Meksykańskiej. Energetyka rozwija się b. szybko, przy wzrastającym udziale energii wodnej (obecnie około 1/3). Przem. przetwórczy odznacza się dominacją niewielkich zakładów; skoncentrowany gł. w pd. cz. Wyż. Meksykańskiej, gł. ośr. Meksyk, Guadalajara, Leon, San Luis Potosi, Queretaro i Puebla; przem. ciężki występuje zwłaszcza na pn. wsch. — w Monterrey, Moncloya (huty żelaza), Torreón, Chi-huahua, dużym ośr. jest też Me?dcali (na pn. zach.). Naj-lepilsj rozwinięte jest hutnictwo żelaza i metali nieżelaznych, przem. chemiczny (petrochemia, prod. kwasu siar- kowego, nawozów i włókien sztucznych), maszynowy (gł. środków transportu — wagony, samochody, traktory) i elektrotechniczny, cementowy, włókienniczy (przerób baweł-nyi i henequ6nu), spożywczy i draewno-papierniczy; b. rozpowszechnione jest rzemiosło, szczególnie ludowo-artystycz-ne. Dł. linii kol. 23,5 tyś. km, dróg kołowych ulepszonych — ok. 45 tyś. km (w tym odcinek autostrady panamerykańskiej 3480 km); morska flota handl. niewielka — ponad 450 tyś. BET; główne porty morskie: Tam-pico, Veracruz, Salina Cruz, Mazatlan, Guaymas; duże znaczenie ma komunikacja lotnicza, gł. międzynar. porty lotnicze: Meksyk, Guadalajara, Monterrey. Szybko rozwija się turystyka, zwłaszcza związana z zabytkami kultury i sztuki indiańskiej; b. duży napływ turystów (ponad 1,1 mln rocznie), gł. z USA. Eksport (1965): bawełna (14%), kukurydza (7%), kawa (8°/-Tyrreńskim; dł. — 42 km, szer. 3—18 km, głęb. do 258 m. Pojawiające się prądy lokalne w czasie pływów morza stały się przyczyną legend starożytnych o Scylli i Charybdzie. Meszhed, miasto, stolica prowincji w pn.-wsch. Iranie, położ.w dół. rz. Keszef pomiędzy G. Cho-rasańskimi i -Kopet-dag; przed X w. znane jako Nu-kan. 410 tyś. mieszk. (1966); ośr. handl.-przem. z niewielkimi zakładami przem. włókienniczego (bawełnianego, wełnianego), prod. dywanów, przem. spożywczego (cukierniczy) oraz rzemiosła (jubiler-stwo); duży węzeł drogowy o znaczeniu międzynar., końcowa st. Unł kol. z -Teheranu, lotnisko; ważny ośr. religijny ("druga Mekka"), miejsce licznych pielgrzymek szyitów; kilka zabytkowych meczetów (Gauhar-Szad z XV w., imama MIAMI 545 Rezy z XIII w. i in.). W odległości 20 km od M. grób jednego z największych poetów perskich — Firdausiego (żył w X—XI w.). Metz, miasto w pn.-wsch. Francji, nad rzeką -Mozelą. Stare m. galijskie znane jako Divodu-rum, rozwinęło się dopiero w XIV—XVI w., później podupadło na skutek wojen; położ.między zagłębiem węglowym —•-Saary a złożami rudy żelaza w -Lotaryngii stało się ośr. przem. i handlu. Ośr. admiasto, 108 tyś. mieszk. (1968); hutnictwo żelaza, przem. metalowy, chemiczny i spożywczy (przetwórstwo owocowe); ważny węzeł komunikacyjny z portem rzecznym; liczne zabytki. W pobliskim rejonie eksploatacja rudy żelaza, uprawa winorośli i sadownictwo. Mexicali, miasto w Meksyku, położ.w pn.-wsch. cz. Płw. -Kalifornijskiego, na nawodnionej cz. Imperiał Valley. Ośr. admiasto, 350 tyś. mieszk. (1968); wykazuje stały wzrost (1950 — 65 tys.); rozwój osiedla w wielki ośr. przetwórstwa produktów rolnych i handlu nastąpił po nawodnieniu meksykańskiej cz. delty rz. Kolorado; uprawa bawełny, alfy, pszenicy, owoców cytrusowych oraz winnej latorośli (na obszarze delty); st. kol. w kierunku portu Penesco (Meksyk) i San Diego (USA). Mezopotamia, Ard al Dźazira, nizinna równina na Bliskim Wschodzie, w środk. i dolnym biegu rzeki -Eufrat i -Tygrys oraz dalej wzdłuż -Szatt al -Arab; rozciąga się na terytorium Iraku, częściowo Syrii, Iranu i Kuwejtu; wydłużona w kierunku NW-SE do ok. 120.0 km, szer. do 400 km. M. 35 Slownik geografii świata stanowi zapadlisko tektoniczne utworzone w czasie fałdo-wań alpejskich, wypełnione młodymi osadami (gł. aluwia rz.); cz. pn. zwana M. Górną (Badijat alDżazira) to pagórkowata półpustynna wyż. (wys. 200—450 m n.p.m.), przecięta nielicznymi odgałęzieniami g. Taurus (maks. wys. 1359 m n.p.m.); w pobliżu -• Bagdadu rozpoczyna się M. Dolna (Niż. Babilońska, Al Irak alAra-ba), usiana licznymi bagnami i jeź. (Hor alHammar, Hor as-Sadija i in.); M. wcina się do Zat. -Perskiej szybko narastającą wieloramienną deltą Szatt alArab. Klimat zwrotnikowy kontynentalny, suchy, o rocznych opadach 100—300 mm, a na pn. do 700 mm (przeważnie zimą); główna rzeka zasilane wodą przez topniejące śniegi w g. Turcji i Iranu powodują wiosną katastrofalne powodzie; na pd. zach. liczne suche doliny (uedy) uchodzące do niewielkich bezodpływowych zbiorników. Gł. bogactwem miner. M. jest występująca obficie ropa naftowa na pn. - (Mosul, Kirkuk) oraz na pd. (-Basra). Ludn. (Arabowie, a na pn. Kurdowie) zajmuje się koczowniczym pasterstwem (owce i kozy) lub uprawą roli (pszenica, jęczmień, ryż, palma daktylowa, bawełna), szczególnie rozwiniętą na nawadnianych obszarach M. Dolnej. Miami, miasto w USA, na pd.-wsch. wybrzeżu płw. Floryda, nad wejściem do Zat. Biscayne. Zał. w 1836 jako fort, rozwinęło się początkowo na niewielki port; zniszczone wielkim huraganem w 1928; ogromny i gwałtowny rozwój od 1928 jako uzdrowiska zimowego zawdzięcza ciepłemu 546 MIDDLESBBOUGH klimatowi i wspaniałej roślinności. 335 tyś. mieszk., z obszarem podmiejskim, blisko 1061 tyś. (1965). Składa się z Miami Beach — centrum turystycznego (w sezonie jest odwiedzane przez ponad 2 mln wczasowiczów), Coral Gables, gdzie znajduje się uniwersytet i park tropikalny oraz Hia-leah. Typowe m. amerykańskie z ogromną liczbą hoteli, urządzeń kuracyjnych i zago- spodarowanych plaż. W pobliżu interesujący Park Narodowy Everglades. Middłesbrough, miasto w Wielkiej Brytanii (pn. Anglia), przy ujściu rzeki Tees do M. Północnego. Powst. ok. 1830 jako ośr. przem. stalowego (w pobliżu kopalnie węgla w Durham i rudy żelaza w Cleveland Hilis); rozwinęło się w duży ośr. przem. Ośr. admiasto, 155 tyś. mieszk. (1967), z sąsiednim Stockton-on Tees i osiedlami podmiejskimi ponad 300 tyś. (tzw. Teesside area); duży ośr. hutnictwa żelaza i stali, przem. maszynowego, stoczniowego i chemicznego (koksownia, kwas siarkowy); port (specjalizujący się w handlu ze Skandynawią). Mielec, m. pow. w woj. rzeszowskim, w Kotlinie Sandomierskiej nad rż. -Wisłoka. W XV w. rozwijało się jako niewielka osada handl.-komu-nikacyjna na szlaku wzdłuż Wisłoki na skraju Puszczy Sandomierskiej. 26,8 tyś. mieszk. (1868, w 1925 liczyło zaledwie 5 tyś. mieszk.); obecnie rozwija się jako ośr. przem. metalowego, maszynowego i środków transportu; węzeł drogowy, st. kol. Mielnik, miasto w zach. Czechach u ujścia Wełtawy do Łaby; 15 tyś. mieszk. (1966); stary gród słowiański, od 870 w granicach Czech; prawa miejskie od 1274. Ośr. przem. maszynowego, spożywczego i chemicznego, port rzeczny. W maju 1945 w M. nastąpiło spotkanie oddziałów Armii Radzieckiej i II Armii WP, która tu zakończyła swój szlak bojowy. Pomnik braterstwa broni. Mierzeja Mierzeja- Helska Mierzeja Wiślana Mierze ja- -Helska, -Wiślana, Mikołajów, Nikolajew, m. obwodowe Ukraińskiej SER, położ.na wybrzeżu M. Czarnego przy ujściu Bohu i Inguła do limanu Bohu; zał. 1788 jako port; 309 tyś. mieszk. (1968). Ośr. przem. stoczniowego, maszynowego (maszyny drogowe, maszyny dla przem. spożywczego), materiałów budowlanych, spożywczego, o-dzieżowego, obuwniczego; duży port czarnomorski, st. kol.; 2 wyższe uczelnie (budowy okrętów i pedagogiczna), 2 teatry, 2 muzea. Mikronezja, gr. "małe wyspy", grupa wysp Oceanii na O. Spokojnym, między równikiem a 20° szer. geogr. pn. i 130—180° dł. geogr. wsch. Łączna pow. ok. 1500 wysp wynosi 3420 km2. M. składa się przeważnie z małych w. koralowych i atoli. Klimat równikowy z obfitymi opadami, częste burze i tajfuny; roślinność bujna, zwrotnikowa. Ludn. M. licząca ok. 260 tyś. mieszk. złożona jest gł. (ponad 50%) z Mikronezy jeżyków, a ponadto zmieszana z Polinezyjczykami, Filipińczykami i in. Na wyspach M. uprawia się palmę kokosową (wywóz kopry), trzcinę MILWAUKEE 547 NAJWIĘKSZE WYSPY (ARCHIPELAGI) MIKRONEZJI Wyspa (grupa wysp) Obszar w km2 Rok Ludność w tyś" Główne miasto Przynależność polityczna Mariany (bez 404 1966 10,7 Garapan terytorium powier Guam) nicze USA Guam 549 1968 100 Agana terytorium USA Karoliny terytorium powier Wsch. 606 1966 45,6 Dublon nicze USA Palau (Karo terytorium powier liny Zach.) 488 1966 11,2 Koror nicze USA W-y Mar- terytorium powier shalla 181 ' 1966 18,2 Jabor nicze USA W-y Gilber- kolonia Wik. Bry ta i Ellice 930,9 1967 57 Tarawa tanii Nauru 21,4 1966 6,1 Yangor republika cukrową, cytrusy, ryż i in.; eksploatacja fosforytów (W. Gilberta). Milano -Mediolan Milanówek, miasto w pow. grodzi-sko-mazowieckim (woj. warszawskie), przy Unii kol. Koluszki—Warszawa. Powst. z końcem XIX w. jako osiedle letniskowe na terenie wsi Milanowo; w 1921 liczy! 2,2 tyś. mieszk.; w okresie międzywojennym zbud. tu fabrykę jedwabiu naturalnego, opartą na uprawie drzew morwowych i hodowli jedwabnika w okolicy; prawa m. uzyskał Miasto w 1951 r., 15,6 tyś. mieszk. (1968); ośr. przem. włókienniczego (gł. w Polsce ośr. prod. jedwabiu naturalnego) oraz precyzyjnego (fabryka narzędzi chirurgicznych i dentystycznych). Miluza, Mulhouse, m. we wsch. Francji (-Alzacja). Rozwinęło się wokół dawnej twierdzy z XIII w., należało przez pewien czas (w XVI w.) do Federacji Szwajcarskiej, potem stanowiło wolne m.; dobrowolnie przyłączyło się w 1798 do Francji. 116 tyś. mieszk. (1968); ośr. przem. włókienniczego (o dawnych tradycjach), chemicznego (opartego na występujących w okolicy złożach soli potasowych) oraz maszynowego, metalowego, papierniczego; węzeł kol., port na kań. Rodan—Ren; kilka szkół włókienniczych. Milwaukee, miasto w USA na zach. brzegu jeź. Michigan, ok. 160 km na pn. od -Chi-cago. Zał. w 1795 przez francuskich handlarzy futrami, zaczęło się rozwijać jako ośr. handl. i przem. ok. 1840 r. 760 tyś. mieszk. (1964), z obszarem podmiejskim 1,3 min; ośr. przem. metalowego i maszynowego (motory Diesla, maszyny rolnicze), włókienniczego (jedwab), elektrotechnicznego, garbarskiego i spożywczego (wielkie browary) oraz handlu, gł. zbożem i drewnem; ruchliwy port nad jeź. Michigan w pobliżu ujścia rzeki Milwaukee, węzeł linii kol.; uniwersytet (Marquette), inne 548 MINDANAO wyższe uczelnie, liczne muzea, wielka biblioteka publiczna, duży ogród zoologiczny. Znaczne skupisko emigracji polskie]. Mindanao, druga pod względem wielkości w. -Filipin, położony w południowej części archipelagu; pow. 95 590 km2; kształt nieregularny, liczne płw. i zat.; wnętrze górzyste, występują czynne wulkany (najw.—Apo 2965 m n.p.m.); częste trzęsienia ziemi; klimat równikowy, wybitnie wilgotny; rz. pełnowodne, wiele jeź. i bagien; gleby laterytowe; bujne wiecznie zielone lasy; złoża złota, rudy żelaza, miedzi, chromu, węgla. Uprawa palmy kokosowej, konopi manilskich, ryżu, ananasów; ludn. ok. 4,5 min; gł. m.: (-)Da-vao, Zamboanga. Mindoro, wyspa w zachodniej części aren. ~> Filipin, pow. 9830 km2; wnętrze górzyste (maks. wys. 2505 m n.p.m.), zalesione; na wybrzeżach uprawa ryżu, palmy kokosowej i trzciny cukrowej; złoża złota; ludn. ok. 200 tyś. mieszk.; gł. m. Calapan. Minneapolis, miasto w USA (stan Minnesota), nad rzeką Missisipi, w miejscu gdzie tworzy ona wodospad Anthony i w. Ni-collet. Powst. pierwotnie w 1820 jako Fort Snelling u połączenia Missisipi i rz. Minnesota, jako m. — od 1840; szybko rozwinęło się jako ośr. młynarski oraz (ok. 1880) jako węzeł komunikacyjny. 470 tyś. mieszk. (1964), wraz z pobliskim St. Pauł i okolicznymi miejscowościami tworzy aglomerację — miasto bliźniacze "Twin Cities" — liczące 1,6 mln mieszk.; ważny ośr. przem. spożywczego (młynarski, olejarski), maszynowego, chemicznego, drukarskiego i włókienniczego oraz handlu zbożem i mąką; ważny węzeł komunikacyjny (razem z sąsiednim -St. Pauł) pn. cz. USA, na przejściu przez Missisipi, gdzie zbiega się 20 linii kol.; uniwersytet (od 1851) i kilka in. szkół wyższych oraz instytutów. W sąsiedztwie szereg miejscowości wypoczynkowych, zwłaszcza nad pobliskim jeż Minnetonka; osobliwością są piękne wodospady Minnehaha. Minorka -Baleary Mińsk, stolica Białoruskiej SRB, położ.na Wyż. -Białoruskiej w górnym biegu rzeki Swisłocz (dorzecze Dniepru); znany już w XI w.; 805 tyś. mieszk. (1968). Gł. ośr. przem. i kult.-nauk. Białorusi, skupia zwłaszcza przem. metalowy i maszynowy (samochody, traktory, motocykle, obrabiarki, łożyska toczne), ponadto przem. elektrotechniczny (radioodbiorniki, telewizory), precyzyjny (zegarki), spożywczy (młynarski, mleczarski, winiarski), ceramiczny, włókienniczy (wełniany), odzieżowy, skórzano-obuwniczy, materiałów budowlanych, drzewny i poligraficzny (zakłady kartograficzne); ważny węzeł kolejowy i drogowy, port lotniczy, połączenie gazociągiem z Dasza-wą w zach. Ukrainie; siedziba Akademii Nauk Białoruskiej SBR, uniwersytet i 10 wyższych uczelni, opera i 4 teatry, filharmonia, 7 muzeów, liczne zabytkowe budowle: barokowe klasztory z XVII—XVIII w., domy z XVIII—XIX w. Mińsk Mazowiecki, m. pow. w woj. warszawskim, na wsch. krańcu Wysoczyzny Siedleckiej, nad rzeką Srebrną (p. dopł. Mieni, która jest dopł. Wisły). MISZKOLC 549 Stare osiedle rodowe, stało się miasto w połowie XV w.; rozwijało się powoli; w połowie XIX w. było jednym z lud-niejszych m. Mazowsza. 22,9 tyś. mieszk. (1968); niewielki ośr. przem. maszynowego oraz tłuszczowego, warsztaty naprawcze taboru kol. Miguelon -Saint Pierre et Miquelon Missisipi, Mississippi, rz. w Ameryce Pn., tworzy najpotężniejszy system rzeczny na tym kontynencie; wypływa z małego jeziorka polodowco-wego Itasca na zach. od jeź. Górnego. Płynąc na pd. wzdłuż osi Równin Centralnych Ameryki Pn. na przestrzeni ponad 2000 km zbiera olbrzymią ilość potężnych dopł. zarówno na swoim prawobrzeżu (-.Missouri z Yellowstone, Platte, Kansas i -Arkansas z Canadian i Red) jak i lewo-brzeżu (Illinois i -0hio z -Tennessee); największy dopł. Missouri, dłuższy od rz. gł., choć o mniejszym przepływie wody. Dł. Missisipi-Missouri 6418 km (wg innych danych 6970 km), pow. dorz. 3275 tyś. km2. Równina nad M. jest nie- zwykle żyzna; stanowi dawną (trzeciorzędową) zat. morską, wypełnioną jej osadami. Reżim wodny typu złożonego, z powodu licznych dopł. płynących przez różne strefy klimatyczne; stany wód b. zmienne, o amplitudach np. koło Cairo 18 m, czego wynikiem są gwałtowne powodzie, obejmujące mimo obwałowań ogromne obszary (do 80 000 km2). M. uchodzi do Zat. -Meksykańskiej deltą o trzech gł. ramionach, ok. 150 km poniżej -Nowego Orleanu; przyrost delty 90—110 m rocznie. Spadek wód MIASTO, zwłaszcza w dolnym biegu, niezwykle mały, l—2 cm na i km; przepływ przy ujściu zmienny, średnio 19 tyś. m»/sek., w stosunku do pow. dorzecza niezbyt duży. Duża zasobność w wodę powoduje, że cały system rzeczny M. posiada ogromną wartość komunikacyjną (ok. 25 tyś. km dróg wodnych), hydroenerge-tyczną i irygacyjną. Żegluga na M. (od -St. Pauł) na dł. ok. 3100 km napotyka znaczne przeszkody w postaci zatorów lodowych, wędrujących mielizn i pni drzewnych, tkwiących w mule. Za pośrednictwem kań. między rz. Illinois a jeź. Michigan połączona z -Wielkimi jeź. Kanadyjskimi. Missouri, rz. w USA, najdłuższy dopł. -Missisipi; powstaje z połączenia trzech źródłowych rz. koło Three Forks na wys. 1220 m n.p.miasto, następnie przez g. Big Belt płynie głęb. przełomem tzw. "Gate of the Mountains" i skręca ku wsch., potem ku pd.-wsch. płynąc przez obszar prerii; pod -Kansas City zwraca się ku wsch. i na pn. od St. Louis uchodzi do Missisipi. Licząc od połączenia obu rz. M. jest dłuższa od Missisipi (4720 km, wg innych źródeł — 4850 km), lecz ustępuje jej obszarem dorzecza (1346 mln km2) oraz ilością wody; gł. dopł. (p.) -Yellowstone, Cheyenne, Platte, Kansas, (L) Milk, James. Do czasu zbudowania zapór koło Sewall, Fort Peck, Gar-rison, Oahe, Fort Randall była ona rz. dziką o zmiennych wo-dostanach i powodziach, obecnie żeglowna na dł. ok. 2000 km. Miszkolc, Miskolc, miasto w pn.- -wsch. Węgrzech, poi. malow- 550 MIŚNIA niczo u podnóża G. Bukowych. Zał. ok. XIV w., rozwinęło się dzięki handlowi winem. Ośr. admiasto, 178 tyś. mieszk. (1967) — drugie co do wielkości m. Węgier; po 1925 ośr. przem. hutniczego (rudy żelaza w pobliskim Ruda-banya), po II wojnie świat. centrum przem. ciężkiego (kombinat hutniczy im. Lenina) i maszynowego, a także materiałów budowlanych; węzeł kol.; ośr. szkolnictwa technicznego. Miśnia, Meissen, miasto w -Saksonii (NRD) nad -Łabą, ok. 26 km od -Drezna. Stary gród słowiański opanowany z końcem X w. przez Niemców. 46,9 tyś. mieszk. (1967); ośr. wyrobu słynnej saskiej porcelany (od XVIII w.), niewielki przem. maszynowy, chemiczny i instrumentów muzycznych; szereg zabytków (zwłaszcza katedra z XIII w.). MitiUni -Lesbos, w., Mława, m. pow. w woj. warszawskim, położ.na Wysoczyź-nie Ciechanowskiej, nad rzeką Mławką (lewy dopływ Wkry). Prawa m. uzyskała w 1429, rozwinęła się jako ośr. handlu i rzemiosła; najazdy szwedzkie oraz pożary doprowadziły w połowie XVII w. m. do ruiny, z której dźwignęło się dopiero w XIX w.; częściowo zniszczone w czasie II wojny świat. 19,5 tyś. mieszk. (1967); ośr. przem. obuwniczego, spożywczego (młynarstwo) oraz torfowego; węzeł kolejowy i drogowy; ratusz z końca XVIII w., dwa stare kościoły oraz drewniany spichlerz z połowy XVIII w. Modena, m. we Włoszech na Niż. -Padańskiej między rz. Panaro i Secchia, położ.w urodzajnym regionie rolniczym, adm. ośr. prow. Modena. Stare m. rzymskie (Mutina), zał. w I w. p.n.e., w średniowieczu stolica księstwa (gł. dynastii Este), potem należało kolejno do Francji, Austrii i (od 1860) do Włoch. 162 tyś. mieszk. (1967); ośr. przem. maszynowego, metalowego, środków transportu, nawozów sztucznych i spożywczego; handel płodami rolnymi; węzeł komunikacyjny; ożywiony ruch tu- rystyczny; zabytki architektury średniowiecznej (katedra romańska). . Modlin, osada w pow. nowodworskim (woj. warszawskie), przy ujściu Narwi do Wisły. Znany w historii z uwagi na położenie strategiczne; w XIX w. wybudowano w M. twierdzę; niewielka stocznia rzeczna. M. został w 1961 włączony do m. Nowy Dwór Mazowiecki. Mogadiszu, miasto, stolica -Somalii, na Wybrzeżu Benadir nad O. Indyjskim. Zał. przez Arabów ok. X w., rozwinęło się jako ośr. handl. tej cz. Afryki. 170 tyś. mieszk. (1966); niewielki przem. spożywczy i drzewny; port (eksport skór, bydła i owoców); węzeł dróg handl. z wnętrza kraju i z -Etiopii; lotnisko. Moguncja, Mainz, miasto w NRF nad -Renem, naprzeciw ujścia rzeki Men, u pn. krańca Niż. Górnoreńskiej; stolica kraju związkowego Nadrenia-Pala-tynat. Zał. w I w. p.n.e. przez Rzymian, w średniowieczu jeden z dwu największych ośr. handl. Niemiec, stojący na czele Ligi Miast Reńskich; duże centrum kultury (uniwersytet 1477—1798), kolebka drukarstwa (działał tu J. Gu- MOŁ.DAWIA 551 tenberg); z czasem podupadło, zdystansowane przez sąsiednie -Wiesbaden i -Frankfurt. 146,6 tyś. mieszk. (1967); ośr. przem. maszynowego, środków transportu (zakłady Opla w pobliskim Russelheim), materiałów budowlanych oraz przem. poligraficznego: duże centrum handlu winami reńskimi oraz drewnem, ważny port na Renie; uniwersytet; muzea; szereg zabytków sztuki średniowiecznej (kościoły, bramy). Mohylew, m. obwodowe na wsch. Białoruskiej SRR, położ.nad środk. -Dnieprem; znane od XIV w.; 182 tyś. mieszk. (1968). Ośr. przem. metalowego (odlewnia, zakłady remontowe), maszynowego (dźwigi, maszyny dla przem. materiałów budowlanych) i chemicznego (włókna sztuczne, wyroby gumowe), ponadto przem. materiałów budowlanych, skó-rzano-obuwniczy, Iniarski, o- dzieżowy, spożywczy, meblarski; węzeł kolejowy i drogowy, przystań rzeczna; 2 wyższe uczelnie (pedagogiczna i budowy maszyn), teatr; zamek z XIII w., cerkiew Mikołaja z XVII w. W pobliżu M. duże złoża torfu. MoJave, Mohave, pust. w wewnętrznej cz. Kalifornii (USA), na zach. od dolnego biegu rzeki Kolorado; pow. ok. 40 tyś. km2. Od pd. i zach. otaczają ją g. (Sierra Nevada i San Bernar-dino), hamujące dostęp wilgotnych wiatrów od O. Spokojnego; pokryta miejscami karłowatymi krzakami lub sło-noroślami; przecięta okresowo płynącą rz. Mojave; złoża boraksu. Przez pd. M. przechodzą linie kol. i drogi. Molamjaing, ang. Moulmein, miasto w pdL-wsch. Birmie, stolica prow. Taninsari (Tenasserim), poi. w delcie Saluinu, na wsch. brzegu zat. Martaban (M. An-damańskie). Zał. w 1826, było pewien czas stolica Birmy. 100 tyś. mieszk. (1963); ośr. przem. spożywczego (łuszczarnie ryżu), drzewnego i stoczniowego oraz rzemiosła artystycznego (wyroby z kości słoniowej, złota i srebra); duży port morski, specjalizujący się w wywozie art. rolnych (ryż), drewna, kauczuku oraz rud wolframu i cyny. Moluki, Maluku, grupa w. we wsch. cz. Arch. -*-Malajskie-go, należy do Indonezji; pow. 55 741 km2; gł. w.: (-) Halma-hera, Seram i Buru; wnętrza w. górzyste, występują czynne wulkany i częste trzęsienia ziemi; klimat równikowy wybitnie wilgotny; gleby la-terytowe i czerwone; bujne lasy tropikalne: uprawa ryżu, muszkatołowca, pieprzu, goździków, palmy kokosowej, ku- kurydzy, kawy; złoża ropy naftowej, cyny, złota i węgla. Zaludnienie 810 tyś. (1960) — Malajowie i Papuasi; gł. m. Ambon — 63 tyś. mieszk. (1961). W XIV—XV w, znane jako w-y korzenne, cel wielu wypraw europejskich (między innymi Magellan). Mołdawia, Moldoua, prow. hist. w pn.-wsch. Rumunii, między -Karpatami Wsch. i rz. Prut; pow. 37 tyś. km2, prawie 3 mln mieszk. Znaczna część obszaru (szczególnie zach.) jest wyżynna (Wyż. Mołdawska), wzniesiona do 564 m n.p.miasto, zbudowana gł. z utworów trzeciorzędowych (piaskowce, wapienie), rozciętych dopł. rz. Seret i Prut; w dół. i na pn. zboczach — lasy bukowe, na pd. — dębowe z domieszką grabu i kasztana. W pn.-wsch. 552 MOŁDAWSKA SRR cz. — bardziej nizinnej — występują żyzne gleby lessowe, w pozostałych — brunatne gleby leśne. Klimat umiarkowany ciepły, suchy o wyraźnych cechach kontynentalnych; pd. cz. M. przylegająca do -*-Dunaju ma charakter stepowy. M. stanowi jeden ze spichlerzy zbożowych Rumunii z intensywną uprawą kukurydzy i pszenicy oraz dobrze rozwiniętym sadownictwem (śliwy) i uprawą winnej la- torośli; ważny teren hodowli owiec i bydła rogatego oraz koni; wydobycie ropy naftowej, przem. włókienniczy, drzewny i spożywczy. Gł. m.: (-) Jassy, Gałacz, Bacau oraz Botoszany, Birlad i in. Mołdawska Socjalistyczna Republika Radziecka, ' Moldaw-skaja Sowietskaja Socyalisti-czeskaja Riespublika, Mołdawia, rep. związkowa na pd.- -zach. ZSRR, utworzona 2 VIII 1940; pow. 33,7 tyś. km2; ludn. 3531 tyś. (1969); stolica -Kiszyniów 327 tyś. mieszk. MSRR graniczy na zach. z Rumunią poprzez rz. Prut. WARUNKI NATURALNE. MSRR obejmuje położ.pomiędzy Prutem (lewy dopływ Dunaju) i Dnie-strem Wyż. Besarabską (Srod-kowo-Mołdawską), wys. do 429 m n.p.miasto, zbud. z trzeciorzędowych skał osadowych (margle, wapienie, piaskowce) pokrytych warstwą lessów; teren wyż. jest pagórkowaty, silnie rozczłonkowany i rozcięty głęb. stromościennymi i płaskodennymi dolinami rzek; do MSRR należy ponadto położ.na wsch. brzegu Dniestru skraj Wyż. -Wołyńsko-Podolskiej. Klimat umiarkowany ciepły o cechach kontynentalnych, lata długie i upalne, podczas zimy krótkotrwała pokrywa śnieżna; średnia temp. lipca od 19,5°C na pn. do 23°C na pd., stycznia — odpowiednio -5,5°C i -3,5°, roczny opad od 300 mm na pd. do 500 mm na pn. (większość opadów przypada na wiosnę i lato). Sieć rzeczna gęsta, główne rzeki: Dniestr z Reutem, Ikelem, Bykiem i Botną, Prut z Czu-gurem oraz Kogilnik (uchodzi do M. Czarnego); w dół. rzek liczne drobne jeź. Gleby przeważnie czarnoziemne oraz mady w dół. i bielicowe na wyższych wzniesieniach; lasy zajmują zaledwie 6°/« pow. kraju. Zasoby miner, niewielkie, przeważnie skały budowlane (wapienie, gipsy, margle, piaskowce, gliny), ponadto nieco fosforytów i węgla brunatnego. LUDNOŚĆ. Mołdawianie stanowią ponad 65% ludn. (1959), pozostałą cz. — Ukraińcy (ok. 15-/0), Rosjanie (10%), Gagauzi, Bułgarzy i in.; średnia gęstość zaludnienia wynosi 105 mieszk./km2 (1968) i jest najwyższa wśród rep. radź., najrzadziej zaludniona jest pd. cz. rep.; przemiasto, budownictwo i komunikacja zatrudniały w 1959 ponad 13% ludn. zawodowo czynnej, roln. — 72°/«; w m. mieszka 30-/0 ludn. (1968), gł. m. (poza stolica): Tyraspol, Bielce. Bendery. GOSPODARKA. W okresie między I a II wojną świat, niemal całe teryt. Mołdawii należało do Rumunii, a podstawę gosp. stanowiło zacofane roln. Po utworzeniu MSRR nastąpił szybki rozwój prod. roln. oraz rozbudowa przem. Najważniejszymi gałęziami przem. są obecnie: spożywczy (w 1967 dawał ponad 44% wartości prod. przem.), energetyczny MOŁDAWSKA SBR 553 WAŻNIEJSZE DANE O ROZWOJU GOSPODARCZYM Wyszczególnienie Jednostka miary 1940 1950 1960 1968 Dynamika prod. przem. •/. 100 206 899 2154 Energia elektryczna min kWh 17 100 677 6827 Obrabiarki do metalu szt. — 283 1065 2 Wino tys. hl 127 653 1348 1940 Tiuszcze roślinne tys. t 14 27 86 171 Cukier tys. t 12 11 181 315 Kukurydza tys. t 1150 565 906 1360 Pszenica tys. t 343 462 526 326 Buraki cukrowe tys. t 274 1322 2981 Słonecznik tys. t • 156 338 365 (221)/o), metalowy i maszynowy (ll"/o), mineralny. Większość ośr. przem. zgrupowana jest w dół. Dniestru i jego dopł., np. Kiszyniów, Tyraspol, Bendery, Bielce, Dubossary, Soroki, Rybnica. Energię elektryczną wytwarzają przeważnie elektrownie cieplne, największe w Dniestrowsku koło Tyraspo-la, Kiszyniowie i Bielcach. ponadto duża elektrownia wodna Dubossarska na Dnie-strze. Dużą dynamiką odznacza się przem. metalowy i maszynowy wytwarzający o-brabiarki i traktory (Kiszyniów), turbiny energetyczne, silniki elektryczne, transformatory i sprzęt elektrotechniczny (Kiszyniów, Tyraspol, Bendery, Bielce, Soroki), maszyny roln. (Orgiejew, Jedynce), maszyny dla przem. spożywczego (Kiszyniów) i drzewnego (Jedynce). Przem. miner. obejmuje gł. prod. cegły, prefabrykatów budowlanych i szkła. Przem. spożywczy jest najlepiej rozwiniętą gałęzią, obejmuje gł. prod. win gronowych (Kiszyniów, Tyraspol, Bielce, Soroki, Komrat, 3 miejsce wśród rep. radź.), przetworów owocowo-wa-rzywnych, cukru (rejon Bieleć i Rybnica, 3 miejsce wśród rep. radź.), olejów roślinnych (Bielce, Rezina, Kiszyniów), przetworów mlecznych, mięsnych i tytoniowych. Ponadto MSRR posiada przem. jedwabniczy (Bendery), odzieżowy, skórzano-obuwniczy (Kiszyniów, Bendery), chemiczny (Kiszyniów, Ungeny) i drzewny (Bielce). W roln. dominuje prod. roślinna (blisko W/o wartości prod. globalnej). Ziemie orne zajmują ponad 61-/0 pow., sady i winnice blisko 12°/(>, a łąki i pastwiska ponad ly/o. Podstawą prod. roślinnej jest uprawa winorośli w środk. i pd. cz. rep. (l miejsce wśród rep. radź. pod względem pow. winnic) oraz sadownictwo w dorzeczu Dniestru (jabłonie, grusze, pigwy, śliwy, morele, brzoskwinie, orzechy włoskie). Uprawia się również dużo zbóż (w 1967 ponad 47<)/o pow. zasiewów), przeważnie kukurydzę i pszenicę (3 miejsce wśród rep. radź.) oraz rośliny pastewne, a z upraw przem. (ponad 20<)/o pow. zasiewów) gł. słoneczniki, buraki cukrowe, tytoń, rośliny olejkodajne (róże, lawenda, szałwia) i lecznicze oraz warzywa. Rozwinięta 554 MOŁDAWSKIE, KARPATY- jest hodowla bydła (945 tyś. szt., 1968) i trzody chlewnej (1124 tyś. szt.) w środk. cz. rep. oraz owiec (1551 tyś. szt.) na pd., ponadto na całym obszarze hodowla jedwabników i pszczelarstwo. Dł. linii kol. 1030 km, dł. dróg kołowych 12,5 tyś. km (w tyni z twardą nawierzchnią 6,1 tyś. km). Na Dniestrze żegluga, główne porty: Rybnica, Dubossary. W Kiszy-niowie i Bielcach porty lotnicze. Kiszyniów posiada połączenie rurociągiem ze złożem gazu ziemnego w Szebe-lince (wsch. Ukraina). Mołdawskie, Karpaty-, zewnętrzna (fliszowa) strefa Karpat Wsch. w Rumunii, między dół. rz. Bystrzycy i Buzau; zbud. ze skał osadowych, wzniesiona 800—1400 m n.p.miasto, z kulminacją w grupie Buzau (Ciucas 1956 m n.p.m.). Składają się one z kilku równoległych łańcuchów, ciągnących się z pn. zach. na pd. wsch., na pd. skręcających w kierunku pd.-zach., rozciętych silnie dół. dopł. Seretu (rz.: Bystrzyca, Trotus, Putna i Buzau). Cechują się łagodnymi, zaokrąglonymi formami i na ogół zrównaną wierzchowiną; szereg niskich i dogodnych do przejścia przełęczy. Złoża ropy naftowej (Solonf, Tefcani, Polieiori) i gazu ziemnego, węgla brunatnego (Dar-manesti) oraz soli kamiennej (TIrgu Ocna, Sianie). Ważny obszar pasterstwa owiec oraz gospodarki leśnej. Zabytkowe cerkiewki drewniane. Mombasa, miasto w -Kenii, na zrośniętej z lądem w. koralowej, w zat. Kilindini nad O. Indyjskim. Zał. przez Persów i rozwinięte przez Arabów jako ważny ośr. handl. 180 tyś. mieszk. (1962); ośr. adm. i gł. port Kenii (posiada dwa porty — płytszy stary i nowoczesny na pd.-zach. w.); eksport: kawy, bawełny, sizalu, skór, cyny i sody; port lotniczy, końcowa st. kol. z Ugandy przez -Nairobi; malownicze stare miasto, XVI-wieczny fort portugalski (Fort Jezus), uni- wersytet muzułmański. Monachium, Munchen, miasto w pd. cz. NRF, stolica kraju związk. -Bawaria, położ.na Wyż. ~> Bawarskie j, nad rzeką Izarą (p. dopł. - Dunaju). Powst. jako osiedle handl. na krzyżujących się drogach podi transalpejskich, od XII w. stolica Bawarii; z wolna przejęło też rolę handl. pobliskiego -Augsburga. 1243 tyś. mieszk. (1967), drugie m. pod względem liczby mieszk. (po -Hamburgu); duży ośr. przem. maszynowego, środków transportu (samochody, wagony), elektrotechnicznego, poligraficznego, precyzyjnego, włókienniczego, drzewnego i spożywczego (m.'in. browarni-ctwo); ważny węzeł komunikacyjny, port lotniczy; centrum handl.-finansowe; wielki ośr. nauk. i kult. z uniwersytetem (zał. 1472), politechniką, akademią sztuk pięknych i in. wyższymi uczelniami, bibliotekami, muzeami (Pinako-teka, Głyptoteka); ośr. turystyczny. Monako, Principaute de Monaco, Księstwo Monako; monarchia konstytucyjna związana układami z Francją; pow. 1,59 km2; ok. 23,5 tyś. mieszk. (1965). położ.na Riwierze Francuskiej nad M. Śródziemnym. Utworzone w 1641, a od 1861 niepodległe. Oprócz stolica Monaco wchodzą w skład m. Monte'Carlo i La Condamine. Malownicze poi. i doskonałe MONGOLIA 555 warunki klimatyczne spowodowały tu powstanie jednego z wielkich ośr. turystyki międzynarodowej (od połowy XIX w.). Większość ludn. trudni się hotelarstwem, obsługą turystów i handlem. Kąpielisko morskie, muzeum i instytut oceanograficzny, zamek, znane kasyno gry w -Monte Carlo. Mongolia, Biigd Najramdach Mongoł Ard Ułs, Mongolska Republika Ludowa, państwo demokracji ludowej w Azji; niepodległe od 5 XI 1921 r" proklamacja MRL 26 XI 1924; pow. 1565 tyś. km2; ludn. 1194 tyś. (1968); stolica -rViaa Bator 263 tyś. mieszk. (1968, zespół miejski); podział adm, — 18 ajmaków (okręgów); język urzędowy mongolski. WARUNKI NATURALNE. M. Jest krajem śródlądowym, wyżyn-no-górzystym (średnia wys. 1550 m n.p.m.); jego zach. cz. przecinają wys. łańcuchy -*-Ałtaju Mongolskiego (4362 m n.p.m.) i Gobijskiego, G. -.Changajskich i in., oddzielające głęb. kotliny z dużymi jeź. (-Ubsu, Chubsuguł, Char- -usu i in.) przeważnie bezodpływowymi; pozostałą cz. kraju zajmuje opadająca ku wsch. pagórkowata wyż. (wys. 1000— -2000 m n.p.m.), odwadniana na pn. przez rz. —"-Selengę (dopł. -Bajkału) i Kerulen (dopł. Dałaj-nur), a na pd. pustynna (pn. cz. - Gobi); klimat umiarkowany kontynentalny (100—300 mm opadów, duże wahania temp. dobowych i rocznych); średnia temp. roczna większej cz. M. poniżej 0°, średnia temp. lipca 15 do 21°C, stycznia —17 do —27°C; na pn. pojawia się nawet wieczna marzłoć; ro- ślinność przeważnie stepowa i półpustynna, w g. lasy mieszane (ok. 8% pow.). LUDNOŚĆ. M. jest najsłabiej zaludnionym krajem Azji; średnia gęstość zaludnienia ok. 0,7 mieszk./km2, najw. — w centrum i na pn.; 90"/o ludn. stanowią Mongołowie, poza tym: Kazachowie (W/a), Tu-wińczycy. Chińczycy i Rosjanie; większość ludn. prowadzi koczowniczy tryb życia, zajmując się pasterstwem; trwa proces przechodzenia ludn. do półosiadłego i osiadłego trybu życia; miasta M. powstają wraz z rozwojem przem. i skupiają już obecnie ponad Wit mieszk. kraju; gł. m.: Ułan Bator, -Czojbałsan, Suche Bator, Cecerleg. GOSPODARKA. M. z kraju skrajnie zacofanego przeobraża się z wolna w kraj rolniczo-przem. Roln. daje nieco ponad Wl« dochodu nar. oraz W/a wartości eksportu, zatrudniając ok. 75'yt ludn. Podstawową gałęzią gospodarki jest hodowla zwierząt (64<'/t zatrudnionych), gł. owiec (13,8 mln szt., 1964), kóz (4,8 mln), bydła (2,1 mln), koni (2,5 mln) i wielbłądów (680 tys.), rozwijająca się na ok. 140 mln ha pastwisk, z których 55°/« jest zaopatrzone w różnego rodzaju studnie, m.in. artezyjskie (13 tyś. — 1965); uprawa roli rozwija się stopniowo, obejmując ok. 480 tyś. ha ziem ornych, gł. w basenie Selengi (cz. sztucznie nawadniane); uprawia się gł. zboża (pszenica 300 tyś. t, 1965, przeważnie gatunki krótkowegetatywne), owies, ponadto ziemniaki (270 tyś. t) i warzywa. Dominuje gospodarka spółdzielcza (ok. 290 tzw. zrzeszeń arackich) i państwowa (30 gospodarstw), obejmująca 77'yt pogłowia 556 MONGOLIA WEWNĘTRZNA zwierząt. Proces uspółdzielcza-nia roln. zakończono w 1959. Przem. opiera się przede wszystkim na surowcach rolniczych, obejmuje przem. spożywczy, włókienniczy (tkaniny wełniane, wojłok), skórza-no-obuwniczy (uszlachetnianie skór) i odzieżowy. Surowce miner, słabo zbadane. Wydobycie: węgiel (Nałajcha koło Ułan Batoru, ok. 1,2 mln t, 1966) i ropa naftowa (na pd. wsch.; 20 tyś. t, 1966), ponadto rudy żelaza, manganu, wolframu, złota (nad rzeką Orchon) oraz soli (8 tyś. t, 1966). Ponadto rozwija się przem. metalowy, materiałów budowlanych i drzewny. Prod. energii elektrycznej 'wynosi 231 mln kWh. Transport słabo rozwinięty (drogi kołowe 8640 km, w tym szosy 1000 km, linie kol. 1500 km); przez M. przebiega linia kol. Moskwa—Ułan bator—Pekin oraz odgałęzienie magistrali transsyberyjskiej do skrajnie wsch. cz. M. Eksport (1962): wełna (Wo), bydło (SWo) oraz mięso (4<'/o); główni partnerzy handlowi (1963): ZSRR (75%), in. kraje socjalistyczne (24<)/o). Mongolia Wewnętrzna, autonomiczny okręg w pn. cz. Chin, sąsiadujący z Mongolską Republiką Ludową; pow. 1,4 mln km2; 9,7 mln mieszk. (1958) — Chińczycy (80%), Mongołowie (15%) i in.; stolica -Choch Cnoto (Huhohaote), 400 tyś. mieszk. (1958). Zach. i środk. cz. M. W. to wyżynne tereny pd. skraju pust. -Go-bi (-Ałaszan, — >-0rdos), wsch. — g. Wielki -Chingan; klimat umiarkowany kontynentalny, skrajnie suchy (50 do 400 mm opadów rocznie, na pn. wsch. do 500 mm), o znacznej amplitudzie temp.: dobowej do 35° i rocznej do 50°; cz. wsch. odwadniana przez -Amur, pd. przez -Huang-ho; w obrębie Gobi bezodpływowe jeź. (wiele słonych); na zach. występują piaszczyste pust., w cz. środk. - półpustynie i stepy, na wsch. — tajga; złoża węgla kamiennego, ropy naftowej, rudy żelaza, azbestu, soli i złota. Gł. działy gospodarki: roln. (60% wartości prod. M. W.) — uprawa pszenicy, jęczmienia, gaolianu, prosa, gryki, konopi i lnu; ponadto hodowla koni, owiec, bydła rogatego i wielbłądów; przem. drzewny, mięsny, mleczny, wełniany; intensywny rozwój górnictwa, hutnictwa żelaza i przem. maszynowego. Gł. m.: Choch Choto, -Paotou, Chajłar. Monrovia, miasto, stolica -Liberii, na Wybrzeżu —••Pieprzowym, przy ujściu rzeki St. Pauł do Atlantyku. Zał. w 1821 przez Murzynów amerykańskich jako ośr. wyzwolonej ludn. czarnej. Ok. 180 tyś. mieszk. (1968); gł. port kraju (eksport rudy żelaza, kauczuku, bananów, oleju palmowego i drewna); połączona drogą z wnętrzem kraju i dalej przez Gwineę z Bamako (Mali) nad Nigrem; lotnisko. Mont Blanc, masyw górski w Alpach Zach., na pograniczu francusko-włosko-szwaj-carskim, o rozmiarach 45X20 km, najw. szczyt — M. B., 4810 m n.p.m. (najw. w Europie); kilka innych szczytów masywu przekracza 4000 m n.p.m. Zbudowany gł. ze skał krystalicznych; liczne (17) lodowce o łącznej pow. ok. 200 km2 (najdłuższy Mer de Glace, dł. 15 km). Na wys. 4347 m n.p.m. obserwatorium astronomiczne i meteorologiczne; kolejka górska z —>-Chamonix MONTREAL 557 na szczyt Aiguille du Midi. W 1958—65 pod M. B. zbudowano tunel drogowy dł. 11,6 km. Rejon M. B. to światowe centrum alpinistyki; w dolinach ośrodki sportów zimowych: Chamonix (franc.) i Courma-yeur (włoskie). Zdobyty w 1786. Monte Carlo, miasto w księstwie -Monako, położ.malowniczo na stromym zboczu górskim, nad M. Liguryjskim; ok. 9 tyś. mieszk.; kąpielisko morskie, ośr. między nar. turystyki; ogród botaniczny, muzeum oceanograficzne (akwarium morskie), słynne kasyno gry. Monte Cassino, góra we Włoszech, w zach. pasmach Apeninu Środk., nad dół. rz. Liri w połowie drogi między -•Rzymem a -Neapolem; wys. 519 m n.p.m. U podnóża — m. Cassino. Na szczycie głośny klasztor benedyktynów, • zał. w 529. Kilkakrotnie niszczony między innymi trzęsieniami ziemi i odbudowywany. W czasie II wojny świat, uległ niemal kompletnemu zniszczeniu, podczas walk aliancko-niemiec-kich 17 1—4 VI 1944. Po bezskutecznych kilkakrotnych atakach ostatecznie zdobyty przez wojska polskie 2 Korpusu. Na zboczu wzgórza cmentarz ponad 1000 poległych żołnierzy polskich. Monterrey, miasto w pn.-wsch. Meksyku, w dół. rz. San Juan na pn.-wsch. stokach Sierra Mądre Wsch. Zał. w 1560, rozwinęło się dopiero po przeprowadzeniu przez nie w 1888 linii kol. 850 tyś. mieszk. (1966); ośr. adm. i gł. ośr. przemiasto w pn.-wsch. Meksyku: huty żelaza, stalownie, huty miedzi, srebra i złota, przem. chemiczny, szklany i spożywczy; wielki węzeł kolejowy i drogowy, lotnisko. Łagodny klimat, poi. i gorące źródła w sąsiedztwie czynią ostatnio z jego przedmieść ośr. wypoczynkowy. Montevideo, miasto, stolica (od 1828) Urugwaju, położ.na pn. brzegu La Płaty (nad boczną zat. Montevideo), u stóp wzniesienia Monte Cerro (150 m n.p. m.). Zał. 1724 jako fort portugalski, a następnie zdobyte i skolonizowane przez Hiszpanów; rozwinęło się od 1870, tj. od budowy linii kol. umożliwiających transport zboża z zaplecza miasta. 1204 tyś. mieszk. (1964, ok. połowa ludn. Urugwaju); wielki ośr.. przem. spożywczego (młyny, rzeźnie), cementowego, chemicznego, elektrotechnicznego, włókienniczego (gł. wełny), rafinerie ropy naftowej; gł. port morski kraju (eksport pszenicy, kukurydzy, mięsa, skór — ok. 85% wywozu kraju), gł. węzeł koL Urugwaju, lotnisko międzynar. Gł. ośr. kulturalny kraju (uniwersytet zał. 1833); szereg zabytków w stylu kolonialnym (Palacio Salvo) i gmachów reprezentacyjnych z XIX w.; ogród zoologiczny i botaniczny, ośr. turystyki i kąpielisko morskie, znane zwłaszcza sąsiednie plaże: Playa Ramirez, Playa Po-citas, Playa Buceo i in. Mont Pelee, czynny wulkan na -Martynice (w. w grupie Małych Antyli); wys. ok. 1463 m n.p.m.; silny wybuch (gorąca zawiesina gazowo-py-łowa) zniszczył 8 V 1902 doszczętnie leżące u jego stóp m. St. Pierre; ostatnie wybuchy w 1929 i 1932. Montreal, największe miasto w Kanadzie, w prow. Quebec (na w. utworzonej przy ujściu rzeki Ottawy). Zał. w 1611 przez 558 MONTSERRAT Francuzów, rozwinęło się jako port, zdobyte następnie przez Anglików w 1780, stało się gł. m. Kanady. Rozbudowane te-rasowo na wzgórzu Mt Royal wznoszącym się do ok. 220 m nad równiną, składa się z cz. dolnej, zamieszkanej przez ludn. francuską (ok. 1/3) i gór- nej, zamieszkanej przez Anglików. 1222,3 tyś. mieszk., zespół miejski 2437 tyś. (1966); M. zajmuje doskonałe położ.komunikacyjne w głąb Kanady ku -Wielkim jeź. Kanadyjskim (pogłębiona i uregulowana Rz. -Św. Wawrzyńca stanowi doskonałą drogę wodną, dostępną w ciągu 7—9 miesięcy w roku) i ku Nowemu Jorkowi; wielkie centrum przem. środków transportu (statki, samoloty, sprzęt kol.), spo- żywczego, włókienniczego, skórzanego, chemicznego i in.; największy ośr. handl. Kanady: port (eksport futer, produktów rolnych, drewna i papieru) — największe na świecie przeładunki zboża; ważny ośr. kult., dwa uniwersytety (ang. i franc.), wiele zabytków z okresu "francuskiego" (XVII—XVIII w.). Montserrat, w. w grupie Wysp Podwietrznych, kolonia Wielkiej Brytanii; pow. 84 km2; ludn. 13,5 tyś. (1965), gł. Murzyni; stolica Płymouth 3,5 tyś. młeszk.; język urzędowy ang. Wnętrze w. zajmują wulkaniczne g. (wys. do 915 m n.p.m.), pokryte lasami; klimat podrówni-kowy wilgotny; liczne gorące źródła; częste trzęsienia ziemi i cyklony. Uprawa bawełny, bananów, trzciny cukrowej, cytrusów i warzyw; rozwinięta hodowla bydła mlecznego; niewielka prod. olejku i soku cytrynowego. M. odkrył Kolumb w 1493. Morawa, rz. w Jugosławii (p. dopł. -Dunaju); dł. 340 km; pow. dorzecza 38,9 tyś. km2; powst. z połączenia Morawy Zach. i Pd., płynie ku pn. i uchodzi na wsch. od Belgradu do Dunaju. Wodostan bardzo nierównomierny; w dolnym biegu przepływ waha się w granicach od 26 n/sek. do 2100 m'/sek. Nieżeglowna, częste powodzie. Dół. Morawy Pd. biegnie linia kol. Belgrad—Saloniki. Morawa, rz. w Czechosłowacji (lewy dopływ Dunaju); odwadnia obszar -Moraw; dł. 350 km; pow. dorzecza 27,2 tyś. km2; źródła w Sudetach Wsch., w masywie Snieżnika; uchodzi do Dunaju na zach. od Bratysławy. Żeglowna od Hodo-nina. Gł. dopł.: (p.) Dyje ze Svitavą, (l.) Beczwa. Morawska, Brama, ok. 25 km szer. obniżenie między -Kar-patami a -Sudetami, wys. 310 m n.p.m.; stanowi dział wodny między -0drą a Beczwą. Przez B. M. biegnie odwieczny szlak handl. (między innymi bursztynowy), znany już w czasach przedhistorycznych; z niej korzystały również liczne ludy w ciągu swych wędrówek. Dziś biegnie nią szosa i linia kol. Warszawa—Katowice—Ostrawa—Wiedeń. Morawy, kraina hist. w środk. cz. Czechosłowacji, w dorzeczu rz. -Morawy. Pow. 26,1 tyś. km2; 3,7 mln mieszk. (1966). Na urodzajnych glebach (aluwia i lessy) rozwinęło się roln.; gł. uprawa pszenicy, jęczmienia, buraków cukrowych, warzyw, nieco winnej latorośli. Obszar silnie uprzemysłowiony; rozwinięte hutnictwo żelaza i przem. maszynowy, skórzany, spożyw- MOSKWA 559 czy; w pd. cz. wydobycie ropy naftowej i gazu ziemnego (Gbely), rud metali, na pn. — węgla kamiennego. Gł. m.: (-•) Brno, Gottwaldov, Ołomuniec. Moroni, miasto, ośr. adm. -Komo-rów (od 1966, poprzednio Dzaudzi), położ.na zach. wybrzeżu w. Wielki Komór. 12 tyś. mieszk. (1966); ośr. handlowy, niewielki port. Morskie Oko, największe jeź. w Tatrach; pochodzenia lodowcowego, położ.na wys. 1393 m n.p.m. u stóp Mięguszo-wieckich Szczytów; powstało przez zatamowanie dół. górskiej (górnej cz. Dół. Rybiego Potoku) wałem morenowym; dł. jeź. 862 m, szer. 566 m, pow. 34,9 ha, głęb. 50,8 m. Otoczenie pokryte głazami, piargami, kosodrzewiną i fragmentami lasów (świerk, limba). Krajobraz wysokogórski; na brzegu M. O. schronisko turystyczne. Moskwa, stolica ZSRR i Roś. FSRR, jedno z największych m. świata, największe m. ZSRR — 6492 tyś. mieszk. (1968; zespół miejski — 6590 tys.) położ.w centralnej cz. Niż. Wschodnioeuropejskiej nad rzeką -Moskwą (L dopł. Oki); granice M. stanowi obwodowa autostrada o dł. 190 km wybudowana 1956—62; pow. M. 875 km2. Znana od XI w. jako osada rzemieślniczo-handlowa, w XII w. warowny gród, od XIV w. stolica księstwa moskiew-kiego, od drugiej połowy XV w. do 1712 stolica cesarstwa, od 1918 stolica ZSRR. Największy ośr. przem. ZSRR, rozwinięty wszechstronnie i w Większości wybudowany po 1917; posiada: 3 huty (stali szlachetnych "Sierp i Młot", miedzi i in. metali), przem. metalowy i maszynowy (2 fabryki samochodów: im. I. A. Lichaczowa i "Moskwicz", prod. obrabiarek, dźwigów, taboru kol., statków rzecznych, maszyn i urządzeń dla przem. chemicznego, włókienniczego i spożywczego, łożysk tocznych), precyzyjny (maszyny liczące, aparaty pomiarowe, 2 fabryki zegarków), elektrotechniczny ("Dynamo") i elektroniczny, chemiczny (petrochemia, kwas siarkowy, nawozy azotowe, tworzywa i włókna sztuczne), gumowy, włókienniczy (rozwinięty już w latach przedrewo-lucyjnych, nadal największy ośr. prod. tkanin wełnianych i jedwabnych), odzieżowy, skórzano-obuwniczy, spożywczy, drzewny, materiałów bu- dowlanych, poligraficzny (największy w kraju), filmowy ("Mosfilm"). M. jest najważniejszym w ZSRR węzłem komunikacyjnym: 11 linii kol. (węzeł kolejowy jest całkowicie zelektryfikowany), 16 ważnych szos, 4 lotniska pasażerskie (Wnukowo, Bykowo, Szere- mietiewo, Domodiedowo), 3 porty rzeczne posiadające połączenie z pięcioma morzami (poprzez rz. Moskwę, Wołgę i kanały), najnowocześniejsze w świecie metro (w 1964 dł. 98 km), rurociąg naftowy z Almietjewska (-Drugie Baku) oraz gazociągi ze Stawropola (zagłębie północnokaukaskie), Daszawy (Ukraina), Saratowa (Powołże) i Gazii (Uzbekistan). Siedziba centralnych instytucji nauk. i kult.: Akademia Nauk ZSRR oraz akademie specjalistyczne: medyczna, rolnicza, pedagogiczna, budownictwa i architektury; Uniwersytet im. M. Łomonosowa (zał. 1755) i Uniwersytet im. P. Lumumby (zał. 1960) oraz 77 in. wyższych MOZAMBIK 561 560 MOSKWA uczelni; liczne instytuty nau-kowo-badawcze, obserwatorium astronomiczne (zał. 1830), 3 ogrody botaniczne (w tym uniwersytecki, zał. 17i06) i ogród zoologiczny; liczne biblioteki naukowe (w tym największa w ZSRR biblioteka im W. I. Lenina); 25 teatrów (m.in. Wielki, Mały, Muzyczny), Wielka Orkiestra Symfoniczna ZSRR, konserwatorium, wiele zespołów artystycznych (np. Zespół Pieśni i Tańca Armii Radzieckiej im. A. W. Aleksandrowa); 52 muzea (między innymi Galeria Tretia-kowska. Muzeum Rewolucji, Centralne Muzeum W. I. Lenina); największy w ZSRR ośr. sportowy na Łużnikach; centralny ośr. telewizyjny. Wiele zabytków architektury z XV w. i późniejszych: Kreml (XIV—XVI w.), cerkiew Wa-syla Błogosławionego przy Placu Czerwonym (XVI w.), liczne klasztory w stylu baroku moskiewskiego i budowle klasycystyczne (np. Teatr Wielki z początku XIX w.) oraz współczesne budowle monumentalne (Uniwersytet Łomonosowa na Leninowskich Wzgórzach, Pałac Zjazdów na Kremlu i in.). Na Placu Czerwonym znajduje się mauzoleum W. I. Lenina. M. jest od 1935 intensywnie przebudowywana oraz planowo i nowocześnie rozbudowywana; posiada wyraźny układ koncentryczny, a jego środek stanowi Kreml i Plac Czerwony; śródmieście otoczone jest szeroką arterią komunikacyjną (w miejscu dawnych wałów miejskich), dł. 16 km, zwaną "Sadowoje kolco"; na peryferiach leżą liczne nowoczesne dzielnice mieszkaniowe (Łuż-niki, Czeremuszki, Sokolniki, Tuszyno, Kuncewo i in.) M. otacza ochronny pas leśno-par-kowy o pow. 1800 km2. Moskwa, rz. w eur. cz. ZSRR, lewy dopływ -0ki; dł. 502 km, pow. dorzecza 17,5 tyś. km8; średni przepływ u ujścia 109 m/sek. Wypływa w centralnej cz. Grzędy -Smoleńsko-Mos-kiewskiej, wpada do Oki k. Kołomny; zamarznięta przez ok. 5 miesięcy. Na M. liczne zapory i zbiorniki sztuczne, . koryto rz. w dolnym biegu skanalizowane; połączona Kań. im. Moskwy (dł. 128 km) z górną -Wołgą; nad M. leży m. -Moskwa. Most Adama, łańcuch małych wysp i raf koralowych pomiędzy Płw. Indyjskim i Cejlonem, oddzielający cieśn. -Palk od zat. Mannar; dł. ok. 30 km, głęb. morza między w. 1,5 m; równolegle do M. A. przebiega prom kol. między Cejlonem a Indią. Mostar, miasto w Jugosławii (rep. Bośnia i Hercegowina) w dół. rz. Neretvy, położ.w dużym rejonie sadów ł uprawy warzyw. 56 tyś. mieszk. (1965); niewielki przem. włókienniczy i spożywczy (wina, tytoń); ważny węzeł komunikacji na drodze z Sarajewa do Dubrownika. W sąsiedztwie duże złoża boksytów. Mosul, trzecie pod względem liczby ludn. m. Iraku, stolica prowincja; położ.na p. brzegu rz. - Tygrys, w pn. cz. kraju. Zał. w VI w. w odległości 2 km od ruin starożytnej Ni-niwy, na skrzyżowaniu szlaków karawan; w średniowieczu duży ośr. handl.-rzemieślniczy (prod. muślinu). 243,3 tyś. mieszk. (1965); przem. spożywczy, włókienniczy, skórzany, metalowy, cementowy i rzemiosło; węzeł drogowy, st. kol. na linii bagdadzkiej; lotnisko, ropociąg do portów śródziemnomorskich: -Hajfa (Izrael) — obecnie nieczynny, Tarabulus (Liban) i Banijas (Syria). W okolicy poważne ośr. wydobycia ropy naftowej. Moza, franc. Mensę, hol. Maas, rz. we Francji, Belgii i Holandii; wypływa z Mont Faucilles w pn.-wsch. Francji, płynie przez zach. -Lo- taryngię, przebija się przez -Ardeny i dochodząc do -Renu dłuższy czas płynie równolegle do niego: łączy się z ramieniem ujściowym Renu Waal i pod m. Merwede uchodzi do M. - Północnego. Dł. 925 km, dorzecze 33 tyś. km2. Żeglowna na przestrzeni ok. 550 km; połączona licznymi kań. z sąsiednimi rz. Francji, Belgii i NRF. Mozambik, Mo<;ambique, Africa Oriental Portuguesa, Portugalska Afryka Wschodnia, kolonia (formalnie prow. zamorska) Portugalii, poi. w pd.-wsch. Afryce, nad Kań. Mozambickim; pow. 783 tyś. km2; ludn. 7274 tyś. (1968); stolica Loureneo Marques 178 tyś. mieszk. (1968); podział administracyjny — 9 dystryktów; język urzędowy portugalski. Od 1964 w M. trwa walka narodowowyzwoleńcza przeciwko portugalskiej administracji. WARUNKI NATURALNE. Nizm- ny obszar nadmorski przechodzi na pn. w Wyż. Mozambicką (wys. ok. 7ft0 m n.p.m.), pociętą dół. rz. na liczne płaskowyże, na pd. przechodzi w obszerną równinę, z której wznoszą się izolowane masywy g.: Gorongosa, Injanga, Chimanimani (przekraczające 2400 m n.p.m.). Na pn. i w 36 Słownik goegratli świata środk. cz, klimat podrównikowy suchy, na pd. — zwrotnikowy suchy z jedną porą suchą, gorący i niezdrowy (malaria); opady zmniejszają się z pn. (1500 mm) na pd. (ok. 500 mm) oraz od wybrzeża ku wnętrzu; na pd. sawanny różnego typu, pn. zajmują lasy tracące liście w porze suchej (tzw. miorobo), wybrzeża i dół. rz. pokrywa las tropikalny. Gł. bogactwa miner.: złoto, uran, rudy żelaza, miedzi, srebra, ołowiu, cyny, boksyty, azbest, beryl, ropa naftowa i węgiel. LUDNOŚĆ: gł. Murzyni Bantu (ok. 98-/0; gł. Makua, Tsonga, Malawi), Europejczyków ok. 67 tyś. (gł. Portugalczyków); średnia gęstość zaludnienia ok. 9 mieszk./km2; większe m.: Loureneo Marques, -Bei-ra (59 tys.), Mozambik (13 tys.). GOSPODARKA. M. jest zacofa-nym krajem rolniczym; pow. upraw zajmuje 2,5% pow. kraju; gł. uprawy: proso, ryż, kukurydza oraz (na eksport) trzcina cukrowa (1,6 mln t, 1962), bawełna (99 tyś. t, 1964), sizal (ok. 30 tyś. t), tytoń, herbata, palma kokosowa i orzeszki cashew; plantacje upraw eksportowych znajdują się w rękach kolonistów portugalskich. Lasy dostarczają cennych gatunków drewna: hebanu, mahoniu, eukaliptusowego i in. Hodowla bydła (1,1 mln szt., 1965 — prawie wyłącznie na pd.), kóz (0,5 mln). Bogactwa miner, słabo eksploatowane (gł. węgiel — 300 tyś. t, boksyty — 6 tyś. t i beryl — 570 t; 1962). Przem. dopiero w zaczątkach; kilka cukrowni i olejarni, fabryki mydła, przeróbka tytoniu oraz browary. Dł. linii kol. 3273 km, 562 MOZELA dróg 37,8 tyś. km (w tym ulepszonych ok. 4 tyś. km). Eksport: prawie wyłącznie płody rolne — bawełna, oleje roślinne, orzeszki cashew, cukier; gl. partner handl. Portugalia. Mozela, franc. Moselle, mera. Mosel, l. dopływ -Renu; dł. 545 km, dorzecze 25000 km2; wypływa w pd. -Wogezach, płynie przez -Lotaryngię (Francja) i NBF (gdzie przebija się między g. Hunsruck i Eifel); uchodzi do Renu koło —•Koblencji. Żeglowna na 344 km; ważny szlak żeglugowy, łączący zach. Lotaryngię z Zagł. Ruhry i portami M. —•Północnego (połączenia kanałowe poprzez kań. Marna— Ren z rz. Marną, dopł. —.Sek-wany i z Renem koło -Stras-burga). Mueru, Mweru; jeź. w środk. Afryce na pograniczu Zambii i Konga (Kinszasa), położ.w kotlinie (zapadlisku tektonicznym) na wy s. 931 m n.p.m.; pow. 4920 km2, głęb. maks. 12 m; dopł. rz. Luapula, wypływa z niego ku pn. rz. Lu-wua — jeden z gł. dopł. rz. Kongo; duże wahania wodo-stanu, liczne w. Odkryte w 1867 przez D. Livingstone'a. Mujun-kum, pust. piaszczysta w środkowoazjat. cz. ZSRR (Kazachstan), rozciąga się na wsch. Niż. -Turańskiej między pust. -Bet Pak Dała na pn. (oddzielona przez rz. Czu) a g. Karatau i G. Kirgiskimi (-Tien-sza'n) na pd.; pow. ok. 37,5 tyś. km2; stanowi równinę wznoszącą się ku wsch. (od 300 do 700 m n.p.m.) i pokrytą licznymi piaszczystymi garbami i barchanami, utrwalonymi przez półpustynną roślinność (gł. zarośla saksaulu); klimat umiarkowany ciepły, skrajnie suchy; duże zasoby wód gruntowych; zaludnienie niewielkie (gł. Kazachowie); zimowy wypas bydła, a w nielicznych rejonach uprawa roli (przy wykorzystaniu wód gruntowych). Mukden -Szenjang Mulhouse -Miluza Multan, miasto, stolica prowincja w Pakistanie Zach., położ.w środk. cz. -Pendżabu, w pobliżu l. brzegu rz. Frimab; zał. w IV w. przed n.e., stało się ważnym ośr. handl. 358 tyś. mieszk. (1961); niewielki przem. włókienniczy (bawełniany i wełniany), spożywczy, metalo- wy, obuwniczy, drzewny, chemiczny (nawozy sztuczne), wielki ośr. rzemiosła artystycznego (dywany, ceramika, wyroby emaliowane); ważny węzeł kolejowy i drogowy ku pn. Indii. W sąsiedztwie stara cytadela z zabytkami. Munchen -Monachium Murcja, Murcia, miasto w pd.- -wsch. Hiszpanii, ośr. adm. prow. Murcja, położ.na żyznej, sztucznie nawadnianej równi-ni-e (huerta murcjańska), w dolnym biegu rzeki Segura. Zał. przez Maurów w X w. 271 tyś. mieszk. (1967); ośr. przem.- -handl. regionu uprawy zbóż, drzew cytrusowych, winorośli, oliwek i warzyw; rozwinięty przem. włókienniczy (gł. jedwabniczy), przetwórstwa owocowego, skórzany; węzeł drogowy, połączenia kol. z pobliskimi portami Cartageną i -•Alicante; uniwersytet (zał. 1915); zabytki z XIV—XVII w. Muritz, największe jeź. na Pojezierzu Meklemburskim (NRD) pochodzenia lodowco- MYSLENICE 563 wego; dł. jeź. 22 km, pow. 116,8 km2, głęb. maks. ok. 33 m; za pośrednictwem rz. Elde włączone w środkowo-niemiecki system dróg wodnych. Nad brzegami liczne ośr. wypoczynkowe. Murmańsk, m. obwodowe w eur. cz. Rosyjskiej FSRR, położ.nad Zat. Kolską (M. Barentsa) na płw. -Kola; zał.' 1915 jako baza morska; 296 tyś. mieszk. (1968). Duży ośr. rybołówstwa, przem. rybnego i drzewnego, ponadto posiada przem. stoczniowy (remont statków), materiałów budowlanych, odzieżowy; ważny niezamarzający port morski (pół. w głębi 50 km fiordu); połączenie kolejowe z Leningradem, port lotniczy; 2 wyższe uczelnie (morska i pedagogiczna), Polarny Instytut Naukowo-Badawczy Gospodarki Rybnej i Oceanografii, 3 teatry, muzeum. Murray, rz. w pd.-wsch. -Australii, największa na tym kontynencie; wypływa w —•Alpach Australijskich na pd. od Góry -Kościuszki, płynie na pn. zach. i w okolicy Wendworth łączy się z gł. dopł. -Darling, następnie skręca na pd. i uchodzi za-bagnionym ujściem do przybrzeżnego jeź. Alexandrina (-Wielka Zat. Australijska); dł. 2570 km, dorzecze 1160 tyś. km2; gł. dopł.: (l.) Mur-rumbidgee (1690 km), (p.)Dar-ling (2740 km). M. jest niezbyt bogata w wodę. Żeglowna tylko w dolnym swym odcinku. Murrumbidgee, rz. w pd.-wsch. --Australii, dopł. rz. —•Murray; wypływa w -Alpach Australijskich (Muniong Rangę), po połączeniu z rz. Lachlan uchodzi do Murray k. Balranald; dł. 1690 km, dorzecze 135 tyś. km2. Żeglowna; szereg zapór w górnym biegu. Musala, najw. szczyt w g. Riła (w Bułgarii) oraz na Płw. -Bałkańskim; 2925 m n.p.m. Muscat -Maskat Musgrave'a, Góry-, w środk. Australii na pn. od -Wielkiej Pust. Wiktorii; zbud. ze skał krystalicznych i wylewnych, zawierających żyły złotonośne; dł. ok. 350 km; najw. szczyt Mt Woodroffe 1515 m n.p.m. Mysłowice, m. pow. w woj. katowickim, położ.w pd.-wsch. cz. Wyżyny .Śląskiej, na p. brzegu Czarnej Przemszy — w pobliżu jej połączenia z Białą Przemszą (dopł. -Wisły), 280 m n.p.m. Jedno z najstarszych m. na Górnym Śląsku (z XIII w.), było w XIX w. ośr. granicznym. 43,8 tyś. mieszk. (1968); kopalnia węgla "Mysłowice", elektrownia, przem. maszynowy, metalowy i zakłady porcelany technicznej. Myślenice, m. pow. w woj. krakowskim, ok. 30 km na pd. od Krakowa, położ.na l. brzegu rz. Raby u podnóża Beskidu Wyspowego. Powst. w XII w, jako ośr. strażnic na szlaku handl. z Krakowa na Węgry; prawa m. uzyskało w połowie XIV w.; w XV—XVI w. ośr. przem. szklanego, w XVII w. — garncarstwa, w XIX w. — garbarstwa i szewstwa; w okresie międzywojennym również handlu bydłem i wyrobów cementowych oraz bro-warnictwa; 11,4 tyś. mieszk. (1968); niewielki ośr. przem. (14 zakładów) skórzanego i spożywczego, węzeł komunikacji autobusowej oraz ważny 564 NADARZYCE ośr. letniskowo-wczasowy dla ludności pobliskiego Krakowa (zwłaszcza tzw. Zarąbie); kilka zabytków (kościół z XV w., przebudowany z końcem XVII w.); muzeum regionalne. N Nadarzyce, wieś w pow. wałeckim (woj. koszalińskie), nad rzeką Piławą (p. dopł. Gwdy), na Pojezierzu Wałeckim. Na-darzycki rejon był silnile umocnionym odcinkiem fortyfikacji tzw. Wału Pomorskiego. Po ciężkich walkach w dniach 4—6 II 1945 został zdobyty przez 6 Pomorską Dywizję Piechoty I Armii WP. Nadbrzeżne, Góry-, łańcuchy górskie Kordylierów, ciągnące się wzdłuż zach. wybrzeży Kanady i USA, o łącznej dł. 3,5 tyś. km. l. Pasmo ciągnące się wzdłuż zach. wybrzeży Kanady, tzw. Coast M oun tain s; dł. ok. t500 km. Zbud. gł. z grano-diorytów i ze sfałdowanych skał osadowych; osiąga wy s. ponad 3000 m (Mt Wadding-ton, 4042 m n.p.m.) i stanowi nadbrzeżną barierę górską zach. Kanady; silnie rozcięte i zlodowacone w czwartorzędzie; wybrzeża typu fiordowego; dół. lodowcowe. Pn. grupy górskie są częściowo pokryte lodowcami, miejscami schodzącymi do poziomu morza. Pasmo jest rozczłonkowane przełomami rz.: Fraser, Stikine, Skeena i in.; pokryte bujnymi lasami iglastymi (gł. świerk z małą domieszką tsu-gi i daglezji). Zasoby energetyczne rzek są duże, częściowo wykorzystane w elektrowniach wodnych. W Kema-no-Kitimat znane zakłady aluminiowe. Fiordy i rz. G.N. obfitują w ryby, m.in. w łososie. G.N. Kanady przechodzą na pd. obszarze USA w G. —>• Kaskadowe. 2. Pasmo ciągnące się wzdłuż zach. wybrzeży USA i pd. Kanady (w. Vancouver) — tzw. Coast Rangę; nie stanowią one przedłużenia Kanadyjskich G.N. — należą do jeszcze młodszej strefy górotwórczej. Zbud. z osadowych skał mezozoicznych i trzeciorzędowych, osiągają wys. do 2700 m n.p.m. (Linn 2622 m n.p.miasto, Pinos 2692 m). Od leżących bardziej na wsch. K. Kaskadowych i Sierra Nevada oddziela je podłużny system zapadlisk kalifornijsko-ore-gońskich (na pd. zajęty przez Dolinę Kalifornijską). Pasmo rozcięte silnie na pn. przez przełomy rz. Kolumbii, Che-halis i in., a na pd. zat. San Francisco. Stanowi ono wyraźną barierę klimatyczną, zwła- szcza dla wilgotnych wiatrów znad O. Spokojnego. Na pn. pokryte bujnymi lasami, na pd. suchymi zaroślami (tzw. cha-parral). W pd. cz. pasma — bogate złoża ropy naftowej. Naddnieprzańska, Nizina-, obniżenie w pd.-zach. cz. Niż. Wschodnioeuropejskiej (Ukraińska SRR), pomiędzy wyż.: Naddnieprzańską na pd. zach. i Środkoworosyjską na pn. wsch.; rozciąga się wzdłuż i brzegu - Dniepru (środk. bieg); szer. do ok. 200 km, średnia wys. 50—180 m n.p.m. Teren równinny, pokryty osadami polodowcowymi i aluwialny- NADBENIA-PALATYNAT mi, na pd. lessami; w dolinach rzecznych pn. cz. niż. występują liczne podmokłości; gleby na pn. bielicowe, na pd. czarno-ziemne; strefa roślinności stepowej i lasostepowej (lasy zajmują llO—15»/o pow.). Zaludnienie ok. 70 mieszk./km2, gł. m. (-): Kijów, Dniepro- pietrowsk, Dnieprodzierżyńsk, Połtawa. Ważny rejon rolniczy: uprawa pszenicy, kukurydzy, buraków cukrowych, na pn. lnu, żyta, ziemniaków; hodowla bydła i trzody chlewnej. Eksploatacja złóż węgla kamiennego (zach. skraj Zagłębia Węglowego —'-Doniec-kiego), brunatnego, torfu, ropy naftowej, gazu ziemnego i rudy żelaza (Krzemieńczuk). Nadkaspijska, Nizina-, rozległa niż. w pd.-wsch. części Niż. Wschodnioeuropejskiej (ZSRR). Ciągnie się wzdłuż pn. wybrzeża M. Kaspijskiego, otoczona wyż.: Nadwołżańską i Jergeni na zach., Obszczyj Syrt na pn., Mugodżary i Ustiurt na wsch. Pow. ok. 200 tyś. km2, z czego ponad 50% stanowi depresja (do 28 m p.p.m.). N.N. zajmuje niecko-wate obniżenie dawnego dna tzw. M. Chwalińskiego (starszy czwartorzęd), zaścielone osadami gliniasto-piaszczysty-mi; jego pow. jest równinna, z nielicznymi odosobnionymi wzniesieniami (do 149 m n.p.m.) oraz rozcięta obszernymi dolinami (-): Wołgi, Uralu i Emby oraz szeregu małych wysychających latem rzek: liczne słone jeź. (Baskunczak, Elton), solniska i słone bagna; klimat umiarkowany kontynentalny, suchy (do 200—350 mm opadów rocznie); gleby półpustynne zasolone; przeważają półpustynie, miejscami roślinność trawiasta. Eksploatacja złóż ropy naftowej i ga- 565 zu ziemnego (nad Enabą), soli kamiennej i potasowej (w jeż.). Zaludnienie poniżej 10 mieszk./ /km2, gł. Kazachowie i Rosjanie; gł. m.: (- ) Astrachań, Gurjew. Rejon hodowli owiec i wielbłądów; wzdłuż rzek rozwinięte warzywnictwo i sadownictwo. Nadrenia-Palatynat, Rhein-land-Pfdlz, kraj związkowy w zachodniej części NRF, w dorzeczu środk. Renu; pow. 19831 km2; 3,6 mln mieszk. (1965); stolica Moguncja (Mainz). Większą cz. terytorium zajmują pasma Reńskich G. Łupkowych: -Eifel, -Hunsruck, Wester-wald, Hardt i in.; wąskie niż. ciągną się wzdłuż główne rzeki: Renu, Mozeli, dolnej Lahn; ok. 37% obszaru pokrywają lasy, Niewielkie złoża rudy żelaza, cynku, ołowiu, znaczne — skał budowlanych. Rozwinięty przem. metalowy, maszynowy, chemiczny, szklarski, porcelanowy, włókienniczy, skórzany, papierniczy oraz spożywczy (m.in. winiarski i tytoniowy). Użytki rolne zajmują ok. 49<'/l> obszaru kraju; gł. uprawy: owies, ziemniaki, żyto, na lepszych glebach (3i0% pow. kraju) — pszenica, buraki cukrowe i jęczmień; rozwinięta uprawa tytoniu oraz winnej latorośli, zwłaszcza w Palaty-nacie i dół. rz., gł. Renu i Mozeli (wina reńskie i mozelskie; na N.-P. przypada ok. 2/3 obszaru zajętego pod uprawę winorośli w NRF); hodowla bydła, trzody chlewnej i (w górach) owiec. Sieć kol. i drogowa dobrze rozwinięta; gł. węzły komunikacyjne: Koblencja i Ludwigshafen; żegluga na Renie. Liczne uzdrowiska. Gł. m.: (—•) Moguncja, Ludwigshafen, Koblencja oraz Trewir. 566 NADRENIA PÓŁNOCNA — WESTFALIA Nadrenia Północna - Westfalia, Nordrhein-Westfalen, kraj związkowy w zachodniej części NRF, pow. 34038 km2, 17,0 mln mieszk. (1969), gł. m. -Dus-seldorf — 693 tyś. mieszk. Pd. i wsch. cz. zajmują pasma Średniogórża Niemieckiego o wys. do 891 m (Kahier Asten) — Las Teutoburski, Eggebir-ge. Reńskie G. Łupkowe (pasma Rothaar, Haarstrang, Eb-begebirge, Lennegebirge, Arns-berger Wald), na granicy z Belgią wsch. krańce Ardenów. Ok. 2/3 pow. na pn. i pn.-zach. zajmują Niż. Westfalska i Niż. Kolońska. Obszar odwadniany gł. przez -"Ren (Rhein) i jego dopływy (Lippe, Ruhr, Sieg i in.) oraz Ems. Klimat umiarkowany, morski (średnia temp. stycznia O—2°C, lipca 16—18°C). Obszar o największej gęstości zaludnienia w NRF — średnio 501 mieszk. na km2, na obszarach poza-miejskich 290 mieszk./km2. Ok. 90<)/(> ludn. mieszka w m. (8 m. ponad 300 tys.). N.P.-W. jest najbardziej uprzemysłowionym krajem NRF z naj- większym regionem przem. Europy Zach. — Zagłębiem -Ruhry; występuje węgiel kamienny (Zagłębie Ruhry i Akwizgrańskie), węgiel brunatny (Zagłębie Dolnoreńskie), rudy żelaza (Siegerland), cynk i ołów (Meggen), sól kuchenna, sole potasowe. Zatrudnienie w przem. — 2628 tyś. w 1968 (sy/o zatrudnionych w NRF); N.P.-W. skupia ok. 2/5 wartości prod. przem. NRF, ok. 95% wydobycia węgla, 2/3 zatrudnionych w hutnictwie żelaza i stali, 1/3 w przem. metalowym i odlewnictwie, 2/5 w przem. chemicznym, 1/3 w maszynowym, petrochemicznym, 1/4 elektrotechnicznym, włókienniczym i odzieżowym. Potężna energetyka oparta na elektrowniach cieplnych (ok. 20 zakładów o mocy ponad 100 MW). Dominuje przem. ciężki, reprezentowany przez wszystkie jego gałęzie i potężne kompleksy produkcyjne. Przem. włókienniczy, odzieżowy, spożywczy i in. gałęzie przem. lekkiego mają znaczenie podrzędne. Ogromną koncentrację przem. tworzą wielkie ośr. miejskie na obszarze zagłębia węglowego (kopalnie, huty, elektrownie, fabryki maszyn, środków transportu, zakłady chemiczne, rafinerie, koksownie itd.): Duisburg, Oberhausen, Bochum, Bottrop, Mlilheim nad Renem, Dort-mund, Essen, Gelsenkirchen, Herne i in. Mniejsze zespoły miejskie i przem.: Kolonia-Leyerkusen (energetyka, che- mia, budowa maszyn), Akwizgran (Aachen), Dureń (metalurgia, budowa maszyn, włókiennictwo), Wuppertal — So-lingen — Remscheid (stale jakościowe, obrabiarki, wyroby metalowe, włókiennictwo), Mlinster (maszyny, włókiennictwo). Roln. rozwinięte gi. w pn. cz. (Miinsterland); uprawa pszenicy, buraka cukrowego, warzyw; hodowla trzody chlewnej, bydła mlecz-no-mięsnego. Sredniogórze pokryte przeważnie lasami (ok. 1/4 pow. kraju). Ogromny węzeł komunikacji kol. (połowa przeładunków NRF) i drogowej; wielkie znaczenie dróg, żeglugi śródlądowej dostępnej dla statków do 1350 t, zwłaszcza rzek Renu i Ruhry oraz kanałów. Gł. port Duisburg. Lotniska o znaczeniu między nar.: Diisseldorf, Kolonia — Bonn. Tadeusz Lenczowski Nadwolżańska, Wyżyna-, leży we wsch. cz. Niż. Wschodnioeuropejskiej (ZSRR), na p. NAIROBI 567 brzegu środk. -Wołgi, między m. Górki i Wołgograd; średnia wys. 150—200 m n.p.miasto, maks. wys. 375 m. Zbud. z wapieni, margli i piaskowców; pow. przeważnie pagórkowata, pocięta licznymi głęb. wąwozami i jarami; na pn. zjawiska krasowe; na wsch. opada ku Wołdze wysokim progiem, tworząc w jej pętli koło Kujbyszewa tzw. G. Zygulewskie, na zach. łagodnie przechodzi w Niż. -0cko-Dońską. Klimat umiarkowany kontynentalny, ciepły; przeważają czarnoziemy strefy leśnostepowej; lasy zajmują ponad 2,0°/i> pow. (gł. na pn.). Złoża ropy naftowej i gazu ziemnego (koło Sarato-wa), łupków bitumicznych, soli kamiennej i fosforytów. Zaludnienie ok. 30 mieszk./km2 (Rosjanie); gł. m. i znaczne ośrodki przem.: (-•) Wołgograd, Saratow, Uijanowsk, Penza. Rejon rolniczy; uprawa pszenicy, żyta, buraków cukrowych i tytoniu. Nagasaki, miasto w Japonii, położ.w zachodniej części w. -Kiusiu, w zat. M. Wschodniochińskiego. 405 tyś. mieszk. (1965); duży ośr. przem.: stocznie, hutnictwo żelaza, przem. maszynowy, elektrotechniczny, spożywczy, włókienniczy (bawełniany, jedwabniczy) i drzewny; jeden z największych portów morskich Japonii (gł. pasażerski), baza rybacka, st. kol.; uniwersytet; w pobliżu górnictwo węgla kamiennego. N. zostało znacznie zniszczone wskutek wybuchu drugiej bomby atomowej zrzuconej przez USA na miasto w dniu 9 VIII 1945 (zginęło ok. 75 tyś. mieszk.); obecnie całkowicie odbudowane. Nag-czu -Salułn Nagoja, Nagoya, miasto w Japonii, na pd. wybrzeżu w. —'•Hon-siu, nad zat. Ise. 1935 tyś. mieszk. (1965); ośr. adm. i wielki ośr. przem.: przem. maszynowy (tabor kol., samochody, samoloty, rowery, maszyny do szycia, drukarskie), włókienniczy (wełniany, baweł- niany), ceramiczny (porcelana), ponadto hutnictwo żelaza, przem. spożywczy, elektrotechniczny, precyzyjny (zegarki), chemiczny i in.; duży port morski, węzeł kol., drogowy i lotniczy; 9 wyższych uczelni; liczne zabytki (z II w.). Nagpur, miasto w środk. Indii, na pn. -Dekanie. Zał. w średniowieczu, stolica jednego z państw Marathów w XVIII w., a następnie rozwinęło się w ważny ośr. przem. 730 tyś. mieszk. (1966); przem. włókienniczy, spożywczy, ceramiczny, poligraficzny i dobrze rozwinięte rzemiosło artystyczne (tkactwo, garncarstwo); ośr. handlu drewnem (tekowe, sandałowe); duży węzeł kol., drogowy i lotniczy' uniwersytet (od 1923). Jedno z nowocześniejszych m. Indii. W pobliżu górnictwo manganu. Nairobi, miasto, stolica Kenii, na wys. ok. 17.00 m n.p.miasto, u pd. podnóża g. Aberdare (tzw. próg Kikuju), w pobliżu źródeł rz. Athi. Zał. w 1899; z powodu łagodnego klimatu wybrane w 1905 na siedzibę bryt. administracji. 315 tyś. mieszk. (1966, wraz z zespołem miejskim); położ.w żyznym obszarze rolniczo-hodowlanym, o znacznej uprawie kawy, stało się centrum handl. i przem. (spożywczy, papierniczy, tekstylny i chemiczny); duża elektrownia wodna; węzeł kol., ważny port lotniczy; duży ośr. 568 NAKSOS kult.; muzeum przyrodnicze, ogród zoologiczny. W odległości 5 km od N. — Nairobijski Park Narodowy (pow. ok. 100 km2). Naksos, w., -Cyklady Narnakwaland, Na'maquala'nd, wyż. w obszarze przybrzeżnym pd. Afryki, oddzielona od Atlantyku pust. -Namib, średnio 1000— 1300 m n.p.m. Zbud. ze skał krystalicznych przykrytych lokalnie prekambryjskimi utworami osadowymi; liczne odporne góry "świadki"; ku zach. opada wyraźnym progiem. Rz. -4-Oranje dzieli ten obszar na dwie cz.: Wielki N. na terenie Afryki Pd.-Zach. i Mały N. na obszarze Rep. Pd. Afryki; w pn. cz. najw. wzniesienie — Aruab (1978 m); pow. pokryta gł. stepem i sawanną. Bogate złoża miedzi, diamentów (aluwialne); występuje także beryl i lit. N. jest zamieszkany przez plemię hotentotów — Nama. Nam-co, Tengri-nur, Namu- -hu, słone jeź. bezodpływowe w Chinach, na pd. wsch. -Tybetu; 4627 m n.p.miasto, pow. 1900 km2; zamarznięte przez ok. 6 miesięcy. Namib, pust. w Afryce Pd.-Zach., na wybrzeżu atlantyckim, między ujściami rz. Kunene (na pn'.) a -0ranje (na pd.); ciągnie się pasem ok. 100 km szer., a ok. 1300 km dł.; jest to jeden z najuboższych w opady (ok. 14 mm rocznie) obszarów ziemi. Eksploatacja diamentów w okolicy Luderitz. Nieliczna ludn. zamieszkuje w kilku osadach nadbrzeżnych. Namibia -Afryka Południowo-Zaohodnia Nancy, miasto w pn.-wsch. Francji (-Lotaryngia), nad kań. Marna—Ren, ośr. adm. dep. Meurthe-et-Moselle. stolica Lotaryngii od XII w., rozwinęło się w połowie XVIII w. za czasów ostatniego księcia, b. króla Polski St. Leszczyńskiego. 123 tyś. mieszk. (1968); ośr. przem. Lotaryngii z przem. metalurgicznym, maszynowym, elektrotechnicznym, szklarskim, fajansowym, tekstylnym (koronki artystyczne) i spożywczym; węzeł komunikacyjny pn.-wsch. Francji; uniwersytet (żal. 1572), wyższe szkoły (górnicza i leśnictwa); konserwatoria; liczne zabytki. Nanczang, miasto w Chinach Wsch., stolica prowincja Ciangsi, położ.nad rzeką Kan-ciang (p. dopł. dolnego biegu Jangcy), w pobliżu jeź. Pojang. 508 tyś. mieszk. (1957); ośr. przem. maszynowego (produkcja obrabiarek, traktorów, silników Diesla, maszyn rolniczych), zakłady naprawcze taboru kol., ponadto przem. elektrotechniczny, bawełniany, spożywczy, papierniczy, chemiczny (nawozy sztuczne, środki owadobójcze); węzeł kolejowy i drogowy, port rzeczny; uniwersytet; centrum zajmuje stare miasto otoczone murami; liczne budowle zabytkowe. Nanda Devi, szczyt i masyw górski w Himalajach Zach., na terenie Indii, gł. szczyt wys. 7816 m n.p.m.; skalisty i trudno dostępny, pokryty wiecznym śniegiem i lodowcami. Zdobyty w 1936 przez wyprawę anglo-amerykańską. Wsch. niższy wierzchołek N.D. (7434 m) zdobyli w 1939 uczestnicy kierowanej przez A. Karpińskiego polskiej wyprawy himalajskiej J. Bujak i J. Klamer. NANTĘS 569 Nanga Parbat, szczyt w Himalajach Zach., na terenie -••Kaszmiru; wys. 8126 m n.p. m.; skalisty i trudno dostępny, pokryty wiecznym śniegiem i lodowcami, z których największy jest Rakhiot, spływający ku pn. — dł. 12 km; od pn. wsch. i pn. zach. N.P. otacza głęb. do ok. 7000 m dolina rz. Indus. N.P. odkryty w 1856, został zdobyty w 1953 samotnie przez Austriaka Herman-na Buhla. Nankin, Nancing, miasto w Chinach Wsch. położ.nad rzeką Jangcy (240 km od jej ujścia do M. Wschodniochińskiego). Zał. w V w. p.n.e.; dawna stolica Chin (ostatnio w 1928—49); obecnie stolica prowincja Ciangsu. 1419 tyś. mieszk. (1957); duży ośr. . przemysłowy: gł. przem. maszynowy (samochody ciężarowe, obrabiarki, maszyny rolnicze), ponadto elektrotechniczny, radiotechniczny, chemiczny, włókienniczy, spożywczy; rzemiosło artystyczne; węzeł kol., drogowy, lotniczy, port rzeczny dostępny dla statków morskich; centrum nauk.: najstarszy w Chinach uniwersytet, 9 in. wyższych uczelni, instytuty badawcze Akademii Nauk ChRL, największe w Chinach obserwatorium astro- nomiczne; liczne zabytki architektury średniowiecznej; mauzoleum Suń Jat-sena. Nan-szan, system górski w Chinach, w przedłużeniu Ałtyn- -tagu, zamyka od pn.-wsch. Kotlinę -Cajdamu; dł. ok. 1000 km, szer. 250—400 km. Rozpada się na szereg równoległych pasm o kierunku WNW—ESE, oddzielonych dół. rzecznymi; gł. pasma: Ciiien- -szan, Ułan Daban (G. Hum-boldta), G. Cajdamskie, Sule-nan-szan (G. Sussa), Cinghaj- nan-szan (G. Kukunorskie), Lenglung-ling. Najw. szczyt (bezimienny) — 6346 m n.p.m. — leży w paśmie Sulenan- —szan. N.-S. w cz. pn. zbudowany jest przeważnie z łupków, granitów i gnejsów, w cz. pd. — z piaskowców, łupków, wapieni oraz fliszu. Klimat podzwrotnikowy kontynentalny suchy; w cz. pn. i zach. opady od 50 do 300 mm; w cz. pn. i wsch. 30.0— —50,0 mm, miejscami do 700 mm. Wyraźnie zaznaczona pię-trowość roślinności; na niżej położ.zboczach — stepy, od 2500—3200 m n.p.m. — świerki, powyżej 32(10 m — łąki wysokogórskie. Linia wiecznego śniegu 4000—4300 m n.p.m.; liczne lodowce. Złoża węgla, rudy żelaza, chromu, miedzi, rud polimetali, uranu, siarki. Rozwinięte koczownicze pasterstwo, w dół. rz. zapoczątkowano uprawę ziemi (jęczmień, pszenica). Nantes, miasto w zach. Francji. u ujścia Loary. Powst. jako m. galijskie Condiwncum; długi czas ważny port zach. Francji; na skutek zapiaszczenia ujścia Loary zaczęło z początkiem XIX w. chylić się ku upadkowi na rzecz St. Nazaire; budowa kań. oraz pogłębienie ujścia Loary pozwoliły utrzymać funkcje portowe N. 259 tyś. mieszk. (1968); ośr. adm. i przem.: metalurgicznego (metalurgia czarna i kolorowa), maszynowego, szczególnie stoczniowego, chemicznego (przeróbka ropy naftowej), •włókienniczego i spożywczego (cukrownictwo, młynarstwo, przetwory rybne); węzeł komunikacji lądowej i duży port morski (obroty wraz z St. Nazaire 10,7 mln t — 1965) — import węgla, ropy naftowej, rud, kruszców, zboża, cukru; 570 NARBADA eksport rud metali, maszyn i nawozów; handel gł. z zach. Afryką, Bliskim Wschodem, USA i Wielką Brytanią; szereg zabytków architektury średniowiecznej (zamek z X w.); muzeum sztuki dekoracyjnej. Narbada, rz. w środk. Indii, dł. 1280 km, pow. dorzecza 95 tyś. km2; źródła w g. Majkal na pn. wsch. wyż. -Dekan; niemal na całej długości płynie ku zach. w głęb. stromo-ściennej i pełnej progów dół., oddzielającej g. -Windhaja na pn. i Satpura na pd.; lej-kowate ujście do zat. Kambaj na M. -Arabskimiasto w lecie poziom wody znacznie wzrasta; N. zasila wodą sieć kań. nawadniających w górnym i dolnym biegu; żeglowna jedynie w pobliżu ujścia. Nad N. leży m. -Dżabalpur. Narew, rz., p., gł. dopływ -Wisły; dł. 483 km (z tego na obszarze Polski 361 km), pow. dorzecza 28 856 km2. Wypływa we wsch. cz. Puszczy -Białowieskiej (w bagniskach uroczyska Orłowo, ZSRR), na wys. 159 m n.p.miasto w górnym biegu kierunek dół. jest zbliżony do równoleżnikowego, w środk. zatacza N. wygięty ku pn. łuk, a następnie przybiera w biegu dolnym kierunek pd.-wsch.; łączy się z Bugiem koło Serocka i pod -(•Modlinem uchodzi do Wisły. N. jest rzeką nizinną o brzegach niskich, bagnistych. Żeglowna od ujścia Biebrzy; za pośrednictwem tego dopł. oraz Kań. Augustowskiego, stanowi gł. drogę wodną w pn.-wsch. Polsce o pewnym znaczeniu gospodarczym. Charakterystyczną cechą N. jest wielka ilość dopł. prawobocznych, odwadniających pas Pojezierza -•Mazurskiego; ważniejsze z nich to: Supraśl, Biebrza z dopł.. Pisa, Szkwa, Rozoga, Omulew i Orzyc, a z lewo-bocznych: Narewka, Orlanka, Ślina i Orz. Narodna, najw. szczyt -Uralu w Rosyjskiej FSRR, położ.w Uralu Pn.; wys. 1894 m n.p.m.; zbud. gł. z, kwarcy-tów; na zboczach niewielkie lodowce i tundra górska wykorzystywana jako pastwiska dla reniferów. Narwik, Nwvik, miasto w pn. Norwegii nad zat. Ofotfjord; powst. na pocz. XX w. 13,6 tyś. mieszk. (1965); ważny, niezamarzający port dla eksportu rudy żelaza ze Szwecji oraz drewna i celulozy z Finlandii; połączony zelektryfikowaną górską linią kol. z zagłębiem rudy żelaza w Szwecji (-Kiruna) i dalej przez - Gallivare z -Lulea; stocznie remontowe, rybołówstwo. Cmentarz żołnierzy polskich poległych w walkach w 1940 r. Natal, miasto w pn.-wsch. -Bra-zylii, nad O. Atlantyckim, stolica stanu Rio Grandę do Norte. Zał. w końcu XVI w., było ważnym ośr. prod. cukru, potem rozwijało się wolno, a ostatnio zyskało znaczenie jako centrum komunikacji morskiej i lotniczej. 2.18 tyś. mieszfc. (1967); przem. włókienniczy i cukrowniczy; ważny port (eksport cukru, bawełny), st. kol., lotnisko mię- dzynar. (Ameryka Pn.—Europa—Afryka). Natzweiler-Struthot, w latach 1941—45 hitlerowski obóz koncentracyjny, w pobliżu m. Schirmeck (Alzacja), na zach. od m. Strasburg. N.-S. miał 40 podobozów przy zakładach przemiasto, w których więźniowie NEAPOL byli używani jako niewolnicza siła robocza; dokonywano także zbrodniczych eksperymentów lekarskich; przez obóz ten przeszło ok. 50 tyś. więźniów, w tym ok. 25 tyś. zamordowano. Nauru, państwo (rep.) niepodległe od i II 1968, przedtem terytorium powiernicze ONZ pod zarządem Wielkiej Brytanii, Związku Australijskiego i Nowej Zelandii; obejmuje w. koralową na O. Spokojnym, w Mikronezji, ok. 2600 km na pn. wsch. od Australii, między W. Salomona a W. Gilberta; pow. 21,4 km2; ludn. 6056 (1966); stolica Yangor; język urzędowy ang. Ludn. gł. Mikronezyjczycy, ok. i tyś. Chińczyków i 500 Europejczyków. Podstawę gospodarki stanowi wydobycie fosforytów (zasoby oceniane na 100 mln t, wydobycie ok. 2,1 mln t, 1966) — gł. produkt eksportu (do Australii, Nw. Zelandii i Wielkiej Brytanii); poza tym rozwinięta uprawa palmy kokosowej, drzewa chlebowego, bananów i kauczukowca; rozwinięte rybołówstwo. Nawarra, Na'uarra, kraina hist. w Hiszpanii, na pd.-zach. przedgórzu Pirenejów, sięgająca aż po rz. Ebro i jej dopł. Aragon; pow. 10,4 tyś. km2, 412 tyś. mieszk. (1967), częściowo Baskowie, stolica Pam-peluna (Pamplona — 119 tyś. mieszk.). Obszar dość intensywnej uprawy roli (na zach.), gł. zbóż, winnej latorośli, bu-,raka cukrowego i owoców oraz (na wsch.) hodowli. N. hiszpańska jest pd. cz. dawnego państwa N. (X—XV w.), obejmującego zach. Pireneje oraz ich pd. i pn. przedgórza; cz. pd. została przyłączona w 1512 do Hiszpanii, podczas __________________571 gdy pn. zachowała pewien czas niezawisłość i dopiero w 1789 została ostatecznie włączona do Francji. Neapol, Napolź, miasto w pd. Włoszech (Kampania), ośr. adm. prow. Neapol, położ.malowniczo nad Zat. Neapolitańską (M. - Tyrreńskie), u stóp Wezuwiusza. Zał. w VII w. p.n.e. przez kolonistów greckich (Ky-me, potem Cumae) było kolejno ośr. kultury rzymskiej, bizantyjskiej oraz normańskiej; N. w XIV—XIX w. był też stolica Królestwa N. i Obojga Sycylii; od 1860 należy do Włoch. Wsch. starsza cz. miasto, położ.wokół portu, jest gęsto zabudowana, nowsza, zach. cz. jest pięknie rozbudowana na licznych wulkanicznych wzgórzach. 1263 tyś. mieszk. (1967); gł. centrum gosp. i kult. pd. Włoch; największe znaczenie ma przem. hutniczy (dzielnica Bagnoli), stoczniowy, dalej — maszynowy (obrabiarki), środków transportu (wagony, samoloty), koksochemiczny oraz przeróbki ropy naftowej, ponadto przem. spożywczy oraz włókienniczy; drugi pod względem wielkości obrotów port (eksport wina, oliwy i owoców); ważny węzeł kolejowy i drogowy; ważny ośr. kult.: uniwersytet (żal. 1224), politechnika, akademia sztuk pięknych, konserwatorium, szereg instytutów, m.in. orientalny, biologu morskiej (akwarium), stacja wulkanologiczna; wielka biblioteka narodowa, szereg archiwów, liczne muzea. Wielki ośr. międzyńar. turystyki ze względu na liczne zabytki architektury średniowiecznej (kościoły, zamki, pałace), sąsiedztwo ruin Pompei i Herculanum, -Wezuwiusza, malowniczej Zat. Neapolitańskiej (w.: Ischia, Capri, płw. 572 NED2D Sorrento) i pobliskich plaż i kąpielisk. Nedżd, Nadżd, ang. Najd. l. Krystaliczna wyż. zajmująca centralną cz. Półwyspu Arabskiego, wznosi się do ok. 2000 m n.p. miasto, średnio — 700 do 1500 m; otoczona pust: (-) Nefud, Dahna, Hub alChali; w cz. zach. pokryta rozległymi pokrywami lawowymi, ku wsch. tworzy szereg półkolistych progów (kuest), obniżających się stopniowo od 500 do 150 m n.p.m.; całość N. jest rozcięta szerokimi uedami. Klimat zwrotnikowy kontynentalny, skrajnie suchy, opady poniżej 100 mm rocznie; roślinność półpustynna i pustynna. 2. Nazwą N. określana jest również największa prowincja Arabii Saudyjskiej; pow. ok. i mln km2; ludność ok. 4 mln. Gospodarka N. bazuje na koczowniczej hodowli owiec, kóz, wielbłądów i koni; w oazach uprawa zbóż (pszenica, jęczmień, proso), palmy daktylowej, cytrusów; gł. m.: (-) Ri-jad, Burajda oraz Anajza — skupiają rzemiosło i niewielki przem. (spożywczy, włókienniczy). Netud, Wielki Nefud, An-Na-fud. Czerwona Pustynia, pust. w pn. cz. Płw. -Arabskiego (Arabia Saudyjska); pow. ok. 70 tyś. km2 przeważnie równinna (600—700 m n.p.m.), zasłana czerwonymi piaskami tworzącymi liczne barchany wys. do liOfl m n.p.miasto, miejscami występują niewielkie obszary kamieniste i odosobnione g. (wys. 1000 m n.p.m.); na wsch. łączy się z pust. -Dahna; klimat zwrotnikowy kontynentalny, skrajnie suchy (poniżej 100 mm opadów rocznie) ; roślinność półpustynna i pustynna. N. stanowi tereny wypasowe dla owiec i kóz; na peryferiach pustyni rozrzucone są oazy, w których Arabowie uprawiają palmę daktylową i zboża. Negro, Rio-, rz., największy lewy dopływ Amazonki; dł. 24.00 km; wypływa jako Guainia na terytorium wsch. Kolumbii, następnie kieruje się ku pd., a potem ku pd. wsch. i pod m. —»-Manaus uchodzi do Amazonki; w górnym biegu liczne wodospady i szypoty, w dolnym — szereg rozlewisk (np. Anavilhanas); gł. dopł.: l. — Branco, p. — Uaupes. Żeglowna od m. San-ta Isabel w pobliżu równika. Przez bifurkację Casiquiare łączy się z -Orinoko. Negros, wyspa w środk. cz. arch. -Filipin, pow. 12 690 km2; wnętrze górzyste (maks. wys. 2465 m n.p.m. — wulkan Caniaon) pokryte wiecznie zielonymi lasami tropikalnymi. Wzdłuż wybrzeży uprawa ryżu, trzciny cukrowej, palmy kokosowej i kukurydzy; złoża siarki i miedzi; gł. m. -Bacolod. Nelson, rz. w Kanadzie; wypływa z jeź. -Winnipeg (do którego uchodzą rz.: Saskat-chewan, Assiniboine, Red Ri-ver, Winnipeg), przepływa szereg mniejszych jeż., tworzy wiele wodospadów i koło Port Nelson uchodzi do Zat.-Hud-sona. Dl. rz. ok 640 km; wraz z Saskatchewanem—2575 km; pow. dorzecza 1260 tyś. km2. Ważna droga wodna, dostępna w ciągu 4—5 miesięcy letnich. Nepal, Sri Nepala Sarkar, Królestwo Nepalu, państwo w Azji Pd.; pow. 140,8 tyś. km2; ludn. 10700 tyś. (1968); stolica NEWA -Katmandu 129,5 tyś. mieszk. (1961); podział administracyjny 14 okręgów; język urzędowy nepalski. N. w okresie 1846—1951 znajdował się pod wpływami Wielkiej Brytanii; monarchia konstytucyjna (od 1951). WARUNKI NATURALNE. N. Jest krajem wysokogórskim, zajmującym środk. cz. łańcucha -••Himalajów (najw. szczyt: -Czomolungma 8848 m n.p. miasto, -Kanczendzanga 8585 m, Makalu 8480 m), kotliny (np. Katmandu) i przedgórza oraz pn. skrawek Niż. Gangesu (Teraj); klimat podzwrotnikowy monsunowy na pd., w pozostałych cz. umiarkowany oraz górski. Zbocza g. do wys. 4000—4500 m n.p.m. pokrywają lasy (łącznie 32/n pow. kraju), wyżej rozciągają się górskie łąki, wieczne śniegi i lodowce. Bogactwa miner, słabo zbadane (prawie nie eksploatowane): rudy żelaza i metali kolorowych (niewielkie wydobycie), węgiel kamienny, ropa naftowa (na pd.), siarka, grafit i mika. LUDNOŚĆ koncentruje się na pd., gł. w Kotlinie Katmandu. Odznacza się złożonym składem etnicznym; na pd. zamieszkują plemiona indyjskiej grupy językowej (gł. Gurkho-wie), na pn. plemiona tybe-tańsko-birmańskiej grupy językowej (Tamangowie, Newa-rowie, Szerpowie i in.); średnia gęstość zaludnienia 75 mieszk./km2; w m. zamieszkuje ok. 3% ludn., gł. m.: Katmandu, -Patan, Bhatgaon. GOSPODARKA. N. jest zacofanym krajem rolniczym z pozostałościami feudalnymi, w którym 4/5 ziemi należy do wielkich właścicieli. Ziemie orne zajmują ok. 16''/o pow. 573 kraju; uprawa ryżu (1030 tyś. ha, 1966, przeważnie w oparciu o sztuczne nawadnianie), ponadto — kukurydzy, pszenicy, orzeszków ziemnych, trzciny cukrowej, soi, tytoniu, juty, owoców i in.; dużą rolę w gospodarce kraju odgrywa hodowla bydła, (2,9 mm szt., 1966), owiec i kóz (łącznie 4,2 mln) oraz jaków. Przem. obejmuje nieliczne zakłady, gł. drzewne, spożywcze i włókiennicze (jutowe w Biratna- gar); komunikacja b. utrudniona i słabo rozwinięta, gł. rolę odgrywa transport juczny i lotniczy; istnieje wąskotorowa linia kol. (102 km) oraz ok. 2500 km dróg, (400 km szos dostępnych dla samochodów, gł. szosa do Indii i Tybetu). Eksport: zboże, drewno, produkty hodowli; gł. partner handl.: India. Neucngamme, hitlerowski obóz koncentracyjny w latach 1940—45, ok. 1'5 km na pd. wsch. od Hamburga (NRF). Zatrudniano w nim więźniów jako niewolniczą siłę roboczą; przeprowadzano zbrodnicze eksperymenty lekarskie, między innymi w zakresie gruźlicy. Przez obóz N. i jego filie przeszło ok. 100 tyś. więźniów, w tym 82 tyś. zamordowano. Nevis -Saint Christopher Newa, rz. w eur. cz. ZSRR; wypływa z jeź. -Ładoga w pobliżu m. Pietrokrepost (Szli-selburg), wpada do Zat. -Fińskiej. U ujścia położ.jest -Le-ningrad; dł. 47 km, średni roczny przepływ 2550 m3 na sęk.; gł. dopł.: l. — Tosna, A, lżora, p. — Ochta; zach. wiatry powodują niekiedy napływ wody z Zat. Fińskiej i podniesienie poziomu wody w N., niejednokrotnie katastro- 574 NEWARK falne — do 4 m (np. w 1824 i 1924). N. zamarza na ok. 120 dni; dostępna dla statków morskich, stanowi cz. szlaku śródlądowego białomorsko-bałtyckiego i bałtycko-woł-żańskiego. Newark, miasto w USA (stan New Jersey) nad rzeką Passaic, ok. 15 km na zach. od —Nowego Jorku, z którym tworzy zespół miejski. Zał. jako kolonia pu-rytańska w 1666, rozwijało się przez dłuższy czas samodzielnie, od połowy XIX w. jako ośr. przem. 392 tyś. mieszk. (1964), z przedmieściami niemal 1,9 min; centrum przem. elektrotechnicznego, maszynowego, chemicznego, skórzanego, odzieżowego oraz spożywczego, słynie też z jubilerstwa; wielki port przeładunkowy (nad pogłębionym korytem rz.), węzeł kolejowy i drogowy, niezwykle ruchliwy port lotniczy; zabytkowe XVIII-wiecz-ne budowle, biblioteka, muzea, akademia (od 1774), uniwersytet, szereg szkół wyższych. Newcastle, miasto w —Australii w Nowej Pd. Walii, na obszernej równinie przy ujściu rzeki Hunter do M. Tasmana; zał. z pocz. XIX w. jako kolonia karna; rozwinęło się w drugiej połowie XIX w. po odkryciu w sąsiedztwie węgla kamiennego. 328 tyś. mieszk. (zespół miejski 19S5); największy w Australii kombinat hutniczy, zakłady koksownicze, stocznie, przem. elektrotechniczny, chemiczny, poza tym drzewny i spożywczy; centrum rejonu górniczo-hut-niczego (węgiel kamienny, ruda żelaza); trzeci port morski Australii, węzeł kol., lotnisko. Newcastle-upon-Tyne, miasto w Wielkiej Brytanii (pn.-wsch. Anglia) nad rzeką Tyne, ok. 13 km od jej ujścia do M. —Północ-nego. Zał. przez Rzymian, rozwinęło się od XI w. wokół zamku; od XIII w. wydobywano tu węgiel, co ostatecznie w czasie rewolucji przem. zadecydowało o jego rozwoju. 251,7 tyś. mieszk. (1967, zespół miejski Tyneside — 849,4 tyś. mieszk.); ważny port wywozowy węgla z pobliskiego zagłębia, ośr. przem. hutniczego, maszynowego, zbrojeniowego (słynne zakłady Arm-strong), ponadto przem. stoczniowy, chemiczny i szklarski; liczne zabytki architektury średniowiecznej (XI—XIV w.). Nezyderskie, Jezioro-, niem. Neusiedler See, węg. Ferto-tó, jeź. we wsch. Austrii, przy granicy z Węgrami, u stóp G. Li-tawskich; jeź. wypełnia dno rozległego obniżenia między —Dunajem a jego dopt. Raba; pow. (zmienna) ok. 356 km2, głęb. l—4 m; brzegi jeź. silnie zabagnione. W 1866—69 całkowicie wyschło. Połączone kań. Hansag z rz. Repce. Ngwane, państwo (monarchia) w Afryce Pd. na pograniczu Mozambiku i Rep. Pd. Afryki, bez dostępu do morza; do 6 IX 1968 protektorat bryt. Suazi; członek bryt. Wspólnoty Narodów; pow. 17363 km2; ludn. 395 tyś. (1968); stolica —Mbaba-ne 14 tyś. mieszk. (1968); podział administracyjny 6 dystryktów; język urzędowy ang. i sua-zi (ngwane). Obszar N. zajmuje płaskowyż ograniczony od zach. G. - Smoczymi, a opadający ku wsch. trzema stopniami (Wysoki Veld, Średni Ł Veld, Niski Veld), z których "- najwyższy sięga 1500 m n.p.m.; porozcinany dół. rz. Usutu i Komatll. Klimat subtropikalny, na obszarach niższych gorący (średnio powyżej 26°), na wyżynach ciepły (średnia roczna 23°); dość znaczne opady (500 do 1400 mm), wzrastające w miarę wzrostu wysokości; znaczna część kraju jest pokryta sawannami, g. zaś lasami, gł. sosnowymi. Dogodne warunki klimatyczne i glebowe sprzyjają uprawie ziemi. Ludn. składa si w ponad 95-/0 z Murzynów Bantu, gł. Suazi (77°/i) ogółu ludn.), poza tym Zulu (13<>/«), Tsonga (3o/o) oraz z niewielkiej liczby ludn. pochodzenia europejskiego (Afrykanerzy i Anglicy — po-'nad 3''/o) i ludn. mieszanej; średnia gęstość zaludnienia 17 mieszk./km.2; ok. 8—12 tyś. Af-rykanów corocznie migruje do Republiki Południowej Afryki (praca w kopalniach). N. jest słabo rozwiniętym krajem rolniczym; uprawa ziemi zajmuje tylko 6-/0 pow. kraju, mimo to jest gł. (ponad 8.5%) zajęciem ludn.; dostarcza kukurydzy, sorga, trzciny cukrowej (gł. uprawa eksportowa) i tytoniu; Obok roln. ważną rolę odgrywa górnictwo, dające ponad połowę dochodu nar.; gł. wydobywane kopaliny to: azbest (ponad 36 tyś. t, 1966), cyna oraz węgiel i (ostatnio) ruda żelaza (1,1 mln t, 1965). Hodowla ekstensywna bydła (535 tyś. szt. w 1963) oraz kóz (220 tys.); w czasie zimy spędza się na teren N. z Transwalu (Rep. Pd. Afryki) duże stada owiec na dokarmianie. Przem. ogranicza się jedynie do przeróbki płodów rolnych. W 1985 uruchomiono pierwszą linię kol.; dróg gł. 1115 km, w tym ok. 180 km nowoczesnych. Eks-• , port: gł. cukier, azbest, rudy * żelaza. Niagara, rz. w Ameryce Pn., na pograniczu USA i Kanady; dl. 58 km; łączy jeź. Erie i Ontario. Tworzy ona potężny wodospad 48 m wys., rozdzielony W. Kozią (Goat I.) na dwie cz.: amerykańską (322 m szer.) i kanadyjską (ponad 920 m); przez ostatnią przepływa ok. 85<'/e całości wód N. Próg wodospadu zbud. jest z twardych wapieni, podścielonych miękkimi łupkami; wskutek erozyjnej działalności spadających wód cofa się o ok. 0,8—1,2 m rocznie; poniżej wodospadu N. płynie wąską gardzielą. Komunikację między jeź. Erie i Ontario zapewnia kań. Welland, położ.na zach. od rz. Niagara. Cz. siły wodnej N. wyzyskuje się w zakładach hydroelektrycz-nych m. Niagara Falls. Wodospady stanowią atrakcyjny obiekt turystyczny. Niamej, Niamey, ca., stolica rep. —•Niger, nad środk. biegiem rz. Niger. 60 tyś. mieszk. (1968); niewielki ośr. przemiasto, rzemiosła i handlu (bydłem, skórami, matami); węzeł dróg bitych i karawanowych wzdłuż rz. Niger w Afryce Zach.; port lotniczy i rzeczny. Niasa, jeź. tektoniczne w pd.- -wsch. Afryce, w-Malawi, na pograniczu z Tanzanią i Mozambikiem; położ.w rowie tektonicznym na wys. 476 m n. p.m. i otoczone wysokimi g. (np. Livingstone'a 2961 m n.p. m.); dł. 550 km, szer. 22 do 55 km; pow. 30 800 km', średnia głęb. 273 m, maks. — 706 m (kryptodepresja), pojemność 7230 mld m»; odpływ rz. Szire, wpadającej do rz. Zambezi. Odkryte i zbadane w 1859 przez D. Liyingsto- ne'a. Niasa -Malawi 576 NICEA Niecą, franc. Nice, miasto w pd.- -wsch. Francji (Prowansja), na wybrzeżu M. -Śródziemnego. Powst. przed III w. p. n.e. jako m. fenicko-greckie; rozwinęło się po 1860 jako stacja klimatyczna. Ośr. admiasto, 322 tyś. mieszk. (1968); jedno z największych kąpielisk i uzdrowisk klimatycznych i ośr. turystyczny Europy Zach.; gł. m. tzw. Riwiery Francuskiej (Lazurowe Wybrzeże), odznacza się łagodnym klimatem (średnia roczna temp. +15°, średnia stycznia +8°, lipca +23°) i bogatą roślinnością śródziemnomorską; w okolicach rozwinięta uprawa oliwki, winorośli, drzew cytrusowych, a szczególnie kwiatów; niewielki przem. metalowy, tekstylny i papierniczy, poza tym perfumeryjny i spożywczy; port; silnie rozwinięte hotelarstwo; muzea, zabytki średniowiecznej architektury. Nida, rz. na Wyż. Małopolskiej, lewy dopływ górnej Wisły; odwadnia teren tzw. Niecki -Nidziańskiej; dł. 179 km, pow. dorzecza 3862 km2. Wypływa koło Moskarzewa na pn. wsch. od Szczekpcin; początkowo kieruje się ku pn. wsch., po czym skręca ku pd. wsch., koło Żernik łączy się ze swym dopł. z Gór Świętokrzyskich — Czarną Nidą (odcinek do ujścia Czarnej Nidy nieraz jest określany jako Biała Nida); uchodzi poniżej Nowego Korczyna do Wisły; średni przepływ przy ujściu ok. 17 n/sek, maks. rozpiętość wahań stanów wody 2,8 m. Ważniejsze dopł.: Łosośna (Wierna Rzeka w twórczości Żeromskiego), Czarna Nida, Mierza-wa. Nad N. leżą Pińczów i Wiślica. Nidziańska, Niecka-, szerokie obniżenie między Wyż. -Kra-kowsko-Częstochowską na zach. a Wyż. -Kielecko-San-domierską na wsch.; wy s. 190—300 m n.p.m.; od pn. N.N. zamknięta jest przez wzgórza kredowe okolic —>-Radomska, ku pd. przechodzi łagodnie w dolinę -Wisły; zbud. jest z ułożonych synklinalnie utworów kredowych (margle, wapienie), przykrytych w pd. cz. osadami morza mioceńskiego (piaskowce, iły, gipsy), w części także lessem, na pn. zaś gł. osadami lodowcowymi — piaskami i gliną zwałową; w ' rejonie Buska rozwinął się kras gipsowy; w pn.-wsch. cz. Niecki pojawiają się miejscami grube pokłady piasków, a niekiedy wydmy. Wśród wydm często występują obszary podmokłe, bagniste i zatorfione. Pd. i pd.-zach. część N. N. jest. bardziej urozmaicona, pojawiają się liczne garby i parowy; jest to obszar przeważnie urodzajnych gleb — rędzin, czarnoziemów, gleb na-lessowych, a w dół. Nidy — mad; szczególnie znane z urodzajności są okolice Pro-szowic, gdzie rozwinęła się uprawa pszenicy, buraka cukrowego i roślin oleistych. N.N. odwadniają rz. -Nida i górna -Pilica (wraz z dopł.); roślinność dawna to dąbrowy i grondy dębowo-grabowe oraz zarośla cieniolubne, nowsza — lasobory sosnowo-dębowe i lasy świeże. Wydobycie materiałów budowlanych — wapieni i gipsów; obszar gęsto zamieszkany przez ludn. rolniczą (50—70 osób na 100 ha użyt- ków rolnych). Gł. m.: Pińczów (13,6 tys.), Busko-Zdrój, Kazimierza Wielka. Niebieska Rzeka -Jangcy NIEMIECKA REPUBLIKA DEMOKRATYCZNA 577 Niedźwiedzia, ' Wyspa-, Bj0r-neya, w. norweska na M. -Ba-rentsa, na pd. od —•-Spitsber-genu; odkryta w 1596 przez Duńczyka Barentsa; pow. 178 km2, przeważnie górzysta; zamieszkana okresowo; stacja meteorologiczna, baza rybacka i wielorybnicza; złoża węgla kamiennego i fosforytów. Niemen, lit. Nemunas, rz. w eur. cz. ZSRR; przepływa przez Białoruś i Litwę, częściowo wzdłuż granicy z obwodem kaliningradzkim Rosyjskiej FSRR; dł. 937 km, pow. dorzecza 98,1 tyś. km2. Źródła posiada na Wyż. -Białoruskiej 50 km na pd. od Mińska, w górnym i dolnym biegu posiada charakter rz. nizinnej, a w środk. — przełamuje się przez wzniesienia Pojezierza Wileńskiego i tworzy w dnie szereg progów; w pobliżu ujścia płynie dwoma korytami i uchodzi deltą do Zalewu -Kurońskiego na Bałtyku; gł. dopł.: l. — Swisłocz, Czarna Hańcza, p. — Mereczanka, Wilia, Nie-wiąża, Jura. N. pokryty jest lodami od grudnia do marca; , żeglowny gł. w dolnym biegu (od Kowna), ponadto wykorzystywany do spławu drewna; posiada połączenia kanałami z Wisłą (Kań. Augustowski), Pregołą i Dnieprem; powyżej Kowna pracuje niewielka elektrownia wodna. Nad N. leżą m.: (-•) Grodno, Kowno oraz Sowietsk. Niemiecka, Nizina-, cz. Niż. Środkowoeuropejskiej, ograniczona od wsch. Niż. Polską od zach. Niż. Holenderską, od pn. M. Bałtyckim oraz M. Północnym i od pd. Sredniogórzem Niemieckim. Wybrzeża Bałtyku urozmaicone, wyspy: Ru-gia, Fehmarn, zat.: Kilońska, Meklemburska, Greiswaldzka; 37 Słownik geografii świata wybrzeża M. Północnego osłonięte łańcuchami wysp Wsch.-i Pn.- Fryzyjskich, oddzielonych od kontynentu strefą zalewowych płycizn (watty); w pasie nadmorskim niskie obszary osuszone, miejscami depresyjne (marsze); rozległe obszary zajmują torfowiska (moor) i bagna, obecnie przeważnie zmeliorowane. Pn.-wsch. część N.N. zajmują Pojezierza -Meklemburskie i Szwerińsko-Holsztyńskie, na pd. od nich piaszczyste san-dry i rozległa strefa pradolin dochodząca u ujścia -Łaby i -Wezery do M. Północnego. Między ciągami pradolin wy- stępują pasma niewysokich wzgórz Flaming, piaszczyste pagórki i wrzosowiska w Pu-staci Luneburskiej oraz tzw. geestach. Obszarami o nieznacznych śladach zlodowaceń są Niż. Lipska na wsch. oraz Niż. Munsterska i Niż. Ko-lońska na zach. U podnóża Sredniogórza Niemieckiego rozciąga się wąska strefa gleb lessowych (borde). N.N. odwadniana jest przez rz. Łabę (dopł.: Hawela, Sprewa, Soła-wa), Wezerę (dopł. Aller), Ems. Rzeki mają charakterystycznie załamany bieg, zgodnie z kierunkiem przebiegu pradolin. Liczne kanały żeglowne i melioracyjne. Klimat umiarkowany morski, ku wsch. i pd.-wsch. bardziej, kontynentalny. Rozwinięta uprawa zbóż, ziemniaków, roślin przem. i paszowych; na pn. hodowla bydła mlecznego, mięsnego oraz trzody chlewnej. Ośr. przemiasto w portach morskich oraz wzdłuż Kanału Śródlądowego. Tadeusz Lencaowski Niemiecka Republika Demokratyczna, Deutsche Demokra-tische Republik, państwo de- 578 NIEMIECKA REPUBLIKA DEMOKRATYCZNA mokracji ludowej w Europie Srodk., utworzone 7 X 1949 z radź. strefy okupacyjnej Niemiec; pow. 108173 km2, ludn. 17 087 tyś. (1968), stolica -Berlin 1084 tyś. mieszk;; dzieli się na 14 okręgów i m. wydzielone Berlin; język urzędowy niemiecki. WARUNKI NATURALNE. Więk- szość obszaru NRD leży we wsch. cz. Niż. -(-Niemieckiej, zbud. z osadów polodowco-wych, średniowysokie masywy górskie wznoszą się jedynie na pd.; od pn. NRD oblewa M. -Bałtyckie; wybrzeża tworzą liczne zat. (Meklemburska, Greifswaldzka, Zalew -Szczeciński) i wyspy -(Rugia, Uznam); są na ogół niskie, tylko miejscami strome, wapienne (Rugia). Krainy geogr. rozmieszczone są równoleżnikowo: pn. cz. Niż. Niemieckiej stanowi Pojezierze -Meklemburskie (179 m n.p.miasto, Heipter Berge), ku pd. leży nizinna -Brandenburgia, rozcięta 3 pradolinami: Toruńsko-Ebers-waldzką, Warszawsko-Berlińską i Wrocławsko-Branden-burską, pomiędzy którymi wznoszą się płaskie, piaszczyste wysoczyzny sandrowe, a na pd. niewysokie wzgórza morenowe Flaming (Hagel-berg 201 m n.p.m.), przechodzące ku pn.-zach. w Altmark (Hellberge 160 m n.p.m.); od pd. wzgórza Flaming otacza Niż. Lipska, stopniowo prze- chodząca w Pogórze Saskie. Pd. cz. NRD zajmują hercyńskłe górotwory odmłodzone w okresie ruchów alpejskich, zbud. przeważnie ze skał krystalicznych, a w obniżeniach wypełnione osadami polodow-cowymi; na zach. od Niż. Lipskiej (na granicy z NRF) wznosi się masyw -Harzu (Bro-cken 1142 m n.p.m), a na pd. od niego zapadliskowa Kotlina Turyńska, bogato urzeźbiona i pokryta lessem; od pd. otacza ją łańcuch -Lasu Turyńskiego (Grosser Beerberg 982 m n.p.m.); wzdłuż granicy z CSRS przebiega łańcuch -*-Ru-daw (Fichtelberg 1214 m n.p.miasto, najwyższy szczyt NRD), przechodzący na pn. w pofalowa- ną wyż. Pogórza Saskiego, a na wsch. rozcięty malowniczym przełomem Łaby (Saska Szwajcaria); dalej na wsch., aż do granicy z Polską, ciągną się niewysokie G. Łużyckie (Połabskie). Klimat umiarkowany o cechach przejściowych pomiędzy klimatem morskim i kontynentalnym, ale o przewadze wpływów morskich; średnia temp. stycznia od 0°C do -1°C, lipca od 17—18°C; opady roczne 600—700 mm, a w Harzu do 1500 mm. Większą cz. kraju odwadnia uchodząca do M. Północnego -Aa-ba (w NRD dł. 566 km) z dopł.: (-) Elsterą, Soławą i Hawelą oraz uchodząca do M. Bałtyckiego -0dra (odcinek graniczny z Polską o dł. 162 km) z -Nysą Łużycką, a ponadto krótkie rz. Pojezierza Mek-lemburskiego (Recknitz, War-now, Stepenitz i in.); rz. płynące pradolinami Brandenburgii (Łaba, Sprewa, Hawelą i Odra) połączone są siecią kanałów żeglugowych; liczne jeź. skupiły się na Pojezierzu Meklemburskim i w Branden- burgii, największe jeź. -MQ-ritz (117 km2), Schwerin, Plauer. Gleby przeważnie bie-licowe, brunatne lub aluwialne, a na przedgórzu Harzu, w rejonie Magdeburga, w Kotlinie Turyńskiej i na Niż. Lipskiej występują urodzajne czarnoziemy i lessy, na pd. gleby górskie. Lasy zajmują 27,2% pow. kraju, gł. w górach i na wsch., dominują drzewa iglaste (ok. 80%), zwła- NIEMIBCKA REPUBLIKA DEMOKRATYCZNA 579 szcza świerk i jodła, a z liściastych buk. LUDNOŚĆ. Pod względem narodowościowym NRD jest krajem niemal jednolitym, a gł. mniejszość stanowi słowiańska grupa Łużyczan (ok. 70 tys.), skupiona na pd.-wsch.: -r (Chociebuż, Miśnia, Budzi-szyn); średnia gęstość zaludnienia wynosi 158 mieszk./km2 (1968), niższa na pn. (40—70 mieszk./km2), wyższa (ok. 350 mieszk./km2) na pd.; przyrost naturalny 3—5'Xxi, okresami jeszcze niższy; w strukturze ludn. zaznacza się wyraźna przewaga kobiet (ok. 54%), wys. udział roczników starszych; wys. zatrudnienie w przem. (41,8% w 1967) i niewielkie w roln. (15,5%); m. skupiają ok. 73% ludn., gł. m. poza stolica: (-) Lipsk, Drezno, Karl-Marx-Stadt, Halle, Magdeburg, Erfurt, Rostock. GOSPODARKA. Terytorium NRD w momencie powstania państwa objęło najsłabiej uprzemysłowioną cz. Niemiec, jednak dzięki socjalistycznym przeobrażeniom społ.-gosp. (nacjonalizacja przemiasto, kolektywizacja, gosp. planowa) NRD stała się wysoko rozwiniętym krajem przem.; zajmuje 7—8 miejsce w świecie pod względem prod. przemiasto, a 2 miejsce wśród krajów RWPG; średnie roczne tempo wzrostu prod. przem. wynosiło ponad 7%, a prod. roln. — ok. 3%, w strukturze wytwarzania dochodu nar. w 1968 na przem. przypadało 62,3%, budownictwo 8,3%, roln. r leśnictwo 13,6%, transport i łączność 5,4%, obrót towarowy i inne 10,4%. W przem. 87,7% (1967) wartości prod. przypadało na przedsiębiorstwa państwowe, 10,3% na półpaństwowe (pod zarządem państwowym), 2% — prywatne, zaś w roln. na gospodarstwa państwowe przypadało 13,6% wartości prod., spółdzielcze — 81,6% i indywidualne — 4,8%. Najważniejszymi produktami górnictwa są: węgiel brunatny (zasoby 40 mld t, ok. 1/3 wydobycia świat.), eksploatowany w Zagłębiu Saskim (ok. 60()/o) w rejonie Halle—Lipsk i Łużyckim (kombinat Schwarze Pum-pe) oraz sole potasowe (4 miejsce w świecie, prod. 2,3 mln t KaO w 1968, z czego 2/3 na eksport) i sól kamienna na pd.-zach. w rejonie Bad Salzugen, Stassfurtu i Son-dershausen. W rejonie Karl-Marx-Stadt—Zwickau wydobywa się węgiel kamienny (2,4 mln t), na pn. kraju nieco ropy naftowej oraz gazu ziemnego w Turyngii; duże znaczenie ma eksploatacja rud uranowych w Rudawach w rejonie Karl-Marx-Stadt i Gery; z metali wydobywa się rudy miedzi na wsch. Harzu (20 tyś. t Cu w 1968) oraz żelazo na pn. Harzu i w Lesie Tu-ryńskim (225 tyś. t Fe); większą cz. zapotrzebowania na rudy żelaza pokrywa się jednak importem z ZSRR; niewielkie ilości (cynku, ołowiu, cyny, niklu, wolframu, manganu) pozyskiwane są gł. w Rudawach. Bogate są złoża glinek kaolinowych w rejonie Halle i Miśni oraz skały budowlane. Rozmieszczenie przem. przetwórczego NRD cechuje wysoka koncentracja w pd. cz. kraju, szczególnie w okręgach Karl-Marx-Stadt, Halle, Drezno i Lipsk oraz w Berlinie; najważniejszymi gałęziami przem. są: elektromaszynowy (2/5 wartości prod. przem.) i chemiczny (prawie 1/5), a ponadto spożywczy, hutniczy, włókienniczy, energetyczny i 580 NIEMIECKA REPUBLIKA DEMOKRATYCZNA in. Energia elektryczna wytwarzana jest gł. w oparciu o węgiel brunatny (ponad 84%); największe elektrownie grupują się na Łużycach w Llibbenau (1300 MW), Vet-schau (1200 MW), Hirschfelde i in.; w 1966 uruchomiono pierwszą elektrownię jądrową w Rheinsbergu, w budowie są dalsze dwie w Lubmin i Dem-min. Hutnictwo powstało niemal w całości po II wojnie świat, (gł. w oparciu o rudy importowane); wytop żelaza skupia się w Eisenhiittenstadt nad Odrą (kombinat "Ost"), Calbe koło Magdeburga (kombinat "West") i Unterwellen-born w Turyngii oraz kilku mniejszych; hutnictwo metali nieżelaznych koncentruje się w rejonie Halle (Hettstedt — miedź, cynk i ołów, Bitter-feld — aluminium, Eisleben i Helbra — miedź), Karl-Marx-Stadt (Freiberg — cynk i ołów, Aue — miedź, St. Egi-den — nikiel i aluminium) i Cottbus (Lauta — nowoczesny kombinat aluminium). Przem. maszynowy jest najbardziej rozwiniętą gałęzią przem. NRD, odznacza się wysoką prod. obrabiarek precyzyjnych (w Saksonii i Turyngii), maszyn dla górnictwa odkrywkowego (Magdeburg, Lipsk, Zeitz, Lauchhammer), urządzeń energetycznych (Berlin), maszyn roln. (rejon Lipska i Drezna, Weimar), włó- kienniczych, budowlanych,poligraficznych i in.; duże znaczenie ma prod. samochodów osobowych (Zwickau, Eise-nach) i ciężarowych (Zwickau, Werdau, Zittau), motocykli (Zschopau, Suhl), traktorów (Nordhausen, Brandenburg, Schpnebeck), lokomotyw (Hen-nigsdorf, Poczdam), wagonów (Halle, Dessau, Gotha, Gorlitz, Budziszyn, Niesky), statków morskich (Rostock, Warne-mlinde, Stralsund, Wismar). W szybkim tempie rozbudowywany jest przem. elektrotechniczny i elektroniczny, jego udział w wartości prod. przem. wzrósł do ok. 1/8, a skupiony, jest w ok. 1/3 w Berlinie oraz ponadto w Saksonii i Turyngii; wytwarza np.: odbiorniki i lampy ra-diowo-telewizyjne, komputery, aparaturę elektroniczną i in. Ważną pozycję zajmuje rów- nież przem. precyzyjny i optyczny o dużym znaczeniu eksportowym, produkujący maszyny biurowe, aparaty medyczne, zegarki (Ruhla), wyroby optyczne (Jena, Drezno, Rathenow, Gorlitz). Przem. chemiczny koncentruje się gł. w rejonie Halle—Lipsk, a ok. 2/5 prod. daje 5 dużych kombinatów w pobliżu Halle: "Leuna-Werke" w Leuna (nawozy azotowe, petrochemia), ,-Buna-Werke" w Schopkau (kauczuk syntetyczny, karbid, włókna sztuczne), w Bitterfeid (chlor, sód, środki owadobójcze), w Wolfen (barwniki, nawozy, włókna sztuczne oraz artykuły fotochemiczne — firma "ORWO") i zakłady azotowe w Wittenberg (Piesteritz); pozostałymi większymi ośr. chemicznymi są: Berlin, Jena i Drezno (wyroby farmaceutyczne), Schwedt nad Odrą (petrochemia), Premnitz, W. Pieck-Stadt Guben i Schwarza (włókna sztuczne), Lauchhammer i Schwarze Pumpe (przeróbka węgla brunatnego). Ce- mentownie skupiają się w Rfl-dersdorfie pod Berlinem, przy kombinatach hutniczych oraz na pn. przedgórzu Harzu; tradycyjnymi ośr. prod. ceramicznej (słynne porcelany) są: Miśnia i Drezno, a ośr. nowym — Ilmenau. Ponadto rozwinięty jest przem. szklarski, gł. na NIEMIECKA REPUBLIKA DEMOKRATYCZNA 581 PRODUKCJA WAŻNIEJSZYCH SUROWCÓW I WYROBÓW PRZEMYSŁOWYCH Wyszczególnienie Jednostka miary 1936 1950 1960 1968 Węgiel - brunatny min t 101 137 225 247 Sole pota sowe (KgO) tys. t . 1336 1666 2293 Energia elektryczna mld kWb 14 19 40 j 63 Stal surowa min t 1.23 1.3 1 7 ">' 4,7 Obrabiarki do metalu tys. szt. . 24 42 22 Samochody osobowe tys. szt. 61 n f i,Ł 64 115 Odbiorniki radiowe tys. szt. 410 277 810 815 Odbiorniki telewizyjne tys. szt. — — 416 400 Kwas siarkowy tys. t 3698 300 730 1078 Kauczuk syntetyczny tys. t • 40 87 120 Wlókna sztuczne tys. t 93 156 196 Cement min t 1,7 1,4 5,0 7,6 Cukier tys. t • 605 680 555 1938. Łużycach (Weisswasser). Najbardziej równomiernie rozmieszczony jest przem. spożywczy, który obejmuje między innymi prod. cukru (gł. w rejonie Halle i Magdeburga), piwa, przetworów mięsnych i rybnych; przem. włókienniczy skupiony jest przeważnie na pd. NRD, a szczególnie w rejonie Karl- -Marx-Stadt (ponad połowa prod.) i Drezna, które są także ośr. prod. odzieży (rozbudowany ponadto w Berlinie); przem. skórzany skupiony jest w Weissenfels, Erfurcie i Burgu (prod. obuwia) oraz w Lipsku (prod. futer); przem. drzewny i papierniczy — w Karl-Marx- -Stadt, Dreźnie i Lipsku, a prod. poligraficzna — w Lipsku, Dreźnie i Berlinie; ważnym ośr. prod. kartograficznej jest Gotha. Rolnictwo NRD ma charakter zbożowo-hodowlany, cechuje się wysokim poziomem mechanizacji (w 1968 i traktor przypadał na ok. 41 ha użytków rolnych), dużym zużyciem nawozów sztucznych (231 kg na i ha użytków rolnych) i wysokimi plonami z ha (pszenica 41,2 q w 1968, żyto 26,3 q, ziemniaki 188 q, buraki cukrowe 344 q); użytki rolne w 1968 zajmowały 58,2% pow., w tym 43,0% grunty orne, a 13,4% łąki i pastwiska. Najważniejszymi uprawami są zboża (51,5% pow. zasiewów), rośliny pastewne (17,1%), ziemniaki 582 NIEMIECKA REPUBLIKA FEDERALNA PRODUKCJA ROLNICZA ); ludy murzyńskie zamieszkują obszary pd., na pn. silna domieszka ludów rasy orientalnej; średnia gęstość zaludnienia wysoka — 62 mieszk./km2; najgęściej zamieszkana jest pd. cz. kraju, gdzie na i km2 przypada 150 —200 osób; m. skupiają ponad 28% ludn.; gł. m.: Lagos, (-•) łbadan (627 tyś. mieszk., 1963), Ogbomosho (320 tys.), Kano (295 tys.), Oshogbo (209 tys.). GOSPODARKA. N. jest krajem rolniczo-surowcowym o znacznym uzależnieniu od obcych kapitałów (gł. bryt.). Duże zniszczenia i zahamowania w rozwoju spowodowała wojna domowa 1967—70. Ziemie orne zajmują 23,5% pow. kraju, a roln. zatrudnia ok. 75% ludn. pracującej; przeważają (zwłaszcza na pd.) małe gospodarstwa (do 1,5 ha), dostarczające gł. prod. towarowej, na pn. — feudalna wielka własność. Gł. uprawy eksportowe: palma oliwna (prod. orzechów palmowych ponad 380 tyś. t, 1965 — i miejsce w świecie; olej palmowy — 143 tyś. t), orzeszki ziemne (1,5 mln t — i miejsce w światowym eksporcie), kakao (184 tyś. t, 1965 — 2 miejsce w świecie), bawełna (44 tyś. t, 1965), tytoń (14 tyś. t); dynamicznie rozwija się uprawa kauczuku (69 tyś. t, 1965) w delcie Nigru (koło Benin); gł. uprawy żywieniowe: kukurydza (1,3 mln t), proso i sorgo (3,6 mln t), bataty (13,6 mln t), jam, maniok (7,3 mln t, 1965) i in.; wyrąb drewna (32 mln m8), gł. cennego mahoniu. Hodowla rozwinięta dobrze na pn. kraju, obejmuje gł. bydło (ok. 6 mln szt, 1965), kozy (11 mln) i owce (3 mln); znaczną rolę odgrywa rybołówstwo dostarczające ponad 50 tyś. ton ryb (1965). Przem. wydobywczy rozwija się i obejmuje wydobycie rudy cyny (na wyż. Dżos i Bauczi; 12,5 tyś. t metalu, 1966) oraz kolumbitu (90% prod. świat., 2,2 tyś. t, 1965), węgla kamiennego (Udi, Enugu; 640 tyś. t, 1966), nieco tantalu, złota i monacytu; bardzo wzrosła prod. ropy naftowej (z i mln t ok. 1960 do 20,6 mln t w 1966) i gazu ziemnego, gł. na obszarze delty Nigru. Przem. przetwórczy skupił się gł. w 11 ośr. miejskich i obejmuje przetwórstwo roślinne (olejarnie, cukrownie), przem. tytoniowy (łbadan), garbarski, tkacki (Kaduna, Kano, Aba i in.), bawełniany oraz cementowy (l mln t, 1966). DL linii kol. ok. 3,2 tyś. km, dróg ulepszo- nych 12,4 tyś. km (w tym 6,5 tyś. km asfaltowych); dobrze rozwinięta 'żegluga rzeczna i morska, główne porty: Lagos i Port Harcourt; międzynar. porty lotnicze w Lagos i Kano. Eksport (1966): ropa naftowa (32,4% ogólnej wartości), kakao (10%), orzeszki ziemne (14,4%), orzechy palmowe (7,9%), koncentraty cyny (6%), olej palmowy (5%), kauczuk; główni partnerzy handlowi (1965): Wielka Brytania (32%), USA (11%), NRF (10%), Holandia (8%, gł. eksport) oraz Francja (5%). Niigata, miasto w Japonii, położ.na pn.-zach. wybrzeżu w. -Hon-siu, nad M. Japońskim. 356 tyś. mieszk. (1965); ośr. admiasto, gór- nictwa i przeróbki ropy naftowej, ponadto hutnictwo żelaza i aluminium, przem. maszynowy (stocznia), chemiczny, elektrotechniczny, włókienniczy i drzewno-papierniczy; port morski i baza rybacka. Uniwersytet. Nijmegen, niem. Nimwegen, miasto w Holandii, nad ramieniem -Renu — Waal. Starożytne Noviomagus, względnie Op-pidum BatavoTum, było zawsze ważnym ośr. żeglugi na Renie i m. o dużym znaczeniu strategicznym. 144 tyś. mieszk. (1967); ważny port śródlądowy i ośr. przem.: stocznie rzeczne, przem. maszynowy, chemiczny, elektrotechniczny, ceramiczny i spożywczy; ważny węzeł komunikacyjny; szereg zabytków między innymi muzea, uniwersytet (zał. 1923); ratusz z XVI w" kościół (Groote Kerk) z XIII— -XIV w. Nikaragua, RepubUca de Ni-caragua. Republika Nikaragui, państwo w Ameryce Środk., nad O. Spokojnym i M. Karaibskim; pow. 30,0 tyś. km2; ludn. 1842 tyś. (1968); stolica -i-Managua 262 tyś. mieszk. (1965); podział administracyjny 16 dep. i i terytorium; język urzędowy hiszpański. WARUNKI NATURALNE. Środkiem N. przebiegają Kordyliery (o ogólnym kierunku pn. zach.-pd.wsch.; pasma: Cordi-llera Dariense 1699 m n.p.miasto, Cordiiiera Isabelia 1963 m n.p.m.), rozgałęziające się w kierunku wsch. Na pd. przecho- 38 Słownik geografii świata dzą one w wyż. wzniesioną ok. 600—70i0 m n.p.m.; Kordyliery i wyż. opadają łagodnie ku wsch., gdzie przechodzą w niż. pociętą dolinami rz.: Rio Grandę, Siquia, Prinzapolca i in.; na zach. spadają one stromo do rowu tektonicznego, ciągnącego się przez cały kraj (od zat. Fonseca na pn. po graniczną rz. San Juan na pd., wpadającą do M. Karaibskiego). Znaczną cz. rowu zajmują dwa wielkie jeż.: - Ni-karagua (pow. 7997 km2) i Ma-nagua (1234 km2), połączone rz. Tipitapa, odwadniane ku wsch. 'przez rz. San Juan. Wzdłuż wybrzeża pacyficzne-go na przestrzeni ok. 300 km na zach. od rowu ciągnie się rząd 25 stożków wulkanicznych (z najwyższym El Viejo 1780 m n.p.m.), których zach. stoki opadają stromo ku wąskiemu pasowi niż. nad O. Spokojnym; odmiennie od nich — wybrzeża M. Karaib- skiego są płaskie, lagunowe, wilgotne i niezdrowe (tzw. "Wybrzeże Moskitów"). Klimat równikowy, wybitnie wilgotny; na wybrzeżach średnia temp. 25—27°C f opady na wsch. do 6500 mm (wpływ pasatu pn.-wsch.), na zach. ok. 1500 mm, w centrum — klimat wyżynny o wyraźnie niższych temp. (średnio ok. 16°C). LUDNOŚĆ N. składa się gł. z Metysów (68%) tzw. triguenos, Kreolów (10%), Murzynów (9%) oraz (przeważnie na wsch.) Indian; 3/4 ludn. skupia się na obszarze rowu tektonicznego, wokół jeź. oraz na wybrzeżu pacyticznym; średnia gęstość zaludnienia 11 mieszk./km2; w m. mieszka. ok. 41% ludn.; większe m.: Managua, Leon (61,6 tyś. mieszk., 1963), Matagalpa (61,7 tys.), Granada (40,1 tys.). 594 NIKARAGUA GOSPODARKA. N. JCSt Słabo rozwiniętym- krajem rolniczym, bazującym na eksportowej uprawie kawy i bawełny. Ok. 65% ludn. utrzymuje się z roln.; obszar użytkowany rolniczo zajmuje zaledwie 13°/» kraju, z czego ok. połowa (6%) przypada na ziemie orne. Gł. uprawy: doskonałego gatunku kawa (33 tyś. t, 1965) uprawiana na nadpacy-ficznych terenach wulkanicznych (ok. 90 tyś. ha), bawełna (125 tyś. t, 1965) — na ob- szarach nadjeziornych, trzcina cukrowa (110 tyś. t cukru, 1965), kukurydza (11,2 tyś. t), ryż i fasola; poważna jest też, pozostająca pod kontrolą kapitału USA (gł. United Fruit Company) produkcja bananów, niemal w całości eksportowana (1964 — 15 000 t). Hodowla bydła (1,8 mln szt., 1963), trzody chlewnej (0,4imln szt.) i koni (170 tyś. szt.); wobec małego spożycia mięsa jest ono podobnie jak skóry przedmiotem wywozu. Lasy zajmują ok. 43<'/o pow. kraju (zdewastowane długotrwałą gospodarką rabunkową, gł. karteli USA); dostarczają dużych ilości drewna ozdobnego i środków leczniczych (źpeka-'kuana, guajak, balsam peruwiański), a także budulcowego. Bogactwa miner, b. znaczne, oceniane jako największe w Ameryce Srodk., ale nieeks-ploatowane; wydobywa się tylko złoto (5000 kg, 1965), srebro (10—13 t), nieco miedzi (liO tyś. t), ołowiu i cynku; ostatnio odkryto duże złoża boksytów i wolframu. Przem. gł. rolno-przetwórczy — 25 małych cukrowni, 400 sortowni kawy, szereg olejarni, browarów, wytwórni papierosów, poza tym tartaki, przem. cementowy (66 tyś. t, 1965), bawełniany oraz rafineryjny. Dł. linii kol. 403 km, dróg 6480 km (w tym z trwałą nawierzchnią 883 km); gl. porty: Corinto (gł. port N.) i San Juan del Sur (gł. port "kawowy") — oba porty na wybrzeżu pacyficznym. Eksport (1965): bawełna (44«/o wartości), kawa (W/o), złoto (ff>/»), mięso (6%), cukier (Wo) oraz drewno (2<'/o); główni partnerzy handlowi (1964): USA (37''/o), Ja- ponia (14»/o) i NRF (13«/o). Nikaragua, jeż., największe w Ameryce Srodk., w rep. Nikaragua, położ.w pobliżu Pacyfiku, od którego oddziela go wąski (20 km) i niski (46 m n.p.m.) przesmyk Bivas; położ.na wys. 34 m n.p.miasto, pow. 7997 km2, dł. 160 i szer. 70 km, głęb. maks. 70 m; na jeź. szereg w. wulkanicznych (największa Ometepe 277 km2); odwadniane do M. -Karaibskiego przez rz. San Juan. Żegluga utrudniona z powodu częstych burz. Gł. port San Carlos. Istnieje projekt budowy przez jeź. N. kań. trans-kontynentalnego, konkurencyjnego dla Kań. Panamskie-go. Nikobary, wydłużona południkowe grupa w. na O. Indyjskim, między Zat. Bengalską i M. -Andamańskim, obejmuje 19 drobnych w. koralowych (gl.: Nłkobar Wielki, Ni-kobar Mały, Kar Nikobar, Katczal) o pow. 1,6 tyś. km2. N. stanowi wynurzona (do 642 m n.p.m.) pd. cz. podmorskiego łańcucha górskiego przebiegającego od Birmy po -Sumatrę i tworzącego na pn. arch. -Andamanów; klimat równikowy wybitnie wilgotny. Ok. 25 tyś. mieszk. (1961); rozwinięta uprawa palmy kokosowej, cytrusów, ananasów, trzciny cukrowej i ry- NIZNE TATRY żu oraz rybołówstwo. N. należą do Indii. Nikolajew -Mikołajów Nikozja, Nicosia, gr. Lefkosia, miasto, stolica -Cypru, położ.w obniżonej środk. cz. w. na równinie Mesaria; żal. ok. X—XI w., później ośr. handl. -.We-necji i -Genui; 1,03 tyś. mieszk. (zespół miejski 1964); gł. ośr. przem. kraju: przem. spożywczy (winiarnie, gorzelnie, przetapialnie tłuszczu), włókienniczy, skórzany, metalowy, ceramiczny; węzeł drogowy, międzynar. port lotniczy; liczne zabytki architektury (kościół Sw. Zofii z XIII w. i m.) oraz muzeum cypryjskie. Nil, najdłuższa rz. Afryki i świata; dł. 6671 km (łącznie z -Kagerą); pow. dorzecza 2867 tyś. km2. Wypływa jako Kagera z wyżyn na terenie Ruandy (w pobliżu jeź. Kiwu), od jeź. Wiktorii przyjmuje nazwę Nilu Wiktorii, od jeź. Alberta — Nilu Alberta, a od wąwozu Nimule — Bahr el-Dżebel (?1 Górski), po połączeniu się z Bahr el-Ghazal (Rz. Gazeli) tworzy N. Biały, po połączeniu z N. Błękitnym płynie dalej jako N. Przepływa przez Ugandę, Etiopię, Sudan, Egipt i uchodzi deltą (pow. 22 tyś. km2) do M. Śródziemnego. Największe dopł.: (p.) — N. Błękitny (Bahr el- -Azrak), -Atbara (obie spływają z Wyż. Abisyńskiej) oraz (l.) Bahr el-Ghazal. W środk. biegu N. znajduje się 6 katarakt; przy pierwszej (pod -.Asuanem) wielka tama tworząca zbiornik o pojemności 5500 mln m» wody, powyżej niej w styczniu 1971 oddano do użytku wielką tamę Sadd el- -Ali (Zbiornik Nassera o po- 595 jemnośoi 134 mld m' wody) oraz elektrownię o mocy 2100 MW. Wylewy N. (od czerwca do października), spowodowane gł. wzmożonym dopł. wód Nilu Błękitnego i Atbary stanowią podstawę gospodarki rolnej Egiptu i Sudanu; tereny uprawne ciągną się wzdłuż dół. N. na dł. ok. 2000 km, szer. 2—20 km (w delcie do 200 km). Niskie Taury -Taury Niterói, miasto w -Brazylii, nad wsch. brzegiem Zat. Guanabara (O. Atlantycki), naprzeciw -Rło de Janeiro, stolica stanu Rio de Janeiro; powst. w XVI w. 293 tyś. mieszk. (1967); przem. spożywczy, tekstylny, szklarski, tytoniowy, chemiczny; port (wywóz kawy), lotnisko międzynar.; kąpielisko morskie. Niue, Niue (Savage) Islands, samotny atol koralowy na O. Spokojnym, w pd. Polinezji między Wyspami (-f) Cooka i Tonga. Wewnętrzna laguna wskutek wypiętrzenia zamieniła się w lesistą równinę. Pow. 259 km2, klimat łagodny, bujna roślinność. Ludn. 5,1 tyś. (1965), gł. Polinezyjczycy, zajmujący się uprawą palmy kokosowej oraz bananowców. Gł. osada Alofi, ok. 1000 mieszk. N. została odkryta przez Cooka w 1774. Od 1901 terytorium Nowej Zelandii. Niżne Tatry, Niźne (Nteke) Tatry, pasmo górskie w Karpatach Zach. (Słowacja), na pd. od dół. górnego Wagu, biegnące równolegle do Tatr; dł. ok. 80 km, szer. 25—30 km, najw. szczyt Diumbier, 2043 m n.p.m. Zbud. ze skał krystalicznych, z przyległą od pn. serią skał osadowych (gł. 596 NI2NY TAGIŁ wapieni triasowych), tworzą drugi obok Wysokich Tatr masyw wysokogórski w Karpatach Zach.; dość silnie rozcięte, ślady zlodowacenia. W skałach wapiennych Dół. De-mianowskiej sławne jaskinie krasowe. Niżny Tagil, miasto w obwodzie świerdłowskim Rosyjskiej FSRR, położ.nad rzeką Tagił (dorzecze Obu) na wsch. zboczach środk. - Uralu; zał. 1725 jako ośr. górniczo-hutniczy; 379 tyś. mieszk. (1968). Duży ośr. przemiasto w okręgu uralskim, skupia gł. górnictwo rud żelaza (w rejonie g. Wy-sokaja), hutnictwo żelaza, przem. metalowy i maszynowy (urządzenia dla hutnictwa, wagony kol.), ponadto przem. chemiczny (azotowy, tworzyw sztucznych), drzewny, spożywczy (mięsny), materiałów budowlanych; węzeł kol., połączenie gazociągiem ze złożami gazu ziemnego w Igrit nad dolnym Obem; wyższa szkoła pedagogiczna, filia politechniki, 2 teatry, 2 muzea. Nortolk, miasto w USA (stan Wirginia), położ.nad szer. ujściem Hampton Roads, utworzonym przez estuaria rz. James, Nan-semond i Elizabeth, w pobliżu połączenia zat. Chesapeake z Atlantykiem. Zał. w 1622, odegrał znaczną rolę w historii USA zarówno w wojnie o wyzwolenie, jak i secesyjnej; rozwinął się szybko po połączeniu liniami kol. z węglowymi zagłębiami appa-lachijskimi (łącznie 8 linii). 312 tyś. mieszk. (1965). Wraz z sąsiednim Portsmouth i położ.po drugiej stronie zat. m. Hampton i Newport News tworzy tzw. zespół miejski Hampton Roads, ok. 600 tyś. mieszk.; jeden z gł. portów węglowych świata (także eksport tytoniu, bawełny i zboża); baza rybacka; wielkie stocznie; baza lotnicza marynarki. W przyległym miasto, Portsmouth znajduje się port wojenny USA; przem. spożywczy i cementowy. Norfolk, samotna w. na O. Spokojnym, w pd. cz. —•-Polinezji, ok. 800 km na pd. od -Nowej Kaledonii, należąca do Australii; pow. 36,3 km2; klimat zwrotnikowy wilgotny, żyzne gleby. 1,2 tyś. mieszk. pochodzenia angielskiego (1966), stolica Kingston; uprawa bananów, cytrusów, brzoskwiń i moreli; kąpielisko. Kolonia karna w 1788—1855. W 1856 przewieziono tu cz. ludn. z w. -Pitcairn. Odkryta przez J. Cooka w 1774. Normandzkie, Wyspy-, Chan-nel Islands, grupa wysp w kanale -La Manche, w pobliżu płw. -Cotentin (Francja); należą do Wielkiej Brytanii; pow. 196 km2 (największe w.: Jersey — 116 km2 i Guern-sey — 65 km2); 115 tyś. mieszk. (1966) — pochodzenia normandzkiego. W. N. są zbud. z granitów i gnejsów, pow. wyżynna, maks. wys. 148 m n.p.m.; klimat umiarkowany ciepły, morski (opady ponad 750 mm rocznie); gleby żyzne. Silnie rozwinięte ogrodnictwo (wczesne ziemniaki, warzywa i kwiaty) zaopatrujące Londyn; hodowla bydła, trzody chlewnej oraz rybołówstwo. Ważny rejon wypoczynku i turystyki. Gł. m. St. Helier na w. Jersey (ok. 28 tyś. mieszk.). Normandzki, Półwysep-, —rCo-tentin Norrkoping, miasto w pd.-wsch. Szwecji, nad zat. Braviken na NORWEGIA 597 M. Bałtyckim, u ujścia rzeki Motała. Powst. w końcu XIV w. 94,3 tyś. mieszk, (1967); najstarszy i gł. ośr. przem. włókienniczego kraju, ponadto zakłady przem. maszynowego, konfekcyjnego, papierniczego, zapałczanego, chemicznego i rolno-spożywczego (cukrownictwo, browarnictwo); port (eksport drewna i wyrobów drzewnych, papieru i rudy żelaza), połączony śródlądową drogą wodną z -Gotebor-giem- Norwegia, Kongeriket Norge, Królestwo Norwegii, leży w Europie Pn., w zaeh. i pn. cz. Płw. Skandynawskiego. Poza cz. pd., N. Środk. i Pn. ciągnie się wąskim pasem wzdłuż wybrzeży mórz Norweskiego i Barentsa. Do N. należą w-y arkt.: Svalbard (Spitsbergen i Jan Mayen) i W. Niedźwiedzia oraz w-y antarktyczne: W. Bouveta i W. Piotra I; pow. 323,9 tyś. km2, w tym 15 988 km2 wód wewnętrznych, pow. terytoriów arkt. i antarktycz-nych — 62 729 km2. Ludn. 3835 tyś. (1969), stolica -0slo, 487 tyś. mieszk. (wraz z zespołem miejskim), język urzędowy norweski. N. dzieli się na 20 okręgów w tym 2 m. wydzielone. WARUNKI NATURALNE. Wnętrze kraju zajmują G. Skandynawskie wypiętrzone w orogenezie kaledońskiej (Gald-hepiggen — 2469 m n.p.m.) z charakterystycznymi, zrównanymi przez erozję glacjalną masywami, tzw. fjeldami, których najwyższe partie pokryte są dotychczas lodowcami (Jos-tedałsbre, Folgefonni, Alfot-bre). Pozostałościami epoki lodowej są również wąskie dół. wypełnione często jeź. (Mjesa — 366 km2, Femunden — 202 km2, Rosyatn — 190 km2). Niewielkie obszary nizinne występują jedynie w regionie Oslo, Trondheimfjordu i na wybrzeżach fjordowo- szerowych. Najdłuższe fjordy: Sognefjord 180 km, Hardangerfjord 170 km, Trondheimfjord. 130 km; ok. 150 tyś. w. i wysepek przybrzeżnych, największe: Vesteralen, Lofoty, Senja, So-rey. Ze względu na południkowe wyciągnięty kształt klimat N. jest zmienny: od umiarkowanego ciepłego morskiego na pd. do subpolarnego na krańcach pn.-wsch. Dzięki sąsiedztwu ciepłych wód Atlantyku (Golfsztrom) średnie temp. stycznia od l—2°C na pd. do —3°C na pn. w strefie przybrzeżnej, zmieniają się szybko od -10° do -15°C w górskich partiach lądu. Średnie temp. lipca zmieniają się odpowiednio od 14—10°C i od 18°C do 10—14°C. Największe opady (2000—3500 mm) występują na zach. zboczach pd. G. Skandynawskich i maleją w kierunku pn. do 500— —800 mm. Liczne rz. są krótkie (Glomma — 587 km, La-gen — 342 km), lecz doskonale nadają się do wykorzystania energetycznego. Lasy pokrywają 22% N.; na pd. od 61° szer. geogr. pn., są to borealne lasy świerkowe i sosnowe oraz mieszane i liściaste. Na pn. i w g. — bezdrzewna roślinność arkt.-górska zbliżona do tundry. LUDNOŚĆ: prawie w łOiO/B Norwegowie. Mniejszości nar. stanowią mieszkający na pn. Lapończycy (ok. 20 tys.) i Finowie (ok. 12 tys.). N. jest najrzadziej po Islandii zaludnionym krajem Europy — 13 mieszk./km2. Najgęściej zaludniony jest region wokół Oslo-fjordu (50—80 mieszk./km8), 598 NORWEGIA najrzadziej Finnmark na samej pn. (2 mieszk./km2). W m. i osiedlach typu miejskiego mieszka 5Wo ludn. Gł. m. (poza stolica, 1969): (-) Trondheim (124 tyś. mieszk.), Bergen (116 tys.), Stavanger (81 tys.) oraz Kristiansand (55 tys.). GOSPODARKA. N. jest krajem wysoko rozwiniętym gosp. Przem. dostarcza 38°/» dochodu nar., roln., leśnictwo i rybołówstwo 9°/», transport ponad 17%. Wielką rolę w życiu gosp. odgrywa państwo. Jest ono właścicielem ponad 15% zakładów przemiasto, wielu przedsiębiorstw bankowych i ubezpieczeniowych. Ze środków państwowych buduje się huty, kopalnie, elektrownie (3/4 prod. energii elektrycznej kontroluje państwo). Wobec braku paliw naturalnych i dużych zasobów wodnych podstawową ilość energii uzyskuje się z elektrowni wodnych. Moc zainstalowana w 1966 wyniosła 10 272 MW (10 140 MW z elektrowni wodnych), a prod. 52,8 mld kWh (1967). Największy system hydroenergetycz-ny znajduje się w regionie Rjukan. W Halden pracuje elektrownia atomowa (20 MW). Z bogactw miner, największe znaczenie posiada miedź (Ró-ros, wydobycie 16,6 tyś. t, 1968), żelazo (Fossdalen, Rana, Rausand, 2402 tyś. t), ołów (3980 t), cynk (11 640 t), piryt (637 tyś. t), molibden (Knaben, 257 t), tytan (Kragere). Przem. przetwórczy jest b. nowoczesny i szybko się rozwija. Ok. 1/5 zatrudnionych (ok. 70 tys.) pracuje w Oslo. Dzięki taniej energii rozwinęła się elektro-metalurgia i elektrochemia. W 1968 wytopiono 1,4 mln t surówki i 824 tyś. t stali (gł. huty: Stavanger, Arendal, Mo, Notodden), 470,4 tyś. t aluminium (Eydenham, Vigeland, Tyssedal, Ardal, Sunndalsera i in.), 23,5 tyś. t miedzi czarnej i 18,1 tyś. t miedzi rafinowanej, 60 tyś. t cynku, 60i0t ołowiu i 25,8 tyś. t magnezu. Przem. chemiczny i elektrochemiczny (Rjukan, Notodden, Odda, Heroya) dostarczył (1968) 261,6 tyś. t kwasu siarkowego, 69,8 tyś. t sody kaustycznej, 41 tyś. t superfosfatu, 358,8 tyś. t nawozów azotowych. Przem. rafinaryjny (Solą, Sla-gen) dostarczył (1967) 357 tyś. t benzyny i 2493 tyś. t innych produktów naftowych. Trzecią ważną gałęzią jest przem. stoczniowy' (Oslo, Moss, Fre- drikstad, Stavanger, Bergen, Trondheim); 522 tyś. BRT wodowano W 1967. Ponadto znaczenie eksportowe ma prod. drewna (7,4 mln m8) i pochodnych (masy drzewnej, celulozy i papieru). Przem. włókienniczy i odzieżowy (Oslo, Sandnes, Halden, Bergen), spożywczy (z wyjątkiem przetwórstwa rybnego) i obuwniczy pracuje na rynek wewnętrzny; Rolnictwo odgrywa drugorzędną rolę. Grunty orne zajmują 841 tyś. ha (2,?l/o), łąki i pastwiska — 158 tyś. ha W,6'>/«), nieużytki — 75,2''/o pow. kraju. Gł. uprawami są: jęczmień (485 tyś. t 1967), owies (123 tyś. t), pszenica (11 tyś. t), żyto (2 tyś. t), ziemniaki (807 tyś. t) oraz owoce i warzywa. Prod. zbóż pokrywa zapotrzebowanie kraju zaledwie w l0%. Hodowla gł. o kierunku mięsno-mleeznym w tyś. szt. w 1967: bydło (996), owce (2067), kozy (108), trzoda chlewna (590), drób (5126), renifery (173). Hodowla dostarcza gł. mięsa (130 tyś. t), setów (5 tyś. t) i masła (20 tyś. t). Tradycyjnie wysoko rozwinięte jest rybołówstwo. W połowach ryb N. zajmuje czwarte miejsce NORYMBERGA 599 w świecie (3,2 mln t, 1967), w połowach wielorybów trzecie (3741 szt., 1967). Transport morski N. ma światowe znaczenie. Flota N. zajmuje czwarte miejsce w świecie (19 667,4 tyś. BRT) po Liberii, Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych. Morzem dokonuje się również większości przewozów wewnętrznych. Główne porty: Oslo, Bergen, Tensberg, Sandefjord i Narvik (dla rudy żelaza ze Szwecji). Dł. linii kol. 4242 km, w tym 2269 km zelektryfikowanych. (1968), dł. dróg 69606 km (1968). Duże znaczenie w ruchu pasażerskim posiada lotnictwo. Gl. porty lotnicze Fornebu (Oslo), Flesland, Solą, Vaernes. Bilans handl. N. jest z reguły ujemny. Eksport w 1968 wyniósł 13,8 mld koron, import 19,3 mld. Podstawowymi artykułami eksportu są metale nieżelazne (18%), statki (14%), papier (ffk), ryby i przetwory rybne (8<)/o), żelazo i stal (T"/!)), nawozy sztuczne (51)/o). Przy- wóz obejmuje gł. maszyny (23%), statki (19-/0), paliwa (7%), metale i rudy (5%). Główni partnerzy handlowi: Wielka Brytania, NRF, Szwecja, St. Zjedn. Lech Ratajski Norweskie, Morze-, Norska Havet, cz. pn. Atlantyku między Płw. -Skandynawskim oraz wyspami: (-) Islandią, Jan Mayen, - Niedźwiedzią, Owczymi i Szetlandami, położ.na podwodnych grzbietach ograniczających basen morza; pow. 1383 tyś. km2, gleb. maks. 4487 m, gleb. średnia ok. 1740 m; temp. wód powierzchniowych w lutym waha się od +2° do +7°, w sierpniu — od +8° do +12°; zasolenie — 34,0 do 35,2%o. Bogate łowiska ryb (śledź, dorsz). Przez M. N. przepływa ciepły Prąd Zatokowy zapobiegający jego zamarzaniu. Główne porty (w Norwegu): - Trondheim, Tromse, —fNarwik. Norylsk, miasto w azj. cz. Rosyjskiej FSRR (Kraj Krasnojar-ski), pot. w pn.-zach. krańcu Wyż. -Srodkowosyberyjskiej, w dół. rz. Piasina; jedno z najdalej na pn. leżących m. świata (w pobliżu 70° szer. geogr. pn.); zał. 1935 r.; 127 tyś. mieszk. (1968). Znaczny ośr. górnictwa i hutnictwa niklu, miedzi, kobaltu i in., ponadto górnictwo węgla kamiennego, przem. materiałów budowlanych (cement, prefabrykaty, cegła); połączenie zelektryfikowaną linią kol. z Dudinką (port na Jeniseju), lotnisko; 2 wyższe uczelnie, teatr. Norymberga, Niirnberg, miasto w NRF (pn. -Bawaria) nad rzeką Pegnitz (dorzecze -Renu), Zał. w XI w. jako osada na skrzyżowaniu szlaków handl. Europy Srodk.: (-) Augsburg— Lipsk i Frankfurt—Wiedeń oraz transalpejskich z Włoch; w XV—XVI w. wielkie centrum kult.-nauk. Niemiec ze znanymi szkołami rzeźbiarską i malarską; zmiana kierunków dróg handl. w XVI w., a potem wojna 30-letnia spowodowała upadek m.; dźwignęło się w połowie XIX w. wraz z budową kolei i uprzemysłowieniemiasto w okresie międzywojennym jeden z gł. ośr. ruchu hitlerowskiego; 1845—46 miejsce procesu gł. hitlerowskich zbrodniarzy wojennych przed Trybunałem Międzynar. 467 tyś. mieszk. (1967); ośr. przem. maszynowego, elektrotechnicznego, zbrojeniowego, włókienniczego, chemicznego i spożywczego (browary); duży ośr. handlu, gł. zbożem i chmielem; węzeł komunika- 600 NOTECKA, PRADOLINA- cji kol. i lotniczej; ośr. nauk. - politechnika, akademia sztuk pięknych, muzea, archiwa; zabytki — stare miasto z XIV—XVI w. (zniszczone poważnie w czasie drugiej wojny świat.); atrakcyjny ośr. turystyki. Notecka, Pradolina-, znana też w nauce pod nazwą Toruńsko- -Eberswaldzkiej, tworzy obszerne równoleżnikowe obniżenie w pn. Polsce na przestrzeni od Torunia po Kostrzyn i Eberswalde, wcięte w wysoczyzny morenowe Pojezierzy Południowobałtyckich; odwadniają ją: na wsch. Wisła, w cz. środk. -Noteć, a w zach. Warta na odcinku od Santoka po Kostrzyn. P. N. przeprowadzono ok. 1774 Kań. Bydgoski dł. 27 km; dł. pra-doliny na terenie Polski wynosi ok. 280 .km, spadek średni 0,12%o. Składa się ona z dwu podługowatych kotlin — mniejszej (75X20 km) Toruńsko- -Bydgoskiej na wsch. i większej (130X30 km) Gorzowskiej na zach., połączonych wąskim 2—6 km i dł. na ok. 100 km odcinkiem dół. środk. Noteci. W fazie pomorskiej zlodowacenia bałtyckiego P. N. spływały na zach. wody wycofującego się lądolodu. W końcowej fazie zlodowacenia, już po uformowaniu się bałtyckiego jeź. lodowego, wody Wisły przelały się z P. N. przełomem w kierunku Zat. Gdańskiej i wytworzył się dział wodny. W P. N. pojawia się szereg (4—5) poziomów tarasowych, z których zwłaszcza górne obfitują w wydmy (Wronki, Skwierzyna, Czarnków); teren silnie zabagniony, zwłaszcza na zach. (Drezdenko-Kostrzyn); P. N. otrzymuje w ciągu roku średnio ok. 550 mm opadu (mniej niż na pojezierzach); okres wegetacyjny trwa tu ok. 215 dni. Dobrzp rozwinięta jest gospodarka łąkowa i hodowla. GL m.: (-) Toruń, Bydgoszcz, Piła, Gorzów Wielkopolski, oraz węzeł kolejowy Krzyż. Noteć, rz., p. dopł. Warty (największy); dł. 361 km, pow. dorzecza 17 240 km2. Wypływa jako Noteć Wsch. dwiema strugami z jezior: Brdowskiego i Długiego (pół. w zachodniej części Pojezierza Kujawskiego), na wys. 102 m n.p.miasto, następnie jako rzeczka Szyszyna wpada do pd. krańca jeź. -Gopło; w Pakości łączy się z Notecią Zach., wypływającą z jeź. Niedzięgiel, następnie dużymi zakolami zmierza na pn. zach., wlewa się do Kotliny Toruńskiej, koło Nakła skręca zdecydowanie na zach. płynąc dnem Pradoliny Noteckiej (miejscami szeroka do 8 km) aż do ujścia do Warty koło Santoka. Dół. N. jest silnie zabagniona. Ważniejsze dopł. (p.): Łobżonka, Gwda i Drawa. N. jest skanalizowana od Nakła; połączona z Wisłą poprzez Kań. Bydgoski (początek w Nakle) i Brdę, w górnym biegu poprzez Kań. Warta—Gopło z środk. Wartą. Nottingham, miasto w Wielkiej Brytanii (środk. Anglia) nad rzeką Trent. Powst. ok. IX w. jako osada duńska, potem rozwinęło się wokół zamku obronnego; od średniowiecza centrum tkactwa (tu zastosowano pierwsze maszyny włókiennicze). 309,7 tyś. mieszk. (1967); ważny ośr. przem. maszynowego (motocykle, rowery, części samochodowe) i włókienniczego (trykotarstwo i koronkarstwo), ponadto przem. skórza-no-obuwniczy, tytoniowy, farmaceutyczny i spożywczy; ośr. adm.; węzeł kolejowy na linii (-) NOWA GWINEA 601 Londyn—Leeds; uniwersytet; liczne zabytki architektury średniowiecznej (między innymi odbudowany zamek, ratusz). Nova Lisboa, dawniej Huam-bo, miasto w -Angoli, poi. na wys. ok. 1800 m n.p.m. na płaskowyżu Bije, u podnóża masywu Moco (2620 m n.p.m.). Zał. w 1912 jako planowana stolica Angoli. 37 tyś. mieszk. (1960); ośr. adm. i handl. zbożem, owocami i skórami; ważna st. kol. przy linii Ben-guela—Lubumbashi, port lotniczy. Novi Sad, m- w pn. Jugosławii, stolica regionu autonomicznego Wojwodina, na l. brzegu -Dunaju w pobliżu ujścia -Cisy. Powst. w XVII w., przez długi czas ośr. kult. Serbów w monarchii austro- -węgierskiej. 126 tyś. mieszk. (1965);. ośr. przem. elektrotechnicznego, maszynowego, włókienniczego, drzewnego, obuwniczego i spożywczego (młyny, fabryki konserw mięsnych); duży port rzeczny. Nowa Brytania Archipelag- Nowa Fundlandia, New Foundland, w. przy atlantyckim wybrzeżu Ameryki Pn.; ogranicza od wsch. Zat. Sw. Wawrzyńca, oddzielona od płw. Labrador cieśn. Belle Isle; pow. 9582,7 km2; należy do Kanady. Pow. w. jest wyżynna, jedynie na pn. zach. przecięta pasmem Long Rangę (814 m n.p.m.), na wsch. przewaga nizin. Zbud. ze skał krystalicznych, łupków i wapieni paleozoicznych; wielkie obszary zajmują nagie pustacie skalne z utworami lodowcowymi oraz torfowiskami i bagnami; skaliste wybrzeża typu fiordowego i riasowego; klimat umiarkowany chłodny, morski, o krótkich latach (tem. 15°C); opady ok. 1600 mm rocznie; wpływy zimnego Prądu - Labradorskiego, częste mgły i burze. Dominują lasy iglaste, na pd. także liściaste (łącznie ok. 50-/B pow.); obszary wyżynne pokrywa lasotundra. Ludn. ponad 460 tyś. (1961), pochodzenia gł. bryt.; ok. 38°/« ludn. trudni się rybołówstwem (połowy śledzia, dorsza, halibuta i in.); rozwija się przem. drzewny oraz górnictwo (rud żelaza — Wabana, ołowiu i cynku — Buchnans, oraz miedzi — Tilt Cove); roln. słabo rozwinięte, gł. hodowla. Gł. m.: St. John's (79,9 tyś. mieszk. w 1966) — jedno z najstarszych m. Ameryki Pn.; zał. w 1580; ośr. ry- bołówstwa, przem. rybnego i drzewnego. N. F. została odkryta w 1497 przez J. Cabota; w 1583 objęta formalnie przez Wielką Brytanię; do 1949 cz. dominium bryt. N. F. Nowa Fundlandia, prow. we wsch. Kanadzie; obejmuje w. -N.F. oraz wsch. cz. płw. -Labrador; pow. 405 tyś. km1; 493 tyś. mieszk. (1966); stolica Saint John's. Do 1949 N.F. stanowiła dominium bryt. N.F. Nowa Gwinea, indonez. Irian, w. w -Melanezji na O. Spokojnym, przylegająca na zach. do Arch. -Malajskiego, na wsch. do Arch. - Bismarcka i Wysp -Salomona, na pd. oddzielona od Australii Oieśn. Torre-sa; pow. 829 tyś. km2. Środk. cz. N.G., począwszy od płw. Ptasia Głowa zajmuje potężny łańcuch górski, złożony z pasm: Tamru (3200 m n.p.m.), G. Śnieżnych (Carstensz 5030 m n.p.m.), g. Oranje (G. Wilhel-miny 4750 m n.p.m.), g. Star (Digul 4200 m n.p.m.), G. 602 NOWA GWINEA AUSTRALIJSKA Mullera (Kubor 4267 m n.p.m.) i G. Owena Stanieya (Victo-ria 4073 m n.p.m.); drugie mniejsze pasmo górskie ciągnie się wzdłuż pn. wybrzeży w. złożone z kilku grzbietów: g. Begani, G. Torricellego, g. Finisterre (4195 m n.p.m.); pd. cz. w. zajmują obszerne, za-bagnione niziny pokryte lasami tropikalnymi; druga niż. rozciąga się między środk. a pn. pasmami górskimi; najsą rzeki: Sepik (900 km dł.), Fly (800 km) i Ramu (580 km); klimat równikowy wilgotny na pn., na pd. podrów-nikowy z suchą porą (VI— XII), większość pow. pokrywają wiecznie zielone lasy tropikalne. Ok. 2,6 mln mieszk., gl. Papuasi; na wybrzeżach uprawa palmy kokosowej, kakao, kauczuku, połów pereł; liczne bogactwa miner., ale bardzo słabo wykorzystane (niewielkie wydobycie ropy naftowej, złota, srebra oraz miedzi); b. słabo rozwinięta sieć drogowa; gł. port — Port Moresby. Politycznie N.G. dzieli się na trzy cz.: -Irian Zach. należący do Indonezji, -ł-Papua — do Australii i -N.G. Australijska (terytorium powiernicze ONZ). Nowa Gwinea Australijska, AustralMiłi New duinea, terytorium powiernicze ONZ pod administracją Australii (wspólnie z -Papuą); obejmuje pn.-wsch. cz, - Nowej Gwinei oraz Arch. -Bismarc-ka i pn.-zach. cz. Wysp -Salomona; pow. 241 tyś. km2; ludn. 1582 tyś. (1966), gł. Papuasi; gł. m. Rabauł 10,6 tyś. mieszk.; podział administracyjny — 9 okręgów; język urzędowy ang. Z wy jątkiem cz. środk., wzdłuż całych pn. wybrzeży ciągną się pasma górskie (g. Finisterre, G. Torricellego, g. Begani); cz. .środk. w dorzeczu rz. Sepik (900 km dł.) zajmuje zabagniona niż.; na pd. rozciągają się najw. na Nowej Gwinei g. (przeważnie wulkaniczne): g. Star, g. MflUer (Kubor 4358 m n.p.m.), G. Bismarcka (G. Wilhelma 4694 m n.p.m.). Klimat równikowy wybitnie wilgotny; większość kraju pokryta wiecznie zieloną roślinnością tropikalną. Główne zajęciem ludn. jest prymitywne roln.; uprawa jamu, manioku, kakao, sago i bananów oraz (na eksport) palmy kokosowej, kawy; z licznych bogactw miner, eksploatuje się nieco złota i srebra; eksport drewna; zupełny brak linii kol.; rozwinięta żegluga przybrzeżna. Gł. osiedla Salamaua, Wewak, Madang, Lae. Nowa Huta, przemyslowo-mie-szkaniowa dzielnica Krakowa, powstała na obszarze wsi Mogiła i sąsiadujących gromad, przyłączonych do Krakowa w 1948 i 1951 r. 150 tyś. mieszk. (1969); na terenie N.H. znajduje się największy w Polsce kombinat metalurgiczny — Huta im. Lenina (wielkie piece, stalownia, walcownie stali, blach i in.) oraz cementownia, wytwórnia materiałów ogniotrwałych, wytwórnia papierosów Czyżyny, fabryka konstrukcji metalowych oraz kilka wytwórni prefabrykatów budowlanych (największy w Łęgu). Osiedle mieszkaniowe, zbud. na wysokiej terasie dół. Wisły (największe w PRL ze zbud. po II wojnie świat.). Nowa Irlandia Archipelag- Nowa Kaledonia, Nouvelle Cal6donie, grupa górzystych (Mt Panie na gł. w. Nowa Ka- NOWA SZKOCJA 603 ledonia 1650 m n.p.m.) w. pochodzenia kontynentalnego na O. —•-Spokojnym w -Melane-zji; 18,7 tyś. km2 (wraz z de- pendencjami); ludn. 87 tyś. (1963), stolica Noumea (Noumea), 35 tyś. mieszk.; terytorium zamorskie Francji; do największych w. należą: wyspa N.K. (16 058 km2). Wyspy Lojalności (1972 km8) w tym Lifou (1115 km?). Mars (ok. 70 km2), Ouvea (160 km2). Kunie (150 km2), Futuna i Alofi (159 km2) i Arch. Wallisa (96 km2); klimat podzwrotnikowy, wilgotny; uprawa kukurydzy, pal- my kokosowej, hodowla bydła; górnictwo niklu (3 miejsce w świecie), kobaltu, chromu, rudy żelaza, węgla kamiennego, manganu, miedzi, cyny, złota i srebra; hutnictwo niklu, przem. chemiczny, elektrownie wodne i cieplne; dł. dróg 2800 km, w tym ok. 1100 km bitych, linii kol. (Noumea— —Paita) 29 km. . Nowa Ruda, m. pow. w woj. wrocławskim, położ.na wys. ok. 420 m n.p.m. między G. Stołowymi i Sowimi nad Wło-dzicą (lewy dopływ Nysy Kłodzkiej). Powst. w połowie XIV w. jako ośr. rzemieślniczy (su-kiennictwo, wyrób płócien); od połowy XIX w. rozwinął się przem. włókienniczy, od 1880 rozpoczęto intensywniejsze wydobycie węgla kamiennego. 18,5 tyś. mieszk. (1968); ośr. przem. wsch. części dolnośląskiego zagłębia węglowego: kopalnie węgla kamiennego i łupków ogniotrwałych, przem. jedwabniczy, drzewny, spożywczy i poligraficzny.; st, kol.; zabytkowe drewniane domy tkaczy-płócienników z XVII—XVIII w. Nowa Sól, m. pow. w woj. zielonogórskim, położ.nad -0d- rą, na wys. 63 m n.p.m. Powst. w XVI w. przy komorze solnej na przeprawie przez Odrę; rozwijało się powoli, dopiero powstanie fabryki wyrobów żelaznych w pierwszej połowie XIX w. podniosło jego znaczenie. 32 tyś. mieszk. (1968); ośr. przem. metalowego, spożywczego, drzewnego oraz szczotkarskie-go; port na Odrze, muzeum regionalne. Nowa Szkocja, Nova Scotia, wydłużony płw. we wsch. Kanadzie; ogranicza od pd. Zat. -Św. Wawrzyńca; łączy się z lądem wąskim przesmykiem między zat. Fundy a Zat. Sw. Wawrzyńca; pow. 44 tyś. km2, dł. ok. 450 km. Rów. nizinna, przecięta pasmem wzniesień; dobrze rozwinięte (niezamarzające) wybrzeże na wsch. Klimat umiarkowany ciepły, morski (do 1500 mm opadów rocznie), częste mgły. Złoża węgla, gipsu, barytu oraz złota. Ludn. ok. 0,5 mln (w 80'/* pochodzenia angielskiego, 10°/ii francuskiego); trudni się roln., rybołówstwem morskim (dorsz, śledź, makrela) i górnictwem. Ok. 65% pow. płw. pokrywają lasy — baza surowcowa przem. drzewnego. Odkryta przez Cabota w 1498, zasiedlona przez Francuzów, i nazwana Akadią, z początkiem XVIII w. po wielu walkach przypadła Wielkiej Brytanii, a potem Kanadzie. Nowa Szkocja, Nova Scotia, prow. w Kanadzie; obejmuje płw. N.S., oraz w.: Cape Bre-ton Sable i in.; pow. 55491 km2; 756 tyś. mieszk. (1966). stolica Halifax, położ.na wsch. wybrzeżu płw.; 92,5 tyś. mieszk., zespół miejski 183,9 tyś. (1961). Inne m.: Sydney, Glace Bay, Dartmouth. pod 604 NOWA ZELANDIA stawą gospodarki jest wydobycie węgla kam. oraz przem. przetwórczy: hutniczy (Syd-ney), stoczniowy, chemiczny, naftowy i spożywczy (Hali-fax), drzewno-papierniczy (Liverpool). Nowa Zelandia, New Zealand, państwo w Oceanii, członek —Wspólnoty Narodów. Głową państwa jest królowa brytyjska. Terytorium N. Z. obejmuje dwie gł. wyspy: Północną (114 644 km2) i Południową (150403 km2), .pobliską Stewart (1735 km2), wyspy Chatham (963 km2) oraz drobne wysepki przybrzeżne. Ogólna pow. 268655 km2, ludn. 2777 tyś. (1969), stolica Wellington 134 tyś. mieszk. (1968). Ponadto do N. Z. należą tzw. Wyspy Mniejsze (Minor Islands), Wyspy Cooka i Terytoria Wyspowe (Island Territories). WARUNKI NATURALNE. Wyspy N. Z. ciągną się z pn.-wsch. na pd.-zach. na przestrzeni prawie 1700 km od ok. 34°30' do ok. 46°10' szer. geogr. pd. Od zach. ograniczone M. Tas-mana oddzielającym N.Z. od kontynentu australijskiego, od wsch. oblane są wodami O. Spokojnego. Wybrzeża zach. są bardziej wyrównane niż wsch. Jedynie na pn. (Wyspa Pn.) spotyka się szereg zatok pochodzenia lagunowego i na pd. (Wyspa Pd.) liczne fjordy. Wzdłuż wybrzeży wsch. powstało kilka większych, niezbyt głęb. zat.: Hauraki, Obfitości (Plenty), Hawke, Pegasus, Can-terbury. Ponad 3/4 pow. wysp zajmują góry i wyż. Pasma górskie biegną wzdłuż osi wysp, z pd.-zach. na pn.-wsch. Na Wyspie Pd. są to. wysokie pasma fałdowe Alp Południowych z najwyższym szczytem G. Cooka (3764 m), zbud. gł. z łupków, piaskowców, wapieni i konglomeratów. Góry te ostro opadają na zach. ku wąskiej, nadbrzeżnej niż. Westland nad M. Tasmana, a dosyć łagodnie na wsch. ku niż. Canterbury i Southland. Obie niż. rozdzielone są płaskowyżem Otago (1200—1300 m n.p.m.). Na Wyspie Pn. przedłużeniem Alp Pd. są pasma górskie wzdłuż jej wsch. wybrzeża. Centrum w. zajmuje płaskowyż wulkaniczny (200— GŁÓWNE WYSPY NOWEJ ZELANDII Po Lud .Po Lud Nazwa wierz- chnia ność w 1967 Nazwa wierz- chnia ność w 1967 w km2 w km2 Wyspy Mniejsze: Wyspy Snares 2,6 Wyspy Kermadec 33,7 10 Cambell 114,0 10 Wyspy Trzech Króli 7,8 — Solander 1,3 — Wyspy Auckland 62,0 — Wyspy Cooka 240,6 19250 Wyspy Antypodów 1,3 — Terytoria . Wyspy Bounty 606,6 — Wyspowe: 259,1 5 232 Wyspy Niue Wyspy Tokelau 10,1 I 883 NOWA ZELANDIA 605 700 m n.p.m.) z czynnymi wulkanami Ruapehu (2797 m n.p.m.), Ngauruhoe (2291 m) i Tongariro (2048 m), gejzerami (Pohutu), błotnymi wulkanami, gorącymi źródłami, fuma-rolami, solfatarami i motetami. Na zach. od płaskowyżu wznosi się Mt. Egmont (2518 m), samotny stożek wygasłego wulkanu, tworząc osobny płw. Region ten stanowi cz. wielkiej strefy wulkaniczno-sejs-micznej okalający od zach. O. Spokojny. Na N. Z. notuje się rocznie do 100 trzęsień ziemi o różnej sile. Część pn.-zach. Wyspy Pn. tworzy wysunięty na prawie 400 km pagórkowaty płw. Auckland. Niewielkie niż. znajdują się nad zat. wokół górzysto-wyżynne-go wnętrza wyspy. Dzięki rozciągłości południkowej kraju na większości terytorium panuje klimat podzwrotnikowy morski, na samym południu — umiarkowany. Średnie temp. miesięczne lipca (zima) wahają się od 12°C na pn. do 5°C na pd. i odpowiednio stycznia (lato) od 19°C do 14°C. W gó- rach na pd. średnia temp. lipca spada do —2°C, a niekiedy występują mrozy od —12°C do —15°C. Opady przynoszone są przez wiatry zach. i stąd na zach. stokach gór wynoszą one 2000—5000 mm (na stokach Alp Pd. ok. 3500 mm w postaci śniegu). Na stokach wsch. ilość ich spada do 400— —700 mmiasto w wysokich partiach gór, dzięki dużym opadom istnieją lodowce (o łącznej pow. 1000 km2), których jęzory na wybrzeżu pd.-zach. schodzą prawie do morza. Rzeki są krótkie i bystre o wys. stanach wód, nie zamarzają w zimie, mają znaczenie energetyczne. Na wyspach jest dość dużo jeż., na Wyspie Pn. gł. pochodzenia wulkanicznego (Taupo 606 km2), na Wyspie Pd. — tektoniczno-lodowcowe (Te Anau, Manapouri, Wakati-pu, Wanaka). Długa izolacja wysp doprowadziła do wytworzenia się w szacie roślinnej wielu gatunków endemicznych (ok. 79%) roślin drzewiastych i wiecznie zielonych gatunków wieloletnich. Do momentu kolonizacji 3/5 pow. pokrywały gęste lasy. Obecnie wskutek zamiany obszarów leśnych na pastwiska i pola uprawne udział lasów w ogólnej powierzchni wynosi 23°/«. Na W. Pn. wiecznie zielone lasy liściasto-iglaste (cenna kauri), z licznymi lianami, epifitami i drzewiastymi paprociami, w zach. i pd. części W. Pd. wiecznie zielone lasy liściaste (buk). Suchą wsch. część W.Pd. pokrywają stepy. LUDNOŚĆ. Gł. grupę narodowościową stanowią Nowozelandczycy, potomkowie osadników angielskich, a autochtoniczną Maorysi (ok. 220 tyś. osób). Większe m. poza stolica (ludn. w tyś. mieszk. w 1968): Auckland — 577,3, Christ-q|aurch — 256,3, Hutt — 118,4, Dunedin — 109,8. GOSPODARKA. N. Z. jest rozwiniętym krajem kapitalistycznym, w którym podstawę gospodarki stanowi wysoko-towarowe roln., a szczególnie hodowla. Na roln. przypada ponad połowa wartości prod., na przem. ok. 30-Karskie Wrota (szer. 50 km) i w. Wajgacz; pow. ok. 83 tyś. km2; obejmuje szereg drobnych w. i dwie duże: W. Północną (48 tyś. km2) i W. Południową (33 tyś. km2), rozciągnięte ok. 1000 km w kierunku SW-NE i rozdzielone oieśn. Matoczkin Szar (szer. 2 km); wnętrza górzyste — do 1590 m n.p.miasto, pokryte ubogą tundrą i w ok. 2SV/o lodem (na pn.); klimat polarny; nieliczna ludn. skupiona na pd. wybrzeżach (gł. Nieńcy i Rosjanie); rybołówstwo, łowiectwo. Nowe Hebrydy, New Hebrźdes, Nouvelles Hebrides, arch. 80 w. i wysepek na O. -Spokojnym w pd.-wsch. -Mela-nezji; od 1887 kondominium bryt-franc. Pow. 14763 km2;: NOWOSYBIRSK ludn. 66 tyś. (1964); stolica Vila 3500 mieszk. (1964). W. są górzyste, wulkaniczne; największe z nich to: Espiritu Santo (3946 km2, szczyt Tabwemara-na 1887 m n.p.m.), Malekula (2540 km2), Eromanga (1113 km2) i Efate (1094 km2); klimat równikowy wilgotny (opady poniżej 2600 mm rocznie). Uprawa trzciny cukrowej, palmy kokosowej, bananów, kawy i kakao. M.H. zostały odkryte przez Ouirosa w 1608; zbadane przez Cooka w 1773. Nowogródek, miasto w Białoruskiej SRR, położ.na Wyż. -Białoruskiej pomiędzy Grodnem i Mińskiem; znany od XI w.; 16 tyś. mieszk. (1964). Niewielki ośr. przem. spożywczego, odzieżowego, ceramicznego i drzewnego; st. kol.; liczne budowle zabytkowe: ruiny zamku z XIV w., kościoły i cerkwie z XVI—XVII w., pałac Radziwiłłów z XIX w. W N. spędził dzieciństwo A. Mickiewicz, a jego dom rodzinny zamieniono na muzeum. Nowokuźnieck, dawniej Kuź-nieck, przed 1932 Nowokuźnieck, 1932—61 Stalińsk, miasto w azj. cz. Rosyjskiej FSRR, położ.w Zagłębiu -Kuźnieckim przy ujściu rzeki Aba i Kondoma do Tomu (dorzecze Obu); zał. 1617 r.; 495 tyś. mieszk. (1968). Jeden z największych ośr. hutniczych w ZSRR, skupia hutnictwo żelaza i aluminium, ponadto przem. metalowy i maszynowy (konstrukcje metalowe, urządzenia górnicze), górnictwo węgla kamiennego, przem. chemiczny, materiałów budowlanych, spożywczy, drzewny;- w okolicy N. występują złoża rud żelaza, manganu, cynku i złoto; węzeł kol.; 2 wyższe uczel- 607 nie (hutnicza i pedagogiczna), teatr, 3 muzea. Nowosybery jakie, Wyspy-, arch. na pn. wsch. Azji (ZSRR), oddziela M. -Łaptiewów od M. -Wschodniosyberyjskiego; pow. ok. 38 tyś. km2; obejmuje trzy grupy w.: na pd. W-y Lachowskie, w cz. środk. właściwe W.N., zwane też W-mi Anjou (pow. 31 tyś. km2) i obejmujące największe w. :Ko-tielny, Faddiejewska i Nowa Syberia, na pn.-wsch. małe wysepki De Longa; wnętrza w. przeważnie nizinne i pokryte tundrą, na w. Kotiel-ny występuje płaskowyż wys. do 374 m n.p.m.; klimat polarny; niewielkie zlodowace- nie, liczne bagna i jeż.; nieliczna ludn. (gł. Rosjanie) skupiona na wybrzeżach zach. i pd.; łowiectwo, rybołówstwo; gł. miejscowość Kotielny. Nowosybirsk, do 1925 Nowo-•nikołajewsk, m. obwodowe w azj. cz. Rosyjskiej FSRR, położ.w środk. biegu -0bu, na pd. skraju Niż. - Zachodniosybe-ryjskiej; zał. 1893 w związku z budową transsyberyjskiej linii kol.; największe m. -Syberii, 1079 tyś. mieszk. (1968). Duży ośr. przemiasto w pobliżu Zagłębia -Kuźnieckiego, skupia gł. hutnictwo żelaza i cyny oraz przem. maszynowy (obrabiarki, maszyny rolnicze), elektrotechniczny i elektroniczny, precyzyjny, ponadto przem. chemiczny (tworzywa sztuczne, farmaceutyki), włókienniczy, odzieżowy, spożywczy, obuwniczy, drzewny i materiałów budowlanych; port rzeczny i ważny węzeł kolejowy na magistrali transsyberyjskiej, węzeł drogowy, duży port lotniczy; w N. znajduje się Syberyjski Oddział Akademii Nauk ZSRR (z siedzibą w pod 608 NOWY AMSTERDAMU miejskim osiedlu naukowym), uniwersytet i 12 in. wyższych uczelni, opera i 4 teatry, 2 muzea, galeria obrazów. Na pd. od N. wybudowano w 1950—57 na rz. Ob Zbiornik Nowosybirski o pow. 1070 km2 (dł. około 200 km, szer. do 17 km) oraz elektrownię wodną o mocy 400 MW. Nowy Amsterdam, górzysta wulkaniczna w. w pd. cz. Oceanu Indyjskiego (38° szer. pd.) w połowie drogi między Afryką a Australią; łącznie z sąsiednią W. Św. Pawła zajmuje Obszar 73 km2; stanowi stożek wulkaniczny z licznymi kraterami pobocznymi. Klimat morski, łagodny o średniej temp. rocznej ok. 12°C; teren sezonowych połowów i wyrobu konserw langust. Obie w. są obecnie nie zamieszkane. Posiadłość francuska. Nowy Jork, New York, miasto w USA (stan Nowy Jork); największa aglomeracja miejska świata, położ.nad Zat. Nowojorską przy ujściu rzeki -Hud-son do Atlantyku, która tworzy tu szer. o pow. 300 km2 zat. wewnętrzną (Upper Bay) z kilkoma wyspami i licznymi ławicami, oddzielającą w. Long Island od lądu stałego; zat. ta przechodzi ku wsch. w szer. na ok. l—2 km morską odnogę tzw. East River, a ku zach. w rozgałęzioną zat. newark; zat. wewnętrzna poprzez 2 km zwężenie (tzw. Narrows) przechodzi w otwierającą się do O. Atlantyckiego zat. zewnętrzną (Lower Bay). Dół. Hudsonu aż po m. Troy, a następnie dół. rz. Mo-hawk umożliwia połączenie kanałowe N. J. z —>• Wielkimi Jeziorami Kanadyjskimi. N.J. został zał. na w. -Manhattan przez Holendrów w 1613 (30 rodzin — Knickerbockers); pierwotna nazwa m. Nowy Amsterdam, obecna od 1664 (po zdobyciu go przez Anglików). W 1785—90 N.J. był siedzibą rządu tworzących się wówczas Stanów Zjednoczonych. Pierwotnie m. zajmowało tylko w. Manhattan, później objęło przeciwległe wybrzeże lądu i sąsiednie w. Long Island i Staten Island, które tworzą od 1898 osobną jednostkę admiasto, tzw. Wielki N.J. (City of N.Y.) podzieloną na 5 wielkich dzielnic (bo-roughs): Manhattan, Brookłyn, Queens, Richmond, Bronx, z których tylko ta ostatnia leży na kontynencie. Liczba ludn. N.J. wzrastała gwałtownie po otwarciu w 1825 kań. Erie łączącego go z Wielkimi Jeziorami; w 18,00 — ok. 80 tyś. mieszk., w 1825 — 200 tys., ok. 1850 — 700 tyś. mieszk., w 1880 — 2 mln, w 1900 — 3,4 mln, a w 1966 7943 tyś. Leżące na p. brzegu Hudsonu m.: pa . terson, Passaic, Newark, Eli-zabeth, Bayonne, Jersey City, Hoboken i in. (pół. już w sąsiednim stanie New Jersey) oraz przyległe m. stanu Con-necticut tworzą wraz z N.J. wielki zespół miejski, tzw. Metropolitan Area of New York (Aglomeracja Nowego Jorku), który liczy ok. 14,8 mln mieszk. N.J. stanowi m. kosmopolityczne, klasyczne m. imigracji, w którym imigranci i obcokrajowcy stanowią ok. 65(l/o ogółu mieszk., zamieszkujący na ogół odrębne dzielnice; gł. grupy: Żydzi (ok. 2 mln), Irlandczycy (0,5 mln), Niemcy, Włosi, Polacy i in.; potężne skupienie ludn. murzyńskiej (dzielnica Harlem). N.J. tworzy olbrzymie centrum handl. i finansowe (Wali Street), poza tym jest wielkim ośr. przem. skupiającym NOWY ORLEAN 609 ok. 9''/» przem. USA, zwłaszcza odzieżowego, spożywczego, chemicznego, poligraficznego, metalowego, maszynowego, meblowego, tytoniowego i in.; ośr. dyspozycyjne przem. zgrupowały się przede wszystkim w Manhattan i Jersey City; poszczególne człony aglomeracji miejskiej N.J. wykazują daleko idącą specjalizację przemiasto, np. Passaic w przem. wełnianym i materiałów plastycznych, Paterson w lotniczym, maszynowym i jedwab-niczym, Kearny w miedziowym, Bayonne w przeróbce ropy naftowej. Garden City w poligraficznym. N.J. jest największym na świecie ośr. handlu, gł. zbożem chlebowym, metalami, cukrem, kauczukiem, używkami i in. Port nowojorski jest drugim portem świata; pow. prawie 50 km2, głęb. ponad 20 m, 1040 km nabrzeży, ponad 400 przystani w 6 wielkich basenach portowych — łączne przeładunki towarów 90 mln t (przez port przechodzi rocznie ponad 40% całego zamorskiego handlu USA, w nim też ześrodkowu-je się 170 morskich linii żeglugowych). N.J. jest wielkim węzłem kol. — kilkadziesiąt linii kol., z tego 16 dalekobieżnych, gł. dworce: Grand Central i Pennsylvania; m. posiada 4 wielkie porty lotnicze (La Guardia, Kennedy poprzednia nazwa Idlewild, Newark, Taterborough) i jest połączone szeregiem linii lotniczych z całym światem. Właściwy N.J. (Manhattan) ciągnący się na przestrzeni ok. 20 km w kierunku południkowym (dzieli się na m. dolne (Downtown) i górne (Uptown); pierwsze z nich jest najstarszą, zabudowaną nieregularnie o wąskich ulicach cz. m. Stanowi ona gł. dzielnicę handl.-tinansową ze znaną Wali Street z ok. 3000 "drapaczy chmur", nadających m. specyficzny wygląd, i szeregiem budowli publicznych (ratusz, uniwersytet nowojorski i in.) oraz kościołów; gł. ulicą tej cz. m. jest najruchliwsza arteria N.J. — Broadway (30 km dł.). Pn. górne miasto, zabudowane regularnie, z ośr. w postaci parku centralnego, obfituje również w szereg okazałych budowli jak opera, biblioteki, uniwersytet Columbia i wiele in. Centrum N.J. powoli się wyludnia (w l. 1900—65 straciło ono ok. i mln mieszk.) na korzyść dalekich (nawet 40—50 km) dzielnic peryferyjnych. Ku pn. przedłużenie Manhattanu stanowi Bronx, ośr. gł. mieszkaniowy z parkiem i ogrodem zoologicznym, podobnie jak położ.na pd. na w. Staten (nad Lover Bay) Richmond; natomiast dzielnice zach. Long Island, rozbudowane od połowy XIX w., Brookłyn (dawna hol. osada z 1641 — Breuckelen) i Queens skupiają wielkie zakłady przem. N. J. jest połączony w całość olbrzymią ilością linii komunikacyjnych, gł. metra, kolei żelaznych i autobusów; szereg mostów oraz tuneli podwodnych. M. stanowi także ważny ośr. nauk. z 3 uniwersytetami (znany Columbia Uniyersity, zał. 1753), licznymi in. wyższymi uczelniami oraz kult. z Metropolitan Opera, 32 teatrami (gl. na Broadwayu), licznymi muzeami, planetarium, ogrodami botanicznymi i zoologicznymi W obrębie N. J. teren i budynki Organizacji Narodów Zjednoczonych. Nowy Orlean, New Orleans, m. na pd. USA (stan Luizja-na), położ.wśród bagien delty 610 NOWY SĄCZ -Missisipi, w pobliżu jeź. Pontchartrain, na l. brzegu rz., ok. 180 km powyżej jej ujścia; chronione systemem tam od wylewów Missisipi. Zał. przez Francuzów w 1718 przeszło po pół wieku na pewien czas pod władzę Hiszpanii, następnie — Francji; w 1803 sprzedane przez Napoleona USA; rozwinęło się szybko na wielki ośr. handlu i port. 650 tyś. mieszk. (1966), z przedmieściami 1044 tys.; duży ośr. przem. stoczniowego, lotniczego, naftowego, chemicznego, włókiehniczo-odzie-żowego oraz spożywczego; baza rybołówstwa przybrzeżnego i śródlądowego (jeż. Pontchartrain); wielki port (eksport drewna, bawełny, ropy naftowej, maszyn i produktów żywnościowych; import owoców pd., kawy i boksytów); komunikacja z Zat. -Meksykańską odbywa się poprzez pogłębiony kań. (Gulf Intracoastal Waterway). Klimat w N. O. gorący, bardzo wilgotny, trudności w zaopatrzeniu w wodę. N. O. jest zabud. regularnie, pocięty licznymi kań.; piękne place, budowle publiczne, pomniki, parki, zwłaszcza ciekawa jest stara dzielnica francuska tzw. Vieux Carre; cztery uniwersytety (Tulanc — od 1834), dwie wielkie biblioteki i wiele muzeów. W pn. cz. m. nad jeź. Pontchartrain wielki ośr. kąpielowo-wypoczynkowy. Nowy Sącz, m. pow., pow. miejski w woj. krakowskim, położ.w centrum Kotliny Sądeckiej, u ujścia rzeki Kamienicy do - Dunajca, na wys. ok. 300 m n.p.m. Powst. z końcem XIII w. przy gł. trakcie handl. z Węgier; odgrywał w XIV—XV w. znaczną rolę handl., polit. i kult., a później (w XVIII w.) i przem. (su-kiennictwo); podupadł w XIX w., w okresie międzywojennym był niewielkim ośr. przem. (warsztaty kol.). 39,3 tyś. mieszk. (1968); rozwijający się ośr. przem. metalowego (zakłady naprawcze taboru kolejowego), spożywczego (przetwórstwo owoców, wyrób win) ł elektrochemicznego (produkcja elektrod węglowych); węzeł komunikacyjny; ośr. kult. regionu z licznymi towarzystwami nauk., biblioteką, teatrem i muzeum regionalnym Ziemi Sądeckiej; zabytki (między innymi ruiny zamku z połowy XIV w.), klasztor i kościoły. W okolicy w dół. Popradu liczne uzdrowiska -Krynica, Muszyna, Żegiestów, Piwniczna i in. Nowy Targ, m. pow. w woj. krakowskim, u stóp Gorców, w Kotlinie Nowotarskiej, u zbiegu Białego i Czarnego -Dunajca, ok. 600 m n.p.m.; pół. na szlaku komunikacyjnym z Krakowa do Zakopanego. Powst. w połowie XIII w. w dogodnym punkcie przeprawy przez rz. Dunajec koło starszej osady Stare Cło (Gronków), był centrum adm. -•Podhala oraz ośr. rzemiosła (tkactwo, garbarstwo i wyroby z drewna); rozwinął się po doprowadzeniu doń linii kol. z Krakowa z końcem XIX w. 20,8 tyś. mieszk. (1968); gł. m. Podhala i sąsiednich regionów oraz ośr. rzemiosł, przem. ludowego, drzewnego i spożywczego; wielki kombinat skórzano- obuwniczy; znane centrum szybownictwa i sportu spadochronowego. Nuakszott, Nouakchott, miasto, stolica Mauretanii, poi. na płaskim wybrzeżu atlantyckim; od nowa zbud. miasto, liczące 18 tys. NYSA ŁUŻYCKA 611 mieszk. (1968); centrum handlu zbożem i gumą arabską; port morski, lotnisko. Nubijska, Pustynia-, Sahra en-Nubija, w pn.-wsch. Sudanie, między M. Czerwonym a dolinie Nilu; pow. ok. 300 tyś. km2; wyżynna równina o wys. ponad 1000 m n.p.miasto, na wsch. ograniczona przez dochodzące do 2200 m n.p.m. g. krawędziowe nad M. Czerwonym, a opadająca ku dolinie Nilu do wys. 300—W m n.p.m.; na wsch. przeważają skaliste formy pustynne, na zach. pojawiają się piaski. Zamieszkana przez koczownicze plemiona Bedża, zajmujące się hodowlą wielbłądów, owiec i kóz. Numea, Noumea, m; stolica -Nowej Kaledonii; zał. w 1854 jako Pmt-de-France, rozwinęło się w oparciu o eksploatację bogactw naturalnych wyspy. 35 tyś. mieszk. (1963); port morski (eksport bananów, cukru trzcinowego, kawy i kopry oraz wydobywa- nych w okolicy rud niklu); wielka baza i port lotniczy. Nurnberg -Norymberga Nysa, m. pow., pow. miejski w woj. opolskim, położ.na Przedgórzu Sudeckim, nad rzeką Nysą Kłodzką, na wys. ok. 190 m n.p.m. Prastara osada słowiańska, powstała na skrzyżowaniu dróg handl. z Polski do Czech i Niemiec; prawa miejskie od 1923, w XVIII—XIX w. forteca, rozwój m. nastąpił po zburzeniu fortyfikacji w latach 1875—78; silnie zniszczone w czasie drugiej wojny świat. 29,5 tyś. mieszk. (1968); duże zakłady przem. metalowego, budowy urządzeń przem. i maszyn (samochody) oraz spożywczego i garbarskiego; muzeum regionalne; liczne zabytki. Nysa Kłodzka, rz., lewy dopływ Odry, dł. 195 km, pow. dorzecza 4534 km2; wypływa w Sudetach, ze stoków Śnieżnika, na wys. 840 m n.p.miasto, płynie następnie ku pn., odwadniając Kotlinę Kłodzką; w G. Bardzkich tworzy dół. przełomową, po czym płynie na wsch. przez Przedgórze Sudeckie; wpływając na Niż. Śląską zamierza na pn. do Odry, do której uchodzi na wys. 140 m n.p.m. (w pobliżu osiedla Stobrawa). N.K. jest obficie zasilana w wodę potokami spływającymi z otaczających Kotlinę Kłodzką pasm górskich. Ważniejsze dopł. L: Bystrzyca Dusznicka, Ścinaw-ka i Budzówka, p.: Wilczka (z wydospadem wys. 28 m), Biała Lądecka, Biała Głuchołaska i Scinawa Niemodlińska. N. K. została spiętrzona pomiędzy Paczkowem a Otmuchowem, tworząc zbiornik retencyjny — jeź. Otmuchowskie (dł. jeź. ok. 7 km, szer. ok. 4 km). Nysa Łużycka, rz., l. dopl. -0dry, jeden z największych; dł. 256 km, pow. dorzecza 4232 km2. Źródła na pd. stokach Gór Izerskich w Czechosłowacji; uchodzi do Odry na pn. od Wzniesień Gubińskich. Od Zytawy (Zittau) aż do ujścia jest rzeką graniczną między Polską a NRD. Charakterystyczną cechą N. Ł. jest stosunkowo mała ilość dopł.; największy (p.) to wpadająca koło Gubina Lubsza. 612 OAHU O Oahu -• Hawaje Ob, Ob', rz. w aż j. cz. ZSRR, na zach. -Syberii; powstaje z połączenia wypływających z lodowców -Ałtaju rz.: Ka-tuń i Bija; dł. 3680 km (od źródeł Katunia 4070 km, a od źródeł -Irtysza 5570 km); pow. dorzecza 2485 tyś. km2, roczny odpływ ok. 460 km8 wody, średni przepływ u ujścia 12400 m»/sek. (maks. 42 800 nrYsek.). W górnym biegu płynie przez tereny wyżynne w dół. szer. do 20 km, obecnie częściowo wypełnionej wodami Zbiornika Nowosybirskiego (pow. 1070 km2); od Nowosybirska nabiera cech rz. nizinnej i przecina w kierunku NW bagnistą Niż. -rZachodniosyberyjską, płynąc w dół. szer. do 60 km oraz tworząc liczne odnogi, w. i starorzecza; poniżej ujścia Irtysza występuje asymetria brzegów: p. jest wys. 1 stromy, l. — niski; od m. Pieregrebnoje rz. dzieli się na 2 gł. odnogi: Wielki O. (dł. 446 km) i Mały O. (dł. 456 km), łączące się'koło m. Sale-chard w jedno koryto szer. do 20 km i głęb. do 40 m; uchodzi do Zat. Obskiej na M. -Karskim tworząc deltę dł. 800 km i szer. 30—90 km. Dorzecze O. odznacza się przewagą dopł. l.: Wasiugan, Irtysz (z Iszymem i Tobołem), -Sośwa Pn., dopł. p.: Tom, Czułym, Wach. Pokrywa lodowa trwa od 170 dni w biegu górnym do 220 dni — w dolnym. O. żeglowny jest na całej dł., 80% ładunków stanowi drewno; w biegu górnym i środk. rozwinięte rybołówstwo (jesiotr, sterlet, nelma); powyżej Nowosybirska znajduje się elektrownia wodna (400 MW). W dolnym biegu wielkie złoża ropy naftowej i gazu ziemnego. Nad O. leżą m.: Bijsk, -Barnauł, -Nowosybirsk, Chanty-Man-syjsk, Salechard. Oberhausen, miasto w Zagłębiu Ruhry nad kań. Ren-Herne i rz. Ruhr, w sąsiedztwie -Dusseldorfu. Powst. w 1874 z połączenia paru osad, w 1929 wchłonęło górnicze m. Sterkrade. 254,7 tyś. mieszk. (1967); duży ośr. hutnictwa (stal, cynk), górnictwa węglowego, przem. maszynowego, konstrukcji żelaznych, przem. chemicznego oraz szklanego. Obra, rz., lewy dopływ Warty; dł. 173 km, pow. dorzecza 3438 km2. Wypływa na pn. od m. Kożmin i w górnym i środk. biegu płynie ku zach. wyzyskując szeroką cz. zabagnio-nej Pradoliny Warciańsko- -Obrzańskiej; poniżej m. Kościan wpływa na teren łęgów obrzańskich, gdzie jej bifur-kujące wody odpływają trzema ramionami: Kań. Mosińskim na pn.-wsch. ku Warcie (ok. W/a wód) oraz Pn. i Środk. Kań. Obry (przekopany kań. melioracyjny) ku jeziorom zbąszyńskim; przepływając przez nie uchodzi jako właściwa Obra do Warty (poniżej m. Skwierzyny); niewielka cz. wód O. kieruje się wprost ku zach. tzw. Pd. Kań. Obry i za pośrednictwem jeź. Rudzieńskiego łączy się z rz. Obrzycą, uchodzącą koło Ci-gacic do Odry. Dół. O. jest silnie zabagniona; spadek wód rz. niezwykle mały; wahania wodostanu dochodzą do 2,5 m; gł. dopł. (p.) Mogielica. Nad OCEANIA 613 O. leżą m.: Kościan, Zbąszyń i Międzyrzecz. Oceania, zbiorowa nazwa szeregu archipelagów na O.-Spokojnym, rozrzuconych w pasie od wysp Palau na zach. aż do Sala y Gomez na wsch.; łączna pow. 1,232 tyś. km2; ok. 7 mln mieszk. O. dzieli się na cztery zespoły wysp: -Nową Zelandię, -Melanezję, -Mikronezję i - Polinezję. Większość wysp O. jest pochodzenia koralowego i wulkanicznego, niektóre jednak są pozostałościami dawnego lądu, który niegdyś sięgał w jej zach. cz., co najmniej po głęb, rowy oceaniczne: Mariański, Tonga i Kermadec. Częste trzęsienia Ziemi, liczne czynne wulkany, gejzery i cieplice świadczą jeszcze dziś o zaburzeniach tektonicznych tych obszarów. Większość wysp O. leży w strefie klimatów podrównikowych, na pd. i pn. wkraczają w strefę klimatów zwrotnikowych, a najbardziej na pd. wysunięte wyspy — w strefę klimatów podzwrotnikowych i umiarkowanych ciepłych. Średnia temp. roku na PODZIAŁ, POLITYCZNY OCEANII (WAŻNIEJSZE WYSPY) Państwo (posiadłość) Obszar w tyś. km' Rok Ludn. w tys. GI. miasto Ustrój polityczny Państwa niezależne Nowa Zelandia 268,7 1969 2777 Welling- dominium bryt. ton członek Wspól noty Narodów Nauru 0,021 1966 6 Yangor republika Samoa Zachod 2,8 1967 135 Apla monarchia nie Fidżi 18,3 1970 476,7 Suva monarchia Hawaje 16,6 1966 718 Honolulu stan USA ińaa Zachodni 412,8 1966 800 Kotabaru prowincja Indone zji Posiadłości Francji Nowa Kaledo 19,1 1968 100 ] Noumea terytorium zamors nia kie Polinezja Fran 4 1966 90 Papeete terytorium zamors cuska kie Posiadłości Nowej Zelandii W-y Cooka 0,24 1966 19,3 Awarua terytorium wyspo we Niue 0,26 1966 5,2 Alofi terytorium wyspo we Tokelau 0,01 1966 1,9 terytorium wyspo we Posiadłości USA Guam 0,55 1968 100 Agana federalne teryto rium zamorskie Samoa Amery 0,2 1966 27 Pago pa federalne teryto kańskie go rium zamorskie 614 OCHOCKIE, MORZE- Państwo (posiadłość) Obszar w tyś. km" Rok Ludn. w tys. Gł. miasto Ustrój polityczny Posiadłości W i k. Brytanii W-y GUberta i Lagunowe 0,9 1967 57 Tarawa kolonia Pitcairn 0,04 1966 0,1 Adams- kolonia Brytyjskie W-y town Salomona 29,8 1967 142,7 Homara protektorat Tonga 0,7 1966 77,4 Nukualo- protektorat ta Posiadłości Związku Australijskiego Nortolk 0,04 1966 1,2 Kingston federalne teryto rium zamorskie Papua 234,5 1966 600,6 Port Mo- federalne teryto resby rium zamorskie Terytoria powiernicze ONZ Nowa Gwinea Australijska 241 1966 582 Rabauł pod administracją Związku Austra lijskiego Powiernicze Wy pod administracją spy Pacyfiku 1,8 1966 94 Truk USA Kondominia Nowe Hebrydy 14,8 1966 70 port Vila pod administracją Wielkiej Brytanii l Francji większości wysp wysoka (21— —26°), opady obfite, roślinność bujna; na niektórych wyspach wilgotne lasy tropikalne (Nowa Gwinea). W całej strefie O. rozpowszechniona jest uprawa palmy kokosowej, trzciny cukrowej, bananów, ananasów, drzewa chlebowego, miejscami — kawy, kakao i kauczuku. Ludn. trudni się także połowem pereł, żółwi szylkretowych i ryb. Z bogactw miner, największe znaczenie mają fosforyty, guano, a na -Nowej Kaledonii nikiel, kobalt i żelazo. Wyspy O. odgrywają dużą rolę w komunikacji morskiej i lotniczej; dużo na nich dobrych portów morskich. Ochockie, Morze-, przybrzeżne półzamknięte morze w pn.- -zach. cz. O. -Spokojnego, u wsch. wybrzeży Azji (ZSRR), od otwartego o. oddzielone przez płw. -Kamczatka i W. -Kurylskie, od pd. zach. sąsiaduje z w.: (-) Hokkaido, Sachalin; łączy się poprzez cieśń.: Tatarską i La Perouse'a z M. - Japońskim; pow. 1590 tyś. km2, średnia głęb. 859 m, zasolenie 31—32%o; temp. wód powierzchniowych w lecie od 15° na pd. do 10° na pn., w zimie — odpowiednio od 2° do —1°; pokrywa lodowa utrzymuje się od października do czerwca; wys. pływów dochodzi do 13 m w Zat. Pen-żyńskiej. Dno M. O. na zach. ODESSA 615 i pn. szeltowe, ku pd. wsch. obniża się i przechodzi w stok kontynentalny, wzdłuż Kury-łów występują głębie do 3372 m; wybrzeża cz. kontynentalnej przeważnie wys., w cz. półwyspowej i wyspowej — niskie; linia brzegowa słabo rozwinięta, większe zat.: Szelichowa (dzieląca się na Zat. Penżyńską i Giżygijską), Sachalińska, Udzka, Cierpliwości (na Sachalinie); nieliczne w. skupione w pobliżu brzegów, gł. W-y Szantarskie; do M. O. uchodzą rz.: A-mur, Uda, Ochota, Penżyna. M. O. stanowi ważny dla ZSRR rejon połowu ryb (łosoś syberyjski, śledź, dorsz), krabów, fok i wielorybów; rozwinięta żegluga, główne porty: Magadan, Korsakow. Ochrydzkie, Jezioro-, na pograniczu Jugosławii i Albanii, na wys. 695 m n.p.m.; otoczone wys. pasmami górskimi; pow. 349 km2, maks. głęb. 286 m; jest zasilane m.in. podziemnym dopływem z sąsiedniego jeź. -Prespa; z jeź. wypływa rz. Czarny Drin. Znane z wielkiego bogactwa ryb oraz z endemicznej fauny. Ocko-Dońska, Nizina-, południkowe obniżenie w środk. cz. Niż; Wschodnioeuropejskiej (Rosyjska FSRR), pomiędzy wyż.: Srodkoworosyjską na zach. i Nadwołżańską na wsch.; średnia wys. 150—180 m n.p.m.; pow. pokryta osadami polo-dowcowymi i aluwialnymi, lekko pagórkowata i pocięta szer. dół. dopł. górnego -Do-nu i środk. -0ki oraz jarami; klimat umiarkowany kontynentalny, ciepły; przeważają czarnoziemy, jedynie na pn. gleby bielicowe; roślinność lasostepowa, lasy zajmują ok. KWt pow. Złoża węgla brunatnego i torfu, rudy żelaza (koło Lipiecka), fosforytów. Zaludnienie ponad 40 mieszk. na km2 (Rosjanie), gł. m.: -Woroneż, Lipieck. Ważny rejon rolniczy: uprawa pszenicy, żyta, buraków cukrowych, tytoniu; sadownictwo. Odense, miasto w Danii, w pn. cz. w. -Fionia, nad rzeką Odense, 5 km od wybrzeża i zat. morskiej (połączenie kanałowe). Zał. w X w. na miejscu kultu pogańskiego boga Odyna; rozwinęło się dopiero w połowie XIX w. 105,3 tyś. mieszk. (1967); port morski; przem. stoczniowy, spożywczy (cukrowniczy, tytoniowy), metalurgiczny, budowy maszyn (automaty, rowery, montaż samochodów, maszyny do szycia) oraz tekstylny; ośr. adm. i ważny węzeł komunikacyjny środk. cz. Danii; gotycka katedra św. Kanuta. Miejsce urodzenia i muzeum znanego bajkopisarza H. Ch. Andersena. Odessa, m. obwodowe na pd. Ukraińskiej SRR, największy port nad M. -Czarnym, położ.ok. 30 km na wsch. od ujścia Dniestru; 797 tyś. mieszk. (1968). Duży ośr. przemiasto, skupia gł. przem. metalowy i maszynowy (obrabiarki, autobusy, dźwigi, urządzenia chłodnicze, maszyny rolnicze, remont statków), elektrotechniczny, chemiczny (petrochemia, prod. nawozów, fosforowych, mas plastycznych, farmaceutyków), spożywczy (młynarski, olejarski, cukrowniczy, mięsny, rybny, winiarski), ponadto włókienniczy (wełniany, jutowy), odzieżowy, skórzano- -obuwniczy, materiałów budowlanych. Wraz z pobliskim m. Iljiczewsk tworzy duży zespół portowy; węzeł kol., drogowy i lotniczy, baza rybacka 616 ODRA i wielorybnicza; uniwersytet (zał. 1865) i 13 in. wyższych uczelni, 30 instytutów nauk.- -badawczych, opera i 6 teatrów, 4 muzea. W pobliżu O. na wybrzeżu M. Czarnego leżą uzdrowiska morskie: Cha-dżybejskie, Kujalnłckie, Ler-montowskie i in. W starożytności na miejscu obecnej O. istniała grecka osada Istrian, a później słowiańska — Ka-czuba; zdobyta w XV w. przez Tatarów, w XVI w. przekształcona przez Turków w twierdzę; od 1792 stanowiła twierdzę morską i port handl.; prawa miejskie od 1803. W uznaniu trwającej 69 dni w 1941 zawziętej obrony O. przed wojskami niemieckimi nadano jej tytuł "miasta- bo-hatera". Odra, druga co do wielkości rz. w Polsce, należy do zlewiska M. -Bałtyckiego; dł. 903 km (w Polsce 715 km), pow. dorzecza 118,6 tyś. km2, z tego na terenie Polski 106,1 tyś. km2; źródła na terenie Czechosłowacji w G. Oder-skich na wys. 634 m n.p.m.; uchodzi do Bałtyku poprzez Zalew Szczeciński. Bieg O. składa się z szeregu odcinków równoleżnikowych, położ. w pradolinach, oraz odcinków południkowych, mających charakter przełomów. W górnym i środk. biegu przeważają dopł. lewobrzeżne spływające z -Sudetów: Opawa, Osobłoga, -•Nysa Kłodzka, Oława, Ślęza, Bystrzyca, Kaczawa, -Bóbr z Kwisą oraz -Nysa Łużycka; z p. strony zasilają O. rz. spływające z -Karpat: Ostra-wica i -Olza, z Wyż. Małopolskiej: Kłodnica (w znacznej cz. wykorzystywana przez Kań. Gliwicki, który łąc-zy GOP z Odrą), Mała Panew i Stobrawa; na terenie Niż. Śląskiej O. przyjmuje dopł.: Widawę i Barycz; w biegu dolnym — gł. dopł. (p.) -Warta z -Notecią. O. odprowadza rocznie do Bałtyku ok. 18 km' wód; na całej swej dł. jest uregulowana, a częściowo skanalizowana; dł. drogi żeglownej O. 680 km (dla barek do 600 t); trudności dla żeglugi stanowią znaczne wahania wo- dostanów, spowodowane nierównomiernym zasilaniem O. przez jej sudeckie dopł., wadliwa regulacja oraz obniżenie poziomu wód gruntowych dorzecza; zaznacza się też ucieczka cz. wody w jej dolnym biegu z koryta drogą podziemną poprzez przepuszczalne podłoże. Pewną poprawę wodostanu O. uzyskuje się przez liczne, choć niewystarczające zbiorniki retencyjne w: Otmuchowie (na Nysie Kłodzkiej), Turawie (na Malej Panwi), Pilchowicach (na Bobrze) oraz Leśnej (na Kwisie). Zamarza na ok. 30 dni w roku. Poprzez Wartę, Noteć i Kań. Bydgoski łączy się z -Wisłą, a poprzez system kań. (Kań. Finów, Odra-Spre-wa i Śródlądowy) z -Łabą. Z portów rz. największe znaczenie ma -Koźle u wylotu Kań. Gliwickiego (największe przeładunki), a ponadto (-) Opole, Wrocław i Kostrzyn. Ogbomoszo, Ogiboroosho, m. w -Nigerii w Kraju Joruba; ok. 319 tyś. mieszk. (1963); duży ośr. handl. i chałupniczej przeróbki bawełny. W pobliżu duże plantacje kakao i palmy oliwnej. Ohio, rz., najważniejszy lewy dopływ Missisipi (USA); powst. z połączenia rz. Allegheny i Monongahela, koło m. -Pitts-burgha, uchodzi do Missisipi pod m. Cairo; dł. 1560 km, OKLAHOMA CITY 617 dorzecze 528 tyś. km2, wodo-stany zmienne (w granicach 12—20 m), średni przepływ O. (6000 m'/sek.) jest większy od przepływu Missisipi; gł. dopł.: Tennessee, Cumberland. Żeglowna od Pittsburgha, choć koło -Louisville pojawia się w jej korycie szereg progów. Na rz. gł, jak i jej dopł. (zwłaszcza Tennessee), rozbudowany system zbiorników retencyjnych i zapór wodnych. Oja-Siwo, Prąd Kurylski, zimny prąd w pn.-zach. części O. Spokojnego; bierze początek na M. Beringa, płynie ku pd. zach. wzdłuż wsch. brzegów: Wysp (-) Kurylskich, Hokkai-do i Honsiu; obok pd.-wsch. Honsiu miesza się z ciepłym prądem -Kuro-Siwo i przechodzi w Prąd Północnopacy-ficzny; temp. wody latem 7—10°, zimą od -1° do 0°; szybkość prądu ok. i km/godz. Ojców, wieś w pow. olkuskim, w woj. krakowskim, w pd. cz. Wyż. -Krakowsko-Często-chowskiej, na wys. ok. 350 m n.p.m.; znana z położ.w malowniczej, wyciętej w wapiennych skałach dół. rz. Prądnika;' ośr. dużego (zwłaszcza w lecie) ruchu turystycznego oraz wczasów i kolonii; ruiny zamku gotyckiego z XIV w. W okolicy Ojcowski Park Narodowy, utworzony w 1956; obejmuje malowniczą znaną z form i zjawisk krasowych dół, Prądnika. c Ojmiakon, niewielka miejscowość na wsch. -Syberii (ZSRR), w Jakucji, położ.w górnym biegu rzeki -Indygirka na pd. od G. - Czerskiego, w szer. geogr. pn. 63°3' (na pd. od koła podbiegunowego); okolice O. położ.w kotlinie uważane są za najzimniejsze miejsce na półkuli północnej z absolutnym minimum temp. powietrza —71,5°C. Ojos del Salado, drugi co do wys. szczyt w -Andach, na pograniczu chilijsko-argentyńskim, w pd. obrzeżeniu -Pu-na de Atacama; wys. 6885 m n.p.m. Przez pewien czas uważany za najw. wzniesienie Ameryki Pd. W 1937 zdobyty przez alpinistów polskich (Jan A. Szczepański i Justyn Woj-sznis). Oka, rz. w eur. cz. ZSRR, prawy dopł. Wołgi; dł. 1480 km; pow. dorzecza 245 tyś. km2; średni roczny przepływ 1200 n/sek. Wypływa w środk. cz. Wyż. -Środkowo-rosyjskiej, przecina z zach. na pn.-wsch. część pn. Niż. -Ocko-Dońskiej i uchodzi do Wołgi w m. Górki; początkowo płynie dół. wciętą, dalej ma charakter rz. nizinnej o zmiennej asymetrii brzegów, w biegu dolnym tworzy liczne rozlewiska i starorzecza. Gł. dopł.: l. — Ugra, -Moskwa, Klaźma, p. — Moksza. Zamarza na 120—180 dni; żeglowna od m. Czekalin (powyżej Kaługi), posiada połączenie kanałowe z górną Wołgą (poprzez Kań. im. Moskwy). Nad O. leżą m.: -Orzeł, Kaługa, -Riazań, Dzierżyńsk. W okolicach wsi Sielce nad O. formowała się w 1943 I Dywizja im. T. Kościuszki. Okeechobee, jeź. krasowe na płw. -Floryda w USA; pow. 2600 km2, głęb. do 6 m; odwadniane do Zat. Meksykańskiej. Okinawa -Riukiu Okłahoma City, miasto w USA (stolica stanu Okłahoma), nad rzeką 618 OLANDIA North Canadian. Zał. w 1889 (gwałtowny napływ osadników na obszar prerii); kolejny rozwój miasto w 1928 po odkryciu w okolicach ropy naftowej. 365 tyś. mieszk. (1964); duży ośr. przem. naftowego, młynarskiego i włókienniczego (bawełnianego), ośr. handl. w strefie uprawy pszenicy i bawełny; uniwersytet, akademia medyczna; ważny węzeł kolejowy krzyżujących się linii z pn. na pd. i ze wsch. na zachód. Olandia, Oland, w. szwedzka na M. -Bałtyckim, przy pd.-wsch. wybrzeżu -'•Szwecji; oddzielona od lądu wąską Cieśn. Kalmarską; pow. 1345 km2, dł. 135 km, szer. 16 km; nizinna, roaks. wys. 55 m n.p.m.; 22 tyś. mieszk. (1964); hodowla bydła, uprawa zbóż. Gł. m.: Borgholm. Oleśnica, m. pow. w woj. wrocławskim, położ.na Niż. Śląskiej na wys. ok. 150 m n.p.miasto, na l. brzegu rz. Oleśnicy (p. dopł. Widawy). Zał. w XI w.; położ.na szlaku handl. z Wrocławia do Wielkopolski; prawa m. od 12,55; długi czas bogaty ośr. handl. i kult. (w XV w. związki kulturalne z Krakowem, znane gimnazjum w XVI—XVIII w., drukarnie); po zniszczeniach z okresu wojny 30-letniej dźwignęło się i rozwinęło jako ośr. przędzalniczy; poważnie zniszczone w II wojnie świat. 25,7 tyś. mieszk. (1968); ośr. przem. skórzanego, (obuwniczego), metalowego, drzewnego i spożywczego (młyny); zakłady naprawcze taboru kol.; węzeł kolejowy (4 linie) i drogowy; liczne zabytki, m.in. duże fragmenty murów obronnych z Bramą Wrocławską (XV w.), szereg kościołów z XIV—XVII w., wieża ratuszowa, zamek. Olimp, Olympos Oroś, izolowany masyw górski w pn.- -wsch. Grecji nad Zat. Salo-nicką, między dół. rz. Pinios i Aliakmon; wys. najw. szczytu Mitikas 2917 m n.p.m. (najw. w Grecji), zbocza pokryte makią, lasami liściastymi i sosnowymi, wyżej przechodzącymi w łąki. Rejon wypoczynkowo-turystyczny i sportów zimowych. Wg wierzeń starożytnych Greków siedziba bogów. Olkusz, m. pow. w woj. krakowskim, położ.na zach. krańcu Wyż. Krakowsko-Często-chowskiej, na pd.-zach. od Pustyni Błędowskiej, na wys. ok. 380 m n.p.m. Jeden z najstarszych w Polsce ośr. górnictwa i hutnictwa cynku i ołowiu (dawniej także srebra); prawa miejskie od połowy XIII w. 14,9 tyś. mieszk. (1968); mały ośr. przem. drzewnego i spożywczego, fabryka wyrobów emaliowa- nych, w pobliżu kopalnia rud cynkowo-ołowiowych; muzeum regionalne. W Bolesławiu k/Olkusza wybudowano w okresie powojennym duży zakład górniczo-hutniczy, przerabiający kruszce cynkowo- -ołowiane. Olsztyn, m. woj. i powiatowe, pow. miejski w środk. cz. Pojezierza Mazurskiego nad rzeką Łyną, na wys. ok. 125 m n.p. m. 90,1 tyś. mieszk. (1968). Prawa miejskie uzyskał w 1353 i do końca XIX w. nie odgrywał większej roli (w 1900 ok.' 3 tyś. mieszk.); dopiero utworzenie w 1911 ośr. adm. oraz rozbudowa przem. spowodowały poważny wzrost O.; w czasie II wojny świat, zni- OMAN 619 szczony w ok. W/t. Ważny ośr. przem. i kulturalny pn.- -wsch. cz. Polski; przem. gumowy (fabryka opon samochodowych), spożywczy, drzewny, materiałów budowlanych; ważny węzeł komunikacyjny; Wyższa Szkoła Rolnicza, szereg placówek nauk. i kult., Muzeum Mazurskie; zabytki: zamek z XIV—XV w., katedra, brama i resztki murów średniowiecznych. Olza, rz. w Polsce i Czechosłowacji, p. dopływ -0dry; dł. 80 km, pow. dorzecza 1124 km2; wypływa w Beskidzie Śląskim na pd. od -Baraniej Góry, na wys. ok. 90i0 m; po 16 km biegu opuszcza obszar Polski, płynie w kierunku pn.-zach., od Cieszyna do Kaczyc jest rz. graniczną; uchodzi do Odry koło wsi Olza. Ołomuniec, Oloroouc, miasto w pn. -Morawach (Czechosłowacja) nad rzeką -Morawa. Dawna stoi, Moraw z XI w.; straciło tę pozycję na rzecz —'•Brna w połowie XVII w. 77,7 tyś. mieszk. (1966); ośr. przem. maszynowego (maszyny rolnicze), cementowego, elektrotechnicznego, obuwniczego, skórzanego i spożywczego; duży węzeł komunikacyjny; 2 wyższe uczelnie (uniwersytet od 1576), dwie wielkie biblioteki i 3 muzea; szereg zabytków z XI—XIV w. z ratuszem i katedrą. Omaha, miasto w USA (stan nebraska), na zach. brzegu rz. -••Missouri; zał. w 1854 rozwinęło się jako port rzeczny, a potem od 1865 jako węzeł kolejowy (linia Union Pacific) i ośr. handl. obszarów prerio-wych. 332 tyś. mieszk. (1964), duże centrum przem. maszynowego, spożywczego (mięsny, gorzelnictwo) oraz metalowego (wyroby z ołowiu); dwa uniwersytety. Oman, Masfcat t Oman, Mas-qat wa Oman, formalnie niepodległy kraj w Azji Pd.-zach. związany z Wielką Brytanią układem o przyjaźni i handlu; obejmuje sułtanat Maskat i imamat Oman, głową państwa jest sułtan Maskatu, a zwierzchnikiem religijnym — imam; pow. 212 380 km*; ludn. 565 tyś. (1965; wg danych ONZ — do 3 mln mieszk.); stolica -Maskat 5,1 tyś. mieszk. O. zajmuje pd.- -wsch. wybrzeże Półwyspu Arabskiego; cz. pn. zajmuje łańcuch g. -.Achdar (3352 m n.p.m.), centrum — rozległa niż. wznosząca się ku pd. do wys. 1S78 m n.p.m.; klimat zwrotnikowy suchy; dominują pust. i półpustynie poprzecinane głęb. dół. uedów. Ludn. stanowią gł. Arabowie (ponad 90-/0), w m. mieszka nieco Hindusów, Persów i Murzynów; średnia gęstość zaludnienia 2,7 mieszk./km2; gł. m.: Nizwa (stolica imamatu O.), Maskat, Matra, Sur. Pod względem gospodarczym O. jest b. słabo rozwiniętym krajem rolniczym o licznych przeżytkach feudalnych; główne zajęciem ludn. jest koncentrująca się w oazach i na nadbrzeżnej równinie AlBa-tina uprawa ziemi (palma daktylowa, cytrusy, pszenica, jęczmień, proso); ponadto hodowla owiec, kóz i wielbłądów; rybołówstwo; połów pereł; rzemiosło (tkackie, metalowe i in.); rozwijające się ostatnio górnictwo naftowe pozostaje w rękach kapitału anglo-amer.; komunikacja opiera się na żegludze morskiej i transporcie jucznym (wielbłądy); ok. 400 km dróg 620 OMAN TRAKTATOWY kołowych; brak kolei. Eksport: daktyle, suszone ryby. Oman Traktatowy, Oman al -Mutasali, Uman as-Sulh, Tru-cial Oman, kraj w Azji Pd.- -Zach. na Płw. Arabskim nad Zatoką Perską; pow. 83654 km2; ludn. 130 tyś. (1966); stolica —•Dubaj 65 tyś. mieszk. (1966). Obejmuje 7 księstw absolutnych (szejkatów: Szar-dża, Abu Żabi, Dubaj, Ras alChajma, Umm alKaiwajn, Adżman i Fudżajra), związanych z Wielką Brytanią traktatami (stąd nazwa O. T.), zostawiającymi w jej gestii sprawy obrony i polityki zagranicznej; język urzędowy arabski. W 1968 O. T. wraz z Bahrajnem i Katarem utworzyły nową jednostkę polityczną — Federację Emiratów Arabskich Zatoki Perskiej. O.T. jest krajem nizinnym (poza skrawkiem g. Hadżar na wsch.) i pustynnym (pn. cz. pust. -Rub alChali); zaludniony gł. przez Arabów, poza tym Persowie, Hindusi i Pakistańczycy; średnia gęstość zaludnienia 1,3 mieszk./km2; gł. m.: Dubaj, Szardża, Abu Żabi. Gospodarka b. słabo rozwinięta; opiera się na uprawie ziemi w oazach (palma daktylowa, cytrusy, zboża), koczowniczej hodowli, rybołówstwie i połowie pereł; od 1962 kapitał bryt.-franc. eksploatuje bogate pokłady ropy naftowej (prod. w 1967 ponad 19 mln t); transport gł. samochodowy i juczny (wielbłądy) oraz żegluga przybrzeżna. Eksport: ropa naftowa, poza tym suszone ryby i perły. Wybrzeże O. T. było w przeszłości schronieniem dla arabskich piratów, stąd znane było dawniej jako Wybrzeże Rozbójnicze lub Wybrzeże Piratów. Omańska, Zatoka-, Morze-, -Arabskie, Omdurman, miasto w Sudanie, na l. brzegu Nilu Białego w miejscu, gdzie wpada do niego Nil Błękitny. Dawna stolica państwa Mahdiego (w 1885—98), kiedy to była niewielką osadą, rozwinęła się dopiero z początkiem XX w. 185 tyś. mieszk. (1965); wraz z - Chartumem i Chartumem Pn. tworzy zespół miejski (441 tyś. mieszk.); centrum niewielkiego przem. spożywczego i skórzanego oraz handlu, gł. bawełną i kością słoniową; ważny punkt zbiegu dróg z Czadu (przez El-Faszer i El-Obejd), z Etiopii (przez Malakal) i z Egiptu; mauzoleum Mahdiego, muzeum Ab-dulli. Omsk, m. obwodowe w aż j. cz. Rosyjskiej FSRR, położ.przy ujściu rzeki Om do -Irtysza; zał. 1716 jako twierdza; 800 tyś. mieszk. (1968). Ważny ośr. gosp. zach. -Syberii, przem. metalowy i maszynowy (maszyny rolnicze, cz. do traktorów), elektrotechniczny, chemiczny (petrochemia, prod. kauczuku syntetycznego, opon samochodowych), ponadto przem. spożywczy (młynarski, mięsny), włókienniczy (wełniany), odzieżowy, skórzano- -obuwniczy, drzewny; duży port rzeczny, węzeł kolejowy (na magistrali transsyberyjskiej), drogowy i lotniczy, połączenie rurociągiem naftowym ze złożami Drugiego Baku (Tuj-mazy); 9 wyższych uczelni, 4 teatry, 2 muzea. Onega, jeź. w eur. cz. ZSRR, na pn. zach. Niż. -Wschodnioeuropejskiej (wys. 33 m n. p.m.), drugie pod względem wielkości w Europie (po —•Ładodze); pow. 9890 km2, OKAN 621 wydłużone w kierunku NS do 248 km, szer. do 90 km, maks. głęb. 115 m (na pn. zach.), pow. zlewiska 51 540 km2. Pn. cz. O. jest pochodzenia tektonicznego; posiada wybrzeża skaliste mocno urzeźbione (typu szerowego) z licznymi w.: Wielka Klimecka, Wielka Leliko-wska i in.; cz. pd. ma wybrzeża niskie, zabagnione i jest pochodzenia polodowco-wego; do O. uchodzą rz.: Suną, Szuja, Wodła, a wypływa rz. Świr; zamarza na ok. 5 miesięcy. Na O. rozwinięte jest rybołówstwo i żegluga, główne porty: Pietrozawodzk, Kondo-poga, Miedwieżjegorsk; O. stanowi ważny węzeł dróg wodnych — rz. Świr łączy je z jeź. Ładoga i Bałtykiem, a skanalizowana rz. Wytegra z jeź. Białym i Wołgą (Kań. Wołżańsko-Bałtycki), Kań. -Białomorsko-Bałtycki z M. Białym. Opoczno, m. pow. w woj. kieleckim, leżące na pograniczu Wyż. Małopolskiej (Wzgórza Opoczyńskie) i Niż. Mazowieckiej, na wys. ok. 190 m n.p. miasto, nad rzeką Drzewiczką (p. dopł. Pilicy). Powst. ok. 1360 na miejscu wsi Opocza, rozwój miasto w XIV—XVI w.; w czasie wojen szwedzkich (1655) całkowicie zburzone i nie wróciło nigdy do dawnego stanu; rozwinęło się nieznacznie z końcem w. XIX w związku z budową linii kol. (1885— —90) z Koluszek do Skarżys-ka-Kamiennej jako ośr. przem. materiałów budowlanych i szklanego; 11,8 tyś. mieszk. (1968); ośr. przem. materiałów budowlanych (wapienniki, zakłady materiałów ogniotrwałych, płytek ceramicznych), odlewnia żeliwa; zamek z XV w. (obecnie szpital). Opole, m. woj. i powiatowe, pow. miejski, położ.po obu brzegach Odry, we wsch. cz. Niż. -Śląskiej. 86,5 tyś. mieszk. (1968). Stara osada słowiańska z X w.; w XIII w. gród i siedziba książąt piastowskich — w 1217 uzyskało prawa miejskie; zarazem ośr. handlu i rzemiosła (gł. tkactwo); w 1857 powst. tu pierwsza cementownia (przerabiająca miejscowe margle), w ślad za czym rozpoczął się rozwój O.; w czasie II wojny świat, zniszczone w ok. 63''/B; wielki ośr. przem. cementowego (4 cementownie), ponadto przem. maszynowy i środków transportu, spożywczy, garbarski, drzewny (2 fabryki mebli) i chemiczny; węzeł komunikacyjny; ważny ośr. nauk-kult. regionu: Wyższa Szkoła Pedagogiczna, filia Politechniki Śląskiej i Wyższej Szkoły Ekonomicznej, instytuty nauk., teatr i Muzeum Śląska Opolskiego; liczne zabytki: wieża zamkowa z początku XIV w., kościoły z XIII—XVIII w., zabytkowe kamienice, fragment murów obronnych. Oradea, miasto w Rumunii, we wsch. cz. Niż. Węgierskiej, nad rzeką Keresz Szybki; ośr. adm. okręgu Bihor. W średniowieczu — forteca i ośr. handlu zbożem i winem. 122,5 tyś. mieszk. (1966), w tym znaczny procent stanowią Węgrzy; ośr. przem. spożywczego, a także przem maszynowego i włókienniczego; węzeł komunikacyjny; zabytki. W sąsiedztwie szereg zdrojowisk, np. Baile Victoria. Oran, Wdhran, miasto w pn.-zach. —•Algierii w zat. Oran nad M. Śródziemnym. Zał. w X w. przez Maurów nad głęb. zat. ORANJE 622 na wzgórzach, rozwinęło się w XV w. na ważny ośr. handl.; zniszczone w 1790 trzęsieniem ziemi liczyło w czasie okupacji franc. w 1831 tylko 400 mieszk.; 325,5 tyś. mieszk. (1966); przem. spożywczy (wyrób win), chemiczny i cementowy; ośr. adm. i węzeł kol., port morski i lotniczy; centrum kult. Algierii z zabytkami (cytadela hiszpańska, wielkie meczety). Oranje, rz. w Rep. Pd. Afryki; wypływa z G. Smoczych w Lesotho, uchodzi do O. Atlantyckiego na granicy z Afryką Południową-Zach.; dł. 1860 km; pow. dorzecza 1020 tyś. km2; duże wahania wodosta-nu, liczne progi i katarakty (najpiękniejsze w dolnym biegu — Augrabiesyal); gł. dopł.: Caledon i Vaal (p.). Wody O. są wykorzystywane do nawadniania. Orawa, rz. w Czechosłowacji, p. dopł. -Wagu, dł. ok. 100 km; powstaje z połączenia Czarnej O. (źródła na terytorium Polski koło Piekielnika) oraz Białej O. (źródła na pn. stokach Orawskiej Magury); w miejscu połączenia obu rz. źródłowych znajduje się sztuczny zbiornik, Orayska Prie-hrada. Orawa, kraina w pn.-zach. -•Słowacji (Czechosłowacja) i w Polsce; obejmuje kotlinę między pasmem Beskidów Zach. a -Tatrami; stanowi przedłużenie Kotliny -Pod-hala ku zach.; pow. ok. 2 tyś. km2 (w tym ponad 25'/* na terytorium Polski). Obszar za- mieszkany na pn. przez ludn. polską, na pd. przez Słowaków. Teren rolniczy. Gł. osiedla: Namestovo, Trstena, Dolny Kubin (CSRS), Jabłonka (Polska). Ordos, wyż. na pn. Chin, od zach., pn. i wsch. otoczona olbrzymim łukiem -Huang-ho, na pd. przechodzi w Wyż. -Lessową; średnia wys. 110i0 do 1500 m n.p.m.; teren równinny (na starym podłożu krystalicznym), nachylony w kierunku pn.-wsch.; ku zach. wyż. stopniowo podnosi się i przechodzi w G. Stołowe (Czocu-szan), 3015 m n.p.m.; klimat umiarkowany kontynentalny, skrajnie suchy, o znacznych dobowych amplitudach temp. (do 34,5°); liczne bezodpływowe jeż.: w cz. środkowej — sodowe (Cagan-nur), na pd. w naturalnych zagłębieniach bezodpływowych — słone (Tapusun), a w zapadliskach tektonicznych — słod-kowodne (Taoczuohajey).' Ponad W/s pow. zajmuje piaszczysta pust. (na pn. pust. Kusupci, na pd. — pust. Mao-wusu z barchanami 15—50 m wys.), stanowiąca przedłużenie -Gobi; na wsch. nieco stepów, nawadnianych i wykorzystanych rolniczo; występują znaczne złoża węgla kamiennego oraz ropa naftowa, sól i soda (w jeż.). Zaludnienie l—5 mieszk./km2, gł. Mongołowie i Chińczycy; uprawa pszenicy, gaolianu, prosa; pasterstwo (owce, wielbłądy, konie). Ordżonikidze, do 1932 Wlady-kaukaz, 1944—54 Dzaudżikau, miasto w Rosyjskiej FSRR, stolica Północnoosetyńskiej ASRR, położ.na pn. zboczach Kaukazu Wielkiego, nad rzeką -Terek; zał. 1784 jako twierdza; 225 tyś. mieszk. (1968). Ośr. przem.: hutnictwo cynku i ołowiu, przem. metalowy, elektrotechniczny, spożywczy, odzieżowy ORLEAN 623 1 skórzany; st. koL, połączenie z —'-Tbilisi tzw. Gruzińską Drogą Wojenną, gazociąg z Groźny; 4 wyższe uczelnie, 2 teatry, 4 muzea. Orebro, miasto w środk. Szwecji nad jeź. Hjalmaren. Powst. ok. XI w. jako centrum handl. 87,4 tyś. mieszk. (1967); ośr. adm. i ważny ośr. przem. skórzanego (ok. 501>/o krajowej produkcji obuwia) oraz chemicznego i papierniczego. Orenburg, 1938—57 Czkałow, m. obwodowe w eur. cz. Rosyjskiej FSRR, położ.nad środk. biegiem rz. -Ural w pobliżu ujścia Sakmary; zał. 1743 jako twierdza; 334 tyś. mieszk. (1968). Przem. metalowy i maszynowy (obrabiarki, prasy hydrauliczne, instrumenty precyzyjne, cz. do traktorów), spożywczy (młynarski, mięsny), włókienniczy (jedwabni-czy), odzieżowy, obuwniczy, gumowy, drzewny; węzeł kolejowy i drogowy, port lotniczy; 4 wyższe uczelnie, 3 teatry. Orinoko, Rio Orinoco, rz. w -Wenezueli, wypływająca na pograniczu wenezuelsko-bra-zylijskim z pasma górskiego Serra Parima; płynie wielkim łukiem wokół Wyż. Gujańskiej i uchodzi wielką deltą (25300 km2) do O. Atlantyckiego; dł. 2740 km, dorzecze 944 tyś. km2; silne coroczne wylewy; gł. dopł. (p.): Ven-tuari, Caura, Caroni, (l. — andyjskie): Guayiare, Meta i Apure. Ok. 1/3 wód górnej O. uchodzi przez rz. Casiquiare i Rio Negro (tzw. bifurkacja) do - Amazonki; żeglowna na odcinku 1500 km. Orizaba, Citlatepetl, czynny wulkan i najwyższy szczyt Meksyku, w pd. cz. kraju, ok. 120 km na zach. od m. Vera-cruz; wys. 5700 m n.p.miasto, posiada trzy kratery. Ostatni wybuch w 1941. Orkady, Orkney Islands, grupa 67 wysp (30 zamieszkanych), u pn. wybrzeży -Szkocji na przejściu z M. -•Północnego na O. Atlantycki; pow. 975 km2, największa - Mainland (Pomona); należą do Wielkiej Brytanii. 17,9 tyś. mieszk. (1967). Teren pagórkowaty, wygładzony przez lodowce, wyższy na pd. (do 477 m n.p.m.); bezleśny, liczne torfowiska i jeź. Klimat umiarkowany morski z dość obfitymi opadami (do 750 mm rocznie). Hodowla owiec, bydła i drobiu, rybołówstwo. Gł. m. Kirkwall. W zat. Scapa Flow podczas pierwszej i drugiej wojny świat, znajdowała się wielka baza brytyjskiej floty wojennej, obecnie zlikwidowana. Orkady Południowe, South Orkney Islands, arch. ok. 70 wysepek w pd. cz. O. Atlantyckiego; górzyste w. (wys. do 1615 m n.p.m.) pokryte śniegiem i lodowcami; pow. 622 km2. Okresowo odwiedzane przez wielorybników i łowców fok. Odkryte w 1821. Wchodzą w skład Bryt. Terytorium Antarktycznego. Orlean, Orl6ans, miasto w środk. Francji nad rzeką -Loarą, ośr. adm. dep. Loire. Dawne m. galijskie Genabrun, rozwinęło się w średniowieczu na ważny ośr. komunikacji (przeprawa przez Loarę). 95,8 tyś. mieszk. (1968) z przedmieściami ok. 168 tys.; ośr. przem. spożywczego, szczególnie tytoniowego, tekstylnego (tryko-tarstwo), maszynowego oraz metalowego; ważny węzeł ko- 624 munikacji lądowej, port rzeczny; uniwersytet (zał. 1S09); szereg zabytków. Orlickie, Góry-, cz. Sudetów Srodk., na obszarze CSRS i Polski; ciągną się na przestrzeni ok. 40 km od Obniżenia Dusznickiego aż po skręt dół. Dzikiej Orlicy (na granicy polsko-czechosłowackiej). Zbud. z prekambryjskich gnejsów, odznaczają się płaską wierzchowiną, osiągającą 960—1000 m n.p.miasto, z której wznoszą się kopulaste wzniesienia szczytowe (Velka De§-tna, 1115 m n.p.m.). Ormuz, Hormuz, cieśn. pomiędzy Płw. -Arabskim i kontynentem Azji (Iran), łączy Zat. -Perską z M. -• Arabskim; dł. ok. 150 km, szer. 56 km, najmniejsza głęb. 71 m.; brzegi od strony Iranu są płaskie, na Półwyspie Arabskim wys. i mocno poszarpane; w cieśn. liczne wyspy (największa Kiszm), nierzadko otoczone rafami koralowymi. Nad O. leży port Bender Abbas (Iran). Orsk, miasto w Rosyjskiej FSRR, położony w południowej części -Uralu, przy ujściu rzeki Or do -Uralu; zał. 1735 jako twierdza; 216 tyś. mieszk. (1&68). Ośr. przem.: hutnictwo niklu, przem. chemiczny (petrochemia), maszynowy (dźwigi), metalowy, spożywczy (mięsny) i odzieżowy; w pobliżu niewielkie wydobycie węgla brunatnego; duży węzeł kolejowy i drogowy, połączenie rurociągiem naftowym z portem - Gurjew nad M. Kaspijskim i złożami Drugiego Baku (Iszymbaj); wyższa uczelnia pedagogiczna, teatr. Oruro, San Felźpe de Austria de Oruro, miasto w zach. Boliwii, w - Andach (Kordyliera Srod- ORLICKIE, GORY- kowa), na pn. od jeź. Poopó, na wys. ok. 3706 m n.p.m. Zał. na początku XVII w. jako centrum produkcji srebra, podupadło w XVIII w. na skutek wyczerpania kopalń; dźwignęło się znowu jako światowe centrum wydobycia cyny oraz wolframu, antymonu i srebra; 92,8 tyś. mieszk. (1964); ośr. adm. i uniwersytet ze szkołą górniczą; ważny węzeł komunikacyjny Boliwii. Orzeł, Onol, m. obwodowe w eur. cz. Rosyjskiej FSRR, położ.na Wyż. -Srodkoworosyjskiej nad -Oką; zał. 1564 jako twierdza; 216 tyś. mieszk. (1968). Ośr. różnorodnego przemiasto, skupia przem. maszynowy (maszyny rolnicze i włókiennicze), metalowy (zakłady naprawcze taboru kol.), precyzyjny (zegarki), włókienniczy, odzieżowy, obuwniczy, spożywczy (mięsny), drzewny i materiałów budowlanych; węzeł kolejowy i drogowy; wyższa uczelnia pedagogiczna, 2 teatry, 3 muzea (I. S. Turgieniewa, regionalne i galeria obrazów). Osaka, miasto w Japonii, położony w południowej części wyspy -Honsiu nad zat. Osaka na -Wewnętrznym M. Japońskim. 3156 tyś. mieszk. (1965), drugie co do wielkości m. kraju; wielki ośr. przem.: hutnictwo żelaza i metali kolorowych, przem. maszynowy (tabor kol., statki), elektrotechniczny, chemiczny i włókienniczy, ponadto przem. spożywczy, fotooptyczny, poligraficzny i in.; jeden z naj- większych obok (-*•) Jokohamy i Kobe portów morskich Japonii, węzeł kol., drogowy i lotniczy; ośr. admiasto, uniwersytet i inne wyższe uczelnie; liczne zabytki (z VI w.). OSTROWIEC ŚWIĘTOKRZYSKI 625 Oslo, do 1924 Christiania, stolica, największe m. Norwegii, położ.w pd.-wsch. cz. kraju, nad Oslofjordem. Powst. w XI w. w dogodnym położeniu; szybko się rozwinęło jako centrum handlu; m. hanzeatyc-kie; po wielu pożarach przesunięto w 1621 ośr. m. nieco na pn.; w XIX w. budowa kolei spowodowała szybki rozwój O. 485,2 tyś. mieszk. (1967); gł. ośr. życia gospodarczego Norwegii (ok. 1/5 ogólnej produkcji przem. kraju); rozwinięty przem. maszynowy, stoczniowy, hutnictwo żelaza, elektrotechniczny, drzewny, papierniczy, włókienniczy i spożywczy; gl. port Nor- . wegii (ok. W/n importu, ok. 15% eksportu kraju); duży węzeł kolejowy i port lotniczy o znaczeniu między nar.; ośr. kult.-nauk. z akademią i uniwersytetem oraz in. wyższymi uczelniami, instytutami naukowymi (m.in. instytut polarny); muzea (na płw. Byg-dóy zabezpieczone łodzie wi- kingów, "Fram" Nansena, "Kon-Tiki" Hayerdahia). Oslofjord, fiord w pd. Norwegii, wcina się 97 km w głąb Płw. Skandynawskiego, głęb. do 354 m; usiany licznymi, gęsto zasiedlonymi wysepka-ki o lesistych wybrzeżach. Nad pn. cz. O. -0slo. Ostenda, Oostende, miasto w Belgii (zach. Flandria), na wybrzeżu M. Północnego. W IX w. mała wioska rybacka; w XVI w. stała się m. ufortyfikowanym . i ruchliwym portem. 57,4 tyś. mieszk. (1965), z osiedlami podmiejskimi ok. 80 tys.; ruchliwy port (eksport do Włk. Brytanii), największy ośr. rybołówstwa morskiego w Belgii; przem. stoczniowy, maszynowy oraz włókienniczy 40 Słownik geografii świata (sieci, koronki), przetwórstwo rybne; centrum hodowli ostryg; kąpielisko morskie (w pobliżu kąpieliska: Maria-kerke, Middeikerke). Ostrawa, Ostraua, miasto w Czechosłowacji, u ujścia rzeki Ostra-wicy do -0dry, u pn. wylotu Bramy -Morawskiej, ośr. adm. kraju Północnomorawskiego. Rozwinęło się z małej osady po otwarciu linii kol. warszawsko-wiedeńskiej w położ.XIX w. 269,6 tyś. mieszk. (1966); centrum najbardziej uprzemysłowionego regionu Czechosłowacji; wydobycie węgla kamiennego (Zagłębie 0- strawsko-Karwińskie), przem. metalurgiczny (na przedmieściu Witkowice kombinat hutniczy im. Gottwalda i nowy w Kuńczycach), maszynowy, chemiczny, spożywczy; wyższe szkoły techniczne. Ostrołęka, m. pow. w woj. warszawskim, poi. na Równinie Kurpiowskiej na l. brzegu rz. -Narwi. Stare osiedle puszczańskie; prawa m. od pocz. XV w.; położ.na ważnym szlaku komunikacyjnym o znaczeniu strategicznym ( u przeprawy przez Narew), była bardzo narażona na zniszczenia wojenne (ostatnio w 1944-45). 11,5 tyś. mieszk. (1968); rozwijający się ośr. przem.: jedna z największych w Polsce fabryk celulozy i papieru, zakłady przem. spożywczego; węzeł komunikacyjny; zabytkowy kościół z XIV w. Ostrowiec Świętokrzyski, miasto, pow. miejski w woj. kieleckim na pn. od G. -Swiętokrzy-skich, nad rzeką -9-Kamienną (lewy dopływ Wisły), na wys. ok. 175—190 m n.p.m. Zał. w 1624, zniszczony w czasie wojen 626 OSTRÓDA szwedzkich, rozwinął się w początkach XIX w. na ośr. przem. metalowego. 46,9 tyś. mieszfc. (19G8); ośr. przem. hutniczego, metalowego, maszynowego (m.in. taboru kolejowego i urządzeń dla górnictwa i hutnictwa), materiałów budowlanych, ceramicznego i spożywczego; węzeł komunikacyjny. Na terenie O.Ś. odkryto ślady wczesnohisto-rycznego osadnictwa słowiańskiego. Ostróda, m. pow. w woj. olsztyńskim, poi. na Pojezierzu Iławskim, na wy s. 110—1,20 m n.p-m. nad jeź. Drwęckim. Powst.w XII w. u stóp obronnego zamku krzyżackiego; pozostało długi czas niewielkim ośr. prowincjonalnym; dopiero po zbud. linii kol. (druga połowa XIX w.) powstał tu przem.; zniszczone w II wojnie świat, w ok. W/o. 21,1 tyś. mieszk. (1868); ośr. przem. metalowego (zakłady napraw- cze taboru kol.), drzewnego (tartaki) i spożywczego; węzeł kolejowy i drogowy; początek Kań. Elbląskiego (z pochylniami); ośr. ruchu turystyczno-wcza-sowego. O. była ośr. ruchu antykrzyżackiego (członek Związku Pruskiego), w XIX w. — walki o prawa narodowe Mazurów (działalność G. Gizewiusza). Ostrów Wielkopolski, m, pow-i pow. miejski w woj. poznańskim, położ.na wys. ok. 135—140 m n.p.m. na pd. krańcu Wysoczyzny Kaliskiej, w pobliżu rz. Ołobok (lewy dopływ Prosny). Powst. z pocz. XV w. na szlaku: Poznań— —Kluczbork—Śląsk. 48,3 tyś. mieszk. (1968); ośr. przem. maszynowego (prod. wagonów, maszyn rolniczych, wielkie zakłady naprawcze taboru koi.), drzewnego (fabryka mebli, sklejek), ceramicznego, odzieżowego i precyzyjnego; ważny węzeł drogowy i kol. Ostrzyhom -Esztergom Oszogbo, Oshopbo, miasto w -Nigerii, we wsch. cz. kraju Jo-ruba. 209 tyś. mieszk. (1963); duży ośr. handl. i przem. tekstylnego (przędzalnie bawełny); ważny ośr. plantacji kakao; st. kol. na linii -La-gos-Kano. Oświęcim, m. pow. w woj. krakowskim w pobliżu ujścia rzeki -Soły do Wisły, na wys. ok. 240 m n.p.miasto w centrum Kotliny Oświęcimskiej; 39,1 tyś. mieszk. (1968). Pierwsze wzmianki o O. pochodzą z XII w. — prawa miejskie uzyskał w 1272. Obecnie wielki nowoczesny ośrodek przem. syntezy chemicznej (w osiedlu Dwory). W okresie II wojny świat, w Oświęeimiu-Brzezince znajdował się największy w Europie hitlerowski obóz zagłady. Zamordowano tu co najmniej 2,5 mln osób, a wliczając zgładzonych bez rejestracji, prawdopodobnie 3,5 mln, przy pomocy gazu (cyklon B), rozstrzeliwań i nieludzkiego traktowania; zwłoki palono w krematoriach. Wśród ofiar są przedstawiciele wszystkich narodów okupowanej Europy przez hitlerowskie Niemcy. W 1946 utworzono tu muzeum martyrologii. Otranto, Canale d'0tranto, szeroka cieśn. między Płw. Sa-lentyńskim i pd. Albanią, łączy M. -Adriatyckie z M. -Jońskim; szer. ok. 75 km, dł. ok. 120 km, głęb. 978 m. Nad cieśn. leży niewielkie miasteczko włoskie Otranto oraz przyl. Otranto — najdalej na wsch. wysunięty punkt Włoch. OWCZE, WYSPY-627 Ottawa, miasto, stolica Kanady, położ.nad rzeką Ottawa przy ujściu do niej rzeki Rideau i Gatineau. Zał. w 1827 na miejscu dawnej franc. osady handl.; pierwotnie nazwane Bytown; w 1854 uzyskała obecną nazwę i wzrosła silnie jako ośr. prod. celulozowo-papierniczej, od 1857 stolica Kanady. 29,0,7 tyś. mieszk. (1966), zespół miejski — 495 tyś. (1966), z tego 30o/o mówiących po francusku; ośr. przem. papierniczego, maszynowego, włókienniczego, spożywczego i cementowego; ośr. admiasto, centrum kult. kraju, uniwersytet; parki i ogrody. Otwock, m. pow. i pow. miasto w woj. warszawskim, położ.na wys. ok. 100 m n.p.miasto, w pobliżu ujścia rzeki Świder do Wisły, ok. 28 km na pd. wsch. od Warszawy, przy linii kol. Warszawa—Lublin. Powst. ok. 1880 w wyniku parcelacji lasu na letnisko; po odkryciu właściwości leczniczych miejscowego klimatu rozwinął się jako uzdrowisko dla chorych na gruźlicę (pierwszy zakład leczniczy w 1893); w 1916 otrzymał prawa m.; 40,1 tyś. mieszk. (1968); uzdrowisko i ośr. wypoczynkowy; kilka sanatoriów i szereg prewentoriów; niewielki przem. spożywczy, odzieżowy i skórzany; technikum nukleoniczne; w dzielnicy Świerk ośrodek Instytutu Badań Jądrowych. Ok. 10 tyś. mieszk. pracuje w Warszawie. Oujda -Udżda Oulu, szwedzkie Ule&borg, miasto w środk. Finlandii, przy ujściu rzeki Oulu do Zat. Botnic-kiej, ośr. adm. okręgu Oulu. Zbud. w końcu XIV w. jako szwedzka osada strażnicza; w XIX w. ośr. przem.-han- diowy. 87,4 tyś. mieszk. (1967); ośr. przem. drzewnego, celu-lozowo-papierniczego i chemicznego, ponadto przem. maszynowy, włókienniczy; hydroelektrownia; port (eksport drewna), nieczynny w miesiącach zimowych; uniwersytet. Na rz. O. zbud. system elektrowni wodnych. Oviedo, miasto w -Asturii (pn. Hiszpania), w odległości ok. 30 km od O. Atlantyckiego. Powstało w połowie VIII w. i rozwinęło się jako stolica Asturii; niszczone przez pożary i wojny (np. w 1809); z początkiem XIX w. rozwinęło się jako ośr. hutniczy oparty o po- bliskie kopalnie węgla kamiennego (Mieres i in.). 142,2 tyś. mieszk. (1967); duży ośr. przem.: dobrze rozwinięte hutnictwo żelaza, przem. maszynowy, zbrojeniowy, chemiczny, włókienniczy, spożywczy i elektrotechniczny; uniwersytet (od 1604); szereg zabytków m.in. katedra, zamek i ratusz. Gl. portem O. jest pobliskie -Gijón. Owcze, Wyspy-, duńskie Faer-eerne, farerskie Fóroyar; aren. 27 w. wulkanicznych (w tym 17 zamieszkanych), położ.w pn. cz. O. Atlantyckiego, między Islandią a Szetlandami; prow. autonomiczna Danii; pow. 1399 km2; największą w. jest Stromo — 398 km2. Pow. w. górzysta, wys. średnio 3i00— —400 m n.p.miasto, najwyższe wzniesienie 880 m n.p.m.; wybrzeża strome, skaliste, trudno dostępne. Klimat umiarkowany morski, chłodny (średnia temp. lata 11°), opady ok. 1600 mm. Ok. 37,1 tyś. mieszk. (1966); gł. m. Tors-hawn. Ludn. zajmuje się gł. rybołówstwem, hodowlą owiec 628 OXFORD oraz niewielką uprawą (jęczmienia i owsa); niewielki przem. konserwowo-rybny. Oxford, miasto w Wielkiej Brytanii (pd. Anglia), ośr. adm. hrabstwa Oxfordshire, nad rzeką Tamizą, w odległości ok. 75 km od - Londynu. Zał. w VIII w. n.e.; 110 tyś. mieszk. (1968). Od XIII w. znany ośr. uniwersytecki; liczne zabytki architektury, biblioteki ze słynną Bodleian Ubrary z XVII w. Na przedmieściach przem. samochodowy, silników lotniczych, elektrotechniczny, papierniczy, poligraficzny. Pabianice, m. pow. i pow. miejski (woj. łódzkie) na zach. stoku Wyż. Łódzkiej na wys. ok. 190 m n.p.m. nad rzeką Dob-rzynką; 60,8 tyś. mieszk. (1968). Zał. w XIII w., uzyskało prawa miasto w połowie XIV w" a od XVI ośr. wyrobu sukna; z początkiem XIX w. rzemiosło tkackie zaczęło przechodzić na fabrykację przemiasto, gł. przerób bawełny (od 1832). W 1901 połączone linią kol. z Łodzią i Kaliszem, w okresie międzywojennym dalszy rozwój przem. tkackiego ł chemicznego oraz elektrotechnicznego (żarówki) i spożywczego (mły-narstwo). Po II wojnie świat. P. stały się również ośr. przem. maszynowego, farmaceutycznego, papierniczego i meblarskiego; niewielki węzeł kolejowy i drogowy, związany silnie z odległą o 13 km Łodzią; z zabytków zachowały się: kościół z XVI w. i kilka domów z początku XIX w. Pacyfik -Spokojny, Ocean-, Pad, Po, największa rz. Włoch; dł. 852 km; pow. dorzecza 81800 km2. Wypływa na stokach Monte Viso w Alpach Kotyjskich, spada gwałtownie z gór na niż., po której płynąc w kierunku wsch. osadza masy materiału w korycie utrudniające spływ wód; miejscami lustro wody znajduje się ponad otaczającą niż. (średnio l—3 m); od ujścia rzeki Panaro umocniona wałami; uchodzi do Adriatyku dużą, szybko narastającą deltą (70—80 m przyrostu rocznie). Częste katastrofalne wylewy i powodzie; przybór wód w okresie wiosenno-letnim i jesiennym; średni roczny przepływ 1460 m«/sek (w 1951 — 12,8 tyś. m'/sek). Gł. dopł.: (p.) — Ta-naro, Trebbia, Taro, Panaro; (l.) — Dora Riparia, Dora Baltea, Ticino, Adda, Oglio, Mincio. Żeglowna na dł. 540 km od ujścia. Padang, miasto w Indonezji, na pd.-zach. wybrzeżu -Suma-try. 325 tyś. mieszk. (1961); centrum rejonu rolniczego (kauczuk, kawa, tytoń, palma kokosowa) ł górniczego (węgiel kamienny); przem. spożywczy i cementowy; st. kol. i port morski (awanportem P. jest Telukbajar). Padaóska, Nizina-, Pianura Padano,, w północnych Włoszech, w obniżeniu tektonicznym między -Alpami, -Apeninami oraz M. -Adriatyckimiasto w pliocenie była jeszcze zat. morską, później zasypana osadami rzek i lekko dźwignię- PAKISTAN 629 ta; pow. ok. 30 tyś. km8. Dzieli się na Niż.: Piemoncką, Lombardzką, Wenecką i Emi-liańską; zbud. w większości z urodzajnych osadów akumulacyjnych rz. '••Pad i jego alpejskich dopł. Klimat podzwrotnikowy o cechach morskich i kontynentalnych; opady 700-1000 mm rocznie; gęsta sieć rzeczna (Pad i jego dopł.), rzeki powiązane licznymi kań. Główny region przem. i roln. kraju, różnorodnie i wielostronnie wyspecjalizowany przem.; intensywne roln. (większa cz. niż. zajęta pod uprawę pszenicy, kukurydzy oraz ryżu, a także winnej latorośli); ostatnio wydobycie ropy naftowej i gazu ziemnego. Ok. 44% ludn. mieszka w miastach; gł. m.: (-*-) Mediolan, Turyn, Wenecja, Brescia iin. Padwa, Padova, miasto w północnych Włoszech (prow. Wenecja) nad rzeką Brentą. Rzymskie m. patavium, rozwijało się jako ośr. handl.; zniszczone we wczesnym średniowieczu; w XV w, opanowane przez Wenecję, z początkiem XIX w. przez Austrię; od drugiej połowy XX w. znaczny ośr. przem.-handlowy. 221,4 tyś. mieszk. (1967); dobrze rozwinięty przem. maszynowy, włókienniczy (jedwab, włókna sztuczne) oraz spożywczy; ważny węzeł kolejowy i drogowy; uniwersytet (zał. 1222), galerie sztuki, muzea oraz zabytkowe budowle średniowieczne, między innymi stare mury miejskie z bramami oraz szereg kościołów. Pakistan, Dżumhurijat Pakistan, Islamie Republźc of Pakistan, Muzułmańska Republika Pakistanu, rep. związkowa w Azji Pd.; pow. 946,7 tyo. km2, ludn. 109520 tyo. (1968), stolica konstytucyjną i od 1965 siedzibą rządu jest nowe m. Islamabad, 50 tyś. mieszk. (1967), wybudowane w pobliżu dotychczasowej stolica Rawalpindi, 423 tyś. mieszk. 1967; P. obejmuje 2 prow.: P. Zach. (12 okręgów) ze stolica Lahor i P. Wsch. (4 okręgi) ze stolica Dhaka, oddzielone od siebie przez terytorium Indii (ok. 1600 km); od 1947 formalnie należąca do Indii pn.-zach. cz. -Kaszmiru jest terytorium spornym z Indią; języki urzędowe: urdu w P. Zach. i ben-gali w P. Wsch. oraz angielski jako język pomocniczy (do 1972). Do 1947 P. wraz z Indią tworzył bryt. kolonię -Indie, od 1947 państwo niepodległe o statucie dominium bryt., od 1956 rep. i członek Bryt. -Wspólnoty Narodów. WARUNKI NATURALNE Wyka zują zasadnicze różnice w obu prow. P. Zachodni o pow. 8.03477 km2 graniczy na pd. z M. Arabskim, jego pd.-wsch. cz. zajmuje równinna Niż. Indusu (zwana na pn. -Pendża-bem, a na pd. Sindh), stanowiąca zach. cz. Niż. -Hindo-stańskiej i zajęta przez pust. -Thar i Thal; na zach. i pn.-zach. wznoszą się liczne pasma górskie wsch. krańca Wyż. -Irańskiej (-Beludżystan), np. G. Sulejmańskie (3441 m n.p.m.). Tobą Kokar, Harboj, Mekran, Czagoj i in., oddzielone śródgórskłmi pustynnymi kotlinami z największą kotliną Charan; na pn. kraju występują wysokie łańcuchy -Hindukuszu (Tirłcz Mir 7700 m n.p.m.) i -Himalajów. Klimat zwrotnikowy na pd., a podzwrotnikowy na pn. i pn.-zach., przeważnie suchy (opady roczne poniżej 200 mm), na pd.-wsch i pn. wpływy 630 PAKISTAN monsunów (w górach opady wzrastają do ponad 1000 mm); średnia temp. stycznia 17— 19°C na pd. do poniżej 4°C na pn. i pn.-zach., temp. najcieplejszego miesiąca (czerwca — lipca) odpowiednio 31— —34°C i 24—28°C. Sieć rzeczna przeważnie rzadka, wykorzystywana do sztucznego nawadniania gruntów; gl. rz. Indus, za pośrednictwem lewy dopływ Pańdżnad zbiera wody licznych rz. Pendżabu (Dżih-lam, Czenab, Rawi, Bias, Sat-ledż); p. dopł. Kabul i Gomal (nad Kabulem na granicy z Afganistanem leży ważna przeł. -Chajber); w Belu-dży stanie występują obszary bezodpływowe z okresowymi rz. i jeź. Roślinność przeważnie półpustynna i pustynna, na zach. skąpe sawanny i suche lasy, na pn. lasy i łąki wysokogórskie; najwyższe partie Hindukuszu i Himalajów pokryte wiecznymi śniegami i lodowcami. Bogactwa miner. niewielkie, gł. gaz ziemny (zagłębie Sui w środk. biegu Indusu) i ropa naftowa (w pobliżu Rawalpindi), ponadto węgiel kamienny (Beludży-stan), chromity, boksyty, rudy żelaza i miedzi, sól kamienna. P. "Wschodni o pow. 143242 km2, zgfmuje cz. alu-wialnej równinnej delty -Gangesu i -Brahmaputry nad Zat. Bengalską; stanowi wsch. cz. Niż. Hindostańskiej (-Bengal); teren przeważnie zabagniony z licznymi odnogami ujściowymi rz., jedynie na wsch. niewysokie G. Czat-tagamskie. Klimat zwrotnikowy monsunowy o znacznych opadach rocznych (1800 do 3000 mm); średnia temp. stycznia 17—19°C, temp. najcieplejszego miesiąca (maj — lipiec) 28—3iO°C. Roślinność przeważnie mocno zmieniona w wyniku działalności gosp., zachowały się resztki dżungli (ok. ff>/o pow.), a na wybrzeżach roślinność namorzynowa ('mangrowa). Występują niewielkie złoża ropy naftowej, gazu ziemnego i węgla kamiennego. LUDNOŚĆ. Struktura narodowościowa b. różna. P. Wsch. zamieszkują gł. Bengalczycy (ok. 95%), P.Zach. — Pendżab-czycy (ok. 58'Vo), Pałanie (13''/»), Sindusi (12%), Beludżowie, Gudżarowie, Bardowie i in.; średnia gęstość zaludnienia wynosi 116 mieszk. na km2 (1968); znaczne dysproporcje w rozmieszczeniu ludn., najgę-ściej zaludniony jest P. Wsch. (ponad 360 mieszk./km2), o wiele rzadziej P. Zach. (ok. 55 mieszk./km2) z wyjątkiem Pendżabu; przyrost naturalny wys. — utrzymuje się ok. 30%o; strukturę płci cechuje znaczna przewaga mężczyzn (na 100 kobiet ponad 110 mężczyzn); roln. stanowi gł. źródło utrzymania dla ok. 80% ludn., gł. m.: (-) Karaczi, Lahor, Rawalpindi, Hajdarabad, Lajalpur, Multan i Peszawar w P. Zach. oraz Dhaka i Czatta-gam w P.Wsch. GOSPODARKA. P. Jest słabo rozwiniętym krajem rolniczym (roln. wytwarza ponad 50% wartości dochodu nar.) z licznymi przeżytkami feudalnymi (wielka własność ziemska, rozpowszechniony system dzierżaw i zadłużenie rolników) oraz dużej zależności od kapitału bryt. i amer. Ziemie orne zajmują 27% pow. kraju, gł. w Bengalu i w Pendżabie; ok. 40-/0 gruntów nawadnia się sztucznie (zwłaszcza w P. Zach.), a na blisko 20"/o uzyskuje się 2—3 plony w ciągu roku; ziemia PAKISTAN 631 PRODUKCJA ROLNICZA (w tyś. t) Wyszczególnienie Przeciętne roczne zbiory 1936—39 1948—52 1966—68 Ryż 11169 12399 18136 Pszenica i 183 3685 4 940 Juta , 1015 1139" Bawełna 289 245 503 Trzcina cukrowa 10063 30 1821' Tytoń 151 70 161 Herbata 26 22 30 c 1966. 1966—67. uprawiana jest prymitywnymi metodami, stąd wydajność roln. bardzo niska i trudności w pokryciu potrzeb żywnościowych kraju; dominuje uprawa zbóż: ryżu (gł. w P. Wisch.), pszenicy (w Pendżabie), prosa, sorga, kukurydzy i jęczmienia, ponadto uprawia się dużo roślin strączkowych (ciecierzyca i in.), a z roślin przem. — jutę (ok. W/a prod. świat.), trzcinę cukrową, tytoń i herbatę w P. Wsch. oraz bawełnę w P. Zaeh.; w mniejszych ilościach uprawiane są rośliny, oleiste (palma kokosowa, gorczyca 'i in.), mangrow-ce, ananasy i banany w P. Wsch., a palma daktylowa, cytrusy i in. owoce w P. Zach. Hodowla zwierząt ma znaczenie drugorzędne, a koncentruje się zwłaszcza w P.Zach., posiadając miejscami charakter półkoczowniczy (Beludży-stan); hoduje się bydło (36,5 mln szt, 1968), owce (11 mln szt.), kozy, bawoły, osły, konie wielbłądy; duże znaczenie ma rybołówstwo, zwłaszcza słod-kowodne w P.Wsch. (ponad 4iQO tyś. t ryb, 1966). Przem. rozwinięty słabo; od 1947 jest stopniowo rozbudowywany; ponad 3/4 prod. przem. wytwarza P.Zach., większość ośr. przem. występuje w Pendżabie i dół. Indusu, a w P.Wsch. — nad gł. odnogami delty Gangesu i Brahmaputry. Najważniejszym przem. jest włókiennictwo (ok. W/e wartości prod. przem.), zwłaszcza przerób bawełny (Karaczi, Lajalpur, Multan, Hajdarabad, Dhaka i in.) i juty (wyłącznie w P.Wsch.), ponadto w P.Zach. prod. wełniana i jedwabnicza; duże znaczenie ma przem. spożywczy (ok. \VI* wartości prod. przem.): cukrowniczy, olejarski, tytoniowy, herbaciany oraz łuszczar-nie ryżu; rozwinięty jest też przem. skórzany, drzewny i papierniczy (duży kombinat w pobliżu Czattagamu wytwarza papier z bambusu). Stopniowo rozbudowywane jest górnictwo (gł. gazu ziemnego i ropy naftowej, ponadto węgla kamiennego, rud metali, wapieni i soli), przem. energetyczny (zwłaszcza elektrownie wodne w P.Zach), hutnictwo żelaza (w Karaczi i Czatta-gamie), przem. maszynowy (prod. maszyn roln., obrabiarek, niewielkich statków mor- skich, montaż samochodów), chemiczny (prod. nawozów sztucznych, przerób ropy naftowej), cementowy i szklarski. PALAU WAŻNIEJSZE DANE O ROZWOJU GOSPODARCZYM Wyszczególnienie Jednostka miary 1950 1960 1967 Węgiel kamienny tys. t 444 831 1358 a Ropa naftowa tys. t 171 352 425 Gaz ziemny mlnm» 7 633 2012 Energia elektryczna min kWh 172 1450 3903 a Cement tys. t 421 1138 2038 Przędza bawełniana tys. t 54" 185 251 Cukier tys. t 24 157 555 1966. 1953. Tradycyjnie duże znaczenie posiada rzemiosło, przeważnie włókiennicze, metalowe i drzewne oraz artystyczne. Najważniejszym środkiem transportu w P.Zach. są kol., natomiast w P.Wsch. — żegluga śródlądowa; dł. linii kol. 11 264 km (1965), z tego w P.2ach. 8570 km (w P. Wsch. przeważnie linie wąskotorowe); dł. szlaków żeglugowych ok. 8 tyś. km; dł. dróg kołowych ok. 103 tyś. km; tonaż floty morskiej ponad 400 tyś. BBT, główne porty: Karaczi, Czattagam i Czalna; międzynar. porty lotnicze w Karaczi i Dhace. P. utrzymuje stosunki handl. gł. z USA (23»/o obrotów w 1966), Wielką Brytanią (IWo), NRF (7,5»/o), Japonią (To) i ChRL (4%); ważniejsze artykuły eksportu: juta i wyroby jutowe (ok. 50''/o), bawełna i wyroby z bawełny (ok. 25%), ryż; artykuły importu: maszyny i środki transportu (ok. 40%), in. wyroby przem. (ok. 35%), surowce miner, i żywność (po ok. 10%). Palau, w-y, -Karoliny Palawan, w. w zachodniej części arch. - Filipin; pow. 11680 km2; kształt mocno wydłużony, wnętrze górzyste (maks. wys. 2084 m n.p.m.), zalesione; uprawa palmy kokosowej, drzewa kauczukowego, ryżu, batatów i trzciny cukrowej; 133 tyś. mieszk. (1960), gł. m. Puerto Princesa. Palembang, miasto w Indonezji poi. na wsch Sumatry, nad rzeką Musi, ok. 80 km od jej ujścia; stolica prow. 528 tyś. mieszk. (1961); duży ośr. przem. i handl., centrum górnictwa naftowego; przem. petrochemiczny, stoczniowy, przerób, kauczuku, przem. spożywczy; st. kol., duży port morski i rzeczny, węzeł lotniczy. W P. powszechne jest budownictwo mieszkaniowe na palach; znaczna część ludn. mieszka także na łodziach. Palermo, największe m. -'-Sycylii (Włochy), ośr. adm. prow., położone malowniczo nad zat. M. Tyrreńskiego. Stare m. fe-nickie, potem rzymskie (pod nazwą Panormus), następnie kwitnące centrum handl. Arabów i Normanów; z końcem XIII w. podupadło z powodu konkurencji in. m. włoskich; nowoczesny rozwój od 1860. 651,2 tyś. mieszk. (1967); znaczny ośr. przem. maszynowego, stoczniowego, lotniczego, che- micznego, drzewnego i spożyw- PAMIR 633 czego (prod. makaronu, przetwórstwo owoców i ryb); ważny port (eksport siarki, win, oliwy oraz owoców cytrusowych z żyznego zaplecza Conca d'0ro); gł. ośr. kult. Sycylii z uniwersytetem (zał. 1805), akademią sztuk pięknych, konserwatoriami, muzeami; kąpie- lisko morskie, ośr. międzynar. turystyki; b. liczne zabytki architektury m.in. bizantyńskiej i mauretańskiej. Palestyna, kraina hist. na Bliskim Wschodzie nad M. Śródziemnym o pow. ok. 26 tyś. km2 i ludn. ok. 3,5 mln (2/3 Żydów, 1/3 Arabów); stanowi pociętą uskokami pustynną wyż. (wys. 600—1000 m n.p.m.) otoczoną od zach. wąską i żyzną niż. nad M. Śródziem- nym oraz od wsch. głęb. rowem tektonicznym El-Ghor, w którym płynie -Jordan i leży M. -Martwe; klimat śródziemnomorski suchy (do 200 mm opadów). Terytorium P. jest od 1947 rozdzielone między Izrael (20,7 tyś. km2; 2,6 mln mieszk.) i Jordanię (5,5 tyś. km2; ok. 800 tyś. mieszk.), ponadto istnieje strefa -f-Gazy (202 km2, ok. 200 tyś. mieszk.) pozostająca pod kontrolą ŻRĄ (od 1967 okupowana przez Izrael). Palk, cieśn. na O. Indyjskim, łączy Zat. Bengalską i zat. Mannar pomiędzy w. -Cej-lon i Płw. -Indyjskim; dł. ok. 160 km, szer. 55 km, głęb. 7—13 m. Brzegi cieśn. niskie, wzdłuż Cejlonu lepiej rozwinięte; pd, kraniec cieśn. stanowi łańcuch wysp — tzw. -Most Adama; nad P. leży port -Japanaja (Dżatna) na Cejlonie. Palma de Mallorca, m. na w. Majorce, gł, miasto na -Ba-learach. Zał. w I w. p.n.e. przez Rzymian należy do Hiszpanii od 1230; długi czas ważne centrum handlu śródziemnomorskiego. 174,6 tyś. mieszk. (1967); ośr. admiasto, niewielki ośr. przem. włókienniczego, obuwniczego i szklanego; port (eksport wina, owoców, winogron, zbóż i jedwabiu); ważny całoroczny ośr. wypoczynkowy i uzdrowisko (2 mln turystów w 1965); baza marynarki wojennej. Palmiry, wieś w pow. Nowy Dwór Mazowiecki (woj. warszawskie), w pobliżu szosy Warszawa—Modlin. W 1939— -41, w odległości kilku km od wsi w głębi Puszczy Kampinoskiej miejsce dokonywanych przez hitlerowców potajemnych egzekucji więźniów polit. (ok. 2 tys.), wśród nich wielu wybitnych przedstawicieli społeczeństwa poi. (m.in. M. Ra-taj, M. Niedziałkowski, J. Kusociński). Na miejscu straceń zbudowano w 1948 cmentarz- -mauzoleum ofiar hitleryzmu. Pamir, fałdowy system górski w Azji Srodk., na terenie ZSRR (Tadżykistan) oraz częściowo Chin i Afganistanu; węzeł górotworów azjatyckich o kształcie prostokąta, łączy: (—») Hindukusz, Karakoram, Kuniun i Tien-szan; na zach. sąsiaduje z obniżeniem -Amu- -darii, na wsch. z kotliną -Kaszgarii; pow. ok. 100 tyś. km2; średnia wys, 4 tyś. m n.p.miasto, najw. szczyt na wsch. (Chiny) Kungur (7719 m) i Muztag Ata (7546 m), na pn. (ZSRR) Pik -Kommunizma (7495 m) i Pik -.Lenina (7134 m n.p.m.). Wypiętrzony w orogenezie alpejskiej, posiada złożoną budowę geologiczną, podlega silnym zjawiskom sejsmicznym. P. tworzy rodzaj wysokiego płaskowyżu, na 634 PAMPA którym wznosi się szereg oddzielnych przeważnie równoległych pasm górskich. Pod względem rzeźby dzieli się na P. Zach. i P. Wsch. (Kaszgar-ski), które są mocno rozczłonkowane, o ostrych i dużych formach oraz leżący między nimi P. Srodk. — o formach łagodnych i niewielkich wysokościach względnych. Klimat podzwrotnikowy kontynentalny, wysokogórski, ostry i skrajnie suchy, wilgotniej-szy na zach.; ponad 1000 lodowców o pow. ok. 9 tyś. km2 (największy — Lodowiec Fed-czenki), które zasilają wodą rzeki obszaru źródłowego Amu-darii i -Tarymu; liczne jeż.; roślinność skąpa — wysokogórskie łąki i stepy. P. nieraz nazywany jest "dachem świata". Pampa, La Pampa, równina w Ameryce Pd. (Argentyna), między -Andami, dolnym biegiem rz. -Parany oraz na pd. rz. Colorado; pow. 1,8 mln km2, ok. 4iQO—500 m n.p.miasto, nachylona ku wsch.; w cz. pd. (na pn. od zat. Bahia Blanca) wznosi się z tej równiny od- osobnione pasmo Sierra de la Ventana (l 243 m n.p.m.). Zbud. z utworów trzeciorzędowych, przykrytych osadami plejsto-ceńskimi i grubą (3i0—40 m) pokrywą żółtych wzgl. czerwonych glin zbliżonych do lessów (tzw. formacja pam-pasowa); przecinają ją liczne okresowo wysychające rz. (Vallimanca, Salado i in.), miejscami solniska. Obszar P. był dawniej ogromnym stepem, obecnie w dużej cz. pod uprawą, gł. zbóż; rozwinięta hodowla bydła, koni i owiec. Nazwę P. (w jeź. keczua "równina") rozciąga się też niekiedy na obszary nad rzeką Paraną i obszar Gram Chaco. Panakha -Punakha Panama, Republica de Panama, Republika Panamy, państwo w Ameryce Środk., położ.na przesmyku między O. Spokojnym a M. Karaibskim; pow. 75,7 tyś. km2 (łącznie z w.: Coiba, Perłowymi i in.); ludn. 1372 tyś. (1968); stolica —Panama 373 tyś. mieszk. (1968); podział administracyjny; 9 prow.; język urzędowy hiszpański. WARUNKI NATURALNE. Wzdłuż wybrzeży ciągną się wilgotne, niezdrowe niż. Lania brzegowa dobrze rozwinięta z szeregiem dogodnych dla przystani zat. i z ok. 700 małymi w. Wnętrze P. zajmują (z zach. na wsch.) g. wulkaniczne (wulkan Chirigui, 3477 m n.p.m.), g. fałdowe systemu andyjskiego z gł. pasmami: Serrania de Tabasara (2826 m n.p.m.), Cordiiiera de San Blas i Serrania del Darien. Klimat równikowy wybitnie wilgotny z niewielkimi wahaniami temp. (na niż. średnia temp. skrajnych miesięcy 22° i 33°C); znaczne opady (na wybrzeżu karaibskim 3000— -—5000 mm—wpływ pn.-wsch. pasatu, przynoszącego opady na stoki nawietrzne; na wybrzeżu pacyficznym ok. 1700 mm); sieć rż. złożona z krótkich (do 200 km) rz. o znacznych spadkach; gł. Chagres i Tuira; roślinność bogatsza (wilgotne lasy równikowe) na stokach dowietrznych niż na zawietrznych, gdzie pojawiają się lasy podrównikowe z liśćmi opadającymi w porze suchej; na pd. zach. sawanny. Bogactwa miner, mało zbadane; złoża złota, srebra, miedzi, manganu, rud żelaza, boksytów, soli (eksploatowane) i (ostatnio odkryte) ropy naftowej. PANAMSKI, KANAŁ-635 LUDNOŚĆ P. składa się z Me-tysów i Mulatów (łącznie ok. 78-/0), Indian (8'A)) oraz Kreo-łów — ci ostatni odgrywają pod względem polit. i gosp. gł. rolę; ludn. rozmieszczona nierównomiernie, najliczniej skupiona wokół Kanału panamskiego i na pd.-zach.; ok. 80% kraju jest niezamieszka-ne; średnia gęstość zaludnienia 17 mieszk./km2; ok. 40% ludn. mieszka w m.; gł. m.: Panama, -Colón (65 tyś. Mieszk., 1968), David (23 tys.). GOSPODARKA. P. pozostaje w znacznej mierze pod kontrolą USA. Jest krajem rolniczym z dobrze rozwiniętą gospodarką plantacyjną, pozostającą pod kontrolą firm zagranicznych (gł. ,USA, m.in. United Fruit Co.), z wielkimi, ale mało produktywnymi farmami hodowlanymi (estancźas) i prymitywnymi gospodarstwami chłopskimi; ziemie użytkowane rolniczo zajmują 7,5% pow. kraju. Gł. uprawy: banany (zbiór 583 tyś. t, 1965), ryż (156 tyś. t), kukurydza (86 tyś. t), trzcina cukrowa, konopie manilskie, palma kokosowa, maniok (45 tyś. t) oraz kawa i kakao. Łąki i pastwiska zajmują ok. ir/o pow.; hodowla bydła (niemal i mln szt., 1965) i trzody chlewnej (0,2 mm). Lasy (ok. 5,3 mln ha) dostarczają cennego drewna tropikalnego — mahoniu, palisandru, hebanu i in. Rozwinięte jest rybołówstwo przybrzeżne (40 tyś. t ryb, 1&65); specjalnością P. jest połów krewetek (eksport ok. 5 tyś. t rocznie), poza tym w wodach przybrzeżnych łowi się perły i ostrygi. Przem. rozwinięty b. słabo, gł. rolno-przetwórczy: cukrownie, wytwórnie rumu, mleka skon- densowanego, przem. tytoniowy oraz cementowy (160 tyś. t, 1965). Dł. linii kol. 495 km, dróg kołowych 2813 km (w tym odcinek autostrady panamery-kańskiej 850 km); główne porty: Panama i Colón, międzynar. port lotniczy w Tocumen (25 km od Panamy). Tonaż floty handl. ok. 4,5 mln BKT oraz zbiornikowców 2,5 mln BRT — 7 miejsce w świecie pod względem łącznego tonażu; olbrzymia jednak większość statków ze względu na niskie podatki i nader korzystne dla armatorów prawa pracy (tzw. "tania bandera") należy do firm zagranicznych. Eksport (1966): banany (41«/o), krewetki (ll%), kawa i kakao; główni partnerzy handlowi: USA, Wenezuela. P. przecina -Strefa Kanału Panamskiego, znajdująca się całkowicie pod kontrolą (dzierżawa) USA. Panama, Cźudad de Panama, miasto, stolica od ok. 1903 rep. Panama, położ.nad Zat. Panamską (O. Spokojny). Powst. w 1519 koło małej osady indiańskiej jako baza ekspansji hiszpańskiej; silny rozwój po zbud. Kań. -Panamskiego (1914). 373 tyś. mieszk. (1968); ośr. przem. spożywczego, włókienniczego i wielki port, baza połowów pereł; duże centrum turystyki; szereg zabytków i ruin starego m.; dwa uniwersytety. Panamski, Kanał-, kań. morski łączący O. Atlantycki (M. Karaibskie) z O. Spokojnym. Dł. 81,6 km, szer. 60—300 m, głęb. minimum 12,5 m; 3 podwójne śluzy i szereg zbiorników (Chagres, Miraflores);/ kań. pokonuje różnicę wzniesień wynoszącą 82 m n.p.m.; przepływ statków przez kań. trwa ok. 8 godz.; maksymalna przepustowość w ciągu 636 PANAMSKI, PRZESMYK- doby 36 statków. W 1968 kań. przepłynęło 13 200 statków. Wykorzystuje go gŁ flota amerykańska (w ok. 25'/o), liberyjska (pływające pod tą flagą gł. statki amer. w Wo), dalej ang. (13—W/o), japońska i norweska (po ok. lO/o statków). Budowę kań. rozpoczął w 1881 twórca kań. Sueskłe-go F. Lesseps, z powodu jednak bankructwa budowę jego przerwano, a została ona do- kończona w 1904—14 przez USA. Wokół K.P. wydzielono tzw. -• Stref ę Kanału Panam-steiego. panamski. Przesmyk-, najbardziej zwężona cz. Ameryki Środk. oddzielająca O. Atlantycki (zat. Limón — cz. M. - •Karaibskiego) od O. Spokojnego (Zat. Panamska); najmniejsza szer. przesmyku 47 km. Panay, wyspa w środk. cz. arch. -Filipin; pow. 11520 km2, wnętrze górzyste (maks. wys. 2050 m n.p.m.), pokryte niewielkimi powierzchniami lasów i sawann; złoża miedzi, manganu, złota i węgla. Większość terenów w. zajęta pod uprawę ryżu, kukurydzy, palmy kokosowej, trzciny cukrowej; rybołówstwo; ok. 1,5 mln mieszk.; gł. m. -Iloilo. Pańdżim -Indie Portugalskie, byłe. Paotou, m, w Chinach, położ.w środk. cz. -Mongolii Wewnętrznej, nad środk. biegiem Huang-ho. Ok. 700 tyś. mieszk. (1959); jeden z największych ośr. przem. ciężkiego w Chinach: olbrzymi kombinat hutniczy żelaza i stali (wybudowany w 1957—58) bazujący na miejscowych bogatych złożach węgla kamiennego i rudy żelaza, przem. maszynowy, budowlany, ceramiczny, chemiczny, włókienniczy, skórzany, spożywczy; węzeł kolejowy i drogowy, port rzeczny, lotnisko. Papeete, miasto, stolica -i-Polinezji Francuskiej, na w. -Tahiti". 20 tyś. mieszk. (1962); ośr. przem. rolno-przetwórczego (przeróbka orzechów kokosowych, prod. konserw owocowych i in.); port (eksport kopry, wanilii oraz macicy perłowej); ośr. turystyczny; jeden z gł. węzłów komunikacji morskiej i lotniczej na O. Spokojnym. Papua, terytorium Australii na -Nowej Gwinei, obejmujące pd.-wsch. cz. wyspy; pow. 234,5 tyś. km2, ludn. 5:00,3 tyś. (1966), niemal wyłącznie Papuasi, stolica —••Port Moresby, 42,4 tyś. mieszk. (1966). Wsch. cz. P. zajmują G. Owena Staoleya (Victoria 4073 m n.p.m.), przechodzące na zach. w G. Mullera (liczne czynne wulkany), pd.-zach. cz. kraju w dorzeczu rz. Fly (800 km dł.) zajmują rozległe bagniste niż.; klimat równikowy wilgotny o bardzo obfitych opadach; ok. 70% pow. kraju zajmują wilgotne lasy tropikalne. Gospodarka oparta na prymitywnym rolnictwie, prócz tego — plantacje palmy kokosowej i kauczuku. Na Luizja-dach (2200 km2) i Wyspach D'Entrecasteaux (3145 km2), wchodzących w skład terytorium wydobywa się złoto i srebro, a w okolicy Port Moresby miedź i ropę naftową; eksploatacja kamieni ozdobnych (topazy, beryle). Paracelskie, Wyspy-, Sisza- -ciintao, arch. na zach. M. -Południowochińskiego, zło- PABAGWAJ 637 żony z 15 w. (największa o pow. 1,9 km2) i raf koralowych. P. należą do Chin; uprawa ananasów drzewiastych, palm kokosowych; stała baza rybacka. W.P. dostarczają guana, korali, pereł i żółwi. Gł. w.: Jusing-tao (złoża fosforytów, guana, uprawa roślin tropikalnych), Hewu-tao (baza zaopatrzeniowa statków płynących z Hongkongu do Singapuru; latarnia morska; słodka woda). Paragwaj, Rep&bUca del paraguay, Republika Paragwaju, państwo w Ameryce Pd. położ.w środk. dorzeczu rz. -Parany i jej dopł. -Paragwaju; bez dostępu do morza; pow. 406752 km2; ludn. 2231 tyś. (1968); stolica -Asunción 412 tyś. mieszk. (1968); podział adm;: 16 dep. i i dystrykt stołeczny; język urzędowy hiszpański, w powszechnym użyciu język guarani. WARUNKI NATURALNE. P. składa się z dwóch kram, rozdzielonych rz. Paragwaj: nizinnego i równinnego Chaco na zach. oraz Iragmentu Wyż. Parany (SOO—600 m n.p.m.) na wsch., opadającej stromą krawędzią ku zabagnionej dół. rz. Paragwaj; najw. wzniesienia P. dochodzą na wyż. Amambay do 7:00 m n.p.m.; klimat zwrotnikowy o temp. lata 38—40°C, a zimy 15—18°C i o opadach ok. 2000 mm na wsch., malejących ku zach., tak iż na obszarze Chaco wynoszą one około 700 mm; kon-tynentalizm klimatu rośnie ku zach., stąd obszar Chaco należy do najgorętszych regionów Ameryki Pd. (maksymalna temp. do 47°C); charakterystyczne są dla tego obszaru gwałtowne ochłodzenia przynoszone przez zimne wiatry, tzw. pamperos. Główne rzeki: Paragwaj (dł. 1280 km na terytorium P.), Parana (rz. graniczna; dł. na terytorium P. 800 km), Pilcomayo; duże (zwłaszcza na Pilcomayo) wahania wodostanu; dół. silnie zabag-nione; na wyż. Parany lasy podzwrotnikowe z cennymi gatunkami drzew (lapacho, cedrele, urupi), wzdłuż rz. Paragwaj widne lasy, na l. brzegu rz. Paragwaj sawanna z lasami galeriowymi, na terenie Chaco — niskie zarośla kolczastych krzewów (tzw. formacja Chaco). Gł. bogactwa miner, (nieeksploatowane): rudy żelaza, manganu, miedzi, cynku i rtęci, ropa naftowa (Chaco) oraz marmury i granity. LUDNOŚĆ, P. składa się w 90°/» z Metysów — potomków Indian i Hiszpanów, Indian (Guarani — 4%) oraz Kreolów i Mulatów; skupia się ona gŁ wokół stolica oraz na wsch. kraju; Chaco stanowi obszar niemal całkowicie bezludny (zaledwie 5°/e ludn. kraju); średnia gęstość zaludnienia 5 mieszk./km2; gł. m.: Asunción, Coronel Oviedo (44 tyś. mieszk., 1963), Encarnación (43 tys.), Concepción (33 tys.). GOSPODARKA. Podstawą gospodarki P. jest roln. (zacofane) z silnie rozwiniętą hodowlą; duża zależność od obcego kapitału gł. USA i Wielkiej Brytanii; dominuje wielka własność — wielkie fermy hodowlane (tzw. estancias); rozpowszechniony jest też system dzierżawny ("ocupantes") i półniewolniczy peonat. Pow. upraw 880 tyś. ha; gł. uprawy: kukurydza (210 tyś. t, 1965), maniok (ok. 1,5 mln t), bawełna (14 tyś. t), trzcina cukrowa (38 tyś. t cukru, 638 PARAGWAJ prócz tego prod. rumu), ryż (22 tyś. t), tytoń i orzeszki ziemne; ponadto uprawia się: cytrusy (ok. 130 tyś. t, 1965), banany (200 tyś. t) ł winną latorośl (35 tyś. hl wina); specjalnością P. jest zbiór liści rosnącego przeważnie dziko ostrokrzewu paragwajskiego (ok. 20 tyś. t), których używa się do otrzymywania tzw. •yerba matę (herbaty paragwajskiej). Rozległe pastwiska gł. na obszarze Chaco zajmujące ok. W/o pow. P., umożliwiają rozwój hodowli, przede wszystkim bydła (5,9 mln szt., 1985 — gł. na mięso i skóry); hodowla trzody chlewnej (0,6 mln szt.), owiec (0,4 mln szt.) i koni mają drugorzędne znaczenie. 5111/!) pow. kraju zajmują lasy dostarczające (ważnego w eksporcie) garbnika Qu.ebra.cho (prod. ok. 25 tyś. t, 1'965) i wielu gatunków drewna twardego. Przem. niewielki, gł. rolno-przetwórczy, skupiony w Asunción i w większych m. (m.in. 3 wielkie rzeźnie-chłodnie tzw. frigo-rificos, szereg olejarni, fabryki konserw mięsnych i owocowych); istnieje też przem. tytoniowy, tekstylny oraz cementowy (Vallemi). P. jest świat, producentem olejku aromatycznego z liści gorzkiej pomarańczy (uprawa w rejonie Yaguarón). Gł. szlaki komunikacji stanowią rz. Parana i Paragwaj; gł. port rzeczno- -morski (w odległości ok. 1500 km od morza) Asunción; dł. linii kol. 1150 km (w tym gł. koleje przem. 670 km); dł. dróg bitych 2400 km (w tym autostrada panamerykańska 705 km). Eksport (1966): mięso (3,Wo wartości), drewno (17''/o), bawełna (8%), tytoń (7"/(i), ekstrakt guebracho (6%), skóry (S/o) i in.; główni partnerzy handlowi (1965); USA (W/o wartości), Argentyna (23<)/o), NRF (10»/o), Wielka Brytania (8<'/o). Paragwaj, Rio Paraguay, rz. w Ameryce Pd.; wypływa w Brazylii na wyż. Mato Grosso w Serra dos Parecis i kierując się przeważnie na pd. przepływa przez rep. Paragwaj; górny bieg w okolicy Corumba silnie zabagniony. Część dolnego biegu stanowi granicę między Paragwajem i Argentyną; uchodzi jako gł. p. dopływ do -Parany pod m. Corrientes; dl. 2440 km, dorzecze 1150 tyś. km2, największy dopływ (z prawej strony) Pilcomayo. Żeglowna w środk. i dolnym biegu. Paramaribo, miasto, stolica -Su-rinamu (Gujana Holenderska), położ.na wybrzeżu O. Atlantyckiego przy ujściu rzeki Surina-me. Żal. w połowie XVII w., było ośr. handlu bananami i kakao; podupadło znacznie z początkiem XIX w., a rozwinęło się dopiero po odkryciu w sąsiedztwie potężnych złóż boksytu (ok. 1922). 118 tyś, mieszk. (1962); gł. port wywozowy kraju (boksyty, rum); duże lotnisko. Pod względem architektonicznym przypomina miasta holenderskie. Parana, rz. w Brazylii i Argentynie, jedna z gł. w Ameryce Pd.; dł. 4700 km (łącznie z La Piątą), dorzecze 3,1 mln km2. Powstaje z połączenia rz. Rio Grandę (1200 km) i Paranaiby (800 km) zbierających wody z pd.-wsch. cz. Wyż. -Brazylijskiej; płynąc przeważnie ku pd. uchodzi do Atlantyku i tworzy łącznie z rz. -i-Urugwaj olbrzymie estuarium -La Płaty; gł. dopływy: (l.) Tiete, -Iguacu, Urugwaj (dł. 1510 km, dorzecze 358 tyś. kmIrtP.) -Paragwaj PARYSKI, BASEN-639 z Pilcomayo i Bermejo (dł.2440 km, dorzecze 1,1 mln km2), Salado. Żeglugę utrudniają liczne szypoty, częste wahania poziomu wód oraz ławice piasku. Pardubice, miasto w Czechosłowacji, przy ujściu rzeki Chru-dimki do -Aaby. Historyczne miasto, zamek z XVI w. 66,5 tyś. mieszk. (1966); ważny węzeł kolejowy i drogowy; ośr. przem. maszynowego, spożywczego, chemicznego (nawozy sztuczne), rafineria ropy naftowej. Parma, miasto w północnych Włoszech (prow. Emilia-Romania) na Niż. -Padańskiej, u stóp Apeninów Pn., nad rzeką Panna (p. dopł. -Padu). Osada etruska, potem ważne m. rzymskie; w połowie XVI w. stolica księstwa. 168 tyś. mieszk. (1967); ośr. adm. i handl.-przemysłowy; gł. gałęzie przem.: spożywczy (ser parmezan, m.in. koncentraty pomidorów), chemiczny (przeróbka ropy naftowej), odzieżowy, perfumeryjny, maszynowy oraz szklarski; uniwersytet (zał. 1502), liczne muzea, biblioteki; zabytki architektury średniowiecznej. W pobliżu m. wydobycie ropy naftowej. Parnas, Oroś Parnassós, masyw górski w środk. Grecji, na pn. od Zat. Korynckiej; wys. do 2457 m n.p.m. Zbudowany z wapieni, pokryty fri-ganą i makią, wyżej gęstymi lasami szpilkowymi. Znany w starożytności z tzw. wyroczni w Delfach i źródeł Ka-stalia, znajdujących się na pd. stoku; mityczna siedziba Apol-lina i muz. Paros, w. -Cyklady. Parry'ego, Wys»y-, pd.-zach. cz. Wysp Królowej Elżbiety, w Arch. -Arktycznym (Kanada — Terytoria Północ-no-Zachodnie), ograniczona od pd. Cieśn. McClure'a, Melville'a i Barrowa, od wsch. Kań. Wellingtona i cieśn. Penny. Największe wyspy: Melville'a (42.,7 tyś. km2), -Bathurst (18,8 tyś. km2). Księcia Patric-ka (18,6 tyś. km2), Cornwallisa. Przeważnie wyżynne, są zbud. z utworów póżno-paleozoicznych i triasowych; pokrywa je tundra. W pobliżu w. Bathurst biegun magnetyczny pn. (1960). Odkryte w 1818 przez Parry'ego, zbadane dokładniej na początku XX w. Parsęta, rz. na Pobrzeżu Zachodniopomorskim; dl. 153 km, pow. dorzecza 3145 km2. Wypływa ze wzgórz morenowych Pojezierza Drawskiego na pn.-wsch. od m. Szczecinka, na wys. 137 m n.p.m.; kierunek jej dół. jest zasadniczo pn.-zach. tylko w środk. biegu koło m. Białogardu wykorzystuje do skrętu ku zach. zabagniony odcinek Pradoliny Pomorskiej, po czym na pd. od Karlina skręca ponownie ku pn.-zach.; po zatoczeniu dużego łuku uchodzi do M. Bałtyckiego koło Kołobrzegu. Ujście P. jest wąskie i przy silnych wiatrach utrudnione dla żeglugi. Gł. dopł. (p.) Radew. Nad P. leżą m.: (-•) Białogard, Kołobrzeg. Paryski, Basen-, Bassm Pari-sien, rozległa niecka w pn, Francji, nad środk. i częściowo dolną -Sekwaną oraz jej dopł.: Marną i Oise; obejmuje hist. prow. Ile de France; najniżej położ.jest centralna cz. w rejonie -Paryża (50— 100 m n.p.m.), ku obrzeżeniem w kierunku pd.-wsch., pn.-wsch. i pn.- zach. teren stopniowo się podnosi, od pd.-zach. 640___________________ łączy się z Basenem -Loary. Charakterystyczne dla terenu B.P. jest pojawianie się krawędzi erozyjnych, tzw. fcuest, będących wychodniami warstw skalnych o różnej odporności, wieku od kredy do neogenu; wys. względna krawędzi dochodzi np. koło -Reims do 120 m. Klimat umiarkowany morski; w Paryżu średnia temperatura stycznia wynosi +2,3°, lipca +18,3°. Sieć rzeczna gęsta, gleby gł. brunatne; na wierzchowinach kuest zachowały się kompleksy leśne (buk, dąb, miejscami sosna). B.P. to największy okręg przem.-rolniczy Francji; intensywna gospodarka hodowlano- -rolnicza (pszenica, kukurydza. winorośl) oraz ogrodnicza. Gł. m. Paryż, -Wersal, Chartres, Beauvais i in. Paryż, Paris, stolica i największe m. Francji, położ.w centrum Basenu Paryskiego, nad rzeką -i-Sekwaną u ujścia do niej rzeki Marny i Oise; pow. (w granicach adm.) 104 km2; ludn. 2591 tyś. mieszk., zespół miejski 8197 tyś. mieszk. (1968); oś m. stanowi wcięta dół. Sekwa-ny, otoczona wzgórzami (Mont-martre 129 m n.p.miasto, Bellville i in.). Najstarsza cz. m. rozwinęła się na w. Cite i sąsiednich brzegach. Plan P.. ma układ koncentryczny, m. rozwinęło się w XIII—XIV w. z małej osady, w XIV w. liczyło ok. 250 tyś. mieszk., w końcu XVIII w. (przebudowa m.) 0,5 mln, ok. 1835 — i mln, w 1900 — 2,9 mln. Obecnie ludn. centrum maleje (proces zamiany mieszkań na biura), szybko natomiast wzrasta ludn. aglomeracji. P. stanowi centrum życia polit. i kult. Francji, wielki ośr. przem. skupiający 18'/o ludn., ok 1/4 majątku nar., ok. 25°/» robotników PARYŻ i rzemieślników kraju; duże zakłady przem. koncentrują się gł. na przedmieściach (Ivry, Vitry, Boulogne-Billancourt, St. Denis, Colombes, Clichy, Pantin i in.), wzdłuż Sekwany, kań. St. Denis oraz linii kol.; dla P. charakterystyczne jest zróżnicowanie funkcjonalne poszczególnych dzielnic, np. w dzielnicy łacińskiej (Quartier Latin)— uczelnie, wsch., pn. i pd. — przemysł. Gł. gałęzie przem.: środków transportu, budowy maszyn, metalowy i elektrotechniczny zatrudniają ok. W/o robotników P., wytwarzają ok. 70% samochodów prod. Francji, W/o silników lotniczych, 70% traktorów, 56• Armeńską; tworzy kilka równoległych grzbietów oddzielonych dół. i kotlinami oraz rozciętych poprzecznymi dolinami rz. Sakarya, -Kyzył Ir-mak, Yesil; cz. wsch. zbud. ze skał metamorficznych oraz wylewnych, posiada krajobraz alpejski (szczyt Kackar wys. 3937 m n.p.m.), część zach. zbud. ze skał wylewnych i osadowych tworzących średnio wys. g. i płaskowyże (1000— —2000 m n.p.m.). G.P. stanowią obszar częstych trzęsień ziemi. Klimat podzwrotnikowy kontynentalny, nieliczne lodowce górskie; na pn. zboczach bujna roślinność krzewiasta (makia) i wiecznie zielone lasy liściaste, w partiach szczytowych łąki górskie, przechodzące ku pd. w suche górskie stepy. Pola uprawne (tytoń, kukurydza) i sady owocowe (cytrusy, winna latorośl, figi, migdały) zajmują dolne partie g. oraz wnętrza kotlin (gleby aluwialne i czerwone). Na zach. G.P. występują złoża węgla kamiennego (koło m. Zonguldak), miedzi, ołowiu, cynku. Popocatepetl, czynny wulkan w Meksyku, w niewielkiej odległości na pd. wsch. od stolica kraju m. -Meksyk; wys. 5462 m n.p.m.; szczyt pokryty wiecznym śniegiem, krater o średnicy 600 m. Ostatni większy wybuch w 1821. Pori, szwedzkie Bjorneborg, miasto w pd.-zach. Finlandii nad Zat. -Botnicką. Zał. w XIV w. było m. handl., a potem i przem. 70,9 tyś. mieszk. (1968); silnie rozwinięty przem. dr»ze-wny, celulozowo-papierniczy, chemiczny, hutnictwo niklu i miedzi; ważny port wywozu drewna. Port Artur -Talien Port-au-Prince, miasto, stolica -Hai-ti, położ.na zach. wybrzeżu Haiti. Zał. przez Francuzów w 1749, stolica od 1770; rozwój zawdzięcza prod. cukru. 250 tyś. mieszk. (1961); ważny ośr. przem. (rafinerie cukru, de-stylarnie rumu) i handlowy (eksport: kawy, cukru, rumu, skór, bananów), a także kult. — uniwersytet; gł. port mor-sfci Haiti (nad dogodną dla żeglugi zatoką) oraz lotniczy; węzeł kolejowy. 680 PORT ELIZABETH Port Elizabeth, miasto w Kraju Przylądkowym (Rep. Pd. Afryki) rozbudowane terasowo nad zat. Algoa; zał. w 1820 r. 291 tyś. mieszk. (1960); port (eksport wełny, skór, owoców oraz prod. żywnościowych); ośr. przem. maszynowego, stoczniowego, chemicznego, tekstylnego i spożywczego. W odległości ok. 50 km na pn. znajduje się Park Narodowy Addo Elephant. Portland, miasto w USA (stan Oregon), w pobliżu ujścia rzeki Willamette do rz. -*-Kolum-bia, w odległości ok. 160 km od wybrzeża. Zał. w 1843, rozwijał się jako port drzewny oraz ośr. budowy okrętów; w okresie alaskańskiej "gorączki złota" był gł. portem eksportowym i pasażerskim. 375 tyś. mieszk. (1964), z przedmieściami 819 tys.; najwięksey port drzewny świata (eksportuje też zboże i wełnę); ośr. przem. maszynowego, spożywczego (rzeźnie, młyny) oraz odzieżowego; wielkie stocznie, obecnie mało wykorzystane; ważne centrum turystyki w pobliskie G. - Kaskadowe (Mt Hood 3427 m n.p.m.); ośr. naukowy — uniwersytet ł wiele szkół. Nosi nazwę "miasta róż" (w okolicy rozwinięta uprawa tych kwiatów). W sąsiedztwie malowniczy przełom rz. Kolumbii z wielkimi zakładami hydroenergetycznymi Bonneyille Dam. Port Louis, gł. m. na zach. wybrzeżu w. -Mauritius; zał. w 1735 przez Francuzów w malarycznej okolicy nad piękną zat. 136,2 tyś. mieszk. (1967); niewielki ośr. przem. (spożywczy, chemiczny, stoczniowy); port (eksport cukru trzcinowego, tytoniu), centralna st. kol. Port Moresby, miasto, stolica -Pa-pui (terytorium powiernicze Australii), położ.na pd.-wsch. wybrzeżu Nowej Gwinei nad zat. Papua; powst. ok. 1888 nad zatoką. 42,1 tyś. mieszk. (1968); gł. port (eksport kauczuku oraz odkrytej w pobliżu ropy naftowej); stałe połączenie okrętowe z Sydney (Australia), lotnisko i stacja kablowa. P. M. odegrało dużą rolę jako baza aliantów w walce z Japonią w czasie II wojny światowej. Porto, Oporto, miasto w Portugalii, ośr. adm. okręgu Porto, u ujścia rzeki -*-Duero do O. Atlantyckiego. Zał. w starożytności (Portus Cale), rozwinęło się dopiero ok. XVII w. (produkcja i eksport win); odegrało ważną rolę w utworzeniu królestwa Portugalii, od niego pochodzi nazwa państwa; rozbudowa głębokowodnego portu zewnętrznego Lei-x6es ok. 1890 przyśpieszyła rozwój gosp. m. 319 tyś. mieszk. (1965), z przedmieściami ok. 700 tys.; ośr. produkcji (w Vila Nova de Gaias) i wywozu znanego wina — portwein (gł. do Wielkiej Brytanii) oraz korka i rud metali; znaczny przem. włókienniczy i odzieżowy, ponadto maszynowy, metalowy, skórzany i spożywczy; port handl.; duży port rybacki i przetwórnie ryb w Matosinhos; ośr. kult. pn. Portugalii z uniwersytetem (zał. 1911); częściowo orientalna zabudowa m.; szereg zabytków, piękne parki. Porto Alegre, miasto w pd.-wsch. Brazylii, położ.przy ujściu rzeki Guaiba do jeź. przybrzeżnego Patos; stolica stanu Bio Grandę do Sul. Zał. w połowie XVIII w. przez Portugalczyków, rozwinęło się dopiero w XIX w., PORTUGALIA 681 gł. na skutek dużej imigracji europejskiej. 879 tyś. mieszk. (1967); duży ośr. przem. włókienniczego, drzewnego, spożywczego oraz chemicznego i metalowego; ważny port (eksport mięsa, skór, wełny i zboża z pd. Brazylii); portem zewnętrznym jest położ.u pd. krańca jeź. Patos m. Rio Grandę; ośr. kult. z dwoma uniwersytetami. Port o( Spain, miasto, stolica państwa Trynidad i Tobago, położ.na zach. wybrzeżu w. Trynidad, nad zat. Parta. Powst. w 1783 z małej wsi indiańskiej Conąuerabia pod nazwą Puerto de Espana, w kilka lat później zagarnięte przez Wielką Brytanię i nazwane Port of Spain; dawny ośr. handlu cukrem, potem ośr. handlu kakao. 93,3 tyś. mieszk. (1965); gł. port i ośr. handlowy w kraju (eksport kakao, ropy naftowej i asfaltu naturalnego); przem. spożywczy i che-miczno- tarmaceutyczny; instytut roln. tropikalnego, wspaniały ogród botaniczny. Porto Novo, miasto, stolica -Daho-meju, nad laguną na Wybrzeżu -.Niewolniczym w Zatoki Gwinejskiej 85 tyś. mieszk. (1968); niewielki przem. rolno-przetwórczy; port śródlądowy (eksport oleju palmowego, kakao i kapoku); połączony 40 km linią kol. z pełnomorskim portem Cotonou. Porto Kico -Puerto Rico Port Sald, Bur Sa'id, miasto w Egipcie nad M. Śródziemnym, u pn. wylotu Kanał Sueskiego, na wsch, od zalewu Manzala. Zał. w 1859 na miejscu małej wioski, w momencie rozpoczynania pracy nad kań. rozwinął się szybko na nowoczesne m. 283 tyś. mieszk. (1966); wielki port tranzytowy z kań. wejściowym ok. 6,5 km; stocznie; ośr. przem. spożywczego, tkackiego i chemicznego; połączenie kolejowe przez Ismailię z Kairem i Suezem. Portsmouth, m. na pd. wybrzeżu Wielkiej Brytanii, nad kań. -La Manche, u wylotu zat. Portsmouth, częściowo położ.na w. Portsea. Początek rozwoju portu i m. datuje się od 1540, kiedy zbud. tu pierwszy okręt wojenny; od tego czasu wielki port wojenny silnie ufortyfikowany; poważnie zniszczony bombardowaniami podczas drugiej wojny świat. 216,3 tyś. mieszk. (1965); wielka baza bryt. marynarki wojennej, ośr. adm. i przem. zbrojeniowego (stocznie okrętów wojennych), prod. samolotów oraz przem. maszynowy; szkoła morska. P. połączony jest mostem z Southsea — zespołem miejskim po przeciwnej stronie zat. W sąsiedztwie P. kąpielisko i liczne plaże. Port Sudan, Bur Sudan, miasto w Sudanie, położ.nad M. Czerwonym; rozwinęło się ok. 1905 jako stacja końcowa linii kol. z dolinie Nilu (z Chartumu przez Atbarę); 78,9 tyś. mieszk. (1965); rafineria ropy naftowej, przem. nawozów sztucznych; port (eksport bawełny i gumy arabskiej oraz przewóz pielgrzymów do Mekki); port lotniczy. Portugalia, Republica Portu-guesa, Republika Portugalii, państwo w Europie pd.-zach., pow. 91971 km2, ludn. 9505 tyś. (1968), stolica -Lizbona, 826 tyś. mieszk.; adm. dzieli się na 22 okręgi, w tym 18 na kontynencie, 3 na Azorach i i na Maderze. Do P. należą ob- 682 PORTUGALIA szerne "prow. zamorskie" (w rzeczywistości kolonie): Angola, Mozambik, Gwinea Portugalska, W-y Św. Tomasza i Książęca, W-y Zielonego Przylądka, Timor Portugalski, Makau o łącznej pow. 2086 tyś. km2 i 14,3 mln mieszk. W posiadłościach afrykańskich od kilku lat trwają partyzanckie walki narodowowyzwoleńcze. P. jest od 19,10 rep.; po przewrocie w 1926 stała się państwem o ustroju korporacyjnym (faszystowskim). WARUNKI NATURALNE. P.zaj- muje ok. 15% pow. Płw. Pire-nejskiego; wybrzeża dł. 850 km przeważnie wyrównane, piaszczyste, miejscami skaliste z nielicznymi estuariami i lagunami (Ria de Aveiro). Większość obszaru zajmują wyż. i g., stanowiące przedłużenie Mesety, rozbitej na pn. przez liczne pasma górskie (Serra do Gerez 1544 m n.p.miasto, Serra de Marao 1415 m i In.) rozczłonkowane licznymi dolinami erozyjnymi; w środk. cz. krystaliczne masywy zrębowe ro.in. Serra da Estrela (1&91 m n.p.m.), a w Estramadurze wapienne g. Serra de Sintra. Na pd. od dół. Tagu rozciągają się obszary pagórkowato-wyżynne, najw. na wsch. i pd. (wyż. Algarye 902 m n.p.m.). Niż. ciągną się wzdłuż wybrzeża oraz nad dolnym Tagiem i Sado (Niż. Portugalska). Klimat podzwrotnikowy, na pn. ciepły morski (opady roczne ponad 1,000 mm), na pd. śródziemnomorski (opady 400—i6QO mm). Temp. średnia stycznia 9—12°C na pd. i wybrzeżach, 4°C na wsch., lipca odpowiednio 21—27°C. W P. znajdują się dolne odcinki dużych rz. Płw. Pirenejskiego: Duero, Tag, Gwadiana; wodo- stany rz. zmienne; na pn. sieć rz. gęściejsza o znacznych zasobach hydroenergii. Na pd. roślinność śródziemnomorska (dąb korkowy, ostrolistay, ma-kia i gariga); na pn. lasy typu atlantyckiego, zarośla wrzosów olbrzymich. LUDNOŚĆ, jest jednolita pod względem narodowościowym. Średnia gęstość zaludnienia 103 mieszk./km2, na pn. zach. zwiększa się do ok. 200 mieszk./km2; na pd. i wsch. zmniejsza się do 1/2—1/3 średniej krajowej. W m. żyje ok. 1/5 ludn. Gł. m. poza stolica Porto (583 tys.), Setubal (50 tys.), Coimbra (43 tys.). Emigracja zarobkowa wynosi 30— •35 tyś. osób rocznie, gł. do Brazylii, Wenezueli, USA, Francji. GOSPODARKA.?, należy do krajów słabo rozwiniętych gospodarczo. Dochód nar. na głowę 458 dół. (1968), prod. i spożycie podstawowych artykułów przem. należą do najniższych w Europie. Roln. jest źródłem utrzymania łr/o ludn., a łącznie z przetwórstwem produktów rolnych ok. 60*1/*. W latach powojennych zaznaczył się pewien wzrost przem. przetwórczego (w 1958—68 o ok. 2/3). Kolejne wieloletnie programy rozwoju realizowane są przeważnie przy udziale kapitałów obcych — ang., zach.-niemieckich, amer., szwedzkich itd. wykorzystujących tanią siłę roboczą i szereg preferencji. Czynnikami hamującymi rozwój gosp. są silne pozostałości feudalne w roln. oraz wieloletnie wojny kolonialne. Duże znaczenie gosp. ma rozwinięta turystyka (dochody 200-250 mln dół. rocznie), a także przekazy pieniężne emigrantów. Strukturę POWIERNICZE WYSPY PACYFIKU społeczną roln. charakteryzuje przewaga własności obszarni-czej, zwłaszcza na pd. kraju, rozdrobnionych i karłowatych gospodarstw na pn.; ok. 2/3 ludn. wiejskiej stanowią chłopi dzierżawcy, małorolni i bezrolni. Wydajność roln. niska xe względu na przewagę ekstensywnych metod uprawy. Grunty orne zajmują 49,21>/l) (w tym ok. 1/4 winnice, sady i gaje oliwne), pastwiska 6'>/«, lasy i zarośla 28%. Prod. rolna nie pokrywa w pełni wewnętrznych potrzeb. Uprawia się pszenicę (średnio 582 tyś. t, 10,4 q/ha, 1966—68) gł. na pd. i w środk. cz. kraju, kukurydzę (ok. 560 tyś. t) gł. na pn., ryż (ok. 160 tyś. t) na ziemiach nawadnianych w dół. rz., jarzyny (pomidory, cebula itd). Ponad 1/5 wartości prod. rolnej dostarcza uprawa winorośli (1,3 mln t winogron, średnio 9—12 mln hl wina) w dół. Duero (pais de vinho), g. Sintra i in.; wino (portwein z piwnic Porto, madera, mos- katel) jest ważnym artykułem eksportowym (gł. do Anglii). Rozpowszechniona uprawa oliwek (ok. 450 tyś. ha) oraz owoców (cytrusy, morele, gruszki, śliwki, figi, migdały itd.). Hodowla zwierząt ma mniejsze znaczenie; owce 5,8 mln szt., świnie 1,6 mln szt., bydło 0,9 mln szt. Połowy ryb ponad 0,5 mln t, w tym 1/4 sardynki i tuńczyki. Lasy zło-tone gł. z sosny i dębu korkowego dostarczają m.in. kalafonii i korka (I miejsce w świecie). Bogactwa miner, są dość różnorodne: wolfram (Pa-nasaueira. Borralha, 1382 t w 1967), węgiel, żelazo, mangan, iloto, cyna, miedź wydobywane w ilościach nieznacznych; sporo pirytów (zawartość 239 tyś. t siarki) i materiałów budowlanych. Energii elektrycz- JS83 nej dostarczają gl. siłownie wodne na rz. Duero i Cavado (7 mld kWh). Przem. przetwórczy słabo rozwinięty; w ostatnich latach powstało szereg przedsiębiorstw przem. ciężkiego: huta żelaza (Seixal), stocznie, zakłady metalowe i elektrotechniczne (Lizbona, Porto), chemiczne (Barreiro, Alferarede, Setubal i in.) produkujące gł. nawozy i kwasy, rafineria ropy naftowej (Cabo Ruivo). Dominuje jednak przem. lekki, przetwarzający produkty rolne (wino, oliwa, owoce), leśne (korek), oraz dobrze rozwinięty przem. rybny (zwłaszcza konserw z sardyn i tuńczyka w Motsin-hos, Setubal, Lizbonie i in.). Przem. bawełniany rozwinięty jest gł. na pn. od Duero (Porto, Guimaraes, Braga i In.), wełniany nad Tagiem (Co-vilha), tradycyjny przem. miner. reprezentuje prod. porcelany, fajansów, wyrobów ma-jolikowych (azulejos), kryształów; ponadto wyrób cementu (2 mln t, 1967) i szkła. Naj- większe znaczenie ma transport morski (tonaż floty 772 tyś. BRT); główne porty: Lizbona i Porto-Leix6es; dł. linii kol. 3591 km, dróg bitych 28,2 tyś. km. P. eksportuje gł. wyroby włókiennicze, korek i drewno, wino, przetwory rybne, owoce; importuje maszyny i wyroby przemiasto, paliwa, żywność. Najważniejszymi partnerami handl. są: Wielka Brytania, NRF, USA oraz Angola i Mozambik. Tadeusz Lenczowski Potsdam -Poczdam Powiernicze Wyspy Pacyfiku, wyspy w zachodniej części O. Spokojnego w -• Mikronezji; pow. 1,8 tyś. km2, ludność ok. 94 tyś. (1966). Terytorium powierni- cze ONZ pod administracją 684 POZNA» USA. Gł. archipelagi wysp wchodzących w skład P.W.P. stanowią -Karoliny (pow. — łącznie z w. Palau 1,2 tyś. km2, 63,4 tyś. mieszk. w 1966), -•Mariany (z wyjątkiem w. -Guam) o pow. 404 km8 i 10,7 tyś. mieszk. (1966) oraz Wyspy -•Marshalla (pow. 181 km2, ludn. 18,2 tyś. w 1966). Poznań, m. woj. i woj. miejskie, nad środk. Wartą, w centrum Pojezierza Wielkopolskiego. Powst. w drugiej połowie IX w. na ważnym przejściu przez Wartę jako gród; w X w. był już dużym osiedlem, w XV—XVI w. jedno z większych w Europie m. handlowych, liczące ok. 20 tyś. mieszk.; wojny szwedzkie i epidemie zniszczyły jego świetność; dźwignął się dopiero w połowie XVIII w., w drugiej połowie XIX w. silne ożywienie gosp. (rozwój przem. i handlu). 455,5 tyś. mieszk. (1968); P. należy do największych ośr. przem. Polski; przem. maszynowy i konstrukcji metalowych, m.in. Zakłady Przemysłu Metalowego "H. Cegielski", produkujące silniki okrętowe, obrabiarki i wagony pasażerskie; Poznańskie Zakłady Metalurgiczne, fabryki: maszyn żniwnych, łożysk tocznych, przyrządów pomiarowych, urządzeń dla przem. spożywczego, zakłady remontowe i in. Ponadto przem. elektrotechniczny, chemiczny, gumowy, meblarski, odzieżowy, skórzano-obuwniczy oraz szczególnie silnie rozbudowany przem. spożywczy; ważny węzeł komunikacyjny o znaczeniu międzynar., duży port rzeczny; doroczne targi mię- dzynar.; duży ośr. życia kult. i nauk. zach. Polski: 8 wyższych uczelni, w tym uniwersytet, politechnika i akademia medyczna, liczne instytuty nauk., kilka teatrów, opera i szereg muzeów (archeologiczne, przyrodnicze, etnograficzne, instrumentów muzycznych); liczne zabytki, m.in. najstarsze na Ostrowie Tumskim, piękny renesansowy ratusz, liczne kościoły i stare kamienice. Północna, Wyspa-, -Nowa Zelandia Północna, Ziemia-, arch. na pn. Azji (ZSRR) między M. -Karskim i M. -Łaptiewów, oddzielony Cieśn. Wilkickiego (szer. 56 km) od przyl. -••Cze-luskin na płw. -Tajmyr; pow. 37,6 tyś. km2; obejmuje cztery wielkie w. (Rewolucji Październikowej, Bolszewik, Kom-somolec. Pionier) i szereg drobnych; wybrzeża w. nizinne, we wnętrzu płaskowyże wys.200— 600 m n.p.m.; ok. 48% pow. pokrywają lodowce, tworzące kopuły wys. do 965 m n.p.m.; klimat polarny; na nizinach roślinność tundrowa; brak stałego zaludnienia; odkryta w 1913 przez ekspedycję B.A. Wilkickiego. Północne, Morze-, przybrzeżne morze O. Atlantyckiego między Wielką Brytanią na zach. oraz Płw. Skandynawskim i Jutlandzkim na wsch.; wody M.P. pokrywają szelf kontynentalny. Pow. 544 tyś. km1, średnia głęb. 96 m, największa głęb. znajduje się w pn.- -wsch. cz., gdzie u wybrzeży norweskich ciągnie się tzw. Rynna Norweska (do 463 m). Klimat dzięki wpływowi Golf-stromu łagodny; temp. wody od 0° do +5° zimą i od 13° do 17° latem; zasolenie od 35%« na zach. do 31%o na wsch. (wpływ rzek). Pływy: na wybrzeżach angielskich do ł m, na niemieckich do 3 m, na POŁNOCNOSYBEBYJSKA, NIZINA-685 norweskich — 0,5 m; b. burzliwe i mgliste w zimie. Szereg ławic (największe z nich — Dogger Bank, głęb. 14—18 m) i mielizn na pd. i wsch. utrudniających żeglugę. Złoża ropy naftowej i gazu, częściowo eksploatowane. Ważny teren połowu ryb, szczególnie śledzia i dorsza. Obszar wyjątkowo ożywionej żeglugi; na brzegach wielkie porty: (-) Londyn, Newcastle, Antwerpia, Rotterdam, Hamburg i in. Pólnocnomazowiecka, Nizina-, zajmuje obszar położ.nad środk. Wisłą, na pn. od Bugu, od pn. graniczy z Pojezierzem -Mazurskim, od wsch. z Niziną -Podlaską, od zach. z Pojezierzem -Chełmińsko-Dob-rzyńskim, od pd. z Niziną Po-łudniowomazowiecką, z którą to tworzy nieckę tektoniczną zbud. z margli kredowych, wypełnioną utworami trzeciorzędowymi; niecka ta stanowi zbiornik wód artezyjskich, gromadzących się gł. w piaskach oligoceńskich. Na obszarze N.P. zaznaczają się lokalnie wpływy ostatniego zlodowacenia (zgrupowania form akumulacyjnych gł. sandrów); zasadnicze elementy tworzą ułożone równoleżnikowo: Wyso-czyzna Płocka (do 163 m n.p. m.), Ciechanowska (do 204 m), Międzyrzecze Łomżyńskie (Czerwony Bór, 227 m), poprzedzielane obniżeniami Pra-doliny Raciąskiej i Doliny Dolnej Narwi; z tą ostatnią związany jest sandr Równiny Kurpiowskiej, wchodzący od pn.-wsch. klinem między Wy-soczyznę Ciechanowską a Międzyrzecze Łomżyńskie. Pod względem klimatycznym obszar ten cechuje się opadami rocznymi od poniżej 550 mm na zach. i do 600 mm na wsch oraz wzrastającym kontynen-talizmem w kierunku pn.-wsch.; ostre zimy, średnia temp. stycznia ok. 4°C; okres wegetacyjny od 200 dni na wsch. do 220 na zach. Gleby gł. bielicowe, wytworzone z piasków lub glin zwałowych, w dół. rz. (Bug, Narew, Wkra) znaczny odsetek gleb bagiennych. Z dawnych wielkich kompleksów leśnych zachowały się Puszcza Kurpiowska oraz na Międzyrzeczu Łomżyńskim (we fragmentach) Puszcza Biała. Surowce miner. nieliczne, gł. iły warwowe, gliny czwartorzędowe oraz piaski. Teren przeważnie rolniczy, przeciętna gęstość zaludnienia 70—90 mieszk./km2, ku pd. ponad 150 mieszk./km'; obszar przeważającej uprawy żyta, ziemniaków, lokalnie na lepszych glebach (Ciechanów) pszenicy i buraka cukrowego. Gł. m. i ośr. przem. Płock, Ciechanów, Mława, Pułtusk, Ostrołęka, Łomża. Pólnocnosyberyjska, Nizina-, niż. na pn. azj. części ZSRR; rozciąga się pomiędzy ujściowym odcinkiem Jeniseju (na zach.) i .Leny (na wsch.), od pd. otoczona Wyż. Środkowo-syberyjską, a od pn. g. Byr-ranga i częściowo wybrzeżem M. Arktycznego; dł. ok. 1800 km, szer. do 600 km. Pow. N.P. zasłana jest mezozoicz-nymi osadami morskimi i utworami polodowcowymi; teren pagórkowaty, miejscami występują wzgórza o wys. po- nad 500 m n.p.m.; liczne tereny podmokłe i jeź. (Tajmyr); wieczna marzłoć; roślinność tundrowa, ku pd. przechodząca w lasotundrę. Zaludnienie niewielkie (poniżej i mieszk./km2), gł. Nganasanie; hodowla reniferów, myślistwo, rybołówstwo. Wg niektórych 686 PÓŁNOCNY PRZYLĄDEK źródeł radź., do N.P. zalicza się również leżące dalej ku wsch. niż.: Jańsko-Indygirską i Kołymską — aż po ujście Ko-łymy. Północny Przylądek, Nordkapp, na w. Mageery (Norwegia), o stromych brzegach (wys. do 307 m n.p.m.) uważany po- wszechnie za najdalej na :pn. wysunięty punkt Europy (71°10'34"); w rzeczywistości bardziej na pn. wysunięty jest nizinny przyl. Kniyskjelodden (71°11'8") na tej samej wyspie. Najdalej na pn. wysuniętym punktem lądu stałego Europy jest położ.nieco dalej na wsch. — przyl. Nordkyn (71°8'1"). Pradziad, Praded, najw. szczyt Sudetów Wsch., w paśmie Jesioników (Czechosłowacja); 1.492 m n.p.m.; zbud. ze skał krystalicznych. Praga, Praha, miasto, stolica Czechosłowacji, położ.malowniczo nad głęb. wciętą dół. Wełta-wy. Powst. w VIII w. w dogodnym przejściu przez rz., w oparciu o. duże warownie Wyszehrad i Hradczany; już w XI w. była dużym miasto, rozwinęła się w XIII—XIV w. zarówno pod względem gosp., jak i kult.; podupadła w okresie wojen: husyckich i trzydziestoletniej; od pocz. XIX w. nastąpił gwałtowny rozwój przem. oraz rozbudowa m. 1030 tyś. mieszk. (1966); gi. ośr. przem. kraju (ok. 10%i prod. przem.); przem. maszynowy, metalowy, środków transportu, chemiczny, włókienniczy, elektrotechniczny, papierniczy, szklarski i spożywczy (dzielnice przemysłowe, gł. na przedmieściach Vy-soćany i Holesovice); jeden z najważniejszych węzłów komunikacyjnych Europy Srodk., międzynar. port lotniczy, port rzeczny. Gł. ośr. nauk. i kulturalny kraju: uniwersytet im. Karola (zał. 1348), akademia nauk, politechnika, liczne wyższe uczelnie, biblioteki, muzea (Muzeum Nar. 1918), teatry (Nar. Divadlo). Coroczne międzynar. festiwale muzyczne (Praska Wiosna). Zabytkowe centrum stanowią zespoły dawnych m.: Hradczan, Wysze-hradu. Starego i Nowego Miasta oraz Malej Strany; liczne bezcenne zabytki architektury: dominujący nad miastem zamek Hradczany (XIV—XVIII w.), katedra Sw. Wita (XII— XV w.), kościoły z XII— XV w., ratusz z XIX w., budynek uniwersytetu, tzw. Ka-rolinum (XIV w.), liczne pałace, zwłaszcza w dzielnicy staromiejskiej (Małż Strana); z kilkunastu mostów na Weł-tawie najpiękniejszy słynny most Karola IV z dwoma gotyckimi wieżami i licznymi posągami; szereg parków. W pobliżu wydobycie węgla (Kladno) i rudy żelaza (Be-roun). Prespa, jeź. pograniczne między Jugosławią, Grecją i Albanią, w tektonicznym obniżeniu w pd.-zach. -Macedonii, na wys. 853 m n.p.m.; pow. 288 km2, głęb. maks. 54 m; podziemny odpływ do sąsiedniego jeź. -Ochrydzkiego. P. posiada ciekawą endemiczną faunę. Pretoria, miasto, stolica —'•Rep. Pd. Afryki i prow. Transwal, na wys. 1380 m n.p.m. na wyż. Bushveldu; żal. w 1885; stolica Związku Pd. Afryki od 1910 r. 423 tyś. mieszk. (1960); ośr. przem. metalurgicznego, ceramicznego, skórzanego i spożywczego; duże centrum kult. (uniwersytety, muzea); węzeł PKZEMSZA 687 koi., lotnisko. W pobliżu wydobycie diamentów, rudy żelaza i platyny. Prokopjewsk, miasto w aż j. cz. Rosyjskiej FSRR, położ.w Zagłębiu -Kuźnieckim nad rzeką Aba (dorzecze Obu); prawa miejskie od 1931; 286 tyś. mieszk. (1968). Duży ośr. górnictwa węgla kamiennego (znaczne wydobycie węgla koksującego), ponadto przem. maszynowy (maszyny górnicze i dla przem, spożywczego, łożyska toczne), elektrotechniczny (aparatura elektryczna), odzieżowy, spożywczy (mięsny, młynarski); teatr. Protektorat Arabii Południowej -Jemen Południowy Providence, miasto, w USA, stolica stanu Rhode Island nad rzeką Proyidence przy Zat. Narra-gansett, Zał. w 1636 jest jednym z najstarszych m. USA; 194 tyś. mieszk. (1964), z przedmieściami (gł. Pawtucket) ok. 810 tys.; ośr. przem. włókienniczego, konfekcyjnego, a zwłaszcza jubilerskiego (największy w USA), gumowego i szklanego; uniwersytet (Brown Univ. z 1764, jeden z najstarszych w USA), szereg zakładów naukowych; port specjalizujący się w imporcie olejów i drzewa. W P. zachowana jest cz. starej dzielnicy z XVIII w. Pruszków, m. pow. i pow. miejski w woj. warszawskim, na obszarze Kotliny Warszawskiej, nad rzeką Utratą (p. dopL -Bzury), ok. 15 km na pd. zach. od -Warszawy. 43,2 tyś. mieszk. (1968); znaczny podwarszawski ośr. przem. (od początku XX w.), przem.: maszynowy, metalowy (m.in. fabryka obrabiarek), materiałów biurowych oraz ceramiczny. •Również osiedle mieszkaniowe dla ludn. zatrudnianej w stolicy. Prypeć, nizinna rz. na zachodzie eur. cz. ZSRR, na Ukrainie i Białorusi, p. dopł. -•-Dniepru; dl. 775 km, pow. dorzecza 114,3 tyś. km2, średni roczny przepływ u ujścia 460 n/sek. Wypływa z bagien na pn. zach. od m. Kowel, na wys. 152 m n.p.m.; przepływa równoleżnikowo —Polesie w dół. szerokiej i zabagnionej (częściowo skanalizowana), u-chodzi do Dniepru 80 km na pn. od Kijowa; gł. dopł.: l. — Pina, Jasiołda, Łań, Słucz, Ptycz, p. — Stochód, Styr, horyń, Uborć, Uż. Pokryta lodami przez 4 miesiące; na wiosnę szeroko rozlewa; żeglowna na odcinku ok. 600 km (od ujścia Stochoda), połączona Kań. Dnieprzańsko-Bużańskim z - Bugiem i Kań. Ogińskiego z -Niemnem. Nad. P. leżą m.: Pińsk, Mozyrz. Przemsza, rz., lewy dopływ górnej Wisły; powstaje poniżej Mysłowic (Modrzejów) z połączenia dwu źródłowych rz.: Czarnej i Białej Przemszy; dł. (od źródeł Czarnej P.) 88 km, pow. dorzecza 2121 km2. Czarna P. wypływa na Wyż. Małopolskiej koło Ogrodzieńca (w sąsiedztwie źródeł Warty) i kieruje się początkowo ku zach., od Siewierza aż po ujście do Wisły koło Oświęcimia płynie na pd.; między Dziećkowicami a Chełmkiem tworzy dwa głębokie na ok. 70 m przełomy; średni przepływ przy ujściu 16 n-/sek; maks. rozpiętość stanów wody 2,7 m. Gł. dopł. p. — Brynica. W dolnym biegu żeglowna i silnie zanieczyszczona ściekami poprzemy-słowymi GOP-u; nad P. leżą m.ln. m.: —••Będzin, Sosnowiec i Mysłowice. 688 PRZEMYSŁ Przemyśl, m. pow. i pow. miejski w woj. rzeszowskim, u stóp Pogórza Przemyskiego, nad rzeką San. na wys. ok. 200 m n.p.m. Założone ok. X w.; uzyskało prawa miejskie z końcem XIV w.; rozwinęło się od połowy XIX w. jako węzeł komunikacyjny i punkt przeprawy przez San oraz jako twierdza austriacka. 52,4 tyś. mieszk. (1968); ośr. przem. metalowego, maszynowego i spożywczego, poza tym rozwinięty przem. terenowy i rzemiosło; ośr. kulturalny pd.-wsch. cz. Polski; Muzeum Ziemi Przemyskiej; liczne zabytki: katedra z początku XVIII w., fragmenty murów miejskich i ruiny zamku. Przylądkowe, Góry-, Cdpe Mountains, system hercyńskich gór fałdowych przebiegających równoleżnikowo wzdłuż pd. wybrzeży Afryki w -Bep. Pd. Afryki; dł. ok. 800 km; składają się z szeregu równoległych pasm o średniej wys. 1500 m n.p.miasto, w cz. środk. tworzą dwa gł. łańcuchy oddzielone obniżeniem -Karru Małego: na pd. G. Długie (Langeberge) 2080 m n.p.m. i Outeniquas oraz na pn. Małe i Wielkie G. Czarne (Swartberge) 2324 m n.p.miasto, przechodzące ku pn. w obszerne obniżenie Karru Wielkiego; zbud. gł. z piaskowców i kwar-cytów. Klimat na pd. zboczach śródziemnomorski, cieplejszy ku wsch., na pn. — półpustyn-ny; roślinność przeważnie krzewiasta, lasy występują jedynie na dobrze nawilgoconych zboczach oraz na terenach sztucznie zalesionych (gł. australijskimi gatunkami drzew). W pd. dolinach G.P. rozwinęła się na wielką skalę uprawa drzew i krzewów owocowych (cytrusy, jabłonie, grusze, oliwki, winna latorośl i in.). Psie Pole, dawniej wieś, następnie samodzielne miasteczko, obecnie dzielnica -Wrocławia; znane w historii jako pole bitwy — miejsce klęski wojsk niemieckich w czasie najazdu na Polskę w 1109. Pszczyna, m. pow. w pd. cz. woj. katowickiego; położ.w Kotlinie Oświęcimskiej nad rzeką Pszczynką, lewy dopływ Wisły na wys. ok. 250 m n.p.m.; ludn. 17,6 tyś. mieszk. (1968); zał. w XII w., było od początku XVI w. stolica małego państewka (księstwa) tzw. wolnego państwa stanowego; niszczone pożarami i hamowane w rozwoju przez feudalnych właścicieli stanowiło ono aż do 1945 mały ośr. roln.-handl. Po II wojnie świat, rozwinął się tu niewielki przem. budowlany, maszynowy i spożywczy; węzeł kolejowy (3 linie) i drogowy. Zabytkowy pałac (z XIII w., kilkakrotnie przebudowywany) mieszczący obecnie muzeum, w dużym parku (78 ha, rezerwat przyrody). Puck, m. pow. w woj. gdańskim, na Pobrzeżu Kaszubskim, nad Zat. Pucką. Stare osiedle słowiańskie nad Bałtykiem, o którym pierwsza wzmianka pochodzi z XIII w.; za czasów Zygmunta Augusta gł. port wojenny Polski, za Władysława IV twierdza morska; od 1®19 do czasu budowy portu w Gdyni jedyny port Polski. Ok. 7,5 tyś. mieszk.; port rybacki i kąpielisko nadmorskie z niewielkim przem. spożywczym (rybnym i produktów rolnych). Puerto Rico, Commonwealth of Puerto Rico, Estado Librę y Asociado del Puerto Rico; PUNA 689 autonomiczna rep. stowarzyszona z USA, położ.na w. na M. Karaibskim w grupie Wielkich -Antyli; pow. 8897 km2; ludn. 2723 tyś. (1968); stolica -San Juan 454 tyś. mieszk. (1966); zespół miejski w 1966 — 754 tys.); podział administracyjny 76 okręgów; języki urzędowe: ang. i hiszpański. Srodk. i pd. cz. wyspy jest górzysta (do 1338 m n.p.m.) o ciepłym klimacie, pn.-nizin-na z klimatem, podrówniko-wym wilgotnym; lasy zajmują ok. 18% pow.; żyzne gleby wulkaniczne; niewielkie złoża miedzi, cyny, niklu, rtęci, srebra, platyny i żelaza. Ludn. składa się gł. z Kreolów, Me-tysów i Mulatów oraz Murzynów; średnia gęstość zalud- nienia 295 mieszk./km2; większe m.: San Juan, -Ponce (114, tyś. mieszk.), Mayagtiez (50 tys.). W wyniku przeludnienia i bezrobocia istnieje b. duża emigracja zarobkowa do USA (gł. Nw. Jork). Podstawę gospodarki P.R. stanowi roln.; ziemie uprawne zajmują 39°/» pow.; gł. uprawy: trzcina cukrowa (prod. 862 tyś. t cukru, 1965), kukurydza, kawa, tytoń (14—16 tyś. t), banany (ponad 100 tyś. t), owoce cytrusowe oraz palma kokosowa; hodowla gł. bydła (0,5 mln szt.). Prod. przem. ogranicza się do wyrobu cukru trzcinowego, rumu, cygar oraz piwa; w San Juan istnieje elektrownia i rafineria ropy naftowej. Dl linii kol. (przebiegających przeważnie wzdłuż wybrzeża) 760 km, dł. szos (Ok. 25% dł. to autostrady) 6850 km, szereg dobrych portów (San Juan, Ponce, Mayagliez, Guayama). Gł. partner handl.: USA. Pulawy, m. pow. w woj. lubelskim, nad Wisłą, na pn.- 44 Słownik geografii świata -zach. krańcu Wyż. Lubelskiej, na wys. ok. 140 m n.p.m. 30,6 tyś. mieszk. (1968). W XVII w. osiedle P. skupiło się wokół zamku, a potem pałacu; w końcu XVIII i na początku XIX w. centrum kultury; zostało zniszczone w 1831; w 1869 zał. Instytut Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnictwa; w 1905 P. uzyskały prawa miejskie. Wielkie zakłady przem. nawozów azotowych; poza tym przem. spożywczy, drzewny; węzeł drogowy; Instytut Weterynarii, Instytut Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa, Instytut Nawozów Sztucznych; słynny zespół pałacowo-parkowy z XVIII w. rodźmy Czartoryskich. Pultusk, m. pow. w woj. warszawskim, w pn. części Mazowsza, nad Narwią (Zegrzyński zbiornik wodny), na wys. ok. 80 m n.p.m. Powst. jako osada obronno-targowa w XI—XII w. na miejscu przedhistorycznego grodziska; prawa m. od 1257; po okresie rozwoju w XV—XVI w. (handel zbożem), silnie podupadł na skutek powodzi, pożarów oraz najazdów szwedzkich; podczas II wojny świat, zniszczony w ok. 85*/« — stracił znaczną część ludn. 12,2 tyś. mieszk. (1968); niewielki ośr. przem. spożywczego, odzieżowego i maszynowego; niewielki węzeł drogowy, kolejka wąskotorowa do Nasielska, przystań na Narwi; szereg zabytków, między innymi kolegiata gotycka z XV w., zamek biskupi z XIV—XVI w., wieża ratuszowa, baszta i in. Puna, Punen, Poona, m. na zach. Indii, w -Ghatach Zach., na wys. ok. 650 m n.p.m. Rozwinęło się w XVII w. jako ośr. adm. i wypoczyn- 690_ kowy (klimatyczna miejscowość). 793 tyś. mieszk. (1966); duży ośr. przem.-handlowy i kulturalny; przem. bawełniany, jedwabniczy, spożywczy (cukrownie, gorzelnie), skórzany, metalowy, chemiczny (farmaceutyczny), maszynowy, papierniczy i szklarski; węzeł kolejowy i drogowy; uniwersytet od 1948 i in. wyższe uczelnie; liczne zabytki. Puna de Atacama, rozległy płaskowyż w —>• Andach, w pn.-zach. Argentynie (częściowo także w Chile), między Kor-dylierą Domeyki na zach. a wschodnimi pasmami Kordyliery Wsch.; wznosi się on do wys. 3500—4600 m n.p.m. i jest przecięty w środku przez Cor-diiiera de Calalaste (5594 m) oraz przez stożki wulkaniczne Llullaillaco (6723 m), Antofalla (6440 m) i in.; klimat zwrotnikowy kontynentalny suchy; liczne słone bagniska, tzw. salary (np. Salar de Atacama, Salar de Arizaro i in.). Niezwykle słabo zaludniona (gł. osiedla Pocitos, -Anto-fagasta de la Sierra) oraz trudno dostępna (linia kol. Tu-cuman — Salta — Pocitos). Liczne bogactwa miner., jak miedź, srebro, kobalt, nikiel i boraks. Punakha, Panałcha, stolica i zimowa rezydencja maharadży -Bhutanu, położ.w śródgórskiej kotlinie wsch. -Himalajów, w pn. biegu rzeki San-kosz (p. dopł. -Brahmapu- PUNA DE ATACAMA try); zał. w 1577; ok. 10 tyś. mieszk. Pusan, miasto w Korei Pd.; położ.w pd.-wsch. cz. Płw. -Koreańskiego nad Cieśn. -Koreańską; 1430 tyś. mieszk. (1966), pod względem liczby mieszk. drugie m. kraju; gł. port morski Korei Pd., silnie rozbudowany w okresie okupacji japońskiej (1905—45); duży ośr. przem. włókienniczego, spożywczego, maszynowego (stocznie), petrochemicznego, gumowego, ceramicznego; ośr. adm. i baza rybołówstwa; węzeł kol.; liczne zabytki z XIV—XVI w. Putorana, g., najwyżej wzniesiona, pn.-zach. część Wyż. Srodkowosyberyjskiej (azj. cz. ZSRR); maks. wys. 1TO1 m n.p.m. (Kamień). Zbud. z law, tufów i piaskowców; ku zach. i pn. opadają stromym progiem w kierunku Niż. Pół-nocnosyberyjskiej; wierzchowiny spłaszczone, z licznymi polodowcowymi formami rzeźby, liczne głębokie dół. rzeczne, na zach. wypełnione jeż.; roślinność gł. tundrowa, zbocza dolin do wys. 800 m n.p.m. porasta rzadka tajga. Teren P. jest przeważnie bezludny; w dolinach myślistwo, rybołówstwo i hodowla reniferów; w cz. zach. górnictwo rud niklu, miedzi, kobaltu, platyny i in. metali; w -Norylsku kombinat hutniczy metali nieżelaznych. Q Qatar -Katar Quebec, miasto w prow. Quebec, RABKA 691 Kanadzie, stolica leżąca malowniczo na skalistym brzegu u ujścia rzeki St. Charles do lej-kowatego ujścia rzeki -Sw. Wawrzyńca. Najstarsze m. Kanady; zał. w 1608 przez Francuzów jako punkt strategiczny i handl. na miejscu indiańskiego osiedla Stadacona; był przedmiotem zaciętych walk angielsko-francuskich, ostatecznie w 1759 opanowany przez Anglików; przez blisko wiek (do 1865) było stolica Kanady. 167 tyś. mieszk. (1966), z przedmieściami 413 tys., w tym 90'ye Frankokanadyjczyków (największe miejskie skupienie ludn. francuskiej poza krajem macierzystym); ośr. przem. metalowego, stoczniowego, skórzanego, drzewnego, papierniczego, tytoniowego, poligraficznego i spożywczego; b. ruchliwy port; ośr. kult. frankokanadyjskiej (Uniwersytet Laval, od 1852); wiele zabytków m.in. cytadela, parlament, pałac Fron-tenac i in. Quezon, Quezon City, miasto w Filipinach, od 1948 stolica kraju, położ.w środk. cz. wyspy -Lu-zon, faktycznie przedmieście -•-Manili. 482 tyś. mieszk. (1965); szybko rozbudowuje się jako ośr. adm.-kult.; siedziba rządu Filipin, stopniowo przenoszone są tutaj z Manili urzędy państwowe i szkoły wyższe; przem. chemiczny. Quito, miasto, stolica Ekwadoru, poi. w Andach na wys. ok. 2850 m n.p.miasto, na stokach nieczynnego obecnie wulkanu Pichincha (4701 m n.p.m.). Znane jako osiedle Inków od ok. 1470, zajęte przez Hiszpanów w 1534, rozwinęło się jako centrum adm.; od 1830 stolica Ekwadoru; poważniejszy rozwój m. datuje się od zbud. pierwszej linii kol. w 1908; m. było kilkakrotnie niszczone przez trzęsienia ziemi. 402 tyś. mieszk. (1965); ważne centrum przemysłowe (przem. drzewny i skórzany) i rękodzielnicze; ważna st. kol. w kierunku portu -Guayaouil (Pacyfik), lotnisko; liczne zabytki architektury kolonialnej, uniwersytet, muzea. R Raba, rz., p. dopł. Wisły; dł. 129 km, pow. dorzecza 1527 km2; wypływa na wys. ok. 820 m na zach. stokach Gorców, uchodzi do Wisły w pobliżu wsi Uście Solne. W górnym biegu rzeki ma charakter górski o wąskiej dół. i znacznym spadku; wodostan zmienny, częste powodzie letnie. Dół. górnej R. powyżej Myślenic posiada duże walory wypoczynkowe i turystyczne. Rabat, miasto, stolica -Maroka, nad O. Atlantyckim u ujścia rzeki Bu Regreg. Zał. przez Arabów w XII w.n.e. na miejscu osady rzymskiej. 370 tyś. mieszk. (1965); przem. maszynowy, włókienniczy, ceramiczny i spożywczy, rzemiosło artystyczne (dywany); port (eksport prod. rolnych); lotnisko; jedno z centrów kult. kraju (uniwersytet), zabytki architektury mauretańskiej z XII w. Rabka, miasto w pow. nowotarskim (woj. krakowskie), położ.nad Rabą (p. dopł. Wisły), na wys. 520—560 m n.p.miasto, między pasmami Beskidów Zach. u stóp Gorców. Znana od XIII w.; od 1953 prawa miejskie, 10,3 tyś. mieszk. (1966); 692 RACIBÓRZ od 1861 ośr. kąpieliakowo-lecz-niczy, od początku XX w. ważne uzdrowisko dziecięce dysponujące źródłami solanki jodobromowej i pokładami borowiny, liczne sanatoria (między innymi najnowocześniejsze im. W. Pstrowskiego), prewentoria i domy wypoczynkowe; duży park zdrojowy; st.kol. na Unii Chabówka—Nowy Sącz, ważny punkt wyjściowy (stacja turystyczna) dla wycieczek w Gorce i Beskid "Wyspowy; zabytkowy kościół modrzewiowy z 1606, w którym mieści się (od 1931) Muzeum Regionalne im. W. Orkana. Racibórz, m. pow., pow. miejski w woj. opolskim, położ.w Kotlinie Raciborskiej, po obu brzegach Odry, na wys. ok. 184 m n.p.m. Najstarsze wiadomości o grodzie R. pochodzą z IX w.; w XII w. powst. wokół niego osada handlowa, która uzyskała pra- wa miejskie w 1235; silnie podupadł w XVI—XVIII w., dźwignął się od połowy XIX w. 38,9 tyś. mieszk. (1968); ośr. przem. metalowego i konstrukcji metalowych (prod. kotłów wysokoprężnych) oraz elektrotechnicznego i spożywczego; wiele placówek oświatowych (między innymi zakład dla głuchoniemych) i kult.; ważny węzeł koL Radogoszcz, dzielnica Łodzi. Od 1939 hitlerowski obóz karny dla więźniów politycznych, od 1943 filia więzienia policyjnego; przeszło przez niego ok. 30 tyś. więźniów, z których wielu zostało zamordowanych; tuż przed wyzwoleniem Łodzi w 1945 zamordowano ok. 500 osób, a ponadto spalono żywcem kilkuset więźniów. W murach dawnego więzienia mauzoleum oraz bratnia mogiła ofiar hitleryzmu. Radom, m. pow., pow. miejski w woj. kieleckim, na Równinie Radomskiej, nad rzeką Mleczną (p. dopł. Radomki), ok. 170 m n.p.m. Powst. w pierwszej połowie XIII w.; w XIV w. m. handlowe, ośr. sukiennictwa; w czasie wojen szwedzkich m. uległo ogromnym zniszczeniom; w połowie XIX w. m. gubernialne, włączone w 1884 w sieć kolei żelaznych. 152,5 tyś. mieszk. (1968); znaczny ośr. różnorodnego przemiasto, w którym dominującą rolę odgrywają: przem. metalowy (m;in. konstrukcje stalowe, cz. zamienne maszyn, maszyny do szycia), roz- winięty przemysł skórzano-obuwniczy (zakłady "Rado-skór") i tytoniowy, ponadto przem. chemiczny, szklarski, ceramiczny, papierniczy i spożywczy; węzeł drogowy i kolejowy. Radomsko, m. pow. w woj. łódzkim, położ.wśród Wzgórz Radomszczańskich, na wys. 2,20 m n.p.miasto, nad rzeką Radom-ką (p. dopł. Warty). Powst. w połowie XII w. jako ośr. wymiany handl. na skrzyżowaniu szlaków Śląsk (Wrocław)—Ruś oraz "solnego" z Bochni przez Kraków do Wielkopolski; rozwój m. nastąpił w połowie XIX w. — po przeprowadzeniu w 1846 warszaw-sko-wiedeńskiej linii kol. 30,2 tyś. mieszk. (1968); ośr. przem. meblarskiego ("Fameg" — największa w kraju fabryka mebli giętych), maszynowego, metalowego (prod. drutu i wyrobów z drutu), huta szkła, cegielnie; kilka zabytków z XVIII w. RAWENNA 693 Rainier, Mount", czynny wulkan będący najw. szczytem G. -•Kaskadowych w pn.-zach. USA; wys. 4392 m n.p.m.; strefa szczytowa mocno zlo-dowacona (pow. lodowców ok. 140 km2), zbocza poniżej wys. 2800 m n.p.m. pokryte łąkami wysokogórskimi, a u podnóża bujnymi lasami iglastymi. Rangun, miasto, stolica Birmy (od 1886 r.), położ.we wsch. cz. delty -Irawadi, nad rzeką Rangun, ok. 40 km od jej ujścia do zat. Martaban na M. -An-damańskim. Zał. w 1753; do połowy XIX w. wioska rybacka, od 1860 rozwinęło się jako m. portowe. 740 tyś. mieszk. (1963); centrum gosp. i kult. Birmy; ośr. przem. spożywczego (łuszczarnie ryżu, cukrownie, olejarnie), drzewnego, stoczniowego i metalowego, ponadto hutnictwa, przem. petrochemicznego, włókienniczego i rzemiosła artystycznego; gł. port morski i rzeczny kraju o obrotach ok. 2 mln t (95% importu i 75% eksportu Birmy: wywóz gł. ryżu, kauczuku ł drewna), węzeł kolejowy i drogowy, międzynar. port lotniczy; uniwersytet (zał. 1920) i in. wyższe uczelnie; liczne zabytki (m.in. słynna pagoda buddyjska Szue Dagon, ok. 170 m wys., z VI w. P.n.e.). Ras Daszan, najw. szczyt na Wyż. -Abisyńskiej (Etiopia), położ.w jej pn. cz., w g. Se-mien; wys. 4620 m n.p.miasto, po- chodzenia wulkanicznego; powyżej 3,000 m n.p.m. zbocza są porośnięte łąkami górskimi, częściowo skaliste. Ratyzbona, Regensburg, miasto w NRF (wsch. Bawaria), nad Dunajem, przy ujściu rzeki Re-gen. Dawna osada celtycka z ok. 500 r. p.n.e., potem rzymska (Regina Castra), długi czas ważny ośr. handl. (przy przejściu przez Dunaj) oraz kościelny i polityczny (XVII— —XVIII w. — siedziba parlamentu niem. — Reichstagu). 125,2 tyś. mieszk. (1967); ośr. przem. maszynowego, elektro- technicznego oraz spożywczego (piwo, cukier); ważny port górnego Dunaju; muzea, kilka bibliotek i archiwów; szereg zabytków, gł. kościoły, ratusz. Ravensbruck, hitlerowski obóz koncentracyjny dla kobiet, w pobliżu m. Ftirstenberg w Meklemburgii, istniejący W latach 1939—45. Więziono tu ponad 130 tyś. kobiet, z których zginęło 92 tyś. W obozie przeprowadzano zbrodnicze eksperymenty lekarskie, wyłącznie na młodych Polkach. W pobliżu R. istniał w 1941—45 obóz męski, w którym więziono ponad 20 tyś. ludzi. Na terenie obozu Muzeum i Pomnik Solidarności. Rawalpindi, tymcz. stolica Pakistanu (od 1959), zarazem stolica prowincja Rawalpindi, położ.na pn. Pakistanu Zach.; m. rozwinęło się jako stacja wojskowa. 343 tyś. mieszk. (1961); ośr. przem.- -handl.: przem. włókienniczy (bawełniany i wełniany), chemiczny (rafineria ropy naftowej, fabryka kwasu siarkowego), metalowy i maszynowy (warsztaty kol.), spożywczy oraz rzemiosło artystyczne; ważny węzeł skupiający drogi prowadzące do Kaszmiru i Afganistanu, port. lotniczy. Ok. 10 km na pn.-wsch. od R. buduje się obecnie Islamabad, nową stolica Pakistanu. W okolicy złoża ropy naftowej. Rawenna, Rawenna, miasto w pn.-wsch. Włoszech, 12 km od wybrzeży Adriatyku, adm. ośr. prow. Rawenna. W starożytności duży port handl. ł wo- 694 RĄBLOW jenny floty rzymskiej, następnie trudno dostępna twierdza, położ.na lagunie; od V w. stolica cesarstwa zachodniorzymskie-go; podupadła ok. VIII w., dźwignęła się jako gł. m. żyznej prow. Emilia-Romagna dopiero w XX w. 128,9 tyś. mieszk. (1967); ośr. przem. spożywczego (cukrownie, młyny, produkcja konserw i wina), włókienniczego, metalowego, chemicznego (nawozy sztuczne, kauczuk), drzewnego oraz ceramicznego; b. liczne zabytki od wczesnego średniowiecza począwszy; mauzoleum i muzeum Dantego. Połączona z morzem kań., u końca którego leży Port Cor-sini. Bablów, wieś w pow. puławskim (woj. lubelskie), na pd. wsch. od Kazimierza Dolnego. 14 V 1944 okrążone pod R. oddziały AL i partyzantów radzieckich pod dowództwem ppłka M. Moczara stoczyły bitwę z jednostkami niemieckiej 5 pancernej dywizji SS "Wiking", po czym wydostały się z okrążenia. Becife, Perreambuco, miasto w pn.-wsch. Brazylii nad O. Atlantyckim, stolica stanu Pernambu-co; położ.na niewielkim płw. w pobliżu ujścia rzeki Capibo-ribe. Zał. w połowie XVI w. jako ośr. handlu cukrem, niewolnikami, drewnem, a potem bawełną. 1046 tyś. mieszk. (1967); duży aśr. przem. lekkiego (cukrownie, przem. bawełniany, skórzany) oraz cementowego i metalowego; ważny port morski (eksport cukru, bawełny i kawy) oraz lotniczy o znaczeniu mię-dzynar. (połączenie z Europą i Afryką); wiele zabytków architektury kolonialnej, zwła-gzcza na przedmieściu Olinda (starsze od R.). Silnie rozwinięta strefa podmiejska o zaludnieniu powyżej 60i0 tyś. mieszk. Rega, rzeka w Polsce na Pobrze-żu -Zachodniopomorskim; dł. 199 km, dorzecze 1672 km2. Wypływa na pd.-zach. od Połczyna Zdroju na wys. ok. 156 m n.p.m.; górny bieg jest kręty, krawędzie dół. strome, dość znaczny spadek; między Reskiem a Gryficami 2 elektrownie wodne; dolny odcinek R. ma niewielki spadek, dół. silnie zabagniona. W odległości ok. 10 km od ujścia R. do Bałtyku leży m. Trzebiatowo; gł. p. dopł. Mołstowa. Keggio dl Calabria, miasto w pd. Włoszech nad Cieśn. -Mesyńską, b. adm. ośr. prowincji R. di C. Zał. w VIII w. p.n.e. przez Greków, było zawsze ważnym portem, niszczonym okresowo przez trzęsienia ziemi (ostatnie: 1783, 1811, 1894, 1908). 163,1 tyś. mieszk. (1967); ośr. przem. spożywczego, elektrotechnicznego, perfumeryjnego, drzewnego, włókienni- , czego (jedwab, atłasy); port (eksport owoców cytrusowych); gł. ośr. rybacki pd. Kalabrii. Regina, miasto w Kanadzie, stolica prowincja Saskatchewan nad rzeką Waskana. Zał. w 1882 jako osada kol. rozwinęło się w ośr. handlu zbożem i mięsem. 131,1 tyś. mieszk. (1966); przem. spożywczy i chemiczny; siedziba komendy słynnej Królewskiej Kanadyjskiej Policji Konnej. Registan, pust. piaszczysta w pd. -Afganistanie i częściowo Pakistanie Zach.; rozciąga się na wsch. krańcu Wyż. - Irańskiej, osłonięta RENNES 695 od wpływu monsunów przez leżące na pd. i wsch. góry (Ras-kuh, Harboj, Tobą Ko-kar); stanowi równinę łagodnie opadającą ku zach. (od 1500 do 50fl' m n.p.m.) i zanikającą w dół. rz. -Helmand i jej dopł. Arghandabu; pow. ok. 40 tyś. km2. U podnóża g. i nad rzekami znajdują się oazy; pn.-wsch. skraj R. przecina szosa z -Kandaharu (Afganistan) do -Kwety (Pakistan). Reims, miasto w pn. Francji (Szampania) nad rzeką Vesle. Galijskie Durocortorum, rozwinęło silę jako ośr. handl., a potem polityczno-kościelny (miejsce koronacji królów francuskich); zniszczone w pierwszej i drugiej wojnie świat 153 tyś. mieszk. (1968); ważny ośr. produkcji i handlu szampanem (od XVIII w.), ponadto przem. wełnianego, spożywczego; ważny węzeł komunikacyjny (połączony kanałami z rz. Marną i Aisne); uniwersytet (od 1517); szereg zabytków architektury (sławna bazylika romańska Saint Remy, gotycka katedra Notre Damę); szereg muzeów. Ren, Rhein, Rhin, Reno, Rijn, największa rz. w Europie Zach. Powstaje z połączenia dwóch rz. (Przedni Ren i Tylny Ren), wypływających w Alpach Szwajcarskich. Dł. rz. (od źródeł Przedniego R.) 132,6 km, pow. dorzecza 224 900 km2. Z uwagi na charakter biegu rzeki i morfologię dół., wyróżnia się trzy odcinki R.: górny — od źródeł do Bazylei, o wybitnie górskiej, krętej dół., rozszerzającej się przed jeź. Bodeńskim, przez które Ren przepływa; środk. — do m. Bonn, w którym rz. rozlewa się początkowo na Niż. Gór- noreńskiej (na której stanowi częściowo granicę między Francją i MRF), a poniżej Moguncji przełamuje się przez obszar Reńskich G. Łupkowych, wąską, głęb. dół. o stromych, niekiedy urwistych brzegach; oraz dolny (poniżej Bonn) — wybitnie nizinny, o brzegach często umacnianych wałami. Na terytorium Holandii Ren dzieli się na kilka ramion, z których lewe — największe, znane jest pod nazwą Waal, a prawe — Dolny R., który przybiera kolejno nazwy: Lek, Nieuwe Maas, Nieuwe Merwede, Nieuwe Wa-terweg, odgałęziając się tworzy rz. Ijsel. R. jest rz. pełno-wodną o wyrównanych wodo-stanach. Wielkość przepływu w biegu górnym (u ujścia Aare) 420 n/sek., 2310 mYsek. pod Andernach, do 2500 msek. przed deltowatym rozgałęzieniem rzeki; średni roczny odpływ ok. 79 km8 wody. W surowe zimy zamarza na ok. •10—16 dni. Gł. dopływy: l. — (- •) Aare, Mozela, Moza, p. — Neckar, Men, Ruhra, Lippe. Ren stanowi gł. arterię wodną Europy Zach., o ogromnych przewozach; regularna żegluga odbywa się od ujścia do Bazylei na odcinku ok. 890 km, a dla mniejszych statków jeszcze ok. 40 km dalej. Połączony jest poprzez dopł. i liczne kań. z wszystkimi większymi rz. Europy Zach. i Srodk. Nad brzegami wielkie ośr. przem,: (-) Bazylea, Mannheim, Moguncja, Kolonia, Duisburg (największy port śródlądowy R.) i in., u ujścia rzeki port - Rotterdam. Rennes, miasto w pn.-zach. Francji (Bretania), nad rzeką Vilaine; ośr. adm. dep. Ille-et-Vilaine. Żal. przez Celtów; w XII w. znaczny ośr. handl. 181 tys. 696 REŃSKIE GÓBY ŁUPKOWE mieszk. (1968); przem. samochodowy, maszyn rolniczych, broni i amunicji, a także przem. chemiczny, włókienniczy, garbarski oraz spożywczy; duży węzeł komunikacyjny (połączone kań. z zat. St. Mało); ośr. kult. Bretanii, uniwersytet (zał. 17S5). Reńskie Góry Łupkowe, Rhei-nisches Schiefergebirge, położ.po obu stronach środk. -Re-nu; tworzą wielki blok przecięty przełomem rz. Ren. Blok ten został zrównany, w późnym trzeciorzędzie nierównomiernie dźwignięty (silniej na pd.) do wys. ok. 500—700 m n.p.m. i rozdzielony na poszczególne pasma: (na i brzegu Renu) -Hunsruck, -Eitel, Hohes Venn ł ViUe, (na p.) - Taunus, Westerwald, Rot-haargebirge, Sauerland i Kel-lerwald. Zbud. z staropaleo-zoicznych kwarcytów, łupków, szarawaków ł wapieni, stał-dowane w karbonie i lokalnie' przerwane wylewami wulkanicznymi (maary w g. Eifel); wyższe partie R.G.Łi., jak Hunsruck i Taunus (880 m n.p.m.) są zbud. z odpornych kwarcytów. Na peryferiach R. G.L. znajdują się ważne zagłębia węglowe (-*) Ruhry, Saary, Akwizgranu i in. Przedłużenie R.G.L. ku zach. stanowią -Ardeny. Republika Malgaska, Repo-blika Malagasy, R6publique Malgache, państwo obejmujące w. Madagaskar, u pd.-wsch. wybrzeży Afryki; niepodległa od 26 VI 1960, poprzednio protektorat franc., od 1958 do 1960 r. rep. autonomiczna we Wspólnocie Francuskiej; pow. 587 tyś. km2; ludn. 6500 tyś. (1968); stolica -• Tananariwa 342 tyś. mieszk. (1968); podział adm. — 6 prow.; języki urzędowe: malgaski i franc. WARUNKI NATURALNE. R.M. leży na O. Indyjskim, oddzielona od Afryki Kań. Mozambickim; linia brzegowa na ogół wyrównana, jedynie na pn. zach. drobne zatoki; wzdłuż zach. i pn. wybrzeży liczne raty koralowe; wnętrze zajmują krystaliczne wyżyny i góry opadające łagodnie ku zach. i stromo ku wsch., najwyższe wzniesienia tworzą wygasłe wulkany: Maromakotro 2886 m n.p.m. (na pn.), Tsiafojavona 2638 m n.p.m. i in.; obszerniejsze niziny występują na zach. w.; teren aktywny sejsmicznie; klimat równikowy, na wsch. wybitnie wilgotny, w centrum pośredni, na pd. zach. suchy; roczna suma opadów od 400 mm na pd. zach. do 3000' mm na pn. wsch.; rz. liczne i bogate w wodę: Betsi-boka, Sofia, Mangoky i in., w śródgórskich zapadliskach jeż.: Alaotra, Itasi i Łn.; gleby laterytowe, mało urodzajne, żyźniejsze — na podłożu wulkanicznym; na wsch. wybrzeżach lasy tropikalne (ok. 21% pow.), na wyżynach sawanny, na pd. wsch. roślinność pół-pustynna; liczne gatunki roślin endemicznych; świat zwierzęcy wykazuje b. dużą odrębność. R. M. posiada bogate złoża surowców miner., słabo jeszcze eksploatowane. LUDNOŚĆ w 97% stanowią Malgasze, należący do malaj-sko-polinezyjskiej grupy językowej; gł. plemiona: Howa (Merina), Betsimisaraka, Bet-sileo. Ponadto niewielka ilość Francuzów, Hindusów i pakistańczyków, Komory jeżyków i Chińczyków; średnia gęstość zaludnienia 11 mieszk./ /km2; większość ludn. zamie- REPUBLIKA POŁUDNIOWEJ AFRYKI 697 szkuje wsch. i środk. rejony w.; m. skupiają ok. Ky/o mieszk., gł. m.; Tananariwa, Tamatawa (50 tys.), Majunga (43 tys.), Tuiśar (34 tys.), ~>-Diego Suarez (40 tys.). GOSPODARKA. R. M. jest słabo rozwiniętym krajem rolniczym; roln. zatrudnia blisko 90()/o ludn., ale ziemie orne stanowią jedynie 4,6% pow. kraju (dalsze W/9 nadaje się do u-prawy). GI. uprawy eksportowe: kawa (55 tyś. t, 1965), goździki (6,2 tyś. t), wanilia (0,8 tyś. t — ok. 3/4 prod. świat), pieprz, kakao, trzcina cukrowa (860 tyś. t), palma kokosowa (2,5 mln t orzechów), tytoń i sizal; gl. uprawy żywieniowe: ryż (1200 tyś. t, 1965), maniok (0,8 mln t), kukurydza, bataty (0,27 mm t), banany i in.; hodowla odgrywa mniejszą rolę (bydło zebu 9 mln sztuk, kozy 0,8 mln, owce 0,2 mln, trzoda chlewna 0,4 mln), podobnie jak rybołówstwo i leśnictwo (prod. rafii 8 tyś. t, 1965). Wydobycie: grafitu (16,2 tyś. t, 1964), miki (l tyś. t), fosforytów (9,5 tyś. t), chromitów (13 tyś. t, 1964), rud uranu i toru, ilmenitu, kolumbitu, kamieni szlachetnych i półszlachetnych, węgla kamiennego, złota i in. Przem. rozwinięty słabo: przem. prze-twórczo- rolny (łuszczarnie ryżu, cukrownie, olejarnie, przetwórnie mięsne, zakłady tytoniowe), włókienniczy, metalowy, materiałów budowlanych; dobrze rozwinięte rzemiosło; przem. jest skoncentrowany gl. w Tananariwie i Tamata-wie. Dł. linii koL 858 km, dróg (użytkowanych cały rok) ok. 15 tyś. km; główne porty: Tamatawa, Majunga i Diśgo Suarez; dobrze rozwinięta sieć komunikacji lotniczej (6 dużych lotnisk, ok. 50 lokalnych). Eksport: gł. surowce rolne — kawa, cukier, sizal, przyprawy, zwierzęta i mięso oraz surowce miner, (poniżej 10<>/» wartości eksportu); gl. partnerzy handl.: Francja (ponad połowę obrotów handl.), USA, NRF. Republika Południowej Afryki, De Republiek van Suid- -Afrika. Republic of South Africa, państwo położ.na pd. krańcach Afryki; pow. 1221 tyś. km2, ludn. 19167 tyś. (1968); stolica - Pretoria 423 tyś. mieszk. (1968), siedziba parlamentu — Kapsztad; do RPA należy enklawa w Namibii — Zat. Wielorybia oraz w-y an-tarktyczne — Marion i Księcia Edwarda. RPA okupuje -Na-mibię (dawniej Afryka Pd.- -Zach.), nad którą powiernictwo zostało jej odebrane uchwałą ONZ z 1960 r. Graniczy z Namibią, Botswaną, rodezją, Mozambikiem ł Ngwane; na obszarze RPA znajduje się enklawa — państwo Lesotho. Podział administracyjny: 4 prow. oraz terytoria o ograniczonym samorządzie, tzw. bantustany, zamieszkałe przez Afrykanów (Transkei, Ciskei, Zululand, Tswanaland) — pow. 71 tyś. km2, 2,4 mln mieszk. WARUNKI NATURALNE. Więk- szość pow. RPA zajmuje płaskowyż, który łagodnie opada ku Kotlinie -Kalahari, a stromymi, rozciętymi krawędziami na pd. i wsch. (Wielka Krawędź), gdzie przyjmuje charakter górski — Roggeveldberge, Sneeberge, Drakensberge (G. Smocze, Cathkin Peak — 3660 m n.p.m.), Nuweveldberge. Na pd. leżą krainy Karru Wielkie i Karru Małe przedzielone G. Swartberge; na pn. i zach. od Wielkiej Krawędzi leżą wyż; Wysokiego Karru oraz Wyso- 698 REPUBLIKA POŁUDNIOWEJ AFRYKI kiego Veldu (wys. 1200—2000 m) i Bush Veldu rozgraniczone przez Witwatersrand, kwarcy-towy próg słynny ze złóż złota; pd.-zach. cz. kraju zajmują fałdowe G. Przylądkowe (Kapskie); u wybrzeży występują wąskie niż. lub faliste wyż. (Namib, Pondoland, Zululand i in.). Linia brzegowa (dł. 2500 km) jest mało urozmaicona. Klimat zróżnicowany; zwrotnikowy-morski występuje w wsch. cz. kraju, zwrotnikowy- -kontynentalny — na wewn. wyż., pustynny — w cz. zach., a podzwrotnikowy typu śródziemnomorskiego na wybrzeżach pd.- zach. Temp. stycznia (najcieplejszy miesiąc) 18— —22°C (we wnętrzu kraju do 26°C), lipca 8—16°C; opady od 500—1000 mm na wsch. (w górach ponad 2000 mm) i wy- brzeżach pd. do poniżej 200 mm na zach. Rz. przeważnie krótkie, o dużym spadku, spływają na ogół do Oceanu Indyjskiego; główna rzeka Oranje (1860 km). Z dopł. Vaal (dł. 1200 km) i uchodzi do O. Atlantyckiego, Limpopo (1600 km) uchodząca do Oceanu Indyjskiego. Roślinność na zach. sucholubna, na pd. zimozielona przypominająca makkię, w Natalu wilgotne lasy podzwrotnikowe. Z dzikich zwierząt spotyka się zebry, żyrafy, antylopy, nosorożce, strusie, pawiany; rzadziej — lwy, lamparty, hieny; fauna chroniona jest w parku im. Kriigera. LUDNOŚĆ, ok. 68% mieszk. stanowią Murzyni Bantu (Kosa, Zuluzi, Sutowie, Czuanie, Pedi, Szangaan, Suazi, Ndebe-le, Wenda i in.), 10% koloredzi (mieszańcy różnych ras), 19% ludn. pochodzenia eur. (z nich 58% to Afrykanerzy — potomkowie Burów, 37% wychodźcy bryt. oraz 3% ludn. pochodzenia azj. — gł. Hindusi). Murzyni ustawowo podlegają dyskryminacji polit. i ekon., ścisłej segregacji rasowej (apartheid) — polityce uznanej za sprzeczną z zasadami ONZ; zepchnięci zostali przez białych do niewielkich, ubogich bantustanów oraz ghett miejskich. Gęściej zaludnione obszary to jedynie Transwal, wybrzeże Natalu i Kapsztadu. Znaczna imigracja stała (gł. z Europy) i sezonowa (z krajów sąsiednich). Gł. m. poza stolica (tys. mieszk., 1967); -Johannesburg (1153), -Kapsztad (840), Durban (682), Port Elisabeth (345). GOSPODARKA. W RPA WSpÓł- istnieje rozwinięta gospodarka kapitalistyczna z gospodarką typową dla krajów zacofanych. Podstawę ekonomiki stanowi górnictwo, hodowla (prod. wełny) oraz rozwinięte po II wojnie światowej różne działy przem. przetwórczego. Dominujące pozycje zajmują kapitały obce: amer., bryt. oraz in. krajów eur. Roln. cierpi z powodu erozji gleb i niedoboru wody; na zach. kraju główne zajęciem ludn. jest hodowla owiec i kóz, w pozostałej cz. uprawa ziemi oraz hodowla bydła i owiec. Gospodarstwa eur. są znacznie produktywnie j sze niż murzyńskie, w których dominuje gospodarka naturalna. Grunty orne zajmują 12,1 mln ha — 9,9%, pastwiska 74% pow. Uprawia się gł. kukurydzę (6,4 mln t, 1967), pszenicę (954 tyś. t), trzcinę cukrową (15,5 mln t), proso, sorgo (900 tyś. t), ziemniaki, tytoń, słonecznik, arachidy, duże ilości warzyw (pomidory), owoców (jabłka, gruszki, cytrusy, ananasy i łn.); zbiory winogron 773 tyś. t, prod. wina 4,2 mln hl (1967). REPUBLIKA ŚRODKOWOAFRYKAŃSKA Hodowla (min szt.): bydło (11,5, 1968), owce (42,2; cz. karakułowych), kozy (3,5), świnie (1,6). B. dobrze rozwinięte jest rybołówstwo (904 tyś. t, 1967) oraz wielorybnictwo. Zasoby surowców miner, są wielkie i b. różnorodne. RPA zajmuje I miejsce w świecie kapitalistycznym w prod. złota (967 t, 1967 — liczne kopalnie w rejonie Witwatersrand, Far West Rand, Klerksdorp) i platyny (27,7 t — koło Ru-stenburga); wysokie miejsce w prod. diamentów (6668 mln karatów; Kimberley, Pretoria, Jagersfontein, Koffiefontein, w piaskach na dnie morza), uranu, antymonu 'l chromu (Transwal); duże złoża rud miedzi (Palabora), manganu (Postmasburg), żelaza, a także węgla kamiennego (prod. 1968 — 51,6 mln t). W przem. przetwórczym dominuje przem. lekki i spożywczy, na przem. ciężki przypada ok. Vs wartości prod. Gł. ośr. metalurgii (4 mln t stali) są: Pretoria, Yanderbijlpark, Erla. Przem. maszynowy produkuje urzą- dzenia górnicze, kotły, maszyny elektryczne, rolnicze, środki transportu; chemiczny — materiały wybuchowe (Mo-derfontein, Sommerset West), nawozy sztuczne, farby, produkty petrochemiczne, włókna sztuczne. Włókiennictwo rozwinęło się w Johannesburgu, East London, okolicach Kapsztadu, a ostatnio w pobliżu rezerwatów tubylczych. Dobrze rozwinięte jest cukrownictwo (Natal) i iri. gałęzie przem. spożywczego (gł. w portach). Energii dostarczają przeważnie elektrownie cieplne (40,9 mln kWh, 1968). Słabiej rozwinięty jest transport, dł. linii kol. 21,3 tyś. km (3510 km zelektryfikowanych), dróg 185 tyś. km (asfaltowych 21,5 tys. km). Tonaż floty wynosi ok. 0,5 mln BRT (1968). Gł. artykułami eksportu są: żywność (gł. kukurydza i owoce), rudy i metale, wełna, diamenty, maszyny, chemikalia. RPA importuje przede wszystkim maszyny i środki transportu. Główni partnerzy handlowi: Wielka Brytania (ok. 1/4 obrotów), USA, NRF, Japonia. Tadeusz Lenczowski Republika Środkowoafrykańska, R6'puWque Centrafricai-ne, państwo w środk. Afryce, bez dostępu do morza; pow. 623 tyś. km2; ludn. 1488 tyś. (1968); stolica -Bangi (Bangui) 150 tyś. mieszk. (1968); podział administracyjny 11 okręgów i 3 obwody autonomiczne; język u-rzędowy franc. Dawna (od 1894) francuska kolonia Uban-gi-Szari, włączona od 1810 do kolonii Francuskiej Afryki Równikowej; i XII 1958 uzyskała statut rep, autonomicznej w ramach Wspólnoty Francuskiej, a w 1960 proklamowała niepodległość. WARUNKI NATURALNE. R.Ś.A. leży na wyż. Azande, będącej wododziałem rz. Ubangi (dopl. Konga) i Szari (uchodzącej do jeź. Czad); średnia wys. 450— 600 m n.p.miasto, wzrastająca na zach. (Gaou, 1421 m) oraz na pn. wsch. (Bango, 1400 m). Klimat podrównikowy (lato 25°C) z jedną porą deszczową (opady od 1000 mm na pn. do 1600 mm na pd.); główne rzeki: Szari (z granicznym dopł. Bahr Aouk), oraz Ubangi (z dopł.: Kotto, Lobaye); na pd. wiecznie zielone lasy tropikalne, przechodzące w kierunku pn. w sawannę; w dolinach rzecznych lasy galeriowe. LUDNOŚĆ murzyńska; plemiona środk. i wsch. Sudanu (Banda, Gbaja, Azande), poza 700 RESITA tym Murzyni Bantu, Hausa i Arabowie; gęstość zaludnienia 2,2 mieszk./km'. GOSPODARKA. R.8.A. stanowi słabo rozwinięty tropikalny kraj rolniczy; ok. 80% ludn. zajmuje się roln.; pow. upraw 750 tyś. ha; gł. uprawy: maniok (zbiór 800 tyś. t, 1964), proso (50 tyś. t), bataty i ryż, poza tym orzeszki ziemne, bawełna (10 tyś. t), kawa W,5 tyś. t), sizal, kauczuk i tytoń; słabo rozwinięta hodowla (mucha tse-tse): bydło (350 tyś. szt, 1964), kozy (380 tys.), poza tym owce i trzoda chlewna. Wydobycie niewielkich ilości diamentów (ponad 500 tyś. karatów, 1965) i złota; nieeks-ploatowane pokłady grafitu. Niewielki przem. przetwórczo-rolny. Linii kol. brak; dl. dróg 17 tyś. km (w tym ok. Wiś o twardej nawierzchni); ważna śródlądowa komunikacja wodna (600 km), gł. na rz. Ubangi. Eksport: diamenty, bawełna, kawa; gł. partner handl. — Francja. Resifa, miasto w zach. Rumunii, w dół. rz. Blrzava, na pn. przedpolu g. Semenic. 56,7 tyś. mieszk. (1966); ważny ośr. hutnictwa żelaza i stall oraz przem. maszynowego; koksownia, produkcja barwników i innych wyrobów chemicznych. W pobliżu kopalnie rudy żelaza i węgla kamiennego. Reszt, Rasht, miasto, stolica prowincja w pn.-zach. Iranie, położ.na podmokłej, ale żyznej Niż. Po-łudniowokaspijskiej, ok. 20 km od brzegów M. Kaspijskiego, na przedpolu g. Elburs. 143,6 tyś. mieszk. (1966); ośr. przem. włókienniczego, spożywczego (rybny — kawior), drzewnego i rzemiosła; centrum handlu ryżem; ważny węzeł drogowy. Pobliski port Bender-e Pehie- wi obsługuje handel Iranu z ZSRR. Rćunion, Ile de la Reunion, w. w grupie -Maskarenów na O. Indyjskim, pot w odległości ok. 500 km na wsch. od Madagaskaru; pow. 2512 km2; ludn. 426 tyś. (1968); stolica St. Denis 78 tyś. mieszk. (1966); podział administracyjny — 2 okręgi; język urzędowy tranc. W. pochodzenia wulkanicznego, silnie górzysta (Piton des Neiges 3069 m n.p.m.), o wąskim nizinnym pasie nadbrzeżnym i o nader urodzajnych glebach wulkanicznych; klimat na wybrzeżu tropikalny, ku górze chłodniejszy; opady na wsch. wybrzeżach do 3500'mm, na zach. — poniżej 700 mm. R. odkryta z początkiem XVI w. stała się posiadłością tranc. w 1648; dep. zamorski Francji. Ludn.: Kreole (76Wezery. Najw. wzniesienie Wasserkuppe — 950 m n.p.miasto w otoczeniu R. złoża węgla brunatnego. Riau, grupa w. indonezyjskich, oddzielona Cieśn. -Singapurską od Płw. -Malajskiego, na pd. sąsiaduje ze środk. cz. Sumatry; pow. S383 km2 (największa w. Bintan); ukształtowanie pow. nizinne (maks. wys. 360 m n.p.m.), wnętrze wysp porośnięte lasem tropikalnym. Ponad 80 tyś. mieszk. Na wybrzeżach uprawa ryżu, palmy kokosowej oraz pieprzu; znaczne złoża boksytów, cyny i in. metali nieżelaznych. Gl. m.: Tandjungpinang. Riazań, m. obwodowe w eur. cz. Rosyjskiej FSRR, położ.w pn. cz. Niż. -Ocko-Dońskiej, na p. brzegu -Oki przy ujściu rzeki Trubież; znany od XI w.; 32,2 tyś. mieszk. (1968). Ośr. przem. maszynowego (obrabiarki, maszyny rolnicze, maszyny do liczenia), elektrotechnicznego (radioodbiorniki), chemicznego (petrochemia, prod. włókien sztucznych), spożywczego, ponadto przem. odzieżowy, skórzano-obuwniczy, drzewny, materiałów budowlanych; duży port rzeczna, węzeł kolejowy i drogowy, połączenie gazociągiem z -Sa-ratowem; 4 wyższe uczelnie, 2 teatry, 3 muzea, liczne budowle zabytkowe: sobór Uspieński z XIV w., sobór Archan-gielski z XV w. i in. Richmond, miasto w USA (stolica stanu Wirginia), nad żeglowną rz. James na tzw. "linii wodospadów", na przedpolu Appa- lachów. Zał. w 1737 na miejscu małej osady handl. z połowy XVII w.; jako szybko rozwijające się m. odegrał dużą rolę w historii USA, zwłaszcza w wojnie secesyjnej, 702 RIF l. w czasie której był stolica konfederacji. 218 tyś. mieszk. (1964, ze strefą podmiejską ponad 410 tys.); ośr. przem. tytoniowego (leży w regionie najintensywniejszej uprawy tytoniu w USA), maszynowego, papierniczego oraz nawozów sztucznych; dwa uniwersytety i kilka in. wyższych uczelni; liczne muzea. Rit, Er-Rif, pasmo górskie w pn. -Maroku; dł. ok. 300 km. ciągnie się od Cieśn. -Gibraltarskiej wzdłuż wybrzeży M. Śródziemnego po obniżenie rz. Muluja; boczne pasmo -Atlasu, oddzielone od niego Bramą Tazy; rzeźba wysokogórska, zróżnicowana, zwłaszcza na pn. stokach; najw. wzniesienie Dżebel Ti-dighin 2451 m n.p.m. R. jest zamieszkany przez koczownicze plemiona berberskie. Rijad, Er-Rijad, miasto, stolica, Arabii Saudyjskiej i prow. Nedżd, położ.w środk. cz. kraju, w oazie na wsch. krańcu wyż. - Nedżd; rozwinęło się po 1920. Ok. 225 tyś. mieszk. (1965); centrum handl. i komunikacyjne kraju: między-nar. port lotniczy, węzeł gł. dróg oraz szlaków karawanowych Arabii, końcowa stacja jedynej w kraju linii kol. z portu Dammam; przem. brak, natomiast dobrze rozwinięte rzemiosło (produkcja tkanin i wyrobów skórzanych); ośr. naukowy z uniwersytetem (zał. 1957) i 3 innymi wyższymi uczelniami; w centrum m. rozległy pałac królewski i reprezentacyjny meczet. Rijeka, miasto w pn.-zach. Jugosławii, nad zat. Kyamer (M. Adriatyckie), położ.malowniczo na skalistych, wapiennych zboczach Krasu. Rzymska Tarsatżca, w wiekach średnich mały port, który rozwinął się dopiero w 1870—1914 jako port Austro-Węgier dla eksportu zboża i drewna; po pierwszej wojnie świat, najpierw tzw. wolne miasto, a w 1924 przyłączona do Włoch (Fiume); w 1947 przyłączona do Jugosławii i połączona z sąsiednim Susakiem. 116 ty s. mieszk. (1965); gł. port Jugosławii (obroty ok. 4 mln t rocznie); przem. stoczniowy, samochodowy, chemiczny (rafineria ropy naftowej), drzewny, spożywczy i tytoniowy. Połączona z resztą kraju linią kol. do — >- Lubiany i szeregiem szos. Kila, bułg. Rila Pianina, masyw górski w pd.-zach. Bułgarii; pow. ok. 2400 km2, najw. szczyt Musała 2925 m n.p.m. (maks. wzniesienie na Płw. Bałkańskim). Zbud. przeważnie z łupków krystalicznych, granitów i marmurów, pocięty licznymi uskokami; został w kilku etapach wypiętrzony w końcu trzeciorzędu; w plejstocenie zlodowacony, stąd formy polodowco-we i ok. 150 jeź. polodowco-wych. Przez R. przebiega dział wodny między M. Egejskim (dorzecze Stromy, Mesty i Maricy) a M. Czarnym (do- rzecze Iskyru). Stoki R. pokrywają lasy liściaste (dąb, buk, brzoza) i iglaste (sosna, jodła, świerk), na wys. ok. 1800 m pojawia się kosodrzewina i jałowiec, powyżej 21.00—2200 m n.p.m. łąki górskie oraz turnie. W głębi masywu na wys. ok. 1150 m n.p.m. Rilski Monastyr (klasztor), zał. w X w. n.e. — ongiś ważne centrum życia kult. Bułgarii z szeregiem cennych zabytków z historii i kult. kraju; na szczycie Musała stacja meteorologiczna i nauk. RIUKIU 703 Bułgarskiej Akademii Nauk. Licznie uczęszczany, dość dobrze zagospodarowany rejon turystyki górskiej. Rio de Janeiro, miasto, dawna stolica Brazylii (182,1—1960), od 1960 stolica nowo utworzonego stanu Guanabara; położ.malowniczo wśród otaczających je wzgórz i wzniesień (między innymi tzw. "Głowa Cukru"), na skraju wyż. nad zat. Guanabara. Zał. w połowie XVI w., rozwinęło się b. na początku XX w. 4261 tyś. mieszk. (1969); wielki brazylijski ośr. przem. (włókienniczy, odzieżowy, skórzany, drzewny, spożywczy, chemiczny, elektrotechniczny i maszynowy), znakomity port naturalny, jeden z największych Ameryki Pd. (SO/o importu Brazylii); lotnisko transatlantyckie, węzeł kol.; gł. centrum nauki i kult. (3 uniwersytety i in. wyższe uczelnie); tropikalny ogród botaniczny, muzea, kąpielisko morskie. Liczne osiedla podmiejskie otaczają R., niektóre ulokowane w znacznej odległości w g. (Petrópolis) mają ważne znaczenie klimatyczno- -wypoczynkowe. Rio de la Pląta, rz. -L.a Pląta Rio Grandę del Norte, Rio Bravo, rz. w Ameryce Pn.; jej środk. i dolny bieg jest granicą między USA i Meksykiem, wypływa w USA z najwyższych partii Wyż. Kolorado (g. San Juan), skąd kieruje się na pd., a potem skręca na pd. wsch. i uchodzi do Zat. —"-Meksykańskiej między m. Brownsville (USA) i —••Matamoros (Meksyk); dł. 2i870 km, dorzecze 580 tyś. km«, gł. dopł. (l.) Pecos (1065 km dł.). Żeglowna tylko okresowo na dł. 570 km; wyzyskana poważnie do celów irygacyjnych oraz hydroelek-trycznych (zbiorniki Elephant Butte w USA, Falcon na pn, zach. od Laredo). Rio Muni, prow. kontynentalna Gwinei Równikowej, nad zat. Biafra; pow. 26017 km2; ludn. 210 tyś. (1969); gł. m. Bata 27 tyś. mieszk. (1960). Do R. M. należą przybrzeżne wysepki Corisco (15 km2), Wik. Elobey (2,3 km2) i Mt. Elobey (0,2 km8). Nadbrzeżna nizina (15—20 km szer.) przechodzi stromymi stopniami w górzystą wyż. Progu Dolnogwinejskiego. (średnia wys. 700—900 m n.p.m.); najwyższa cz. wyż., zwana G. Krystalicznymi, w wulkanicznym szczycie Fijeli-vingue dochodzi do 1500 m n.p.m. Główna rzeka Rio Benito przecina kraj w kierunku równoleżnikowym. Klimat równikowy, wybitnie wilgotny na wybrzeżu (opady 9000 mm), nieco suchszy w głębi kraju (2000 mm); wilgotne lasy rów- nikowe. Ludność stanowią gł. plemiona Fang. Podstawą gospodarki jest eksploatacja lasów (mahoń, heban, kauczukowiec, okume); w 1967 dostarczono 840 tyś. m3 drewna tartacznego i łuszczarskiego (na forniry) oraz opałowego. Zbiór orzechów palmy oliwnej. Na plantacjach (gł. eur.) wybrzeża uprawia się kawę, banany, kakao, ananasy i owoce cytrusowe, z żywieniowych — maniok i bataty. Hodowla nieznaczna. Przemysłu i górnictwa brak. Riukiu, łańcuch ok. 60 w. i rat koralowych, ciągnący się na dł. 1200 km -od Japonii (Kiu-siu) do Tajwanu, oddzielający M. Wschodniochińskie od O. Spokojnego; składa się z mniejszych arch.: Osumi i Tokara 704 BOCHESTEB (na pn.) oraz (na pd. zach.) Amami, Okinawa oraz Saki-sima (Sakishima); pow. 2388 km2; największe w-y: Okinawa (1,2 tyś. km8) i Amami- -osima (Amamioshima). Wnętrze w. na ogół górzyste i pagórkowate (maks. wys. 1935 m n.p.m.); wygasłe i czynne (3) wulkany; klimat podzwrotnikowy wilgotny, monsunowy (częste tajfuny); na zboczach g. wiecznie zielone lasy podzwrotnikowe; złoża fosforytów i węgla kamiennego. 956 tyś. mieszk. (1968), zajmujących się uprawą ziemi (ryż, bataty, trzcina cukrowa, rośliny cytrusowe, banany, drzewo kamforowe), hodowlą jedwabników, rybołówstwem i rzemiosłem; gł. m. Naha (na Okanawie) 257 tyś. mieszk. (1965). R. należą do Japonii; pd. w-y — Okinawa, Mijako (Miyako), Jaejama (Yaeyama) — znajdują się pod wojskową adm. USA (na mocy traktatu pokojowego z 195.1); amer. bazy wojskowe. Rochester, miasto w USA (stan Nw. Jork), położ.nad jeź. Ontario, u ujścia rzeki Genesee. Zał. w 1812 jako ośr. młynar-stwa (wodospady rz. Genesee). 306 tyś. mieszk. (1964, z przedmieściami — ok. 600 tys.); duże centrum przem. fotograficznego (fabryka Kodak), optycznego i przyrządów nauk., poza tym elektrotechnicznego (telefony, radia), konfekcyjnego i spożywczego; port (gł. przeładunek węgla); uniwersytet (od 1850), szkoła muzyczna, instytut technologiczny. W okolicy rozwinięte sadownictwo ł ogrodnictwo. Rocky Mountains -"Skaliste, Góry- Rodan, Rhóne, Podano, rz. w Szwajcarii i Francji; dł. 812 km, pow. dorzecza 98 tyś. km2. Źródła R. w Alpach Ur-neńskich na terytorium Szwajcarii; po dłuższym biegu przez Alpy przepływa przez jeź. Genewskie, następnie wielkimi zakolami dopływa do rowu tektonicznego między Alpami a Masywem Centralnym (Rów Rodanu), którym w kierunku pd. zmierza do M. Śródziemnego, uchodząc deltą Camar-gue (pow. 1200 km2). Gł. dopł.: Ain, Saona (p.), Isere, Durance (l). Najbardziej zasobna w wodę rzeka Francji; duże wahania stanu wód; zasilana wodami z lodowców alpejskich (lato), deszczowo-śniegowymi z basenu Saony (wiosna, jesień), w dolnym biegu — z opadów zimowych, średni przepływ wody u ujścia 1780 m'/sek, maks. — 12 500 m'/sek, minim. — 360 m'/sek. Duże zasoby hydroenergii; dostarcza ok. 1/4 krajowej prod. energii elektrycznej (blisko 20 mld kWh w 1965). Żeglowny na przestrzeni ok. 670 km od ujścia; poprzez prawy dopł. -Saonę posiada połączenie kanałowe z dorzeczem (-) Loary, Sekwany, Renu, za pośrednictwem Kań. Południowego — z -Garonną. Realizuje się plan hydroenergetycznej zabudowy R. i dopł. (elektrownie: Genissiat, Bollene, Cha-teauneuf i in.) i poprawy warunków komunikacji. Rodezja, Rhodesia, kraj w Afryce Pd., bez dostępu do morza, zwany do 1964 Rodezja Południową; w 1953—63 wchodził w skład Federacji Rodezji i Niasy; 11 XI 1965 rasistowska partia rządząca jednostronnie ogłosiła niepodległość i niezależność od Wielkiej Brytanii; pow. 389362 km2; ludn. 4670 tyś. (1968); stolica -.Salisbury 385, tyś. mieszk. (zespół miejski, BODEZJA 705 (1968); podział administracyjny 6 prow.; język urzędowy ang. WARUNKI NATURALNE. R. zaj- muje słabo pofalowaną, krystaliczną Wyż. Rodezyjską (Matabele; wys. 900—12,00 m n.p.m.), z licznymi g. wyspowymi i wzniesieniami (np. Mhlaba czy Umyukwe), tworzącą przy wsch. granicach krawędziowe g. Inyanga (2595 m n.p.m.), a na północ i południe opadającą stopniami ku dół. rz. Zambezi i Limpopo; klimat na pn. podrównikowy suchy, na pd. zwrotnikowy o cechach kontynentalnych i o dwócn porach roku: wilgotnym lecie (opady od 300 nam na pd. zach. do 1200 mm na wsch.) i suchej zimie; średnia temp. października (najcieplejszy miesiąc) 21—27°C, lipiec 10— —17°C; sieć rz. stosunkowo gęsta, rz. kierują się gł. do pogranicznych rz. Zambezi na pn. (dopł.: Gwaai, Sanyati i Mazoe) oraz Limpopo na pd. (dopł.: Shashi, Nuanetsi); oraz bezpośrednio do Oceanu Indyjskiego na wsch. (rz. Sabi) lub do bagien -Makarikari na zach.; rz. cechują się dużymi spadkami i zmiennym wodosta-nem; na Zambezi sztuczny zbiornik Kariba dł. 28i0 km. Przeważającą cz. pow. R. porastają widne lasy tropikalne (miombo; ok. 6T>/» pow.) oraz (na pd.-zach.) suche stepy trawiaste. R. posiada znaczne zasoby różnorodnych surowców miner., występujących w środku kraju: azbestu, złota, chromu, żelaza, węgla kamiennego i miedzi. LUDNOŚĆ w 94/B Murzyni Bantu (gł. plemiona: Maszona i Matabele); wys. przyrost naturalny (ok. 30%o); ludn. murzyńska zamieszkuje przeważnie w specjalnie wydzie- 45 Słownik geografii świata lonych rezerwacjach (31"/* pow. kraju) — podlega ona silnej polityce dyskryminacyjnej białych osadników stanowiących ok. 6°/B ludn. (gł. Brytyjczyków); średnia gę- stość zaludnienia 11 mieszk./ /km2, gł. m.: Salisbury, -Bu-lawayo (259 tyś. mieszk., 1967), Umtali (50 tys.), Gwelo (40 tys.). GOSPODARKA. R. jest krajem rolniczym o dobrze rozwiniętym górnictwie i szybko rozbudowywanym przem. przetwórczym, pozostających w rękach kapitału gł. bryt. i &mer. Ziemie orne stanowią ok. S°/i) pow. kraju (gł. w centrum i na on. wsch.); uprawia się gł. kukurydzę (82fl tyś. t, 1965), trzcinę cukrową (1,5 mln t), tytoń (125 tyś. t), proso i sorgo, ziemniaki, orzeszki ziemne oraz owoce cytrusowe i bawełnę. Gosp. rolna dzieli się na sektor eur., złożony z 6800 term o przeciętnej pow. 2000 ha, o wysokim poziomie gosp. i prod. towarowej (ponad 95% prod. tytoniu i kukurydzy, ponad 75% bawełny i sorga) oraz sektor afrykański; ten ostatni składa się z 0,5 mln małych gospodarstw tubylczych (do ok. 20% prod. towarowej) i skupionych na najgorszych glebach. Hodowla bydła (gł. na pd.) prowadzona jest przez oba sektory; bydło 3,5 mln szt. (45<'/o przez sektor eur.), kozy 0,6 mln (9°/») i owce 0,4 mln (W/a). Najważniejszym działem przem. jest górnictwo; wydobycie (gł. na eksport): chromitów ok. 280 tyś. t CisOs, (1965, ok. 20% prod. świata kapitalistycznego), azbestu 160 tyś. t (10»/»), złota ok. 18 t (2»/o), węgla ka- miennego ponad 3,5 mln t, rudy żelaza 824 tyś. t, rudy 706 BODEZJA POŁUDNIOWA uranu 300 t, miedzi, wolframu i in. Przem. przetwórczy skoncentrowany jest gł. (w 65-/0) w Salisbury i Bula-wayo: hutnictwo żelaza (260 tyś. t surówki i 50 tyś. t stali, 1964), miedzi (16 tyś. t) i chromu (Gwelo), przem. metalowy i maszynowy (montaż samochodów w Umtali, prod. obrabiarek i taboru kol.), elektrotechniczny, chemiczny, włókienniczy, materiałów budowlanych (cement 250 tyś. t, 1965) i in. Dł. linii kol. 2152 km, dróg ponad 45 tyś. (w tym ulepszonych ok. 9,6 tyś. km); międzynar. port lotniczy w Salisbury. Eksport (1964): tytoń (32«/o wartości), metale (18»/o), azbest (9%), złoto, papierosy i in.; główni partnerzy handlowi (1964): Wielka Brytania (Wla wartości). RPA (15»/o), Zambia (W/o, gł. import), NRF (5-/0), USA (4<)/o), Japonia (4'/o). Rodezja Południowa -Rode-zja Rodezja Północna -Zambia Rodniańskie, Góry-, -Karpaty Rodopy, g. na Płw. -Bałkańskim, między dół. rz. -Ma-ricy i Mesty, na teryt. Bułgarii, częściowo Grecji; dl. pasma 240 km, najw. szczyt Solam Perelik 2191 m n.p.m, opadający stromo ku pn. i pd. Zbud. z gnejsów z licznymi intruzjami skał wylewnych, gl. trachitów; typowe g, zrębowe, głęb. rozcięte dół. rzek. Dół. górnej Ardy dzieli R. na es. zach. wyższą oraz wsch. niższą. Porośnięte lasami bukowymi, iglastymi, powyżej 2000 m n.p.m. — hale. Bogate lasoby surowców miner, (magnezyt, rudy chromu, cynku i ołowiu). Do R. są czasem zaliczane sąsiadujące od zach. masywy górskie: Riła (Musała 2925 m n.p.m. — najw. szczyt na Płw. Bałkańskim) oraz Pirin (Wichren 2915 m n.p.m.). Rodos, w. grecka na M. -Egejskim, u południowo-zachodnich wybrzeży -Azji Mniejszej (18 km od lądu), w arch.Sporady Pd.; pow. 1398 km2. Zbud. z mezozoicz-nych wapieni i trzeciorzędowych piaskowców; górzysta, wnętrze w. zajmuje pasmo Atawiros (1215 m n.p.m.); klimat śródziemnomorski; g. pokryte makią, lasami sosnowymi, gajami cyprysowymi i dębowymi. Ludn.: ok. 70 tyś. Uprawa jęczmienia,* oliwek, sezamu, owoców pd. oraz winnej latorośli; rybołówstwo, połów gąbek; wywóz wina, owoców południowych (cytrusowe i figi) oraz żywicy Stoma;; kąpieliska morskie; duży ruch turystyczny. Gł. m. Rodos 27,4 tyś. mieszk. (1961). W 1912—45 R. należała wraz z grupą przyległych w. do tzw. Dodeka-nezu, pozostającego pod władzą Włoch; od 1945 należy do Grecji. Rogoźnica, wieś w pow. świdnickim (woj. wrocławskie), na pn. stoku Wzgórz Strzegomskich; kamieniołomy granitu. Ok. 1935 hitlerowcy zał. w pobliżu koncentracyjny obóz Gross Rosen dla niemieckich antyfaszystów, przekształcony w 1940 w obóz zagłady (zabójcza praca w kamieniołomach). Przez obóz przeszło 180 tyś. osób, z czego 100 tyś. zamordowano. Na terenie by- łego obozu pomnik-mauzo-leum ku czci pomordowanych. Rosario, miasto w Argentynie na Niż. La Pląta, na p. brzegu r2. -Parany. Zał. w 1730 jako mata osada, rozwinęło się dopiero po otwarciu komunikacji ROSYJSKA FEDERACYJNA SRR 707 rzecznej na Paranie i budowie linii kol. w połowie XIX w. 672 tyś. mieszk. (1960); ogromny ośr. przem. (młyny, rzeźnie, fabryka garbników, przem. maszynowy) oraz wielkie centrum komunikacyjne z portem rzecznym (dostępnym nawet dla statków oceanicznych), specjalizującym się w eksporcie zboża, cukru, mięsa, skór i wełny; lotnisko i węzeł komunikacyjny wielu dróg i kilkunastu linii koL Rossa, Bariera Lodowa, zwana też Wielką Barierą Lodową Rossa, krawędź wielkiego antarktycznego lodowca szel-fowego Rossa, który pokrywa całą pd. cz. M. Rossa i urywa się stromą ścianą wys. 30-M) m, dł. ok. 950 km; odkryta i po raz pierwszy naniesiona na mapę przez J.C. Rossa w 1841. Od tego czasu do 1902 stale cofała się na pd. ok. 0,5—l km rocznie, w 1902—50 z podobną prędkością posuwała się naprzód, a po 1950 ponownie cofa się z prędkością do 4 km na rok. Odrywanie się od bariery wielkich g. lodowych powoduje ciągle zmiany jej konfiguracji i tworzenie się okresowo istniejących zat. (np. Zat. Wielorybia). Rossa, Morze-, u zach. wybrzeży Antarktydy; pow. 981 tyś. km2; maks. głęb. 33fl5 m; część pd. M.R. (na pow. ok. 500 tyś. km2) pokryta lodem szeltowym o grubości niekiedy do 300 m, który ku otwartemu morzu opada Barierą Lodową -Rossa. Rejon połowu wielorybów. Nazwane imieniem podróżnika ang. J.C. Rossa, który badał je w 1841. Rostock, miasto w NRD, w pobliżu ujścia rzeki Warnow, 12 km od Bałtyku, adm. ośr. okręgu Rostock. Zał. w XII w. na miejscu słowiańskiej osady, było m. hanzeatyckim, od XVII w. małe m. prowincjonalne; silny rozwój po II wojnie świat. 188,2 tyś. mieszk. (1967); największy ośr. przem. stoczniowego NRD oraz kombinat rybny; przem. maszynowy (silniki okrętowe), włókienniczy, chemiczny i spożywczy; największy port NRD (łącznie z rozbudowanym w W&rne-munde — 10 km na pn. od R. — awanportem), baza rybołówstwa morskiego; uniwersytet (zał. 1419); instytuty nauk.-badawcze: budowy okrętów i rybołówstwa; szereg zabytków z XIII—XVII w. Postów nad Donem, m. obwodowe w eur. cz. Rosyjskiej FSRR, położ.na p. brzegu -Do-nu, 46 km od jego ujścia do M. Azowskiego; zał. 1761 jako twierdza; 773 tyś. mieszk. (1968). Duży ośr. przem. metalowego i maszynowego (maszyny rolnicze, dla przem. spożywczego, włókienniczego, stocznia remontowa), spożywczego (mięsny, rybny, tłuszczowy, winiarski, młynarski, tytoniowy), ponadto przem. odzieżowy, skórzano-obuwni-czy, chemiczny, drzewny, materiałów budowlanych; duży port rzeczny dostępny dla statków morskich, węzeł kolejowy i lotniczy; uniwersytet i 9 in. wyższych uczelni, 4 teatry, 2 muzea. Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka, Rossijskaja Sowietskaja Fie-dieratiwnaja Socyalisticzeska-ja Riespublika, największa rep. związkowa ZSRR, utworzona 25 X 1917; pow. 17 075,4 tyś. km2, ludn. 128 526 tyś. (1969), stolica -Moskwa 6642 708 ROSYJSKA FEDERACYJNA SRR tys. mieszk. (zespół miejski); w skład RFSRR wchodzi 16 rep. autonomicznych (Baszkir -ska, Buriacka, Czeczeńsko- -Inguska, Czuwaska, Dage-stańska, Jakucka, Kabardyjsko-Bałkarska, Kałmucka, Ka-relska, Korni, Maryj ska,Mord-wińska, Północnoosetyjska, Tatarska, Tuwińska, Udmur-cka), 5 obwodów autonomicznych (Adygejski, Chakaski, Górnoałtajski, Karaczajsko- -Czerkieski, Żydowski), 10 okręgów narodowościowych oraz 6 krajów i 49 obwodów. RFSRR obejmuje ponad W/» terytorium ZSRR (z "tego 1/4 w Europie), graniczy z Norwegią, Finlandią, Polską (obwód kaliningradzki), Mongolią, Chinami i Koreańską Rep. Ludowo-Demokratyczną. WARUNKI MATURALNE. RFSRR oblewają morza: Arktyczne na pn., Bałtyckie na zach., Azowskie, Czarne i Kaspijskie na pd. oraz O. Spokojny na wsch. (morza: Beringa, Ochockie i Japońskie); do RFSRR należą liczne wyspy: (-*•) Ziemia Franciszka Józefa, Nowa Ziemia, Ziemia Północna, W-y Nowosyberyjskie, Wrangla i in. na M. Arktycz-nym oraz (- •) Komandorskie, Kurylskie i Sachalin na O. Spokojnym. Ukształtowanie pow. odznacza się dużym zróżnicowaniem; RFSRR zajmuje pn. i środk. cz. Niż. -Wschod-nioeuropejskiej, pn. -Kau-kaz, —Ural, niemal całą -Syberię (z wyjątkiem niewielkiej cz. należącej do Kazachskiej SRR) i radź. —Daleki Wschód. Pn. cz. Niż. Wschodnioeuropejskiej jest przeważnie równinna, urozmaicona niewysokimi wzgórzami —Ti-manu, a jedynie na płw. -Kola -występują odosobnione masywy górskie wy s. do 1190 m n.p.m.; cz. środk. posiada rzeźbę urozmaiconą, występują tu liczne wzgórza morenowe: (-•) Wałdaj, Grzęda Smoleńsko- Moskiewska i U-wały Pn., a dalej na pd. leżą: Wyż. Sródkoworosyjska, Niż. Ocko-Dońska, Wyż. Nad-wołżańska i Wyż. Przeduralska; w cz. pd.-wsch. rozciągają się równiny Niż. —Nadkaspijskiej (ok. SOo jej obszaru leży w depresji, do 28 m p.p.m.). Obniżenia Kum-sko-Manyckiego i Niż. Kubańskiej, otoczone od pd. łańcuchem Kaukazu (—Elbrus 5633 m n.p.m.). Wzdłuż wsch. krańca Niż. Wschodnioeuropejskiej przebiega południkowe pasmo Uralu (—Narodna-ja 1894 m); za Uralem leży płaska i zabagniona Niż. —••Za-chodniosyberyjska, pokryta przeważnie osadami polodow-cowymi; dalej ku wsch. wznosi się płytowa Wyż. —Srod-kowosyberyjska (maks. wys. 1701 m n.p.m. —Putorana), przechodząca na pn. w Niż. —Północnosyberyjską, a na wsch. w Niż. Środkowo j akuc-ką; na pd. Syberii ciągną się liczne pasma górskie: (-) Ałtaj, Kuźniecki Ałatau, Saja-ny, Bajkalskie, Stanowe i Ja-błonowe, a na wsch. Wiercho-jańskie i Czerskiego. Dalekowschodnią cz. RFSRR zajmują przeważnie g.: —Anadyrskie, Koriackie, —Kołymskie, Kamczackie, —Dżugdżur i —Sichote Alin, oddzielone niewielkimi niż.; największe niż.: Kołymska i Indygirska na pn. oraz Srodkowoamurska na pd. Klimat przeważnie kontynentalny strefy umiarkowanej i podbiegunowej, na niewielkim obszarze wsch. wybrzeża klimat monsunowy, a nad M. Czarnym klimat podzwrotnikowy typu śródziemnomorskiego; średnia temp. stycz- ROSYJSKA FEDERACYJNA SRR 709 nią od 1°C nad M. Czarnym i -6°C na zach. do -20°C na wsch. wybrzeżu i poniżej -30°C w Syberii Wsch. (w rejonie — Ojmiakonu ok. —50°C), średnia temp. lipca od 2°C na wybrzeżu pn. i 15°C na wsch. do 25°C na pd. Niż. Wschodnioeuropejskiej; roczna suma opadów od ponad 600 mm na krańcach zach. i wsch. do ok. 200 mm na Syberii Środk. i Wsch. oraz poniżej 200 mm na Niż. Nadkaspijskiej, w wysokich g. do 1000 mm; pokrywa śnieżna utrzymuje się od i miesiąca nad M. Czarnym do 9 miesięcy na wybrzeżach M. Arktycznego. Sieć rzeczna dobrze rozwinięta, w większości należy do zle- wiska M. Arktycznego (Dwi-na i Peczora w cz. eur. oraz, Ob, Jenisej, Lena, Indygirka i Kołyma w cz. aż j.), ponadto do zlewisk mórz O. Spokojnego (Amur i Anadyr), M. Bałtyckiego (Newa i Pregoła), M. Azowskiego (Don, Kubań) i M. Kaspijskiego (Wołga, Ural); rz. odznaczają się poważnymi zasobami energetycznymi (ok. 3/4 zasobów ZSRR) wykorzystywanymi w coraz większym stopniu (Wołga, Don, Ob, Jenisej z Anga-rą); występuje dużo jeź. (szczególnie na terenach polo-dowcowych); największe jeż.: (-) M. Kaspijskie, Bajkał, Ładoga, Onega, Chanka, Pej-pus, ponadto wiele sztucznych zbiorników na Wołdze (Ry-biński, Gorkowski, Kujby-szewski, Wołgogradzki), Karnie (Kamski, Wotkiński), Donie (Cymiański), Obie (Nowosybirski), Angarze (Bracki) i in.; na wyspach M. Arktycznego i w wys. g. występują duże pow. wiecznych śniegów i lodowców. Gleby i roślinność układają się równoleżnikowymi strefami: na pn. t pn.-wsch. występują gleby tundrowe, w pasie środk. — bielicowe, na pd.-zach. — czarnoziemne i kasztanowe przechodzące na Niż. Nadka-spijskiej w półpustynne zasolone, na wsch. duże pow. gleb górskich; gleby cz. azj. w większości objęte wieczną zmarzliną; odpowiednio do stref glebowo-klimatycznych na pn. i pn.-wsch. występuje roślinność tundrowa, w cz. środk. i pd.- wsch. leży strefa tajgi przechodząca ku pd. w obszary leśnostepowe i stepowe (w większości zaorane), na Niż. Nadkaspijskiej roślinność półpustynna; w g. piętrowy układ roślinności (szczególnie na Kaukazie i Ałtaju); lasy zajmują ponad 41Donieckiego (Szach-ty, Postów nad Donem, Ta-ganrog), pn. Kaukaz (Krasno-dar, Noworosyjsk, Armawir, Stawropol, Ordżonikidze, Groźny, Machaczkała), Zagłębie —•-Kuźnieckie (Nowokuźnłeck, Kemerowo, Prokopjewsk, Bie-łowo, Lenińsk Kuźniecki), Okręg Dalekowschodni (Cha-barowsk, Władywostok, Kom-somolsk nad Amurem, Ussu-ryjsk, Błagowieszczeńsk), ponadto duże ośr. przem.: Leningrad, Murmańsk, Archan- gielsk, Woroneż, Kursk, Li-pieck. Ufa, Nowosybirsk, Omsk, Tomsk, Krasnojarsk, Irkuck, Norylsk. Przem. wydobywczy RFSRR eksploatuje wiele ważnych surowców miner. Węgiel kamienny wydobywany jest w zagłębiach: Kuźnieckim (ok. 30% prod. rep.), Czeremchowskim (koło Irkucka), Szachtyńskim (wsch. cz. Zagłębia Donieckiego), Pe-czorskim, Kiziełowskim (Ural Srodk.) i kilku mniejszych ośr. na Syberii i Dalekim Wsch. Węgiel brunatny — w Zagłębiu Podmoskiewskim, Czelabińskim, na Zabajkalu i Dalekim Wschodzie. Torf — w pasie od Leningradu po Srodk. Ural. Wydobycie ropy naftowej i gazu ziemnego rozwinęło się zasadniczo po II wojnie świat. Ropę naftową dostarcza gł. tzw. Drugie -.Baku (ok. 90''/o prod. rep.) oraz pn. Kaukaz, rejon środk. Obu i Uchty, Sachalin. Gaz ziemny eksploatowany jest gł. na pn. Kaukazie (Stawropol, Krasnodar), w rejonie Saratowa, ponadto w Drugim Baku, nad dolnym Obem ROSYJSKA FEDERACYJNA SBR 711 i na Sachalinie. Ruda żelaza (największe zasoby wśród rep. radź.) wydobywana jest w zagłębiach: Uralskini, Lipiec-kim, Kuźnieckim oraz na płw. Kola i nad Angarą. W RFSRR wydobywa się ponadto: mangan i chrom (Ural), miedź (Ural, Norylsk), cynk i ołów (pn. Kaukaz, Ałtaj, Sichote Alin), cynę (Zabajkale i Daleki Wschód), aluminium (rejon Leningradu, płw. Kola, Ural), nikiel (Norylsk, płw. Kola, Ural), złoto (nad Ał-danem, Ural, Ałtaj). Z innych surowców eksploatuje się dużo soli kamiennej (rejon Woł-gogradu i Irkucka), soli potasowej (Bieriezniki i Soli-kamsk nad Karną), fosforyty (rejon Briańska i Kurska), apatyty (płw. Kola), siarkę (Ural), diamenty (Mimy nad Wilujem, Ural). Ponad 3/4 energii elektrycznej uzyskuje się w elektrowniach cieplnych, skupionych gł. w okręgach: Centralnym, Uralskim i Kuźnieckim. Duże elektrownie wodne wybudowano na Wołdze ("Im. XXII Zjazdu KPZR" koło Wołgogradu, "Im. W.I. Lenina" koło Kujbysze-wa, Saratowska, Gorkowska, Rybińska), na Karnie (Wot-kińska, Kamska), na Irtyszu (Usf- Kamienogorska, Buch-tarrnińska), na Obie (Nowosybirska), na Jeniseju (Kras-nojarska — największa w świecie, moc 5000 MW), na Angarze (Irkucka, Bracka) i in. Zbudowano elektrownie atomowe (Obnińska, Bieło-jarska, Nowoworoneska, Me-lekeska i in.). Najważniejszym rejonem hutnictwa żelaza jest Ural (Magnitogorsk, Niżny Tagił, Czelabińsk, No-wotroick, Sierow), nieco mniejszym — Syberia Zach. (Nowokużnieck, Nowosybirsk, Krasnojarsk), inne ośr.: Moskwa, Tuła, Lłpieck, Czere-powiec, Górki. Hutnictwo metali nieżelaznych obejmuje przede wszystkim wytop miedzi (na Uralu, w Norylsku i Moskwie), cynku ł ołowiu (Ural, Zagłębie Kuźnieckie i Daleki Wschód), aluminium (Ural, rejon Leningradu, M. Białego i Pd. Syberii), niklu (Norylsk, Ural i płw. Kola). RFSRR posiada wszechstronnie rozwinięty przem. metalowy i maszynowy, dający ok. 3/4 prod. ZSRR; ważniejsze wyroby: obrabiarki (Moskwa, Leningrad, Górki, Kujbyszew, Nowosybirsk i in.), maszyny i urządzenia górniczo-hutnicze (Swierdłowsk, Elektrostal, Leningrad, Orsk, Tomsk, Irkuck, Błagowieszczeńsk), turbiny energetyczne (Leningrad, Kaługa, Nowosybirsk, Swierdłowsk), lokomotywy (Kołom-na, Briańsk, Kaługa, Ludino-wo, Kambarka), wagony kol. (Niżny Tagił, Briańsk, Kalinin, Moskwa, Leningrad, No-woałtajsk), traktory (Wołgograd, Czelabińsk, Lipieck, Briańsk, Leningrad, Władymir, Pietrozawodzk, Rubcowsk), samochody (Moskwa, Górki, Ul-janowsk, Jarosławl, Briańsk, Miass, Togliatti—w budowie), statki morskie (Leningrad, Ar-changielsk, Astrachań, Postów n. Donem), statki rzeczne, maszyny roln., maszyny i urządzenia elektrotechniczne. B. dynamicznie rozwija się przem. chemiczny. Wytwarza przede wszystkim: nawozy sztuczne (Bieriezniki, Solikamsk, Briańsk, Kujbyszew, Kemerowo, rejon Leningradu i Moskwy), przetwory naftowe (Ufa, Perm, Kujbyszew, Syzrań, Saratów, Wołgograd, Górki, Jarosławl, Moskwa, Krasnodar, Groźny, Chabarowsk, Komso-molsk nad Amurem), kwas siarkowy (Dzierżyńsk, Lenin- 712 ROSYJSKA FEDERACYJNA SRR WAŻNIEJSZE DANE O ROZWOJU PRZEMYSŁU Wyszczególnienie Jednostka miary 1940 1950 1960 1968 Dynamika prod. •A 100 175 494 921 przem. Energia elek mld kWh 31 83 197 412 tryczna Węgiel min t 73 160 295 329 Kopa naftowa min t 7,0 18 119 252 Gaz ziemny mld m' 0,2 2.9 24 78 Stal min t 9,3 19 37 58 Obrabiarki do tys.szt. 39 SO 96 106 metalu Nawozy sztucz min t 2,2 3,1 7,2 22 ne Tarcica mld m' 29 37 84 87 Cement min t 3,6 6,6 29 53 Tkaniny baweł min m 3707 3537 5547 6312 niane Cukier tys. t 359 430 1626 3225 Tłuszcze roś tys. t 422 363 599 1349 linne Mięso tys. t 859 928 2435 3532 grad, rejon Uralu), kauczuk syntetyczny (Leningrad, Ja-rosławl. Kazań, Woroneż, Omsk, Krasnojarsk), sodę (rejon Uralu), tworzywa i włókna sztuczne, farby i lakiery, farmaceutyki. Wysoka prod. materiałów budowlanych, szczególnie cementu (w cen- trum cz. eur. ł na pn. Kaukazu). B. rozwinięty przem. drzewny i celulozowo-papier-niczy (na pn. cz. eur., Ural, Powołże, Wsch. Syberia i Daleki Wschód). Przem. spożywczy koncentruje się gł. w cz. eur., na pd. Syberii i Niż. Srodkowoamurskiej, obejmuje wiele działów, a zwłaszcza przem. młynarski, mięsny, tłuszczowy, cukierniczy, gorzelniany i rybny. Prod. włókiennicza (gł. bawełniana, jedwabnicza ł Iniarska) ześrod-kowana jest przeważnie w cz. eur. (rejon Moskwy i Leningradu, Górki, Woroneż, Briańsk, Krasnodar, Machacz-kała), na Uralu (Swierdłowsk, Czelabińsk, Orenburg, Ufa) i w pd. Syberii (Nowosybirsk, Omsk, Krasnojarsk, Barnauł, Ułan Ude). B. rozpowszechniony jest przem. odzieżowy i skórzano-obuwniczy. RFSRR daje ponad 1/2 prod. roln. ZSRR, a w szczególności produkuje: &Qfi/o zbóż, 55('/> ziemniaków i 46"/o upraw przem. oraz posiada: 52% pogłowia bydła, 50<)/o trzody chlewnej i 48/« ludn. zawodowo czynnej pracuje w przem.). Podstawowym bogactwem kraju jest węgiel kamienny (Zagłębie Saary). Rozwinięty przem. koksochemiczny, energetyczny, hutnictwo żelaza, a ponadto maszynowy, metalowy, miner., skórzany, spożywczy (między innymi tytoniowy). Roln. ma drugorzędne znaczenie; uprawa ziemniaków i żyta, rozwinięte silnie warzywnictwo i sadownictwo, nad dolną Saarą plantacje winnej latorośli; hodowla bydła, trzody chlewnej i drobiu. Sieć komunikacyjna o znaczeniu tranzytowym. Gł. m.: Saarbrucken (134 tyś. mieszk.), Neukirchen (45 tys.), Volklingen (42 tys.), Saarlouis (36 tys.). Saara, niem. Saar, franc. Sar-re, rz., p. dopł. Mozeli; dł. 246 km. Źródła w pn. -Wo-gezach, przepływa przez-Lotaryngię (Francja) i uchodzi w Nadrenii (NRF) pod Konz do Mozeli. Połączona kanałem (dł. 63 km) z kań. Marna—Ren. Saarbrucken, miasto w pd.-zach. NRF, na pograniczu z Francją nad rzeką Saarą. Powst. z połączenia w 1909 starego m. z X w. na pd. brzegu rz. z pobliskim St. Johann i Malstatt-Burbach. 134 tyś. mieszk. (1967), z przedmieściami i osiedlami górniczymi ok. 250 tyś. mieszk., ośr. adm. i gł. m. kraju związkowego Saara i zagłębia węglowego; duży ośr. górnictwa węglowego oraz przem. hutniczego, maszynowego (w tym maszyn i urządzeń dla górnictwa); chemicznego (koksochemiczny), włókienniczego, szklarskiego i spożywczego; przygraniczny węzeł komunikacyjny. 726 SAARY, ZAGŁĘBIE- SAIMAA 727 Saary, Zagłębie-, -Saara, kraj związkowy NRF Sabah, dawniej Borneo Północne, kraj w Azji Pd.-Wsch. na w. Borneo; od 16 VIII 1963 członek federacji -Malajzji, poprzednio kolonia bryt.; pow. 76115 km2; 588 tyś. mieszk. (1967); stolica -Jesselton 22 tyś. mieszk. (1960). S. zajmuje przeważnie górzystą pn.- wsch. cz. wyspy -Borneo (maks. wys. -Kinabalu 4101 m n.p.m.), w 80% pokrytą bujnymi lasami tropikalnymi; liczne surowce miner, (ropa naftowa, węgiel, złoto, chrom, metale kolorowe) przeważnie jednak nie eksploatowane. Ludn. gł. Malajowie (75%); gł. Dusunowie, poza tym Dajako-wie) oraz Chińczycy; zajmuje się w 85% roln.: uprawa ryżu (ponad 70 tyś. t), kukurydzy, palmy sagowej i kokosowej, orzeszków ziemnych, konopi manilskich, kauczuku oraz hodowlą bydła; ponadto leśnictwo, myślistwo i rybołówstwo; przem. obejmuje nieliczne drobne zakłady spożywcze, włókiennicze i drzewne; w przewozach gł. rolę odgrywa transport wodny (rzeczny i kabotażowy), ponadto linia kol. o dł. 218 km oraz drogi dł. ok. 584 km (z trwałą nawierzchnią). Wywozi się gł. drewno i kauczuk. Sachalin, południkowe wydłużona w. na wsch. Azji (ZSRR) pomiędzy M. -Ochockim i M. -Japońskim, od kontynentu oddzielona Cieśn. Tatarską i Zat. Sachalińską (na pn.), od •w. -Hokkaido — Cieśn. La Perouse'a; pow. 76,4 tyś. km1; cz. pn. nizinna, w cz. pd. przebiegają dwa nadbrzeżne łańcuchy górskie: G. Zachodniosachalińskie (dł. 650 km, wys. do 1325 m n.p.m.) i G. Wscho- dmosachalińskie (dł. 300 km, wys. do 1609 m n.p.m.), rozdzielone wąską dół. rz. Tym i Poronaj; klimat umiarkowany chłodny — monsunowy, cieplejszy na pd. zach.; gęsta sieć rzeczna; dominuje tajga, na niż. występują bagna i torfowiska; złoża węgla kamiennego i brunatnego, ropy naftowej i gazu ziemnego; ludn. ok. 640 tyś. (1968, tj. 7,3 mieszk. na km6; gł. Rosjanie), skupiona zwłaszcza na wsch. wybrzeżu; górnictwo, leśnictwo, rybołówstwo, przem. drzewny i rybny; gł. m.: Jużno-Sacha-lińsk, Korsakow, Chołmsk, Aleksandr owsk Sachaliński, Poronajsk. Sachsenhausen, obecnie przedmieście m. Oranienburg, ok. 30 km na pn. od Berlina. W latach 193fl—45 istniał tu hitlerowski obóz koncentracyjny; w obozie S. i jego filiach więziono ogółem ok. 200 tyś. osób, z których blisko 100 tyś. osób zamordowano; dokonywano tu zbrodniczych eksperymentów lekarskich na więźniach. W obozie S. w latach 1939—40 przebywało 184 profesorów i pracowników Uniwersytetu Jagiellońskiego i Akademii Górniczo-Hutniczej, z których 14 zmarło w obozie. W obozie istniała międzynarodowa organizacja ruchu oporu. W 1961 otwarto tu Muzeum Międzynarodowego Ruchu Oporu (również dział polski). Sacramcnto, miasto w USA, stolica stanu Kalifornia, poi. w środku 'Dół. Kalifornijskiej, u połączenia rz. Sacramento i American. Zał. w 1848 w czasie kalifornijskiej "gorączki złota", stolica stanu od 1854; dłuższy czas było stacją końcową konnych dyliżansów, tzw. "Ponny Express", a następnie linii kol. 227 tyś. mieszk. (1964, z przedmieściami ponad 50,0 tys.); duży ośr. przem. spożywczego (przetwórstwa owoców); węzeł kolejowy i port rzeczny. Sahara, strefa pustynna w pn. Afryce, największa na ziemi, położ.między O. Atlantyckim na zach. i M. Czerwonym na wsch. (dł. ok. 5700 km) oraz między g. -Atlas i M. Śródziemnym na pn. a strefą Sudanu na pd. (szer. ponad 2000 km); pow. ok. 8,7 mln km2. Przeważającą cz. S. zajmują płaskowyże o wys. 200—500 m n.p.miasto, obszerne bezodpływowe obniżenia - (Bodele, Tidi-kelt), a na pn. — depresyjne kotliny (-El-Kattara 134 m p.p.miasto, Szott Melghir 30 m p.p.m.) oraz oddzielne masywy górskie: (-•) Ahaggar (3005 m n.p.m.), Air (1800 m n.p.m.), Tibesti (Emi Kussi 3415 m n.p.m.) i Darfur (3088 m n.p.m.). Występują 3 typy pust.: na wyniosłościach pust. kamieniste — hammada (np. Hammada el-Hamra), w obniżeniach pust. żwirowe — serźr (Serir Kalanszo, Serir Tibesti) i piaszczyste — erg (lub edejen), zajmujące blisko 1/4 pow. S. (-.Pust. Libijska, Edejen Murzuk, Edejen Ubari, Wielki Erg Wsch., Wielki Erg Zach., Erg Szesz, Erg Igidi, El-Dżuf i in.), te ostatnie utworzone z grzęd wydm do 200 m wys. Klimat zwrotnikowy wybitnie suchy, o znacznej dobowej amplitudzie temperatur (do 40°); maks. temp. +56,3° (na Wyż. Tade-majt); roczna suma opadów nie przekracza 200 mną; w zimie wieją silne wiatry (nazywane regionalnie: samum, harmattan, ghibli i in.); jedyne stałe rz. to: -Nil (bieg dolny) i -Nłger (bieg środk.); inne to epizodycznie wypełnione wodą uedy i (na pn.) nieliczne słone jeź. (szotty); w wielu rejonach S. występują wody artezyjskie. Przy źródłach i w uedach znajdują się oazy o łącznej pow. ok. 200 tyś. km2; gł. oazy: Tug-gurt, Tuat, Gurara i Tidikelt (Algieria), Dżaghbub, Kufra, Sebha, Dżalo i Dżofra (Libia), •Charga, Dachla, Farafra,Ba-harija i -Siwa (Egipt), Tau-denni (Mali) ł in.; bogactwa miner. S. są dopiero ostatnio poznawane; odkryto i eksploatuje się bogate złoża ropy naftowej i gazu ziemnego (Algieria, Libia, Egipt) oraz rudy żelaza (Mauretania, Algieria); ponadto występują tu fosforyty (Egipt, Tunezja), sól kamienna, soda, węgiel kamienny, uran (Mali) ii in. Ok. 2,5—3 mln ludn. (poza dolinie Nilu, skupiającą ok. 2i5 mln), gł. Arabowie i Ber-berowie, a na pd. Tuaregowie i drobne plemiona murzyńskie; ok. 2/3 ludn. zamieszkuje w oazach, zajmując się uprawą palmy daktylowej i zbóż oraz rzemiosłem, pozostała ludn. prowadzi koczowniczą hodowlę owiec, kóz, wielbłądów; przeważa transport karawanowy i samochodowy; przez S. przebiega południkowe kilka magistrali samochodowych. Na S. rozciągają się terytoria (lub cz.) kilku państw: (-) Algierii, Czadu, Egiptu, Sahary Hiszpańskiej, Libii, Mali, Maroka, Mauretanii, Nigru, Sudanu i Tunezji. Sahara Hiszpańska -Hiszpańsika Afryka Zachodnia Salmaa, Wielka Saimaa, system jeź. w pd.-wsch. Finlandii; położ.na wys. 76 m n.p. miasto, pow. 4400 km2 (zbiornik właściwej S. — ok. 1700 km2), głęb. do 82 m; silnie rozczłon- 728 SAINT CHBISTOPHER — NEVIS — ANGUILLA kowane, liczne w. Od pd. zamyka je wał moren człowych, tzw. Salpaus Selka. Odwadniane do jeź. Ladoga przez rz. Vuoksl, na której znany wodospad Imatra. Połączone kań. Saimaa z portem Wyborg (ZSRR) nad Zat. Fińską (cz. kań. biegnąca przez obszar Związku Radzieckiego jest wydzierżawiona Finlandii). Sałat Christopher — Nevis — Anguilla, państwo stowarzyszone z Wielką Brytanią; położ.w grupie Wysp -Podwietrznych (Małe Antyle); pow. 355 km8 (obejmuje w-y: Salnt Christopher, nazywana też Saint Kitts — 168 km', Nevis — 83 km2, Anguilla — 88 km2 i kilka mniejszych, o łącznej pow. 6 km2); ludn. 58 tyś. (1965); stolica Basseterre (na St. Christopher) 16 tyś. mieszk.; język urzędowy ang. Dwie największe w-y są górzyste (do 1156 m n.p.m.), pochodzenia wulkanicznego, natomiast Anguilla — niska, pochodzenia koralowego; klimat równikowy morski. Ludn. gł. murzyńska. Dominuje uprawa trzciny cukrowej, bawełny, palmy kokosowej, owoców i sizalu. Pewne znaczenie ma turystyka. W-y były posiadłością bryt, w 1967 otrzymały status państwa stowarzyszonego z Wielką Brytanią, zachowujący zależność jedynie w zakresie spraw zagr. i obrony. Saint-Denis, miasto, stolica —Reu-nionu (franc. departament zamorski), położ.w pn. cz. wyspy; zał. w drugiej połowie XVII w. 66 tyś. mieszk. (1965, wraz z zespołem miejskim); połączenie z pobliskim (15 km) portem Pointe-des-Galets (eksport cukru trzcinowego, rumu i wanilii). Saint Eticnne, miasto w pd. Francji, nad rzeką Furens (dopł. -Loary), we wsch. cz. Masywu -Centralnego. Zał. w XII w.; od XVI—XVII w. ośr. włókiennictwa oraz wydobycia (znajdujących się w pobliżu złóż) węgla kamiennego i rud żelaza. Ok. 213 tyś. mieszk. (1968), z przedmieściami (Le Chambon, Firminy) 340 tyś. mieszk.; ośr. admiasto, przem. metalurgicznego (stal jakościowa), zbrojeniowego, prod. lokomotyw, wyrobów metalowych, je-dwabnictwa i pasmanterii; wyższa szkoła górnicza. Saint Kitts -Saint Christopher Saint Louis, miasto w USA (stan Missouri), na p. wyższym brzegu -Missisipi, 32 km poniżej jej połączenia z -Missouri, gł. m. środk. części USA. Zał. przez Francuzów w 1764; z początkiem XIX w. odegrało ważną rolę jako ośr. ekspansji USA ku zach., duże znaczenie strategiczne w wojnie secesyjnej w 1861—65 r. 699 tyś. mieszk. (1965), z przedmieściami ponad 2,2 min; ośr. handlu (bydłem, wełną, zbożem i tytoniem) oraz przem. atomowego, maszynowego, metalowego, elektrotechnicznego, chemicz- nego, spożywczego (browary), skórzano-obuwniczego, konfekcyjnego; największy węzeł kolejowy USA (18 linii), wielki port rzeczny (od 1816) oraz lotniczy; poważne centrum kult-nauk.: 2 uniwerysytety (1832 i 1857), sławna opera i muzea, wspaniały ogród botaniczny, parki (m.in. Tower Grove oraz wielki Forest Park z teatrem na wolnym powietrzu). S.L. ciągnie się wzdłuż p. brzegu na przestrzeni 25 km; 5 mostów łączy je z przem. dzielnicą East St. Louis na przeciwległym brzegu Missisipi. SAJANY 729 Saint Lucia, państwo stowarzyszone z Wielką Brytanią; w. w grupie Wysp -Zawietrznych (Małe Antyle); pow. 616 km2; ludn. 97 tyś. (1965); stolica Castries 39 tyś. mieszk.; język urzędowy ang. S.L. jest górzystą w. pochodzenia wulkanicznego (maks. wys. 958 m n.p.m,); klimat podrównikowy; gęste lasy tropikalne; liczne źródła miner, i solfatary. Ludność stanowią gł. Murzyni i Mulaci; w żyznych dół. u-prawia się trzcinę cukrową, cytrusy, muszkatolowce, kakao, banany, mango, bawełnę, palmę kokosową i bataty; niewielka prod. cukru, melasy, rumu i soków owocowych; duże znaczenie ma turystyka zagr. Gł. partner handl.: Wielka Brytania. S.L. była posiadłością bryt., w 1967 otrzymała status państwa stowarzyszonego z Wielką Brytanią, zachowując zależność jedynie w zakresie spraw zagr. i obrony. Saint Pauł, miasto w USA (stolica stanu Minnesota), leżące po obu brzegach górnego biegu -•Missisipi. Żal. w 1838 jako końcowy port rzeczny na Missisipi, potem (obok sąsiedniego -Minneapolis) węzeł kolejowy na linii transamerykańskiej; zasiedlone w drugiej połowie XIX w. przez emigrantów niemieckich. 310 tyś. mieszk. (1964)Sluży ośr. handlu (artykuły żywnościowe, skóry, futra) oraz przem. spożywczego, maszynowego, skórzanego, futrzarskiego i drzewnego; o-gromne centrum wydawnicze i poligraficzne; ośr.: nauk.-kult., uniwersytet (zał. w 1854), wiele szkół wyższych. Wspólnie z sąsiednim Minneapolls znane jako m. "bliźniacze" (Twin Cities), liczące razem ponad 1,6 mln mieszk. (1965). Saint Pierre et Miquelon, grupa wysp na O. Atlantyckim u pd. wybrzeży Nowej Fundlan-dii (Kanada), terytorium zamorskie Francji; pow. 242 km8 (z czego Miquelon 216 km2); w. skaliste, klimat umiarkowany chłodny, morski. 5 tyś. mieszk. (1962, gł. Bretończycy i Baskowie); w miesiącach IV—X okresowo osiąga 15 tyś. (sezonowy napływ rybaków); stolica Saint Pierre — 4362 mieszk. (1962); główne zajęciem ludn. jest rybołówstwo na pobliskiej Ławicy Nowofundlandzkiej oraz hodowla zwierząt futerkowych (specjalność — srebrne lisy). Saint Vincent, państwo stowarzyszone z Wielką Brytanią, w grupie Wysp -Zawietrznych (Małe Antyle); pow. 389 km8; ludn. (gl. murzyńska) 85 tyś. (1965); stolica Kingstown 16 tyś. mieszk.; język urzędowy ang. Obejmuje w. St. Vincent (345 km2) i pn. cz. arch. Gre-nadyn. S. V. jest górzystą w. pochodzenia wulkanicznego (najw. szczyt — czynny wulkan Soufriere 1234 m n.p.m.); klimat podrównikowy morski; wnętrze mocno zalesione; częste trzęsienia ziemi i cyklony. Na żyznych glebach wulkanicznych uprawia się banany, trzcinę cukrową, marantę, palmę kokosową, bawełnę, muszkatołowiec, bataty, orzeszki ziemne i kakao. GL partner handl.: Wielka Brytania. S.V. była posiadłością bryt., w 1967 otrzymała status państwa stowarzyszonego z Wielką Brytanią, zachowując zależność jedynie w zakresie spraw zagr. i obrony. Sajany, system górski w pd. Syberii, na terenie ZSRR i częściowo Mongolii; rozciągają się od Ałtaju na zach. do jeż. 730 SAJGON Bajkał na . wsch. Powst. w orogenezie kaledońskiej, odmłodzone w hercyńsikiej i alpejskiej; zbud. z prekam-bryjskich skal zmetamorfizo-wanych (gnejsy, łupki krystaliczne, kwarcyty) i dolnopaleo-zoicznych skał osadowych (łupki, piaskowce, margle) z częstymi intruz j ami granitów. S. obejmują dwa gł. łańcuchy górskie o średniej wys. 1000— 2500 m n.p.m.: Sajan Wschodni, dł. ok. 1000 km (z pn. zach. na pd. wsch.), maks. wys. 3491 m n.p.m. (Munku Sardyk), i łączący się z nim w cz. środk. Sajan Zachodni, dł. ok. 650 km (z pd. zach. na pn. wsch.), maks. wys. 3121 m n.p.m. (Ky-zył Tajga); Sajan Zach. rozcina głęboka przełomowa dół. -Jeniseju. GL łańcuchy są złożone z równoległych pasm górskich o stromych zboczach i rzeźbie alpejskiej; liczne polodowcowe formy rzeźby; współczesne lodowce zajmują pow. ok. 8 km2. W pobliżu połączenia Sajanu Zach. i Wsch. leżą głęb. kotliny: na zach. Minusińska, na pd. To-dżyńska i Tuwińska. Klimat umiarkowany chłodny; liczne rz. dorzecza Angary i górnego Jeniseju (jego obszar źródłowy): w pd.-wsch. krańcu Sajanu Wsch. (w Mongolii) duże jeź. Chubsugul. Wysokie partie gór (ponad 1800—2,100 m n.p.m.) pokrywają pola ruchomych głazów (tzw. kurumy) i górska tundra, na zboczach rośnie tajga iglasta, w głęb. kotlinach roślinność stepowa. Złoża rud żelaza i miedzi, złoto, grafit, azbest, mika i in. Zaludnienie niewielkie, gł. Tu-wińcy; myślistwo, hodowla owiec i kóz. Sajgon, Sajgon-Szolon, miasto, stolica Wietnamu Pd., położ.na pd. kraju, na wsch. obrzeżeniu delty rz. -Mekong na p. brzegu rz. Sajgon, ok. 60 km od jej ujścia do M. -Południowo-chińskiego. Składa się z dwu m.: Sajgonu i Szolonu, położ.w obszarze wybitnie niezdrowego klimatu. S. rozwinął się po 1859 jako francuski ośr. adm. 1375 tyś. mieszk. (1965); gł. ośr. przem. i handl. kraju z przem. metalowym (stocznia remontowa), spożywczym (łu-szczarnie ryżu), włókienniczym i drzewnym, ważne centrum rzemiosła; gł. port morski Wietnamu Pd. o rocznych o-brotach ok. 5 mln t (eksport ryżu, ryb, drewna i kopry), ważny węzeł kol., drogowy i lotniczy o załączeniu mię-dzynar.; uniwersytet, muzea, ogród botaniczny. S. jest m. nowoczesnym o szerokich arteriach i wyraźnie kontrastuje z orientalnym w zasadzie i zasiedlonym przez ludn. chińską Szolonem. Saksonia, Sachsen, kraina hist. (do 1952 jednostka adm.) w pd. cz. NRD; pow. 17 tyś. km2, ok. 5,5 mln mieszk. (1967). Urozmaicona rzeźba (g. —>Ru-dawy, ich przedgórze i niziny rejonu -Lipska, a na wsch. od Laby pogórze i G. Łużyckie); bogate złoża węgla brunatnego szczególnie w rejonie Lipska, węgiel kamienny (-Zwickau), rudy metali kolorowych Ru-dawach, glinka porcelanowa (Miśnia), liczne źródła miner. Duży procent pow. zajmują żyzne gleby lessowe. Gł. okręg przem. włókienniczego w NRD (na przedgórzu Rudaw), a także przem. maszynowy, metalowy, elektrotechniczny, hutniczy, chemiczny, ceramiczny, szklarski. Gł. m.: -Drezno, Lipsk, -Karl-Marx-Stadt, Zwickau, -Gorlitz, Plauen. SALISBUBY 731 Saksonia, Dolna-, Jffżedersach-sen, kraj związkowy w pn. cz. NRF nad M. Północnym, pomiędzy NRD i dolną Łabą oraz Holandią; pow. 47 412 km2, ludn. 7 mln (1969); gł. m. -Hanower. Wzdłuż wybrzeża ciągną się Wyspy Wschodniofryzyjskie. Znaczną cz. pow. zajmuje Niż. Dol-nosaska (cz. Niż. -Niemieckiej), pokryta torfowiskami i gruntami podmokłymi, przeważnie zmeliorowanymi; w środk. cz. piaszczyste pagórki i wrzosowiska (Pustać Uine-burska). Na pd.-zach. część gór Harzu oraz pasma Sred-niogórza Niemieckiego: Dei- ster, Wiehengebirge i G. We-zerskie przedzielone przełomem rz. Wezery (Porta West-falica). Na pn. przeważają gleby torfiaste, marsze i piaski, na pd. lessy i gleby górskie. Klimat umiarkowany, morski (opady roczne 600— 800 mm). Główne rzeki: -Łaba, Wezera i Ems uchodzą szer. estuariami do M. Północnego. Średnia gęstość zaludnienia 149 mieszk./km2, w rejonach wiejskich 114 mieszk. na km2, najmniejsza w regencji Ltineburg i Stade; ludn. miejska ok. 2/3 ogólnej liczby. Bogactwa miner.: ropa naftowa, gaz ziemny, sole potaso- we, sól kuchenna, rudy żelaza (Salzgitter), rudy cynku i ołowiu. Obszar przem.-roln.; zatrudnionych w przem. 770 tyś. (9,3°/» zatrudnionych w przem. NRF, 1969). Przem. przetwórczy rozwinięty gł. w m. nad Kań. Śródlądowym i jego odgałęzieniami: w Hanowerze, Brunszwiku (samochodowy, maszynowy, chemiczny, elektrochemiczny), Wolfsburgu (f-ka samochodów "Volkswagen"), Salzgitter (hutnictwo żelaza); równomiernie rozmieszczone są różne zakłady przem. spożywczego (młyny, cukrownie, mleczarnie, zakłady mięsne, rybne itp.); ponadto przem. włókienniczy, konfekcyjny, drzewny, papierniczy. Na niż. rozwinięta intensywna hodowla bydła, gł. mlecznego, uprawa pasz, ziemniaków. Na glebach lessowych przedgórzy — pszenicy, buraków cukrowych i in. roślin przemiasto, w górach eksploatacja lasów. Na wybrzeżu rybołówstwo (Cuxhaven). Dobrze rozwinięta sieć komunikacji lądowej i wodnej (Kań. Śródlądowy, Przybrzeżny i in.). Tadeusz Lenczowski Sala y Gomez, grupa skalistych niezamieszkanych w. na O. Spokojnym, należących do -Chile; pow. 4 km2; stanowią one najdalej wysunięty na wsch. punkt -Oceanii (105°10' dł. geogr. zach.). Salerno, miasto w pd. Włoszech (Kampania), nad Zat. S. na M. -Tyrreńskim; ośr. adm. prow. Salerno. Starożytne Sa-lernum, w IX w. forteca, w X w. sławne z najstarszego w Europie uniwersytetu (zamknięty w 1811, reaktywowany w 1942); odbudowane ze zniszczeń w czasie drugiej wojny świat. 145 tyś. mieszk. (1867); przem. rolno-spożywczy, włókienniczy, skórzany, drzewny i cementowy; port; kąpielisko, ośr. turystyczny; zabytki (katedra z XI w.). Salisbury, miasto, stolica -Rodezji, w środk. cz. wyżynnej krainy Matabele; zał. w 1890 rozwinęło się zwłaszcza po 1935. 358 tyś. mieszk. (1967, wraz z zespołem miejskim); największy ośr. przem. i handL kraju; przem. metalowy, włókienniczy i spożywczy; węzeł 732 SALOMONA, WYSPY- kol., połączony przez Bulawajo z linią Kapsztad—Kongo i z portem Beira w Mozambiku, międznar. port lotniczy w Kentucky. W okolicy kopalnie złota, wanadu i chromu. Salomona, Wyspy-, arch. w. na O. —Spokojnym w środk. Melanezji, stanowiący przedłużenie ku pd.-wsch. Arch. —Bismarcka; pow. 40404 km2, 175 tyś. mieszk.; cz. wsch. jest protektoratem bryt. 29 785 km2, 143 tyś. mieszk. w 1967; większe w.: Guadalcanal — 6470 km2, Santa Isabel — 4660 km2, Malaita — 4070 km2, San Cristobal — 3048 km2, Choi-seul — 3540 km2, Nowa Georgia — 1761 km2; cz. zach. wchodzi w skład -Nowej Gwinei Australijskiej. Większe w.: Bougainville — 8800 km2 i Buka — 482 km2. W.S. są górzyste (zatopiony łańcuch górski z licznymi wulkanami), maks. wys. na Guadalcanal 2309 m n.p.m.; klimat gorący wilgotny, większość w. pokryta gęstymi lasami tropikalnymi; ludn. miejscowa (gł. Me- lanezyjczycy, a także Polinezyjczycy) uprawia' gł. palmę kokosową, bataty i banany; wydobycie małych ilości złota. W.S. odkryte zostały przez Hiszpana Mendana de Neyra w 1567, potem zapomniane i ponownie odkryte w 1767—88 przez Cartereta, Bougainville'a i in. Saloniki, Tfcessalonźke, miasto w pn. Grecji, ośr. adm. nomosu S., drugie pod względem wielkości w kraju, położ.malowniczo na wzgórzach w głębi Zat. Salonickiej (M. -Egejskie). Żal. w IV w. p.n.e.; przez długi czas kwitnący port i osada handl., podupadło po zdobyciu przez Turków (1430); po 1918 gł. m. i port pn. Grecji, 251 tyś. mieszk. (1961); ośr. przem. spożywczego, włókienniczego, skórzanego, metalowego, stoczniowego; węzeł kolejowy i lotniczy, drugi (po Pi- reusie) port morski Grecji (eksport wina, tytoniu, jedwabiu oraz produktów rolniczych) ; 'przewozy tranzytowe do in. państw bałkańskich; uniwersytet, muzea; liczne zabytki epoki bizantyjskiej (mury obronne z basztami). Doroczne targi międzynar. Salt Labę City, miasto, stolica stanu Utah w zachodniej części USA; położ.we wsch. cz. —Wielkiej Kotliny (środk. -Kordyliery) w pobliżu -Wielkiego Jeziora Słonego. Zał. w 1847 przez sektę mormonów, jest również obecnie centrum ruchu mor-mońskiego. 192 tyś. mieszk. (1964); szybko rozbudowujący się ośr. hutnictwa żelaza, miedzi, cynku i ołowiu oraz przem. spożywczego (cukrownie), chemicznego (przerób ropy naftowej), zbrojeniowego, włókienniczego, poligraficznego i przeróbki rudy uranowej; duże centrum bankowe, ważny węzeł kol., drogowy i lotniczy; uniwersytet. Saluin, Salween, rz. w Chinach (lokalnie nazywana Nagocii lub Nu-ciang i Birmie (Saluin Mjit); dł. 3200 km, pow. dorzecza 325 tyś. km2. Wypływa z lodowców w g. Tangla na wsch. Wyż. Tybetańskiej; pierwotny kierunek wsch. zmienia następnie na pd. i płynie pełną progów, wąską i głęb. dół., wpierw równolegle do górnego biegu -Mekongu i —•Jangcy, następnie rozcina wyż. - Szan i uchodzi do zat. Martaban (na M. -Andamańskim). Dorzecze b. słabo rozwinięte, brak większych dopł. Żeglowna jedynie na niewiel- SALZBURG 733 kich odcinkach; u ujścia leży m. -Molamjaing. Salvador, Babia, miasto w Brazylii wsch. nad Atlantykiem, na krańcu niewielkiego płw. zamykającego Zat. Wszystkich Świętych (Todos os Santos), stolica stanu Bahia. Zał. z początkiem XVI w. było pierwszą osadą eur. w Ameryce Pd.; w 1549—1763 stolica portugalskiej Ameryki i gł. punkt eksportu cukru z trzciny cukrowej. 878 tyś. mieszk. (1967); ośr. przem. spożywczego (rafinerie cukru, młyny, przetwórstwo owocowe), zakł. odzieżowe; ważny port (eskport kakao, cukru, bawełny, tytoniu, skór); duży ośr. kult. — uniwersytet i kilka in. wyższych uczelni; wiele zabytków, m.in. katedra z 1572, fortyfikacje. Salwador, Repńbiźca de El Salvador, Republika Salwadoru, państwo w Ameryce Środk., położ.nad O. Spokojnym ; pow. 21 393 km2; ludn. 3266 tyś. (1968); stolica -San Salvador 318 tyś. mieszk. (1966); podział administracyjny 14 dep.; język urzędowy hiszpański. WARUNKI NATURALNE. S. Jest krajem górzystym; tylko nad oceanem ciągnie się wzdłuż wybrzeży wąska niż.; kraj jest przecięty dwoma pasmami g.: Cadena Costera (nadbrzeżne) i Sierra Mądre (na pn.; graniczne; ok. 2500 m n.p.m.), rozdzielonymi niewysokim płaskowyżem (400—700 m n.p.m.); liczne czynne i wygasłe wulkany (ok. 60, najw. — Santa Ana 2386 m n.p.m.). Klimat na wybrzeżu podrównikowy gorący (średnia temp. 23 do 28°C), w głębi kraju chłodniejszy pod wpływem wysokości, o znacznych (1800—2AOO mm) opadach rocznych (pora deszczowa od maja do października). Rz. niewielkie (najdłuższa — Lempa 260 km) o znacznych zasobach energii wodnej; lasy tropikalne, w g. — lasy dębowo-sosnowe. Gł. bogactwa miner.: złoto, srebro, rtęć, węgiel, rudy żelaza, miedzi, cynku i ołowiu oraz siarki (słabo eksploatowane). LUDNOŚĆ S. składa się gł. z Metysów (70%), Indian (ok. 15<'/«) i Kreolów (ll%); średnia gęstość zaludnienia 134 mieszk./km2; większe m.: San Salvador, Santa Ana (89 tyś. mieszk., 1965), San Miguel (45 tys.). GOSPODARKA. S. jest słabo rozwiniętym krajem rolniczym; monokultura kawy (150 mln krzewów na 135 tyś. ha; zbiory 95 tyś. t, 1965 — ósme miejsce w świecie), poza tym: uprawa kukurydzy (ok. 250 tyś. t), bawełny (80 tyś. t), trzciny cukrowej, tytoniu, kakao i ryżu. Hodowla gł. bydła (l mln szt., 1965) i trzody chlewnej (400 tyś. szt.) oraz koni. Lasy zajmujące 34<'/ pow. kraju dostarczają cennego mahoniu, cedru i drzewa Tohufera. S. jest największym na świecie producentem balsamu peruwiańskiego (120 t, 1965). Przemiasto w zaczątkach, gł. przetwórczy: cukrownie (23), sortownie kawy (170 zakładów), tytoniowy, dalej tekstylny, cementowy. Dł. linii kol. 754 km, dróg kołowych 7950 km, w tym bitych 725 km (280 km — droga panamery-kańska). Eksport: kawa (55(l/o) i bawełna (24l)/t); główni partnerzy handlowi: USA, NRF i Japonia. Salween —Saluin Salzburg, miasto w Austrii, nad rzeką Salzach, u podnóża Alp 734 SAMAR Salzburskich; stolica kraju związkowego Salzburg. Rzym. Juvavum; przez długi okres ważny ośr. handl. i komunikacyjny. 116 tyś. mieszk. (1965); przem. chemiczny, metalowy i włókienniczy; duży ośr. turystyczny i kult. kraju; węzeł komunik. o międzynar. znaczeniu; uniwersytet, liczne zabytki z XVII—XVIII w. Rodzinne m. Mozarta; miejsce międzynar. Festiwale Mozar-towskich. Samar, w. we wsch. es,, arch. -FiUpin, pow. 13 590 km2; wnętrze górzyste (maks. wys. 896 m n.p.m.) pokryte wiecznie zielonymi lasami tropikalnymi; złoża rudy żelaza i miedza. Uprawa ryżu, palmy kokosowej i konopi manilskich; 1110 tyś. mieszk. (1967), gł. m. Calbayog, Catbalogan. Samarkanda, Samarkand, m. obwodowe w Uzbeckiej SRR, 1924—30 stolica Uzbekistanu; poi. w dół. rz. Zerawszan (p. dopł. Amu- darii); znana już w VI w. p.n.e.; 254 tyś. mieszk. (1968). Drugi pod względem znaczenia ośr. gosp. Uzbekistanu, skupia przem. metalowy i maszynowy (cz. do traktorów i samochodów, maszyny włókiennicze, aparaty kinowe), chemiczny (nawozy fosforowe), włókienniczy (jedwabni-czy, bawełniany), spożywczy (prztwórstwo owocowo-wa-rzywne, winiarski, tytoniowy, mięsny, mleczarski), ponadto przem. odzieżowy, skórzano- -obuwniczy, materiałów budowlanych; st. kol., lotnisko, węzeł drogowy, gazociąg ze złoża GazK; uniwersytet i 3 wyższe uczelnie, opera, 2 teatry, muzeum historii kultury i sztuki Uzbekistanu; liczne zabytki architektury średniowiecznej: medresy Ułun-bega (XV w.), Szir Dar i Tilija Kari (XVII w.), meczet Bibi Chanum (XV w.), mauzolea Szach-i Zinda ł Gur-i Mira (XIV—XV w.) i in. Sambra, Sambre, rz., lewy dopływ Mozy; wypływa we Francji ze wzgórz Cambresis i uchodzi w Belgii (pod Namur) do Mo-zy. DL 180 km; żeglowna prawie na całej dł. — ok. 54 km odcinek S. jest skanalizowany. Połączona kań. z rz. Oise (dopł. Sekwany). Nad S. leżą m.: Maubeuge ł Charleroi. Samoa, grupa 13 w. wulkanicznych (l czynny wulkan) na -0. Spokojnym w -Polinezji; pow. 3039 km2, 162 tyś. mieszk. (1966). W-y S. dzielą się na: ~>-S. Zachodnie (kraj niepodległy) i S. "Wschodnie (posiadłość USA) — złożone z 4 wysp wulkanicznych o pow. 197 km2 i ludn. 27 tyś. (1986); stolica Pago Pago 1251 mieszk. położ.na gł. w. Tu-tuila, doskonały port i baza morska. Ludn. S. Wschodniego zajmuje się przeważnie uprawą palmy kokosowej (eksport kopry), owoców i płodów tropikalnego rolnictwa. Samoa Zachodnie, Samoa Sź-sifo, West Samoa, państwo niepodległe od i 11992, w Oceanu, członek bryt. Wspólnoty Narodów, przedtem terytorium powiernicze pod adm. Nowej Zelandii. Obejmuje zach. cz. wysp -Samoa; pow. 2842 km*; ludn. 137 tyś. (1968), gł. Samoańczycy; stolica -Apia (pół. na w. Upolu), 25 tyś. mieszk. (1966); język urzędowy samoański. S. Z. składa się z 2 dużych wysp wulkanicznych: Savaii (1715 km2) i Upolu (1127 km2) oraz 7 małych wysepek przybrzeżnych; najw. wzniesienie na w. Savaii — SAN ANTONIO 735 szczyt Maugasilisili, 1858 m n.p.m. Kraj rolniczy: uprawa palmy kokosowej, kakao, bananów, kukurydzy, ryżu i batatów; hodowla słabo rozwinięta, gł. drobiu; przem. drobny — spożywczy (suszenie kopry) i leśny (tartaki; lasy zajmują 158 tyś. ha). Eksport kopry, bananów i kakao. Samos, w. -Sporady Samsun, miasto, stolica prowincja w pn. Turcji, na wybrzeżu M. -••Czarnego; zał. w VI w. p.n.e. jako grecka osada ATTUSOS, było ważnym portem tej cz. Azji Mniejszej. 108 tyś. mieszk. (1965); przem. spożywczy i tytoniowy; port morski (eksport tytoniu), węzeł drogowy Ł st. kol. San, p., drugi po —.-Narwi pod względem dł. dopł. -zwisły; dl. 444 km, pow. dorzecza 16,7 tyś. km2. Wypływa w Bieszczadach w pobliżu Przeł. Użockiej, na granicy z ZSRR; w górnym biegu płynie ku pn. zach. krętą przełomową dół. przez Bieszczady i Pogórze Karpackie, w rejonie Dy-nowa skręca ku wsch. i po wykonaniu wielkiego łuku kieruje się z powrotem ku pn. zach., przecina Kotlinę Sandomierską i uchodzi do Wisły ok. 10 km na pn. od -Sando-mierza. Duże zasoby hydro-energii, wykorzystane przez hydroelektrownie zbiorników: retencyjnego w Solinie oraz wyrównawczego w Myczkow-cach (tzw. kaskada górnego Sanu, o łącznej mocy hydroelektrowni 150 MW). W dalszym etapie planuje się budowę kaskady środk. i doln. biegu rzeki Inwestycje te, oprócz produkcji energii, mają na celu zapobieżenie powodziom oraz zasilanie Wisły w wodę podczas niskich wodostanów. Ważniejsze dopł. L: Solinka, Hoczewka, Osława, -Wisłok; p.: Wisznia, Lubaczówka, Tanew i Bukowa. Sana, miasto, stolica Jemenu, położ.w środk. cz. kraju w śródgórskiej żyznej dół. na wys. 2350 m n.p.m. Ok. 100 tyś. mieszk. (1961); ośr. handlowo-rzemieśl-niczy (prod. wyrobów włókienniczych, skórzanych, broni) powiązany szosami z leżącymi nad M. -Czerwonym portami: Hodejda i Mokka, lotnisko. S. jest jednym z najstarszych m. Płw. -Arabskiego o dobrze zachowanym średniowiecznym charakterze, otoczone 7 m wys. glinianym murem (z wieloma basztami i bramami); liczne zabytki (w tym meczet z VII w.). San Antonio, miasto w USA (stan Texas), nad rzeką San, Antonio. Powst. z końcem XVII w. jako osiedle przy hiszpańskiej misji kościelnej, rozwinęło się dopiero ok. 1880 po doprowadzeniu kolei; początkowo punkt handlu bydłem z obszaru stepowego Płaskowyżu Edwarda, a dalszy rozwój S.A. związany był z odkryciem tu w 1914 ropy naftowej. 627 tyś. mieszk. (1964); wielki ośr. handlu produktami rolnymi (mięso, bawełna), przem. spożywczego, naftowego, metalurgicznego, maszynowego i włókienniczego; ważne cen- trum komunikacyjne z Meksykiem (linia kol. na Laredo); dwa uniwersytety (zał. 1868). S.A. składa się ze starego m. o hiszpańskim charakterze z szeregiem zabytków i nowoczesnych dzielnic przem. Dzięki łagodnemu klimatowi jest uczęszczanym uzdrowiskiem klimatycznym. 736 SAN DIEGO San Diego, miasto w pd.-zach. USA (stan Kalifornia), nad zat. San Diego, ok. 20 km od granicy z Meksykiem. Jedno z naj- starszych m. Ameryki Pn.; zał. w 1543 przez Hiszpanów (Cabrillo) jako port, ale rozwinęło się dopiero po doprowadzeniu kolei żelaznej w 1885 i założeniu tu istniejącej również obecnie wielkiej bazy marynarki wojennej USA. 640 tyś. mieszk. (1964), z przedmieściami 1136 tys.; wielki port rybacki, baza połowu tuńczyków; ośr. ogromnego przem. lotniczego i rakietowego, wielki port lotniczy; uczęszczane uzdrowisko klimatyczne i miejscowość kąpielowa razem z pobliskimi Coronado Beach i La Jolla. Specjalny wodociąg łączy m. z ujściem rz. —••Kolorado. Sandomierska, Kotlina-, -Podkarpackie, Kotliny- Sandomierz, m. pow. w woj. kieleckim, na wsch. krańcu Wyż. Kielećko-Sandomierskiej, nad -Wtsłą. Stare przedhistoryczne osiedle, potem gród obronny na szlaku z -Krakowa na Ruś; rozbudowane obok niego m. uzyskało prawa miejskie w połowie XIII w.; ucierpiało wielokrotnie od najazdów tatarskich; przez długi czas było ośr. handlu zbożem sprowadzanym drogą wodną oraz sukiennictwa; podupadło w wyniku rozbiorów Polski. 15,8 tyś. mieszk. (1968); ośr. przem. rolnoprze-twórczego, huta szkła oraz fabryka porcelany technicznej; rozwinęło się tu szkolnictwo zawodowe, m.in. technikum przetwórstwa owoców. Sandwich Południowy, South Sandwich Islaitds, arch. złożony z 11 w. w pd. cz. O. -•Spokojnego, w pobliżu wybrzeży -Antarktydy, należący do bryt. kol. —•-Falklandy; pow. 420 km2, bezludne. W. wulkaniczne; stanowią wierzchołki podwodnego grzbietu pd.-antylskiego, przyległego do wielkiego rowu głębokomorskiego Sandwich (gł. 8428 m) i ciągnącego się łukiem od -Georgii Pd. ku -Orkadom Pd. Większe W-y: Zawadowskiego, Leskowa, Torsona i Saundersa; klimat subpolarny; w wyższych partiach w. pokrywy lodowe. S. Pd. odkrył w 1775 J. Cook, zbadała i opisała w 1819 wyprawa rosyjska pod dowództwem Bel-lingshausena. San Felix -.Desventurades, Islas- San Francisco, m. na zach. wybrzeżu USA (stan Kalifornia); zbud. na górzystym płw. między pełnym oceanem a zat. San Francisco, nad ok. 1,5 km szer. cieśn. Złote Wrota (Gol-den Gate). Zał. w 1776 jako ośr. misyjny i hiszpańska stacja wojskowa Yerba Buena; nazwę obecną zawdzięcza amer. • osadnikom, którzy dotarli tu w 1846; poważny rozwój m. datuje się od 1848, tj. odkrycia w Kalifornii złota oraz doprowadzenia do S. F. w 1869 pierwszej transamery-kaóskiej linii kol.; rozwoju m. nie zahamowały nawet parokrotne trzęsienia ziemi, z których najbardziej katastrofalne było w 1906 r. 723 tyś. mieszk. (1965, z zespołem miejskim ponad 2,9 mln); znakomity port o olbrzymich możliwościach rozwojowych w Zat. San Francisco (gł. port zach. wybrzeży USA, powiązany liniami żeglugowymi z wsch. Azją) — eksport gł.: żywność, drewno, ropa naftowa; ina- SAN LUIS POTOSI 737 port: herbata i cukier; ośr. przem. metalowego (budowy okrętów, maszyn), chemicznego oraz spożywczego i poligraficznego; ważny ośr. kult.-nauk. zach. rejonów USA; uniwersytety w S.F., Pało Alto, instytuty nauk., obserwatorium astronomiczne, liczne muzea, parki (między innymi Golden Gate Park). S.F. rozbudowało się na wzgórzach, z których najważniejsze to: Telegraph, Nob i Russian; posiada wiele dzielnic, m.in. charakterystyczną dzielnicę chińską; m. tworzące zespół miejski S.F. to m.in.: Oakland, Berkeley, Ala-meda, Pało Alto i in. Z Oakland jest S.F. połączone 15 km mostem, zbud. w 1936. Również przez Złote Wrota przerzucono w 1937 most wiszący. San Jose, miasto, stolica Kostaryki, położ.w środku kraju, na tzw. Meseta Central, 1270 m n.p.m. Zał. w 1735 jako Villa Nueva jest od 1823 stolica Kostaryki; niszczone kilkakrotnymi trzęsieniami ziemi, zostało w XX w. nowocześnie rozbudowane. 186 tyś. mieszk. (1867), z przed- mieściami 345 tys.; ważny ośr. przem. (przem. spożywczy, włókienniczy, meblowy) i handl. kraju; leży przy linii kol. łączącej port Limón (nad M. Karaibskim) z portem Puntarenas (nad O. Spokojnym); przez S. J. przebiega Droga Panamerykańska; szereg zabytków, m.in. katedra z XVIII w., liczne pałace z XIX w. w stylu hiszpańskimiasto w pobliżu S.J. port lotniczy El Coco o znaczeniu międzynar.: park narodowy. San Jose, miasto, uzdrowisko zimowe w USA (stan Kalifornia), położ.w pobliżu pd. krańca zat. San Francisco, w dół. 47 Słownik geografii świata między pasmami górskimi. Zał. w 1777 jako m. misyjne pod nazwą El Pueblo de San Jose de Guadalupe, stało się później znacznym centrum wydobycia złota oraz rtęci. 305 tyś. mieszk. (1964), aglomeracja miejska (złożona z Pało Alto, Santa Ciara i Sunnyyale) ok. 650 tyś. mieszk. (1960); jedno z centrów sadownictwa Kalifornii (Garden City), gł. brzoskwiń i grusz, poza tym ośr. przem. maszynowego (montaż samochodów Forda), konserwowego oraz cementowego; węzeł kol., lotnisko Sunnyvale; na pn. od m. port (w budowie); 2 uniwersytety; muzeum egiptolo-giczne. San Juan, miasto, stolica Puerto Rico, położ.na pn.-wsch. wybrzeżu. nad O. Atlantyckim. Zał. w 1519 pod nazwą Puerto Rico, rozwinęło się dopiero z końcem XIX w. 442 tyś. mieszk. (1966, zespół miejski); wielki ośr. produkcji cukru, rumu i cygar; przem. tekstylny, metalowy i maszynowy; gł. port wywozowy kraju (cukier, cygara, rum, owoce); wyjściowa st. nadbrzeżnej linii kol. do Ponce i Guayama, lotnisko; uniwersytet (w nowej dzielnicy Rio Piedras); zabytki architektury kolonial' nej, stare forty (El Morro). San Luis Potosi, miasto w Meksyku, położ.w środk. części Wyż. -Meksykańskiej na wys. ok. 1880 m n.p.m. Zał. z końcem XVI w. jako stacja misyjna; odkrycie w sąsiedztwie złota przyczyniło się do rozrostu m. 178 tyś. mieszk. (1966); ośr. adm. i wielki ośr. prod. arszeniku oraz górnictwa i przetwórstwa srebra, ołowiu, cynku i antymonu; przem. 738 SAN MARINO włókienniczy, skórzany i spożywczy; ważny węzeł kol.; zabytki architektury kolonialnej. San Marino, La Serenissima Republica di San Marino, Republika San Marino; jako państwo istnieje od IV w. W 1263 pierwsza konstytucja rep.; obecnie połączona unią celną z Włochami. położ.w pn.-wsch. cz. Płw. Apenińskiego, na wsch. zboczach Apeninów Pn., ok. 18 km od wybrzeża M. Adriatyckiego (Włochy). Pow. 80,6 km2; ludn. 18 tyś. (1967); stolica San Marino 4 tys.mieszk.; język urzędowy włoski. Obszar górzysty z kulminacją w Monte Titano (743 m n.p.m.), na którego stokach rozłożyła się stolica Podstawę gospodarki stanowi roln., gł. uprawa winorośli, pszenicy, drzew owocowych oraz hodowla; niewielki przem. włókienniczy, skórzany, ceramiczny, kamieniarski (terrakota), spożywczy; oraz masowa produkcja pamiątek dla turystów. Ogromną rolę odgrywa obsługa wielkiego ruchu turystycznego (hotelarstwo), a także masowe edycje znaczków pocztowych dla kolekcjonerów. W 1965 S.M. zostało połączone kilkunastokilometrową auto- stradą z sąsiednim m. włoskim Rimini. Sanok, m. pow. w woj. rzeszowskim, na wsch. krańcu Dołów Jasielsko-Sanockich, na l. brzegu Sanu, na wys. ok. 290—350 m n.p.m. Zał. w połowie XII w. jako gród warowny przy szlaku handl. ku Przełęczy -Aupkowskiej, do połowy XVII w. rozwijało się dość pomyślnie; zniszczone przez wojny szwedzkie podupadło, dźwignęło się dopiero na skutek odkryć ropy naftowej w drugiej połowie XIX w. 20,2 tyś. mieszk. (1968); rozwijający się ośr. przem. środków transportu (prod. wagonów kol. oraz autobusów), drzewnego (tartaki, fabryka sklejek), elektrotechnicznego (akumulatory), spożywczego i gumowego; zabytkowy zamek — siedziba Muzeum Ziemi Sanockiej. San Salvador, miasto, stolica republiki Salwadoru, położony w południowej części kraju na wys. ok. 650 m n.p.m. Zał. w 1525, rozwijało się słabo, dopiero wprowadzenie uprawy kawy przyspieszyło tempo rozwoju m.; od 1834 stolica 318 tyś. mieszk. (1966); wielki ośr. handlu kawą; centrum przem. spożywczego (cukrownie), włókienniczego i tytoniowego; centrum komunikacji Salwadoru z dużym lotniskiem; uniwersytet, wiele zabytków. S.S. kilkakrotnie ucierpiało od trzęsień ziemi. Najbliżej poi. portem jest La Libertad (oddalony o ok. 40 km). San Sebastian, miasto w pn. Hiszpanii (Baskonia), położ.malowniczo na górzystym przyl. nad Zat. -Biskajską. W średnio- wieczu mały port baskijski Donostia oraz forteca; od końca XIX w. rozwinął się jako modne kąpielisko morskie. 150 tyś. mieszk. (1967); ośr. admiasto, przem. maszynowy, chemiczny, włókienniczy i spożywczy; port (eksport wina, wełny oraz rudy żelaza), gł. baza rybacka pn. Hiszpanii; najbardziej znane hiszpańskie uzdrowisko i kąpielisko morskie, rozbudowywane nad zat. Concha w kierunku zach. Santa Cruz de Tenerife, m. na w. -Teneryfa, w arch. Wysp Kanary jskich; poi. u SANTIAGO DE CUBA 739 stóp wulkanu Pico de Teide (3'718 m n.p.m.); rozwinęło się w połowie XIX w. jako port bunkrowy. Ośr. admiasto, 155 tyś. mieszk. (1967); rafinerie ropy naftowej oraz fabryki konserw rybnych i owocowych; port (eksport wina, owoców oraz konserw owocowych); ważny port bunkrowy na trasie Europa—Ameryka Pd. oraz centrum turystyczne i uzdrowisko klimatyczne. Santa F6, miasto w Argentynie, na Niż. La Płaty, nad rzeką Sa-lado (w pobliżu jej ujścia do Parany). Zał. w 1973, rozwinęło się dopiero w połowie XIX w. — po rozbudowie kolei i otwarciu żeglugi rzecznej. 260 tyś. mieszk. (1960); ośr. adm. i przem.. przetwórczo-rolnego (młyny, olejarnie), garbnikowego (ąuebracho), papierniczego, drzewnego, włókienniczego i metalowego; centrum komunikacyjne (koleje, wielki port rzeczny dostępny dla statków morskich); ośr. kult. (uniwersytet). Santa Isabel, miasto, atol. (od 1968) Gwinei Równikowej, położ.na w. -Fernando Po; żal. z początkiem XIX w. 40 tyś. mieszk. (1968); port (eksport drewna szlachetnego, kawy i kakao); lotnisko. Santander, miasto w pn. Hiszpanii, nad Zat. Biskajską (B&skonia), położ.nad głęb. riasową zat.; adm. ośrodek prow. S. Znane w czasach rzymskich, zbud. ponownie w XII w., rozwinęło się dopiero w XIX w. jako port wywozowy rudy żelaza i cynku z kopalń zaplecza (Tor-relavega i in.). 130 tyś. mieszk. (1967); znaczny ośr. przem.: huty żelaza i stali, przem. maszynowy, stoczniowy, zbrojeniowy, chemiczny, włókienniczy oraz papierniczy, spożywczy; port rybacki; duże kąpielisko morskie. Santiago, Santiago de Chile, miasto, stolica Chile, położ.w środk. cz. kraju na wys. ok. 520 m n.p.miasto, nad rzeką Mapocho (dopł. Maipo), w odległości ok. 90 km od wybrzeża. Powst. w 154,1 jako niewielki ośr., rozwinęło się w XIX w., choć było kilkakrotnie burzone trzęsieniami ziemi; gł. okres rozwoju przypada na lata od 1920 r. 2314 tyś. mieszk. (1965 — zespół miejski, 1/4 łudn. Chile); gł. ośr. przem. (włókienniczy, skórzano-obuwniczy, maszynowy, chemiczny, spożywczy), handl. i finansowy kraju; ważne centrum kult. z dwoma uniwersytetami i in. wyższymi uczelniami i muzeami; ważny węzeł komunikacyjny z 5 Uniami kol. i lot- niskiem. S. jest rozbudowane bardzo nowocześnie; liczne parki na stokach wzgórz Cer-ro Santa Lucia i Cerro San Cristóbal. Gł. portem S. jest -Valparaiso. Santiago de Cuba, m. na pd.-wsch. wybrzeżu Kuby, poi, nad malowniczą zat. Zał. w 1514, od 1551 stolica Kuby; z początkiem XVIII w. zniszczyły go poważnie trzęsienia ziemi, tak że jego właściwy rozwój datuje się od połowy XIX w. 341 tyś. mieszk. (1865); ośr. adm. prow. Orien-te; ważny ośr. przem. tytoniowego, cukrowniczego, włókienniczego i drzewnego; ośr. górniczy (ruda żelaza, mangan), ważny port (eksport cukru, tytoniu, owoców pd.), końcowa st. kol. połączona przez węzeł San Luis z resztą kraju; ośr. handl. i nauk. (uni- 740 SANTO DOMINGO wersytet); zabytki architektury. Santo Domingo, S.D. de Guz-m&n, miasto, stolica Dominikany, położ.na pd.-wsch. wybrzeżu w. Haiti. Jedno z najstarszych m. Ameryki Środk.; zał. w 1496 przez brata Kolumba — Bartłomieja; odbudowane po ogromnych zniszczeniach przez huragan w 1930 r. 577 tyś. mieszk. (1967); ośr. przem. rolno-spo-tywczego i ważny port (eksport cukru, kakao, owoców, skór i drewna); duże lotnisko międzynar.; zabytki architektury kolonialnej ze sławną katedrą t uniwersytetemiasto w 1936—61 m. nazywało się Cm-dad Trujillo. Santoryn -Cyklady. Santos, miasto w pd.-wsch. Bra-xylii w sąsiedztwie (80 km) -Sao Paulo, nad O. Atlantyckim, poi. częściowo na W. Sao Vicente. Zał. w 1532, rozwinęło się jako port w 1867 po połączeniu koleją z Sao Paulo. 301 tyś. mieszk. (1967); drugi co do znaczenia port w Brazylii (najw. w świecie eksport kawy, poza tym eksport wełny, owoców południowych); węzeł kol., lotnisko. Bao Francisco, rz. we wsch. Brazylii; 2850 km dł., dorzecze 581 tyś. km2; wypływa na Wyż. -Brazylijskiej w Serra da Canastra na zach. od m. -Belo Horizonte, płynie w kierunku pn.-wsch., a w dalszym odcinku zmienia bieg na pd.-wsch., uchodząc do Atlantyku na pn. od m. Aracaju; liczne szypoty i wodospady zwłaszcza w biegu środkowym; większe dopł. (tylko lewe): Paracatu i Grandę. Żeglowna 1310 km w górnym biegu i 255 km w dolnym. Sao Luis, miasto w pn. Brazylii (stan Maranhao), położ.na górzystej wysepce oddzielonej ujściem rz. Mosquito od lądu i dzielące zat. Maranhao na dwie cz. Zał. przez Francuzów w 1612; opanowane przez Por-tugalczyków w parę lat później, było długi czas portugalskim ośr. kolonizacji wnętrza Brazylii i portem eksportującym cukier trzcinowy; podupadło w XVIII-XIX w. i dźwignęło się ponownie jako port eksportu kawy, mięsa i cukru, poza tym jako ośr. przem. spożywczego. 190' tyś. mieszk. (1967); stolica stanu Maranhao; jedno z szybciej rosnących m. Brazylii; połączone linią kóL z wnętrzem kraju — z m. Teresina. Saona, Saone, rz. we wsch. Francji, p. dopł. -Rodanu; dł. 460 km, pow. dorzecza ok. 30 tyś. km2; źródła w pd. cz. Wyż. Lotaryńskiej; płynie na pd., uchodzi do Rodanu w m. -Lyon; średni przepływ wody koło ujścia 400 mYsek. Żeglowna na dł. 375 km; połączona kanałami z —i-Loarą, dorzeczem - Sekwany oraz (za pośrednictwem lewy dopływ Doubs) z -Renem. Sao Paulo, miasto w pd.-wsch. Brazylii, w pobliżu O. Atlantyckiego; stolica stanu Sao Paulo. Zał. z początkiem XVIII w. w zdrowej okolicy na wys. ok. 900'• m n.p.m. nad rzeką Tiete; rozwinęło się poważnie ok. 1885 jako świat, centrum produkcji kawy. 3535 tyś. mieszk. (zespół miejski, 1967); największe m. przem. Brazylii (przem. włókienniczy, spożywczy, chemiczny, elektrotechniczny, metalowy i maszynowy); ośr. finansowy i handl. (kawa, bawełna), centrum nauk.-kult. (dwa uniwersytety, politech- SARATÓW 741 nika i wiele in. szkół); port, węzeł kolejowy i lotniczy. Sapporo, gł. m. w. -Hokkaldo w Japonii, położ.nad rzeką Isi-kari, ok. 10 km od wybrzeży M. Japońskiego. 795 tyś. mieszk. (1965); ośr. admiasto, przem. maszynowego (budowa samolotów), spożywczego, włókienniczego, skórzanego i drzewnego; węzeł kol., lotnisko; uniwersytet. W pobliżu górnictwo węgla kamiennego, rudy żelaza i ropy naftowej. Saragossa, Zaragoza, m. pn.-wsch. Hiszpanii (Aragonia), nad rzeką -i-Ebro. Stare iberyjskie Salditba, rzymskie Caesa-raugusta, z pocz. VIII w. zdobyte przez Arabów, z pocz. XII w. odbite przez Hiszpanów; przez długi okres gL ośr. adm.-handl. i stolica królestwa Ara-gonii. 372,4 tyś. mieszk. (1867); duży ośr. przem.: przem. maszynowy (wagony, samochody, samoloty, maszyny rolnicze), metalowy, spożywczy, włó- kienniczy, drzewny (obróbka korka), cementowy; ważny ośr. handlu i duży węzeł komunikacyjny, końcowy punkt naf-tociągu wojskowego z Rota; ośr. adm. i duże centrum kult., uniwersytet (zał. 1474), akademia sztuk pięknych; muzea; szereg zabytków (katedra La Seo z XII w., Nuestra Seńora del Filar z XVII w., kościół św. Pawła z XIII w., pałac mauretański z XI w.). Sarajewo, miasto w środk. Jugosławii, położ.w rozległej kotlinie w G. Dynarskich 540—700 m n.p.miasto, nad rzeką Miijacka (dopł. Bosny), stolica -Bośni i Hercegowiny. Znane od XII w. jako Vrhbosna, zdobyte przez Turków na początku XV w.; od 183i2 stolica Bośni; okupowane od 1878 przez Austrię; 28 VI 1914 miejsce zamachu na austro-węgierskiego następcę tronu Franciszka Ferdynanda. 218 tyś. mieszk. (1964); duży ośr. przem. z rozwiniętym przem. maszynowym, metalowym, włókienniczym, drzewnym, spożywczym i tytoniowym; rękodzieło artystyczne. S. ma najbardziej orientalny charakter ze wszystkich m. Jugosławii; wiele meczetów (sławny Begova Dżamija t 1465); gł. ośr. religijny mahometan w Jugosławii. W pobliżu kopalnie węgla brunatnego, rud żelaza i manganu oraz największa w kraju huta żelaza (Zenica). Saratów, m. obwodowe w eur. cz. Rosyjskiej FSRR, położ.na p. brzegu -Wołgi; zał. 1590 jako nadgraniczna warownia, pierwotnie na l. brzegu Wołgi, a w XVII w. przeniesiony na brzeg p.; 737 tyś. mieszk. (1968). Wielkie centrum przem. i kult.- nauk.; skupia przem. metalowy i maszynowy (obrabiarki, turbiny elektryczne, dźwigi, łożyska toczne, maszyny budowlane, lodówki, remont statków), elektrotechniczny, chemiczny (petrochemia, prod. spirytusu syntetycznego, włókien sztucznych, farb i lakierów), materiałów budowlanych, szklarski (największa w ZSRR huta szkła technicznego), spożywczy (rybny, tłuszczowy, mięsny, młynarski), drzewny, ponadto przem. odzieżowy, skórzany, poligraficzny; w okolicy S. wydobycie ropy naftowej i gazu ziemnego; duży port rzeczny, węzeł koL i drogowy, port lotniczy, rurociągi naftowe do Kujbyszewa i Astrachania, gazociągi — do Moskwy, Gorkiego i Wołgo-gradu; uniwersytet i 10 in. wyższych uczelni, opera, 3 742 SAKAWAK teatry, 3 muzea (m.ln. M.G. Czemyszewskiego). Sara-wak, kraj w Azji Pd.- -Wsch.; od 16 Vm 1963 członek federacji -Malajzji, poprzednio kolonia bryt.; pow. 121914 km1; ludn. 903 tyś. (1967); stolica - .Kuczing 55 tyś. mieszk. (1963). S. zajmuje pn.- -zach., przeważnie nizinną cz. w. -Borneo, jedynie : we wnętrzu i wzdłuż granic przechodzącą w pasma górskie o wys. do 2438 m n.p.m.; klimat równikowy wybitnie wilgotny; sieć rzeczna dobrze rozwinięta; wiecznie zielone lasy równikowe pokrywają ok. 70<1/» pow., na wybrzeżu man-growia; bogactwa miner, słabo zbadane, eksploatuje się tylko w niewielkich ilościach ropę naftową (ok. 44 tyś. t w 1967), boksyty (138 tyś. t w 1965), fosforyty, antymon. Ludność stanowią gł. Dajakowie (40%) i Chińczycy (30*/.). Pod względem gospodarczym S. jest zacofanym krajem rolniczym; uprawia się gł. ryż, kukurydzę, bataty i maniok; ważniejsze uprawy eksportowe: kauczuk, poza tym palma sagowa i kokosowa, tytoń i pieprz. Rybołówstwo. Rafineria ropy naftowej w Lutong (przerabia również ropę dostarczaną rurociągiem z Brunei); niewielki przem. rolno-przetwórczy i leśny; transport oparty na przewozach rzecznych i kabotażowych. Sardynia, Sardeffłia, w. włoska na M. -Śródziemnym, druga co do wielkości po -Sycylii; pow. 23813 km2, 1,5 mln mieszk. (1967). Większą cz. S. zajmują g. (do 1834 m n.p.m.) i falista wyż. pocięte dół. rz.; przez pd.-zach. część w. przebiega rozległy rów tektoniczny (niż. Campi- dano); wybrzeża zach. są nizinne, miejscami błotniste, wsch. — strome i mało dostępne. Klimat śródziemnomorski; opady 500—1200 mm, gł. w zimie; roślinność śródziemnomorska (frigana, makia, gaje dębów wiecznie zielonych), powyżej 500 m n.p.m. niewielkie laski (dąb, kasztan, klon); sieć rzeczna rzadka, główna rzeka — Tirso; gleby mało urodzajne. Roln. (ok. 55"/o zatrudnionych) słabo rozwinięte; uprawa zbóż, winorośli i owoców pd.; rozpowszechniona hodowla owiec (prawie 1/3 pogłowia Włoch) i kóz, na wybrzeżach rybołówstwo. Wydobycie węgla kamiennego, rud ołowiu i cynku (Iglesiente), rud żelaza, poza tym: molibdenu, antymonu, arsenu, pirytów; hutnictwo metali nieżelaznych. Gł. m. i ośrodki przem.: -Ca- gliari oraz Sassari (98 tys.). Turystyka. Sargassowe, Morze-, obszar na Atlantyku o pow. ok. 7—8 mln km1 (między 20° i 40° szer. pn. i 35°—75° dl. zach.); nazwa pochodzi od występujących gromadnie roślin morskich — brunatnic (Sargassum Fucus); są one odrywane przez fale od wybrzeży i dna wsch. cz. Ameryki Srodk. i unoszone daleko prądem w głąb Atlantyku, gdzie utrzymują się w środku wiru stworzonego przez Golfstrom w tej cz. oceanu; ilość tych roślin nie jest tak duża, aby uniemożliwiała żeglugę w tych okolicach. M.S. ma charakterystyczną ciemnoniebieską, czystą wodę o silnym zasoleniu (do 37%o) i wys. temp. (zimą 18—23°, latem 26—28°). Saskatchewan, rz. w Kanadzie, dł. 1939 km i dorzeczu 300 tyś. km2; powstaje z połączenia SCHWARZWALD 743 S. Pn. (North Saskatchewan) i S. Pd. (South Saskatchewan), z których pierwszy wypływa w G. -Skalistych ze szczytu Mt Saskatchewan koło Mt Columbia, a drugi powstaje z połączenia rz. Bow i Oldman wypływających również w G. Skalistych, ale bardziej napd.; połączenie obu rz. następuje nieco poniżej m. Prince Albert; połączony S. uchodzą po ok. 500 km biegu do jeź. Ce-dar, a z niego do jeź. -Win-nipeg. Żeglowna po m. Ed-monton; zamarza od połowy listopada do niemal końca kwietnia. Wypływająca z jeź. Winnipeg rz. nosi nazwę -Nelson; dł. Nelsonu wynosi 2:575 km; dorzecze — 1260 tyś. km2. Satledż, rz. biorąca początek w Chinach (górny bieg nosi nazwę Langczu-ho) i przepływająca przez Indię (hind. Sa-taludż) i Pakistan Zach.; I. najdłuższy dopł. -Indusu o dł. 1600 km i pow. dorzecza 395 tyś. km2. Bierze początek z lodowców po pn. stronie Himalajów (Tybet), płynie w kierunku pn.-zach., oddzielając je od Transhimalajów, następnie przełamując się przez Himalaje skręca w kierunku pd.-zach. i wydostaje się na Niż. Gangesu (-Pendżab), gdzie wraz z dopł. Bjas zasila wodą gęstą sieć kań. nawadniających; w pobliżu ujścia do Indusu przyjmuje gł. dopł. Trimbab (p.) zmieniając na krótkim odcinku nazwę na Pafidżnad. W lecie poziom wód znacznie wzrasta (tworząc rozlewiska), uniemożliwiając żeglugę na nizinnych odcinkach. U podnóża Himalajów znajduje się na S. system sztucznych zbiorników i związanych z nimi hydroelektrowni (największa w Bhakra Nangal). Savannah, m. na pd.-wsch. wybrzeżu USA (stan Georgia), na pd. brzegu rz. Savannah, ok. 20 km od jej ujścia. Żal. w 1733 jako pierwsza osada angielska w Georgii. 149 tyś. mieszk. (1960); ośr. przem. spożywczego, chemicznego, drzewnego i papierniczego, duże stocznie okrętowe (tu powstał w 1819 pierwszy parowiec "Savannah", który przepłynął Atlantyk); port (eksport bawełny i drewna, import ropy naftowej, nawozów i żywności); zabudowane bardzo regularnie, szereg parków i dawnych budowli ("Forest City"). Pod S. poległ 9 IX 1779 Kazimierz Pułaski. Sawa, Sava, rz. w Jugosławii, p. dopł. -Dunaju; wypływa z Alp Julijskich i płynie niemal równoleżnikowo przez pn. Jugosławię, wpada pod -Belgradem do Dunaju. Dł. 940 km, pow. dorzecza 97 tyś. km2; gł. dopł. (wszystkie p.): Kupa, Una, Vrbas, Bosna, Drina. S. odwadnia ok. 40('/o pow. Jugosławii. Zasobna w wodę; żeglowna od m. Sisak. Dół. S. biegnie magistrala kol. Monachium—Belgrad. Schwarzwald, masyw górski w pd.-zach. NRF, ograniczający od wsch. Niż. Górnoreńską; dł. ok. 160 km, średnia wys. 700—800 m n.p.miasto, maks. 1493 m n.p.m. (Feldberg). Zbud. na pd. ze skał krystalicznych (granitów i gnejsów), pokrytych na pn. przez młodsze utwory osadowe (piaskowce, wapienie). Stoki zach. strome, wsch. łagodniejsze, o głęb. wciętych dolinach rzecznych ze śladami zlodowacenia czwartorzędowego. Do 800 m n.p.m. sady i winnice oraz uprawy zbóż, do wys. 1200 m lasy, wy- 744 SCHWERIN żej kosodrzewina, łąki górskie i torfowiska. Liczne uzdrowiska (Baden-Baden i in.). W pd. cz. S. ~ źródła -Dunaju, w pn. Neckaru. Schwerin, miasto w pn.-zach. części NRD, nad jeź. Schwerin; ośr. adm. okręgu Schwerin. Zał. w XI w. osada słowiańska Zwierzyn, zdobyta w XII w. przez Niemców, potem stolica księstwa Meklemburg-Schwe-rin. 92,9 tyś. mieszk. (1967); ośr. przem. maszynowego, chemicznego i romo-spożywczego, duża elektrownia; zabytki, między innymi katedra z XIII—XV w., zamek, ratusz; biblioteka me-klemburska. Seattie, miasto w pn.-zach. USA, nad zat. Puget Sound. Zał. w 1851 jako mały port drzewny, spłonął częściowo w 1889; od- budowany, rozwinął się z końcem XIX w. 565 tyś. mieszk. (1964), z przedmieściami 1,2 min; centrum przem. maszynowego, zbrojeniowego, lotniczego, okrętowego, spożywczego, drzewnego; wielki port specjalizujący się w eksporcie drewna, pszenicy, ryb i przetworów rybnych; wielka baza rybacka dla połowu halibuta i łososia; duży ośr. wydawniczy; końcowa st. jednej z transamerykańskich linii kol., baza wojenna marynarki USA; uniwersytet (od 1861). Segedyn -Szeged Sekwana, Seine, rz. w pn. Francji; dł. 780 km, pow. dorzecza 78,6 tyś. km2. Wypływa z wyż. Langres (pn. Burgun-dia), przecina Basen -Paryski, przepływa przez -Paryż i wpada lejkowatym ujściem koło m. Havr do kań. -La Manche; w górnym biegu płynie wąską, głęb. wciętą dół., w środk. i dolnym — szeroką, o licznych ostrych zakolach; wodostan zmienny — średni przepływ koło Paryża ok. 250 mYsek., u ujścia — 450 do 500 n/sek. Gł. dopł.: p.—Marna, Oise z Aisne, Aube, l. — Yon-ne. Żeglowna na odcinku ponad 540 km; dobra droga wodna o dużym natężeniu ruchu statków między Paryżem a ujściem (od ujścia do m. port. —•Rouen na przestrzeni ok. 100 km dostępna dla statków morskich). Połączona kań. z systemami rzecznymi -Renu, —•Rodanu i -Loary. Selenga, Selenge-moron, rz. azj. w Mongolii i ZSRR, dł. 992 km (z tego w Mongolii 593 km), a od źródeł rz. Ider- -goł 1480 km; pow. dorzecza 447 tyś. km2, średni roczny przepływ u ujścia 950 msek. Powstaje z połączenia rz. Ider- -goł (źródła w zachodniej części G. —• Changajskich) i Delger-moron (źródła na zach. od jeź. Chub-suguł); płynie dół. o zmiennej szerokości i licznych odcinkach przełomowych, np. poniżej -Ułan-Ude przełamuje się przez pasmo górskie Cha-mar-Daban (brzegi wys. do 40 m); uchodzi do jeź. -Bajkał tworząc deltę o pow. ok. 700 km2; gł. dopł.: l. — Egin-goł, Dzida, p. — Orchon, Czikoj, Chiłok, Uda. Zamarza na ponad 5 miesięcy; żeglowna na odcinku ok. 870 km; gł. m. nad S.: Suchbaatar, Ułan-Ude. Semarang, miasto w Indonezji, na pn. wybrzeżu -Jawy, stolica prowincja Jawa Środk., 521 tyś. mieszk. (1961); duży ośr. handl. i przem.: przem. spożywczy, włókienniczy, drzewny, stoczniowy, rzemiosło artystyczne; węzeł kol., drogowy i lotniczy, ważny port morski i rybacki. SENEGAL 745 Semeru, najw. szczyt i czynny wulkan -Jawy w Indonezji, 3676 m n.p.m.; położ.we wsch. cz. wyspy, ok. 35 km na wsch. od m. -Malang; posiada szereg kraterów, najw. o średnicy ok. 600 m.; ostatnie wybuchy w 1945—47. Semlpalatyńsk, m. obwodowe w Kazachskiej SRR, położ.nad środk. biegiem rz. -Irtysz; zał. 1718 jako twierdza, pierwotnie około 18 km poniżej obecnego położenia; 210 tyś. mieszk. (1968). Duży ośr. przem. lekkiego: spożywczy (mięsny, mleczarski, młynarski), włókienniczy (wełniany, dziewiarski), odzieżowy, skórzano-obuwniczy, ponadto przem. metalowy, materiałów budowalnych, drzewny; st. kol., port rzeczny i lotniczy; 3 wyższe uczelnie (medyczna, weterynaryjna, pedagogiczna), teatr, 2 muzea. Semmering, przel. w Alpach Austriackich, na pd.-zach. od Wiednia; wys. 985 m n.p.m. Należy do najważniejszych przejść przez Alpy; w 1854 przeprowadzono tu linię kol. z licznymi tunelami (na odcinku 50 km 15 tuneli; najdłuższy 1424 m); szosa z Wiednia do Klagenfurtu oraz do Włoch. Sendai, miasto w Japonii, na pn.-wsch. wybrzeżu w. -Honsiu. 481 tyś. mieszk. (1965); centrum rejonu rolniczego, ośr. adm. i handl.-przem.; rozwinięty przem. spożywczy, włókienniczy, .metalowy, elektrotechniczny, chemiczny; wyroby z laki; węzeł kol., niewielki port morski, baza rybacka; uniwersytet. Senegal, Republique du Senegal, Republika Senegalu, państwo w Afryce Zach. nad O. Atlantyckim, na pd. od dolnego biegu rzeki Senegal; w terytorium S. wciska się wąskim pasem wzdłuż dolnego biegu rzeki Gambii państwo Gambia; pow. 196192 km2; ludn. 3685 tyś. (1968); stolica -•Dakar 500 tyś. mieszk. (1965); podział administracyjny 7 regionów; język urzędowy franc. Obszar S. był opanowywany przez Francję od połowy XIX w., w 1904—58 cz. Franc. Afryki Zachodniej, w 1958—60 rep. autonomiczna w ramach Wspólnoty Franc.; niepodległe od 20 VI 1960 (do 20 VIII 1960 — w ramach Federacji Mali). WARUNKI NATURALNE. Obszar nizinny, jedynie na pd. wsch. (między rz. Gambią a Faiśme) niewielki teren wyżynny; wybrzeża bagniste wzgl. piaszczyste, trudno dostępne; znaczenie komunikacyjne mają głęb. estuaria rz.; wnętrze kraju półpustynne (zwłaszcza w obszarze Ferlo). Klimat podrównikowy; średnie temp. 23°—28°C; opady większe na pd. (do 1500 mm); jedna pora deszczowa (VI—IX). Rz. Senegal żeglowna na ok. 250 km od ujścia; jej stałe wylewy użyźniają nadbrzeżne obszary. Roślinność na pn. stepowa i pół-pustynna, na pd. wilgotne lasy równikowe, na wybrzeżu mangrowia. Bogactwa miner.: fosforyty (Thies; prod. i mln t, 1965), wapienie (do prod. cementu), rudy ilmenitu (1,9 tyś. t), cyrkonu i tytanu, gaz ziemny; duże saliny morskie (Ka-olack). LUDNOŚĆ: w 99% Murzyni (plemiona Wolof, Serer i in.) oraz Fulbe i Tukuler; Europejczyków ok. 25 tyś. Ludn. skupiona na wybrzeżu i wzdłuż rzek; średnia gęstość zaludnienia 18 mieszk./km2; blisko 4i0% zawodowo czynnych, z 746 SENEGAL tego ok. 1,2 mln w rolo.; ok. 25% ludn. m.; gł. m.: Dakar, Rufisgue (50 tys.), Kaolack (70 tys.), Thies (69 tys.), St. Louis (49 tys.). GOSPODARKA. S. stanowi słabo rozwinięty kraj rolniczy, którego gospodarka jest oparta gł. na monokulturze orzeszka ziemnego (25% dochodu nar. i PO"/!) eksportu); uprawa orzeszka ziemnego (paw. 900 tyś. ha, ok. 0,7 mln t — 1967), poza tym prosa (0,4 mln t), manioku, ryżu (wprowadzony 1957; i mln t, 1987), kukurydzy, grochu i batatów, a także (ostatnio) bawełny; hodowla niezbyt intensywna, gł. bydła (2 mln szt., 1965), owiec i kóz (1,3 mm). Dobrze rozwinięte rybołówstwo morskie i rzeczne (ok. 131 tyś. t ryb, 1967). Przem. gł. rolno-przetwórczy (olejarnie, rafinerie cukru), włókienniczy, spożywczy, chemiczny (nawozy sztuczne, rafinerie ropy), cementowy i początki maszynowego. Dl. dróg 12,5 tyś. km (w tym 20% unowocześnionych), linii kol. ok. 1200 km, dróg wodnych 720 km. Dakar jest wielkim portem (przeładunek ok. 5 mln t) oraz międzykontynentalnym portem lotniczym; poważne znaczenie ma transport lotniczy. Eksport (1966): orzeszki ziemne (34,5°/e), olej arachidowy (36%), fosforyty; główni partnerzy handlowi: Francja, NRF. Senegal, rz. w Afryce Zach., płynąca przez -Gwineę, -••Mali oraz na pograniczu -Senegalu i -Mauretanii; wypływa w Gwinei z g. Futa Dżalon pod nazwą Bafing, uchodzi (pod Saint-Louis w Senegalu) deltą do Atlantyku; dł. 1430 km, pow. dorzecza 441 tyś. km2; żeglowna tylko w porze deszczowej. Seram, Cerom, w. w arch. -Moluków (Indonezja), pow. 17 998 km2; wydłużona równoleżnikowo, górzysta (maks. wys. Pinaja — 3055 m n.p.m.). Ludn. ok. 2QO tys., gł. m.: Wahai; na nadbrzeżnych nizinach uprawa ryżu, palmy kokosowej, pieprzu i muszka-tołowca; złoża ropy naftowej, cyny i węgla. Serbia. Srbija, największa rep. związkowa Jugosławii; pow. 88,4 tyś. km2, 8117 tyś. mieszk. (1967), stolica S. i Jugosławii -Belgrad; w skład S. wchodzą: autonomiczny kraj Wojwodi-na i obwód autonomiczny Ko-sowo. W dorzeczu -Dunaju i -Sawy (pn. Serbia z Wojwo-diną) rozciągają się urodzajne niż., stanowiące pd. cz. -Wielkiej Niż. Węgierskiej i -.Banatu z niewielkimi starymi masywami (Pruska Góra); na pd. (w dorzeczu -Morawy) obszar wyżynno-górzysty, z rozległymi krasowymi kotlinami (Kosovo Poije, Mato-ja) i szerokomi dolinami Na pn. klimat umiarkowany ciepły, opady (gł. latem) ok. 600—700 mm rocznie, na pd. - klimat podzwrotnikowy, opady 80.0—1000 mm rocznie. Lasy zajmują ok. 20% pow. (gł. w g.). S. zamieszkują gł. Serbowie — 73% (we właściwej S. ponad 95% mieszk., w Wojwodinie ok. 50%, w Ko-sowie powyżej 25%), Albańczycy (gł. w Kosowlie) — 8,l(l/o, Węgrzy (gł. w Wojwodinie) — 6,3%, Chorwaci — 2,5%, Rumuni i in., język urzędowy: serbochorwacki. S. jest krajem rolniczo-przem.; stanowi najbogatszy teren rolniczy Jugosławii; grunty orne zajmują 43<'/o pow. (w Wojwodinie 77%); gł. uprawy: kukurydza, pszenica, buraki cukrowe, konopie i tytoń, poza SEWAN 747 tym silnie rozwinięte sadownictwo, zwłaszcza uprawa winorośli; na nizinach hodowla trzody chlewnej, w górach — owiec i bydła. W szybkim tempie następuje roz-wój górnictwa i przemiasto, wydobycie węgla kamiennego i brunatnego (środk. Serbia), rud miedzi, cynku i ołowiu, chromu, magnezu oraz antymonu; gł. gałęzie przem.: maszynowy, środków transportu (stoczniowy, lotniczy, samochodowy), chemiczny, hutnictwo metali nieżelaznych, włókienniczy i rolno-spożywczy (szczególnie cukrowniczy). Gł. m.: Belgrad, -Subotica, - Novi Sad, Nisz (95 tys.), Osijek (80 tys.), Zren-janin (58 tys.), Kragujevac (58 tys.). Seszele, Seychelles, kolonia bryt. obejmująca grupę w. pochodzenia wulkanicznego i koralowego na O. Indyjskim, na pn. wsch. od - Madagaskaru; składa się z 94 górzystych (do 915 m n.p.m.) wysepek; łączna pow. 405 km2 (największa w. — Mahe, 144 km2), ponadto dependencie: -••Amiranty, Co-smoledo, Aldabra i in.; ludn. 49 tyś. (1968); stolica Port Victo-ria 12 tyś. mieszk. (1968). Odkryte w 1505 przez Portugalczyków, zostały zbadane i zasiedlone w połowie XVIII w. przez Francuzów, a z końcem tegoż wieku obsadzone przez Anglików. Ludn. gł. Afrykanie, Kreole i Anglicy; średnia gęstość zaludnienia gł. wyspy Mahś ok. 300 mieszk./km2. Klimat podrównikowy wilgotny; zimą wieje monsun, latem pasat; średnia temp. miesięczna 27°; roczna suma opadów 2300—2400 mm; ok. 10% pow. S. pokrywają lasy tropikalne z licznymi gatunkami endemicznymi. Podstawą gospodarki jest uprawa palmy kokosowej (zajmuje blisko 30'Vo pow. wysp; roczna prod. kopry waha się od 6—7 tyś. t), poza tym cynamonu, wanilii i paczuli; na potrzeby wewnętrzne uprawia się maniok, kukurydzę i trzcinę cukrową. Eksploatacja gnana (średnio 7 tyś. t rocznie); przem. przetwór-czo-rolny; suszarnie kopry, rafinerie olejków gł. cynamonowego i paczuli; niewielkie rybołówstwo, połów żółwi (na w. Aldabra). Brak linii kol.; rozwinięta żegluga kabotażowa. Eksport: gł. kopra i orzechy kokosowe, poza tym cynamon, wanilia i guano; gl. partnerzy handl.: Włk. Brytania i India. Seul, największe miasto, stolica (od 1392) Korei, od 1948 gł. m. Korei Pd.; położ.w centralnej cz. Płw. -Koreańskiego, na p. brzegu rz. Hań, 90 km od jej ujścia do M. Żółtego. 3805 tyś. mieszk. (1966); duży ośr. przemysłowy: przem. włókienniczy (bawełniany), spożywczy, maszynowy, chemiczny, papierniczy, poligraficzny, ceramiczny, skórzany; ważny węzeł komunikacji lotniczej, kol. i drogowej, port rzeczny (portem morskim S. jest położ.35 km na zach. -Inczhon); uniwersytet i inne wyższe uczelnie; liczne zabytki: mury miejskie z XIV w., zamki i pagody, w dużej mierze zniszczone w czasie wojny 1950 do 1953. Sewan, jeź. pochodzenia tektonicznego w Armeńskiej SRR, położ.w głęb. kotlinie w obrębie Małego Kaukazu, na wys. 1899 m n.p.m.; pow. ok. 1400 km2; dwa niewielkie płw. dzielą jeź. na cz. pn.-zach., tzw. Mały S. (głęb. do 86 m) i cz. pd.-wsch., tzw. Wielki S. (głęb. do 40 m); w zimie na 748 SEWASTOPOL ogół nie zamarza. Do S, wpada ok. 30 rz., a wypływa z niego Razdan, na którym wybudowano kaskadę kilku elektrowni wodnych. Sewastopol, miasto w pd. cz. Ukraińskiej SBR, położ.na pd. wybrzeżu -Krymu nad Zat. Sewastopolską (M. Czarne); zał. 1783 jako twierdza morska, w pobliżu greckiej kolonii Chersonez z V w. p.n.e.; 215 tyś. mieszk. (1968). Ośr. przem. metalowego (stocznia remontowa), precyzyjnego, spożywczego (rybny, winiarski), odzieżowego i drzewnego; port morski i rybacki, st. kol., węzeł drogowy; st. biologiczna Akademii Nauk Ukrainy, obserwatorium oceanograficzne, 2 teatry, 3 muzea (archeologiczne i 2 muzea hi-storyczno-wojenne), panorama obrony S. w 1854—55, diorama walk w 1944. W okresie wojny krymskiej (1853—56) S. przetrzymał trwające 349 dni oblężenie, a w 1941—42 broniony był przed wojskami niemieckimi przez 250 dni, za co nadano mu tytuł "miasta-bohatera"; podczas rewolucji 1905—07 w S. wybuchło powstanie marynarzy (m.in. na pancerniku "Potiomkin"). Sewenny, Cevennes, pasmo wzniesień w pd. Francji, stanowiące pd.-wsch. krawędź Masywu -••Centralnego; wys. do 1699 m n.p.m. (Signal de Finiels). Zbud. ze skał krystalicznych, nachylone w kierunku dół. Rodanu i niż. Lang-wedocji; wsch. i pd.-wsch. stoki silnie rozcięte głębokimi dolinami dopływów Rodanu. Ku pn.-wsch. S. przechodzą w nieco wyższe g. Vivarais (Mezenc 1754 m). S. wraz z g. Vivarais tworzą dział wodny między dorzeczem Rodanu a dorzeczami Garonny i Loary oraz granicę klimatyczno-flo-rystyczną między strefą śródziemnomorską a umiarkowaną ciepłą. Do wys. 400—800 m n.p.m. charakterystyczne lasy kasztanowców, w cz. pd.-wsch., w niskich partiach flora śródziemnomorska, wyżej lasy bukowe, a ponad 1400 m n.p.m. łąki górskie. Gosp. obszar słabo rozwinięty (pa- sterstwo, leśnictwo). Sewilla, Semlla, miasto w pd.- -zach. Hiszpanii, nad rz. -Gwadalkiwir, w odległości ok. 87 km od Atlantyku; ośr. adm. prow. Sewilla. Starożytne Hispalis, rozwinęła się w VIII—XIII w. za panowania Maurów, największy rozkwit w XVI w., kiedy była jednym z gł. ośr. handlu światowego i rzemiosła, mając monopol na handel z Ameryką. 489 tyś. mieszk. (1967); ośr. różnorodnego przemiasto, gł. maszynowego, zbrojeniowego, stoczniowego, włókienniczego (wyroby z juty), ceramicznego, spożywczego (m.in. tytoniowego, młynarskiego, wyrobu win) ł przeróbki korka; port dostępny dla statków oceanicznych (wywóz wina, owoców pd., korka oraz ołowiu i rtęci); wielki ośr. kult. pd. Hiszpanii z uniwersytetem (zał. 1502), bibliotekami, archiwami i muzeami; zabytki z okresu arabskiego (Złota Brama i pałac Alkazar z XIII w.) oraz późniejsze — słynna siedmiona-wowa katedra z XV w. z grobowcem Kolumba; ratusz i giełda; wielka arena do walki byków (Plaża de los Toros). Sfaks, Safakis, dawny franc. Sfaa;, miasto, stolica wilajetu na wsch. wybrzeżu Tunezji. 250 tyś. mieszk. (1966); ośr. przem. spożywczego, chemicznego, SICHOTE ALIN 749 (kwas siarkowy, superfosfat), włókienniczego oraz rzemiosła (prod. dywanów i safianu); duży port morski (roczne obroty ponad 2 mln t — wywóz fosforytów, oliwy, soli, alfy); st. kol., węzeł drogowy i port lotniczy. Shannon, Sionna, rz. w Irlandii; dł. 350 km, pow. dorzecza 1570,0 km2. Wypływa z masywu Cuilcagh, przepływa przez szereg jeź. (największe z nich to Ribh i Derg). Poniżej m. Limerick uchodzi do zat. morskiej, 110 km dł. i do 15 km szer. Gł. dopł.: (p.) Suck, (l.) Brosna. Kań.: Wielki (Gre-at) i Królewski (Royal) łączą S. z —••Dublinem. Wykorzystana lokalnie do celów hydro-energetycznych. Shetfieid, miasto w Wielkiej Brytanii (środk. Anglia), na wsch. zboczu pd. G. Pennińskich, w centrum zagłębia węglowego. W XIV w. znane ze słynnych targów; rozwój przem. m. od XVI w., kiedy stało się ośr. rzemiosł metalowych (noże). 534 tyś. mieszk. (1967, zespół miejski ok. 700 tys.); najstarszy w Anglii i jeden z jej największych ośr. przem. metalurgicznego (hutnictwo żelaza), zbrojeniowego (fabryki Vickersa), chemicznego, maszynowego (maszyny włókiennicze, rowery), narzędzi i instrumentów precyzyjnych; ośr. adm.; uniwersytet (zał. 1905), muzea, ogród botaniczny. Si-an, miasto w Chinach w dół. rz. We j-ho, stolica prowincja Szensi, położ. na pn. od łańcucha g. -Cinling-szan. 1310 tyś. mieszk. (1957); jeden z największych ośr. przem. Chin: huta stali szlachetnych, fabryka samochodów i traktorów, maszyn górniczych, maszyn rolniczych, generatorów i transformatorów, instrumentów geodezyjnych, materiałów elektrotechnicznych, przem. włókienniczy (bawełniany), skórzany, spożywczy, ceramiczny; węzeł drogowy, kol. i lotniczy; uniwersytet i 24 in. wyższe uczelnie; liczne zabytki. S. założony w XII w. przed n.e.; dawna stolica Chin. Sibiu, Sybiu, miasto w pd. Siedmiogrodzie (Rumunia), na szlaku komunikacyjnym przez pd. Karpaty. Zał. w XII w. było długi czas ośr. handlu; w XVIII w. stolica Siedmiogrodu. 109,6 tyś. mieszk. (1966); ośr. przem. włókienniczego, o-dzieżowego, maszynowego oraz papierniczego; szereg zabytków, m.in. średniowieczne fortyfikacje, ratusz z XV w., kościół z XIV w.; kilka muzeów, duża galeria obrazów. Poi. na ważnym przejściu przez -.Karpaty, stał się ważnym węzłem komunikacji kol. i drogowej. Sichote Alin, g. fałdowe w dalekowschodniej cz. ZSRR; rozciągają się pomiędzy brzegami M. Japońskiego oraz dół. Ussuri i dolnego Amuru; dł. 1200 km, szer. do 300 km, maks. wys. 2077 m n.p.m. (Tardoki Jani). Powst. w erze mezozoicznej; zbud. ze skał osadowych (piaskowce, łupki) i magmowych (granity, bazalty). Składają się z szeregu równoległych do wybrzeża M. Japońskiego łańcuchów rozdzielonych głęb. dół.; na pn. ślady dawnego zlodowacenia; części szczytowe płaskie i nagie. Klimat umiarkowany chłodny (mroźne zimy) o cechach monsunowych we wsch. cz.; zbocza porośnięte lasami iglastymi (na pn.) i mieszanymi (na pd.); gęsta sieć 750 SI-CIANG rzeczna. Występują złoża węgla kamiennego i brunatnego, cynku, ołowiu, cyny, złota. Zaludnienie przeważnie poniżej i mieszk./km2, gł. Orocy, Udechejczycy i Rosjanie; myślistwo, w dół. rolnictwo. Si-ciang, rz. w pd. Chinach, tworząca złożony system wodny. Wypływa na wyż. -Jun-nan (g. Masiung-szan) jako Nanpan-cłang, następnie kilkakrotnie odcinkami zmienia nazwy, ostatecznie przyjmując (od granicy prow. Kuangtung) — S. Uchodzi do M. Pd.-Chińskiego licznymi odnogami (gl. Motaomen), tworząc rozległą deltę, na której obszarze przyjmuje dwa dopł.; ich wspólny, ujściowy odcinek (poniżej Kantonu) nosi nazwę Czu-ciang (Rzeka Perłowa). Dł. S. od źródeł do Motaomen — 2129 km; pow. dorzecza 437320 km2; średni przepływ przy ujściu 12380 mYsek; przepływ roczny 390 mld m'; ilość niesionego materiału — 0,406 kg/m8; wysokie stany wód od kwietnia do października; zasoby energiii wodnej — 28,4 mln kW. S. jest żeglowna od m. Heli, a jej dopł.: Uu-ciang — od m. Czang-an, Kuej-ciang — od m. Pingle, Tu-ciang — od m. Pajse; łączna dł. szlaków żeglownych — 11309 km. Gł. m. nad rzeką: Nanning, Wuczou, w delcie — (-) Kanton, Makau (port). Sidi Itni, miasto w Maroku; 37 tyś. mieszk. (1&62); niewielkie rękodzielnictwo; port, lotnisko. Do 1969 stolica hiszpańskiej po- siadłości -Ifni. Siedlce, m. pow., pow. miejski w woj. warszawskim, położ.na zboczu Wysoczyzny Siedleckiej, ok. 9,0 km na wsch. od -Warszawy, w pobliżu rz. Muchawki. S. stały się m. w połowie XVI w.; precz długi czas odgrywały znaczną rolę jako ośr. życia gosp. na Podlasiu; niszczone częstymi pożarami (1855, 1865, 1874). 38,7 tyś. mieszk. (1968); ośr. przem. przetwórczo-rolnego, metalowego oraz handlu i rzemiosła; węzeł kolejowy i drogowy; szereg zabytków, m-in. kościół i pałac Ogińskich z XVIII w., barokowy kościół z XVI w. oraz kaplica wybudowana przez włoskiego architekta Antonio Corazziego (XIX w.). Siedmiogrodzka, Wyżyna-, Po- di?ul Transilvaniei, wzniesiona na 400—700 m n.p.m. kotlina śródgórska, w środk. Rumunii; otoczona od zach. G. Bihorskimi, od pn. wsch. —Karpatami Wsch., od pd. Karpatami Pd.; pow. ok. 60 tyś. km2, ponad 4 mln mieszk.; obejmuje historyczną krainę Siedmiogród. Zbud. gŁ z utworów trzeciorzędowych (piaskowce i wapienie, iły) ułożonych płytowo i rozciętych przez rz. -Aluta, -Marusza, Samosz i ich dopływy. Klimat umiarkowany ciepły, opady roczne 550—650 mm. Gospodarka rolna rozwinięta gł. w dolinach (uprawa pszenicy, kukurydzy, winorośli, tytoniu, hodowla bydła); partie wyższe zajmują duże masywy leśne (gospodarka leśna, hodowla owiec). Surowce miner.: duże złoża gazu ziemnego w centrum, węgla brunatnego na pd., rudy żelaza, manganu, ołowiu, miedzi na zach., poza tym gipsu, soli kamiennej; liczne solanki. Gł. m. i ośr. przem. (metalurgiczny, chemiczny, drzewny, skórzany, włókienniczy): -Kluż, -yBra-szów, Tirgu Mures, - .Sibiu. SiekierM, wieś w pow. Chojna (woj. szczecińskie), położ.nad SIERBA MORENA 751 Odrą, w pobliżu ujścia rzeki Słubia. Tu 16 IV 1945 i Dywizja Piechoty im. Tadeusza Kościuszi sforsowała po ciężkich i krwawych walkach Odrę, przełamała obronę niem. na zach. brzegu rz., po czym rozwinęła natarcie w kierunku na Berlin. Cmentarz i pomnik poległych żołnierzy oraz muzeum Wojska Polskiego. Siemianowice Śląskie, m. i pow. miejski w woj. katowickim, położ.na Wyż. Śląskiej (teren GOP-u), ok. 4 km na pn. od Katowic. Zał. jako wieś w XIII w., poważny jej rozwój nastąpił dopiero po 1787, tj. od założenia kopalni węgla (13 szybów wydobywczych). W 1833 powstała huta żelaza "Laura" (obecnie "Jedność"). 66,4 tyś. mieszk. (1968); duży ośr. górniczo-przem. z dwiema kopalniami węgla kamiennego, hutą żelaza, hutą szkła, przem. metalowym i spożywczym; w pn.-wsch. cz. miasto, w pięknym parku znajduje się pałac zbud. w 1832 przez Donners- marcków. Sierra Leone, państwo w Afryce Zach. nad O. Atlantyckim; pow. 71740 km2; ludn. 2475 tyś. (1968); stolica -Freetown 148 tyś. mieszk. (1966); podział administracyjny: 3 prow. i i terytorium; język urzędowy ang. Członek brytyjskiej Wspólnoty Narodów. Nadbrzeżna cz. kraju oraz w-y: Tasso, Banana, York i Sherbro stanowią bagnistą niż. pokrytą wilgotnymi lasami równikowymi, na wybrzeżach — mangrowia; wnętrze zajmuje pagórkowata wyż., prze- chodząca w izolowane pasma g. (Loma, 1948 m n.p.m.) pokryte sawanną. Klimat równikowy wilgotny, gorący z wyraźną porą suchą i wilgotną; opady przekraczają 4000 mm na wybrzeżu. Gł. bogactwa miner.: złoto, diamenty, rudy żelaza i chromu. Ludn. składa się z licznych plemion murzyńskich (gł. Mende, Temne) zajmujących się gl. rom. (80*1/0 ludn.) oraz hodowlą. Przeważa uprawa ryżu (310 tyś. t, 1967), poza tym prosa i sorga, ma- nioku oraz kawy (ponad 6 tyś. t), kakao i palmy oliwnej na eksport. Gospodarka kraju o-piera się gł. na górnictwie (ponad 80*'/o wartości eksportu); wydobycie diamentów (1300 tyś. karatów, 1966), rudy żelaza (1,4 mln t, 1,965) oraz chromitów, złota, boksytów. Przem. ogranicza się gł. do spożywczego (olejarnie, łuszczarnie ryżu) i obróbki drewna. Dł. linii kol. 684 kmiasto, dróg (głównych) 2585 km. Eksport: diamenty, ruda żelaza; główni partnerzy handlowi: Wielka Brytania, Holandia. Sierra Mądre, g. krawędziowe w Meksyku, ograniczające od zaeh., wsch. i pd. Wyż. Meksykańską; stanowią przedłużenie -Kordylierów Ameryki Pn.; składają się z S.M. Wsch. o dł. ok. 800 km (Peńa Nevada 4056 m n.p.m.), S.M. Zach. o dł. ok. 1200 km (Pico Muinora 3559 m n.p.m.) i S.M. Pd. o dł. ok. 700 km (do 3703 m n.p.m.). Góry S.M. (szczególnie S.M. Zach.) obfitują w liczne kruszce metali, zwłaszcza w sre- bro, cynk, ołów, miedź, antymon i wolfram. Sierra Morena, góry krawędziowe w pd. Hiszpanii, ciągnące się wzdłuż pd. skraju Mesety (Nowa Kastylia); maks. wys. 1322 m n.p.m. Pd. zbocza (lesiste — stąd nazwa "ciemne góry") opadają stromo ku Niż. -Andaluzyjskiej, pn. — przechodzą łagodnie ku Nowej Kastylii i obniżeniu Gwadiany; 752 SIEBBA NEVADA SINCIANG 753 głębokie dół. dzielą S.M. na poszczególne grupy wys. na 900—1300 m n.p.m. Zbud. z granitów, łupków krystalicznych, kwarcytów i wapieni. Klimat podzwrotnikowy górski; roślinność uboga (gł. makia). Bogate złoża rtęci (Almaden), pirytów (Rio Tinto), cynku, ołowiu i srebra (La Carolina, Linares) oraz węgla (Bślmez). Przez przeł. Despe-naperros przechodzi linia kol. i szosa z -Madrytu do-Kor-dowy. Sierra Nevada, krystaliczny wysokogórski masyw w G. -Betyckich w pd. cz. Płw. Pirenejskiego (Hiszpania); dł. ok. 80 km, najw. szczyt Mul-hacen 3481 m n.p.m.; rzeźba alpejska; niewielki lodowiec Corral (najbardziej wysunięty na pd. w Europie). W okresie listopad—kwiecień pokryte śniegiem (stąd nazwa). Zob. też Betyckie, Góry-. Sierra Nevada, pasmo górskie w zach. USA (Kalifornia), przedłużenie na pd. G. -Kaskadowych; dł. ok. 700 km. Zbud. z gnejsów i skał wylewnych, przykrytych łupkami paleozoicznymi oraz dolomitami mezozoicznymi; tworzy blok wydźwignięty przeciętnie do 2700 m n.p.miasto, z szeregiem wierzchołków przekraczających 4000 m. (Mt Whitney — 4418 m n.p.miasto, najw. szczyt USA). Wyraźna asymetria zboczy; zach. są strome, opadające do Dół. Kalifornijskiej, wsch. opadają łagodniej ku -•-Wielkiej Kotlinie. Silnie rozcięte przez rz., były objęte zlodowaceniem czwartorzędowym, stąd bogate w formy polodowcowe — cyrki, żłoby, jeziora i in.; wulkaniczne jeż, Tahoe i Nono. Wyższe partie (ponad 1200 m n.p.m.) porośnięte lasami świerkowymi i daglezjowymi; na zach. stokach rosną potężne sekwoje (do ponad 100 m wys.). Kilka parków narodowych, najsłynniejsze — Yosemite i Sequoia. Eksploatacja złota. Pasmo jest przecięte transamerykańską linią kol. (przez przeł. Donner — 2140 m n.p.m.). Sijalkot, miasto w Pakistanie Zach., położ.w pn.-wsch. cz. Pendżabu, 7 km od granicy Indii; rozwinęło się jako ośr. handl. 165 tyś. mieszk. (1961); znane z prod. sprzętu medycznego i sportowego oraz instrumentów muzycznych, ośr. przem. tkackiego (bawełniane- go, jedwabniczego) oraz papierniczego; ważny węzeł komunikacji kol. i drogowej; mauzoleum Guru Nanaka — twórcy i religijnego przywódcy Sikhów. Sikkim, księstwo w Azji pod protektoratem Indii; pow. 7109 km2, ludn. 187 tyś. (1968); stolica -Gangtok 12 tyś. mieszk. (1964); język urzędowy: nepalski. S. jest krajem wysokogórskim, położ.w centralnej cz. Himalajów: niemal cała jego pow. znajduje się powyżej 1500 m n.p.m. (najw. szczyt -•Kanczendzanga, 8586 m n.p. m.); klimat podzwrotnikowy monsunowy, górski; zbocza gór do wys. 4000 m n.p.m. porastają lasy, wyżej łąki, a wierzchołki pokrywają wieczne śniegi i lodowce. Ludn. stanowią gł. plemiona górskie pochodzenia nepalskiego (np. Gurkhowie, Lepczowie i Bho- tyjczycy, spokrewnieni z Ty-betańczykami); średnia gęstość zaludnienia 25 osób na i km2. S. jest jednym z najbardziej zacofanych krajów rolniczych świata, o feudalnej strukturze społecznej; uprawia się zboża (kukurydzę, ryż, proso), bawełnę, kardamon (przyprawa) i drzewa owocowe,; hodowla bydła, owiec i jaków; pierwsze zakłady przem. wznoszone są przy pomocy Indii; dobrze rozwinięte rzemiosło (tkactwo i prod. przedmiotów domowego użytku); niewielkie wydobycie miedzi; znaczną rolę spełnia leśnictwo, myślistwo i zbieractwo; transport gł. juczny. Wywozi się gł. karda- mon, pomarańcze i akóry; gł. partner handL — India. Sikoku, Shikoku, najmniejsza z czterech wielkich w. -Japonii, pow. 18,8 tyś. km2; oddzielona -Wewnętrznym M. Japońskim od pd. wybrzeży -Hońsiu i wsch. wybrzeży -)-Kiusiu, od pd. oblana wodami O. Spokojnego; wybrzeża skaliste i mocno rozczłonkowane; teren górzysty (maks. wys. Tsurugi-san — 1955 m n.p.m.), bardzo mało nizin, wygasłe stożki wulkaniczne; klimat podzwrotnikowy monsunowy (częste tajfuny); rz. krótkie, pełnowodne; gleby wulkaniczne i żółtoziemy; bujne, wiecznie zielone lasy pokrywają niemal całą w.: złoża miedzi, antymonu i manganu. 3975 tyś. mieszk. (1965); rejon rolniczy (ryż, herbata, cytrusy); przem. papierniczy, hutnictwo miedzi, przem. chemiczny i rybny; gł. m.: •Matsujama, Takamatsu, Ko-chi. Simonoseki, Shimonoseki, miasto w Japonii, położ.na pd.-zach. krańcu w. -Honsiu, obok oddzielającej ją od -Kiusiu cieśn. Simonoseki (szer- 1,8 km). 254 tyś. miesak. (1965); duży ośr. przem. stoczniowego, maszynowego (tabor kol.), cnemicznego (petrochemicznego), cementowego, włókienni- 48 Słownik geografii świata czego, rybnego i hutnictwa (cynik); ważny port morski i baza rybacka, węzeł kolejowy połączony tunelem (dł. 4 km) z m Modzi (Kitakyushu) na w Kiusiu. Simplon, Passo del Sempżone, Col du Simplon, przeł. między Alpami Pennińsikimi a Lepon-tyńskimi, łączy dół. -Rodanu z dół. rz. Toce (dopł. Ticino); wys. 2005 m n.p.m. Przez przeł. wiedzie szosa Berno— Mediolan (droga od pocz. XIX w.). W 18981806 przebito tu pod Monte Leone tunel dla linii kol. dl. ok. 19,8 km, na wys. 634i—705 miasto, skracający drogę z -Paryża przez -Berno do -Mediolanu. Siaciang, Sinkiang-V]gur, autonomiczny okręg w pn.-zach. cz. Chin, pow. il@47 km2, ludn. ok. 6 mln (1859), stolica Urum-czi (chin. Wulumuci, dawniej Tihua) 270i tyś. miesak. (1958). S. obejmuje dwie duże kotliny: Kaszgarską i Dżungar-ską, rozdzielone -'Hen-sza-nem (wraz z Kotliną Turfańską)i oraz fragmenty otaczających je g.: Ałatau •-Dżun-garski, Barłyk, -Tarbagataj, -Ałtaj, Ałtaj Mongolski, (—) Pamir, Karakoram, Kuniun, Ałtyn-Tag. W kotlinach tereny pustynne (-Takla Makan) i półpustynne; występuje klimat umiarkowany kontynentalny, skrajnie suchy; rzeki o zmiennym wodostanie spływają z gór do bezodpływowych najczęściej zbiorników jeziornych (-Łob-nor), główna rzeka -• Tarym (2760 km); gleby ubogie i zasolone; roślinność gł. pustynna i półpustynna, nieco stepów, lasy na pn. w górach; znaczne bogactwa miner, (słabo zbadane): ropa naftowa (Karamaj), węgiel kamienny (Urumczi), złoto (Ałtaj), ne 754 SINGAPUR tryt (Chotan), metale kolorowe. Ludn. skupiona w oazach, nad rzekami i na terenach nawadnianych: Ujgurzy (W/o) oraz Kazachowie (IWo), Chińczycy (8%), Huej i in., gł. m.: Urumczi, Ining (Kuldża), Kaszgar. Gospodarika — roln. (pszenica i kukurydza, bawełna); rozwinięte sadownictwo (jabłka, gruszki, brzoskwinie, churma, winna latorośl), hodowla jedwabnika, koczownicze pasterstwo (owce, konie, wielbłądy); wydobycie ropy naftowej i rud metali; przemysł włókienniczy (Urumczi, Chotan), spożywczy, maszynowy; rozwinięte rzemiosło (dywany, galanteria skórzana, rzeźba w nefrycie). Singapur, Majulah Singapura, Republika Singapuru, państwo w Azji Pd.-Wsch., położ.na wyspach u pd. krańca Płw, Ma- lajsikiego; pow. 681 km2; ludn. 1968 tyś. (1968); stolica Singapur 1913 tyś. mieszk. (1866); języki używane: ang., malajski, chiń- ski i tamilski. Od 1824 do 1859 posiadłość Wielkiej Brytanii; w 1989 uzyskał autonomię wewnętrzną, od 1963—65 cz. -Malajzji; 22 XII 1865 proklamowany niepodległą rep.; członek bryt. Wspólnoty Narodów. Obszar S. obejmuje płaską i podmokłą w. S. (pow. 541 tan2) oraz ok. 40 wysepek; klimat równikowy wybitnie wilgotny. Ludn. S. stanowią Chińczycy (TWo), Malajowie (14»/o), Hindusi i Pakistańczy-cy (8-Malajskiego i aren. -Riau w Indonezji, łączy M. -Południowochińskie z cieśn. - Malakka; szer. 4,6 — 21 km, dł. 110 km, głęb. 26—57 m.; ważny węzeł świat. szlaków morskich. Nad C.S. leży port Singapur. Siwa, jedna z oaz w pn.-zach. Egipcie, na samej granicy z Libią, 5 m p.p.m.; dł. 30' kmiasto, szer. 2—4 km. Znana z gorących źródeł oraz z ruin starożytnej świątyni Amona; ludn. — Berberowie, ok. 9 tyś. mieszk., trudniący się uprawą palmy daktylowej oraz owoców południowych. Skagerrak, obszerna cieśn. między Płw. Jutlandzkim a Płw. Skandynawskim; należy do systemu cieśn., łączących M. Północne z M. Bałtyckim; dł. 300 km, szer. 110—130 km, głęb. 40—60i m (na pn. w Rowie Norweskim — 809 m). GL port — Oslo. SKALISTE, GORY- 755 Skalda, UEscaut, Schelde, rz. w pn. Francji, Belgii i pd. Holandii; dł. 430 km, pow. dorzecza ok. 20 tyś. km2. Wypływa w dep. Aisne we Francji i płynie ku pn;, uchodząc lejkowato na pn. od -Ant-werpn do M. -Północnego jako Zachodnia S. (Wester- schelde). Gł. dopł. (l.) Lys. Żeglowna prawie na całej długości; połączona kanałami z rz. (-•): Sommą, Sambrą, Mo-zą. Skaliste, Góry-, Rocki/ Moun-tains, Rockies, najpotężniejszy łańcuch górski —••Kordylierów Ameryki Pn.; ciągnie się przez obszar Kanady i USA, w Meksyku przechodzi w Sierra Mądre Wsch.; dł. ok. 4000 km; najw. szczyt Mount Elbert, 4399 m n.p.m. Składa się z szeregu podłużnych pasm, połączonych miejscami pasmami poprzecznymi, rozdzielonych obniżeniami i kotlinami. G.S. są zbud. na wsch. gł. z paleozoicznych skał osadowych (m.in. z kwarcytów i wapieni), na zach. przeważnie z gnejsów i granitów z licznymi intruzjami wulkanicznymi. Cechują się budową fałdową; powstały w okresach kredy i trzeciorzędu w orogenezie alpejskiej (tzw. faza laramijska). Pn. część G.S. stanowią g. Mackenzie. Na pd. od rz. Liard (dopł. Mackenzie) G.S. są rozdzielone na kilka pasm (Cas-siar, Purcell Mountains, Sel-kirk) przełomem rz. Peace oraz niskimi przełęczami (najniższa — Yellowhead Pass, l'13'l m n.p.m.), osiągając wys. do 4000 m n.p.m. (Mt Chur-chill — 3200 m n.p.miasto, Mt Robson — 3954 m i Mt Columbia — 3747 m); od zach. ograniczone tektonicznym rowem Gór Skalistych, na wsch. urywają się malowniczą, ok. 2000 m ścianą nad Wielkimi Równinami Na terytorium USA zaznacza się początkowo pewne obniżenie pasma w g. Big Belt i Littie Belt, przechodzące w tzw. "bramę" Yellowstone, którą częściowo zamyka od zach. wulkaniczne, bogate w złoża miner, pasmo g. Idaho. Srodk. grupę G.S. tworzą przekraczające 4000 m n.p.m. pasma Big Horn, Absa-roka i Wind River (4202 m); grupę tę oddiziela od następnej — pd. szerokie obniżenie poprzeczne, zwane Wielkim Basenem Wododziałowym — stanowiące najłatwiejsze stosunkowo przejście przez G.S. Na pd. od tej drugiej "bramy" G.S. rozdzielają się na dwa pasma: G.S. Południowe i tzw. G.S. Wewnętrzne. Pierwsze składają się z grup Front Rangę (4354 m n.p.m.). Park Rangę (3725 m) oraz Sangre de Christo (4162 m), drugie — z grup Uinta (4114 m), Wasatch (3620 m) i kilku niższych. Oba te ramiona górskie zamykają pośrodku płytowy obszar Wyż. -Kolorado. Na przedłużeniu wsch. pasma G.S. na lewo-brzeżu rz. -Rio Grandę del Norte biegną Sierra de Gua-dalupe zwane też Sacramento (3658 m n.p.m.), przechodzące stopniowo w Sierra Mądre Wsch. Wyższe pasma w pn. i Srodk. cz. cechują się silnie rozwiniętą rzeźbą polodowco-wą (cyrki, dół. korytowe i in.), • najw. szczyty na pn. posiadają współczesne lodowce. G.S. obfitują w liczne rumowiska i złomiska skalne, częste zwłaszcza na pd. zach., które nadają im szczególnie dziki charakter. Do osobliwości G.S. należą gejzery i gorące źródła w Parku Yellowstone oraz kaniony rz.: Yellowstone, Snake, Green, górnej Kolorado i in. Pasmo G.S. tworzy na znacz- 756 SKANDYNAWSKIE, GÓRY- nej przestrzeni gł. wododział . między zlewiskami O. Atlantyckiego a O. Spokojnego. Duże zasoby hydroenergii; liczne zapory i elektrownie wodne na rzekach: Bighom, North Platte, Missouri, Snake i in. W niższych partiach (gł. na pn.) silnie zalesione. Duże złoża kopalin, zwłaszcza rudy metali (miedź, cynk, ołów), uran, złoto, srebro, a także (gł. na przedpolach) węgiel ł ropa naftowa. Stanowią znaczną przeszkodę komunikacyjną, stąd zwane przez ciągnących ze wsch. osadników (pół. XIX w.) "wielką barierą" (Great Barrier); przechodzi przez nie 7 linii kol. i kilkanaście szos. Skandynawskie, Góry-, system górski w zach. i pn. części Płw. -Skandynawskiego, dł. ok. 1800 km, szer. 180—550 km; najwyższe szczyty: Gald-hepiggen (2469 m) i Glitter-tind (2452 m), oba w masywie Jotunheimen w pd. części G.S. Cały ten system sfałdo-wany podczas orogenezy ka-ledońskiej (sylur-dewon) został objęty późniejszymi ruchami tektonicznymi o cha- rakterze dyslokacji (uskoki) oraz wypiętrzeń, trwających z przerwami do chwili obecnej. W budowie geol. G.S. wyróżnia się dwie strefy: starszą—wsch. i nieco młodszą — zach.; pierwszą budują • przedkambryjskie piaskowce arkozowe z intruzjami dolno- paleozoicznych skał wylewnych, drugą ogromny kompleks silnie zmetamorfizowanych skał dolnego paleozoiku (gnejsy, łupki krystaliczne) również z intruzjami wulkanicznymi oraz młodszych wapieni i dolomitów. W ukształtowaniu G.S. charakterystyczne są rozległe płaskowyże i stoliwa górskie, tzw. fjeldy, ponad którymi wznoszą się miejscami ostańce. Z licznych fjeldów najważniejsze zgrupowały się na pd. (Hardan-gervidda, Jotunheimen, Jo-stedal. Telemark i in.); w czwartorzędzie obszar G.S. uległ intensywnemu zlodowaceniu, w czasie którego pow. fjeldowe uległy charakterystycznemu wygładzeniu tzw. zmutonizowaniu, a strome, pocięte dół. rzecznymi stoki zach. i pn.-zach. przegłębie-niu lodowcowemu i przekształceniu w tzw. fjordy (gł. Sogne, dł. 204 km i maks. głęb. 1242 m; Hardanger, Trondheim i in.); po ustąpieniu lądolodu cały ten obszar uległ silnemu wyniesieniu, dochodzącemu lokalnie do 300 m. G.S. cechują dwie odległe strefy wzniesień ponad 2000 m n.p.m. z kulminacjami: wyższą — pd. (Galdhepiggen 2469 m) i niższą — północną (Kebne-kaise — 2123 m), przedzielone znaczną strefą obniżeń (Przeł. Storlien do 586 m), dł. ok. 200 km; na skrajnej pn. pasmo przechodzi w słabo rozcięty płaskowyż Finmarken (1139 m). Klimat umiarkowany chłodny o temp. lipca 10—15°C, stycznia od 0°C na pd.-zach. do —15°C na pn.-wsch. i o b. znacznych opadach (2000—3500 mm) na zach. i pn.-zach., malejących silnie w dół. i kotlinach wewnętrznych (300—400 mm) i na pn.-wsch. (400—600 mm); opady są rozłożone dość równomiernie w ciągu całego roku z maksimum jesiennym względnie zimowym; klimat fjeldów bardzo surowy, arkt. Linia wiecznego śniegu spada z 1800—1500 m na pd. do ok. 700 m na pn. Na fjeldach liczne pokrywy lodowe i lodowce (największy Jostedals-bre o pow. ok. IflOO km2) zaj- mujące łącznie ok. 5000 km2. SKANDYNAWSKI, PÓŁWYSEP- 757 Z G.S. wypływają liczne zasobne w wodę rz., jak Glom-ma, Klar, Angerman, Urnę i in., których energię wyzyskuje się w licznych siłowniach wodnych; w dół. liczne jeź. pochodzenia lodowcowego, których ilość wzrasta ku pn. Piętra roślinne obniżają się tu ze wzrostem szer. geogr.; na pd. do wys. ok. 1000 m występują lasy sosnowe, brzozowe i świerkowe, na pn. ok. 70° szer. geogr. pn. zasięg ten obniża się do 150—300 m wys.; wyżej panuje tundra górska z mchami, porostami i nielicznymi płożącymi się karłowatymi brzozami i wierzbami. Obszar G.S. jest dość bogaty w surowce miner., gł. rudy żelaza (Kiruna), miedzi (Reros), niklu, cynku i ołowiu (Langdal), miki, molibdenu (Knaben) i in. Osadnictwo rzadkie (Otta, Łom, Dombas, Myrdal) skupione gł. w dół. i na wybrzeżu. Skandynawski, Półwysep-, największy płw. w Europie. Otoczony od pn. M. Barentsa, od zach. M. Norweskim od pd.-zach. M. Północnym oraz cieśn. (-) Skagerrak, Kattegat, od pd. i wsch. M. Bałtyckim. Wyciągnięty z pn.-wsch. na pd.-zach. ma ok. 190,0 km dł. i do 800 km szer. Pow. ok. 800 tyś. km2. Najbardziej pn. punktem jest przyl. Knivskje-rodden (71°11'8" szer. geogr. pn.), najbardziej pd. punkt znajduje się w Skanii (Szwecja) — 55°21' szer. geogr. pn. Wschodnia część P. S. zbud. jest z archaicznej, krystalicznej tarczy bałtyckiej ograniczonej od zach. strefą fałdo-wań kaledońskich tworzących dziś G. - Skandynawskie. Na obecnej rzeźbie .wywarł piętno okres zlodowacenia plej-stoceńskiego, którego centrum znajdowało się na obszarze płw. W efekcie w obszarach górskich i wyżynnych powstały wyrównane płaskowyże, tzw. fjeldy, wytworzyły się cyrki lodowcowe i korytarzowe dół. Te ostatnie powstały gł. w miejscu dawnych dolin rzecznych, wykorzystujących linie spękań tektonicznych. Część z nich po zatopieniu wodami morskimi przekształciła się we tjordy (Sognefjord — 304 km dł.). Na obszarach niższych powstały moreny czołowe i denne, pola drumli-nowe i sandrowe, ozy. Odsłonięte podłoże granitowe w pn.-wsch. części płw. tworzy niewysokie wzniesienia zwane lokalnie vaara i tunturi. Kotliny i zagłębienia dół. zostały wypełnione licznymi jeź. Zach. cz. płw. zajmują średnio (Galdhepiggen — 2469 m wysokie G. Skandynawskie n.p.m. na pd., Kebnekaise — 2133 m na pn.) obniżające się stopniami w kierunku pd.- —wsch. przechodzą w Wyż. La-pońską i Norriandzką (wys. 400—700 m n.p.m.) i w końcu w wąską Niż. Zachodniobot-nicką. Południowa cz. płw. obejmuje obniżenie Niż. Srod-kowoszwedzkiej, której cz. przechodzi w Wyż. Smaland (wys. do 378 m n.p.m.). Najbardziej pd. cz. płw. zajmuje niewielka Niż. Skanii. Wybrzeża potwierdzają linie dawnych uskoków tektonicznych. Są b. dobrze rozwinięte dzięki licznym formom polodowcowym — fjordom na zach. i szerom (skjer) na wsch. Wzdłuż wy" brzeży liczne wyspy — Lofoty, Vesteralen, Olandia, Alandz-kie. Klimat P.S. kształtuje się pod wpływem ciepłych wód Atlantyku od zach. ogrzanych Golfsztromem oraz podmuchów mroźnego powietrza ar-ktycznego i sąsiedztwa wiel- 758 SKARŹYSKO-KAMIENNA kich mas lądowych Eurazji od wsch. Dzięki wielkiej rozciągłości południkowej bariery G. Skandynawskich od zach. hamujących napływ powietrza atlantyckiego i obecności Bałtyku od pd. i wsch. wytworzyły się dosyć znaczne różnice klimatyczne. Średnie temp. miesięczne obniżają się z pd. na pn. i z zach. na wsch.; w styczniu od -0,6°C w Skanii do -13,8°C w pn. Finlandii (Ivalo) i od 1,7°C w Bergen do -2,7°C w Sztokholmie; w lipcu odpowiednio od 16,7— 14,2°C i od 17,0—16,8°C. Są one jednak dużo wyższe niż średnia strefowa dla tych szer. geogr. Zmienia się również długość trwania lata od 110 dni na pd. do 50 dni w Laponii. Największe opady występują na •atlantyckich stokach G. Skandynawskich (1959 mm rocznie — Bergen), najmniejsze — w Laponii (346 mm — Karesu-ando). Dominującą roślinnością na całym prawie płw. są lasy iglaste, które na pd. (Skania) przechodzą w lasy dębowo- -bukowe. Powyżej 1000 m n.p.miasto w pd. Norwegii i ponad 200 m na pn. panuje tundra. Najwyższe wzniesienia pokrywają lodowce. Bogactwa miner.: rudy żelaza (Kiruna), miedzi, cynku, ołowiu, srebra, złota, tytanu, molibdenu, uranu. P. S. stanowi obszar Norwegii, Szwecji i pn.-zach. Finlandii. Zamieszkuje go ok. 11,5 mln ludności. Lech Ratajski Skarżysko-Kamienna, m. i pow. miejski w woj. kieleckim, położ.na pn. od pasma G. Świętokrzyskich, nad rzeką Kamienną, na wys. ok. 230—250 m n.p.m. Znane jako ośr. najwcześniejszego hutnictwa na ziemiach polskich. 39,5 tyś. mieszte. (1968); znaczny ośr. przemiasto, gł. przem. metalowego; ważny węzeł kol.; zabytki historycznego budownictwa przem. z XVIII—XIX w. (np. zapora wodna, piec hutniczy). Skawa, rz,, p. dopl. Wisły; dł. 91 km, pow. dorzecza 1151 km2. Wypływa na wsch. stokach Pasma Babiogórskiego (Beskid Wysoki) na wys. 704 m n.p.miasto, uchodzi do Wisły w pobliżu wsch. krańca Kotliny Raciborsko-Oświęcimskiej. Ogólny kierunek dół. zbliżony do południkowego. S. posiada charakter rzeki górskiej o spadkach 10—25%«; gwałtowne wezbrania letnie i niekiedy powodzie. Na pn. od m. Sucha, między Beskidem Małym a wzgórzami Beskidu Średniego tworzy malowniczy odcinek przełomowy. Skawina, miasto w pow. i woj. krakowskim, położ.na wys. ok. 230 m n.p.miasto, nad rzeką Skawin-ką (p. dopł. Wisły). Zał. w 1364; w okresie międzywojennym rozwinął się niewielki przem. spożywczy (surogaty kawy i cykorii, browar, młyn) i mineralny (fabryka wyrobów szamotowych i fajansowych); silny rozwój m. nastąpił po II wojnie świat. 14,1 tyś. mieszk. (1966); ośr. przem.; wielka huta aluminium (zbud. w 1954), wielka elektrownia (o mocy 550 MW), zakłady materiałów budowlanych (prefabrykaty betonowe), przem. spożywczy, oparty na intensywnej uprawie warzyw (m.in. cykorii) i owoców (sady wiśniowe) w okolicy; zabytkowe śródmieście S. (domy z portalami z początku XIX w.), dwa kościoły (z XIV i z końca XVII w.). SŁOWACJA 759 Skierniewice, m. pow. w woj. łódzkim, położ.w pn. cz. Wy-soczyzny Rawskiej, ok. 120 m n.p.miasto, nad rzeką Skierniewką (p. dopł. Bzury). 25,5 tyś. mieszk. (1968). Powst. w XIV w. i były do końca XVIII w. ośr. dóbr arcybiskupów gnieźnieńskich; w XVIII do polowy XIX w. ośr. sukiennictwa; po Powstaniu Listopadowym S. przeszły na własność carów (ośr. wy- poczynkowo-łowiecki carów). Rozwój m. nastąpił po przeprowadzeniu w 1845 kolei warszawsko-wiedeńskiej; rozwijający się ośr. przem.: metalowy (konstrukcje stalowe), elektrotechniczny, spożywczy, odzieżowy, huta szkła; instytuty: sadownictwa i warzywnictwa; zabytki: pałac biskupi z XVII w., kilka kościołów z XVIII w., zabudowania z początków XIX w. Skopje, serbskie Skopije, miasto w pd. Jugosławii, stolica rep. związkowej -Macedonii, położ.nad rzeką Wardar, na ważnym przejściu ku dół. Morawy. Znane jako starożytne Scupi, było pewien czas stolica -Ilirii, potem Serbii; w 1392—1912 należało do Turcji; rozwinęło się jako ważny węzeł komunikacyjny. 230 tyś. mieszk. (1965); ośr. przem. rolno-spo-żywczego, drzewnego, cementowego i skórzanego; uniwersytet (zał. 1946) i in. wyższe uczelnie; rzymski akwedukt, szereg zabytków architektury średniowiecznej. S. zostało zniszczone prawie całkowicie przez trzęsienie ziemi w 1963, obecnie odbudowane przy współudziale wielu krajów, między innymi Polski. Skutari -Szkodra Sławonia, kraina hist. w Jugosławii, między rz. (-•) Drawą, Sawą, Dunajem; wchodzi w sikład republiki związkowej -•Chorwacji. Przeważnie nizinna, przecięta .pasmem papuk (953 m n.p.m.); jeden z najbardziej urodzajnych i naj-gęściej zaludnionych regionów Jugosławii; uprawa zbóż, gł. pszenicy i kukurydzy, buraków cukrowych, silnie rozwinięte sadownictwo oraz hodowla winorośli. Gł. m. Osl-jek, Slavonski Bród. Słowacja, Słowacka Repitbiż-ka Socjalistyczna, członek federacji czechosłowackiej, pow. 49009 km1, ludn. 4485 tyś. (1968), stolica -Bratysława 386 tyś. młeszk.; adm. dzieli się na 3 kraje. Słowacy aż do końca I wojny świat, nigdy nie posiadali własnej państwowości, od 1918 S. wchodziła w skład dwunarodowego państwa cze-chosł., od 1968 stała się suwerennym członkiem federacji czechosł. WARUNKI NATURALNE. S. Jest krajem o zróżnicowanej rzeźbie. Ok. W/» pow. zajmują tereny wzniesione ponad 600 m n.p.miasto, prawie 50% pow. 200—800 m n.p.miasto, niewielkie żyzne niż.: Naddunajska (ponad 6000 km2) i Nadcisańska (ok. 2000 km2) są 'fragmentami niż. panońskich. Gł. krainę geogr. stanowi pd. cz. Karpat Zach. (Karpaty Słowackie), młodych g. fałdowych złożonych z wielkiej ilości pasm i łańcuchów. Od zach. Beskidy, Białe i Małe Karpaty; najwyższą grupą są Tatry (Gerlach 2655 m) o trzonie krystalicznym, przedzielone dół.: Wagu, Popradu i Hornadu; Niżne Tatry osiągają 2000 m (Dziumbier 2043 m n.p.m.); na pd. od nich leżą Rudawy Słowackie (Stolica, 1480 m), krystaliczne w cz. 760 SŁOWACJA centralnej, otoczonej silnie skrasowionymi wapieniami; inne łańcuchy Karpat S. — Wielka Fatra (15.97 m), Mała Fatra (1709 m), G. Lewockie (1289 m). Cz. obszaru S. wykazuje cechy klimatu górskiego o dużych opadach, a cz. (niziny) klimatu kontynentalnego z upalnym (średnia lipca do 20°C) i dość suchym latem. Prawie cały obszar leży w zlewisku M. Czarnego; główne rzeki: Wag z Nitra, Hron, Ipola — dopł. Dunaju, Hornad i Ondawa tworząca z Laborcem rz. Bodrog — dopł. Cisy; wszystkie rz. zasobne w energię. LUDNOŚĆ; Gęstość zaludnienia (średnio 92 mieszk./km') jest wyższa na niż. i w kotlinach. Przyrost naturalny 8,5%o (1968). Skład narodowościowy: Słowacy 85,7%, Węgrzy 12,1%, Czesi 1,1%, Rosjanie i Ukraińcy 0,8%, Polacy ok. i tyś. Ok. 2/3 ludn. stanowią mieszk. m. Gł. m. poza stolica: -*.Koszyce (137 tys.), Bańska Bystrzyca (39 tys.), Komarno (27 tys.). GOSPODARKA. Przedwojenna S. była rolniczo-surowcowym zapleczem Czech. Prod. wzrosła w procesie socjalistycznego uprzemysłowienia b. szybko i w 1968 była 20 razy wyższa niż przed wojną i 10 razy wyższa niż w 1948, jednakże poziom zagospodarowania ziem czes. nie został jeszcze osiągnięty. Na ogólną ilość 1865 tyś. czynnych zawodowo (1968) 31% zatrudniał przemiasto, 10% budownictwo, 24% roln. Użytki rolne zajmują 2636 tyś. ha (w sektorze uspołecznionym 2168 tyś. ha), w tym (w tyś. ha): grunty orne 1697, łąki i pastwiska 830; pow. lasów 1850 tys. ha. Prod. rolna ogółem w latach 1936—68 zwiększyła się o 60%, zwierzęca — dwukrotnie. Park traktorów rolniczych osiągnął ok. 80 tyś. szt.; zużycie nawozów sztucznych 145 kg/ha. Zbiory z i ha zbóż i buraków cukrowych wzrosły w ostatnim ćwierćwieczu 1,5—2 razy. Gł. obszary rolnicze znajdują się na niż. Naddunajskiej i Nadcisańskiej oraz na przedgórzach Karpat; uprawia się pszenicę (360 tyś. ha, 738 tyś. t w 1968), kukurydzę (125 tyś. ha, 400 tyś. t), buraki cukrowe (49 tyś. ha, 1,9 mln t), len, tytoń i inne przem. (44 tyś. ha), rośliny paszowe (500 tyś. ha), owoce i warzywa; w górach rozpowszechniona uprawa jęczmienia (306 tyś. ha, 670 tyś. t), ziemniaków (115 tyś. ha, 1,4 mln t). Artykuły zwierzęce stanowią 2/3 wartości prod. towarowej roln. Pogłowie (w tyś. szt. w 1968): bydło 1308, trzoda chlewna 1903 (gl. w kraju zachodniosłowackim), owce 677, drób 10500. Bogactwa miner.: węgiel brunatny w okolicach Handlovej i Modrego Kamienia (wydobycie 4,8 mln t), nieco ropy naftowej, rudy żelaza (1,6 mln t), manganu, rtęci, antymonu, miedzi, ołowiu, pirytów w Ru-dawach Słowackich i Spiszu. Obfite złoża wapieni, magne- zytów, kamieni budowlanych, nieznaczne soli kamiennej. Energetyka bazuje na siłowniach wodnych systemu Wagu (m.in. Horna Streda); w budowie są elektrownie na Dunaju w okolicy Bratysławy. Prod. energii 10 mld kWh (1968). W wyniku szybkiego rozwoju S. stała się krajem przem.-rolniczymiasto w przem. przetwórczym szczególnie rozwinęło się hutnictwo żelaza (kombinat wschodniosłowacki SŁUPSK 761 w Koszycach i Podbrezoyej), aluminium (Ziar nad Hro-nem); przem. maszynowy (Martin, Povaźska Bystrica, Koszyce, Dubnica nad Wagiem, Krompachy i in.), elektrotechniczny ("Tesla" w Bratysławie); produkuje się także pralki (Trnava), statki rzeczne (Komfirno); Bratysława jest dużym ośr. przetwórstwa ropy naftowej ("Slov-naft"), otrzymując surowiec rurociągiem "Przyjaźń", Zyli-na — prod. mas plastycznych, Svit — włókien sztucznych, TopoFćany — włókien syntetycznych; ośr. przem. włókienniczego są: Trenczyn (tkaniny wełniane), Rużomberk, Preszów, Zylina; rozbudowany został przem. obuwniczy (PartizAnske), drzewny, spożywczy. Prod. niektórych wyrobów przemiasto w 1968: stal 1,9 mln t, motocykle 50 tyś. szt., telewizory 300 tyś. szt., włókna sztuczne 38 tyś. t, cukier 175 tyś. t, cement 2532 tyś. t. Sieć komunikacyjna uległa silnej rozbudowie. Dł. linii kol. 3673 km, dróg bitych 16,9 tyś. km; duże znaczenie ma szlak wodny Dunaju (172 km w S.). Wybitne walory krajobrazowo-klimatyczne i liczne uzdrowiska (m.in. Piszczany, Trenczyn) spowodowały silny rozwój turystyki. Tadeusz Lenczowski Słowenia, Slovenija, rep. związkowa Jugosławii, położ.w pn.-zach. części kraju; pow. 20,3 tyś. km1, 1646 tyś. mieszk. (1965; ok. 97% — Słoweńcy); stolica -Lubiana. Kraina w większości górzysta -Karawanki, Alpy Julijskie, Kras) z szeregiem kotlin zapadliskowych wadłuż -Sawy i -Drawy; niewielki dostęp do Adriatyku. S. jest jedną z najbardziej uprzemysłowionych i najlepiej zagospodarowanych republik związkowych kraju; wydobycie węgla brunatnego, ropy naftowej, rudy rtęci (Idrija) oraz boksytu; produkcja energii elektrycznej wynosi ok. 30% prod. Jugosławii; hutnictwo żelaza (Je-senice. Stare), cynku, ołowiu, aluminium, przem. maszynowy (gł. samochody — Mari-bor), metalowy, elektrotechniczny, chemiczny, drzewny, włókienniczy. Rolnictwo skuplione na obszarze kotlin (tzw. dolenjsko) charakteryzuje się dużą różnorodnością; w cieplejszych rejonach podgórskich liczne sady i winnice; rozwinięta hodowla bydła rogatego. Lasy zajmują ok. 40% pow. kraju. Region turystyczny i uzdrowiskowy kraju. Gł. m.: Lubiana, Maribor (91 tyś. mieszk.). Slubice, m. pow. w woj. zielonogórskim, na p. brzegu Odry, w jej przełomie przez Wysoczyzinę Lubuską, w wys. ok. 22 m n.p.m. Do 1945 stanowiło prawobrzeżną dzielnicę Frankfurtu nad Odrą; w miejscu S. pierwotnie znajdowała się osada słowiańska Sliwice, od XIV w. prawdopodobnie połączona z m. Frankfurtem; podczas drugiej wojny świat, m. zniszczone w ok. 1/3, po 1946 zostało odbudowane. 11,5 tyś. mieszk. (1968); stworzono tu szereg nowych zakładów przem. m.in. odzieżowych, dziewiarskich, przetwórstwa owocowo-warzyw-nego i wikliniarstwa. S. są ważnym granicznym punktem (linia kol., szosa) na szlaku Warszawa—Berlin. Słupsk, m. pow., pow. miejski w woj. koszalińskim, nad rzeką Słupią na Równinie Słupskiej, położ.na wys. 80 m n.p.m. M. 762 SMOCZE, GORY- rozwinęło się na szlaku handl. z Gdańska do Szczecina; w 1310 uzyskało prawa miejskie, w XIV w. m. hanzeatyckie, później podupadło stając się lokalnym ośr. przem* drzewnego; w czasie drugiej wojny świat, zniszczone w W/o — obecnie odbudowane. 65,3 tyś. mieszk. (1968); dość znaczny ośr. przem. gł. drzewnego, spożywczego, metalowego, chemicznego, materiałów budow- lanych i odzieżowego; centrum życia kulturalnego tej oz. Pomorza; węzeł komunikacyjny; szereg zabytków, m.in. zamek książąt pomorskich (1507) — siedziba muzeum, zachowane fragmenty dawnych fortyfikacji miejskich, kościół dominikański (XIII w.). W odległości ok. 18 km port rybacki i miejscowość wypoczynkowa -Ustka, przy ujściu rzeki Słupi. Smocze, Góry-, Drakensłlerge, pasmo górskie w -Rep. Pd. Afryki i -ł-Lesotho, ciągnące Bię równolegle do wybrzeży Oceanu Indyjskiego; ez. tzw. Wielkiej Krawędzi (Great Escarpment) w Afryce Pd.; najw. wzniesienie Cathkin Peak 3658 m n.p.m. Złoża węgla kamiennego i rudy żelaza. Smoleńsk, m. obwodowe w eur. cz. Rosyjskiej FSRR, położ.nad górnym -Dnieprem; znany już w IX w.; 202 tyś. mieszk. (1968). Ośr. przem. metalowego i maszynowego (maszyny drogowe, cz. do samochodów), elektrotechnicznego, włókienniczego (Iniarski, dziewiarski), odzieżowego, obuwniczego, spożywczego (mięsny, młynarski), drzewnego i materiałów budowlanych; węzeł kolejowy i drogowy, port rzeczny; 3 wyższe uczelnie (medyczna, pedagogiczna, wychowania fizycznego), 2 teatry, muzeum; liczne zabytki architektury średniowiecznej: cerkwie Bo-gosławska, Pietropawłowska i Michała Archanioła (XII w.), mury miejskie (XVI—XVII w.), sobór Uspieńskd (XVII—XVIII w.) i in. Smoleńsko-Moskiewska, Grzęda-, pasmo wzgórz morenowych na zach. Rosyjskiej FSRR, ciągnie się w kierunku SW—NE od górnego biegu -Dniepru do okolic -*-Wła-dymira, dł. 680 km, maks. wys. 320 m n.p.m.; teren pagórkowaty rozcięty rzekami; gleby bielicowe; lasy zajmują ok. 35<'/o pow.; złoża węgla kamiennego, torfu, fosforytów; zaludnienie ponad 50 osób na km2; rejon rolniczy na zach., rolniczo-przem. na wsch. (okolice Moskwy). Smyrna -Izmir Sobibór, wieś w pow. włodaw-skim (woj. lubelskie), nad Bugiem, ok. 10 km od Włodawy. W latach 1,942—43 istniał tu hitlerowski obóz masowej zagłady, w którym wymordowano ok. 260 tyś. ofiar, gł. Żydów; w końcu 1943 miał tu miejsce bunt więźniów, po którym obóz zlikwidowano, a celem ukrycia śladów zasadzono na jego miejscu las. W 1965 postawiono na terenie obozu pomnik ku czci pomordowanych ofiar. Sobótka -Sięża Sochaczew, m. pow. w woj. warszawskim, na p. brzegu Bzury, na wys. ok. 48 m n.p.m. Jeden z najstarszych grodów Mazowsza; w X—XI w. ważny ośr. handl., potem siedziba kasztelani!; rozwinął się w połowie XIX w., nieco silniej dopiero po przeprowa SOŁA 763 dzeniu w 1903 linii kol. z Warszawy do Łowicza i Łodzi; zniszczony poważnie w obu wojnach świat. 19,6 tyś. mieszk. (l 968); niewielki ośr. przem. chemicznego, metalowego i spożywczego; ruiny zamku z XIV w. W pobliskim Chodakowie fabryka sztucznego jedwabiu. Soczi, miasto w Rosyjskiej FSRR, położ.na wybrzeżu M. Czarnego, u podnóża pd.-zach. stoków Kaukazu, w strefie klimatu podzwrotnilcowego wilgotnego; ciągnie się wzdłuż wybrzeża na dł. ok. 140 km. 192 tyś. mieszk. (1968); jedno z największych uzdrowisk, i kąpielisk morskich w ZSRR, posiada źródła miner, (siarkowe i solanki); ok. 50 sanatoriów, liczne domy wypoczyn- kowe, wik. ośr. turystyczny; ośr. przem. spożywczego (mięsnego, mleczarskiego, przetworów owocowych); st. kol., port morski i lotniczy (Adier); nauk.-badawczy instytut balneologii i fizykoterapii; muzea: regionalne i N.A. Ostrowskiego. Sofia, miasto, stolica Bułgarii, położ.w zachodniej części kraju, u stóp masywu Witosza (2285 m n.p.m.) w kotlinie śródgórskiej, nad rzeką Boganie (lewy dopływ rz. Iskyr). Starożytna Serdźca, średniowieczny Sredec, rozwinęła się na krzyżujących się szlakach komunikacyjnych wzdłuż dół. -Morawy, Iskyru i Strumy; od 1878 stolica Bułgarii; dawniej zabudowa m. miała charakter orientalny, obecnie silnie zmodernizowana. 832 tyś. mieszk. (1967); centrum gospodarcze (ok. 1/4 produkcji przem. kraju) i nauk.-kult. Bułgarii; przem. spożywczy, .włókienniczy, skórzany, gumowy (zbud. po drugiej wojnie świat, od podstaw) oraz przem, metalurgiczny, maszynowy, elektrotechniczny i chemiczny, oparte w dużej mierze na występujących w pobliskim rejonie m. -Permk złożach węgla kamiennego; ważny węzeł komunikacyjny (5 gł. linii kol. i 7 drogowych); uniwersytet (zał. 1905), Akademia Nauk, politechnika i szereg instytucji nauk.-kult.; liczne zabytki. Na terenie S. i w okolicy szereg źródeł leczniczych (wykorzystanych). Sokotra, w. na O. Indyjskim ok. 250 km na pn. wsch. od przyl. Guardafui (•Somalia); silnie górzysta (ponad 1200 m n.p.m.), doL są żyzne, zasiedlone; pow. 3579 km2, ludn. (łącznie z przyległymi wysepkami) 15 tys., gł. arabska; Tamrida (3,3 tyś. mieszk.); uprawa daktyli, produkcja kadzidła, rybołówstwo i hodowla bydła. Wchodzi w skład -Je-menu Południowego. Solina, wieś w pow. leskim (woj. rzeszowskie), 'nad Sanem. Zapora na Sanie z elektrownią wodną o mocy 120 MW; spiętrzone wody utworzyły najzasobniejszy w Polsce zbiornik wodny o pow. ok. 22 km2 i pojemności ponad 0,5 mld m'. Nad brzegiem sztucznego jeź. powstało szereg ośr. wypoczynkowych. Solingen, miasto w NRF w pd. cz. Zagłębia -Ruhry, w pobliżu rz. Wupper; znany od średniowiecza ośr. wyrobu narzędzi ze stali. 174 tyś. mieszk. (1967); ośr. przem. narzędziowego (precyzyjnego), maszynowego oraz włókienniczego. Solą, rz., p. dopł. Wisły, gl. rs. Kotliny Żywieckiej; dł. 82 km, 764 SOŁAWA pow. dorzecza 1375 km1; wypływa na wys. 720 m n.p.miasto w zach. krańcu Beskidu Żywieckiego, uchodzi do Wisły koło Oświęcimia; kierunek dół. zbliżony do południkowego.- Na S., na przedpolu Beskidu Małego znajdują się dwa zbiorniki wodne z elektrowniami wodnymi: w Porąb-ce — pow. 3,8 km2, moc elektrowni 13 MW oraz w Tresnej, na pn. od —Żywca (Jeż. Ży- wieckie) — pow. 10,3 km8, moc elektrowni 21 MW. Solawa, Sadle, rz. w NRD, lewy dopływ -Łaby. Wypływa z gór Smreczany w Bawarii; płynie krętą dół. ku pn. uchodząc do Łaby ok. 25 km powyżej —•Magdeburga. Dł. 427 km, dorz. 23700 km2. Dopł.: p. — Biała —Elstera, l. — Schwarza, Ilm, Unstrut, Bodę. Żeglowna na dł. ok. 125 km. Somalia, Charan-ka Somalija, AlDżumhurijja as-Sumalijja, Republika Somalii, państwo w Afryce Wsch., powstałe i VII 1980 z połączenia terytorium powierniczego Somali Włoskie i protektoratu Somali Bryt.; pow. 637 641 km2; ludn. 2745 tyś. (1968); stolica —Moga-diazu 170 tyś. mieszk. (1966); podział administracyjny — 8 obwodów; języki urzędowe: somali, przejściowo także arabski, ang. i włoski. WARUNKI NATURALNE. S. rOZ- ciąga się szerokim pasem wzdłuż wybrzeży Płw. Soma-lijskiego; cz. pn. zajmuje wys. do 2408 m n,p.m. płaskowyż, porozcinany uedami, który opada stromo ku wąskiej niż. nad Zat. Adeńską, natomiast obniża się stopniowo ku pd. i przechodzi w rozległą niż. nad O. Indyjskim; tę ostatnią przecinają spływające z Wyż. Abisyńskiej rz. —Dżuba wraz z okresowymi dopł. Uebi Sze-beli i in.; linia brzegowa wyrównana; klimat podrównikowy o charakterze monsuno-wym — wilgotny na pd. (ok. 700 mm opadów), a suchy na pn. (poniżej 100 mm); przeważa roślinność sawannowa i stepowa, a na pn. półpu-stynna; lasy (ok. lO/o pow. kraju) występują na wybrzeżu, lasy galeriowe w dolinach stałych rzek i mangrowiowe na pd. odcinku wybrzeża; bogactwa miner, słabo zbadane. Prowadzi się nieznaczną eksploatację złóż gipsu, berylu, maki, fosforytów, rud żelaza, wapieni i marmurów; w 1961 odkryto nieco ropy naftowej, ostatnio — znaczne złoża uranu. LUDNOŚĆ w 98»/o stanowią Somalowie dzielący się na szereg plemion; poza tym Arabowie, Amharowie i Europejczycy; średnia gęstość zaludnienia 4 mieszk./km2; najgęściej zaludnione są wybrzeża pd. (ok. 10 mieszk./ /km2), a najrzadziej pn. wyżyny (poniżej i mieszk./km2); ote. 70% ludn. prowadzi koczowniczy tryb życia; 10-/0 ludn. miejskiej; gł. m.: Moga-diszu, Merka (56 tys., 1964), Hargejsa (40 tys., 1965), Dżohar (18 tys.), Kismaju (16 tys.) i Berbera (12 tys.). GOSPODARKA. S. jest słabo rozwiniętym krajem rolniczym o znacznej zależności od kapitału obcego (włoskiego, bryt. i amer.). Podstawą gospodarki jest koczownicza i półkoczow-nicza hodowla owiec i kóz (ponad 13,5 mln szt., 1964), wielbłądów (5 mln), bydła (2 mln); uprawa roli obejmuje 800 tyś. ha (l,Ws pow. kraju) gł. na wybrzeżu pd.; przewa- SOSNOWIEC 765 za uprawa sorga (ponad 100 tyś. t, 1964), kukurydzy, sizalu (7 tyś. t), sezamu, bananów (9d0 tyś. t), bawełny i trzciny cukrowej; pewną rolę odgrywa zbiór kadzidła i mirry (SOr/o prod. świat.), poza tym gumy arabskiej oraz rybołówstwo morskie. Przem. obejmuje nieliczne zakłady spożywcze (olejarnie, cukrownie, wytwórnie konserw rybnych i mięsnych) i skórzane; roz- winięte rzemiosło. Sieć komunikacyjna rozwinięta słabo; dł. linii koL 6 km; dł. dróg ponad 13 tyś. km (z tego ulepszonych ok. 650 km); główne porty morskie: Mogadiszu, Berbera, Kismaju. Eksport: banany (45*/o), żywe zwierzęta (40f/o); główni partnerzy handlowi: Włochy, kraje Półwyspu Arabskiego. Somali Francuskie -Francuskie Terytorium Afarów i I sów. Somma, Somme, rz. w pn. Francji, dł. 245 km; wypływa na pn.-wsch. od m. St. Quen-tin, wpada lejkowatym ujściem do Kań. - La Manche. Połączona kanałami z rz. —•Skalda i Oise. Znana z ciężkich walk w czasie pierwszej wojny świat., gł. w 1916. Somosierra, Samosierra, przeł. w g. Sierra de Guadarrama (1454 m n.p.m.) w Hiszpanii; przejście drogowe ze Starej Kastylii (Burgos) do Nowej Kastylii (-Madryt). Sławna z walk hiszpańsko-franc. w 1808 i szarży szwoleżerów polskich pod dowództwem J. Kozietulskiego. Song Koi, Czerwona Rzeka, Song Hong Ha, chin. — Hung-ho, rz. w Chinach i Demokr. Rep. Wietnamu, dł. ok. 1200 km, pow. dorzecza 120 tyś. km2; źródła w zachodniej części wyż. —Jtinnan (Chiny), płynie w kierunku pd.-wsch. wąską i głęb. dół., uchodzi deltą (o pow. ,15 tyś. km2) do Zat. Tonkiństeiej; w porze deszczowej znaczny przybór wody (częste powodzie). Gł. dopł. (p.): Song Da (Czarna Rzeka). Żeglowna w dolnym biegu, a do Hanoi (175 km) dostępna dla statków mor- skich. W delcie S. leżą m.: (—) Hanoi, Hajfong. Delta bardzo gęsto zaludniona, pokryta ryżowiskami; gł. rejon uprawy ryżu w Demiokr. Rep. Wietnamu. Sopot, miasto, pow. miejski w woj. gdańskim, nad Zat. Gdańską, rozbudowane na równinie nadbrzeżnej i tarasie nadmorskim. WczesnohistorycEny gród słowiański, potem wieś, wykorzystywana od XVI w. dla celów letniskowych; rozbudowana od 1823 dla celów wypoczynkowych stała się na początku XX w. modnym letniskiem. 46,7 tyś. mieszk. (1968); największe w Polsce kąpielisko nadmorskie i popularny ośr. wypoczynkowy; duży ruch turystyczny; przem. maszynowy i spożywczy; ośr. życia kult. i nauk.: Wyższa Szkoła Ekonomiczna, Państwowa Wyższa Szkoła Muzyczna, Wyższa Szkoła Sztuk Plastycznych; duża plaża i park nadmorski. Razem z Gdańskiem i Gdynią S. tworzy zespół miejski, tew. Trójmiasto. Sosnowiec, miasto, pow. miejski w woj. katowickim, na Wyż. Śląskiej, w obrębie GOP-u, nad rzeką Czarną Przemszą i jej p. dopł. Brynicą, ok. 26,0 m n.p.m. Powst. ok. 1880 z połączenia kilku wsi; uzyskał prawa miejskie w 1902 r. 142,9 766 SOUTHAMPTON tys. mieszk. (1968); największe m. przem. tzw. Zagłębia Dąbrowskiego (obecnie wsch. cz. GOP-u); duży ośr. górnictwa i przem. ciężkiego z 3 kopalniami węgla kamiennego, 3 hutami, przem. maszynowym (aparatura dla przem. chemicznego), metalowym (opakowania blaszane, liny i drut, odlewnie), szklanym (huta), włókienniczym (bawełniany, wełniany) i spożywczym; ważny ośr. kult. tego obszaru z placówkami oświatowo-kult, m.in. Muzeum Górniczym, teatrem i licznymi szkołami. Po drugiej wojnie świat, m. zostało rozbudowane — stworzono nowe osiedle, parki, ogrody i urządzenia sportowe. Southampton, miasto w Wielkiej Brytanii, nad Kań. -La Manche, położ.na płw. nad zat. Southampton Water (dł. 15 km). Stare m. portowe, znane już w czasie wojen krzyżowych, potem zdystansowane przez -•Portsmouth; ponowny rozkwit portu w XIX w. 210 tyś. mieszk. (1967); ośr. admiasto, duży port handl. oraz gł. port pasażerski dla linii transoceanicznych, zwłaszcza do Afryki i Ameryki Pd.; przem. stoczniowy, maszynowy (maszyny okrętowe, samoloty), chemiczny (gł. rafinerie ropy naftowej); uniwersytet (zał. 1952); zabytki architektury średniowiecznej (od XII w.). Zniszczone częściowo przez bombardowania w drugiej wojnie świat. Southend-on-Sea, miasto w Wielkiej Brytanii w hrabstwie Essex, 45 km na wsch. od -• Londynu, u ujścia Tamizy (na pn. jej brzegu) do M. Północnego. 166 tyś. mieszk. (1967); ośr. admiasto, częściowo m. satelitarne Londynu; zakłady przem. elek- trotechnicznego; od połowy XIX w. gł. kąpielisko morskie i duży ośr. wypoczynkowy Londynu z licznymi obiektami sportowymi. Ze względu na duże przypływy morskie silnie obwałowane nadbrzeża w rejonie m.; ponad 2 km długie molo. Sowie, Góry-, pasmo w ~>-Su-detach Środk. w postaci masywnego wału, dł. 35 km, wys. ok. 800—1000 m n.p.m. (Wielka Sowa 1025 m); częściowo zamyka Kotlinę Kłodzką od pn.; ku pn. opada stromą ok. 250 m krawędzią. Stanowią najstarszy fragment Sudetów; zbud. częściowo z łupków krystalicznych i gnejsów, rozczłonkowane wciętymi głęboko dolinami rzek; silnie zalesione. Pod względem komunikacyjnym nie stanowią poważniejszej przeszkody (przecinają je cztery drogi). Spezia, La Spezia, miasto w północnych Włoszech, nad głęb. wciętą (9 km) zat. M. -Liguryjskiego, ośr. adm. prow. Spezia. Znany port za czasów rzymskich i w średniowieczu. 129,3 tyś. mieszk. (1987); port handl. i wojenny; hutnictwo żelaza i metali nieżelaznych, przem. stoczniowy, zbrojeniowy, taboru kol., włókienniczy, spożywczy, rafineria ropy naftowej; ośr. wypoczynkowy i stacja klimatyczna na tzw. Ri-viera di Levante. Spisz, kraina hist. na terenie Czechosłowacji i Polski obejmująca kotlinę śródgórską otaczającą -Tatry od wsch. i pd. wsch., odwadniana gi. przez rz. Poprad; pow. kotliny ok. 3,6 tyś. km2. Mieszkańcami są gł. Słowacy, Polacy (na pn.), nieco Węgrów i Niemców. SPOKOJNY, OCEAN-767 Spitsbergen, arch. na M. -Arktycznym, należący do Norwegii (prow. -*-Svalbard), ok. 600 km od jej pn. wybrzeży. W. znane żeglarzom norweskim od XII w. oraz rosyjskim; powtórnie odkryte przez Duńczyka Barentsa w 1596. Arch. składa się z czterech większych w. i szeregu drobnych, o łącznej pow. 62,05 tyś. km2; gł. w.: Spitsbergen Zach., Ziemia Pn.-Wsch., W. Edge'a, • W. Barentsa. Pow. wysp górzysta (G. Newtona 1715 m n.p.m.), w większej cz. pokryta lodowcami; wybrzeża fiordowe. Klimat polarny. Złoża węgla kamiennego (zasoby ok. 5 mld t) eksploatowane przez Norwegię i ZSRR. Ok. 3,5 tyś. stałych mieszk. (załogi kopalń i ich rodziny); gł. osiedla: Longyearbyen (ok. i tyś. mieszk.) i Barentsburg. Mię-dzynar. traktat z 1920 zabrania wznoszenia urządzeń militarnych na S.; jednocześnie uregulował sprawę eksploatacji złóż węgla kamiennego. S. był bazą wielu wypraw polarnych; polskie ekspedycje w latach: 1910 (H. Arctowski), 1934, 1936, 1938 (glacjologicz-na), 1957—59 i w latach następnych. Split, m. nad M. -Adriatyckim w zach. Jugosławii (-Chorwacja), położ.malowniczo na niewielkim płw, Zał. w czasach rzymskich, od XV do XVIII w. należało do -Wenecji; nowoczesny rozwój m. rozpoczął się na początku XX w. — od połączenia m. linią kol. z wnętrzem kraju. 114 tyś. mieszk. (1965); smaczny ośr. przem.: przem. stoczniowy, maszynowy (samochody), chemiczny (rafinerie ropy naftowej), cementowy, drzewny, spożywczy (wina, przetwory rybne) i tytoniowy; drugi port Jugosławii, niedawno rozbudowany (baseny przem. koło Vranjić); duży ośr. turystyki; szereg zabytków architektury (pałac Dioklecjana z III—IV w. n.e., twierdza średniowieczna i in.). Spokojny, Ocean-, O. Wielki, Pacyfik, największy z oceanów kuli ziemskiej, położ.między kontynentami Azji i Australii od zach., Ameryką Pn. i Pd. od wsch. i Antarktydą od pd.; za granicę morską z O. Atlantyckim przyjmuję się na pn. Cieśn. -Beringa, na pd. wsch. wzdłuż linii przebiegającej od przyl. -.Horn do Ziemi -.Grahama; od O. Indyjskliego O. Spokojny oddziela (umownie) przechodzący przez Tasmanię południk 147° dł. geogr. wsch., a w rejonie Arch. Malajskiego granica biegnie pn. krańcem Cieśn. -Malakka i następnie wzdłuż zach. i pd. wybrzeży w.: (-•) Sumatry, Jawy i Ti-mor. Rozciągłość południkowa O.S. ok. 15,8 tyś. km, równoleżnikowa — ok. 19,5 tyś. km; pow. 178,8 mln km2, średnia głęb. 4028 m, maks. 11 022 m (w Rowie Mariańskim). Wybrzeża wsch. (amerykańskie) O.S. stosunkowo słabo rozczłonkowane (gł. Zat. Kalifornijska), natomiast wybrzeże zach. przebiega wokół szeregu większych i mniejszych w. wzgl. ocean gł. przechodzi w szereg mórz przybrzeżnych i pobocznych. Do tego rodzaju mórz należą — u wybrzeży Azji: (-•) M. Beringa, M. Ochockie, M. Japońskie, M. Wschodniochińskie, M. Połud-niowochińskie; na obszarze Arch. Malajskiego: M. -Ja-wajskie, M. Celebes, M. Banda, M. -.Aratura; u wsch. wybrzeży Australii M. -Koralowe, M. Tasmana i M. Fi- 768 SPOKOJNY, OCEAN- dżi, w pd. części O.S. M. -*• Hossa; łączna pow. mórz pobocznych wynosi 8,6% ogólnej powierzchni O.S. cechuje też wielka liczba w. i arch. o łącznej pow. ok. 3,6 mln km2. Grupują się one gł. na zach., a ich wielkość i zagęszczenie maleje wyraźnie ku wsch. Gł. w. i grupy wysp wzdłuż wybrzeży pn. i zach.: Aleuty, Kuryle, Sachalin, Japońskie, Riukiu, Filipiny, Sundajskie, Nowa Zelandia. Świat wyspiarski oceanu dzieli się zazwyczaj na 3 rejony: na pd.-zach. -Melanezję (Nowa Gwinea, Arch. Bismarcka, W. Salomona, Nowe Hebrydy, Nowa Kaledonia, Fidżi), na pn.-zach. -Mikronezję (Mariany, Karoliny, W-y Marshalla, Gilber-ta, Ellice i in.) i na wsch. -Polinezję (gł. Samoa, W-y Cooka, Towarzystwa, Tuamo-tu, Tubuai, Pitcairn, Markizy i Hawajskie). Osobno wydziela się W-y Antarktyczne jak: W-y Scotta, Balleny, W. Piotra I i in. Pochodzenie wysp — wzdłuż wybrzeży kontynentalne, zaś wulkaniczne i koralowe (atole, rafy) na otwartym oceanie. Typową cechę Pacyfiku stanowi kilkanaście rowów głębinowych, towarzyszących łań- cuchom wysp. Ważniejsze rowy: Filipiński (głęb. 10497 m), Mariański (11 022 m), Bo-nin (10554 m), Kurylski (10542 m), Aleucki (782,2 m), Atakamski (805i0 m), Kerma-dec (10047 m), Tonga (10882 m) i in. Dł. poszczególnych rowów przekracza 1500 km, szer. 100—150 km. Systemy grzbietów podwodnych np. Hawajski, Fenning, Wsch.-Pa-cyficzny czy Pd.-Pacyficzny dzielą dno O.S. na szereg basenów, największe z nich to: Basen Północnopacyficzny, Po-łudniowopacyficzny, Wschód- niopacyficzny, Karoliński, Filipiński, Peruwiańsko-Chilij-stei i BellŁngshausena. Strefy hrzeżne O.S. przechodzą w szelfy kontynentalne. Na Oceanie występują również podwodne płaskowyże (np. Albatros). Ogromna rozległość O.S. warunkuje występowanie w jego obrębie różnorodnych stref klimatycznych, od klimatu równikowego po subpo-larny na pn. i polarny na pd. Średnia temp. wód powierzchniowych waha się w zimie od 28° do 28°C w rejonie równika, do 10°C na 58° szer. pn. i 67° szer. pd.; w lecie temp. wód w rejonie równika wynoszą 25° do 29°C, 5° do 8°C w Cieśn. Beringa oraz -0,5° do -1°C na 80— 82° szer. pd. Na pn., w rejonie Alaski i Kurylów często pojawiają się góry lodowe, na pd. powstające u wybrzeży Antarktydy ogromne góry lodowe dochodzą wiosną niekiedy po 46°—48° szer. pd. Zasolenie wód powierzchniowych ogólnie mniejsze niż w Atlantyku, dochodzi 35,5%o—36,5%o w pn. i pd. strefach subtropikalnych, w rejonie równika zmniejsza się do ok. 34,5%<), w wyższych szerokościach zasolenie maleje do 30,0%o—31,0%o, zwłaszcza w strefach przybrzeżnych wsch. oz. oceanu. Cyrkulacja wód O.S. tworzy dwa olbrzymie, zamknięte okręgi krążenia po obu stronach równika z układami prądów zimnych w pn. i pd. partiach oceanu; wiąże się ona wyraźnie ze strefą stałych wiatrów-pasa-tów, tylko w niektórych partiach oceanu, np. na M. Pd.- -Chińskim jest ona pod wpływem monsunów; najważniejsze prądy ciepłe: -Kuro-Si-wo, Północnopacyficzny, Pół-nocnorównikowy, Południowo-równihowy, Równikowy Prąd SPREWA 769 Wsteczny, Wschodnioaustralij-ski; zimne: -Oja-Siwo, Kalifornijski, Peruwiański, Dryf Wiatrów Zachodnich oraz An-tarktyczny Prąd Okołobiegu-nowy. Prędkość prądów pacy-ficznych jest okresowo dość zmienna, różna zwłaszcza w okresie letnim i zimowym. Ich znaczenie klimatyczne jest dość poważne, ale ze względu na górzysty charakter wybrzeży zwłaszcza wsch. nie tak znaczne jak na Atlantyku. Ze względu na rozmieszczenie życia w O.S. wydzielić można 3 rejony: międzyzwrotnikową strefę wód ciepłych, stosunkowo ubogą (z wyjątkiem obszaru wschodniopacyficznego) w mikroorganizmy i po dwie strefy umiarkowane i chłodne. W pierwszej zaznacza się obecność dużej liczby ssaków morskich, z ryb gł. znaczenie mają śledzie pacyticzne, sardynki, bonity i tuńczyki; w obu pozostałych strefach (umiarkowanej i chłodnej) bogatych w plankton, znajdują się wielkie łowiska ryb, jak dorsz, śledź, łosoś, ma- krela, flądra, sardela, i in., a także szeregu ssaków morskich, jak wieloryby, foki, i morsy. Do szczególnie bogatych łowisk należy rejon W. Japońskich (zetknięcie się prądów — ciepłego i zimnego) oraz wybrzeża Alaski i Kanady. W 1962 połowy ryb na O.S. wyniosły 23,5 mln t (ok. 59% połowów świat.). Rozwinięty także połów krabów, krewetek, ostryg, zbiór roślinności morskiej. O.S. przecinają liczne szlaki żeglugi morskiej i lotniczej. Główne porty na O.S. u wybrzeży Azji: Kanton, Hongkong, Singapur, Jokohama, Tokio, Djakarta, Kobe, Manila; w Australii: Sydney, Melbourne; w Oceanii: Honolulu (Hawaje), a u 49 Słownik geografii świata wybrzeży Ameryki: San Francisco, Los Angeles, Vancouver, Panama, Valparaiso. Sporady, Sporades, dwa arch. wysp greckich na M. Egejskim. l. S. Północne; około 80 skalistych wysepek, położ.na pn. od w. Eubea; łączna pow. 468 km2; większe w.: Skiros (największa i najw. wzniesienia — 792 m n.p.m.), Chiliodro-mia, Skopelos i in. 8. S. Połu- dniowe; łączna pow. 3280 km', arch. ok. 50 w. we wsch. cz. M. -Egejskiego u zach. wybrzeży Azji Mniejszej; większe w.: - Rodos, Karpathos (301,2 km2). Kos (280,3 km2), łkaria (255,3 km2), Samos (476,1 km2). Pow. S. przeważnie górzysta (Samos 1433 m n.p.m.); klimat śródziemnomorski; zbud. z wapieni, co powoduje ubóstwo wody. Ludn. (ok. 120i tys., gł. na Rodos) trudni się rolnictwem (uprawa winnej latorośli — znane wina z Samos, fig i cytrusowych) oraz rybołówstwem i połowem gąbek (gł. na w. Symi); niewielki przem. spożywczy. S. Południowe z wyjątkiem w. północnych (Samos, Ifearia i in.) należały w okresie 1911—43 do Włoch; nosiły wówczas nazwę Dodekanez (12 w.), która i obecnie jest stosowana. Sprewa, Spree, rz. w NRD, lewy dopływ rz. -Haweli; dł. ok. 400 km, pow. dorzecza 10 tyś. km2, źródła na Pogórzu Łużyckim; przepływa przez Łużyce koło Budziszyna, w Spreewaldzie dzieli się na szereg ramion, następnie przepływa przez jeź. Schwieloch i Miiggel oraz przez Berlin, gdzie (w dzielnicy Spandau) uchodzi do Ha-weli. Połączona trzema kań. z -0drą i dwoma z Hawelą. Żeglowna na odcinku 170 km. 770 STALINABAD Stalinabad -Duszanbe Stalingrad -Wołgograd Stalino —••Donieck Stalińsk -Nowokuźnieck Stalowa Wola, miasto, pow. miejski w woj. rzeszowskim, położ.w Kotlinie Sandomierskiej, wśród zalesionych piaszczystych terenów Puszczy Sandomierskiej; 27,8 tyś. mieszk. (1968). Powst. w okresie międzywojennym w organizowanym wówczas Centralnym Okręgu Przemysłowym, po II wojnie świat, rozbudowana do rzędu dużego ośr. przem.; gł. zakład przem. — huta żelaza "Stalowa Wola" (stalownia, walcownia i odlewnia) z działem produkcyjnym maszyn rolniczych oraz elektrownia. Stambuł, Istanbul, Konstantynopol, największe m. Turcji, do 1923 stolica kraju, a obecnie prow.; poŁ u wylotu cieśn. -Bosfor do M. -Marmara, po stronie eur. i azj. Początki S. sięgają VII w. p.n.e., kiedy powstała tu starogrecka kolonia — Bizantion; w 326 r. n.e. przenosi do niej stolica .cesarz Konstantyn Wielki zmieniając nazwę na Konstantynopol; w latach 14531823 (pod obecną nazwą) stolica Turcji. 1751 tyś. mieszk. (1965); gł. centrum gospodarcze kraju; przem. spożywczy, włókienniczy, skórzany, maszynowy (stocznia), cementowy, drzewny, poligraficzny i in.; międzynar. węzeł komunikacji morskiej, kol., drogowej i lotniczej; gt. port morski Turcji (obroty ponad 5 mln t rocznie); ważne centrum kulturalne z uniwersytetem i in. wyższymi uczelniami. W cz. eur. S. głęboko wcinająca się w ląd zat. Złoty Róg oddziela starą i nową dzielnicę, na wybrzeżu azj. leży dzielnica Uskiidar. Liczne zabytki architektury bizantyjskiej ze świątynią Hagia Sophia (VI w.) oraz tureckiej, jak meczet Bajazeta (XV—XVI w.), Sulejmana (XVI w.), Ah-meda (XVII w.), pałace z XV—XVII w. i in. Stanislawów, Stanisław -Iwa-no-Frankowsk. Stanieya, Wodospady-, siedem wodospadów na rz. -Kongo, o łącznej wys» ok. 50 m, na przestrzeni ok. 70 km, między m. - Kisangani (Stanleyville) a Ponthierville; powst. w miejscu wpływu rz. w Kotlinę -i-Konga. Stanleyville -Kisangani Stanowe, Góry-, Pasmo Stanowe, Stanowo] chriebiet, g. w azj. cz. ZSRR (Rosy jaka FSRR), na wsch. Syberii; tworzą rów- noleżnikowy, lekko wygięty ku pd. łańcuch, pomiędzy środk. biegiem Olekmy (p. dopł. Leny) na zach. i górnym Uczuru (p. dopł. Ałdanu) na wsch.; od pn. otacza ją Płaskowyż Ałdański. Dł. ok. 700 km, szer. 100—180 km, maks. wys. 2412 m n.p.m. Zbud. z łupków krystalicznych, gnejsów i granitów; składają się z dwóch gł. równoległych grzbietów, oddzielonych gleb. obniżeniami; wierzchowiny spłaszczone i pokryte rumowiskiem skalnym, zbocza do wys. 1300 m n.p.m. porośnięte modrzewiową tajgą, dół. zabagnione- G.S. tworzą dział wodny M. Arktycznego i M. Ochockiego. Występują złoża złota, węgla kamiennego i brunatnego, żelaza, miki. Zaludnienie poniżej i mieszk./km2, STANY ZJEDNOCZONE AMERYKI 771 gt Ewenkowie; tereny łowieckie. Niekiedy (gł. w starszej literaturze geogr.) nazwą G. Stanowe (Stanowo j e nagorie) obejmuje się g. ciągnące się od Olekmy do jeź. Bajkał, pomiędzy G. Patomskimi i Pół-nocnobajkałskimi na pn. i Płaskowyżem Witimskim na pd. Stany Zjednoczone Ameryki, United Stałeś of America, USA. rep. federacyjna w Ameryce Pn., utworzona 4 VII 1776; pow. 9363,4 tyś. km2 (4 miejsce w świecie, po ZSRR, Kanadzie i ChRL), ludn. 202254 tyś. (1969; 4 miejsce w świecie, po ChRL, Indii i ZSRR), stolica -Waszyngton 2615 tyś. mieszk. (1968, zespół miejski); -język urzędowy angielski. Terytorium USA obejmuje 50 stanów i stołeczny dystrykt Kolumbii, łączone dla celów statystycznych w 9 dużych regionów; do USA należą posiadłości zamorskie o pow. 11,3 tyś. km2 i ok. 3 mln mieszk.: w Ameryce: (-•) Puerto Rico (terytorium stowarzyszone), Amerykańskie W. Dziewicze, Strefa Kanału Panamskiego (wieczysta dzierżawa) oraz w Oceanii wyspy: (-) Guam, Samoa Amerykańskie oraz Wake, Midway i in.; pod adm. USA pozostają terytoria powiernicze ONZ (pow. 1850 km1, ludn. ok. 95 tys.): Powiernicze Wyspy Pacyfiku -.(Karoliny, Ma-riany, Marshalla) oraz w. Can-ton i Endenbury (kondomi- nium bryt.-amer.); pod wojskową adm. USA znajduje się od 1945 w. Okinawa w Japonii. WARUNKI NATURALNE. Terytorium USA tworzą 3 oddzielne cz.: największą z nich są tzw. stany kontynentalne (48 stanów), zajmujące zwarty obszar w środk. cz. kontynentu Ameryki Pn. o pow. 7828 tyś. km* (83,7°/i) pow. całego kraju); pozostałe 2 terytoria (stany) leżą w znacznym oddaleniu i odznaczają się zupełnie odmiennymi warunkami naturalnymi, są to: Alaska, położ.na pn.-zach. Ameryki Pn. i arch. -Hawajów, w pn. cz. O. Spokojnego. Stany kontynentalne rozciągają się przez całą szer. Ameryki Pn., od O. Atlantyckiego po O. Spokojny, granicząc na pn. z Kanadą (częściowo wzdłuż równoleżnika 49° szer. geogr. pn.), a na pd. z Meksykiem i Zat. Meksykańską. Wybrzeża O. Spokojnego są słabo rozwinięte i przeważnie klifowe, większe zat.: San Francisco w cz. środk. i Puget Sound na pn.; wybrzeża atlantyckie są niskie i dobrze rozwinięte, na pn. szerowe, w cz. środk. tworzą liczne głębokie zat.: Massachusetts, Dela-ware, Chesapeake i in. oraz wyspę -Long Island, na pd. ciągną się wzdłuż wybrzeża mierzeje odcinające od morza liczne laguny; pomiędzy O. Atlantyckim i Zat. Meksykańską leży płw. -Floryda zakończony koralowym arch. Florida Keys; wybrzeża Zat. Meksykańskiej są trudno dostępne, z licznymi mierzejami i lagunami, w cz. środk. szybko narasta delta Missisipi. Blisko 50''/o obszaru stanów kontynentalnych (cz. wsch. i środk.) zajmują niziny i równiny (wys. do 1000 m n.p.m.), a obszary wysokogórskie — ok. 81)/e pow. (w cz. zach.). Gł. krainy geogr. posiadają na ogół układ południkowy, kolejno od wsch. leżą: Niż. -Atlantycka, -Ap-palachy, niż. i równiny wewnętrzne oraz -Kordyliery. Wsch. cz. USA zajmuje płaska Niż. Atlantycka, rozszerza- 772 STANY ZJEDNOCZONE AMERYKI JEDNOSTKI TERYTORIALNE USA Regiony i stany Pow. w tyś. km2 Ludność (1965) Stolica Ludn. w tyś. (1964) w tys. na km2 I Nowa Anglia 112,5 11132 65 l Connectlcut 13,0 2833 218 Harttord 158 2 Maine 86,0 993 12 Augusta 22 3 Massachusetts 21,4 5349 250 Boston 665 4 New Hampshire 24,1 669 28 Concord 29 5 Rhode Island 3,1 891 287 ProYidence 194 6 Vermont 24,9 387 16 MontpeUer 9 II Atlantyk Środkowy 266,1 36372 137 • 7 New Jersey 20,3 6775 334 Trenton 108 8 Nowy Jork 128,4 18075 141 Albany 127 9 Pensylwania 117,4 11522 98 Harrisburg 76 III Centrum Pn.-Wsch. 643,0 38144 59 10 Illinols 146,1 10646 73 Springtieid 855 11 Indiana 94,0 4886 52 Indianapolis 510 12 Michigan 150,8 8220 55 Lansing 118 13 Ohio 106,7 10247 96 Columbus 495 14 Wisconsin 145,4 4 145 29 Madison 149 IV Centrum Pn.-Zach. 1339,8 15 897 12 15 Dakota Pd. 199,6 703 3,5 Plerre 10 16 Dakota Pn. 183,0 652 3,6 Bismarck 30 17 Iowa 145,8 2760 19 Des Moines 21S 18 Kansas 213,1 2234 10 Topeka 128 19 Minnesota 217,8 3555 16 Saint Pauł 3100 20 Missouri 180,5 4 498 25 Jelterson City 29 21 Nebraska 200,0 1477 7,4 Lincoln 141 V Atlantyk Pd. 722,4 28717 40 22 Delaware 5,3 505 95 Dover 13 23 Floryda 151,7 5805 38 Taiłahassee 51 24 Georgia 152,6 4358 29 Atlanta 487 23 Karolina Pd. 80,4 2543 32 Columbia 855 26 Karolina Pn. 136,5 4914 36 Raieigh 105 Kolumbia (dystrykt) 0,179 803 4486 Waszyngton 795 27 Maryland 27,4 3521 129 Annapolis 26 28 Wirginia 105,7 4456 42 Richmond 218 29 Wirginia Zach. 62,6 1812 29 Charleston 85 VI Centrum Pd.-Wsch. 471,3 12810 21 30 Alabama 133,7 3463 26 Montgomery 145 31 Kentucky 104,6 3179 30 Frankfort 20 32 Missisipi 123,6 2 322 19 Jackson 155 33 Tennessee 109,4 3846 33 Nashville 262 STANY ZJEDNOCZONE AMERYKI 773 Regiony i stany Pow. w tyś. km2 Ludność (1965) Stolica Ludn. w tyś. (1964) w tyś na km2 VII Centrum Pd.-Zach. 1136,1 18529 16 34 Arkansas 137,5 1 960 14 Littie Rock 132 35 Luizjana 125,7 3534 28 Baton Rouge 164 36 Okłahoma 181,1 2483 14 Okłahoma City 365 37 Teksas 692,4 10552 15 Austin 212 VIII Góry 2331,3 7715 3,5 38 Arizona 295,0 1 609 5,5 Phoenix 515 39 Idaho 216,4 692 3,2 Boise 53 40 Kolorado 270,0 1969 7,3 Denver 520 41 Montana 381,1 706 1,9 Helena 21 42 Nevada 286,3 440 1,5 Carson City 5,3 43 Nowy Meksyk 315,1 1029 3,3 Santa Fe OT 44 Utah 219,9 990 4,5 Salt Lakę City ó i 1 Q9 45 Wyoming 253,6 340 1,3 Cheyenne J.U& 49 IX Pacyfik 2374,2 24 459 10 46 Alaska 1518,8 253 0,17 Juneau 7,0 47 Hawaje 16,6 711 43 Honolulu 335 48 Kalifornia 411,0 18605 45 Sacramento 227 49 Oregon 251,2 1900 7,5 Salem 51- 50 Waszyngton 176,8 2990 17 Ołympia 189 jąca się na pd. i przechodząca w płw. Floryda. Oddziela ona od O. Atlantyckiego łańcuch starych (kaledońsko-hercyńskich) gór Appalachów, ich cz. pn. ma charakter wyżynno-górski, jest mocno obniżona i rozcięta dół. rzek (Connecti-cut, Hudson, Susquehanna, Potomac), cz. pd, jest wyższa i obejmuje toilka równoległych łańcuchów (maks. wys. Mt Mitchell 2036 m n.p.m.); od pd.-wsch. do Appalachów przylega obrywający się uskokiem płaskowyż Piedmontu (wys. 200—700 m), natomiast od zach. — Wyż. Appalaska (wys. 600—1000 m). Na zach. od Appalachów leżą rozległe Niż. Wewnętrzne (Równiny Centralne), wzniesione 100— —400 m i zajmujące środk. cz. dorzecza -Missisipi (Niż. Missisipi); Niż. Wewnętrzne pokryte są w cz. pn. utworami polodowcowymi, a na pd. — lessami i osadami morskimi, ich krajobraz urozmaica na pd.-zach. przedłużenie Appalachów zwane Wyż. Wewnętrznymi, a obejmujące wyż. Ozark (823 m) i g. Ouachita (884 m); na pd. Niż. Wewnętrzne łączą się z Nliz. -f-Zato- kową, która zbud. gł. z osadów morskich i rzecznych opada niewielkimi stopniami ku Zat. Meksykańskiej; na pograniczu amer.- kanadyjskim leży kraina -Wielkich Jezior Kanadyjskich i cz. Płaskowyżu Laurentyjskiego z licznymi! polodowcowymi formami rzeź- 774 STANY ZJEDNOCZONE AMERYKI by terenu. Pomiędzy Niż. Wewnętrznymi i Kordylierami rozciągają się szerokim pasem -Wielkie Równiny (Wielkie Równiny Prerii), posiadają one charakter uniesionej ku zach. płyty i wznoszą się od ok. 500 m n.p.m. na wsch. do ok. 1500 m n.p.m. na zach., pokryte utworami polodowcowy-mi (na pn.) i lessami, rozcięte przez liczne dopł. Missouri i Missisipi; Wielkie Równiny dzielą się na: Wyż. Missouri (na pn.), płaskowyż High Plains (w cz. środk.) oraz wyż. Liano Estacado i Edwarda (na pd.). Zach. cz. USA wypełnia ob-Bzerny masyw środk. Kordylierów, sfałdowany podczas ruchów górotwórczych pacy-ticznych (kimeryjskich) i alpejskich; wsch. skraj masywu stanowi łańcuch -G. -Skalistych, złożony z szeregu południkowych pasm wzniesionych ponad 3500 m n.p.m. (maks. wys. Mt Elbert 4399 m n.p.m.) i oddzielonych tektonicznymi kotlinami; wnętrze Kordylierów zajmują obszerne i wysokie (1000—3000 m n.p.m.) wyż. -Wielkie Kotliny z licznymi bezodpływowymi obniżeniami (m.in. kotlina -Wielkiego jeź. Słonego i depresyjna Dolina-*-Smierci, 85 m p.p.m.) oraz rozcięte głęb. do 1800 m kanionami płytowe wyż.: -Kolumbii na pn. i -Kolorado na pd.; zach. cz. Kordylierów obejmuje dwa równoległe łańcuchy górskie rozdzielone głęb. niż. (Dół. Kalifornijska, Puget Sound), łańcuch wsch, stanowią G. -Kaskadowe z licznymi stożkami wulkanicznymi (Mt -Rainier 4391 m n.p.miasto, Mt Shasta 4317 m) i -s- Sierra Nevada z najwyższym szczytem kontynentalnej cz. USA Mt -Whitney 4418 m n.p.m.; wzdłuż wybrzeży O. Spokojnego ciągną się G. -Nad- brzeżne, rozcięte uskokami (strefa aktywna sejsmicznie) i wys. do 3501 m n.p.m. Stan Alaska zajmuje pn.-zach. cz. Ameryki Pn. oddzieloną Cieśniną -Beringa od Azji i oblaną wodami mórz: Beau-forta na pn., Czukockiego i Beringa na zach. oraz O. Spokoj- nego na pd., na wsch. graniczy z Kanadą; linia brzegowa rozwinięta, szczególnie na pd., gdzie obejmuje płw. -Alaska i Kenai, arch. -Aleksandra i -Aleuty oraz w.: Kodiak, Św. Wawrzyńca, Nunivak i in.; we wnętrzu Alaski występują góry i wyż. pn.-zach. krańca Kordylierów: G. -Brooksa na pn. (2816 m n.p.m.), Wyż. Jukon w cz. środk. oraz g. Kus-kokwim, Alaska (z najwyższym szczytem Ameryki Pn. -Mc Kiniey 6194 m), Wrangla, Św. Eliasza (5489 m) i Aleu-ckie — na pd.; większe obszary nizin rozciągają się na wybrzeżu pn. i w dół. rz. -Ju-kon. Hawaje są arch. wulkanicznych i w części koralowych wysp: Hawaii (wulkany: -Mauna Kea 4202 m i -—Mauna Loa 4171 m), Oahu, Maui, Kauai i in. Klimat USA odznacza się dużym zróżnicowaniem i znaczną zmiennością pogody w wyniku południkowego układu gł. łańcuchów górskich i łatwego mieszania się chłodnych I suchych polarno-kontynen-talnych mas powietrza z wilgotnym i ciepłym powietrzem zwrotnikowym; jest on wyraźnie chłodniejszy od klimatu krajów eur., leżących na tych samych szer. geogr.; w stanach kontynentalnych występują klimaty umiarkowane (na pn.), podzwrotnikowe (w cz. środk.) i zwrotnikowe (na pd.) ze zmniejszającą się ku zach. ilością opadów: od 1000—1400 mm na wybrzeżu O. Atlan- STANY ZJEDNOCZONE AMERYKI 775 tyckiego i Zat. Meksykańskiej oraz 750—1000 mm w rejonie Wielkich Jezior do poniżej 250 mm w wewnętrznych kotlinach masywu Kordylierów, a nawet poniżej 100 mm na pust. ~>-Mojave, Gila i w Dolinie Śmierci, jedynie w wąskim pasie wybrzeża zach. opady wzrastają do 1000—2000 mm. średnie temp. stycznia wynoszą od ponad 20°C na pd. krańcu Florydy i ponaft 10°C na wybrzeżu pd. i zach. do poniżej —5°C na pn. i w wyższych górach oraz ok. —20°C na środk. pograniczu z Kanadą, średnie temp. lipca wynoszą poniżej 20°C na pn., w górach i na wybrzeżu zach., ok. 28°C na wybrzeżu pd., a na pd. wewnętrznej cz. Kordylierów wzrastają do 33°C (w Dolinie Śmierci notowane są jedne z najwyższych absolutnych temp. w świecie, ok. 57°C); pd. USA jest strefą występowania b. silnych wiatrów: na Niż. Zatokowej wiosną i latem wieją tornada, na Florydzie — z końcem lata huragany. Alaska posiada klimat umiarkowany chłodny (na pd.) i okołobiegu-nowy (na pn.), średnia temp. stycznia od — 30°C na pn. do 0°C na krańcach pd.-zach. i pd.-wsch., a temp. lipca — od 10°C na pn. i zach. do 18°C na niż. wewnętrznych, roczne opady wynoszą od 200 mm na pn. do 3000 mm na pd.-wsch.; na Hawajach panuje klimat zwrotnikowy morski, średnia temp. lutego (miesiąc najzimniejszy) ok. 20°C, sierpnia (miesiąc najcieplejszy) — do 25°C, opady do 4000 mm na stokach pn.-wsch. (miejscami nawet ponad 10 000 mm). Przeważająca cz. terytorium USA należy do zlewiska O. Atlantyckiego, główne rzeki: (-•) Missisipi z Missouri, Ohio i Arkansas oraz Rio Grandę del Norte na pograniczu z Meksykiem, Hudson na wsch. i Św. Wawrzyńca z zespołem Wielkich Jezior na granicy z Kanadą; największymi rz. zlewiska O. Spokojnego są -Kolumbia (z wyjątkiem górnego odcinka, leżącego w Kanadzie) i -Kolorado (uchodzi do Zat. Kalifornijskiej na terenie Meksyku) oraz na Alasce Jukon; w Wielkiej Kotlinie występują obszary bezodpływowe z okresowymi rzekami i zasolonymi jeź. (Wielkie jeź. Słone, Utah i in.). USA posiadają wiele jeź. naturalnych, a największe są tektoniczno-polodowcowe Wielkie Jeziora (Górne, Michigan, Huron, Erie i Ontario, pomiędzy dwoma ostatnimi leży słynny wodospad -Niaga-ra), ponadto na wybrzeżach O. Atlantyckiego i Zat. Mek- sykańskiej występują liczne jeź. lagunowe, a w G. Kaskadowych charakterystyczne jeź. kraterowe (np. Crater Lakę głęb. 608 m); na rz. wybudowano wiele zbiorników sztucznych, np. Mead na Kolorado, Roosevelta na Kolumbii, Fort Peck, Garrison i Oahe na Missouri i in. Wysokie partie Kordylierów pokrywają wieczne śniegi i lodowce, na Alasce zajmują one pow. ok. 55 tyś. km2, a u podnóża G. Eliasza leży największy w świecie lodowiec piedmontowy -Mala-spina o pow. ok. 3 tyś. km2. Strefy glebowe USA wykazują zasadniczo układ południkowy: na wsch. od Missisipi występują gleby bielicowe i brunatne, przechodzące na pd. w podzwrotnikowe czarnoziemy i żółtoziemy, na zach. od Missisipi ciągnie się pas żyznych, lecz mocno zniszczonych przez erozję czarnoziemów prerii i bardziej na pd. gleb kasztanowych; w Kordylierach gleby są na ogól ubogie, przewa- 776 STANY ZJEDNOCZONE AMERYKI żają szaroziemy pustynne, nierzadko zasolone; ponadto w pd. i pd.-wsch. cz. kraju występują lokalnie mady, rędziny i gleby bagienne; Alaska posiada ubogie gleby bielicowe i tundrowe z wieczną marz-łocią, a Hawaje — urodzajne gleby wulkaniczne. Lasy zajmują blisko 34%pow. USA; na wsch. rosną mocno przetrzebione lasy mieszane i liściaste przechodzące na Florydzie w lasy wiecznie zielone i mangrowe, na zach. od Wielkich jeź. występuje bogata tajga sosnowo-świerkowa, a w Kordylierach zachowały się duże pow. lasów iglastych, zwłaszcza na zboczach G. Skalistych (np. słynny park. nar. Yellowstone), Kaskadowych, Sierra Nevada (rosną tu m.in. olbrzymie sekwoje, wys. do 150 m i grube przy podstawie do 15 m) i G. Nadbrzeżnych; pokrywające dawniej zach. cz. dorzecza Missisipi prerie zachowały się jedynie na niewielkich obszarach, gdyż w większości je zaorano, podobnie jak sawanny występujące w pobliżu granicy z Meksykiem; w wyższych partiach Kordylierów pojawia się ro. ślinność alpejska, w kotlinach — krzewiasto-leśna, półpu-stynna i pustynna, a na pd. Kalifornii — zarośla typu makii śródziemnomorskiej (cha-parral); na Alasce znaczne obszary zajmuje tajga modrze-wiowo-świerkowa, a wyższe góry i wybrzeża pn. pokrywa tundra; we wnętrzu Hawajów zachowały się lasy tropikalne. Świat zwierząt odznacza się występowaniem wielu gatunków endemicznych, jak niedźwiedź czarny, jeleń wirgiński, puma, kojot (wilk stepowy), bizon (żyje tylko w rezerwatach), a na terenie Alaski renifer karibu i wół piżmowy. Rozległe terytorlium i urozmaicona budowa geologiczna sprawiły, iż USA należą do krajów najzasobniejszych w surowce miner., szczególnie dużo posiadają surowców energetycznych, rud żelaza, miedzi, cynku i ołowiu, złota, uranu, soli kamiennej i siarki. LUDNOŚĆ. Terytorium USA zamieszkane dawniej przez plemiflna Indiańskie, od XVI w. zasiedlane było przez kolonistów eur.; największe nasilenie kolonizacji przypada na XIX w. i początek XX w., natomiast po I wojnie świat. znacznie osłabła w wyniku wprowadzenia szeregu ustaw ograniczających napływ cudzoziemców; w okresie 1820—1969 przybyło do USA ok. 45 mln ludzi, w tym po ostatniej wojnie świat. — ponad 5 mln (ostatnio osiedla się tu ok. 300 tyś. imigrantów rocznie); ok. 95% mieszk. stanowią ludzie urodzeni w USA. Podstawową grupę ludn. (ponad 88%) tworzą przedstawiciele rasy białej, w większości pochodzenia anglosaskiego; ludn. pochodzenia polskiego liczy ok. 6 mln i skupiona jest w stanach pn.-wsch., a w samym Chicago mieszka ok. 800 tyś. Polaków; Murzyni stanowią blisko 11% ludn., zamieszkują przeważnie w stanach pd., środk. i pn.-wsch.; pozostałymi grupami ludn. są: Meksykanie (ponad 1,7 mln), Puerto-rikańczycy, Indianie (524 tyś. w 1960) — zgrupowani w specjalnie wydzielonych rezerwatach, Japończycy i Polinezyjczycy na Hawajach, Chińczycy i Filipińczycy na zach. wybrzeżu, Eskimosi (ok. 20 tys.) na Alasce; w wielu stanach (gł. na pd.) ludn. kolorowa jest dyskryminowana. Średnia gęstość zaludnienia STANY ZJEDNOCZONE AMERYKI 777 wynosi 21 mieszk./km2 (1968), jednak ponad 50% ludn. skupia się w uprzemysłowionych stanach pn.-wsch.; na wybrzeżu atlantyckim gęstość zaludnienia miejscami przewyższa 250 mieszk./km', natomiast ku zach. stopniowo zmniejsza się do poniżej 3 mieszk./km2 w górach, a jedynie na pd.-zach. wybrzeżu (Kalifornia) wzrasta do 45 mieszk./km2; stosunkowo wysoką gęstość zaludnienia posiadają Hawaje — ponad 43 mieszk./km2, a bardzo niską Alaska — poniżej 2 mieszk./ /10 km2; intensywne migracje wewnętrzne powodują, iż zaludnienie stanów zach. (gł. Kalifornii) wzrasta w ostatnich czasach ok. 2,5-krotnie szybciej niż w stanach wsch. Przyrost naturalny wykazuje tendencję spadkową, w 1968 wynosił 7,8%o; ludn. w wieku do 19 lat stanowi ponad 39% (1967), a w wieku powyżej 65 lat — 9,5%; udział kobiet w ogólnym zaludnieniu wynosi 50,8%; przeciętne trwanie życia przewyższa 70 lat ( kobiety 74 lata, mężczyźni 67 lat). Ludn. zawodowo czynnej jest ok. 41% (1967), z tego przem. zatrudnia 29%, budownictwo 6%, transport i roln. po 5%; stałym zjawiskiem jest bezrobocie, które w ostatnich latach obejmowało 2,5— 4,0 mln osób rocznie. W miastach mieszka ponad 70% ludn., a najbardziej zurbanizowane są stany pn.-wsch. i zach. W USA znajduje Się (1966) 30 wielkomiejskich aglomeracji o zaludnieniu ponad i mln mieszk., a zamieszkuje w nich ponad 38% ludn. kraju. Największe aglomeracje tworzą: (-) Nowy Jork — 11410 tys., Los Angeles — 6789 tys., Chicago — 6732 tys., Filadelfia — 4690 tys., Detroit — 4060 tys., Boston — 3201 tys., San Francisco, Waszyngton, Pittsburgh, Saint Louis i Cleveland — wszystkie ponad 2 miliony mieszkańców GOSPODARKA. USA są najlepiej rozwiniętym krajem kapitalistycznym, rozwój ich gosp. dokonał się zasadniczo w ostatnich 100 latach, przerywany okresami kryzysów gosp. (największy w 1929—33) i recesji, których skutki w ostatnich czasach łagodzi wzrastająca interwencja państwa w życie gosp. USA posiadają wszechstronnie rozbudowany przem. i wysoko rozwinięte roln., wytwarzają blisko 30% świat, prod. przem. i ok. 15% prod. roln.; w wielu dziedzinach prod. zajmują i miejsce w świecie, m.in. w wydobyciu ropy naftowej, gazu ziemnego, węgla kamiennego i rud miedzi, w wytwarzaniu energii elektrycznej, surówki żelaza i stali, aluminium, obrabiarek, samochodów, kwasu siarkowego, kauczuku syntetycznego, tworzyw i nawozów sztucznych, sody, cementu, papieru, przędzy bawełnianej i wełnianej oraz w prod. kukurydzy, owsa, soi, bawełny, tytoniu, cytrusów i mięsa. Charakterystyczną cechą gosp. USA jest b. wysoka koncentracja kapitału w rękach wielkich monopoli kontrolujących wszystkie podstawowe działy prod. i usług, największe z nich, to: Generał Motors, Ford Motor, Standard Oil, Generał Electric, Chrysler, Mobil Oil, U.S. Steel; zaznacza się znaczny eksport kapitału za granicę (daje on ponad 75% dochodów, pochodzących z tego źródła w świecie kapitalistycznym); rozwojem techniki, mechanizacją prod. i wydajnością pracy USA znacznie przewyższają przodujące kraje Europy Zach. W 778 STANY ZJEDNOCZONE AMERYKI gosp. strukturze USA poważną rolę odgrywa przem. dający w 1967 ponad 321>/o dochodu nar. (przem. wydobywczy ok. 2,5%), podczas gdy roln. wraz z leśnictwem wytwarzają 3,1%, budownictwo 4,5%, transport 6,3%, obrót towarowy 16,2"/o, a pozostałe 37,6%; średnie roczne tempo wzrostu dochodu nar. wynosiło w ostatnich 15 latach 3,6%, w tym dynamika prod. przem. 4,7%, a prod. roln. l,7%. Rozmieszczenie sił wytwórczych cechują poważne dysproporcje: na stany pn.-wsch. (region Nowej Anglii, Środk. Atlantyku, Centrum Pn.-Wsch. i Pn.-Zach.), skupiające ok. 50% ludn. kraju przypada ok. 2/3 prod. przem. przetwórczego (zwłaszcza ciężkiego) i ok. 1/2 prod. roln., pozostałe regiony rozwinięte są nierównomiernie, bazując gł. na przem. wydobywczym, lekkim lub rolnictwie; nowe okręgi przem. przetwórczego rozwijają się szybko na wybrzeżu O. Spokojnego (Kalifornia) i Zat. Meksykańskiej (Teksas i Luiz-jana). Struktura globalnej prod. przem. przedstawiała się w 1962 następująco: górnictwo 7,21)/o, energetyka 6,1%, hutnictwo 6,4%, przem. metalowy i maszynowy 26,1%, chemiczny 12,8%, materiałów budowlanych 2,4%, drzewny i papierniczy 6,7%, włókienniczy 7,5%, spożywczy 11,2%, inne 13,6%. Przem. wydobywczy USA odznacza się wysoką prod., przy tym ok. 3/4 wartości prod. górniczej przypada na surowce energetyczne, gł. ropę naftową i gaz ziemny. Węgiel kamienny (zasoby do głęb. 1000 m wynoszą ok. 3400 mld t) wydobywany jest gł. w Appalachach (Wirginia Zach., Pensylwania, Kentucky, Wirginia, Ohio i Alabama), w pn. cz. Niż. Wewnętrznych (Illinois, Indiana), na Alasce oraz w mniejszych ilościach w G. Skalistych; górnictwo ropy naftowej (zasoby ponad 70 mld t) koncentruje się na Niż. Zatokowej i Niż. Wewnętrznych (Teksas ok. 35%, Luizjana 21%, Okłahoma 7%, Kansas, Illinois, Arkansas, Missisipi), ponadto w Kalifornii (11%), w G. Skalistych (Wyoming, Kolorado, Nowy Meksyk), na Alasce (szybko zagospodarowywane nowe duże złoża) i w Appalachach. Gaz ziemny wydobywany jest w pobliżu ropy naftowej, gł. w Teksasie, Luizjanie, Kalifornii i Nowym Meksyku; eksploatacja rud żelaza (zasoby ok. 5,5 mld t czystego Fe) prowadzona jest zwłaszcza w zagłębiu Mesabi nad jeź. Górnym (ponad 80% prod.), ponadto w Kordylierach i pn. Appalachach; inne metale wydobywane są gł. w Kordylierach: molibden — ok. 3/4 prod. świat. (Kolorado, Arizona), wanad — 9,5 tyś. t w 1967 (Nowy Meksyk, Kolorado, Utah, Arizona), wolfram — ok. 5 tyś. t w 1967 (Utah, Nevada), miedź —1414 tyś. t w 1969 (Arizona — ponad 50% wydobycia, Utah — ok. 20%, Montana, Nowy Meksyk), złoto — ponad 49 t w 1964 (Dakota Pd. — ponad 40%, Utah, Arizona, Alaska) i srebro — 999 t w 1967 (Idaho — ok. 45%, Nevada, Montana, Utah); cynk i ołów eksploatowane są na Niż. Wewnętrznych (Missouri), Appalachach (Tennessee) i Kordylierach (Idaho), boksyty — na pd.-wsch. (Arkansas, Alabama, Georgia); ponadto USA wydobywają w znacznych ilościach: siarkę nad Zat. Meksykańską (Teksas, Luizjana) — zasoby ok. 225 mln t, ok. 45% świat. prod. siarki rodzimej, fosforyty na Florydzie, w pd. Appa- STANY ZJEDNOCZONE AMERYKI 779 PRODUKCJA WAŻNIEJSZYCH SUROWCÓW Wyszczególnienie Jednostka miary 1938 1950 1960 1968 Węgiel ka mienny min t 355 505 392 501 Ropa naftowa min t 164 267 348 450 Gaz ziemny mld m" 67 17S 362 548 Ruda żelaza a min t 14 49 48 51 Ruda miedzią tys. t 506 S25 980 1088 Ruda cynku a tys. t 469 566 395 478 Fosforyty, min t 3,9 11 17 361' Siarka rodzima min t 2.4 5,3 5,1 7,!13 Sól potasowa min t • 1,0 2,4 S.O13 a Zawartość metalu w rudzie. b 1967. lachach i w Wielkiej Kotlinie (zasoby ok. 1,3 mld t PaOs), sól potasową w Nowym Meksyku i Kalifornii, uran w Kordylierach (Nowy Meksyk, Arizona, Utah, Wyoming, Kolorado) — 8,6 tyś. t Ug0» w 1966. Pomimo wysokiej prod. górniczej, duże zapotrzebowanie wewnętrzne zmusza USA do importu wielu surowców: z Kanady przywozi się rudę żelaza, nikiel, miedź, cynk, ołów i gaz ziemny, z Wenezueli — rudę żelaza i ropę naftową, z Jamajki — boksyty, z in. krajów Ameryki Łacińskiej — mangan, chrom, miedź, wanad i in. Bilans energetyczny gosp. USA odznacza się szybko wzrastającym udziałem ropy naftowej (39,6% w 1965) li gazu ziemnego (33,7%) oraz zmniejszaniem się roli węgla kamiennego (22,8%) i energii wodnej (3,9%); •przem. energetyczny cechuje duża dynamika, a wy- twarza on ponad 34% świat. prod. energii elektrycznej; elektrownie cieplne dają ok. 82% prod. energii (1966), w tym opalane węglem ok. 55%, a gazem ziemnym 21%, koncentrują się one gł. w stanach pn.-wsch. (na wybrzeżu atlantyckim, w dorzeczu rz. Ohio i nad Wielkimi Jeż.); największe elektrownie wodne (18% prod. energii elektrycznej) wybudowano na rz.: Kolumbia (Grand Coulee 1974 MW), Niagara (1954 MW) i Kolorado (Hoover 1340 MW), a na rz. Tennessee znajduje się największa w świecie kaskada energetyczna obejmująca 28 elektrowni; począwszy od 1957 rozbudowywana jest energetyka jądrowa (moc siłowni 2887 MW w 1967). Ośr. hutnictwa żelaza skupione są gł. w pobliżu appala-chijskich złóż węglowych (Pittsburgh,Youngstown, Steu-benyille, Birmingham), nad Wielkimi jeź. (Chicago, Mi.1-waukeę Detroit, Cleyeland, Buffalo) i na wybrzeżu atlantyckim (Boston, Baltimore, Morrisylille), ponadto nowe ośr. powstały w Los Angeles, Pueblo (Kolorado) i Provo (Utah); miedź wytapiana jest 780 STANY ZJEDNOCZONE AMERYKI w G. Skalistych (Douglas, Mo-renci, El Paso, Garfieid, Anaconda) i na wybrzeżu atlantyckim (Baltimore, Barber); cynk — w pn. cz. G. Skalistych (Anaconda, Great Falls), w Teksasie (Amarillo, Corpus Christi) i Okłahomie (Black-well); aluminium — w dorzeczu Kolumbii (Spokane, Mead, Wenatchee, Vancouver), w stanie Tennessee (Lister Hill, Alcoa) i Ohio (Ciarington), nad rzeką Sw. Wawrzyńca (Mas-sena) i na Niż. Zatokowej (Nowy Orlean, Point Comfort). Przem. metalowy i maszynowy wyspecjalizowane są wszechstronnie, a zlokalizowane gł. w stanach pn.-wsch., a zwłaszcza nad Wielkimi jeź. (Chicago, Milwaukee, Detroit, Cleveland, Buffalo, Rochester), na wybrzeżu pn.-atlantyckim (Nowy Jork, Boston, Filadelfia, Baltimore) i w pn. Appa-lachach (Pittsburgh), nowe ośr. powstały na wybrzeżu O. Spokojnego (Los Angeles, Seattie, San Francisco, San Jose) oraz w stanach środk. i pd. (Saint Louis, Dallas, Fort Worth, Wi-chita, Houston, Atlanta); ok. 30% prod. przem. metalowego i maszynowego przypada na środki transportu, a ponad 20% na wyroby elektrotechniczne i elektroniczne; przem. motoryzacyjny wytwarza (1968) ponad 41% świat, prod. samochodów osobowych i blisko 32% ciężarowych, ok. 90% prod. dają 3 firmy: Generał Motors, Ford i Chrysler, gł. ośr.: Detroit, Cleveland, Toledo, Flint, South Bend, Nowy Jork, Saint Louis, Atlanta, Los Angeles; prod. lotnicza i rakietowa (Boeing, Douglas, Lockheed) skupiona jest w Los Angeles, Fort Worth, Dallas, Wichita, Seattie, Atlanta; przem. stoczniowy nie odgrywa większej roli, rozwinięty na wybrzeżu pn.-atlantyckim (Baltimore, Boston, Norfolk) i w Seattie; przem. elektroniczny i elektrotechniczny należą do najlepiej rozbudowanych gałęzi, gł. ośr. są: Chicago, Nowy Jork, Boston, Filadelfia, Milwaukee, Los Angeles, San Jose. Przem. chemiczny odznacza się szybkim rozwojem, a największe znaczenie ma prod. petrochemiczna (Houston, Beaumont—Port Arthur, Baton Rouge, Filadelfia, Charleston, Los Angeles, San Francisco, Chicago, Nowy Jork) i wyrobów syntetycznych (Fi- ladelfia, Nowy Jork, Buffalo, Los Angeles, Charleston, Lou-isville, Houston). Stosunkowo niewielkie tempo rozwoju wykazują przem. spożywczy, włókienniczy i drzewny; przem. spożywczy skupiony jest w rejonach surowcowych, posiada wysoką prod. mięsa (Chicago, Omaha, Kansas City, Minnea-polisSaint Pauł, Saint Louis, Okłahoma City), przetworów mlecznych (Filadelfia, Detroit, Los Angeles) i owocowych (Los Angeles, San Francisco, San Jose, Miami), cukru, wyrobów tytoniowych i in.; przem. włókienniczy występuje przeważnie w stanach wsch., a jego prod. stopniowo zmniejsza się, natomiast rozbudowywany jest przem. odzieżowy (Nowy Jork, Los Angeles, Filadelfia, Boston, Chicago). Użytki rolne zajmują 58,3% pow. USA (1963), w tym na łąki i pastwiska przypada 42,8%, na ziemie orne 15,5% (142 mln ha), jednak pow. zasiewów jest mniejsza i wynosi ok. 120 mln ha, z czego ponad 13 mln ha objęte jest sztucznym nawadnianiem (gł. w Dolinie Kalifornijskiej i w wewnętrznych kotlinach Kordylierów). Roln. USA cechuje STANY ZJEDNOCZONE AMERYKI 781 WAŻNIEJSZE DANE O ROZWOJU GOSPODARCZYM Wyszczególnienie Jednostka miary 1938 1950 1960 1968 Energia elek tryczna mld kWh 142 389 844 1433 Surówka żelaza min t 20 60 62 81 Stal mm t 29 88 80 119 Aluminium tys. t 130 652 1828 2952 Miedź rafino wana tys. t 571 815 1520 1960 e Samochody osobowe tys. szt. 2020 K666 6675 8820 Samochody ciężarowe tys. szt. 489 1337 1195 1944 Radioodbior niki min szt. 10 b 15 16 191 Telewizory min szt. 0,003 b 7.5 5,6 9,8 f Kwas siar kowy min t 4,4 12 16 26 Nawozy azo towe a tys. t 240 896 1739 6152 Kauczuk syn tetyczny tys. t • 484 1460 2164 Cement min t 18 39 56 66 Tarcica min m' 59 87 73 87 Papier min t 5,7 11 15 40 Cukier min t 2,9 2,8 3,9 5,7 Mięso min t 7,3'' 9,9 d 13 161 Tkaniny ba wełniane mld m 7,6 9,2 8,6 6,8 a Czysty składnik. f 1967. be. c Przeciętna z lat 1935—39. dl951. 'MS. znaczna mechanizacja, wysoka towarowość i wąska specjalizacja gospodarstw (farm); w wyniku poważnej konkurencji szybko postępuje proces zanikania .drobnych farm (zwłaszcza dzierżawnych) — ich ogólna ilość zmniejszyła się 2 5,4 mln w 1950 do 3,2 mln w 1966; ok. 50% farm posiada wielkość ponad 400 ha, a ok. 45% — od 40— 400 ha; blisko 80% farm ma własne traktory, a 2/3 — samochody ciężarowe. W towarowej prod. roln. prawie 60% wartości przypada na hodowlę, w prod. roślinnej dominują (1962) zboża (44% pow. zasiewów), rośliny pastewne (23%) i przemysłowe (15%). Warunki naturalne USA oraz potrzeby lokalne doprowadziły do wyodrębnienia się dtiżych regionów rolnych o odmiennej specjalizacji, przy czym w cz. wsch. i na wybrzeżu O. Spokojnego roln. ma charakter intensywny, natomiast na pozostałym obszarze przeważa gosp. ekstensywna; w stanach pn.-wsch. rozwinęło się warzywnictwo i sa- 782 STANY ZJEDNOCZONE AMERYKI PRODUKCJA ROLNICZA (W tyś. t) Wyszczególnienie Przeciętne roczne zbiory 1934—38 1948—52 1966—68 Pszenica 19476 31065 39957 Jęczmień 4495 5843 8594 Owies 13973 18970 12193 Kukurydza 53966 74308 112 207 Ziemniaki 10024 10676 13B94 Buraki cukrowe S 704 9762 19844 Trzcina cukrowa 13 150 13451 22 170 Bawełna 2756 3 105 2022 Soja 1 164 7312 27073 Tytoń 590 957 842 downictwo oraz hodowla bydła (mięsno-mleczna) i drobiu; na żyznych glebach środk. cz. Niż. Wewnętrznych skupia się uprawa kukurydzy (tzw. Pas Kukurydzy) i soi oraz hodowla trzody chlewnej i drobiu; region pszeniczny obejmuje Wielkie Równiny i zach. pogranicze z Kanadą; na Niż. Zatokowej i częściowo Atlantyckiej leży Pas Bawełny; w podzwrotnikowych obszarach Kalifornii i Florydy (tzw. "ogrody USA") rozwinięte sadownictwo, gł. drzew cytrusowych (prod. ok. 6 mln t owoców — ponad 25-/0 prod. świat.) i uprawa winorośli; w zach. stanach górskich i na wysokich preriach przeważają farmy hodowlane (rancho) z hodowlą bydła (typu mięsnego) i owiec; na Hawajach uprawa trzciny cukrowej, ananasów (ok. 0,7 mln t) i kawy; na Alasce hodowla reniferów i zwierząt futerkowych (niebieskie lisy, foki i in.). Ponadto rozpowszechniona jest uprawa owsa na pn. Wielkich Równin i Niż. Wewnętrznych, jęczmienia — na zach. pograniczu z Kanadą, sorga — na pd. Wielkich Równin (18,3 mln t w 1966), ryżu — na Niż. Zatokowej i Hawajach (4,8 mln t w 1968), buraków cukrowych — w żyznych dół. Kordylierów; trzciny cukrowej (poza Hawajami) — w delcie Missisipi i na Florydzie (2,5 mln t w 1966), ziemniaków — na pn.- -wsch., lnu oleistego — na pn.-zach. Niż. Wewnętrznych, orzeszków ziemnych — na pd. Wielkich Równin i na Niż. Atlantyckiej (ok. i mln t w 1965), tytoniu — w stanach wsch. Hodowla zwierząt spełnia w USA ważną rolę ze względu na duże zapotrzebowanie na mięso (w 1968 prod. 23,8 mln t, ok. 21"/o prod. świat.), mleko (prod. 53,2 mln t), przetwory mleczne i jaja; systematycznie wzrasta pogłowie bydła i drobiu, natomiast maleje znaczenie hodowli owiec i zmniejsza się prod. wełny (96 tyś. t); w regionach nadmorskich (Alaska, Hawaje, wybrzeża stanów kontynentalnych) rozwinięte rybołówstwo, w 1968 połowy ryb wyniosły ok. 2,4 mln t. STANY ZJEDNOCZONE AMERYKI 783 POGŁOWIE ZWIERZĄT HODOWLANYCH (w mln szt.) Wyszczególnienie 1938 1950 1960 1968 Bydło 66 82 96 109 Trzoda chlewna 50 61 59 54 Owce 52 31 33 22 Konie 11 5,3 3,1 2,9 W związku z rozległym terytorium i znacznym rozproszeniem poszczególnych działów gosp., transport odgrywa w USA doniosłą rolę; w strukturze przewozów towarowych (1964) ok. 44-/0 przypada na koleje, 22,5''/o — na transport samochodowy, \Wa — na transport specjalny (rurociągi), IGo — na żeglugę śródlądową, a O,!"/!) — na lotnictwo, natomiast w przewozach pasażerskich dominuje transport samochodowy — 92''/o (w tym samochody osobowe 89,5%), a udziały pozostałych środków są niewielkie: lotnictwo 5,5%, koleje 2(l/o i żegluga 0,3%. Sieć kolei najlepiej rozbudowana jest we wsch. i środk. stanach, a na pozostałym terytorium — stosunkowo rzadka; dł. linii kol. zmniejsza się stale i w 1967 wynosiła 338,8 tyś. km (w 1950 ponad 360 tyś. km), w tym ok. 85'1/!) przypada na linie jedno- torowe, a l0/!) na zelektryfikowane; koleje wykorzystywane są przeważnie do przewozu towarów masowych, gł. surowców miner., a największe nasilenie przewozów zaznacza się na pn.-wsch.; 6 linii trans-kontynentalnych łączy . wybrzeża oceanów (najważniejsza linia biegnie z Nowego Jorku do San Francisco); gł. węzły kol.: Chicago (39 liriii), Kansas City, Memphis, Atlanta, Nowy Jork, Filadelfia. Transport drogowy obejmuje gł. przewozy pasażerskie oraz przewozy drobnicy, jego znaczenie szybko wzrasta; sieć drogowa jest intensywnie rozbudowywana i modernizowana, najbardziej zagęszczona na wsch.; dł. dróg wynosiła w 1966 ponad 5,1 mln km (w tym 3,7 mln dróg z twardą nawierzchnią), szybko rozbudowywane są nowoczesne autostrady (przez USA przebiega m.in. odcinek "Panamerican High-way", autostrady biegnącej południkowe poprzez obie Ameryki). Dł. wodnych dróg śródlądowych wynosi blisko 50 tyś. km, szczególną rolę odgrywa system Wielkich Jeż., od 1959 dostępny dla statków oceanicznych poprzez Rz. Św. Wawrzyńca oraz połączony kanałami z systemem Missisipi i Hudson; żegluga śródlądowa wykorzystywana jest gł. do przewozu rudy żelaza, węgla, ropy naftowej, materiałów budowlanych, zboża i drewna; główne porty śródlądowe: Duluth (przeładunki roczne ok. 40 mln t), Toledo, Detroit, Chicago, Cleveland. Coraz większego znaczenia nabiera żegluga kabotażowa, zwłaszcza w przer-wozach ropy naftowej znad Zat. Meksykańskiej do portów atlantyckich; morska flota 784 STARACHOWICE handl. obejmuje blisko 25 tyś. statków o łącznym tonażu 19,7 mln BBT w 1968 (2 miejsce w świecie po Liberii), jednak jej tonaż zmalał mocno w porównaniu z 1946, kiedy wynosił ponad 50 mln BET; główne porty morskie: Nowy Jork (największy port świata — ok. 100 mln t rocznych przeładunków), Filadelfia, Norfolk i Baltimore na O. Atlantyckim, San Francisco i Los Angeles nad O. Spokojnym oraz Nowy Orlean, Houston i Beaumont—Port Arthur nad Zat. Meksykańską. Transport lotniczy rozwija się b. dynamicznie, posiada najwyższe w świecie przewozy pasażerskie — ponad 100 mln w 1965 (z tego ok. 10% na liniach zagranicznych); główne porty lotnicze: Nowy Jork, (ok. 16 mln pasażerów rocznie), Chicago (12 mln), Los Angeles (6 mln), Waszyngton, Miami, San Francisco, Dallas, Honolulu. Dł. rurociągów do przesyłu ropy naftowej i gazu ziemnego wynosi ok. 1,3 mln km. Pod względem obrotów handlu zagranicznego USA zajmowały w 1968 i miejsce w świecie, obroty wynosiły 68 mld dolarów, co stanowiło ponad 13% świat, importu i Blisko 15% eksportu; w imporcie USA ok. 66% przypada na artykuły przem. (wyroby hutnicze, maszyny, środki transportu, tekstylia, papier), 18% na surowce i paliwa (rudy metali, ropa naftowa) i 16% na artykuły żywnościowe (kawa, cukier); w eksporcie ponad 72% stanowią artykuły przem. (maszyny, samochody, samoloty, chemikalia, wyroby włókiennicze), 14% — artykuły żywnościowe (pszenica, soja, tytoń) i 14% — surowce i paliwa (metale, bawełna, skóry); gł. partnerami USA są: Kanada (ok. 25% obrotów), Japonia (ok. 8%), Wielka Brytania i NRF (po ok. 6%), Wenezuela, Meksyk, Włochy, Brazylia, Francja. Starachowice, miasto, pow. miejski w woj. kieleckim, na pn. od gł. pasma G. Świętokrzyskich, nad rzeką Kamienna. Jeden z ośr. tzw. Staropolskiego Okręgu Przemysłowego; w XV w. zbud. kopalnię i zakład hutniczy, w końcu XVIII w. wielki piec, ok. 1830 — hutę żelaza. 41,1 tyś. mieszk. (1968); ośr. wydobycia rudy żelaza, przem. maszynowego (m.in. największa w Polsce Fabryka Samochodów Ciężarowych "Star") i metalowego. Rozwijające się m. wchłonęło sąsiednie osiedle — Wierzbnik. Stargard Szczeciński, m. pow. w woj. szczecińskim, na Równinie Pyrzycko-Stargardzkiej, nad rzeką Iną (p. dopł. Odry), ok. 32 m n.p.m. Stary gród słowiański; pierwsze wzmianki hist. pochodzą z połowy XII w.; powst. jako ośr. handlu zbożem żyznej Ziemi Py-rzyckiej, będąc m. hanzeatyc-kim; podupadł w wojnie trzydziestoletniej; od połowy XVIII w. zdystansowany przez Szczecin. 42,3 tyś. mieszk. (1968); ośr. przem. metalowego i maszynowego (m.in. maszyny i narzędzia rolnicze), chemicznego, spożywczego (młynarstwo, przetwórstwo rolne), duże warsztaty naprawcze taboru kol.; ważny węzeł kolejowy i drogowy; liczne zabytki, m.in. największy na Pomorzu Zach. kościół (z końca XIII w.), jedyna w Polsce brama wodna, znaczna część murów i obwarowań miejskich z licznymi basztami i bramami. Starogard Gdański, m. pow. w woj. gdańskim, na Pojezie- STOŁOWE, GÓRY-785 rzu Starogardzkim, nad rzeką -Wierzycą (l. dopl. Wisły), ok. 120 m n.p.m. Powst. ok. XII w. jako gł. centrum krainy Pomorza — Kociewia; prawa miejskie uzyskał w położ.XIV w.; przez cały czas swej historii pozostawał niewielkim ośr. regionalnym. 30,5 tyś. mieszk. (1968); ośr. przem. farmaceutycznego (Polfa), o-buwniczego, spożywczego (zakłady spirytusowe, młyn, browar), drzewnego (fabryka mebli okrętowych) i elektrotechnicznego; węzeł kolejowy i drogowy; z zabytków — XIV- -wieczna gotycka fara i resztki murów miejskich z basztami. Staroprusba, Nizina-, silnie obniżony obszar równinny wzdłuż dolnej Pregoły, którego niewielki tylko pd. skrawek wchodzi w granice Polski. Jest to w ogromnej większości obszar moreny dennej, pokryty częściowo gliną zwałową, miejscami cięższymi gli- nami i iłami oraz sandrami. Przecinają go płynące z Pój. Mazurskiego dopł. Pregoły: Łyna, Węgorapa oraz Pisa. Klimat bardziej kontynentalny niż na Pobrzeżu Bałtyckim (długie i śnieżne zimy). Lasy gł. świerkowe, dużo roślin bagiennych i torfowych. GL element N. S. w Polsce stanowi Niż. Sępopolska nad rzeką Łyną, o dobrych glebach, stąd obszar ten ma charakter rolniczy, o niewielkim odsetku pow. lasów. Na zach. od Niż. Sępopolskiej grupują się ma- lownicze Wzniesienia Górowskie (216 m n.p.m.); na istniejącym tu starszym cokole podłoża jęzor lodowca wypełniającego Zat. Gdańską spiętrzył kilka wyraźnych łuków moren czołowych; wzniesienia te są obecnie silnie roz- 50 Słownik geografii świata cinane przez erozję (liczne wąwozy). Na pd. zach. przylega do nich niewielka, lesista Równina Ornecka, stanowiąca sandr, uformowany przez wody spływające z czoła moren górowskich. Cały obszar jest niezbyt gęsto zaludniony (ok. 40 mieszk./km2) i ma charakter rolniczo-ho-dowlany. Ważniejsze m.: Bar-toszyce, Lidzbark Warna, i Orneta. Przem. niewielki w m. oparty gł. na rolnictwie. Stavanger, miasto w pd.-zach. Norwegii nad Bokntjordem. Zał. w VIII w., rozwinęło się poważniej dopiero w XVIII w. 80,8 tyś. mieszk. (1968); ośr. adm. i znaczny ośr. przem. spożywczego (rybnego), ponadto przem. stoczniowy, maszynowy i włókienniczy; wielka baza rybołówstwa morskiego; port wywozowy pd. Norwegii, połączony linią kol. z -0slo. Stoke-on-Trent, miasto w Wielkiej Brytanii (środk. Anglia) nad rzeką Trent i kań. Trent-Mersey. Powst. w 1910 przez połącze- nie 6 m. ze Stoke na czele. 277 tyś. mieszk. (1965), z przedmieściami ok. 370 tys.; ośr. adm. i regionu skupiającego ponad 4/5 przem. ceramicznego Anglii (fabryka porcelany, fajansu — znana fabryka Wedgwood), hutnictwo, przem. elektrotechniczny, lotniczy, gumowy, aluminiowy i chemiczny; w okolicy kopalnie węgla kamiennego; połączenie kanałowe z —•-Liyerpoolem. Stołowe, Góry-, pasmo w Sudetach Środk.; ciągnie się od Polanicy w Kotlinie Kłodzkiej ku pn.-zach. przez teren Cze- chosłowacji, wkraczając ponownie na obszar Polski w okolicy Mieroszowa; dł. pasma ok. 35 km. Odznacza się ono 786 STRANDŻA oryginalną budową złożoną z dwóch poziomów odpornego piaskowca kredowego (tzw. ciosowego), tworzącego prostopadłe, skaliste ściany, a płaskie wierzchowiny; poziom górny odznacza się bogactwem osobliwych form skalnych, szczególnie na obszarze labiryntu wąwozów w rejonie najwyższego szczytu — Wielkiego Szczelińca (919 m) oraz sławnego "miasta skalnego" w okolicach Broumova (tzw. Skały Adrśpasskie). Pasmo stanowi dużą osobliwość turystyczną. Strandża, Istranca daglari, wyż. na obszarze Bułgarii i eur. cz. Turcji, między dół. rz. -Maricy a M. -Czarnym; przecięta przełomem rz. Tundży. Podłoże jej stanowią skały krystaliczne pokryte utworami trzeciorzędowymi z dość licznymi występowania-mi skał wulkanicznych; cz. zach. (tzw. Brannica) j&st niższa (856 m) od wsch.— właściwej S., która osiąga lOSil m n.p.m.; pokryta zaroślami i pastwiskami. Bogate złoża rud miedzi (koło -Burgas) i żelaza (Krumowo). Cały obszar jest dość słabo zagospodarowany. Strasburg, Strasbourg, m. we wsch. Francji (—Alzacja) nad rzeką III i Kań. Marna—Ren, w pobliżu Renu. Dawne m. ga-lickie Argentoratum; w średniowieczu ważne centrum handl. i kult. (drukarstwo, uniwersytet, żal. 1567), o dużym znaczeniu strategicznym. 249,4 tyś. mieszk. (1968), z przedmieściami 335 tys.; ośr. admiasto, ważny ośr. przem. budowy maszyn (szczególnie produkcji lokomotyw, samochodów, obrabiarek), stocznie rzeczne, przem. chemiczny (perfumeryjny, farbiarski), celulozowy, włókienniczy i spożywczy (tytoniowy, produkcja win); port żeglugi śródlądowej na Renie i węzeł komunikacji lądowej; ważne centrum kult. z uniwersytetem; liczne zabytki średniowieczne (sławna katedra). Strefa Kanału Panamskiego, ok. 16 km pas po obu stronach Kań. Panamskiego, wraz z obszarem sztucznych jeź. Gatón i Madden, wydzierżawiony USA przez Panamę, na mocy narzuconego układu z 1903; obejmuje też wszelkie urządzenia obsługujące kań. oraz urządzenia portowe; pow. 1432 km2, w tym 492 km2 pow. wodnej (bez 5 km pasa wód terytorialnych przy obu końcach kań.); ludn. 56 tyś. (1967); ośr. adm. Balboa Heights 365 mieszk. (1960); najw. m. Balboa 4188 mieszk. (1960). S.K.P. zarządza Towarzystwo Kanału Panamskiego, utworzone w 1951, pozostające pod władzą gubernatora amer., który jest równocześnie jego prezesem. Od dłuższego czasu Panama domaga się rewizji układu z 1803. Zobacz też Kanał -Pa-namski. Strefa Neutralna, terytorium pustynne na Półwyspie Arabskim, na pograniczu Arabii Saudyjskiej i Iraku, pow. ok. 5 tyś. km2; bez stałej ludn.; ludn. koczownicza sąsiadujących państw korzysta z pastwisk i wody (na jednakowych prawach). Do 1964 istniała w tym rejonie druga Strefa Neutralna (nad Zatoką Perską), na pograniczu Kuwejtu i Arabii Saudyjskiej (pow. 8957 km2); podzielona w 1964 między oba państwa; ważny rejon wydobycia ropy naftowej (22,6 mln t, 1967). SUBOTICA 787 Stromboli, w., -Liparyjskie, Wyspy- Strzegom, miasto w pow. świdnickim (woj. wrocławskie) nad rzeką Strzegomką, na wys. 230 m n.p.miasto w pn.-zach. części Przedgórza Sudeckiego, położ.malowniczo wśród izolowanych, zbud. z granitów i bazaltów, pagórków "wyspowych" tzw. Wzgórz Strzegomskich. Powst. ok. XI w.; prawa miasto w 1242; od XIV w. znany ośr. rękodzieła (gł. sukiennic-twa i przędzalnictwa) oraz handlu suknem; rozwinęło się ponownie w XIX w. w oparciu o pobliskie kamieniołomy. Ok. 14,1 tyś. mieszfc. (1968); jeden z najważniejszych w Polsce ośr. wydobycia kamieni budowlanych i drogowych (bazalty, granity), poza tym przem. roszarniczy, spożywczy i metalowy; niewielki węzeł kolejowy i drogowy; kilka zabytkowych kościołów. Strzeleckiego, Góra", najw. wzniesienie osiągające 777 m n.p.m. na W. Flindersa (-Australia), położ.w Cieśn. Bassa między Australią a -Tasmanią. Nazwa nadana na cześć polskiego podróżnika P. Strzeleckiego. Studzianki, wieś w pow. ko-zienickim (woj. kieleckie), w widłach Wisły i Pilicy, ok. 15 km na pn. zach. od m. Kozienice. W czasie II wojny świat, w dniach 9—16 VIII 1944 teren zwycięskiej, ciężkiej bitwy jednostek radź. i I Brygady Pancernej im. Bo- haterów Westerplatte z wojskami hitlerowskimi, o utrzymanie przyczółka warecko-magnuszewskiego (na zach. od Wisły). Mauzoleum ku czci poległych żołnierzy polskich i radzieckich. Stuttgart, miasto w pd.-zach. części NRF, położ.w kotlinie nad rzeką Neckar (dopł. -Renu), stolica kraju związkowego - BadeniH-Wirtembergil. Zał. w XII w.: centrum adm.-handl., dopiero w XIX w. uległo silniejszej industrializacji. 617,6 tyś. mieszk. (1967), z sąsiednimi m. Essiin-gen i Ludwigsburg ok. 900 tys.; duży ośr. przem. maszynowego, samochodowego, zbrojeniowego, elektrotechnicznego, precyzyjnego, poligraficznego, włókienniczego i spożywczego; ważny węzeł komunikacyjny i port żeglugi śródlądowej; doroczne targi przem.; politechnika, uniwersytet, szkoła muzyczna, akademia sztuk pięknych, muzea. W okolicy szereg parków oraz miejscowości kuracyjnych (m.ln. Cannstadt). Styria, Steiermark, kraj związkowy Austrii; pow. w większości górzysta (Niskie Taury, Alpy Styryjskie), w ponad 4/5 pokryta lasami i łąkami górskimi. Uprawa zbóż, sadownictwo, hodowla bydła. Z bogactw miner, występują: węgiel brunatny (lignit), magnezyt oraz grafit. S. to stary austriacki okręg przem. z rozwiniętym hutnictwem i przem. drzewnym, a także maszynowym i chemicznym. Gł. m. i ośr. przem.: -Graz (stoL), —r'LiW-ben, Donawitz, Kapfenberg, Murzzuschlag. Suazi -Ngwane Subotica, miasto w pn. Jugosławii w Wojwodinie, na żyznej równinie Baczka. 78 tyś. mieszk. (1965); ośr. przem. maszynowego (maszyny rolnicze, rowery), spożywczego, chemicznego, skórzanego, tekstylnego oraz zakłady naprawcze taboru koL; centrum handlu produktami rolnymi; duży przy- 788 SUCHEDNIÓW graniczny węzeł kolejowy (6 linii) na trasie Budapeszt—Belgrad; ośr. kult. pn. Jugosławii: wyższa uczelnia. Suchedniów, m, w pow. kieleckim, na obszarze Wzgórz Koneckich, nad rzeką Kamionką, wśród lasów Puszczy Świętokrzyskiej. Prawa miejskie od 1962; powst. w XIV w., od XVII w. osiedle górniezo-hut-nicze; S. Staszic umieścił tu siedzibę urzędu administracji górniczej; później podupadło. 9 tyś. mieszk. (1985); niewielki ośr. przem. metalowego (wyroby żeliwne), ceramicznego (kamionka) i drzewnego. W okresie okupacji hitlerowskiej lasy suchedniowskie były terenem intensywnej partyzantki i dywersji; 16—19 IX 1944 pod Świnną Górą zgrupowanie Armii Ludowej stoczyło zwycięską bitwę z siłami hitlerowskimi, jedną z największych bitew partyzanckich w kraju. Sucre, miasto w pd.-zach. Boliwii, położ.w Kordylierze Środk. na wys. ok. 2700' m n.p.miasto, nominalna stolica państwa (faktyczna - La Paź). Zał. jako Chu-ąuisaca w 1538, zmieniło nazwę w 1840; zniszczone trzęsieniem ziemi w 1948. 72,2 tyś. mieszk. (1964); niewielki ośr. przem. lekkiego oraz centrum handlu zbożem i bydłem; końcowa st. kol. z kierunku Potosi; siedziba najw. sądu; uniwersytet (od 1624), zabytki (m.in. katedra z położ.XVI w.). Suczou, Wusien, miasto w Chinach Wsch., położ.nad pd. odcinkiem -•Wielkiego Kań., przy jego przecięciu się z rz. Suczou-ho, w pobliżu jeź. Taj. 633 tyś. mieszk. (1957); duży ośr. przem. lekkiego: bawełnianego, jedwabniczego. ponadto przem. chemiczny, papierniczy, maszyn rolniczych, cementowy; rzemiosło artystyczne (jubi-lerstwo — obróbka jadeitu); st. kol., port rzeczny; uniwersytet. S. zał. w X w. p.n.e.; jedno z najstarszych m. chińskich; liczne budowle zabytkowe (świątynie, mosty); charakterystycznie liczne kanały przecinające S. Suczou, miasto w -Chinach Wsch., położ.w centralnej cz. Niż. -Chińskiej nad opuszczonym łożyskiem Huang-ho. 676 tyś. mieszk. (18.57); ośr. przem. spożywczego, włókienniczego, hutnictwa, maszynowego (obrabiarki); ważny węzeł komunikacji koL, duży port rzeczny nad Wielkim Kań. S. jest jednym z najstarszych m. Chin, dawną ich stolica w III w. p.n.e.; liczne zabytki. W okolicy wydobycie węgla kamiennego. Sudan, AlDżumhurijja as- -Sudan, Republika Sudanu, państwo w pn.-wsch. Afryce, niepodległe od i I 1956, poprzednio kondominium anglo- -egipskie; pow. 2 505 823 km2; ludn. 14770 tyś. (1968), stolica: -Chartum 185 tyś. mieszk. (1968); podział administracyjny 9 prow.; język urzędowy arabski. WARUNKI NATURALNE. Wnętrze S. zajmuje wydłużona południkowe, rozległa kotlina Nilu, przechodząca ku zach. w wyż. - .Kordofan i Dar-fur (wulkaniczne góry Dżebel Marra, 3088 m n.p.m.) z oddzielnymi ostańcowymi masywami, a na pn. zach. w wyżynne obszary Pust. -Libijskiej; wzdłuż granic teren wznosi się, obejmując peryferyjne cz. wyż. Azande (na pd. zach.), na pd. Wyż. Wschod- nioafrykaństeiej (Kinjeti, 3187 m n.p.m.) i na wsch. Wyż. SUDBURY 789 -*-Abisyńskiej; na pn. wsch. wznoszą się oddzielne masywy wyżynno-górskie Pust. -Nubijskiej (do 2259 m n.p.m.), opadające stromo ku wąskiej (ok. 30 km szer.) niż. nad M. Czerwonym. Na pn. klimat zwrotnikowy pustynny, na pd. podrównikowy suchy (2 pory: sucha i deszczowa) o opadach osiągających 1400 mm rocznie; gi. rz.: -Nil i jego dopł., na pn. i pn. zach. suche uedy; roślinność pustynna i półpu-stynna na pn., sawannowa i sawannowo-leśna na pd. Słabo wyzyskane złoża złota, manganu, żelaza i miki, a ponadto miedzi, cyny, azbestu i in.; eksploatacja soli z M. Czerwonego. LUDNOŚĆ, odznacza się znacznym zróżnicowaniem etnicznym; na pn. i w centrum zamieszkują Arabowie (ok. 40"/* mieszk.), na pd. liczne plemiona murzyńskie i nilockie (Zande, Dinka, Nuerowie, Szyllucy ł in.); średnia gęstość zaludnienia 5,6 mieszk./km8; ok. 30°/« ludn. prowadzi koczowniczy i półkoczowniczy tryb życia; m. skupiają ok. W/f mieszk., gł. m.: Omdur-man (185 tyś. mieszk., 1965), Chartum, Chartum Pn. (80 tys.) — wszystkie 3 m. stanowią i zespół m. (441 tyś. mieszk.), -Port Sudan (79 tys.), El-Obejd (60 tys.), Wadi Medani (57 tys.), -El-Faszer (30 tys.). GOSPODARKA. S. jest słabo rozwiniętym krajem rolniczym o licznych przeżytkach feudalnych; ziemie uprawne zajmują ok. 7% pow. kraju, gł. w międzyrzeczu Nilu Białego i Błękitnego (tzw. Dże-zira), wzdłuż rzek oraz w Kordofanie i na pd.; ok. 14% ziem jest sztucznie nawadnianych (międzyrzecze Dźe-zira — największy system irygacyjny w Afryce; w budowie dalsze systemy irygacyjne). Uprawia się gł. bawełnę z przeznaczeniem na eksport (152 tyś. t, 1966) oraz sezam (ok. 155 tyś. t), orzeszki ziemne (217 tyś. t), sorgo i proso (łącznie 1,4 mln t), palmę daktylową, rycynus i in.; koczownicza hodowla: bydła (9 mln szt. w 1964) w środk. cz. i na pd. wsch., owiec (8,6 mln), kóz (6 mln) i wielbłądów (2 mm) w cz. środk. i pn.-wseh. kraju; ważną rolę spełnia rybołówstwo rzeczne (ok. 20 tyś. t) i zbiór gumy arabskiej (46 tyś. t, 1965 — ok. 85<)/t prod. świat.). Przem. rozwinięty słabo; drobne zakłady przem. włókienniczego, skórzanego, spożywczego, drzewnego, cementowego i metalowego; rafineria ropy naftowej (Port Sudan); dobrze rozwinięte rzemiosło. Dł. linii kol. 5,7 tyś. km, dróg 4 tyś. tan, gł. gruntowych (nieliczne posiadają trwałą nawierzchnię); rozwinięty transport juczny i żegluga rzeczna na Nilu Białym (na dł. 4,5 tyś. km); gł. port morski Port Sudan; między nar. port lotniczy w Chartumie. Eksport: bawełna (51°/«), orzeszki ziemne, guma arabska, sezam; główni partnerzy handlowi: Włk. Brytania, NRF, India, Włochy. Sudbury, m. górnicze w Kanadzie, położ.na pn.-wsch. od zatoki jeź. Huron — Georgian Bay; b. wielkie złoża niklu, dostarczające ok. 80% prod. świata kapitalistycznego, odkryte w 1883 przy budowie linii kolei transkanadyjskiej; złoże zawiera obok niklu sporo miedzi, nieco złota, srebra, platyny i platynowców, selenu i telluru, kobaltu 790 SUDECKIE, PRZEDGÓBZE- i uranu; 84,8 tyś. mieszk. (1966; w 1900—2000 mieszk.); węzeł kolejowy i drogowy, lotnisko. Sudeckie, Przedgórze-, obszar na pn. od —•-Sudetów, tworzący z nimi całość geologiczną, ale oddzielony wyraźną linią tektoniczną. Falista równina wys. 200—300 m n.p.miasto, pokryta utworami trzeciorzędowymi i plejstoeeńskimi, ponad którą wznosi się szereg izolowanych pagórów: -Slęża (718 m n.p.m.), Wzgórza Strzegomskie (359 m). Bukowe (492 m) w okolicy Niemczy i Strze-lińskie (393 m). Są one zbud. z granitów i skal wylewnych, gł. sjenitów. Gleby P.S. są przeważnie urodzajne, szczególnie w środk. i wsch. cz. (rozwinięte na skałach wulkanicznych), dlatego jest to ważny rejon rolniczy. Występują złoża miedzi, gipsu oraz największe na Śląsku kamieniołomy. Rozwinięty przem. gł. chemiczny (Wizów koło Bolesławca), włókienniczy, drzewny, maszynowy, skórzany oraz spożywczy. Gł. m.: -4-Legnica, Dzierżoniów, Bielawa, Świdnicą, Bolesławiec, Strzegom oraz Strzelin. Sudety, masyw górski na pograniczu Polski, Czechosłowacji i częściowo NRD; ciągnie się od dół. Laby (powyżej Drezna) w kierunku pd.-wsch. po Bramę Morawską; dł. ok. 300 km, szer. 40—70 km; górotwór powstał w późnym paleozoiku, był kilkakrotnie fałdowany, popękany i wypiętrzany, dzisiejsza jego postać jest wynikiem trzeciorzędowych ruchów tektonicznych (wypiętrzenia wzdłuż linii uskoków). Skomplikowana budowa tektoniczna oraz różnorodność materiału skalnego (gł. gnejsy, granity, łupki krystaliczne, wapienie i piaskowce) uwarunkowały tzw. mozaikową budowę całego górotworu oraz jego dużą zmienność krajobrazową. S. dzielą się na trzy wielkie jednostki. S. Zachodnie (gl. krystaliczne), obejmują: -Karkono-sze (Śnieżka 1602 m n.p.m. — najw. szczyt S.), G. Łużyckie, G. —rlzerskie, G. Kaczawskie otaczające Kotlinę -Jeleniogórską; S. Środkowe — od Karkonoszy po Kotlinę Kłodzką na wsch.; mają bardzo zróżnicowaną budowę i rzeźbę; gł. pasma: G. (-) Wałbrzyskie, Sowie, Bystrzyckie, Orlickie, Stołowe, Snieżnik. S. W s c h o d-nie (gł. na terytorium Cze- chosłowacji), ciągną się na wsch. od Snieżnika po Bramę Morawską; dzielą się na -Je-sioniki (Pradziad 1491 m n.p.m.), G. Opawskie i G. Oderskie. W S. zaznaczają się ślady zlodowacenia (Karkonosze), liczne gołoborza i ciekawe formy skalne. Klimat o cechach górskich, w kotlinach łagodny, niekiedy o znaczeniu leczniczym. Gęsta sieć rzeczna; pn. cz. S. jest odwadniana dopł. Odry, cz. pd.-wsch. — dopł. Odry i Dunaju, cz. pd.-zach. i zachodnia — dopł. Łaby. Duże kompleksy leśne, zwłaszcza na zach. i wsch, (Jesioniki), granica lasów sięga gdzieniegdzie do 1360 m n.p.miasto, wyżej kosodrzewina; partie szczytowe skaliste z pojawiającymi się lokalnie torfowiskami (gł. w Karkonoszach). W Karkonoszach zał. 2 parki narodowe (po strome poi. i czeskiej), w całych S. liczne rezerwaty. Duże znaczenie ma eksploatacja bogactw naturalnych oraz przem. Na obszarze S. znajduje się Dolnośląskie Zagłębie Węglowe (Wałbrzych). W zachodniej części S. — Turoszow- SUMATBA 791 skie Zagłębie Węgla Brunatnego (największe w Polsce); prócz węgla eksploatuje się złoża różnych rud i innych surowców miner. Liczne źródła miner, ponadto cieplice uwarunkowały rozwój uzdrowisk, zwłaszcza w Kotlinie Kłodzkiej oraz w otoczeniu Karkonoszy. W miejscowościach na obszarze S. dobrze rozwinięty przem.: metalowy, elektrotechniczny, chemiczny, mineralny, włókienniczy, papierniczy, poligraficzny, skórzany, drzewny, spożywczy, szklarski. W kotlinach uprawa ziemi i hodowla. Ważny region turystyczny i wczasowy; liczne schroniska. Sueski, Kanał-, w Egipcie; łączy M. Śródziemne z Czerwonym; kań. zbud. w 1859—69 przez inż. franc. F. Lessepsa. Przechodzi przez jeż.: Man-zala, Timsah oraz Gorzkie; dł. 173 km, szer. 120—150 m, głęb. 12—13 m; posiada ogromne znaczenie międzynar. — skraca drogę z Europy Zach. do Azji Pd. i Wsch. o ok. 40%. 26 VII 1956 znacjonalizowany przez rząd egipski. W 1952 przepłynęło przez kań. 12,2 tys., w 1966 ponad 20 tyś. statków o ładowności 274 mln NRT. Unieruchomiony od 1967 (agresja Izraela na Egipt). Sueski, Przesmyk-, (międzymorze); oddziela M. -Śródziemne (Zat. Tina) od M. —• Czerwonego (Zat. Sueska); najmniejsza szer. 121 km. Suez, miasto w Egipcie, nad Zat. Sueska, u pd. wylotu Kań. -Sueskiego. Powst. na miejscu niewielkiej osady Arsinoe-Kol-zum w 1869 r. 283 tyś. mieszk. (1966); ośr. przem. chemicznego (rafineria ropy naftowej i fabryki nawozów sztucznych); ważne centrum handl. i komunikacyjne; port i st. kol. W wyniku agresji izraelskiej silnie zniszczone. Sukarnpura -Kotabaru Sulawesi -Celebes Sulejmańskie, Góry-, system górski na wsch. obrzeżeniu Wyż. -Irańskiej, rozciąga się na terytorium Pakistanu Zach. i częściowo Afganistanu; dł. ok. 600 km, szer. do 300 km. Zbud. gł. ze skał osadowych, zostały utworzone podczas alpejskich ruchów górotwórczych. Wierzchowinowe ich partie są mało zróżnicowane, przeważnie tworzą szerokie płaskowyże o maks. wys. 344.1 m n.p.miasto, zbocza zach. łagodne i pokryte roślinnością pół-pustynną, natomiast wsch. opadające dość gwałtownie ku Niż. Indusu porastają rzadkie lasy zwrotnikowe i sawanny. Częste trzęsienia ziemi. Sulina, środk., gł. ramię delty —•-Dunaju zaczynające się za m. Tulczą, dł. 82 km; uregulowane, pogłębione i przystosowane do żeglugi. U ujścia S. — mały port Sulina (3,4 tyś. mieszk.). Sulu, arch. wulkanicznych i koralowych w. w -Filipinach, oddziela M. Sulu i M. Celebes, pow. 2802 km2, maks. wys. 1010 m n.p.m.; wnętrza zalesione. Uprawa ryżu, palmy kokosowej, trzciny cukrowej, kawy i drzewa kauczukowego; rybołówstwo; ok. 301 tyś. mieszk. (1960). Sumatra, Sumatera, druga pod względem wielkości w. -Wielkich Wysp Sundajskich, w zachodniej części Arch. Malajskiego 792 SUMBA (Indonezja), oddzielona na pn. wsch. cieśn. Malakka od Płw. Malajskiego, a na pd. -wsch. cieśn. Sunda od Jawy; pow. 433 800 km1; ludn. ok. 15 mln (1961). ,S> jest wydłużona w kierunku NW—SE; dł. 1700 km. szer. 180—400 km; brzegi bardziej rozwinięte na pn. wsch.; część pd.-zach. S. jest górzysta, liczne wulkany (najw. wulkan Indonezji -Kerintji 3800 m n.p.m.), część pn.-wsch. jest nizinna i mocno zabagniona; klimat równikowy wybitnie wilgotny; rz. (Musi, Hari, Inderagiri, Kam-par) pełnowodne, żeglowne; na zach. — jeź. Tobą; gleby laterytowe; większą cz. pow. S. pokrywają wiecznie zielone, wilgotne lasy równikowe z bogatą fauną (orangutany, słonie, tygrysy). Uprawa ryżu, kauczukowca, palmy kokosowej, trzciny cukrowej, pieprzu, kawy, herbaty, sizalu i Łn. roślin tropikalnych; wydobycie ropy naftowej (ok. 80% prod. Indonezji), węgla kamiennego, złota i srebra; gł. m.: (-•) Palembang, Me-dan, Padang. Samba, wyspa w grupie -Małych Wysp Sundajskich w Arch: -• Malajskim (Indonezja), pow. 11152 km2; kształt wydłużony, wnętrze wyżynne i górzyste (maks. wys. 1175 m n.p.m.), pokryta lasami tropikalnymi (drzewo sandałowe) i sawannami. Uprawa kukurydzy, ryżu, palmy kokosowej i tytoniu; hodowla koni; ok. 250 tyś. mieszk., gł. m. Wain-gapu. Sumbawa, wyspa w grupie -Małych Wysp Sundajskich w Arch. -Malajskim (Indonezja), pow. 15448 km2; linia brzegowa mocno pocięta, wnętrze górzyste i wulkaniczne (maks. wys. 2821 m n.p.m. — wulkan Tambora); pokryta lasami tropikalnymi (drzewo sandałowe) i sawannami. Uprawa ryżu, kukurydzy, palmy kokosowej, tytoniu i kawy; hodowla bydła i koni; wydobycie siarki; ok. 450 tyś. mieszk., gł. m. Raba. Sund -Duńskie, Cieśniny-. Sunda, cieśn. pomiędzy wsch. -Sumatrą i zach. -• Jawą, łączy O. Indyjski z M. -Ja-wajskim; szer. 22—105 km, najmniejsza głęb. ok. 50 m; w cz. pd. cieśniny S. leży słynna w. wulkaniczna -Kra-katau. Sundajskie, Wyspy-, -Wielkie Wyspy Sundajskie, -Ma-łe Wyspy Sundajskie Sunderland, miasto w pn. -An-glii (Wielka Brytania), przy ujściu rzeki Wear do M. Północnego. Powst. w VII w. n.e.; rozwinęło się z początkiem XIX w. dzięki budownictwu statków, a potem eksportowi węgla (Seaham Harbour). 219 tyś. mieszk. (1967); ośr. adm. i przem.-górniczy: przem. maszynowy, stoczniowy, włókienniczy, chemiczny i miner.; port (eksport węgla kamiennego, import skandynawskich rud żelaza). W pobliżu kopalnie węgla kamiennego (okręg węglowy Newcastle). Sungari, Sunghw-ciang, rz. w Chinach Pn.-Wsch., p. dopł. Amuru; dł. 1927 km; pow. dorzecza 523,6 tyś. km2. Źródła jej leżą w g. Czangpaj-szan, na pograniczu z Koreańską Rep. Lud.-Demokr., przepływa przez Niż. -Mandżurską, dalej przełamuje się pomiędzy g. Czangpaj-szan i Mały -Chingan i uchodzi do Amu- SUBINAM 793 ru na Niż. Dolnoamurskiej; gł. dopł.: l. — Nonni, p. — Mu-tan-ciang; przez ok. 6 miesięcy S. pokryta jest lodami. Żeglowna na odcinku ok. 1400 km. Nad S. leżą m.: -Kirłn, -Harbin, Ciamusy. Powyżej Kirinu znajduje się Fengmańska elektrownia wodna (o mocy 580 MW) i zbiornik wodny. Surabaja, drugie pod względem wielkości m. Indonezji, położ.w pn.-wsch. cz. -Jawy nad cieśn. Madura; stolica prowincja Jawa Wsch. 1319 tyś. mieszk. (1961); duży ośr. przemiasto, transportowy i handl.; przem. stoczniowy, maszynowy, petrochemiczny, włókienniczy, elektrotechniczny, szklarski i tytoniowy; węzeł kol., drogowy i lotniczy, jeden z największych portów morskich Indonezji; baza wojenna i rybacka; uniwersytet i In. wyższe uczelnie. Surakarta, Solo, miasto w Indonezji, w środk. cz. -Jawy; w 1687—1948 stolica feudalnego królestwa. 451 tyś. mieszk. (1981); centrum ważnego rejonu rolniczego (plantacje kauczuku), ośr. handl. i przemysłowy: przem. spożywczy, włókienniczy, tytoniowy, skórzany, metalowy, maszynowy, rzemiosło artystyczne; węzeł kolejowy i drogowy. W pobliżu złoża rud manganu. Surinam, Suriname, Gujana Holenderska, terytorium autonomiczne (zamorskie) Holandii, położ.w pn. cz. Ameryki Pd., nad O. Atlantyckim; pow. 163,3 tyś. km2; ludn. 375 tyś. (1968); stolica -4-Paramaribo 111 tyś. mieszk. (1968); podział administracyjny 8 dystryktów; język urzędowy holenderski. WARUNKI NATURALNE. Pn. CZ. kraju zajmuje niż. nadmorska, ciągnąca się pasem ok. 150 km, na pd. rozciąga się wsch. cz. Wyż. -Gujańskiej ze wzniesieniami ponad 1000 m n.p.m. (G. Włlhehniny 1280 m) i g. granicznymi Slerra Tumucumaaue; jest ona rozcięta głęb. dolinami rz. płyną- cych w zasadzie ku pn. o nie-wyrównanym biegu (liczne szypoty i wodospady); klimat równikowy wilgotny, gorący o temp. 26—28°C, dwóch porach deszczowych i opadach wyższych na wybrzeżu (ok. 3000 mm) niż w głębi (1800— —2000 mm). Główne rzeki: Corantijn (700 km dł.), Marowijne (750 km), obfite w wodę, nie nadają się do żeglugi z powodu niewyrównanego biegu. Na wybrzeżu panującą farmacją roślinną są sawanny oraz rzadkie lasy (tzw. campos lim-pos), w głębi (na obszarze wyż.) wilgotny las równikowy; łącznie lasy zajmują 701'/* pow. Gł. bogactwa miner.: boksyty (na pn. wsch. koło Moengo, Onyerdacht, Para-nam), złoto (nad rzeką Lawa), ruda żelaza oraz ropa naftowa (nieeksploatowana). LUDNOŚĆ skupiona w pasie nadbrzeżnym składa się przeważnie z Murzynów i Mulatów (45°/«) oraz z Hindusów i Pakistańczyków (32<)/«), Ja-wajczyków (15%), Chińczyków a także z niewielkich ilości Indian i z ok. 5000 Europejczyków (gł. Holendrzy); średnia gęstość zaludnienia 2,4 mieszk./km2; ok. 50% ludn. mieszka w m.; gł. m.: Para-maribo, Nieuw Nickerie (20 tyś. mieszk.). GOSPODARKA S. opiera się na roln. zatrudniającym ok. 500/* ludn. oraz na eksploatacji 794 SUSA cennych, olbrzymich złóż boksytów; roln. skupia się przeważnie na wybrzeżu, gdzie obszary uprawne zajmują ok. 45 tyś. ha; gł. uprawy: ryż (90 tyś. t, 1965), trzcina cukrowa (19 tyś. t cukru, 1966), kakao, kawa, kukurydza, banany, palma kokosowa i owoce cytrusowe (15 tyś. t, 1965); słabo rozwija się hodowla bydła (35 tyś. szt.), owiec i kóz; eksploatacja lasów daje rocznie ok. 280 tyś. m' drewna, z tego ok. 20% przypada na cenne gatunki drewna tropikalnego. W przem. wydobywczym najważniejsze znaczenie ma wydobycie boksytów (4,36 mln t — 1965; S. zajmuje aktualnie trzecie miejsce w świecie); wydobycie złota spada (190 kg. 1965). Przem. przetwórczy cechuje ostatnio pewien rozwój; kilka cukrowni (największa w Ma-rienburg), destylarnie rumu, łuszczarnie ryżu, kilka przetwórni tytoniu i fabryk cygar; ostatnio powstały pierwsze fabryki mebli, w budowie wielka huta aluminium (o przewidywanej prod. do 160 tyś. t) i elektrownia wodna nad rzeką Suriname (koło Brokopondo); dł. linii kol. 10.2 km, dróg — 1560 km; gł. port Paramaribo, gł. port lotniczy w Zanderij (na pd. od Paramaribo). Eksport (1964): boksyty (Wio ogólnej wartości), drewno (5%) i ryż (3%); główni partnerzy handlowi (1964): USA (ok. 50(l/o) i Holandia (20%). Susa, miasto, stolica prowincja na wsch. wybrzeżu -Tunezji. 82,7 tyś. mieszk. (1966); ośr. przem. spożywczego (olejarnie), materiałów budowlanych oraz rzemiosła (prod. safianu); port morski (wywóz fosforytów, oliwy, trawy alfa), węzeł kolejowy i drogowy; liczne zabytki architektury rzymskiej i arabskiej. Suwałki, m. pow. w woj. białostockim, na Pojezierzu Suwalskim, nad rzeką Czarną Hańczą (lewy dopływ Niemna). Zał. w XV w.; prawa miejskie uzyskało miasto w 1820. 23,7 tyś. mieszk. (1968); niewielki ośr. przem. spożywczego i drzewnego; węzeł komunikacyjny; baza wypadowa rejonu turystycznego. Syalbard, prow. norweska w Arktyce; obejmuje arch. -i-Spitsbergen, W. -Niedźwiedzią i kilka mniejszych w.; pow. 62,1 tyś. km2; 3,5 tyś. mieszk. (1961). Swansea, miasto w pd. Walii (Wielka Brytania), nad Kań. Bristolskim u ujścia rzeki Taw,e. Żal. ok. XI w., od XIV w. port (eksport węgla). 171 tyś. mieszk. (1967); ośr. adm. i przetwórstwa importowanych metali kolorowych, gł. cyny, cynku, miedzi i ołowiu, poza tym hutnictwo żelaza, przem. chemiczny (rafinerie ropy naftowej), maszynowy i okrętowy; uniwersytet (zał. 1920); zabytki, m.in. zamek z XIV w. Swierdlowsk, do 1924 Jekate-rynburg, m. obwodowe w Rosyjskiej FSRR, poi. nad rzeką Iset' (dorzecze Obu) w środk. -Uralu; zał. 1721 jako twierdza i ośr. hutniczy; 981 tyś. mieszk. (1968). Jeden z ważniejszych ośr. życia gosp. ZSRR, rozbudowany zwłaszcza w okresie władzy radzieckiej; największe m. Uralu; skupia gł. przem. metalowy i maszy-' nowy specjalizujący się w budowie ciężkich maszyn i urządzeń (dla górnictwa, hutnictwa, energetyki, chemii oraz prod. obrabiarek, łożysk tocznych), przem. elektrotechniczni SYBERIA 795 ny, precyzyjny, hutnictwo stali szlachetnych, przem. chemiczny (nawozy fosforowe, masy plastyczne, farmaceutyki) i gumowy (opony samochodowe), ponadto przem. materiałów budowlanych, spożywczy (mięsny, młynarski, cukierniczy), włókienniczy (wełniany), odzieżowy, skórzano-obuwni-czy, drzewny, jubilerstwo; największy w środk. Uralu węzeł kolejowy (7 linii), drogowy i lotniczy, połączenie rurociągiem ze złożami gazu ziemnego Gazii w Uzbekistanie i Igrit nad dolnym Obem; duży ośr. kult.-nauk.: uniwersytet i 9 in. wyższych uczelni, 'uralski oddział Akademii Nauk ZSRR, opera, 5 teatrów, filharmonia, 4 muzea i galeria obrazów. Syberia, olbrzymia kraina w ZSRR (Rosyjska FSRR i częściowo Kazachska SRR), rozciąga się od Uralu na zach. po g. obrzeżające O. Spokojny na wsch., oraz od brzegów M. Arktycznego na pn. do stepów Kazachstanu i granic Mongolii na pd.; obejmuje aż j. cz. zlewiska M. Arktycznego; pow. ok. 10 mln km2, rozciągłość równoleżnikowa ponad 7 tyś. km, rozciągłość południkowa ok. 3,5 tyś. km. Centralną cz. S. zajmuje prekambryjska tarcza krystaliczna, otoczona od zach. słabo pofałdowaną paleozoiczną platformą osadową, od pd. g. kaledońsko-hercyńskimi, a od wsch. g. fałdowania mezozoicznego (pacyticz-nego). Gł. krainami S. są: Niż. -Zachodniosyberyjska, Wyż. -Srodkowosyberyjska oraz g. (-): Ałtaj, Sajany, Jabłono-we i Stanowe na pd., Wiercho-jańskie, Czersfeiego, Kołyms-kie i Dżugdżur na wseh. Na S. dominuje klimat umiarkowany chłodny, na wsch. skrajnie kontynentalny, ponadto na pn. występuje klimat subpo-larny i polarny, a na pd. zach. — umiarkowany ciepły, suchy; w rejonie G. Wierchojańskieh leży pn. biegun zimna (-0j-miakon i Wierchojańsk); na znacznej pow. wieczna marz-łoć. S. posiada gęstą sieć rzek, które stanowią ważne szlaki żeglugowe (dł. ok. 100 tyś. km) oraz posiadają olbrzymie zasoby energii, wykorzystywanej w coraz większym stopniu (elektrownie wodne w -Brac-ku, -i-Krasnojarsku i in.); główna rzeka (-): Ob z Irtyszem, Jenl-sej, Lena i Amur; na pd. leży duże jeź. -Bajkał; ez. zach. (Niż. Zachodniosyberyjska) mocno zabagniona. Wybrzeża M. Arktycznego pokrywa tundra, cz. wewnętrzną S. zajmuje tajga (pow. ok. 7 mln km2), przechodząca na pd. w lasostepy i stepy (pn. Kazachstan, Zabajkale). Ludn. ponad 22 mm (1966), gł. Rosjanie, a ponadto liczne ludy miejscowe — Chantowie, Mansowie, Ewe-ni,' Ewenkowie, Jakuci, Bu-riaci, Chakasi, Nieńcy i in.; średnia gęstość zaludnienia ok. 2 mieszk./km2, wzdłuż trans-syberyjskiej magistrali kol. wzrasta do ponad 30 mieszk./ km2; 55% ludn. mieszka w miastach; gł. m.: (-•) Nowosybirsk, Omsk, Krasnojarsk, Nowo-kuźnieck, Irkuek, Barnauł, Ke-merowo, Tomsk. S. jest zago- spodarowywana planowo w okresie władzy radź. zwłaszcza od II wojny świat.; dostarcza znacznej ilości surowców miner.: węgla kamiennego (ok. 25% wydobycia ZSRR: -Kuź-nieckie Zagłębie Węglowe, Czeremchowskie i In.), ropy naftowej i gazu ziemnego (zach. S.), rudy żelaza, niklu (~>-Norylsk), miedzi i in. metali nieżelaznych, złota i diamentów (-Jakucka ASRR); 796 SYCYLIA wykorzystywane są bogactwa tajgi (drewno, zwierzęta futerkowe), ponadto S. dostarcza ok. SW/s prod. zbożowej oraz ote. 1ffil« prod. przem. ZSRR. Sycylia, Sicilia, największa i najludniejsza w. na M. Śródziemnym, oddzielona od Płw. Apenińskiego Cieśn. -Me-syńską; pow. 25426 km2; 4890 tyś. mieszk. (1967); autonomiczny region Włoch. Teren na pd. i zach. przeważnie pagórkowaty' o wys. dochodzących 600—900 m n.p.miasto, na pn. go-rzysty (G. Pelorytańskie, nebrodi, Madonie, 1977 m n.p. m.); najw. wzniesienie tworzy samotny czynny wulkan -Etna (3268 m n.p.m.); rejon częstych trzęsień ziemi. Klimat śródziemnomorski; gleby kasztanowe i szaroziemy leśne $ lasy i zarośla twardolistne. S. jest krainą rolniczą; uprawa owoców cytrusowych, winorośli, oliwek, w głębi w.—uprawa pszenicy, poza tym—kasztany, różne owoce i jarzyny, orzechy. W strukturze społecznej i własnościowej roln. zachowały się przeżytki feudalne (latytundia). Eksploatacja bogatych złóż siarki w gipso-nośnych osadach mioceńskich (Caltanissetta, Enna), poza tym soli kuchennej oraz ropy naftowej (Ragusa, Gela). Gł. gałęzią przem. jest przem. rolno- -spożywczy (przetwórstwo owoców, oliwek, pomidorów, winiarstwo), prócz tego — przem. rafineryjny i petrochemiczny (Augusta, Gela, Ragusa). Znaczną rolę odgrywa rybołówstwo przybrzeżne (tuńczyki, sardynki, korale, gąbki). Gł. miasto, równocześnie porty: -Palermo, -Mesyna, -Katania, Syrakuzy. Syczuańska, Kotlina-, "Basen Czerwony"; rozległa kotlina w Chinach nad środk. biegiem -Jan@cy, pow. 195 tyś. knĄ średnia wys. 500—700 m n-p.m.; dno kotliny lekko pofalowane, zbud. z czerwonych piaskowców, wyżej teren wznosi się amfiteatralnie coraz wyższymi tarasami, przechodząc w g. o wys. 2—3 tyś. m n.p.m.; klimat podzwrotnikowy monsunowy, ciepłe zimy (średnia temp. stycznia powyżej +6°), opady 1000—1750 mm rocznie; gleby bardzo żyzne, zbocza g. pokryte lasami; poważne zasoby energii wodnej i bogactw miner, (ropa naftowa, gaz ziemny, węgiel, ruda żelaza, sól kamienna). Zaludnienie 600—700 mieszk./km*; ważny rejon rolniczy (3 zbiory w ciągu roku); uprawa zbóż (pszenica, ryż, kukurydza), roślin oleistych (mak, sezam, rzepak, soja, orzeszki ziemne), bawełny, juty, trzciny cukrowej, herbaty, cytrusów i drzewa tungowego; hodowla jedwabników, dobrze rozwinięta hodowla świń i bawołów. K. S. stanowi szybko rozwijający się okręg górniczo-przem.: górnictwo, hutnictwo żelaza i metali nieżelaznych, budowa maszyn, przem. elektrotechniczny i chemiczny, spożywczy, włókienniczy i papierniczy; gl. m.: (-r) Czungcing i Czengtu. Syczuańskie, Góry-, Min-szan, Alpy Syczwnskie, południkowe rozciągający się system górski w Chinach, stanowiący wsch. obrzeżenie Wyż. Tybetańskiej ; przebiega pomiędzy dół.: Huang-ho (koło Lanczou) na pn. i Jangcy na pd. (graniczy z wyż. -Junnan), otacza od zach. Kotlinę -cSyczuańską; dł. ok. 1000 km, szer. 400 km, maks. wys. 7590 m n.p.m. (Kungka-szan = Minja Gon-kar). G.S. zbud. są z łupków, piaskowców i granitów, dzieła SYJAM 797 się na liczne pasma o znacznych stromiznach zboczy, porośniętych lasami mieszanymi (na pd. wiecznie zielonymi); w partiach szczytowych występują lodowce; złoża rud metali, azbestu. Zaludnienie niewielkie (ok. 5 mieszk./km2), gł. Tybetańczycy, ponadto Chińczycy; koczownicze pasterstwo; w dół. uprawa ziemi. Sydney, największe m. Australii, położ.po obu brzegach (gl. na pd.) głęb. zat. Port Jackson (M. Tasmana) i sięgające na pd. . aż po Zat. Botaniczną; stolica Nowej Pd. Walii; żal. w 1788 r. 2646,8 tyś. mieszk. (zespół miejski, 1968); wielki ośr. przemiasto, skupionego gl. w pn. cz. miasta: stocznie, fabryki obrabiarek, przem. elektrotechniczny, chemiczny, zbrojeniowy, poligraficzny i spożywczy; centrum handl.- ban-kowe Australii; wielki port morski (obroty 10 mln t), transkontynentalny port lotniczy; węzeł kol.; ważny ośr. nauk.-kult: uniwersytet i in. wyższe uczelnie; Muzeum Australijskie, biblioteki, teatry, szereg pięknych parków (największy — Centennial). S. było pierwszą osadą bryt. założoną na kontynencie australijskim. Syjam, Tai, Prathet Thai, Królestwo Tai, państwo (monarchia konstytucyjna) w Azji Pd.-Wsch.; pow. 514 tyś. km'; ludn. 33 693 tyś. (1968); stolica -Bangkok 1608 tyś. mieszk. (1966, zespól miejski); podział administracyjny 71 prow.; język urzędowy syjamski. WARUNKI NATURALNE. S. zaj- muje centralną cz. Płw. -In-dochińsikiego oraz pn.-wsch. i środk. część Płw. -Malajskie-go; dominują w nim nizinne równiny: -Korat (na wsch.) i Niż. Menamu (w centrum), oddzielone niskimi g. Dong Piafaj; wzdłuż zach. granic i na pn. przebiegają liczne południkowe pasma górskie (maks. wys. 2576 m n.p.m.); klimat zwrotnikowy wilgotny, monsunowy, na Płw. Malaj-skim — równikowy wybitnie wilgotny; opady od 1000 do (na Płw. Malajskim) 5.000 mm; główne rzeki: -Menam i -Mekong (wzdłuż granicy z Laosem) wraz z dopł. Mun. Lasy mon-sunowe i (na Płw. Malajskim) wilgotne lasy równikowe zajmują ponad 60% pow. kraju; na wsch. występują sawanny. Z bogactw miner. S. posiada znaczne złoża cyny (koło Phu-ket) oraz wolfram, cynk, ołów, żelazo (Kanczanburi), złoto i węgiel brunatny. LUDNOŚĆ skupiona głównie na nizinach (do 200 mieszk./km2); średnia gęstość zaludnienia 51 mieszk./km2. S. zamieszkuje ok. 30 narodowości: Syjamczy-cy (Tai, ok. W/o) oraz Laotańczycy (ok. 23()/o), ponadto Chińczycy (ok. 18%, gl. w m.), Ma-lajowie i in. Ludn. wiejska ok. 85%; większe m.: Bangkok i Tonburi (powyżej 100 tyś. mieszk.). GOSPODARKA. S. jest krajem rolniczym, uzależnionym od wpływów kapitału amer. i bryt Podstawą gosp. jest roln. typu monokulturowego. Ziemie orne zajmują ok. /o pow. Gł. uprawy: ryż (pow. 6,9 mln ha, zbiór 9—12 mln t), kauczuk (ponad 200 tyś. t), poza tym: kukurydza (1,5 mln t), maniok, trzcina cukrowa, orzeszki ziemne i ananasy. Ważną rolę odgrywa hodowla bydła (ponad 5 mln szt., gł. na Równinie Korat), bawołów (7 mln szt.) oraz trzody chlewnej (4 mln szt., 1967); rybołówstwo 798 SYMFEROPOL i wyrąb drewna (130 tyś. t, 1966), m.in. łękowego, Przem. reprezentują jedynie małe i średnie zakłady spożywcze, drzewne, włókiennicze oraz wydobycie cyny (koncentraty 23 tyś. t, 1967), wolframu, manganu, ołowiu, cynku oraz żelaza; w transporcie największe znaczenie ma żegluga śródlądowa (3 tyś. km dróg wodnych) i morska; gł. port w Bangkoku; dł. linii kol. 3500 km, szos 8300 km. Eksport (1966): ryż (Wio wartości), kauczuk (20%), cyna (8%); gł. partnerzy handl.: Japonia, USA, NRF, Wielka Brytania. W S. są liczne amer. bazy wojskowe. Symferopol, m. obwodowe w pd. cz. Ukraińskiej SRR, położ.w środk. cz. -Krymu, nad rzeką Sałgir; zał. 1784 r. 229 tyś. mieszk. (1968). Duży ośr. przem. maszynowego (maszyny i urządzenia dla przem. spożywczego, energetycznego, cz. do maszyn rolniczych), ponadto przem. spożywczy (przetworów owocowych, mięsny), włókienniczy, odzieżowy, skórzany, drzewny; st. kol., węzeł drogowy, port lotniczy; 3 wyższe uczelnie, muzeum, galeria obrazów; baza turyst. Synaj, płw. w Azji Zach., łączący Azję z Afryką; wcina się klinem między dwie zat. M. —'•Czerwonego: -Akaba i Sueską; należy do Egiptu, od 1967 okupowany przez Izrael. Pow. 58 tyś. km2; nizinny na pn. i górzysty na pd. (Gebel Musa — Góra Mojżesza 2285 m n.p.m. i G. Katarzyny 2637 m); poza partiami nadbrzeżnymi niemal w całości pust. (Et-Tih — w środk. cz.). Za- mieszkany w strefie nadbrzeżnej oraz w oazach przez ludn. arabską (ok. 35 tys.). Złoża ropy naftowej (odkryte w 1949), manganu i miedzi. Syracuse, miasto w USA (stan Nowy Jork) nad jeź. Ononda-ga w pobliżu jeź. Ontario. Zał. w 1786 nad bogatymi źródłami solankowymi, rozwinęło się jako ważny ośr. komunikacji nad kań. Erie i Oswego. 216 tyś. mieszk. (1960), z przedmieściami 562 tys.; duże centrum przem. elektrotechnicznego, metalowego, maszynowego (maszyny do pisania, rolnicze, części samochodowe), chemicznego opartego na soli (na przedmieściu Solvay); uniwersytet, wielka galeria malarstwa. Syr-daria, rz. w środkowoazja-tyckiej cz. ZSRR, przepływa przez Kirgizję, Uzbekistan, Tadżykistan i Kazachstan; w górnym biegu (do ujścia Kara- -darii) nosi nazwę Naryn; dł. 3078 km, pow. dorzecza ok. 462 tyś. km2, roczny odpływ ok. 14 km' wody, średni roczny prze- pływ u ujścia 430 m'/sek., ilość stałych zawiesin w wodzie ok. 2000 g/m8. Wypływa z lodowców w środk. -Tien-szanie, w biegu środte. nawadnia Kotlinę -Fergańską, w biegu dolnym płynie wzdłuż pn.-wsch. skraju pust. -Kyzył-kum tworząc liczne odnogi zanikające w piaskach; uchodzi szybko narastającą deltą •(ok. 50 m rocznie) do pn.-wsch. cz. Jez. -Aral®kiego. Większe dopł. otrzymuje jedynie w biegu górnym i środk.: i — Kara- -daria, Soch, p. — Angren, Czirczik, Arys. Zamarza w biegu domym na 3 miesiące, w środk. i górnym — tylko podczas ostrzejszych zim; odznacza się znacznymi wiosen-no-letnimi przyborami wód (o 2—4 m). Żegluga mocno utrud- SYRYJSKA, PUSTYNIA-799 nłona, odbywa się tylko na niewielkich odcinkach; S. nawadnia ponad 2 mln ha ziem ornych, zasila m.in. Kań. Pn.- -Fergański, Wielki Kań. Fer-gański. Kań. Pd. Stepu Głodowego; odznacza się znacznym bogactwem ryb; zasila 3 elektrownie wodne. Nad S. leżą m.: Leninabad, Biegowat, -Kzył-Orda. Syria, AlDźumhurijja alAra-tlijja as-Surijja, Syryjska Republika Arabska, państwo w Azji Pd.-Zach.; niepodległa od 1941; w 1918—41 terytorium mandatowe Francji, 1858—61 prow. Zjednoczonej Republiki Arabskiej; pow. 185180 km2; ludn. 5799 tyś. (1968); stolica -Damaszek 584,2 tyś. mieszk. (1967); podział administracyjny 11 prow. (mohafaz) i m. wydzielone Damaszek; język urzędowy arabski, WARUNKI NATURALNE. S. TOZ- ciąga się pomiędzy wsch. wybrzeżami M. Śródziemnego i Mezopotamią; poza wąską niż. nadmorską niemal cały kraj zajmuje rozległa wyż. wznosząca się najwyżej na zach. w g. —>-Antyliban (26.59 m n.p. m.), Dżebel Ansarija (1385 m) oraz na pd. zach. w Dżebel Druz (1839 m), ku wsch. opadająca do ok. 200 m n.p.miasto w dół. rz. —'•Eufrat. Klimat w cz. nadbrzeżnej śródziemno-mors.ki, we wnętrzu zwrotnikowy suchy; na zach. roślinność śródziemnomorska i lasy (gł. dębowe), na pozostałych obszarach przeważają suche stepy i półpustynie, a na pd. rozciąga się Pust. -Syryjska. Bogactwa miner, nieliczne: asfalt, węgiel brunatny, sól kamienna, ropa naftowa, fosforyty. LUDNOŚĆ. Ponad 80P/o stanowią Arabowie (Syryjczycy), poza tym Kurdowie, Ormianie, Asyryjczycy i in.; ok. 160 tyś. Arabów palestyńskich wypędzonych z Izraela; średnia gęstość zaludnienia 31 mieszk./ /km2; m. skupiają poniżej 30°/e mieszk., gł. m.: (-) Damaszek, Haleb, Homs, Hama, Latakija. GOSPODARKA. S. jest krajem rolniczym. Ziemie orne zajmują 6,1 mln ha, pastwiska 5,4 mln ha; grunty nawadniane skupiają się na wybrzeżu i w doL rzek. Uprawia się gł. pszenicę (0,6 mln t, 1966), jęczmień (0,3 mln t), bawełnę (135 tyś. t), tytoń, oliwki, cytrusy, winną latorośl, figi i in.; dość znaczna hodowla zwierząt (owce 5,4 mln szt, 1965, kozy 0,9 mln, bydło 0,5 mln, osły) skupia się w cen- trum i na wsch. kraju. Przem. obejmuje zakłady włókiennicze, spożywcze i cementowe, dużą rolę odgrywa rzemiosło (metalowe, włókiennicze, skórzane, szklarskie); dł. linii kol. 1262 km, dróg ok. 13,7 tyś. km; główne porty: Latakija i banijas (końcowy punkt rurociągu z Iraku). Eksnort: bawełna (prawie 50°/e wartości), poza tym wyroby tekstylne, zboża, warzywa i owoce; główni partnerzy handlowi (1966): Liban, Związek Radziecki, NRF, Włochy, Francja. Syryjska, Pustynia-, Badźat aszSzam, pustynny i półpu-stynny obszar na Bliskim Wschodzie, pomiędzy Wyż. Syryjsko-Palestyńską i Anty-libanem na zach. oraz Mezopotamią na wsch. (na terytorium Syrii, Jordanii, Iraku i Arabii Saudyjskiej). Stanowi słabo pofalowaną wyżynną równinę (500—800 m n.p.m.), zbud. ze skał wapiennych i opadającą ku pn. wsch.; liczne bezodpływowe zagłębienia, 800 SZACHTY na wsch. suche doliny (uedy); przeważa suchy step, stanowiący wiosną dobre pastwiska, miejscami występują gipsowe pokrywy lub odsłonięte skały podłoża; klimat zwrotnikowy kontynentalny, suchy z przewagą opadów w zimie (250—400 mm rocznie); gleby kasztanowe, brunatne i szarobrunatne. P.S. przecinają szosy z Bagdadu do Hajfy i Damaszku oraz rurociągi naftowe z Kirkuku do Hajfy (nieczynny) i z pól naftowych Arabii Saudyjskiej nad Zatoką Perską do Sydonu w Libanie. Szacbty, do 1920 Aleksaw-drowsk Gruszewski, miasto w eur. cz. Rosyjskiej FSRR, we wsch. cz. Zagłębia -Donieckiego; 209 tyś. mieszk. (1968). Duży ośr. górnictwa węglowego, ponadto przem. metalowy (zakłady remontowe), odzieżowy, obuwniczy, drzewny, elektrownie cieplne; st. kol.; wyższa uczelnia pedagogiczna i fi-Ua politechniki w Nowoczer-kasku, teatr. Szan, rozległa wyż. na wsch. Birmy; pow. ok. 150 tyś. km2, średnia wys. ok. 1200 m n.p.miasto, maksynalna wys. 2675 m; stanowi obszar fałdowo-zrębowy, zbud. z paleozoicznych gnejsów, wapieni i kwarcytów, opadający ku zach. 1200 m. wys. krawędzią i pocięty licznymi dolinami rzecznymi. Dół. -Salumu dzieli wyż. na wyższą i niedostępną cz. wsch. i niższą — zach.; klimat zwrotnikowy monsunowy bujne lasy wiecznie zielone, w nielicznych miejscach sawanny. Pomimo występowania bogactw miner, (węgiel kamienny, ruda żelaza, cynk, ołów, srebro) i dobrych gleb, wskutek małej dostępności terenu, zaludnienie i zagospodarowanie wyżyny jest niewielkie, skoncentrowane na zach. (uprawa pszenicy, ryżu, herbaty, maku oraz hodowla owiec, kóz i bawołów). Szanghaj, największe m- w Chinach (pod względem adm. — m. wydzielone), położ.w -Chi-nach Wsch. nad rzeką Huanngpu-ciańg, blisko jej ujścia do estu-arium Jangcy, 6897 tyś. mieszk. (1958); największy port morski Chin (obroty roczne ok. 10 mln t), w odległości oik. 50 km od M. Wschodniochińskiego; duży ośr. handl. i nowoczesne centrum przem. (przem. ciężki dostarczał w 1958 ponad 45% wartości produkcji przem. S.); hutnictwo (przetop złomu), przem. metalowy i maszynowy (stocznie, produkcja obrabiarek, maszyn górniczych, energetycznych, rolniczych, dźwigów, wyrobów precyzyjnych), elektrotechniczny (aparaty rentgenowskie), chemiczny — średnio 25*'/c prod. krajowej (masy plastyczne, barwniki), rafinerie ropy naftowej, przem. cementowy, lekki (gł. włókienniczy — ok. 20• Ziemi Ognistej, od której oddzielone są Cieśn. Drake'a; skaliste w. pochodzenia wulkanicznego o łącznej pow. 4662 km; większe w.: Smitha, Greenwieh, Deception, Ciarence, Elephant i Króla Jerzego; znaczna część w. pokryta lodem i śniegiem; bazy wie- lorybnicze, zamieszkane tylko w okresie połowów. W. należą do Wielkiej Brytanii, ale roszczą sobie do nich pretensje także Argentyna i Chile. Odkryte w 1819 przez angielskiego łowcę fok W. Smitha. Szipka, Szipczenski prochod, przeł. w środk. cz. Starej Plani-ny (-Bałkany), na wys. 1334 m n.p.m.; duże znaczenie komu- nikacyjne i strategiczne. Przez przeł. wiedzie szosa Gabrowo— Kazanłyk; na przejściu wzniesiono pomnik — muzeum, na pamiątkę bitwy podczas wojny rosyjsko-tureckiej w 1877— —78. Sziraz, m-, stolica prowincji w pd.-zach. Iranie, położ.w obniżeniu g. Zagros, na wys. 1585 m n.p.m. Żal. w VII w., był okresowo stolica Persji i ośr. nauki i sztuki. 269,9 tyś. mieszk. (1966); słynie z rzemieślniczej produkcji dywanów, brokatów, biżuterii srebrnej, perfum, ponadto zakłady przem. włókienniczego, spożywczego (prod. cukru, win) i cementowego; centrum ważnego rejonu rolnego w Iranie i ośr. handlu produktami rolnymi (róże, opium, winogrona, tytoń, buraki cukrowe); duży węzeł drogowy na linii Teheran—Biiszir; zabytki architektury z VII—XII w., m.in. słynny meczet Masdżid-e Nau. W pobliżu ruiny m. Persepolis i Tasergady. Szklarska Poręba, miasto w pow. jeleniogórskim (woj. wrocławskie), położ.w pagórkowatej kotlinie, między Karkonoszami a G. Izerskimi, nad rzeką Kamienną (l. dopływ Bobru), na wys. 500—900 m n.p.m. Początki osady sięgają XIV w. i wiążą się z powstaniem tu najstarszej na Śląsku huty szkła. Ok. 8 tyś. mieszk.; jeden z największych ośr. wczasowych w Sudetach z licznymi domami wczasowymi, sanatoriami; ośr. turystyczny; ośr. przem. szklar- 804 SZKOCJA skiego z hutą i szlifiernią szkła kryształowego. Szkocja, Scotland, hist. kraina, pn. cz. Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Pn. Irlandii; pow. 788 tyś. tan2 (łącznie z w- mi Hebrydy, Szet-landy i Orkady); 5,2 miliony mieszkańców (1967). Obszar przeważnie wyżynno-górski; pn.- -wsch. cz. zajmują G. -*.Kale-dońskie, ograniczone od pd. wsch. zapadliskiem tektonicznym zajętym przez jeź. (m.in. Loch Ness), rz. i kań., które łączą M. Północne z O. Atlantyckim; środk. cz. zajmują g. -Grampian (Ben Nevis, 1343 m n.p.m.), pd. cz. — Nizina Szkocka, przechodząca w kierunku pd. w Wyż. Południowoszkoc-ką. Klimat umiarkowany, morski; opady 700'—2000 mm, średnia temp. stycznia 3,4°C, lipca l4,4°C. Ok. 2/3 pow. zajmują pustkowia, wrzosowiska i torfowiska, b. rzadko zaludnione. Niż. Szkocka to jeden z gł. okręgów wydobycia węgla kamiennego w Wielkiej Brytanii, skupiający 3/4 ludn. Sz. Na górskich rzekach szereg elektrowni wodnych. Przem. koncentruje się gł. w konurbacjach Cłydeside (Glasgow) i Edynburga; wielkie stocznie, hutnictwo żelaza i stali, rafinerie ropy naftowej, zakłady che- miczne, włókiennicze, spożywcze. Roln. słabo rozwinięte (7"/o zatrudnionych); uprawa owsa i ziemniaków; w rejonach gó- rzystych rozwinięta hodowla owiec, na wybrzeżu rybołówstwo (Aberdeen). Gł. m. (-•): Glasgow (wielki ośr. przem.), Edynburg (ośr. kult.), Dundee, Aberdeen i In. W dół. rz. Tweed tradycyjna prod. wełnianych tkanin tweedowych. Szkoderskie, Jezioro-, krasowe, największe na Płw. Bałkańskim, położ.na granicy Albanii i Jugosławii, 6 m n.p.m.; pow. 356 km2; gleb. do 44 m. Przez bifurkację rz. Buna odwadniane do rz. -Drin oraz M. Adriatyckiego. Szkodra, Shkoder, Shkodra, miasto w Albanii nad rzeką -Drin i jeź. Szkoderskim. Stare m. forteczne, zał. w XIV w. 48,1 tyś. mieszk. (1865), drugie co do wielkości miasto w kraju; ośr. admiasto, gł. ośr. gospodarczy i kult. pn. Albanii; niewielki przem. skórzany, spożywczy tytoniowy, cementowy i włókienniczy; szereg zabytków średniowiecznych. SzlezwiŁ-Holsztyn, Schleswźg-Holsteiti, kraj związkowy w pn.-wsch. cz. NRF; obszar 15658 km2, 2.489 tyś. mieszk. (W67), stolica -Kilonia (Kieł). Obejmuje pd. cz. Płw. Jutlandzkiego po dolny bieg Łaby, cz. Wysp Północnofryzyjskich, w. -Helgoland na M. Północnym oraz w. Fehmarn na M. Bałtyckim; od pn. graniczy z Danią, od pd.-wsch. z NRD. Obszar nizinny, urozmaicony (zwłaszcza na wsch.) wzgórzami morenowymi; liczne, niewielkie jeż.; lasy (gł. bukowe) zajmują ok. Sf/o pow. kraju; z bogactw miner, występuje ropa naftowa i tort. Przem. stoczniowy, maszynowy, elektrotechniczny, chemiczny, włókienniczy i spożywczy (mleczarski, mięsny, przetwórstwo rybne). Uprawy zbożowe (żyto, pszenica, jęczmień, owies) zajmują ok. 58•) Zurych, Berno, Lozanna oraz Lucerna, Winterthur, Sankt Gallen. Szwecja, Konungariket, Sveri-ge. Królestwo Szwecji, położ.w Europie Pn., zajmuje wsch. i pd. cz. Płw. Skandynawskiego. Od wsch. i pd. oblewa Sz. M. Bałtyckie, od pd.-zach. Katte-gat. Granice lądowe posiada z Norwegią i Finlandią. Do 810 SZWECJA Sz. należą dwie w-y Bałtyckie: Gotlandia (3173 km2) i Olandia (1342 km2), pow. Sz. 449 750 km2, w tym wody wewnętrzne 38344 km2 W/o); ludn. 7941,6 tyś. (1969), stolica -Sztokholm 756,7 tyś. miesżk., aglomeracja 1436 tyś. (1969); język urzędowy .szwedzki. Sz. dzieli się na 24 okręgi (łan). WARUNKI NATURALNE. Terytorium Sz. z wyjątkiem na pd. Skanii obejmuje starą krystaliczną Tarczę Bałtycką, z której lodowiec plejstoceński zdarł wierzchnią warstwę późniejszych osadów i wyrzeźbił obecną pow. Z młodszych skał zbud. jest Skania (gómokredo-we, przykryte utworami trzeciorzędowymi) oraz w-y Gotlandia i Olandia (kambryjsko- -sylurskie i mezozoiczne). Najwyższe obszary znajdują się wzdłuż granicy z Norwegią na pn.-zach. w G. Skandynawskich (Kebnekajse 2123 m n.p. miasto, Sarektjakko — 2080 m) wypiętrzonych w orogenezie kaledońskiej; w kierunku pd.- -wsch. przechodzą one w stopniowo opadającą Wyż. Norr-landzką (50% pow. Sz.), kończącą się wyraźnym progiem nad wąską, nadbrzeżną Niż. Zachodniobotnicką. Liczne rz. (Klar — 520 km, Dal, Ljus-nan, Indal, Angerman, Urnę, Lule) płyną w prawie równo- ległych bruzdach o kierunku pn.-zach.—pd.-wsch. (jest to kierunek przesuwania się lodowca). Zagłębienia tych bruzd wypełniają liczne jeź. (Siljan, Stor, Uddjaur). Ze względu na progi i wodospady oraz dużą zasobność w wodę nie nadają się one do żeglugi i wykorzystywane są dla celów spławnych i energetycznych. Na pd. od Wyż. Norriandzkiej znajduje się równoleżnikowo wyciągnięte obniżenie Niż. Srodkowo-szwedzkiej, na której znajdują się największe jeż.: Wener (5546 km2), Wetter (1899 km2), Melar (1140 km2), Hjalmar (493 km2). Najważniejszą rz. jest Gota odwadniająca jeź. Wener. Obniżenie to wykorzystano dla zbud. systemu kań. łączących Bałtyk przez jeź. Wetter i Wener z Kattegatem. Pd. cz. Sz. zajmuje niewysoka (378 m n.p.m.) Wyż. Smalandz-ka będąca lokalnym węzłem hydrograficznym. Na pd. od niej wysuwa się w morze nizinny płw. Skania, najżyźniej-sza cz. Sz. Klimat Sz, jest zróżnicowany dzięki południkowej rozciągłości kraju (ponad 1600 km). Na pd. panuje klimat umiarkowany ciepły, morski, przechodząc w kierunku pn. w umiarkowany chłodny z wzrastającym kontynenta-lizmem. Średnia temp. stycznia zmienia się od O do —6°C na wsch. i pd. i od —10 do —15°C na pn. i w g.; temp. lipca od 17—18°C do 10—12°C w g. Podobnie zmienia się ilość opadów rocznych od 600—800 mm na pd. do 400— —600 mm na pn., maleją w kotlinach śródgórskich (30i0—400 mm) i wzrastają na zach. stokach g. do 1500 mm. Pokrywa śnieżna utrzymuje się od 1,5 miesiąca (pd.) do 6—7 (pn.). W najwyższych partiach g. występują niewielkie lodowce. Wybrzeża Zat. Botnickiej pokryte są lodem na ok. 5 miesięcy w roku. Na pn. od okolic koła podbiegunowego istnieją zjawiska "białych nocy" i nocy polarnych. Sz. leży w strefie lasów iglastych. Jedynie w Skanii i na wybrzeżach pd. i zach. dominują lasy dębowo-buko-we z domieszką grabu. W strefie lasów iglastych niższe obszary pokrywają lasy miesza- SZWECJA 811 ne (sosna, świerk pospolity, dąb bezszypułkowy, jesion, lipa, wiąz, klon). Na pn. i w g. pojawiają się lasy brzozowe z domieszką osiki ł jarzębiny przechodzące na fjeldach w tundrę górską (chrobotek reniferowy, mchy, porosty). Lasy zajmują 50,7% pow. kraju. LUDNOŚĆ. Sz. jest krajem słabo zaludnionym. Gęstość zaludnienia (średnio 18 miesżk./ /km2) jest nierównomierna, od ponad 130 mieszk./km2 (rejony Sztokholmu, Goteborga i Skamla) do 2 mieszkkm2 (Norbotten i Jamtland). Szwedzi stanowią 97»/o ogółu ludn. Z mniejszości nar. najliczniejsi są Finowie (ok. 30 tys.) i Lapończycy (ok. 9 tys.), poza tym Duńczycy, Niemcy, Włosi (robotnicy sezonowi). W przem. zatrudniona jest 1/3 ludn., w roln. tylko W/e. W m. mieszka ponad 650/!) ludn. Gł. m. (poza stolica w 1969) (-) Góteborg (444,1 tys.), Malino (256,1 tys.), Vasteras (110,5 tys.), Uppsala (99,6 tys.), Norrkoping (94,9 tys.), Orebro (89,1 tys.) oraz Halsingborg (81,5 tys.), Linkoping (79,3 tys.). GOSPODARKA. Sz. jest wysoko rozwiniętym krajem przem.-romiasto, największym, najlud-niejszym i najzamożniejszym wśród państw skandynawskich. Dochód nar. na i miesżk. należy do najwyższych w świecie (2390 dół., 1966). Przem. wytwarza IW/a (1B63) dochodu nar. brutto, budownictwo 10°/i>, roln. i leśnictwo T/o. Charakterystyczną cechą gospodarki Sz. jest wysoki stopień koncentracji prod. i kapitału. Większość prod. przem. skupiona jest w ręku kilku wielkich koncernów kontrolujących przede wszystkim przem. maszynowy i metalowy oraz drzewny i papierniczy. Istnieją silne powiązania z gospodarką innych krajów kapitalistycznych. Zależność Sz. od zagranicy pogłębia brak własnych paliw, niedostatek środków żywności i pasz. Duże tradycje ma również ruch spółdzielczy gł. w handlu, drobnej wytwórczości i roln. Największym bogactwem miner. Sz. są duże złoża wysokowartościowych rud żelaza (Kiruna, Galliva-re, Grangesberg, Svappavara, Maimberget i in.). W 1968 wydobyto 19,7 mln t rud w przeliczeniu na czysty składnik. W oparciu o te rudy rozwinął się przem. hutniczy (Borlange, Lulea, Udde-holm, Fagersta, Oxelosund, Sandyiken, Hagfors, Munk-fors) dostarczający 2,5 mln t surówki (1968) i 5,1 mln t stali. Inne bogactwa miner. to rudy miedzi (Leipipir, Aitik — 15,2 tyś. t, 1967), ołowiu (Laisvale — 73,6 tyś. t), cynku (Ammaberg, Jormiien — 81,7 tyś. t), piryty (482,5 tyś. t), wolfram (207 t), złoto (Boli-den 1869 kg), srebro (Boliden, 106,9 t), mangan (2,5 tyś. t). W związku z tym rozwinęła się elektrometalurgia cynku (Troilhattan), srebra (Sala), aluminium (M&nsbo, 55,8 tyś. t, 1968), miedzi (Ronnskar, 46,6 tyś. t miedzi rafinowanej), cynku i ołowiu (Ronnskar). Sz. zajmuje 2 miejsce po Kanadzie w eksporcie rud żelaza. W gospodarce Sz. widać wyraźną różnicę między gałęziami pracującymi na eksport i na rynek wewnętrzny. W grupie eksportowej dominuje eksploatacja surowców naturalnych — rud żelaza i lasów (eksportuje się 812 SZWECJA 90% wydobytej rudy i BO-/O celulozy) oraz hutnictwo stali szlachetnych, wytapianych w piecach elektrycznych i przem. maszynowy (eksportuje się Wo wyprodukowanych łożysk kulkowych i ponad 2/3 statków). W gałęziach tych pracuje ponad 60°/i> zatrudnionych. Do grupy drugiej należy przede wszystkim przem. włókienniczy, odzieżowy, skórzany i spożywczy. Brak własnych paliw wynagradza duży potencjał . energetyczny rz. mogący dostarczyć przy pełnym wykorzystaniu do 80mld kWh. W 1867 moc zainstalowana elektrowni wyniosła 13 293 MW, w tym wodnych 10 147 MW; prod. energii elektrycznej — 53,8 mld kWh, w czym z wodnych 49,3 mld kWh. W Agesta uruchomiono elektrownię atomową o mocy 10 MW i prod. rocznej 50 mln kWh. Inne przewidziane są w Farsta, Lać Unden i Mar-viken. Ponad 2/3 całej prod. energii pochłania przem. Wysoko wyspecjalizowany, zwłaszcza w kierunku elektro- technicznym jest przem. maszynowy (motory i aparaty elektryczne, turbiny, transformatory, telefony) oraz prod. łożysk kulkowych, urządzeń tnących i instrumentów pomiarowych, maszyn liczących, elektrowozów, samolotów i samochodów. Gł. ośr. tego przem. są: Sztokholm, Goteborg, Va-steras, Eskilstuna, Troilhattan i Sodertaije. Ciężki przem. maszynowy jest słabiej rozwinięty. W Goteborgu i Malmo znajdują się największe stocznie krajowe (4/5 wodowanych statków), w Karlskoga — przem. zbrojeniowy. Kolejnym najważniejszym w Sz. jest przem. drzewny i papierniczy. Lasy dostarczają rocznie 54 mld m" drewna (1967). W prod. tarcicy (10,1 mln m«, 1966) Sz. zajmuje 5 miejsce w świecie, w prod. celulozy (5,6 mln t, 1967) 3 miejsce i w prod. papieru (2,6) 6 miejsce. Największe i najliczniejsze zakłady przem. drzęwno-papierniczego znajdują się w Norriandzie, gł. u ujścia rzeki do Zat. Botnickiej (Karls-borg, Pitea, Rramfors, Sunds-vall). Stosunkowo młody jest przem. chemiczny (Sztokholm, Goteborg, Troilhattan, Karlskoga) prod. przede wszystkim materiały wybuchowe, nawozy sztuczne (85 tyś. t super-fostatu i 139,4 tyś. t nawozów azotowych, 1968), kwas siarkowy (603,6 tyś. t), tworzywa sztuczne, farby i farmaceutyki. Przem. miner, i meblarski rozwinął się gł. w Sma-landzie, włókienniczy w m. portowych lub ich pobliżu (Goteborg, Boras, Norrkoping). Rolnictwo w gospodarce Sz. odgrywa drugorzędną rolę i mimo wysokich plonów (pszenica 44 q/ha, buraki cukrowe 462 q/ha) nie zaspokaja w pełni spożycia wewnętrznego. Pola uprawne zajmują T/o pow. kraju (3158 tyś. ha), łąki i pastwiska l/t (525 tyś. ha). Kierunek prod. roln. nastawiony jest wyraźnie na hodowlę mleczną (2093 tyś. szt. bydła, 3,3 mln t mleka, 65 tyś. t masła, 60 tyś. t serów, 1966/67) oraz w mniejszym stopniu na prod. bekonów (2029 tyś. szt. świń). Inne zwierzęta hodowlane (w tyś. szt. w 1&8G/67): owce 272, kozy 15, konie 80. Uprawa roślin skoncentrowana jest gł. w Skanii. Grunty orne zajmują tu do 70°/« ogólnej powierzchni. gdy w innych regionach do lO0/!!. Uprawia się tu pszenicę (113 tyś. t, 1967), jęczmień (1564 tyś. t), owies (139,6 tyś. t); żyto (197 tyś. t), ziemniaki ŚLĄSKA, NIZINA-813 (1,3 mln t), buraki cukrowe (260 tyś. t), warzywa i owoce. Połowy dostarczyły 338,3 tyś. t ryb w 1967. Dł. linii kol. 13 072 km (1967), dróg samochodowych 97 507 (1968), w tym 286 km autostrad. Poważną rolę odgrywa żegluga dalekomorska i przybrzeżna. Flota handl. liczy 1074 statki, 4865365 BRT (1968). Główne porty: Goteborg, Malmo i Sztokholm. Główne porty lotnicze: Sztokholm (Bromma, Arian-da), Goteborg, Malmo i V'isby. Sz. posiada nieznacznie ujemny bilans handlu zagr. Eksport w 1968 wyniósł 25,6 mld koron, import 26,3 mld. Gł. pozycjami eksp. są (w %): maszyny (21,6), pojazdy (12,1), celuloza (8,8), papier (8,3), żelazo i stal (8,2). W imporcie dominują maszyny, produkty spożywcze, paliwa, artykuły chemiczne i włókiennicze. Lech Ratajski Szwedy, wieś w pow. Kraśnik (woj. lubelskie). 24 IX 1912 oddział GL im. T. Kościuszki stoczył zwycięskie dwie bitwy z przeważającymi siłami niemieckimi — rano pod Dębowcem, po południu pod Sz., które zakończyły się odwrotem hitlerowców do Janowa Lubelskiego. Szyciaczuang, miasto w Chinach Wsch., położ.w pn.-zach. cz. Niziny Chińskiej, u podnóża g. Tajhang-szan, nad rzeką Hu-tuo-ho. 598 tyś. miesizk. (1957); intensywnie rozbudowywany (50 tyś. mieszk. w 1937) ośr. przem. włókienniczego (tkaniny bawełniane, wyroby try-kotarskie) i spożywczego (młynarski, olejarski, cukrowniczy), ponadto przem. chemiczny, maszynowy (traktory, pompy, maszyny rolnicze) i ceramiczny; ważny węzeł komunikacji kol. S Śląsk, hist. dzielnica Polski, zajmująca obszar dorzecza górnej i środk. -0dry, częściowo górnej -Wisły. Dzieli się zazwyczaj na Dolny Śląsk obejmujący pn. stoki -Sudetów i Niż. -Sląską oraa Górny Śląsk (Wyż. -Sląską) i Śląsk Cieszyński (na pd. od Górnego Śląska), leżący częściowo także w granicach Czechosłowacji. Śląska, Nizina-, podłużne obniżenie (wys. 100—150 m n-p-m.) w pd.-zach. Polsce, ciągnące się równolegle do Sudetów i ich Przedgórza od zach. granicy Polski po Wyż. Śląską na pd. wsch.; pn. obrzeżenie stanowią Wzgórza: Ostrze- szowskie (284 m n.p.m.', Trzebnickie (256 m) i Dalkowskie (230 m). Podłoże N.S. jest zbud. z iłów i piasków trzeciorzędowych, przykrytych grubymi osadami lodowcowymi; wzdłuż jej pd. granicy odsłaniają się miejscami utwory starsze. Cały obszar niziny należy do dorzecza Odry, która płynie w jej podłużnej osi. Klimat umiarkowany ciepły — średnia roczna temp. należy do najwyższych w Polsce, najdłuższy jest tu także okres wegetacyjny (ok. 220 dni). Gleby zróżnicowane, na lewym brzegu Odry bardzo urodzajne, przeważnie lessowe, w rejonie Wrocławia rozwinięte na lessach czarnoziemy, 814 ŚLĄSKA, WY2YNA- na prawym brzegu Odry oraz w zachodniej części niziny piaszczyste, miejscami podmokle, pokryte łąkami i lasami — na zach. znajduje się największy kompleks leśny N.S. — Bory Dolnośląskie (bór sosnowy). SŁ bogactwa miner. — złoża miedzi, węgiel brunatny i piaski szklarskie — występują w zachodniej części N.S. i stanowią bazę surowcową przem.; we wsch. cz, niż. dominuje intensywne roln. (uprawa pszenicy, buraka cukrowego, ogrodnictwo). Obszar N.S. pokryty gęstą siecią komunikacyjną. Główne m. i ośr. przem.: (-) Wrocław, Brzeg, Opole we wsch. cz. oraz (-) Legnica, Żagań — w zach. Śląska, Wyżyna-, rozciąga się między górną Odrą na zach., Kotliną Oświęcimską na pd. i krawędzią Wyż. Krakow-sko- Częstochowskiej na wsch.; zespół wzniesień dochodzących do 400 m n.p.m. Wyż. stanowi tektoniczną nieckę pociętą licznymi uskokami, wypełnioną piaskowcami i łupkami paleozoicznymi zawierającymi ogromne pokłady węgla kamiennego, tworzącymi tzw. Górnośląskie Zagłębie Węglowe; na tych utworach zalegają skały triasowe i tworzą pasma: wapienne, ciągnące się z pn.-zach. na pd.-wsch. (od Kluczborka do Zawiercia) oraz dolomitowe — z zach. na wsch. (od Góry Sw. Anny do Grodź-ca); w kierunku zach. i pd. opadają one krawędziami (tzw. kuesty). Margle i wapienie triasowe zawierają znaczne złoża cynku i ołowiu, eksploatowane gł. w rejonie Bytomia i Olkusza, poza tym stanowią cenny surowiec dla przem. materiałów budowlanych. W pd. części W.S. występują izolowane grupy wzniesień, zbudowane z odpornych piaskowców karbońskich. Obniżenia W. S. są pokryte częściowo piaskami pochodzenia lodowcowego oraz rzecznego, zwłaszcza tereny nad Małą Panwią oraz na wsch. wzdłuż górnej Warty i w rejonie Olkusza (tzw. Pustynia Błędowska), gdzie zajmują pow. ok. 28 km2, osiągając miąższość do 50 m. Piaski z Pust. Błędowskiej są eksploatowane jako materiał podsadzkowy dla kopalń. Charakterystyczne dla pd. cz. obszaru W.S. są ponadto formy związane z działalnością człowieka, jak hałdy w pobliżu kopalń i hut, wyrobiska poeksploatacyjne materiałów budowlanych, stawy i jeź. w obniżeniach powstałych w wyniku szkód górniczych i in. Gleby w pn. cz. W.S. dość urodzajne (rędziny), na pozostałym terenie gl. polodowco-we — piaszczyste oraz gliniaste. Większa cz. W.S. leży na wododziale rz. Odry i Wisły, stąd jej zasoby wód powierzchniowych są niewielkie. W.S. stanowi na dużej przestrzeni najbardziej uprzemysłowiony i najgęściej zaludniony obszar Polski; jej środk. cz. zajmuje największa w Polsce aglomeracja ludn. miejskiej i przemysłu — Górnośląski Okręg Przemysłowy (GOP), z gł. ośrodkami (—>)'• Katowice, Gliwice, Zabrze, Chorzów i in. Ślęża, Sobótka, odosobniony masyw górski na Przedgórzu Sudeckim, na pd. wsch. od Świdnicy; wys. 718 m n.p.m.; wyrasta ok. 500 m ponad zrównaną powierzchnię. Zbud. z odpornych skal gabrowych i granitowych, niższe partie z serpentynu; stoki S. porośnięte lasem mieszanym. S. sta- SRODKOWOBOSYJSKA, WYŻYNA-815 nowi rezerwat przyrodniczo- -archeologiczny. Ok. 500 r. p.n.e. istniała tu osada kultury łużyckiej, do XI w. ośr. religijnego kultu Słowian. Obecnie — ośr. wypoczynkowo-tu-rystyczny dla Wrocławia. Śmierci, Dolina-, Death Valley, pustynna dół. w USA (pd.-wsch. Kalifornia), w pn. cz. pust. -Mojave, stanowiąca dno dawnego jeż., największa depresja w 'Ameryce Pn. (86 m p.p.m.); jeden z najgorętszych obszarów na ziemi, ze średnią temp. lipca 37,7°, a maks. 57°C; dawniej obszar wydobycia złota, srebra i miedzi, dziś złoża wyczerpane. Od 1933 obszar D.S. jest Parkiem Narodowym USA. Śniardwy, jeż., największe w Polsce, położ.na Pojezierzu Mazurskim (Kraina Wielkich Jezior), na wys. 117 m n.p.m.; pow. 106,6 km2, średnia głęb. 6,5 m, maks. — 25 m. jeź. typu morenowego; brzegi urozmaicone: niskie—bagniste, lub wysokie — zalesione; liczne zatoki i plaże oraz dwie wyspy. S. łączą się poprzez system kanałów z szeregiem sąsiednich jezior, a przez rz. Pisę także z Narwią, tworząc śródlądowy system żeglugi, wykorzystywany częściowo dla celów gospodarczych • regionu oraz (w wysokim stopniu) dla celów sportowych i turystyki wodnej; rozwinięte rybołówstwo. Śnieżka, najwyższy szczyt Karkonoszy, a zarazem całych -••Sudetów, na granicy polsko- -czechosłowackiej; 1602 m n.p.m.; zbud. z granitu i twardych łupków metamorficznych; szczytowa partia pokryta rumowiskiem skalnym ze skąpą roślinnością. Klimat umiarkowany górski (średnia temp. roczna 0°C); długotrwała pokrywa śnieżna (ok. 125 dni w roku), częste gwałtowne wichury i mgły. Na wierzchołku obserwatorium meteorologiczne PIHM. Śnieżne, Góry-, najw. pasmo górskie -Nowej Gwinei, poL w zachodniej części w., na terenie -9-Irianu Zach. (Indonezja); najw. szczyt -Carstensz 5030 m n.p.m.; zbud. ze skał krystalicznych i osadowych, powyżej 4300 m n.p.m. pokryte lodowcami i wiecznym śniegiem, niżej — lasami iglastymi oraz lasami tropikalnymi. Snieżnik, masyw w Sudetach wsch.; zbud. z gnejsów i łupków krystalicznych oraz wapieni ; stanowi wzniesienie ograniczające Kotlinę Kłodzką od pn. wsch.; maks. wys. 1422 m (ok. 200 m ponad górną granicą lasu). Silnie pocięty głębokimi dolinami, często skalistymi i malowniczymi. Na jego zboczach mają źródła rzeki: Nysa Kłodzka (dopł. Odry) i Morawa (dopł. Dunaju). Srodkoworosyjska, Wyżyna-, wydłużona południkowe wyż. w centralnej cz. Niż. Wschodnioeuropejskiej (ZSRR), położ.pomiędzy Niż. Naddnieprzańską na zach. i Niż. Ocko-Dońską na wsch.. Grzędą Smoleńsko-Moskiewską na pn. i Wyż. Doniecką na pd. Stanowi dział wodny między dorzeczami: (-r) Dniepru, Donu i środk. Wołgi; dl. ok. 1000 km, szer. do 500 km, średnia wys. 240 m n.p.miasto, maks. wys. 293 m n.p.m. Zbud, ze skał wapiennych, piaskowców i margli, na pn. występują polodowcowe moreny, w cz. środk. i na pd. piaski fluwioglacjalne i lessy. 816 SBODKOWOSYBEBYJSKA, WY2YNA- Krajobraz mocno u-rozmaicony procesami erozyjnymi: gleb. do 100—150 m dół. rzek, zjawiska krasowe. Klimat umiarkowany ciepły, kontynentalny; gleby bielicowe na pn. i czar-noziemy na pd.; roślinność stepowa, niewielkie pow. leśne. Występują złoża węgla brunatnego (—Tuła), rudy żelaza (—Kursk), kredy, fosforytów. Zaludnienie ok. 40—70 mieszk./km2 (Rosjanie). Rejon rolniczo-przem.; ziemie orne zajmują ok. 80% pow.; uprawa pszenicy, kukurydzy, buraka cukrowego, słonecznika; gł. m.: (—) Tuła, Kursk, Orzeł. Srodkowosyberyjska, Wyżyna-, rozległa wyż. w pn. Azji, na terenie ZSRR (Syberia); rozciąga się pomiędzy —Jeni-sejem na zach. i —Leną na wsch.; ograniczona od pd. Sa-janem Wsch., górami Przy-bajkala i Zabajkala, na pn. przechodzi w Niż. —Północno-syberyjską, a na wsch. — w Niż. Srodkowojakuoką, na zach. opada progiem ku Niż. Za- chodniosyberyjskiej. Pow. 3,5 mln km2, średnia wys. 500—700 m n.p.miasto, maks. wys. 1701 m n.p.m. na pn. zach. (w g. — Putorana). W.Ś. posiada budowę płytową; jej podłoże stanowi prekambryjska tarcza krystaliczna, pokryta młodszymi osadami i licznymi pokrywami lawowymi; wy dźwignięta na zach., obniża się stopniowo ku pd. wsch.; obejmuje tagodnie pofalowane lub spłaszczone międzyrzecza, rozcięte głęb. i pełnymi progów dół. rzek (znaczne zasoby energii wodnej); główne rzeki: (—) Angara, Podkamienna Tunguzka i Dolna Tunguzka (dopł. Jeniseju) oraz górna Lena z Wilujem. Klimat umiarkowany chłodny, skrajnie kontynentalny: roczna amplituda temp. przekracza 60°, a suma opadów dochodzi do 500 mm (w g. Pu-torana do 800 mm); występuje wieczna marzłoć. Większą cz. pow. porasta tajga, na pd. niewielkie stepy, a na pn. od równoleżnika 68° — kamienista tundra. Zaludnienie przeważnie poniżej i mieszk./km*, koncentruje się w dół. rzek, gł. Ewenkowie oraz na wsch. Jakuci, na pd. Rosjanie, na pn. Dołganie. Rozwinięte myślistwo, rybołówstwo, wyrąb lasów, na pn. hodowla reniferów. Eksploatacja znacznych złóż surowców mliner.: węgla kamiennego i brunatnego (Zagłębie Tunguskie), niklu, miedzi i platyny (—Norylsk), diamentów (Mimy nad Wilujem), złota, grafitu, żelaza, boksytów, ropy naftowej, soli kamiennej i in. Na pd. nowe szybko rozbudowywane ośrodki przem.: —Brack, Angarsk, Usolie i in. Środkowy Wschód, nazwa stosowana dla określenia obszaru Azji leżącego w obrębie Wyż. —Irańskiej, obejmuje Afganistan i Iran. Literatura zach. pod pojęcie S.W. podciąga również kraje —Bliskiego Wschodu. Śródlądowy, Kanał-, Mittel-landkanal, największa śródlądowa droga wodna w środk. Europie; łączy —Labę z -• Renem. Składa się z szeregu odcinków: kań. Lippe, który u-chodzi do Renu pod Wesel, kań. Ren—Herne (46 km) — uchodzi do Renu pod Ruhr-ort — oba kań. łączą się pod Dattein z kań. Dortmund—Ems (270 km), ten znów pod Be-yergern z kań. Ems—Wezera, który pod Minden łączy się z kań. Wezera—Łaba. Od tych kań. biegnie szereg odnóg do l ŚWIDNIK 817 l kilku m. (np. Osnabruck, -Hanower i in.). Dł. 325 km; 4 śluzy; dostępny dla statków o wyporności do 1000 t. Zbud. w latach 1905—38. Śródziemne, Morze-, cz. O. Atlantyckiego wcinająca się między Europę, Afrykę i zach. brzegi Azji; z Atlantykiem połączone Cieśn. —Gibraltarską, z M. — Czarnym — cieśn. —Dardanele i —'-Bosfor, z M. —Czerwonym — Kań. —Sues-kim. M. Śródziemne tworzy kilka odrębnych mórz: Liguryjskie, -Tyrreńskie, Sycylijskie, —Jońskie, - Adriatyckie, Kreteńskie, -Egejskie i —Marmara. Pow. 2969 tyś. km2, głęb. do 5121 m (na pd.- —zach. od Peloponezu). M.S. stanowi resztkę dawnej geosyn-kliny Tetydy, z której w czasie alpejskiego okresu górotwórczego wynurzyły się młode łańcuchy górskie pd. Europy. Zapadlisko M.S. jest wieku wczesnotrzeciorzędowego (zapadliska w jego pn.-wseh. cz. jeszcze młodsze); obszar niespokojny sejsmicznie, szereg wulkanów na w. i wybrzeżach. Zasolenie 36%o—39%o (na wsch.), temp. wody latem powyżej 20 °C, zimą ok. 13°C; temp, wód głębinowych (wskutek braku dopływu zimnych wód dennych z Atlantyku) nie niższa od 13°. Pływy niewielkie, nie przekraczają 0,5 m. Każde z jego mórz składowych posiada prąd przybrzeżny biegnący w kierunku wskazówek zegara. Wybrzeża europejskie silnie rozczłonkowane, afrykańskie — mało urozmaicone. Liczne cieśn. (Bosfor, Darda-nele, —Mesyńska, Bonifacio) i w., z których największe: (-•) Sycylia, Sardynia, Cypr, Korsyka i Kreta. Bogata i różnorodna fauna: ryby (sardynki, tuńczyki, makrele), 52 Słownik eeoeratii świata ostrygi, korale, gąbki oraz langusty. Ważniejsze porty: (—) Marsylia, Genua, Neapol, Barcelona, Aleksandria, Port Said, Stambuł, Bejrut, Pireus, Saloniki i iii. M.S. odegrało olbrzymią rolę w dziejach ludzkości; nad jego brzegami powstały starożytne kultury Egiptu, Fenicji, Kartaginy, Grecji i Rzymu. To dominujące znaczenie zachowało ono również w średniowieczu, ale straciło je z chwilą odkrycia drogi morskiej do Indii oraz Ameryki. Budowa Kań. Sues-kiego w drugiej połowie XIX w. wzmogła znów jego znaczenie. Świdnica, m. pow. i pow. miejski w woj. wrocławskim, położ.na pn. od Gór Sowich (Sudety), nad rzeką Bystrzycą (lewy dopływ Odry), na wys. ok. 250 m n.p. m. Stare osiedle słowiańskie; prawa miejskie uzyskało w połowie XIII w.; w XIV— XVI w. Ś. stanowiła kwitnący ośr. handlu i rękodzieła (tkactwo, papiernictwo). 46 tyś. mieszk. (1968); jeden z ważniejszych ośr. przem. na Dolnym Śląsku; przem. metalowy, elektrotechniczny, skórzany, drzewny, włókienniczy i spożywczy; węzeł kolejowy i drogowy; wiele 'zabytków, m.in. ratusz i kościoły z XVII— XVIII w. Świdnik, miasto w pow. lubelskim (woj. lubelskie), położ.10 km na wsch. od Lublina. Do 1949 wieś (2,4 tyś. mieszk.), znana od XIV w.; prawa miejskie w 1954. Prawie 20,3 tyś. mieszk. (1968); ośr. przem. komunikacyjnego (Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego — WSK; prod. motocykli i helikopterów), poza tym przem. chemiczny, odzieżowy i metalo- 818 ŚWIECIE wy. S. jaiko ośr. przem. powstał w 1950 (zbud. WSK). Świecie, m. pow. w woj. bydgoskim, poi. na i brzegu Wisły, przy ujściu rzeki Wdy, na wys. ok, 20 m n.p.m. Powst, na starożytnym szlaku handl. dół. Wisły ku Bałtykowi co najmniej w X w., jako jedno z najstarszych m. pomorskich; prawa m. uzyskało w 1338; po okresie rozkwitu w XV—XVI w. powodzie oraz wojny, zwłaszcza szwedzkie, spowodowały jego upadek. 17 tyś. mieszk. (1968); szybko rozwijający się ośr. przem.; przem. spożywczy (młyny, wytwórnia pasz treściwych) i celulozowo-pa-pierniczy (największy w Polsce kombinat); przem. zlokalizowany jest na przedmieściu Przechowo; resztki zamku krzyżackiego z XV w., kościół z końca XVII w. Świętego Bernarda, Przełęcz-, dwie przeł. w Alpach; Przeł. Wielka Sw. B. (2472 m n.p.m.) łączy dół. -Rodanu (Martig-ny) z Dora Baltea (Aosta) — pomiędzy grupą górską Mt Blanc a Alpami Walijskimi — znana z wielu przejść (m.in. Napoleona w 1800) oraz założonego w 962 klasztoru dla ratowania zbłąkanych podróżnych; Przeł. Mała Sw. B. jest niższa (2188 m n.p.m.), położ.na pd. Mt Blanc — stanowi przej- ście z dół. Isere (Bourg St Maurice) do dół. Dora Baltea (Courmayeur). Świętego Tomasza i Książęca, Wyspy-, Ilhas de Sao Tom6 e Principe, prow. zamorska (faktycznie kolonia) Portugalii, położ.w Zatoki Gwinejskiej; pow. 964 km2; ludn. 65 tyś. (1968); stolica Sao Tom6 6 tyś. mieszk. (1968). Składa się z dwóch gł. wysp.: —Świętego Tomasza i -Książęcej oraz nielicznych drobnych wysepek. Świętego Tomasza, Wyspa-, Sao Tom6, wulkaniczna w. w Zatoki Gwinejskiej, oddalona od zach. wybrzeży AEryki ok. 260 km; pow. 836 km2; ludn. 59 tyś. (1960); stolica Sao Tomś 6 tyś. mieszk. (1968); tworzy łącznie z W. -Książęcą portugalską prowincję zamorską. W. jest silnie górzysta (wygasły wulkan, 2004 m n.p.m.); klimat podrównikowy wilgotny z jedną porą deszczową (opady 1100—3000 mm); urodzajne gleby wulkaniczne; wilgotne lasy tropikalne, na wybrzeżach mangrowia. Ludn- w ponad 90'/* murzyńska (potomkowie niewolników przywiezionych z Angoli, Mozambiku i W. Zielonego Przylądka oraz robotnicy kontraktowi sprowadzeni spoza w.). Mulaci 7%, Europejczycy ok. 2°/i>; średnia gęstość zaludnienia 58 mieszk. na i km2; uprawa kakao (średnio 8—9 tyś. t), kawy, bananów, palmy 'kokosowej, wanilii, cynamonu i roślin lekarskich (drzewo chinowe, orzech koła); hodowla nieznaczna; poważny wyrąb drewna dla celów eksportowych; przem. słabo rozwinięty, gł. rolno-przetwórczy (olejarski); kilka linii wąskotorowych łączy plantacje z wybrzeżem; dt. szos 330 km; połączenie lotnicze z Portugalią (port lotniczy w Sao Tome). Eksport (łącznie z W. Książęcą): gł. kakao (3/4 wartości), hopra, orzechy kokosowe, kawa, olej palmowy; główni partnerzy handlowi: Portugalia i Holandia. Świętego Wawrzyńca, Kzeka-, Saint Lawrence River, najważniejsza rz. Kanady; wypływa z jeź. Ontario, uchodzi do Zat. -Sw. Wawrzyńca. Dł. ŚWIĘTOCHŁOWICE 819 — razem z Wielkimi jeź. Kanadyjskimi i rz. St. Louts (u-chodzącą do jeź. Górnego, uważaną za źródłową rzekę Rz. Sw. W.) — 3057 km (od jeź. Ontario do -Quebec — 500 km); pow. dorzecza 1,25 mln km2. Wypływając z jeź. Ontario przedziera się ona przez obszar Tysiąca Wysp (Thou-sand Islands) i płynie szer. i głęb. korytem. Koło m. Pres-cott aż po m. Comwall tworzy szereg bystrzy i wodospadów, rozszerza się w jeź. St. Fran-cis i St. Louis i ponownie zwęża koło -Montrealu, gdzie przy ujściu rzeki Ottawy tworzy "wyspę" Montrealu i potężne wodospady Lachine. Płynąc dalej na pn. wsch. tworzy po przyjęciu rz. Richelieu, jeszcze jedno jeź. (St. Peter) i już bez załamań spadku uchodzi pod Quebec do swego długiego lejka ujściowego (estuarium). Rz. Sw.W. stanowi potężną drogę wodną, o średnim odpływie rocznym ok. 10 tyś. m'/sek; ze względu na wielką retencyjność jezior wahania wodo-stanów Rz. Sw.W. są bardzo małe; zamarza od połowy grudnia niemal do końca kwietnia, stąd też na ok. 4 miesiące żegluga na niej zamiera; duże znaczenie hydro-energetyczne, zwłaszcza ważną rolę spełniają jej dopł. Całość Rz. Sw.W. została uregulowana w 1953—59 przez budowę systemu kań. omijających bystrza i wodospady, tworząc w ten sposób tzw. "drogę morską Rz. Sw.W."; umożliwia ona dostęp na przestrzeni 3800 km nawet dużym statkom morskim wgłąb lądu Ameryki Pn, , Świętego Wawrzyńca, Zatoka-, u wsch. wybrzeży Ameryki Pn.; dł. ok. 800 km (bez lejka ujściowego Rz. -Sw. Wawrzyńca); szer. 500 tam; pow. 238 tyś. km2; średnia głęb. ok. 130 m, maks. — 530 m. Łączy się z O. Atlantyckim cieśninami: Belle Isle, Cabota (najważniejsze) i Canso, a zamykają ją w-y -Nowa Fund-landia i Cape Breton. Na jej obszarze znajdują się w-y: Antioosti, Księcia Edwarda i szereg mniejszych. Świętej Anny, Góra-, jedno z najwyższych wzniesień Wyż. Śląskiej na tzw. Garbie Cheł-mu, położ.w jej zach. krańcu, między Strzelcami Opolskimi a Gogolinem; 384 m n.p.m.; zbud. z bazaltu, dawniej eksploatowanego; obecnie rezerwat Pomnik Powstańców Śląskich; amfiteatr. Świętej Heleny, Wyspa-, Saint Helena. Island, wulkaniczna w. na środk. O. Atlantyckim (16° szer. geogr. pd.); pow. 122 km2; 6 tyś. mieszk. (1969); gł. m. i port — Jamestown. W. jest górzysta (824 m n.p.m.), pochodzenia wulkanicznego; klimat podzwrotnikowy morski, opady średnio 1100 mm rocznie. Uprawa lnu nowozelandzkiego i konopi, hodowla owiec, kóz i osłów; rybołówstwo; produkcja lin okrętowych i szpagatu na eksport. Odkryta w 1502 i opanowana przez Holendrów, została ostatecznie zajęta w 1673 przez Anglików. W okresie od 18 X 1615 do 5 V 1821 miejsce zesłania i śmierci Napoleona. Eksport lnu i wyrobów lnianych. W.S.H. tworzy wraz z dependencjaml (W. -Wniebowstąpienia, Gough, -Tristan da Cunha, Inaccesible i Nigh-tingale) kolonię brył. o pow. 395 km2 i 6 tyś. mieszik. (1967), gł. Murzyni i Mulaci; stolica Jamestown 2 tyś. miesizh. (1962). Świętochłowice, miasto, pow. miasto w woj. katowickim, położ.na Wyż. 820 ŚWIĘTOKRZYSKIE, GORY- Siąskiej w obrębie GOP, w dolinie rz. Rawy (p. dopł. Czarnej Przemszy), na wys. 290—313 m n.p.m. Rozwój S. rozpoczął się w 1830 od budowy wielkiego pieca i późniejszej rozbudowy kopalń; w 1951 stały się m. wydzielonym, przy czym dołączono do nich przyległe osiedla Chropaczów i Li-piny. 57,8 tyś. mieszk. (1,968); ośr. górnictwa (3 kopalnie węgla kamiennego), przem. metalurgicznego. (2 huty żelaza, zakłady cynkowe), chemicznego, metalowego. Z sąsiednimi miastami GOP-u S. są połączone gęstą siecią komunikacyjną. Świętokrzyskie, Góry-, najw. środkowa cz. Wyż. Kielecko-Sandomierskiej (Łysica 612 m n.p.m.); jedne z najstarszych gór w Polsce. Zob. też Wyż. Małopolska i Wyż. Kielecko-Sandomierska. Święty Jerzy, Sftntul Gheor-ghe, pd. nieżeglowne ramię delty -Dunaju; wody jego uchodzą częściowo do przybrzeżnego jeź. Razelm. Świnoujście, m. pow. w woj. szczecińskim, nad Zat. Pomorską, na krańcach wysp -Uznam i -Wolin, po obu brzegach Świny (skanalizowanego ramienia Odry), u ujścia do M. Bałtyckiego. Znany już w XII w. gród i osada rybacka; w połowie XVIII w. (po pogłębieniu Świny) zał. port; w XIX w. rozwinęło się jako baza marynarki wojennej oraz kąpielisko i uzdrowisko (kąpiele solankowe); S. zostało silnie zniszczone w czasie drugiej wojny świat.; odbudowane, stanowi pomocniczy port dla Szczecina. 25,3 tyś. mieszk. (1968); b. dynamicznie rozbudowywany i rozwijający się port; baza przeładunkowa węgla na eksport (tzw. "Swino-port II") oraz importu surowców chemicznych; największa w Polsce baza rybołówstwa dalekomorskiego (chłodnia, zakłady przetwórcze "Odra"), poza tym warsztaty remontowe statków, zakłady przem. metalowego; kąpielisko morskie; ożywiony ruch turystyczny i wczasowy (plaża, hotele, schronisko PTTK, m.in. z krajów skandynawskich ; połączenie promowe ze Szwecją. Tabriz -Tebriz Tademajt, Tadmaźt, wyż. na środk. Saharze na pd. od Wik. Ergu Zach.; zbud. ze skał kredowych; szereg oaz, zwłaszcza w partiach brzeżnych (Ajn Suf). Przez T. biegnie jeden z gł. szlaków transsaharyjskich. Tadżycka Socjalistyczna Republika Radziecka, Tadzikskaja Sowietskaja Socyalisticzeska-ja Riespublika, Tadżykistan, rep. związkowa w ZSRR, utworzona 5 XII 1929; pow. 143,1 tyś. km2, ludn. 2823 tyś. (1969), stolica -Duszanbe 355 tyś. mieszk.; w skład TSRR wchodzi Gorno-badachszański-Obwód Autonomiczny. WARUNKI NATURALNE. TSRR pół. jest w środkowoazjatyc- TAD2YCKA SRR 821 kiej cz. ZSRR, na pd. graniczy z Afganistanem, na wsch. z Chinami. Kraj górzysty, tereny poniżej 1000 m n.p.m. zajmują zaledwie 7°/» pow., a ponad polowa pow. wznosi się powyżej 3000 m n.p.m.; wsch. cz. TSRR zajmują ułożone równoleżnikowo łańcuchy -Pamiru, z najwyższymi szczytami ZSRR: Pik Kommu-nizma (7495 m n.p.m.) i Pik Lenina (71S4 m); w cz. środk. przebiegają G. -Ałajskie, rozdzielające się na zach. w G. Turkiestańskie, G. Zerawszańskie i G. Hisarskle, wznoszące się w wielu miejscach ponad 5000 m n.p.m.; na pd.-zach. teren obniża się w kierunku Amu-darii i obejmuje obszerne dół. oddzielone południkowymi pasmami wzgórz; na pn.-zach. do TSRR należy zach. cz. Kotliny -*-Fergańskiej wraz z otaczającymi ją od pn. g. (G. Kuramińskie 3768 m n.p.m.). Przeważa klimat górski, a na terenach niższych — umiarkowany ciepły, przechodzący w podzwrotnikowy; średnia temp. lipca od 28—30°C na pd.-zach. do 13°C w dół. Pamiru, średnia temp. stycznia odpowiednio od Ok. 1° do —20°C; roczne opady od 200 mm w dół. do 10:00 mm w g.; najwyższe łańcuchy górskie mają klimat b. ostry, pokryte są wiecznym śniegiem i lodowcami (zajmują ok. 7% pow. rep.), wśród nich największy lodowiec górski w świecie — Fedczemd (pow. ok. 900 km2). Sieć rzeczna gęsta, przeważają p. dopł. Amu-darii (Piandżu): Pamir, Mur-gab, Wachsz z Surchabem, Kafirnigan; cz. pn.-zach. odwadniają rz. Zerawszan i Syr- -daria; w g. nieliczne jeź. (największe Kara-kul w Pamirze), a w Kotlinie Fergańskiej sztuczny Zbiornik Kaj- rakkumski; rz. wykorzystywane są do celów energetycznych (2 miejsce pod względem zasobów energetycznych wśród rep. radź.), a w kotlinach do nawadniania pól, żegluga możliwa jedynie na niewielkim odcinku Amu-darii. Do wys. 1100 m n.p.m. występują pust. i półpustynie, do wys. 2000 m — stepy, wyżej lasostepy i niewielkie lasy (ok. 2,5% pow. rep.) przechodzące w łąki górskie; w Pamirze przeważają pust. i półpustynie górskie, a w cz. zach. miejscami występują ubogie stepy. Bogactwa miner, niewielkie: węgiel brunatny, ropa naftowa i gaz ziemny oraz rudy metali nieżelaznych. LUDNOŚĆ. Tadżycy stanowią (1959) ponad 53°/» ludn., ponadto w TSRR zamieszkują Uzbecy (23«/»), Rosjanie (13°/«), Tatarzy (3%) i in.; w stosunku do 1913 ludn. wzrosła ponad 2,5-krotnie, średnia gęstość zaludnienia wynosi 26 mieszk./km2 (1968), a najgęś-ciej zaludniona jest Kotlina Fergańska (ponad 130 mieszk. na km2) i obniżenia na pd.-zach. (kotliny Hisarska i Wachszańska), na wsch. Pamiru zaludnienie zmniejsza się do poniżej i mieszk./km2; przemiasto, budownictwo i komunikacja zatrudniały w 1959 ok. 19% ludn., roln. 62<)/o; w m. mieszka (1968) 37% ludn., gł. m. poza stolica: Leninabad, Kurgan Tiube, Ura Tiflbe, Kulab, Kanibadam. GOSPODARKA. Przed 1917 TSRR była jednym z najbardziej zaniedbanych pod względem gosp. obszarów Rosji. W okresie władzy radź. przeobraziła się w kraj przem.-roln., a prod. przemiasto w okresie 1913— —67 wzrosła 72-krotnie. Naj- 822 TADŻYCKA SBR WAŻNIEJSZE DANE O ROZWOJU GOSPODARCZYM Wyszczególnienie Jednostka miary 1940 1950 1960 1968 Dynamika prod. przem. •/o 100 151 430 867 Energia elektryczna min kWh 62 169 1288 2556 Węgiel brunatny tys. t 204 449 854 84S Cement tys. t — 17 134 820 Tkaniny bawełniane min m 0,2 17 52 105 Tkaniny jedwabne min m 0,2 6 26 41 Wino tys. hl 27 45 110 299 Pszenica tys. t 221 153 161 151 Bawelna tys. t 289 399 643 Owce tys. szt. 17033 213313 2426 a 1B51. b 1961. ważniejszymi gałęziami przem. TSKR są: energetyka, przem. włókienniczy, spożywczy i materiałów budowlanych, a ponadto górnictwo, przem. metalowy, maszynowy i chemiczny; gł. ośr. przem. skupione są w Kotlinie Fergańskiej (Leninabad, Ura Tiflbe, Kani-badam, Nau) i Hisarskiej (Du-szanbe, Hisar) oraz na pd.-zach. (Kurgan Tiflbe, Kulab). Górnictwo wydobywa w Kotlinie Fergańskiej węgiel brunatny (Szurab) i ropę naftową (Nefteabad), w pobliżu Kurgan Tiube gaz ziemny, ponadto w zachodniej części TSRR wydobywane są rudy wolframu, cynku, ołowiu, arsenu i bizmutu oraz fluoryt i sól kamienna. Ponad 8W/» energii elektrycznej wytwarzają elektrownie wodne, gł. Kajrak-kumska na Syr-darii i Gołow-na na Wachszu, a w budowie znajduje się duża elektrownia Nurecka na Wachszu (o mocy 2,7 tyś. MW); blisko 1/5 prod. przem. daje włókiennictwo, zwłaszcza przerób bawełny i jedwabiu (gł. Duszanbe i Leninabad) oraz prod. dywanów, wyrobów dziewiarskich i odzieży; przem. spożywczy obejmuje prod. win i konserw owocowych; szybko rozbudowywany jest przem. ciężki, szczególnie materiałów budowlanych (cementownia w Duszanbe), metalowy i maszynowy z prod. maszyn roln. i włókienniczych, cz. do traktorów, transformatorów i kabli (gł. Duszanbe, Leninabad, Ka-nibadam, Nau). W roln. TSRR dominuje prod. roślinna (ponad W/ii wartości prod. globalnej roln.), chociaż ziemie orne zajmują zaledwie ok. 6% pow., natomiast pastwiska zajmują ok. zr/o, a nieużytki ponad W/f pow.; ok. SO*/* ziem ornych nawadnia się sztucznie; dominuje uprawa zbóż (47''/o pow. zasiewów): pszenicy, ryżu, kukurydzy i jęczmienia, z roślin przem. uprawiane są: bawełna (3 miejsce wśród rep. radź.), rośliny olejkodajne, ponadto warzywa i owoce (winorośl, morele, brzoskwinie, cytrusy). W g. pasterska hodowla owiec, kóz (235 tyś. w 1967), bydła (892 tys.) i jaków we wsch. Pamirze; ponadto niewielkie pogłowie trzody chle- TAJMYR 823 wnej oraz tradycyjna hodowla jedwabników w kotlinach. Najważniejszym środkiem komunikacji jest transport samochodowy (ok. 9"/* przewozów towarowych); dł. dróg kołowych 13 tyś. km (1967), w tym 6,3 tyś. km dróg z twardą nawierzchnią; dł. linii kol. normalnotorowych 256 km, a wąskotorowych 386 km; szybko wzrasta znaczenie transportu lotniczego, gł. port lotniczy Duszanbe. Tag, hiszpańska Tajo, portugalska Tejo, największa rz. Płw. Pirenejskiego. Wypływa z Gór Iberyjsteich z pasma Montes Universales (Hiszpania), przepływa równoleżnikowo Nową Kastylię (przełomy koło Aranjuez i -Toledo), po czym (począwszy od Torrejón el Rubio) przełamuje się głęb. wciętą dół. przez Estremadurę aż po m. Abrantes (Portugalia), poniżej którego skręca na pd. zach.; uchodzi do głęb. estuarium koło Lizbony. Dł. 1010 km, pow. dorzecza 81 tyś. km2 (wyraźna asymetria dorzecza); gł. dopływy: p. — Ja-rama, Alberche, Tiśtar, Ala-gón, Zezere; l. — niewielkie. Z powodu dużych wahań wo-dostanu oraz przełomów i szy-potów żeglowna tylko na przestrzeni ok. 180 km; duże zasoby hydroenergetyczne, częściowo wykorzystane; miejscami wody T. zasilają systemy irygacyjne. Taganrog, miasto w eur. cz. Rosyjskiej FSRR, położ.nad Zat. Taganroską (M. Azowskie); zał. 1898 jafco twierdza; 249 tyś. mieszk. <1968). Duży ośr. przem.: hutnictwo żelaza, przem. maszynowy i metalowy (kotły wysokoprężne, hom-bajny rolnicze, remont statków), ponadto przem. meblarska, skórzano-obuwniczy, spożywczy; port morski, st. kol., połączenie gazociągiem ze złożami kaukaskimi (Majkop, Stawropol, Groźny); 2 wyższe uczelnie (pedagogiczna i radiotechniczna), teatr, 3 muzea, m.tn. dom-muzeum A. P. Czechowa. Tahiti, w. na O. Spokojnym, w -Polinezji, w grupie Wysp Towarzystwa (Wyspy Na Wietrze), wchodzące w skład -Polinezji Francuskiej; pow. 1042 km2, ponad 30 tyś. nnieszk. (1962), gl. m. i stolica Polinezji Francuskiej - papeete, 20 tyś. mieszk. Górzysta w. o krajobrazie wulkanicznym (Orofena, 2232 m n. p.m.), z głęb. wciętymi w ląd zat.; klimat zwrotnikowy wilgotny; uprawa palmy kokosowej, trzciny cukrowej, bananów, ananasów, cytrusów, kawy i wanilii; połów ryb, pereł i skorupiaków; eksploatacja fosforytów, rud chromu i węgla; Papśete to ośr. przem. przetwórczego i turystyki. Tajjuan, miasto w -Chinach Wsch., stolica prowincja Szansi, położ.nad rzeką Fen-ho (lewy dopływ środk. biegu Huang-ho) we wsch. cz. Wyżyny Lessowej. 120 tyś. mieszk. (1959); duży ośr. przem. ciężkiego: huta żelaza (jedna z największych w Chi- nach), produkcja maszyn ciężkich (maszyny górnicze, urządzenia walcowni, obrabiarki), przem. chemiczny (nawozy sztuczne), elektrotechniczny, cementowy, bawełniany, spożywczy; ważny węzeł komunikacji kol. i drogowej; uniwersytet. W okolicy kopalnie węgla kamiennego. Tajmyr, płw. na pn. Azji (ZSRR), pomiędzy M. -+Kar- 824 TAJPEJ skim i M. -Łaptiewów, na pn. kończy się przy l. -Cze-lusikin, a na pd. przylega do Niż. -Północnosyberyjskiej; pow. ok. 400 tyś. km2; cz. przybrzeżną stanowi lekko falista równina tundrowa przechodząca na pd. łagodnie w pasmo g. Byrranga (wys. do 1146 m n.p.m.), które przebiega w kierunku WSW—ENE i opada stromo ku pd., u jego podnóża leży duże zapadliskowe jeź. Tajmyr (pow. ok. 5 tyś. km2); klimat polarny, na pd. subpolarny; w cz. pn. brak stałego zaludnienia, cz. pd. i zach. wybrzeża zamieszkują gł. Nganasanie, trudniący się rybołówstwem i hodowlą reniferów; gł. m. i port — Dick-son. Tajpej, miasto w Chinach, centrum adm. w. -Tajwan, położ.w jej pn. cz. 1221 tyś. mieszk. (1967); duże centrum przem. i handl.: hutnictwo metali kolorowych oraz żelaza i stali, przem. samochodowy, lotniczy, stoczniowy, maszynowy (maszyn dla przem. cu- krowniczego, papierniczego), chemiczny (nawozy azotowe), cementowy, drzewny, papierniczy, cukrowniczy, rafineria kamfory; węzeł kol., port lotniczy, połączenie kolejowe i rzeczne z gł. portem morskim Tajwanu Ciiung; uniwersytet. Obecnie T. jest siedzibą władz Czang Kaj-szeka. Tajwan, Taiwan, Formoza, w. chińska, położ.na O. Spokojnym między M. Wschodniochińskim i M. Południowo-chińskim, oddzielona od kontynentu Azji Cieśn. Tajwańską (szer. 130 km); kształt wydłużony z pn. na pd.; dł. 394 km, szer. 140 km, pow. 35 759 km2. Wsch. i środk. cz. T. zajmuje łańcuch G. Tajwańskich z na j w. szczytem Jiiszan (Mt. Morison) — 3950 m n.p.m.; na pn. grupa wygasłych wulkanów; cz. zach. — nizinna. Klimat zwrotnikowy monsu-nowy, wilgotny (częste tajfuny); liczne rz. (na nizinie żeglowne), gleby laterytowe, w g. lasy (68% pow. T.). Ludn. 13,5 mln (1968), gł. Chińczycy, poza tym Kaoszan — narodowości pochodzenia malajskiego (ok. 200 tyś. — zamieszkują g.); ok. 40'A) ludn. miejskiej; znaczna przewaga mężczyzn (na 1000 mężczyzn przypada ok. 870 kobiet); gęstość zaludnienia 338 mieszk. na km2. Podstawą gospodarki jest roln., gł. uprawą jest ryż, poza tym trzcina cukrowa, bataty, herbata, tytoń, owoce południowe, plantacje drzewa kamforowego dostarczające ok. 70(l/o świat, produkcji kamfory; hodowla gł. trzody chlewnej; rybołówstwo; wydobycie węgla kamiennego, ropy naftowej, złota, miedzi i siarki. Przem. gł. spożywczy i włókienniczy, poza tym hutnictwo żelaza i aluminium, przem. stoczniowy, chemiczny (w tym petrochemiczny); dobrze rozwinięte rzemiosło. Na niż. gęsta sieć linii kol. Gł. m,: -Tajpej (stoi.), -Kao- siung, Tajnan, Tajczung, Ci-lung. W 1895 na podstawie traktatu w Simonoseki Chiny zmuszone były odstąpić T. Japonii; dopiero 22 X 1945 T. wrócił do Chin. T. (z pobliskimi wysepkami), arch. Peng-hu (Peskadory, czyli Wyspy Rybackie) oraz przybrzeżne w. Quemoy i Matsu są okupowane przez wojska Czang Kaj-szeka przy współudziale wojsk amerykańskich. T. jest siedzibą rządu "Chińskiej Republiki Narodowej", pozostałości Rep. Chińskiej pod rządami Kuomintangu. Prezy- TAMIZA 825 dentem tej Rep. jest Czang Kaj-szek, który po klęsce poniesionej w wojnie domowej z Armią Ludową schronił się na T. na czele niedobitków swojej armii. USA przekształciły T. w swoją bazę wojenną na Dalekim Wschodzie. Takla Makan, piaszczysta pust. na zach. Chin (-Sinoiang); zajmuje zach. i środk. cz. Kotliny Kaszagarskiej, dł. 1000 km (z zach. na wsch.), szer. 400 km, pow. ok. 300 tyś. km2, wys. 800—1500 m n.p.m.; pokryta barchanami; klimat umiarkowany kontynentalny, skrajnie suchy o silnych wiatrach; na pd. liczne rz. spływają z Kuniunu i Ałtyn-tagu i zanikają w piaskach, pn. skrajem pust. płynie -Tary m; roślinność nad rzeką — w oazach; zaludnienie niewielkie. Talien, roś. Dalnij, japońskie Dairen, miasto w Chinach Pn.-Wsch., położ.na pd. cyplu Płw. -Liaotuńskiego, nad M. Żółtym. 970 tyś. mieszk. (1959); duży ośr. przem.: stalownia, przem. maszynowy (statki morskie, lokomotywy, wagony, dźwigi portowe, silniki spalinowe), chemiczny (nawozy sztuczne, barwniki), cementowy, olejarski, bawełniany, papierniczy, rafineria ropy naftowej; st. kol., wielki port handl. (obroty 8 mln t, 1958); baza rybołówstwa morskiego; wyższe uczelnie. Talien wspólnie z Ltiszunem (Port Artur) i 2 powiatami tworzy zespół miejski zwany Luta (od początkowych hieroglifów: Lu(szun) — Ta(lien), liczący przeszło 1,5 mln mieszk. (1957). T. — port morski Dalnij, zał. przez Rosję carską na obszarze terytorium dzierżawnego Kuantung; po wojnie rosyjsko-japońskiej (1904—05) odstąpiony Japonii, która nazwała go Dairen; wyzwolony w 1945 przez Armię Radziecką. Na podstawie umowy ra-dziecko-chińskiej z 14 VIII 1945 przystanie i magazyny portowe T. zostały wydzierżawione ZSRR na 30 lat; zwrócony Chinom 14 II 1950. Tallina, dawniej Rewel, stolica Estońskiej SRR, poi. nad Zat. Fińską (M. Bałtyckie); znany od X w.; 346 tyś. mieszk. (1968). Gł. ośr. przem. Estonii (skupia powyżej 40% prod. przem. republiki): przem. metalowy i maszynowy (koparki, remont statków), elektrotech- niczny (silniki elektryczne, radioodbiorniki, kable), chemiczny (superfosfat), drzewno-pa-pierniczy, spożywczy (rybny, mięsny, mleczarski), włókienniczy (bawełniany, dziewiarski), odzieżowy, obuwniczy, materiałów budowlanych; duży port morski, węzeł kolejowy i drogowy, port lotniczy; siedziba Akademii Nauk Estońskiej SRR, 4 wyższe uczelnie, opera, 3 teatry, 7 muzeów; liczne budowle zabytkowe: zamek (XIII—XIV w.), ratusz (XIV— —XV w.), katedra (XIII— —XVII w.) i in. Tamatawa, franc. Tamatave, malg. Toamarina, miasto w Rep. Malgaskiej, na wsch. wybrzeżu Madagaskaru; zniszczone całkowicie huraganem w 1925 i odbudowane. 49,4 tyś. mieszk. (1965); ośr. admiasto, przem. spożywczego i ważny port (eksport wanilii i in. art.); połączone ok. 220 km linią kol. z -Tananariwą; lotnisko. Tamiza, Thames, rz. w Wielkiej Brytanii; dł. 322 km, pow. dorzecza 15,3 tyś. km2. Wypływa 826 TAMPA w pobliżu Kań. Bristolskiego ze wzgórz Cotswold, szeregiem zakoli podąża w kierunku wsch. i lejkowatym ujściem wpada do M. —Północnego; estuarium rozpoczyna się od London Bridge (Most Londyński), tj. ok. 76 km od morza; pływy morskie sięgają do m. Teddington (w Londynie wynoszą ok. 6 m). Połączona kań. z in. rz. Anglii i Walii (Se-vern, Avon, Trent), tworzy najważniejszą drogę wodną kraju. Gł. dopł. (p.) — Ken-net. Tampa, m. na zach. wybrzeżu płw. -Floryda (USA), nad zat. Tampa. Powst. wokół zał. w 1823 fortu Brooke, rozwinęło się ok. 1890 jako gł. centrum produkcji cygar w USA, później jako port eksportujący fosforyty oraz owoce z Florydy. 302 tyś. mieszk. (1965), zespół miejski 760 tys.; port; uniwersytet; ważny ośr. wypoczynkowy i klimatyczny. Tampere, szwedzkie fonimer-fors, miasto w pd.-zach. Finlandii, położ.w dół. rz. Tammer-kosfci (wodospady), w pobliżu jeż.: N8sijarvi i Pyhajaryi. Zał. w 1779 rozwinęło się silniej po 1819 r. 156,2 tyś. mieszk. (1968); najstarszy ośr. przem. kraju; przem.: włókienniczy, drzewny i papierniczy, a także maszynowy (wagony, maszyny dla przem. włókienniczego i drzewnego) i skórzany; węzeł komunikacyjny na szlaku: (-) Helsinki, Vaasa, Pori. Tampico, miasto w Meksyku nad Zat. -Meksykańską, przy połączonym ujściu rzeki Panuco i Tamesi (w odległości ok. 11 km od morza). Zał. w 1823, rozwinęło się gwałtownie po odkryciu z początkiem XX w. pól naftowych. 151,3 tys. mieszk. (1968); centrum przem. naftowego, port (eksport ropy i produktów naftowych, a także rud metali kolorowych); początek rurociągu dla produktów naftowych do Monter -rey; węzeł teol.; ostatnio — ośr. rybołówstwa pełnomorskiego. Na peryferiach m. skupiło się wiele nowoczesnych ośr. wypoczynkowych. Tana, jeź. w -Etiopii, położ.w pn. części Wyż. -Abisyńskiej, na wys. 1830 m n.p.m.; pow. 31i00 kim2, maks. głęb. 72 m; liczne w. Z jeź. T. bierze początek rz. Nil Błękitny. Tananariwa, franc. Tananari-ve, malgaskie Antananarivo, miasto, stolica Rep. Malgaskiej, położ.w środk. cz. w. -Madagaskar, na wys. ponad 1400 m n.p.miasto, w górnej cz. dół. rz. Ikopa; stolica od 1895 r. 299 tyś. mieszk. (1965); ośr. przem. rolnego i handlu; węzeł kolejowy połączony z portem -Tamata-wa i uzdrowiskiem Antsirabe, port lotniczy; centrum kult.; obserwatorium astronomiczne, muzeum z zabytkami sztuki malgaskiej. Tanganika, rep. -Tanzania Tanganika, jeź. tektoniczne w Afryce Wsch., położ.na wys. 780 m n.p.miasto, otoczone wysokimi g. (Ugoma, Marungu i in.); pow. 32800 km8, dł. 650 km, szer. 2,2.—80 km, maksym. głęb. 1435 m (kryptodepresja); drugie co do głęb. (po -Baj-kale) jeź. świata. Z jeź. wypływa rz. Lukuga, łącząca jeź. T. z dorzeczem -Konga, Obecnie ożywiona regularna komunikacja między jeziornymi portami -Kalima (Kongo), Udżidżi (Tanzania), -<-Bu-żumbura (Burundi) i in. Odkryte w 1858 przez Śpeke'a TANZANIA 827 i Burtona, a zbadane w 1871 przez D. Livingstone'a. Tanger, Tandźa, miasto w -Maroku nad Cieśn. —••Gibraltar-ską. Zał. przez Fenicjan, znane za czasów rzymskich jako T»n-gis, przeżywało zmienną historię; w 1912—56 tworzyło z otaczającym obszarem tzw. strefę międzynar. o pow. 380 km8. 142 tyś. mieszk. (1960); ośr. adm. i przetwórstwa rybnego; port; centrum handlu (bydło, mięso); lotnisko o znaczeniu międzynar.; połączenie kolejowe z Meknesem, szosowe z Tetuanem i -.Rabatem, Tangszan, miasto w - Chin ach Wsch., położ.na pn. skraju Miz. -Chińskiej, ok. 160 km na wsch. od Pekinu. 800 tyś. mieszk. (1957); duży ośr. przem. ciężkiego położ.w centrum tzw. kajluańskiego zagłębia węglowego: górnictwo węgla kamiennego, hutnictwo żelaza i stali szlachetnej, przem. koksochemiczny, fabryka parowozów i wagonów, przem. cementowy, ponadto ceramiczny, papierniczy, włókienniczy, spożywczy; elektrownie cieplne; st. kol.; wyższa uczelnia. Tanta, miasto w Egipcie, w środk. cz. delty -.Nilu, 230 tyś. mieszk. (1966); ośr. admiasto, przem. rolno-spożywczego i bawełnianego oraz centrum kultu relitijnego (grobowiec czczonego jako święty — Ah-meda alBadawi); ważny węzeł kolejowy w delcie Nilu. Tanzania, Jamhwi ya Tanzania, Republika Tanzanii, republika federacyjna w Afryce Wsch. nad O. Indyjskim, składająca się z części kontynentalnej — Tanganiki i wyspowej — Zanzibaru, która obejmuje dwie większe wyspy przybrzeżne ••— Zanzibar i Pemba oraz szereg drobniejszych. T. od pn. graniczy z Kenią i Ugandą, od zach. z Ruan-dą, Burundi i Kongiem (Kin-szasa), od pd. z Zambią, Malawi i Mozambikiem. Pow. 938,7 tyś. km1, ludn. 12926 tyś. (1969), w tym Zanzibar odpowiednio: 2643 km* i 354,4 tyś. mieszk. stolica federacji -Dar-es Sa-laam (273 tyś. młeszk., 1968). WARUNKI NATURALNE. Więk- szość kraju stanowi wyż. wznosząca się średnio 1000— —1500 m n.p.miasto, zbud. z pre-kambryjskich skał krystalicznych i rozczłonkowana trze-cio- i czwartorzędowymi u-skokami i rowami! tektonicznymi. Gł. system tych rowów biegnie z pn. na pd., jako Rów Wschodnioafrykański we wsch. cz. wyż. Towarzyszą mu czynne (Meru — 4567 m n.p.m.) i wygasłe wulkany (Kilimandżaro — 5895 m) oraz "krater księżycowy" Ngorongoro, którego dno leżące 600 m poniżej krawędzi zajmuje pow. 326 km2. Wzdłuż zach. i pd.-zach. granicy kraju występują jeź. tektoniczne: -Tanganika, Rukwa i -Niasa. Dla wnętrza wyż. charakterystyczne są oddzielne góry stołowe i łańcuchy płaskich wzniesień. Wsch. krawędź wyżyny tworzy u-skok, którego partie wyprepa-rowane przez erozję przypominają wyglądem góry. Od stosunkowo wyrównanego wybrzeża oddziela wyż. wąski (15—60 km) pas niż. Dzięki położeniu w pobliżu równika panuje tu klimat równikowy z dwoma porami deszczowymi na pn. (marzec—maj i sierpień—listopad), a jedną na pd. (listopad—kwiecień). Roczna suma opadów zmniejsza się od 2000 mm na wybrzeżu do 828 TANZANIA 750 mm w głębi kraju. Wahania temp. wciągu roku są niewielkie. We wnętrzu kraju najwyższe są w październiku 25,4°C, najniższe w lipcu 21,1°C; na wybrzeżu odpowiednio w styczniu 27,5°C, w sierpniu 23°C. Krótkie stosunkowo rz. są nieprzydatne do żeglugi, posiadają jednak spory potencjał energetyczny. Największe jeż.: -Wiktorii — 68 800 km2, Tanganika — 32 880 km2 i Rukwa — 2640 km8. Typową roślinnością T. jest sawanna, w pn.-wsch. najsuch-szych obszarach stepy. W dół. większych rz. pojawiają się wilgotne lasy tropikalne. LUDNOŚĆ. Ok. QS,5"/» ludn. stanowią Afrykanie gł. z plemion Bantu i nilockich. Mniejszości narodowe: Azjaci (gł. Hindusi i Pakistańczycy) — — 105 tys., Arabowie — 73 tys., Europejczycy — 16 tyś. Większe miasta (poza stolica, 1967): Zanzibar — 68,4 tys., Tanga — 61,0 tys., Mwanza — 34,9 tys., Arusha — 32,3 tyś. Tanganika dzieli się na 17 regionów (prowincji), Zanzibar — na 2. Językiem państwowym jest kisuahili; w użyciu jest również jeź. angielski. GOSPODARKA. T. jest słabo rozwiniętym krajem roln. W roln. panuje wspólne (wspólnoty plemienne) władanie ziemią. W niektórych regionach istnieją feudalne stosunki własnościowe. Obok tych form rozwija się własność prywatna, zwłaszcza na obszarach prod. towarowej — na wybrzeżach oceanu i jeź. Wiktorii oraz na stokach Kilimandżaro. Ziemie uprawne zajmują 12,3''/o pow. kraju, łąki i pastwiska — 47,7%, lasy — 33,2<'/o, tereny nieproduktywne — 6,8%. Najważniejszymi uprawami towarowymi są (1967): sizal (220 tyś. t), kawa (51 300 t), bawełna (68 000 t włókna i 106 000 t siemienia), orzeszki ziemne (8000 t), herbata (7200 t), kakao, tytoń (7700 t), pyrethrum (2064 t) i trzcina cukrowa (87 000 t cukru), owoce cytrusowe, ananasy, palma oliwna, sezam. Dla celów spożywczych uprawia się proso i sorgo (110 tyś. t), kukurydzę (80 tyś. t), maniok (112 tyś. t), bataty (25 tyś. t), pszenicę (3,9 tyś. t) i ryż (11,5 tyś. t). Wewnątrz kraju podstawą gospodarki jest hodowla, która w T. rozwinęła się bardziej niż w krajach sąsiednich. W 1966/67 stan pogłowia przedstawiał się następująco (w szt.): bydło 10,9 mln, owce 3,1 mln, kozy 4,7 mln. W przem. największe znaczenie ma wydobycie znacznych bogactw miner, (w nawiasach prod. w 1967): złota (575 kg), cyny (359 t), soli morskiej (40 tyś. t), diamentów (986 tyś. karatów), magnezytu (1100 t), miki, ołowiu, wolframu, miedzi, tytanu, fosforytów. Przem. przetwórczy słabo jeszcze rozwinięty zajmuje się gł. przetwórstwem produktów rolnych. Prod. energii elektrycznej 297 mln kWh (1967). Z innych rodzajów przem. zasługują na uwagę, pojedyncze zakłady tekstylne, nawozów sztucznych, cementownie i ra- fineria ropy naftowej, skupione w większości w stolica Dł. linii kol. — 2541 km, dróg kołowych — 47866 km; liczba samochodów — 47,5 tyś. Gł. portem morskim i lotniczym jest Dar es-Salaam. Lokalna żegluga odbywa się na jeż.: Wiktorii i Tanganika. Podstawowymi produktami eksportu są: bawełna, kawa, sizal, diamenty, herbata, pyrethrum. Lech Ratajski TARNÓW 829 Tarabulus, Tripoli, Trypolis, Tarabulus eszSzam, miasto, stolica prowincji w pn. Libanie. Zał. w VII w. p.n.e. przez Fenicjan, rozwijał się do ok. XII w. n.e., a potem silnie podupadł. Ok. 213 tyś. mieszk. (1964); ośr. przem. petrochemicznego, włókienniczego, spożywczego, cementowego, skórzanego; port nad M. -Śródziemnym (eksport ropy naftowej, cytrusów, jedwabiu, wełny); końcowy punkt rurociągu naftowego z Iraku (-Kirkuk); węzeł drogowy, st. kol., baza rybacka. Tarbagarój, równoleżnikowy łańcuch g. hercyńskichwAzji Srodk., częściowo na granicy ZSRR (Kazachska SRR) i Chin. Oddziela kotlinę jeź. Zajsan (dół. -• Irtysza) od Kotliny Bałchasko-Ałakol&kiej; dł. ok. 300 km, średnia wys. 1500—2000 m n.p.miasto, maks. wys. 2992 m n.p.m. Zbud. ze skał osadowych z intruzjami granitów i ze skał wulkanicznych; wierzchołki łagodne, zbocza strome i rozcięte głęb. dół. rzek; na szczytach nieliczne lodowce; roślinność uboga: łąki górskie i stepy, a na niższych stokach półpustynie, w dół. rzek niewielkie lasy. Tarent, Taranto, miasto w pd. Włoszech, położ.nad Zat. Ta-rencką (M. Jońskie). Zał. przez Greków; przez długi czas było gł. portem pd. Italii; w wiekach średnich stolica samodzielnego księstwa; rozwinęło się po przyłączeniu do zjednoczonych Włoch (w 1860). 210 tyś. mieszk. (1965); stare m. znajduje się na wysepce skalnej, z nowym m. jest połączone mostem; ośr. admiasto, duży port rybacki, baza floty wojennej; przem. stoczniowy, rzemiosło artystyczne; szereg zabytków architektury (zamek z XV w.). Tarnobrzeg, m. pow. w woj. rzeszowskim, w pn. cz. Kotliny Sandomierskiej, na p. brzegu Wisły. 14,2 tyś. mieszk. (1968); niewielki ośr. przem. metalowego, budowy maszyn (Fabryka Urządzeń Mechanicznych) i spożywczego. W okolicy T. odkryto w 1954 bogate złoża siarki, której eksploatacja systematycznie wzrasta. W pobliskim Machowie wielki kombinat siarkowy. Tarnowskie Góry, m. pow. w woj. katowickim, na Wyż. Śląskiej. Rozwinęło się jako osada górnicza; XIII-wieczny ośr. górnictwa i hutnictwa rud żelaza oraz kruszców cynku, ołowiu i srebra, które wyczerpały się w połowie XIX w. 32,8 tyś. mieszk. (1968); ośr. przem. metalowego, elektrotechnicznego, odzieżowego i chemicznego (fabryka mydła); węzeł kol., ważna stacja przeładunkowa dla potrzeb GOP-u. Średniowieczne kopalnie kruszców są udostępnione dla celów turystycznych. W okolicy wznowiono wydobycie rud cynku i ołowiu. Tarnów, m. pow., pow. miejski w woj. krakowskim, położ.na przejściu z Kotliny Sandomierskiej (Płaskowyż Tarnowski) ku Pogórzu Karpackiemu (Pogórze Ciężkowickie), nad rzeką Białą (dopł. Dunajca). 83,7 tyś. mieszk. (1968). Rozwinęło się jako osada handlo-wo- komunikacyjna na skrzyżowaniu szlaku podkarpackiego z drogą na Węgry (doliną Dunajca); znaczny okres rozwoju w XV—XVI w., po czym podupadło; od połowy XIX w. rozwijało się jako ośr. prze- 830 TABYM myślowy; ośr. przem. chemicznego (Zakłady Azotowe), maszynowego (silniki elektryczne), spożywczego i materiałów budowlanych; węzeł kolejowy i drogowy; kilka zabytkowych budowli, m.in. ratusz z XIV— —XVI w.; muzea. Tarym, rz. na zach. Chin, w Kotlinie Kaszgarskiej; dł. ok. 2190 km; pow. dorzecza 1980 tyś. km2. Bierze początek z czterech rz.: Ak-su (wypływa z Tien-szanu), Kaszgar (z Pamiru), Chotan-daria (z Kuniunu) i Jarkend-daria (z Karakoram), z których tylko Ak-su mięsie wodę przez cały rok, pozostałe 'okresowo wysychają. Przepływa wzdłuż pn. brzegu pust. -Takla Ma-kan. T. okresowo zmienia swoje ujście; w II w. n.e. wpadał do -Ł>ob-noru, po zasypaniu koryta Koncze-darii (Kum-darii) płynął na pd. wsch. i wpadał do jeź. Taj-tema-hu. W 1921 T. zaczął ponownie płynąć korytem Koncze-darii na wsch. do Łob-noru. Aby uchronić przed zniszczeniem zagospodarowane obszary rolnicze na pd. wsch., przegrodzono w 1952 koryto Koncze-darii tamą i obwałowano wsch. brzeg T., zmuszając go do płynięcia na pd.wsch. — w kierunku jeź. Tajtema-hu; większość wody T. zużywana jest do celów irygacyjnych. Tasmania, w. u pd.-wsch. wybrzeży Australii, oddzielona od niej Cieśn. Bassa; jeden ze stanów Związku Australijskiego (łącznie z w. Fourne-aux, Huntera i King); pow. 88332 km2; ludn. 371 tyś. (1966); stolica -Hobart 141,2 tyś. mieszk. Poza wąskimi niż. nadbrzeżnymi większość pow. górzysta (Mt. Ossa, 1617 m n.p.m.); wiele jeź. górskich; klimat umiarkowany ciepły ze znaczną ilością opadów (1800—3500 mm rocznie); gł. bogactwa miner.: miedź, cynk, ołów i złoto. Silnie rozwinięte roln.; uprawa owsa, pszenicy, ziemniaków, warzyw, owoców (gł. jabłonie), roślin pastewnych, chmielu; hodowla bydła i owiec. Dużo lasów. W przem. najważniejszą rolę odgrywa hutnictwo metali nieżelaznych, oparte o energię z miejscowych elektrowni wodnych; przem.: papierniczy, poligraficzny i drzewny; dł. linii kol. 888 km. GŁ m.: Hobart, Laun-ceston (60 tyś. mieszk.). T. odkryta w 1642 przez hol. żeglarza Tasmana i nazwana Krajem Van Diemena. Pierwotna ludn. — Tasmańczycy — została doszczętnie wytępiona w II połowie XIX w. Taszkent, stolica Uzbeckiej SRR, położ.u zach. podnóża -Tien-szanu nad rzeką Czirczik (p. dopł. Syr-darii); znany już w II w. p.n.e.; 1295 tyś. mieszk. (1968), największe miasto, i najważniejszy ośr. przem. środko-woazjatyckiej cz. ZSRR, skupia przem. metalowy i maszynowy (maszyny rolnicze, traktory, koparki, dźwigi, maszyny włókiennicze, górnicze, dla przem. chemicznego), elektrotechniczny, chemiczny (farby i lakiery, farmaceutyki), włókienniczy (bawełniany, jedwabniczy), odzieżowy, skó-rzano-obuwniczy, spożywczy (mięsny, młynarski), drzewny, materiałów budowlanych; ważny węzeł kol., drogowy i lotniczy, połączenie rurociągiem ze złożami gazu ziemnego Ga-zlł; siedziba Akademii Nauk Uzbeckiej SRR, uniwersytet i 16 In. wyższych uczelni, opera, 8 teatrów, 6 muzeów; liczne zabytki architektury średnio TATBY 831 wiecznej: mauzolea Zajnuddin Baba (XII—XV w.), Kaffal Szaszi (XV w.) i Junus Chana (XV—XVI w.), medresy baraik Chana i Kukeldasz (XVI w.) i in. Tatry, najwyższy i najbardziej urozmaicony pod względem ukształtowania masyw górski w obrębie Karpat, na pograniczu Polski i Czechosłowacji, pow. ok. 800 km2 (w tym na terenie Polski 180 km2), dł. 52 km i szer. do 17 km; pd. i pd.-wsch. granicę T. stanowi Kotlina Spisko-Liptowska, pn. i pn.-zaeh. —Podhale. Gł. grań tatrzańska ciągnie się w kierunku równoleżnikowym w postaci dwóch wygięć wy-' brzuszonych na pd., od których odchodzą drugorzędne, zwykle niższe grzbiety. Sfał-dowane w czasie orogenezy alpejskiej, poddane następnie działalności lodowców, erozji i wietrzeniu posiadają szczególnie w górnej cz. masywu — rzeźbę typu alpejskiego o bogatym ukształtowaniu, ostrych formach, licznych cyrkach, wiszących dół., progach i żle- bach. Przełęcze T. na ogół wysoko położ.(ok. 1800 m n.p.m.), mało dostępne. T. dzielą się na trzy gł. cz. — T. Zachodnie, T. Wysokie i T. Bielskie, różniące się od siebie budową geol. T. Zachodnie ciągną się od Przeł. Huciańskiej (904 m n.p.m.) do przeł. Liliowe (1952 m n.p.m.); w cz. pd. są zbud. z łupków krystalicznych i gnejsów, w cz. pn. z wapieni i dolomitów; cechują je kopulaste szczyty podcięte przepaścistymi często ścianami oraz bogate zjawiska krasowe, rozwijające się v/ utworach wapiennych (jaskinie, "bramy", wąwozy, wywierzyska), Najw. szczyt Bystra (2,248 m n.p.m.) leży na terenie Czechosłowacji, w granicach Polski — Starorobo-ciański Wierch (2176 m n.p.m.). T. Wysokie ciągną się między przełęczami: Uliowe oraz pod Kopą (1756 m n.p.m.). Cechują się zdecydowaną rzeźbą wysokogórską; zbud. przeważnie z granitów posiadają strome, skalisite, wąskie grzbiety, poszarpane granie oraz szczyty w formie iglic i turni; szczyty i granie opadają stromymi ścianami tai kotłom i dolinom, wyżłobionym przez lodowce; zbocza dolin są zasłane stożkami piargów. Najw, szczyt -Gerlach 2655 m n.p.m. na terenie Czechosłowacji, po stronie polskiej -Rysy — 2499 m n.p.m. Na pn. od przeł. pod Kopą leżą wapienne T. Bielskie (w całości na terenie Czechosłowacji; średnia wys. ok. 1500 m n.p. miasto, gł. szczyt Hawrań 2152 m n.p.m. Klimat T. jest wysokogórski, surowy; na wys. 1500 m n.p.m. średnia temp. stycznia wynosi —5°C, lipca 11°C, średnia roczna suma opadów przekracza 1500 mm; pokrywa śnieżna zalega 6—8 miesięcy; wiosną i jesienią występuje wiatr halny. Prawie cały obszar T. jest odwadniany dopł. Dunajca (gł. — Poprad) do Wisły, jedynie pd.-zach. i skrajnie zach. cz. jest odwadniana przez Wag i jego dopł. (gł. Orawa) do Dunaju; cz. potoków tworzy wodospady (Siklawa 67 m wys.). Krajobraz T. urozmaicają liczne (ok. 120, w tym 43 w polskich T.), niewielkie jeź. (tzw. stawy); największe ł najgłębsze z nich znajdujące się po stronie polskiej to jeż. -Morskie Oko (pow. 34,9 ha, maks. głęb. 50,8 m) i Wielki Staw (pow. 34,4 ha, maks. głęb. 79,3 m). Roślinność urozmaicona, wiąże się z wyso- 832 TATUNG kością i ekspozycją stoków; zaznacza się b. wyraźna pię-trowość roślinna; do wys. 1000 m n.p.m. sięgają pola uprawne, do 1250 m rosną lasy jo-dłowo-bukowe (regiel dolny), do 1550 m lasy świerkowe (regiel górny), do 1800 m (niekiedy do 1900 m) kosodrzewina, do 2250 m łąki górskie (hale), wyżej nagie skały, rzadko porośnięte mchami i porostami (turnie). Bogaty świat zwierzęcy (niedźwiedzie, kozice, rysie, jelenie, świstaki, orły, w wodach — pstrągi). W XVI do połowy XIX w. T. były terenem niewielkiego górnictwa. Ze względu na piękno przyrody i doskonałe warunki klimatyczne T. stanowią region największego ruchu turystycznego i sportów zimowych zarówno w Polsce, jak i Czechosłowacji, z licznymi schroniskami, kolejkami linowymi (na Kasprowy Wierch i Łomnicę), a także region uzdrowiskowy i wczasów wypoczynkowych. Utworzono tu 2 Tatrzańskie Parki Narodowe: po stronie polskiej (w 1954) i słowackiej; na ich obszarze fragmenty przyrody pierwotnej wydzielono w ścisłe rezerwaty. W T. znajdują się stacje nauk. i obserwatoria meteorologiczne. Gł. osiedla podtatrzańskie: -.Zakopane (w Polsce), Smokowiec, Tatrzańska Łomnica i Szczyrbskie Jezioro (w Czechosłowacji). Tatung, miasto w Chinach Wsch., położ.ok. 250 km na zach. od Pekinu, w pn. cz. Wyż. Lessowej. 320 tyś. mieszk. (1959); duży ośr. górniczo-przem.: górnictwo węgla kamiennego (największe złoża w Chinach), przem. koksochemiczny, fabryka parowozów, przem. cementowy, wełniany, spożywczy; węzeł kol. Taunus, pasmo górskie w NRF, cz. Reńskich G. Łupkowych, położ.między rz.: Men, -Ren, Lahn i Wetter; dł. 80 km; zbud. z odpornych kwarcy-tów oraz z łupków i piaskowców paleozoicznych; osiągają wys. 880 m n.p.m. (Grosser Feldberg). Wierzchowina T. płaska, stoki — (zwłaszcza pd.) dość strome; wyższe partie g. pokryte lasem. Dawniej bogate w kopaliny (żelazo, ołów, srebro), dziś wyczerpane; obfitują w źródła miner. (w -4-Wiesbaden, Bad Homburg, Neuheim i wiele in.). Na przedgórzu liczne zamki. Taurus, turecki Toros daglari, system górski w pd. Turcji. (-Azja Mniejsza), utworzony w orogenezie alpejskiej; rozciąga się równoleżnikowo na dł. ok. 1500 km, obrzeżając od pd. Wyż. -Anatolijską i Wyż. -Armeńską; dzieli się na różniące się krajobrazem: T. Zach., T. Środk. i T. Wsch. T. Z a c h., zbud. gł. z wapieni, tworzy szereg opadają- cych stromo ku M. Śródziemnemu grzbietów o maks. wys. 3098 m n.p.miasto, przechodzących ku wsch. i pn. w płaskowyże (ok. 1000 m n.p.m.) z bezodpływowymi jeź. (Bey- sehir, Egridir); liczne formy krasowe. T. S r o d k., zbud. gł. z krystalicznych skał paleozoicznych, odznacza się rzeźbą typu alpejskiego o ostrych szczytach i głęb., trudno dostępnych dół.; dzieli się na dwa (oddzielone dół. rz. Sey-han) łańcuchy: na pd. zach. — T. Kilikijski (Kaldidag 3734 m n.p.m. — najw. szczyt Tau-rusu) i na pn. wsch. — Anty-taurus (maks. wys. 3064 m n.p.m.). T. Wsch. jest zbud. z krystalicznych skał paleozoicznych i wapieni kredo- TCZEW 833 wych; tworzy trzy równoległe pasma: T. Pn., T. Wewnętrzny oraz (na pd.) T. Armeński osiągający 3550 m n.p.m.; rz. -Eufrat i - Tygrys oraz ich dopł. tworzą tu liczne przełomowe dół. Pd. zbocza T. posiadają klimat śródziemnomorski, o rocznych opadach 1000— 3000 mm i pokryte są formacjami krzewiastymi (makia) i wiecznie zielonymi lasami; na pn. zboczach (o klimacie bardziej suchym) przeważa roślinność stepowa i krzewiasta, a na pn. wsch. półpustynna. Złoża rud chromu, ołowiu, cynku i miedzi. W obniżeniach śródgórakich rozwinęła się uprawa ziemi. Taury, dwa pasma wysokogórskie w Alpach Wsch. (Austria); Wysokie T. — wielkie, zwarte pasmo, zbud. przeważnie z krystalicznych i metamorficznych skal; najw. w Alpach Wsch. (Gross Glockner, najw. szczyt Austrii — 3797 m n.p.m.); dł. 135 km, szer. 45 km; ciągnie się między dół. Salzachu i górnej -.Drawy; rzeźba wysokogórska — skaliste granie, cyrki, turnie, lodowce (największy Pasterze — 31 km2); zbocza pokryte lasami iglastymi, wyżej — łąkami alpejskimi. Niskie T., stanowią pn.-wsch. przedłużenie Wysokich T. (najw. szczyt Hochgolling — 2863 m n.p.m.); ciągną się między dół. Enns i Mury; dł. ok. 110 km, szer. 35 km; rzeźba wysokogórska; brak lodowców; liczne jeż. Tbilisi, dawniej TyfUs, stolica Gruzińskiej SRR, poi. na Za-kaukaziu, nad rzeką -Kurą w Kotlinie Tbiliskiej, malowniczo wznosi się tarasami na wys. 406—522 m n.p.m.; znane już w IV w. jako warownia, 53 Słownik geografii świata od XI w. stolica Gruzji; 861 tyś. mieszk. (1968). Gł. ośr. przem. Gruzji, wytwarzający około W/a prod. przem- republiki; skupia przem. maszynowy (o-brabiarki, elektrowozy, maszyny dla przem. spożywczego i włókienniczego, maszyny rolnicze), elektrotechniczny, spożywczy (winiarski, herbaciany, tłuszczowy, mięsny, cukierniczy, mleczarski), włókienniczy (wełniany, jedwabniczy), odzieżowy, obuwniczy, a ponadto przem. chemiczny, drzewny i materiałów budowlanych; ważny węzeł kol., drogowy i lotniczy, połączony z -0rdżoni-kidze tzw. Gruzińską Drogą Wojenną; przez T. przebiega rurociąg naftowy z Baku do Batumi oraz zbiegają się gazociągi z Baku i Groźny; siedziba Akademii Nauk Gruzińskiej SRR, uniwersytet i 10 in. wyższych uczelni, opera, 8 teatrów, filharmonia, ogród botaniczny i zoologiczny, 11 muzeów, wytwórnia filmowa; liczne zabytki architektury średniowiecznej; ruiny twierdzy Narikala (IV—XVII w.), bazylika Anezischati (VI w.), katedra Sioni (VI— VII w.), zamek Metechi (XIII w.) i in. Tczew, m. pow. i pow. miejski w woj. gdańskim, na l. brzegu Wisły, ok. 30 km od jej ujścia do Bałtyku. Powst. z końcem XII w. jako osada na ważnym szlaku handl.; prawa miejskie od 12fi0; ze względu na położ.często było niszczone (1310, 1433,1454,1520, 1577). 46,5 tyś. mieszk. (1968); ośr. przem. metalowego (fabryka gazomierzy) i spożywczego, ważny port rzeczny ze stocznią, duże warsztaty naprawcze taboru kol.; węzeł kolejowy (most przez Wisłę); kilka zabytkowych budowli, m.in. dwa kościoły z XIII—XIV w. 834 TEBBIZ Tebriz, Tabriz, miasto, stolica prowincja na zach. Iranu (Azerbejdżan), położ.we wsch. cz. Wyż. Armeńskiej, w dół. rz. Adżi na wys. 1348 m n.p.m. Zał. w 787, był w początkach XVI w. stolica państwa Safawidów; zniszczony kilkoma trzęsieniami ziemi (ostatnie w 1936). 403,4 tyś. mieszk. (1966); duży ośr. handl.-przem.: zakłady przem. włókienniczego (dywany), skórzanego, spożywczego, drzewnego i metalowego; węzeł komunikacji kol., drogowej i lotniczej (między Teheranem a ZSBR); ośr. kult. z uniwersytetem (zał. 1946) i zabytkowymi budowlami ("błękitny meczet" z XV w" cytadela). Tegu, m. na pd. wsch. Korei Pd. 811,4 tyś. mieszk. (1966); ośr. adm. i przem. włókienniczego (jedwabie), spożywczego, maszynowego, chemicznego, skórzanego; duży węzeł kol. Tegucigalpa, miasto, stolica Hondurasu, położ.malowniczo w pd., wyżynnej cz. kraju na wys. ok. 950. m n.p.m. Zał. w 1578 jako ośr. górniczy, od 1880 stolica. 171 tyś. mieszk. (1986); ośr. handlu płodami rolnymi (banany, kawa) i hodowlanymi (bydło, skóry); niewielki przem. spożywczy, tekstylny i drzewny; ważny węzeł dróg i kolei żelaznej, lotnisko mię-dzynar.; centrum kult. kraju, uniwersytet; zabytki. Teheran, Tehran, największe miasto, stolica Iranu, poi. u pd. podnóża gór -4-Elburs, na wys. 1100—1200 m n.p.m, T. znany już w starożytności, od 1786 stolica Persji. 2720 tyś. mieszk. (1866); gł. centrum ekonomicznego i kult. życia kraju; skupia ponad 60% prod. przem. Iranu, w tym hutnictwo miedzi, zakłady przem. zbrojeniowego, włókienniczego, tkackiego (dywany), spożywczego, skórzanego, metalowego, poligraficznego oraz liczne warsztaty rzemieślnicze; duży węzeł komunikacji kol., drogo- wej i lotniczej; największy ośr. nauk. kraju z Akademią Nauk i uniwersytetem (zał. 1936) i in. wyższymi uczelniami; szereg zabytkowych budowli średniowiecznych (pałac z XII w.). Tehuantepec, przesmyk oddzielający O. Atlantycki (zat. Campeehe — cz. Zat. Meksykańskiej) od O. Spokojnego (zat. Tehuantepec); granica między Ameryką Pn. a środk.; szer. przesmyku 190—200 km. Tejo, rz., -Tag, rz., Tel-Awiw—Jata, miasto, stolica Izraela, położ.nad M. Śródziemnym; obejmuje dwa m.: dawną arabską Jafę (znaną już w starożytności) oraz leżące na pn. Tel-Awiw (zał. w 1909), połączone w 1949 w jedno, największe m. Izraela. 389,7 tyś. mieszk. (1966); z przedmieściami ponad 0,5 min; centrum po-lit., gosp. i kult. kraju; przem. metalowy, chemiczny (farmaceutyczny), włókienniczy, spożywczy, skórzany, drzewny, szklarski, szlitiemie diamentów; duży port morski (w pn. cz. miasta — przy ujściu rzeki Jarkon), węzeł koL i drogowy; uniwersytet i in. wyższe uczelnie; liczne budowle kulturalne (opera, teatr i in.). Teneryta, Tenerife, największa z W. -Kanaryjskich; pow. 2352 km2; ok. 400 tyś. mieszk.; stolica -Santa Cruz de Tenerife 135 tyś. mieszk. W. pochodzenia wulkanicznego (wulkan Pi-co de Teide, 3718 m n.p.m.; ostatni wybuch w 1909); klimat podzwrotnikowy morski; żyzne gleby (dół. Orotava). Uprawa TIBESTI 835 warzyw oraz bananów; obsługa ruchu turystycznego. Tengri-nur -Nam-co Tennessee, rz. w USA, lewy dopływ rz. -0hio; odwadnia pd.-zach. -Appalachy; powstaje z połączenia rz. French Broad i Holston; dł. 1600 km. Płynie wielkim łukiem, wygiętym ku pd. i uchodzi pod Paducah do Ohio. W 1933 zbud. na niej system zapór (ok. 30) i hydroelektrowni (energia elektryczna gł. dla rom. oraz dla przem. nawozów sztucznych — Mus-cle Shoals, później także dla urządzeń atomowych — Oak Ridge). Całość gosp. wodnej objęta zarządem tzw. Tennessee Yalley Authority (TVA). Tesalia, prow. hist. środk. Grecji. Pow. ok. 14 tyś. km2; ok. 695 tyś. mieszk. (1961). Gł. m.: Larisa (55 tyś. mieszk.), gł. port Wolos (49 tyś. mieszk.). Stanowi wyraźną kotlinę otoczoną g. -Pindos, Othris, -01imp i Ossa. Odwadniana przez rz. Pinios, która pięknym przełomem Tempi przedziera się ku M. Egejskiemu. Pasmo wzniesień dzieli T. na dwie cz.: zach. i wsch. (z jeź. Wiwi). Ważny obszar rolniczy Grecji; uprawa pszenicy i kukurydzy, na ziemiach nawadnianych — bawełny, warzyw, owoców południowych i tytoniu. T. stanowi przejście z pd-Grecji (Attyka) do pn.; przez nią biegnie gł. linia kol. (Saloniki—Ateny, z odgałęzieniem Larisa—Wolos). Teutoburski, Las-, wąskie pasmo wzniesień w NRF, między rz. Ems a Wezerą; dł. 100 km, szer. 18—15 km, wys. 468 m n.p.m. (V61merstadt). Zbud. gł. z utworów kredowych oraz ze skał starszych; tworzy 2—3 równoległe grzbiety, pokryte lasami bukowymi. W jego obrębie leży m. Bielefeld. Thailand -Syjam Thar, pust. na pograniczu Indii i Pakistanu Zach., zajmuje osłoniętą przez wyż. -De-tean od wpływu 'wilgotnych monsunów wsch. (lewobrzeżną) cz. Niż. Indusu, pow. ok. 300 tyś. km2, wydłużona w kierunku NE—SW do 850 km. Większą cz. T. zajmuje piaszczysta równina pokryta barchanami, jedynie miejscami pojawia się skaliste podłoże; klimat zwrotnikowy kontynentalny, skrajnie suchy, zimą niekiedy temp. spada poniżej 0°; liczne solniska i drobne słone jeż.; roślinność uboga; suche trawy i krzewy, nieliczne karłowate drzewa (akacje, tamaryndowce). Nieliczna ludn. skupiona jest w ok. 100 oazach, gdzie zajmuje się uprawą zbóż, palmy daktylowej, bawełny, roślin oleistych oraz hodowlą wielbłądów, osłów i owiec; w pobliżu In- dusu rozwija się roln. na obszarach nawadnianych. Thonburi, stolica prowincja i drugie pod względem liczby mieszk. m. Syjamu; 404 tyś. mieszk. wraz z zespołem miejskim (1960), położ.na p. brzegu rz. -Menam, naprzeciwko stolica -Bangkoku; ośr. przem. spożywczego, włókienniczego i drzewnego; st. kol. 1767—82 stolica Syjamu. Tibesti, krystaliczno-wulkani-czny masyw górski (najw. wzniesienie na -• Saharze), o pow. ok. 100 tyś. hm2, na pograniczu - lalbii i -Czadu; osiąga on w wulkanicznej (bazaltowej) kulminacji EmiKus-si 3415 m n.p.m. na zach. w 836 TIDIKELT Tusside 3265 m; zamieszkany przez ludy Tibbu; gł. osada — Bardai. Odkryty w ,1869 przez Nachtigala, zbadany dokładniej przez franc. wyprawę Tilho (ok. 1920). Tidikelt, grupa oaz na -• Saharze, na pn. zach. od -Ahag-garu w obniżeniu; składa się z oaz: Tuat, Gurara i T. Gł. osady: Ajn Salah (znana z najw. temp. na ziemi), Taurirt, Reggan i in.; zamieszkane przez kilkadziesiąt tyś. ludn. T. lezą na ważnej trasie transsaharyjskiej z Biszaru do łuku -Ni-gru (Burem). Tiencin, miasto w -Chinach Wsch., stolica prowincja Hopej, poi. ok. 120 km na pd. wsch. od Pekinu, nad rzeką Haj-ho, ok, 40 km od jej ujścia do zat. Pohaj na M. Żółtym. Żal. w XIV w.; początkowo port zaopatrujący Pekin. 3,7 mln mieszk. (1859); duży ośr. haindl.-przem. i komunikacyjny; gł. przem. włókienniczy (bawełniany, wełniany), spożywczy (młynarski, olejarski), maszynowy (obrabiarki, parowozy, maszyny rolnicze), stoczniowy, chemiczny (nawozy sztuczne, soda, barwniki), elektrotechniczny, hutniczy, papierniczy i gumowy; port morski (jeden z największych w Chinach) i rzeczny (na -Wielkim Kanale), węzeł kolejowy i drogowy, port lotniczy; 6 wyższych uczelni. W związku z utrudnionym dostępem statków morskich do portu w T. (zamulanie i zamarzanie) zbud. port w Tangku ok. 40 km na wsch. od T., u ujścia rzeki Haj-ho do zat. Pohaj. Tlen-szan, duży system górski w Azji, rozciąga się równoleżnikowo na pd. ZSRR (gl. w Kirgizji) i w zachodniej części Chin (- Sinciang), pomiędzy pustynnymi obniżeniami —»Mu-jun-kum, jeź. -Bałchasz i -Dżungarii na pn. oraz Kotliny -Fergańskiej i -Kaszgarii na pd., na pn. łączy się z —rDżungarskim Ałatau, na pd. z G. -Ałajskimi. Dł. ok. 2450 km, średnia wys. 2—4 tyś. m n.p.miasto, najw. szczyty: Pik -Pobiedy 7439 m n.p.m. i Chan Tengri 6995 m n.p.m. T. został stałdowany w orogenezach kaledońskiej i her-cyńskiej, a następnie ponownie wypiętrzony w orogenezie alpejskiej; zbud. z prekambryjskich i paleozoicznych skał osadowych (łupki, piaskowce, wapienie) i krystalicznych (marmury, gnejsy, granity). Dzieli się na: T. Centralny (gł. łańcuchy: Terskej Ałatau, Kokszałtau, G. Fergańskie), T. Zachodni (Tałaski Ałatau, Kara-tau), T. Północny (G. Kirgiskie, Kungej Ałatau, Zai-lijski Ałatau) i T.Wschodni na terenie Chin (Borohoro, Iren- -habyrga, Bogdo-szan, Kar-łyk-tag, Chałyk-tau, Boroho-tan, Kuruk-tag). W partiach szczytowych przeważa krajobraz typu alpejskiego, miejscami występują wysokie płaskowyże. W wewnętrznej cz. T. Centralnego i Wsch. występują głęb. dół. i tektoniczne kotliny: Naryńska, jeź. -Issyk-kul i Kotlina -Turfańska (154 m p.p.m.). Klimat wysokogórski strefy umiarkowanej, wybitnie kontynentalny (roczne opady od ponad 800 mm na zach. do poniżej 200 mm na wsch.); linia wiecznego śniegu na wys. 3600—4450 m n.p.miasto, lodowce zajmują pow. ok. 10 tyś. km' (największy —,lnyłczek) i za- silają wodą liczne rz. obszaru źródłowego -Syr-darii, -Ta-rymu, Czu i Iii; wiele jeż.: Issyk-kul, Bagraszkul i in. Zbocza T. na wys. 1500—3000 TIMOB PORTUGALSKI 837 m n.p.miasto, pokryte lasami z przewagą iglastych, na płaskowyżach występują stepy i łąka górskie, u podnóża stepy i pół- pustynie z oazami. Bogactwa miner, różnorodne, tylko częściowo eksploatowane: węgiel kamienny i brunatny, ropa naftowa, rudy metali nieżelaznych, fosforyty, sól kamienna. Zaludnienie niewielkie, wzrasta u podnóża T. do ponad 10 mieszk./km2; gł. Kirgizi, Kazachowie, Ujgurzy, Ojraci. Tihua -Urumczi liman, wyż. w pn.-wsch. części Niż. Wschodnioeuropejskiej (Rosyjska FSRR), ciągnąca się od Zat. Czeskiej (M. Barent-sa) do źródeł rz. Wyczegdy; dł. 750 km, maks. wys. 463 m n.p.m. Stanowi zniszczony górotwór kaledoński, zbud. z prekambryjskich łupków oraz paleozołcznych piaskowców, wapieni i in. skał; teren pagórkowaty; na pn. roślinność tundrowa, na pd. lasy iglaste; obniżenia zabagnione. Występują złoża ropy naftowej (Uchta). Zaludnienie niewielkie (Nieńcy, Komiacy, Rosjanie). Myślistwo, hodowla reniferów, gosp. drzewna. Timbuktu, Tombouctou, m. w -Mali, w pobliżu dół. rz. Niger. Zał. w XI w.; w średniowieczu jeden z najważniejszych ośr. handlu transsaharyjskiego (złoto, niewolnicy) oraz gł. ośr. kult. muzułmańskiej w zachodniej części strefy Sudanu. 15 tyś. mieszk. (1967); niewielki ośr. handlu solą, gumą arabską i skórami; lotnisko. Timisoara, miasto w Rumunii, położ.na Niż. Węgierskiej, nad kań. Bega; gł. ośr. rumuńskiego -Banatu. Powst. w li212 jako forteca węgierska; w połowie XVI w. zdobyte przez Turków; rozwój m. rozpoczął się w drugiej połowie XIX w., w związku z budową kolei żelaznej, co umożliwiło eksport płodów rolnych tego żyznego obszaru. 174,4 tyś. mieszk. (1966), w tym ok. 1/3 to Węgrzy i Niemcy; ośr. adm. i przem. włókienniczego (wełna, jedwab), odzieżowego, spożywczego, tytoniowego, skórzanego, oraz maszynowego; ważny węzeł kolejowy i drogowy, port nad kanałem Bega (łączy T. z Dunajem); uniwersytet i in. wyższe uczelnie. Timor, największa w. w grupie -Małych Wysp Sundaj-skich, w Arch. -Malajskim; pow, 33615 km2; Unia brzegowa wyrównana, kształt T. wydłużony w kierunku SW—NE, wnętrze górzyste (maks. wys. 2920 m n.p.m.), pokryte sawannami i niewielkimi pow. leśnymi (drzewo sandałowe); uprawa ryżu, kukurydzy, palmy kokosowej, kawy, tytoniu; ludn. ok. i mln, gł. Malajowie i Papuasi. Cz. zach. T. należy do Indonezji; pow. 18 690 km2, zaludnienie ok. 500 tys., gł. m. Kupang; cz. wsch. stanowi kolonię portugalską (-Timor Portugalski): pow. 1492.5 km2, zaludnienie 572 tyś. (1968), gł. m.: Diii, Ocussi. Timor Portugalski, kolonia portugalska, formalnie nazywana prowincja zamorską, w Azji Pd.-Wsch. na w. -Timor (Arch. Malajski); pow. 14925 km2; ludn. 572 tyś. (1968), stolica Diii 18,7 tyś. mieszk. (1965). Obejmuje wsch. cz. w. Timor i skrawek pn.-zach. (z m. Ocussi) oraz dwie przyległe niewielkie w. Kambing i Jaco; pow. T.P. jest górzysta (wys. do 2920 m n.p.m.); w znacznej cz. pokryta lasami. Ludn. (gł. Malajo- 838 TIRANA wie), zajmuje się roln. (ryż, maniok, kauczuk, kawa, tytoń, palma kokosowa) i rybołówstwem; hodowla gł. nierogaciz-ny i kóz. Wyrąb i eksport szlachetnych drzew tropikalnych (gł. sandałowca białego); wywozi się również (do Portugalii) kawę, koprę i tytoń. Tirana, TiranS, miasto, stolica Albanii, położ.na żyznej równinie, ok. 25 km od Adriatyku. Żal. w XVI w. przez Turków, roz- winęła się od 1818. jako stolica niepodległej Albanii. 161,3 tyś. mieszk. (1965); przem. włókienniczy (najwięikszy w kraju kombinat tekstylny), metalowy, obuwniczy, spożywczy oraz wyrób dywanów; centrum kult. kraju; uniwersytet, zabytki z XVIII 'w. Połączone linią koL z -Durres (port nad M. Adriatyckim). W pobliżu hydroelektrownia na rz. Mati. Titicaca, jeź. w Ameryce Pd., na pograniczu -Peru i -Bo-liwii w -Andach, w kotlinie wewn. na wys. 3812 m n.p.m.; największe jeź. Ameryki Pd. o pow. 6900 km2, średnia gleb. 103 m, maks. 272 m; bezodpływowe, gł. dopł. Rio Desagua-dero, łączący je z jeź. Poopó. Tobago - Trynidad i Tobago Tobruk, m. i port w pn.-wsch. —•Libii w regionie Cyrenajka nad M. -Śródziemnym; ok. 15,8 tyś. mieszk. (1964). Znany jest z walk niemiecko-angiels-teich z drugiej wojny świat. w 1941, w których poważny udział brały wojska polskie (Samodzielna Brygada Strzelców Karpackich). Tocanttns, rz. w Brazylii; dł. 2,640 km; wypływa na Wyż. Brazylijskiej z pasma górskiego Chapada dos Veadeiros, płynie w zasadzie ku pn. i u-chodzi szer. lejkiem do pd. odnogi ujściowej (Rio do Para) delty Amazonki (Para); gł. dopŁ Araguaia (l.). Żeglowna tylko w dolnym biegu (liczne szypoty i wodospady). Togo, Republiąue du Togo, Republika Togo, państwo w Afryce Zach. nad Zat. Gwinejską, w dorzeczu rz. Mono; pow. 56 600 km2; ludn. 172 tyś. (1968); stolica Lomś 135 tyś. mieszk. (1968); podział administracyjny 4 okręgi; język urzędowy f ranę. W.sch. cz. dawnej kolonii niemieckiej, od 1922 terytorium mandatowe, a od 1946 — powiernicze, administrowane przez Francję; niepodległe od 27 IV 1960. WARUNKI NATURALNE. T. ciągnie się wąskim (ok. 100 km) pasem dł. 600 km, prostopadle do trudno dostępnego lagunowego wybrzeża; na wybrzeżu wąsiki pas nizin, w głębi kraju obszar wyżynny (wyż. Mono, ok. 400—600 m n.p.m.) i górzysty (g. Togo 876 m, Atakora 824 m). Klimat na wybrzeżu podrównikowy, średnie temp. miesiąca 24—31°C, na wyżynach nieco chłodniejszy; na pd. dwie pory deszczowe, w głębi jedna pora deszczowa; opady od 700—1600 mm rocznie; główna rzeka Mono (dl. 400 km) oraz rz. Oti (dopl. Wolty); roślinność gł. sawannowa, wzdłuż rz. lasy galeriowe, na wybrzeżu lasy równikowe. Bogactwa miner. mało zbadane, gL rudy żelaza i chromu, fosforyty (koło Akoumape, 30 km od wybrzeża; zasoby 50 mln t) oraz boksyty (Palimś). LUDNOŚĆ wyłącznie murzyńska złożona z 18 plemion, gł. — Ewę OT/o), Gurma (16°/») oraz Kabre-Loso (1S*/*); sku TOKIO 839 pia "ię gł. na wybrzeżu (do 300 mieszk./km2; średnia gęstość zaludnienia ok. 30 mieszk./km2; w m. ok. 15% ludn.; poza Lomś in m. nie przekraczają 20 tyś. mieszk. GOSPODARKA. T. jest b. słabo rozwiniętym krajem rolniczym (dk. &5 pow. T.), na pd. pustynna. Bogactwa miner.: fosforyty (w cz. środk. i pd. kraju), rudy żelaza (Dże-risa, Tamera), cynku i ołowiu (na pn.), miedzi, srebro, rapa naftowa (odkryta w 1964 koło El Borma), gaz ziemny, rtęć. LUDNOŚĆ arabsko-berberska (Tunezyjczycy) stanowi 93''/o ogółu, poza tym Francuzi, Włosi, Algierczycy, Żydzi i in.; średnia gęstość zaludnienia 28 mieszik/km2; przeważająca cz. ludn. skupia się na pn. wsch. (niż. nadmorskie); w m. mieszka ok. 36°/» ludn., gł. m.: (-) Tunis, Sfaks (250 tys.), Susa (83 tys.), Bizerta (95 tys.), Kaj-ruan (82 tys.), Gabes (76 tys.). GOSPODARKA. T. jest łabo rozwiniętym krajem rolniczo- TUNGUZKA, DOLNA- -surowcowym o licznych przeżytkach feudalnych i znacznych wpływach obcych kapitałów; ostatnio (1964) po wywłaszczeniu cudzoziemców rom. zaczyna się opierać na spółdzielniach produkcyjnych; roln. zatrudnia ók. 64<'/t ludn. pracującej, ziemie orne zajmują 39''/t pow. kraju; ok. 150 tyś. ha jest sztucznie nawadnianych. Gł. uprawy: pszenica (512 tyś. t, 1965), jęczmień (230 tyś. t), owies, sorgo, oliwki, cytrusy (ok. 1,00 tyś. t), winna latorośl (1,8 mln hl wina), palma daktylowa (na pd.), tytoń i warzywa; na obszarach stepowych zbiera się trawę alfa (100 tyś. t rocznie), używaną do wyrobu celulozy oraz do wyplatania; hoduje się przede wszystkim owce (7,7 mln szt.. 1965), kozy (0,5 mln szt.) i wielbłądy, natomiast bydło (0,6 mln szt.) ma mniejsze znaczenie; rozwinięte rybołówstwo przybrzeżne dostarcza ok, 20 tyś. t ryb (1965); połów gąbek. Najlepiej rozwinięty jest przem. wydobywczy (ok. 3V!» wartości eksportu); dostarcza: fosforyty (ok. 3 mln t, 4 miejsce w świecie), rudę żelaza (0,7 mln t, 1966), ołów (14,4 tyś. t), cynk (3 tyś. t), ropę naftową (0,6 mln t) i gaz ziemny (8,5 mln m8); poza tym przem. materiałów budowlanych (cement 480 tyś. t) oraz spożywczy (prod. oliwy 60 tyś. t, 1965; drugie miejsce w świecie); ponadto rozbudowuje się hutnictwo cynku i żelaza (Tunis, Bizerta, Susa), fabryki superfosfa-tu (Dżellud, Sfaks), obuwia, włókiennicze, celulozy opartej na trawie alfa (Kaserin) i rafinerie ropy naftowej (Bizerta); silnie rozwinięte różnorodne rzemiosło, m.in. artystyczne (dywany, ceramika); prod. soli kuchennej (w salinach 847 morskich). Dł. linii kol. 2021 km, dróg 15,5 tyś. km (w tym ulepszonych ok. 6 tyś. km); główne porty: Tunis, Bizerta, Susa (eksport fosforytów), Staks oraz Sechira (port naftowy połączony rurociągiem z zagłębiem Edżele w Algierii); główne porty lotnicze w Tunisie, Sfaks i Bizercie. Eksport (1964): oliwa (21%), fosforyty (14%), superfosfat (13%), ruda żelaza (5%), cytrusy (4%) i wino (4%); główni partnerzy handlowi (1964): Francja (41%), Włochy (T/t), USA (6%), NRF i Wielka Brytania. Tungszan -Suczou Tungting, Tungtin-hu, jeź. w Chinach, położ.w pd.-zacb. części Niż. Chińskiej, w basenie -Jangcy, ok. 150 m n.p.m.; pow. od 3915 km' zimą do 4350 km8 latem; największa głęb. ok. 50 m, przeciętna li—3 m. Gł. dopł.: Siang-ciang, Cy-szuej, Juan- -ciang, LAng-ho. Połączone wieloma odnogami z Jangcy, dla której spełnia rolę regulatora poziomu wody (latem pochłania falę powodziową, zimą oddaje wodę). Ważna droga wodna; rybołówstwo (roczne połowy 400—500 tyś. t). Znaczne obszary jeź. mają głęb. do 0,5 m, a przy wysokich stanach wód — i m; są one wykorzystane pod uprawę ryżu (33 tyś. ha). Tunguzka, Dolna-, rz. w azjatyckiej cz. ZSRR, p. dopł. -Jeniseju; dł. 2989 km, pow. dorzecza 471 tyś. km2, średni roczny przepływ u ujścia 3600 m'/sek. Wypływa w pd. cz. Wyż. - Srodkowosyberyjskiej i przecina ją początkowo w kierunku pn., a następnie zach., płynąc w korycie pełnym progów, szypotów i odcin- 848 TUNGUZKA, PODKAMIENNA- ków przełomowych; gł. dopł.: l. — Ilimpeja, Tajmura, p. — Koczeczum, Wiwi, Siewierna-ja. Zamarza na ok. 7 miękcy; zeglowana tylko w dolnym biegu (do ujścia Kocze-czumu) w 'okresie wiosennego wys. wodostanu. W dorzeczu D.T. leży jedno z największych w świecie złóż węgla kamiennego, dotychczas w znikomym stopniu eksploatowane. Nad D.T. leży m. Tura. Tunguzba, Podkamienna-, Srodk. Tunguzka, rz. w azjatyckiej cz. ZSRR; p. dopł. -Jeniseju, dł. 1830 km, pow. dorzecza 249 tyś. 'km2, średni roczny przepływ u ujścia 1700 mYsek. Wypływa (jako Katanga) w pd. cz. Wyż. -Srodkowosyberyjskiej przecinając ją w kierunku pn.- -zach.; koryto jej -początkowo szer. staje się w biegu środk. i dolnym wąskie i pełne progów; gł. dopł.: l. — Wielmo, p. - Czunia. Zamarza na ok. 7 miesięcy; żeglowna w okresie wiosennego wysokiego wodostanu na odcinku ok. 1140 km od ujścia. Tunis, miasto, stolica Tunezji, położ.na cyplu lądowym między jeź. El-Bahira i Sedżumi (słone) nad Zat. Tunetańską (M. -ł-Sródziemne), ok. 17 km na pd. zach. od dawnej Kartaginy. Rozwinął się ok. XII w. jako centrum piratów i był kilkakrotnie niszczony; po zajęciu przez Francję ok, 1881 został rozbudowany na nowoczesne m. 662 tyś. mieszk. (1965, wraz z zesp. miejskim); ośr. przem. maszynowego, chemicznego (superfosfaty) i spożywczego oraz rzemiosła artystycznego (dywany, safian); duży port morski i lotniczy, węzeł dróg; kań. Bahira łączy port. T. z zewnętrznym portem Haik el-Ued (dawna franc. La Goulette); gł. ośr. kult. kraju z muzeum archeologicznym i uniwersytetem. Turańska, Nizina-, rozległa niż. w radź. cz. Azji Srodk., otoczona przez g. Kopet-dag i przedgórza Paropamis na pd., Tien-szan na wsch.,, Pogórze Kazachskie i Mugodżary na pn. oraz wybrzeża M. Kaspijskiego na zach.; na pn. łączy się z Niż. Zachodniosyberyjską (poprzez Bramę/-Turgaj-ską), na zach. z Niż. Wschodnioeuropejską (poprzez Niż. Nadkaspijską) i na wsch. z Kotliną Bałchasko- Ałakol-ską. Pow. ok. 1,5 mln km2. N. T. stanowi paleozoiczną platformę, przykrytą młodymi osadami pochodzenia morskiego i lądowego; pow. niż. wznosi się łagodnie w kierunku pd.-wsch.; jej wnętrze zajmują półpustynne stepy oraz pustynie (-): Kara- -kum, Kyzył-kum, Mujun-kum i Bet Pak Dała; w cz. zach. występuje wapienna wyż. -Ustiurt, a w pobliżu M. Kaspijskiego depresyjne obniżenia (najgłębsze — Karagije 132 m p.p.m,). W cz. środk. leży duże bezodpływowe Jeż. -Aralskie, do którego uchodzą (-•) Amu-daria i Syr- -daria, ponadto na niż. występują nieliczne rz. okresowe; na pd. duży Kań. Kara-kumski, wykorzystywany do nawadniania terenów rol- nych. Klimat umiarkowany ciepły, wybitnie suchy; roślinność półpustynna i pustynna. Zaludnienie poniżej 2 mieszk./ /km2, skupione w dolinach rz. i na pd. obrzeżeniu niż.; gł. Kazachowie, Turkmeni i Uzbecy; gł. m.: -Kzył-Orda, Czardżou, Aralsk. Hodowla owiec i wielbłądów, na terenach nawadnianych uprawa TURCJA 849 bawełny, pszenicy, ryżu, roślin oleistych; wydobycie ropy naftowej (wybrzeża M. Kaspijskiego), gazu ziemnego (Gazii w Uzbekistanie), soli kamiennej i glauberskiej, manganu i miedzi (Dżezkazgan w Kazachstanie) i in. Turawa, wieś w pow. i woj. opolskim, nad rzeką Małą Pańcią (p. dopł. Odry), na której znajduje się sztuczny zbiornik wodny — tzw. jeź. Turawskie o pow. 2200 ha i pojemności 90 mln m8; służy ono do regulowania wodostanów Odry; spiętrzenie wód wykorzystano do prod. energii elektrycznej (hydroelektrownia); obszar sportów wodnych. Turbacz, najw. szczyt Gorców (grupa górska w Beskidzie Wysokim), 1311 m n.p.m.; na zboczach liczne polany, na pn. stoku rezerwat leśny im. W. Orkana (zespół jodłowo- -bukowy w niższych partiach, w wyższych — świerk). Turcja, Tiirkiye Ciimhuriyeti, Republika Turecka, państwo w Azji Zach. i pd.-wsch. Europie; pow. 780 576 km2 (iż tego w Europie 23 72,1 km2); ludn. 33 539 tyś. (1968; z tego w Europie ok. 10%); stolica -.-Ankara 950 tyś. mieszk. (1967, wraz z zespołem miejskim); podział administracyjny 67 prow. (wila-jetów); język urzędowy turecki. WARUNKI NATURALNE. Terytorium europejskie T., oddzielone od Azji cieśn.: (-) Bosfor, Dardanele oraz M.-Mar-mara, zajmuje wsch. cz. Płw. Bałkańskiego (pd.-wsch. -Tracja) o terenie pagórkowatym z wznoszącym się na 54 Slowiuk geografii świata pn. pasmem g. Strandża (1031 m n.p.m.); główna rzeka —>-Marica (graniczna z Grecją). Terytorium azjatyckie stanowi płw. -.Azji Mniejszej wraz z zach. cz. Wyż. -s-Armeńskiej (maks. wys. -.Ararat 5156 m n.p.m.) i pn. skrawkiem -Mezopota-mii Górnej. Wnętrze zajmują płaskowyże i kotliny Wyż. -Anatolijskiej otoczone G. -.Pontyjskimi (3937 m n.p.m.) na pn. .oraz -Taurus (3734 m) na pd., zbiegającymi się na wsch. w Wyż. Armeńskiej. Niewielkie niż. 'ciągną się wzdłuż wybrzeży (gł. zach.) i w dół. rz.; główne rzeki: —>-Kyzył Irmak (dł. lil51 km), Kara-su i Murat (łączące się w -Eu- frat), -Tygrys, Sakarya, Sey-han; liozne słone jeż.: -Wan, Tuz i in. Klimat T. podzwrotnikowy, na wybrzeżach śródziemnomorski, we wnętrzu kontynentalny suchy; w obszarach nadmorskich występują wiecznie zielone lasy (ok. 13% pow.) i śródziemnomorska makia, wg. — lasy, na wyż. Anatolii — roślinność stepowa i półpustynna. T. posiada różnorodne surowce miner.: węgiel kamienny i brunatny, ropę naftową, rudy żelaza, chrom, miedź, cynk i ołów, boksyty, rtęć i in. LUDNOŚĆ stanowią gł. Turcy (88%), poza tym Kurdowie (5%), Arabowie, Czeridesi, Grecy, Gruzini i Lazowie, Ormianie i in.; średnia gęstość zaludnienia 42 mieszk./km2; najgęściej zaludniona jest cz. europejska (112 mieszk./km2) oraz wybrzeża M. Czarnego, Marmara i Egejskiego, najsłabiej — terytorium pd.-wsch o znacznej liczbie ludn. koczowniczej. M. skupiają 34% mieszk., gł. m.: (-r) Stambuł, Ankara, Izmir, Adana, Bur- 850 TUBEK są, Eskisehir, Gaziantep, Ko-nya. partnerzy handl.: USA, NRF, Wielka Brytania i in. TUBKMEŃSKA SRB 851 GOSPODARKA. T. jest 'krajem rolniczym o znacznym uzależnieniu od obcych kapitałów. Struktura dochodu narodowego: rolnictwo 40''/o, przem. 24°/». W roln. dominuje wielka własność ziemska; ponad Wio ogółu zatrudnionych pracuje w roln. Ziemie orne zajmują ok. SWo pow.; uprawia się: pszenicę (9,7 mln t, 1966), jęczmień (3,8 mln t), kukurydzę (0,8 mln t), żyto (0,7 mln t), bawełnę (0,3 mln t), tytoń (130 tyś. t), buraki cukrowe (4 mln t), a na wybrzeżu trzcinę cukrową, ryż i owoce (cytrusy, winną latorośl, figi); środk. i wsch. Anatolia jest dużym rejonem hodowli owiec (3.2 mln sztuk), kóz zwykłych i angorskich (21 mln), bydła (13,7 mln), koni, osłów i wielbłądów; na wybrzeżach rozwinięte rybołówstwo. Wydobycie węgla kamiennego (4,9 mln t, 1866) i brunatnego (3,6 mln t), ropy naftowej (2,3 mln t, 1967), rudy żelaza (925 tyś. t), chromu (276 tyś. t), miedzi (28,9 tyś. t) i in. Średnie i drobne zaikłady przem. włókienniczego, spożywczego i tytoniowego, niewielkie zakłady hutnicze (prod. stali i mln t, 1967), budowy maszyn (wagony, statki, montaż samochodów i traktorów), chemiczne (rafinerie ropy naftowej) oraz cementownie (4,2 mm t, 1967) i papiernie; dużą rolę odgrywa rzemiosło. Sieć linii komunikacyjnych słabo rozwinięta; dl. linii koL 9031 km, dróg 48 tyś. km, główne porty morskie: Stambuł, Izmir, Iskende-run. Eksport: owoce (gł. suszone) i orzechy, bawełna, tytoń (wszystkie pozycje po ok. 1/4 wartości eksportu); gł. Turek, m. pow. w woj. poznańskim, na Wysoczyźnie Tureckiej, na wys. 135 m n.p.m. 18 tyś. mieszk. (1968). Znane od XII w.; położ.na skrzyżowaniu szlaków handl. rozwinęło się jako osiedle targowe, później także rzemieślnicze; prawa miejskie w połowie XIV w.; 'znaczniejszy rozwój na przełomie XIX—jXX w. (przem. maszyn rolniczych, rolno-prze-twórczy, włókienniczy); w okresie międzywojennym T. uzyskał połączenie koleją wąskotorową z Kaliszem; po II wojnie świat, silnie się rozwija; jeden z ośr. Konińskiego Okręgu Przem.; przem. jedwabniczy, materiałów budowlanych i spożywczy (przetwórstwo warzyw i owoców, młyny). Nowym bodźcem rozwoju T. stało się odkrycie ok. 1955 w pobliżu zasobnych złóż węgla brunatnego; kopalnia odkrywkowa i elektrownia "Adamów" o mocy 625 MW. Turtańska, Kotlina-, gleb., bezodpływowa kotlina pochodzenia tektonicznego na zach. Chin (-Sinclang), otoczona wsch. odgałęzieniami -Tien-szanu, otwarta ku wsch.; dł. ok. 300 km (wydłużona z zach. na wsch.), szer. 80—100 km; pow. ok. 35 tyś. km2, z czego 2740 km2 przypada na depresję sięgającą 154 m p.p. m.; w jej środk. cz. niewielkie jeź. .Klimat umiarkowany kontynentalny, skrajnie suchy (ok. 30 mm opadu rocznie) o dużej rocznej amplitudzie temp. (średnia | stycznia -7°, lipca +34°). WJ wnętrzu K.T. liczne oazy i sieć kań. nawadniających; uprawa bawełny, winogron; niewielkie wydobycie węgla, ropy naftowej. Gł. m. Turtan (Tulufan). Turgajska, Brama, południkowe obniżenie łączące Niż, -Zachodniosyberyjską z Niż. -Turańską, przebiega poprzez Turgajski Płaskowyż leżący między Uralem Pd. i Pogórzem -Kazachskim; szer. 20—40 km, dł. ok. 600 km; szereg jeź. bezodpływowych. Turkmeńska Socjalistyczna Republika Radziecka, Turkmien-skaja Sowietskaja Socyalisti-czeskaja Riespublika, Turkmenia, rep. związkowa w ZSRB, utworzona 27 X 1924; pow. 488,1 tyś. km2, ludn. 2085 tyś. (1969), stolica -Aszchabad, 253 tyś. mieszk., WARUNKI NATURALNE. TSRR pół. jest w środkowoazjatyc-kiej cz. ZSRR, na pd. graniczy z Iranem i Afganistanem, a na zach. oblewa ją M. Kaspijskie; wybrzeża przeważnie niskie i piaszczyste, w cz. pn. tworzą kilka dużych zat. (Kara Bogaz-goł, Krasnowodzka, Turkmeńska). Ok. 80<)/o pow. TSRR zajmuje pd. cz. Niż. -Turańskiej, przeważnie pustynna (-Kara-kum), na pn.-zach. tworzy miejscami depresyjne obniżenia (Akczakaja 81 m p.p.miasto, Kotlina Sarykamyska 38 m); na pd.-wsch. występują tereny wyżynne: Badchyz (1267 m) i Karabil (980 m), na wsch. — odgałęzienie G. Hisarskich (3138 m), a na pd., wzdłuż granicy z Iranem, ciągną się g. - Kopet- -dag (2842 m), przechodzące na zach. w dwa oddzielne masywy: Mały Bałchan (777 m) i Wielki Bałchan (1880 m); pn.-aach. cz. TSRR zajmują oddzielne masywy wyż. —>-Ust-iurt (wys. do 483 m) i depresyjne kotliny; nad M. Kaspijskim rozciągają się niż. pokryte słoną pust. Klimat pogranicza strefy umiarkowanej i podzwrotnikowej, wybitnie kontynentalny i suchy; opady roczne od 80 mm na pn.-wsch. do ponad 300 mm w g.; średnia temp. lipca 28—32°C, stycznia od —4°C na pn. do 4°C na pd.-zach.; liczba dni sło- necznych dochodzi do 200 rocznie. Rzeki nieliczne, wzdłuż granicy pn.-wsch. płynie Amu- -daria, na pd.-zach. rz. Atrek wpada do M. Kaspijskiego, rz. Murgab i Tedżen zanikają w piaskach pust. Kara-kum; rozbudowana sieć kań. nawadniających, zwłaszcza wzdłuż Kań. Karakumskiego, biegnącego od Amu-darii do Aszchabadu (dł. ponad 800 km). Gleby przeważnie ubogie; sza-roziemy, gleby pustynne i zasolone; ok. 73% pow. zajmują półpustynne pastwiska, 3,y/« — roślinność krzewiasta (sak-sauł, jałowiec) i skąpe lasy górskie. Najważniejszymi bogactwami miner. TSRR są: ropa naftowa, gaz ziemny i sole. LUDNOŚĆ. TSRR zamieszkują gł. Turkmeni (61% w 1&59), Rosjanie (lWv), Uzbecy (8»/e), Kazachowie (5°/i>) i in.; średnia gęstość zaludnienia 4,2 mieszk./km2 (1968), jednak większość ludn. zamieszkuje oazy w dół. rz. i na wybrzeżu M. Kaspijskiego; przemiasto, bu- downictwo i komunikacja zatrudniały w 1958 ok. 27°/« ludn. zawodowo czynnej, roln. 49Rzymu do M. -Tyrreńsikiego dwoma ramionami, z których jedno naturalne (koło Ostii) jest zapiaszczone, a drugie sztuczne (koło Fiumici-no) jest żeglowne. Dł. 393 km, pow. dorzecza 17,2 tyś. km2, gł; dopł. (l.) — Nera. Znany z gwałtownych wylewów i zmian wodostanu; żeglowny tylko na ok. 40 km (do Rzymu). Tyberiadzkie, Jezioro", -•-Genezaret Tybet, chin. Sźcanp, tybetański Bod Jul, autonomiczny okręg w pd.-zach. cz. Chin, położony na zach. Wyż. Tybetańskiej; pow. 1222 tyś. km2, ludn. 1,5 mln (1985), stolica -•Lhasa. TYGRYS 855 Tybet, Wyżyna Tybetańska, Wyż. Cinghajsko-Tybetańska, największa i najw. w świecie wyż., pow. ok. 2,5 mln km2 (dł. z zach. na wsch. 2 tyś. km, szer. 11 tyś. km), średnia wys. 4—5 tyś. m n.p.m. T. rozciąga się w Azji Środk., otoczony przez g.: (-) Himalaje na pd., Kairaikoram i Pamir na zach., Kuniun, Ałtyn- -Tag i Nan-szan na pn. oraz G. Syozuańs.kie na wsch. Przez wnętrze wyż. przebiegają równoleżnikowe pasma górskie o wys. do 7 tyś. m n.p.m. (Tan-gla, -Transhimalaje), pomiędzy którymi leżą wydłużone dół. z licznymi jeż.: -Kuku -nor, -Nam-co, Selling-co, Ngangce-co, Dangrajum-oo, Montoalm i in.; na pn. wsch. występuje duża kotlina -Caj-dam. Klimat wysokogórski kontynentalny, skrajnie suchy, (100—200 mm opadu rocznie), łagodniejszy ku wsch.; lata krótkie z przymrozkami; linia wiecznych śniegów przebiega na ogół na wys. 5800 m n.p.miasto, w g. liczne lodowce. Obszary pn. i środk. T. są bez- odpływowe, pozostałe odwadniają wielkie rz. azjatyckie: (-) Huang-ho, Jangcy, Me-kong, Saluin, Brahroaputra, Indus. Przeważają tereny skaliste, pustynne lub pokryte skąpą roślinnością trawiastą i krzewiastą, lasy występują tylko w doL na wsch. i pd. wsch. Bogactwa miner, słabo zbadane: ruda żelaza, metale kolo- rowe, złoto, ropa naftowa, węgiel, azbest, sól. Ludn. ok. 2 min: w 75<)/» Tybetańczycy, ponadto Chińczycy i Mongołowie; główne zajęciem jest uprawa roli, zwłaszcza w dół. Brahmaputry i Cinghaju (jęczmień, pszenica, strączkowe, ziemniaki), hodowla ko-czowniczo-seaonowa (owce, kozy, jaki), rzemiosło i handel; gł. m.: -Lhasa, Sining, Czarodo. Tychy, m. pow., powiat miasto w woj. katowickim, na pd. krańcu GOP-u, ok. 14 km od Katowic, wśród lasów pszczyńskich; 65 tyś. mieszk. (1968). Zał. w XV w.; w 1829 r. zbud. browar (znane piwo tyskie); do 1939 duża (przeszło 11 tyś. mieszk.) gmina wiejska o charakterze miasteczka. W 1951 w sąsiedztwie starego m. (na wsch.) przystąpiono do budowy nowoczesnego m. (Nowe Tychy), przewidzianego jako m. "sypialne" dla zatrudnionych w GOP-ie. W latach 1951—65 ponad 50 tyś. izb mieszkalnych. T. są dużym węzłem drogowym; liczne połączenia autobusowe z gł. m. GOP-u; st. kol. na zelektryfikowanej linii kol. Katowice—Bielsko. Tygrys, Szatt alDidżIa, Dijla, rz. na Bliskim Wschodzie, płynie przez terytorium Turcji i Iraku; dł. 1950 km, pow. dorzecza 375 tyś. km2, roczny odpływ wód ok. 47 km8. Źródła na pd. stokach Taurusu Armeńskiego, gdzie powstaje z połączenia 2 potoków źródłowych, charakter rz. górskiej posiada jedynie w górnym odcinku, dalej płynie niż. -Mezopotamii równolegle do rz. -Eufrat, z którą łączy się i jako -?-Szatt alArab uchodzi do Zat. -Perskiej. Gł. dopl. otrzymuje z l. strony: Wielki Ząb, Mały Ząb, Kerche; w dolnym biegu występują wzdłuż koryta T. znaczne jeż.: Dalmadż, Sannija, w dorzeczu gęsta sieć kań. nawadniających, rozbudowana już w starożytności. Poziom wód zmienny: najwyższy zimą i wiosną, spada latem; wody T. zawierają dużą ilość 856 zawiesin. Żeglowny zależnie od wodostanu do Bagdadu lub Mosulu. Nad T. leżą m. Diyarbakir (Turcja), -Mosul, -Bagdad, Amara oraz ruiny starożytne] Niniwy. Tyrol, Tirol, kraj związkowy w zach. Austrii, położ.całkowicie w Alpach, silnie zalesiony, najw. partie g. pokryte łąkami górskimi; dół. i kotliny wykorzystane dla celów rolniczych. Pow. 12,6 tyś. km2, ponad 460 tyś. mieszk. Dobrze rozwinięte sadownictwo, ho TYROL dowla bydła; bogactwa miner.: sól, miedź, boksyty; przem. drzewny, chemiczny, metalowy, włókienniczy; ważny region turystyczny i u-zdrowiskowy. Gł. m. —Inns- bruck. Tyrreńskie, Morze-, cz. M. —Śródziemnego między Płw. —Apenińskim a w.: (-) Elbą, Korsyką, Sardynią i Sycylią; zajmuje zapadlisko tektoniczne o pow. 240 tyś. km2 i maksymalnej głęb. 3730 m. Połowy sardynek i tuńczyków. U Ubangi Szarf -Republika Środkowoafrykańska Ubsu, Ubsu-nur, Uws-nuur, bezodpływowe słone jeź. w pn.-zach. Mongolii; położ.na wys. 759 m n.p.m.; pow. 3350 km2; gł. dopł. Tes. Ucayali, spolszczone UkajaU, rz. w —Peru, p. dopł. -Amazonki zwanej w górnym odcinku Maranón, powstaje z połączenia trzech źródłowych potoków wypływających w -Andach: Urubamba, Apuri-mac i Mantaro, które po opuszczeniu g. łączą się, tworząc właściwą U.; dalej płynie w kierunku pnywsch. i uchodzi do Amazonki powyżej Iquitos; dł. (od źródeł Apurimac) 2400 km. Żeglowna na przestrzeni ok. 1200 km. Często uważana jest za źródłową rz. Amazonki. Udżda, Oujda, m. we wsch. cz. -Maroka przy granicy z -Algierią; zał. w XI w., ok. 130 tyś. mieszk. (1960); ośr. adm. i górnictwa — rudy manganu, ołowiu i węgla kamiennego; przem. różny, drobny; węzłowa st. kol. linii na wsch. do Algierii i na pd. do Biszaru; zabytki starego budownictwa mauretańskiego. Ufa, miasto w eur. cz. Rosyjskiej FSRR, stolica Baszkirskiej ASRR, położ.na Wyż. Przedu-raiskiej przy ujściu rzeki Ufy do Bielej (dopł. Karny), we wsch. cz. zagłębia naftowego Drugie Baku; zał. 1574 jako twierdza; 773 tyś. mieszk. (1970). Duży ośr. przemiasto, skupia przem. metalowy i maszynowy (maszyny i urządzenia dla górnictwa naftowego, maszyny do pisania, sprzęt geofizyczny), elektrotechniczny (s.hiki elektryczne), chemiczny (petrochemia, prod. spirytusu i garbników syntetycznych, mas plastycznych, włókien sztucznych), energetyczny (5 elektrowni cieplnych), ponadto przem. drzewny (meble, sklej - UGANDA 857 ki, zapałki), spożywczy (młynarski, mięsny), odzieżowy, steórzano-obuwniczy; węzeł kolejowy i drogowy, port rzeczny i lot- niczy, połączenie rurociągami ze złożami ropy naftowej i gazu ziemnego w Drugim Baku (Tujmazy, Iszymbaj i in.); siedziba baszkirskiego oddziału Akademii Nauk ZSRR, uniwersytet i 4 in. wyższe uczelnie, opera, 3 teatry, 4 muzea (m.in. dom- muzeum Lenina). Uganda, Republic of Uganda, Republika Ugandy, państwo w Afryce Wsch. bez dostępu do morza, niepodległe od 9 X 1962; w 1890—62 protektorat hryt.; członek bryt. Wspólnoty Narodów; pow. 236 tyś. km2; ludn. 8133 tyś. (1968); stolica -Kampala 50 tyś. mieszk. (1966); podział administracyjny — 5 stanów federacyjnych i 10 dystryktów; język urzędowy ang. WARUNKI NATURALNE. U. leży na Wyż. Wschodnioafrykańskiej na pn. i pn. zach. od jeź. Wiktorii na wys. 1000— —1500 m n.p.miasto, ograniczonej na zach. przez Wielki Rów Środkowoafrykański i otoczonej przez masywy wulkaniczne (Elgon 43i21 m n.p.m.) i krystaliczne (Ruwenzori 5119 m). Klimat równikowy wilgotny, łagodzony poważnie wys. położeniem kraju (średnia lipca 20°C, października 35°C); opady w dwóch porach deszczowych, średnio 900— —1200 mm rocznie (maleją w kierunku pn.-wsch.), na zboczach g. do 1500 mm; obszar odwadniany przez rz. Nil i jego dopł., bogate w energię wodną (wodospady: Owena i Murchisona na Nilu Wiktorii), szereg jeź. granicznych: (-) Wiktorii, Alberta, Edwarda, w centrum — rozlewiskowe jeź. —Kioga; 'kraj pokrywają gł. rozmaite rodzaje sawann, w g. na pd. zach. pojawiają się wilgotne górskie lasy równikowe, w górnych partiach — zarośla subalpejsteie (afro-alpejskie) i łąki górskie; liczne surowce miner., słabo eksploatowane. LUDNOŚĆ składa się w ok. 70(l/o z Murzynów Bantu, gł. plemion Baganda, Banjaruan-da, Banjoro i in. oraz Nilotów (ok. 23<)/o — Luo, Teso i in.), poza tym Hindusi (90 tys.) i Europejczycy (ok. 9 tys.); naj-gęściej zaludnione są obszary pd.-wsch. (między jeź. Kioga i Wiktorii) — do 120 mieszk. na km2; średnia gęstość zaludnienia 33 mieszk./km2; większe m.: Kampala, Dżindża (30 tyś. miesizk., 1960), Mbale (14 tys.), Entebbe (11 tys.) port nad jeź. Wiktorii. GOSPODARKA U. opiera się na roln. o feudalnej strukturze; uprawy zajmują ok. 13°/» pow. kraju. Gł. uprawy żywieniowe: proso i sorgo (ok. a0i0 tyś. t), bataty i jam (2,2 mln t), maniok (1,4 mln t), kukurydza, groch oraz orzeszki ziemne; na eksport uprawia się kawę (ponad 230 tyś. t, 1965), bawełnę (78 tyś. t), herbatę (8,5 tyś. t), i trzcinę cukrową (140 tyś. t cukru, 1965) oraz nieco tytoniu (4000 t), kauczuku i sezamu. Hodowla znaczna, gł. na pn. i zach. kraju; hoduje się gł. bydło (3,6 mln szt.) i kozy (2,0 mln), gł. na skóry, mniej owiec (800 tyś); dobrze rozwinięte rybołówstwo jeziorne i rzeczne, dostarczające ponad 70 tyś. t ryb (1965); pewne znaczenie ma gospodarka leśna (lasy zajmują T/o pow. kraju) — wyrąb drewna. Przem. wydobywczy gł. rud miedzi (17 tyś. t, 1965), wol- 858 framu (64 t, 1965), cyny (130 t, 1966), ołowiu, berylu (270 t) i fosforytów (16 tyś. t); wszystkie surowce wydobywa się w pd.-zach. i pd.-wsch. części kraju; prod. energii elektrycznej 0,6 mld kWh (gł. z elektrowni wodnej na Wodospadzie Owena); przem. gł. przetwór ezio-rolny (oczyszczalnie bawełny, kawy, olejarnie i in.), cementowy (Tororo), tytoniowy oraz hutnictwo miedzi w Dżindża i szklawKam-pali; silnie rozwinięte rzemiosło; przem. i górnictwo za- trudnia ponad 40 tyś. osób. Komunikacja: gł. drogi 13,5 tys., z tego czynnych cały rok 4800 km (w tym Wio o ulepszonej nawierzchni), linii kol. 700 km; poważną rolę odgrywa transport lotniczy (kilkanaście lotnisk — gł. w En-tebbe) i wodny na jeziorach i rz. Nil. Eksport (1965): kawa (47 ludn. stanowią Ukraińcy (1959), ponadto zamieszkują tu Rosjanie (ok. mo), Żydzi (2»/i>), Polacy (0,9%) i in.; średnia gęstość zaludnienia 77 mieszk. na km2, najgęściej zaludnione jest -Donieckie Zagłębie Węglowe (ponad ISO mieszk. na i km2) oraz obwody kijowski i lwowski; najniższa gęstość występuje na wybrzeżach M. Czarnego (30—40 mieszk./km2) i na Polesiu. Przemiasto, budownictwo i komunikacja zatrudniały w 1965 prawie 39/c ludn. czynnej zawodowo, roln. 40%; w m. mieszka 54°/» ludn. (1968); m. milionowe: (-•) Kijów, Charków; m. ponad 500 tyś: (-•) Donieck, Dniepropietrowsk, Odessa, Zaporoże, Lwów i Krzywy Róg. GOSPODARKA. Przed 1917 Ukraina była najlepiej rozwiniętym obszarem Rosji, zarówno pod względem przemiasto, jak i roln., słabiej rozwinięte były jedynie tereny zach., należące do Austro-Węgier, a w okresie 1919—39 do Polski 860 UKRAIŃSKA SRB (Galicja Wsch.), Czechosłowacji (Ukraina Zakarpacka) i Rumunii (Bukowina). Po 1917 nastąpił szybki rozwój gosp., przerwany w okresie działań II wojny świat., które przyniosły poważne zniszczenia. Obecnie USRR jest wysoko rozwiniętą rep. przem.- roln. (w okresie 1913—67 prod. przem. wzrosła 48-krotnie). Pod względem znaczenia gosp. zajmuje 2 miejsce wśród rep. radź. (po Roś. FSRR) i wytwarza ok. 1/5 prod. przem. ZSRR oraz ponad 1/5 prod. roln. Przem. rozwinięty wszechstronnie, najważniejszymi jego gałęziami są: hutnictwo (22<>/o -prod. przemiasto, 1967), metalowy i maszynowy (ponad W/o), paliw (17,5»/o), energetyczny (ll%) i spożywczy (lO/o). Największymi ośr. przem. są Kijów i Charków. Duża koncentracja przem. występuje w Donieckim Zagłębiu Węglowym (Donieck, Ma-kiejewka, Woroszyłowgrad — d. Ługańsk, Gorłowka i in.), a ponadto w Krzywym Rogu, Odessie, Dniepropietrowsku, Zaporożu, Dnieprodzierżyńsku, Lwowie, Mikołajowie, Chersoniu, Zdanowie, Symferopolu i in.; najsłabiej uprzemysłowione jest Polesie. USRR dostarcza (1967) ok. 55% rud żelaza wydobywanych w ZSRR, 33-/0 węgla i ok. 30% gazu zilemnego; rudy żelaza wydobywane są przede wszystkim w Zagłębiu Krzyworoskim (zasoby ok. 9 mld t, przeważnie hematyty i magnetyty o zawartości ponad 46% Fe) oraz w rejonie Krzemieńczuka nad Dnieprem i -Kerczu na Krymie. Górnictwo węgla kamiennego skupione jest w największym w ZSRR Donieckim Zagłębiu Węglowym (ok. 90''/o prod. rep.) i w wybudowanym po II wojnie świat. Zagłębiu Lwowsko-Wołyńskim (Nowo-wołyńsk, Sokal); niewielkie ilości węgla brunatnego wydobywane są w obwodach: żyto-mierskim, czerkaskim, kirowo-gradzkim i na Ukrainie Zakar-packiej. B. szybko rozwija się wydobycie gazu ziemnego, gł. w Szebelince (na pd. od Charkowa) i Daszawie (koło Stryja na Podkarpaciu). Ponadto w USRR eksploatuje się: ropę naftową na Podkarpaciu (Dro- hobycz, Borysław, Iwano-Fran-kowsk) i na pn. rep. (w 1967 ok. 11 mln t), torf na pn., rudy manganu w rejonie Nikopola, rtęć w Zagłębiu Donieckim (Nikitowka), siarkę na pd. od Lwowa, sól kamienną w Zagłębiu Donieckim i na wybrzeżu M. Azowskiego, sól potasową w Kałuszu i Stryju, fosforyty koło Charkowa, grafit, kaolin, ozokeryt i in. Prod, energii elektrycznej w ponad 90f/o pochodzi z elektrowni cieplnych. Największe (o mocy ponad i tyś. MW): Starobeszewska i Woroszyłow-gradzka w Zagłębiu Donieckim, Zmijewska koło Charkowa, Dniepropłetrowska, Krzy-woroska i Bursztyńska nad górnym Dniestrem. Duże elektrownie wodne wybudowano na Dnieprze: Dnieproges koło Zaporoża, Krzemieńczucka, Dnieprodzierżyńska, Kijowska, Kachowska i in. USRR posiada b. rozwinięte hutnictwo żelaza wykorzystujące bogatą miejscową bazę surowcową, wytwarza ono 49% ogólnora-dzieckiej prod. surówki żelaza i 42''/o prod. stali; żelazo wy- tapiane jest w Zagłębiu Donieckim (Makiejewka, Donieck, Charcysk, Jenakijewo, Kra-matorsk, Kadijewka, Kommu-narsk, Konstantinowka) oraz w Krzywym Rogu, uniepro-dzłerżyńsku, Zaporożu, Niko-polu, Nowomoskiewsku, Zda- UKRAIŃSKA SRR 861 nowie i Kerczu; hutnictwo metali nieżelaznych prod. aluminium (Zaporoże), cynk i ołów (Konstantinowka) oraz rtęć (Nikitowka). Ważną rolę w ogólnoradzieckiej prod. odgrywa przem. metalowy i maszynowy USRR, który dostarcza np.: ponad 47% urządzeń hutniczych i 32% chemicznych, 96 zbóż i 21»/» ziemniaków oraz skupiający ok. SO"/!) pogłowia trzody chlewnej i 22% bydła. Ziemie orne zajmują ponad SWo p ów., łąki i pastwiska ok. 12,5°/», sady i winnice blisko y/a. W prod. roślinnej (ok. 54<'/o prod. roln. USRR) wybija się uprawa zbóż (47/e pow. zasiewów) i roślin pastewnych OS11/!)). Ze zbóż uprawia się na obszarze całej rep. pszenicę i kukurydzę, na pd. jęczmień oraz w mniejszych ilościach żyto, owies, grykę, proso (gł. na pn.) i ryż (na Krymie). Wśród roślin przem. (ok. 12,5/c pow. zasiewów) największe znaczenie mają buraki cukrowe (w środk. pasie równoleżnikowymi sło- neczniki (na pd. i pd.-wsch.), len (na pn- zach.), konopie (w cz. zach. i środk.), tytoń WAŻNIEJSZE DANE O ROZWOJU ROLNICTWA Wyszczególnienie Jednostka miary 1940 1950 1960 1968 ; i Pszenica Kukurydza tys. t tyś. t 8407 2550' 6 701 4 177 14 624 6 788 5 531 31 761 13 349 5 323 ; 57 323 Buraki cukrowe tys. t Ziarno slonecz- 727 1 664 2 712 mka Bydło Trzoda chlewna Owce tys. t tys.szt. tyś. szt. tys.szt. • 11 182" 7 765 a 5 465 a 17 632b 18 194 b 10 062b 21 165 14 995 8 456 81951 r. 1961 T. UŁAN-UDE 863 (na przedgórzach), ponadto rzepak, mak, rącznik, gorczyca, kolendra, soja; ziemniaki uprawiane są gł. na pn. i zach. (w 1967 ok. 20 mln t); rozwinięte sadownictwo (na pd.), uprawa winorośli (w rejonie Odessy i na Krymie) i warzywnictwo (szczególnie uprawy basztanowe). Hodowla zwierząt stanowi ważną dziedzinę roln. USRR (ok. 46% prod. roln.), bydło i trzoda chlewna hodowane są na całym obszarze rep., owce przeważnie na pd. i w g. Na M. Czarnym rozwinięte rybołówstwo (w 1967 odłowiono 634 tyś. t ryb, 2 miejsce wśród rep. radź.). Terytorium USRR pokrywa stosunkowo gęsta sieć linii komunikacyjnych, dł. linii kol. 21 880 km (1967), dł. dróg kołowych 231 tyś. km (w tym 77 tyś. km z twardą nawierzchnią). Ważną rolę spełnia żegluga morska ł rzeczna, główne porty morskie: Odessa i pobliski Iljiczewsk, Zda— nów, Mikołajów, Chersoń oraz nad ujściowym ramieniem Dunaju Izmaił i Reni. Dł. śródlądowych dróg wodnych — 4,7 tyś. km; główne porty: Kijów, Dniepropietrowsk, Zaporoże i Chersoń (na Dnieprze). Rozwinięty jest transport lotniczy; gł. lotniska: Kijów, Charków, Symferopol, Odessa, Lwów, Dniepropietrowsk i Zaporoże. Przez pn.-zach. cz. USRR przebiega odgałęzienie rurociągu naftowego "Przyjaźń" do Czechosłowacji i Węgier, ponadto do Zagłębia Donieckiego doprowadzono rurociąg z. Kaukazu (Groźny). Większe ośr. przem. połączone są rurociągami ze złożami gazu ziemnego w Daszawie, Szebelince i Stawropolu (pn. Kaukaz). Ważnymi rejonami turystycznymi są pd. wybrzeża i Karpaty. Na wybrzeżu Krymu •leżą znane uzdrowiska i kąpieliska: -Jałta, Aluszta, Ałupka, Eupatoria, Artek, Gurzuf, Sudak i in. Uijanowsh, do 1924 Symbirsk, m. obwodowe w eur. cz. Rosyjskiej FSRR, położ.na Powoł-żu nad Zbiornikiem Kujby-szewskim (- Wołga); zał. 1648 jako twierdza. 351 tyś. mieszk. (1970); duży ośr. przem. środk. Powołża: przem. metalowy i maszynowy (samochody, małolitrażowe silniki, obrabiarki), ponadto — elektrotechniczny, materiałów budowlanych, odzieżowy, skórzano-obuwni- czy, spożywczy (młynarski, mięsny); węzeł kolejowy i duży port rzeczny; 3 wyższe uczelnie (rolnicza, pedagogiczna i politechnika), 2 teatry, 3 muzea (m.in. dom-Muzeum Lenina). U. jest rodzinnym m. W. I. Lenina (Uijanowa) i od jego nazwiska przyjęło w 1924 swą obecną nazwę. Ułan Bator, Ułaan-baatar, do 1924 Urga, stolica Mongolii; położ.nad rzeką Toła, u zach. podnóża gór Chentej, na wys. 1309 m n.p.m. 240 tyś. mieszk. (1966); centrum życia gospodarczego i kult. kraju; ośr. przem. skórzanego, włókienniczego, spożywczego, drzewnego, ceramicznego, poligraficznego i in.; gł. węzeł komunikacji drogowej i lotniczej, st. kol. na linii Moskwa—Pekin; siedziba Akademii Nauk, uniwersytet i inne wyższe uczelnie. W pobliżu górnictwo węgla brunatnego. Ulan-Ude, do 1934 Wierchnie-udinsk, miasto w azj. cz. Rosyjskiej FSRR, stolica Buriackiej ASRR, położ.na Syberii Wsch. przy ujściu rzeki Udy do Selen- 864 UNGAVA gi; zał. 1686 jako zimowisko kozackie. 254 tyś. mieszk. (1970); duży ośr. przem. Za-bajkala, skupia przem. metalowy i maszynowy (zakłady naprawcze taboru kol., stocznia remontowa), ponadto przem. elektrotechniczny (kable), szklarski, spożywczy, włókienniczy, drzewny i materiałów budowlanych; węzeł drogowy i kol. na magistrali transsyberyjskiej, przystań rzeczna; 4 wyższe uczelnie, opera, 2 teatry, muzea; zabytkowe budowle: cerkiew Odi-gitrijewska (XVIII w.) i in. Ungava, drugorzędny płw. w pn.-zach., zakończeniu płw. -•Labrador, między zat. Ungava i -Hudsona, przytykający do Cieśn. Hudsona; wyżynny z niewielkim pasmem wzniesień na pn. zach., oddzielony dół. rz. Leat 'od reszty Labradoru. Złoża rudy żelaza (odkryte w 1953), wydobywanej i eksportowanej przez leżący w głębi zat. U. Port Chimo. Uppsala, miasto w środk.-wsch. Szwecji, adm. ośr. okręgu Uppsala. Powst. w IX w.; rozwinęło isię w centrum kult.- -nauk. kraju. 97,2 tyś. mieszk. (1968); ośr. przem. maszynowego (motocykle, rowery), skórzanego i poligraficznego; najstarszy uniwersytet Szwecji (zał. 1477), instytuty naukowe, wielka biblioteka, obserwatorium astronomiczne; muzea zawierające m-in. liczne polonica; zabytki architektury średniowiecznej. Miejsce koronacji królów szwedzkich. Katedra z XIII—XV w. z grobami królów. W U. żył i zmarł K. Linneusz. Ural, g. w ZSRR; stanowią umowną granicę między Europą i Azją; ciągną się w kierunku południkowym od M. Karskiego na pn. do środk. odcinka rz. Ural na pd.; dł. ponad 200i0 km, saer. 40—150 km, średnia wys. 400—800 m n.p.miasto, najw. szczyt —>- Narod-na 1894 m n.p.m. U. jest mocno zniiszczonym fałdowym górotworem hercyńskim; wyższe partie gór zbud. gł. ze skał metamorficznych i magmowych (gnejsy, kwarcyty, łupki krystaliczne), niższe — z różnorodnych skał osadowych. Dzieli się na: U. Polarny (od Zat. Bagdarackiej do źródeł Chułgi) — b. wąski łańcuch o rzeźbie alpejskiej i wys. do 1499 m n.p.m.; U. Subpolarny (do rz. Szczugor) — obejmuje najw. w.zniesienia z g. Narodna; U. Północny (do g. Oslanka) — tworzy liczne równoległe pasma o zaokrąglonych szczytach, wys. do 1617 m n.p.m. (g. Telpos-Iz); U. Środkowy (do rz. Ufa) — mocno spłaszczony i obniżony (nie sięga wys. liOOO m n.p. m.), zwany też U. Rudnym; U. Południowy (do rz. Ural) — rozległy masyw z licznymi południkowymi łańcuchami o wys. do 1640 m n.p.m. (g. Jaman-tau), otoczony wyż.: Obszczyj Syrt na zach., Mu-godżary na pd. i Turgajską na wseh. Klimat umiarkowany (na pn. subpolarny) o cechach kontynentalnych; opady od 50i0 mm na wsch. zboczach, do 800 mm na each.; na pn. niewielkie lodowce (o pow. 25 km2). Zbocza rozcięte przez liczne rz. należące do dorzeczy: (-) Wołgi, Obu, Uralu i Peczory; na wsch. zboczach niewielkie jeż.: Tawatuj, Ar- gazi, Turgojak i in. Roślinność na pn. tundrowa, ku pd. przechodzi w lasy iglaste (tajga) i iglaste, a na samym południu — w lasostepy i stepy. U. URUGWAJ 865 posiada bogate złoża miner.: żelazo, miedź, chrom, mangan, nifciel, boksyty, złoto, platynę, węgiel kamienny i brunatny, ropę naftową, sól kamienną i potasową, kamienie szlachetne, azbest i in. Zaludnienie na pn. niewielkie, ku pd. wzrasta do ponad 25 mieszk. na km2, gł. Rosjanie, na. pn. Mansowie i Nieńcy. U. należy do najstarszych i najważniejszych okręgów górniczych i przem. ZSRR; gł. m. i ośrodki przem.: (-•) Świer-dłowsk, Czelabińsk, Niżny Ta-gił, Magnitogorsk. Ural, rz. na pograniczu eur. i azj. cz. ZSRR; dł. 2,534 km, pow. dorzecza 220 tyś. km2, roczny odpływ ok. 8 km3 wody. Źródła na wsch. zboczach Uralu Pd., początkowo płynie ku pd., a poniżej Orska skręca ku zach., przełamuje się przez pd. odnogi g. Ural i nabiera cech rz. nizinnej, poniżej Uralska przecina południ-kowo Wiz. -Nadkaspijską i uchodzi dwoma odnogami do pn. cz. M. Kaspijskiego; gł. dopł.: l. — Ilek, p. — Sak-mara. U. pokryty lodami przez 120—150 dni; żeglowny od Uralska do ujścia (ok. 500 km); w odcinku górnym posiada 3 sztuczne zbiorniki i elektrownię wodną powyżej Orska. Nad U. leżą m. (-) Magnitogorsk, Orsk, Orenburg, Uralsk, Gurjew. Uralsk, m. obwodowe w Ka-zachskiej SRR, położ.na p. brzegu środk. biegu rzeki Ural; zał. w początku XVII w. jako warownia kozacka. 127 tyś. mieszk. (1968); ośr. przem. bazujący na miejscowych surowcach rolniczych; przem. skórzane-obuwniczy i spożywczy (mięsny, rybny, młynarski, gorzelniany), a ponadto 55 Słownik geografii świata przem, maszynowy, metalowy, włókienniczy i materiałów budowlanych; st. kol., węzeł drogowy, przystań rzeczna; 2 wyższe uczelnie: pedagogiczna i rolnicza; teatr, muzeum. TJrmia -i-Rezaije Ursus, miasto w pow. pruszkow-skim, na zach. granicy wielkiej Warszawy, przy linii kol. Skierniewice—Warszawa, na wys. ok. 90 m n.p.m. Powst. w 1920 na terenie wsi Czechowice jako osiedle przyfabryczne zbudowanych wówczas Zakładów Mechanicznych "Ursus"; w 193'9 liczyło 7 tyś. mieszk.; w czasie drugiej wojny świat, zakłady zostały całkowicie zniszczone; w 1952 utworzono m. Czechowice, które w 1954 zostało przemianowane na U, 26,9 tyś. mieszk. (1968); duży ośr. przem. ma- szynowego i metalowego: Zakłady Mechaniczne "Ursus" produkujące traktory. Urugwaj, Republźca Oriental del Uruguay, Republika Wschodnia Urugwaju, państwo w pd.-wsch. Ameryce Pd., na pn. brzegu estuarium —»La Płaty otwierającym się do O. Atlantyckiego; pow. 186926 km2; ludn. 2818 tyś. (1968); stolica -Montevideo 1204 tyś. mieszk. (zespół miejski, 1964); podział administracyjny 19 dep.; język urzędowy hiszpański. WARUNKI NATURALNE. Pd.- -zach. cz. U. (wzdłuż dolnego biegu rzeki Urugwaj) zajmuje Niż. -La Płaty, środk. i wsch. cz. kraju jest rozległą falistą równiną z wyraźniej wykształconymi dwoma niewysokimi grzbietami (tzw. cuchźltas), przebiegającymi z pn. wsch. 866 URUGWAJ na pd. zach., osiągającymi koło pn. granicy kraju (w Ace-gua) 621 m n.p.m. — część ta jest pd. przedłużeniem Wyż. Brazylijskiej, której krystaliczne podłoże wynurza się miejscami na pd. U. i tworzy szereg kopulastych wzniesień, osiągających w g. Pan de Azucar nad m. Montevideo 149 m n.p.m.; atlantyckie wybrzeża U. są płaskie (wydmy i laguny), miejscami zabagnio-ne. Klimat podzwrotnikowy wilgotny, ciepły; średnia temp. miesięcy zimowych ok. 10°C, letnich (grudzień—luty) ok. 24°C; opady gł. w zimowej porze roku 1000—1500 mm (wzrastają wyraźnie na skutek wiatrów monsunowych ku pn. w&ch.); suche, zimne pd.-zach. wiatry (tzw. pamperos) powodują w zachodniej części kraju gwałtowne .ochłodzenia, a nawet przymrozki. Są rzeki (dość znaczne wahania wodo-stanu — 5—6 m): -Urugwaj (całkowita dł. 1650 km; żeglowny od Salto) oraz jego dopł. Rio Negro (dł. 800 km; na rz. duże zbiorniki retencyjne, największy— ok. 4100 km2) oraz Queguay; roślinność sawannowa (tzw. campo lim-po) przechodzi na pd. w lasy parkowe, a wzdłuż rz. w lasy galeriowe; na pn.-wsch. wybrzeżach fragmenty lasów tropikalnych, na piaszczystych pd. i zach. wybrzeżach uboga roślianość słonolubna. Bogactwa miner, niewielkie i mało zbadane (kwarc, marmury, talk i in.). LUDNOŚĆ. U. jest najbardziej "białym" krajem Ameryki Pd.; Win ludn. to potomkowie zdobywców i imigrantów hiszpańskich i późniejszych, gł. włoskich, pozostali to: Metysi, Murzyni i Mulaci; znaczna większość ludn. skupia się na wybrzeżu atlantyckim i nad La Piątą; średnia gęstość zaludnienia 14 mieszk./km2; w m. skupia się Wla ludn. (w tym ok. 45°/i) w stolica); gł. m.: Montevideo, Paysandu (65 tyś. mieszk., 1963), Salto (60 tys.), Mercedes (50 tys.), Rivera (41 tys.). GOSPODARKA. U. jest jednym z bardziej rozwiniętych gospodarczo krajów Ameryki Pd. Podstawą gospodarki jest ekstensywna hodowla zwierząt oraz przem. mięsny. W porównaniu z in. krajami tego kontynentu w ekonomice U. udział kapitału obcego gł. północnoamerykańskiego i bryt. jest dużo mniejszy. Sprzyjające warunki naturalne — odpowiednio ciepły klimat oraz pastwiska zajmujące ok. 74% pow. kraju — stworzyły duże możliwości dla rozwinięcia ekstensywnej hodowli; na pn. i w środku kraju hoduje się gł. (1965): owce (ok. 21,9 mln szt.), bydło (8,1 mln) oraz konie (ok. 0,5 mln); towarowa gospodarka hodowlana dostarcza mięso, skóry oraz wełnę (ok. 84 tyś. t, 1965); dominują wielkie fermy (tzw. estancias). U. zajmuje w zakresie gęstości zwierząt hodowlanych (38 szt. bydła i 110 owiec/km2) 1-sze miejsce na świecie, ale prod. mięsa i wełny nie odznacza się zbyt wysoką wydajnością. Uprawa ziemi (ok. 2,3 mln ha — 12.Us-tiurt (wys. do 292 m n.p.m.), opadający stromą krawędzią w kierunku jeź. - Aralskiego i rozległej delty Amu-darii; dalej na wsch. rozciąga się piaszczysta pust. -Kyzył- -kum, obejmująca szereg os-tańoowych masywów o wys. do 922 m n.p.m.; na pd.-wsch. UzSRR wznoszą się łańcuchy g.: Turkiestańskich, Zeraw-szańskich i Hisarskich (wys. miejscami ponad 4000 m) oraz -Tien-szanu (4488 m), a pomiędzy nimi leżą liczne kotliny śródgórskie: —-Fergańska. Taszkenoka, Samarkandzka; Kaszkandaryjska i Surchan-daryjska. Klimat umiarkowany ciepły o cechach kontynentalnych (b. suchy); opady roczne 100—200 mm, a w g. do 500 mm, średnia temp. lipca od 25°C na pn. do 32°C na pd. (w Termezie występują najwyższe w ZSRR temp. maksymalne — ok. 50°C), średnia temp. stycznia od —10°C na pn.-zach. i -1°C na wsch. do 3°C na pd. Sieć rzeczna gęsta w g. i przedgórzach (Syr-daria z Angre-nem li Czirczikiem, Zeraw- szan, Kaszka-daria), na pozostałym obszarze brak rz. z wyjątkiem Amu-darii; wzdłuż rzek rozbudowano sieć kań. nawadniających; na pn.-zach. leży jeź. Aralskie. Gleby przeważnie pustynne i szaro-ziemy; roślinność pustynna i półpustynna, na zboczach g. suche stepy, a na wys. 12i00i— —3800 m n.p.m. rosną lasoste-py i ubogie lasy liściaste, jeszcze wyżej stepy wysokogórskie; najwyższe 'cz. g. pokryte wiecznym śniegiem i niewielkimi lodowcami. Najważniejszymi bogactwami miner. UzSRR są: gaz ziemny, ropa naftowa i rudy metali. LUDNOŚĆ. UzSRR zamieszkują gł. Uzbecy (1959, ponad 62«/o), Rosjanie (13,5°/B), Tatarzy (5,5%), Kazachowie (4,l»/o) i Tadżycy (3,8i'/»); średnia gęstość zaludnienia 26 mieszk. na km2 (1968), a w oazach śródgórskich kotlin i w dół. Amu-darii wzrasta do 400 mieszk./km2; przemiasto, budownictwo i komunikacja zatrudniały w 1959 ponad 21% ludn. zawodowo czynnej, roln. — 59%; w m. mieszka 36% ludn. (1968), gł. m. (poza stolica): -•Samarkanda, Andiżan, Na-mangan, Kokand, -Buchara, .Fergana. GOSPODARKA. UzSRR jest rozwiniętym krajem przem.-roln., przodującym pod względem prod. wśród środkowoazjatyc-kich rep. radź. (w okresie 1913—67 nastąpił 35-krotny wzrost prod. przem.). Najważniejszymi gałęziami przem. są: górnictwo, energetyka, przem. maszynowy, chemiczny, materiałów budowlanych, włókienniczy i spożywczy; większość ośr. przem. występuje w Kotlinie Fergańskiej (Kokand, Namangan, Andiżan, Fergana), w Kotlinie Taszkenc-kiej (Taszkent, Czirczik, Jan-gi-Jul) oraz w dół. Zerawsza-nu (Samarkanda, Buchara) i Amu-darii (Nukus, Urgencz, Termez). Górnictwo wydobywa gł. gaz ziemny w Gazii (rurociągi do Czelabińska i Saratowa), ropę naftową w Kotlinie Fergańskiej i okolicy Termezu, węgiel brunatny w Angren (na wsch. od Taszkentu) i węgiel kamienny w Szargun (w Kotlinie Sur-chandaryjskiej), ponadto eksploatuje się rudy wielu metali nieżelaznych (w Kotlinie Taszkenckiej i dół. Zerawsza-nu), siarkę i sól kamienną. W prod. energii elektrycznej 870 UZBECKA SRB UzSRR zajmuje 4 miejsce wśród rep. radź., wysoki udział mają elektrownie wodne (ok. W/o prod.), zwłaszcza elektrownia Farchadzka na Syr-darii i kaskada 16 elektrowni na Czircziku; jedyna huta żelaza znajduje się w Bekabadzie nad Syr-darią, a huta metali nieżelaznych w Ałmałyku na pd. od Taszkentu; przem. maszynowy wytwarza przede wszystkim maszyny roln. (Taszkent, Czirczik), traktory (Taszkent), maszyny włókiennicze (Taszkent, Andiżan, Ko-kand) i dla innych gałęzi przem.; najważniejszymi produktami przem. chemicznego są nawozy sztuczne: azotowe (Czirczik, Fergana) i fosforowe (K&kand, Samarkanda), ponadto wytwarzane są farmaceutyki, sztuczne włókna i przetwory naftowe; dynamicznie rozwija się przem. cementowy (Bekabad.Angren); przem. włókienniczy wyspecjalizowany jest w przerobie bawełny (2 miejsce w ZSRR w prod. tkanin bawełnianych, gł. ośr.: Taszkent, Fergana, Namangan) i jedwabiu naturalnego (3 miejsce, gł. ośr.: Taszkent, Samarkanda, Bu-chara, Namangan); przem. skórzany obejmuje wyprawę skór (gł. karakułowych) i prod. obuwia (Buchara); w przem. spożywczym dominuje prod. olejów roślinnych (3 miejsce wśród rep. radź.), przetwórstwo owocowo- warzywne oraz przerób mięsa i ryb. W rolnictwie UzSRR na prod. roślinną przypada ponad 75°/e globalnej wartości; ziemie orne zajmują zaledwie ok. 9*1/* pow. rep., pastwiska —. ponad 45%, a lasy i zarośla — 3,5%; ponad 2400 tyś. ha to ziemia nawadniana sztucznie. Dominuje uprawa bawełny (ponad W/ii pow. zasiewów, najwyższa prod. wśród rep. radź.) skupiona w kotlinach i dół. Amu-darii, ponadto uprawia się zboża (ryż, pszenica), warzywa (przede wszystkim rośliny basztanowe), drzewa i krzewy owocowe (brzoskwinie, morele, migdałowce, orzechy włoskie, winorośl), a z innych roślin przem.: kenai (ponad Q0-Andów nad Pacyfitkiem, na zach. od -Santiago. Zał. w 1536, było małą osadą, która rozwinęła 872 VANCOUVER się szerzej z początkiem XX w. 278 tyś. mieszk. (1963); ośr. adm. i przem. stoczniowego, włókienniczego, chemicznego, cementowego i spożywczego; największy port Chile; baza wojenna; lotnisko, st. końcowa kol. transandyjskiej (do Argentyny); centrum kult.: dwa uniwersytety, muzea. Rejon częstych trzęsień ziemi (największe 1906). Vancouver, miasto w zach. Kanadzie (Kolumbia Bryt.), położ.na płw. między ujściem rz. Fraser a zat. Burrard. Powstało w połowie XX w. jako osada tartaczna Gastown, od 1886 obecna nazwa m.; w 1887 stał się st. końcową kol. trans-kanadyjskiej; właściwy rozwój dopiero po 1914, tj. po otwarciu Kań. Panamskiego. 892 tyś. mieszk. (zespół miejski, 1966), ogromny wzrost ludn. po 1945; ośr. przem. drzewnego, papierniczego, maszynowego, włókienniczego, naftowego i spożywczego; doskonały niezamarzający port (połączenia okrętowe z wsch. Azją, Australią, Nową Zelandią, Hawajami i in.), zbożowy i drzewny; baza rybacka i punkt końcowy ropociągu z obszaru Prerii (Edmonton); uniwersytet (od 1894). Vancouver, Vancouver Island, w. na O. Spokojnym przy zach. wybrzeżach Kanady (na pograniczu z USA), oddzielona od kontynentu cieśn.: Juan de Fuca, Georgia i Queen Char-lotte, dł. ok. 450 km, szer. 80 km; pow. 32137 km2; ponad 200 tyś. mieszk., skupionych gł. w m. -Victoria. V. stanowi cz. zanurzonego w morzu łańcucha G. Nadbrzeżnych (Gol-den Hinde 2,201 m n.p.m.); wybrzeża zach. fiordowe (zwane tu iniets) z zat. Aberni i Ouatsine; klimat łagodny o wilgotnej zimie (średnia temp. ok. 4°C) i dość suchym, chłodnym lecie (średnia temp. ok. 15°C); opady roczne przekraczają 2000 mm. Na znacznej cz. występują gęste lasy, złożone gł. z żywotników (Thuia plicata) i daglezji z domieszką choiny kanadyjskiej (tsu-ga) oraz świerków; bogactwa miner.: węgiel kamienny (Na-naimo), rudy żelaza oraz miedzi; rozwinięte roln., zwłaszcza na pd.-wsch. oraz uprawa warzyw i drzew owocowych; znaczna eksploatacja lasów, rybołówstwo; przem. drzewny, rybny. Gł. m. Vic-toria, port i baza marynarki wojen.; in. m.: Nanaimo, Port Alberni. V. odkryta przez żeglarzy hiszpańskich (1774), odwiedził ją J. Cook (1778), a opłynął dookoła G. Vancouver (1792). Od 1790 należała do USA, w 1846 przekazana Wielkiej Brytanii, od 1826 włączona do Kanady. Van golu -Wan Vatna Jbkull, rozległy lodowiec w pd.-wsch. Islandii, pokrywający masyw wulkaniczny; pow. ok. 8800 km2, grubość 600—1000 m. Maks. wzniesienie stanowi pokryty lodem stożek wulkaniczny Hvannadalshnukur 2119 m n.p.m.; liczne języki lodowcowe schodzą w pobliże pd. wybrzeży Islandii, a wybuchy znajdujących się pod pokrywą lodową wulkanów powodują nieraz katastrofalne w skutkach gwałtowne tajanie lodu. Yeracruz, Veracruz Llave, miasto w Meksyku nad Zat. Campe-che (cz. Zat. -'•Meksykańskiej). Powst. jako stała osada w 1599, niszczona kilkakrotnie przez piratów; m. rozwinęło s:'° o- YILLA CISNEROS 873 ważniej dopiero z początkiem XIX w. 192,6 tyś. mieszk. (1968); jeden z gł. morskich portów Meksyku (eksport kawy, owoców tropikalnych, wanilii, tytoniu i skór); poza tym ośr. przem. cementowego, chemicznego i spożywczego, węzeł kol., lotnisko. Miejsce lą- dowania Oorteza, idącego w 1519 na podbój Meksyku. Yerdun, miasto w pn.-wsch. Francji nad rzeką -Mozą. Znane jako rzymskie Verodunum, rozwinęło się jako węzeł komunikacji kol.- drogowej. Ok. 20 tyś. mieszk. Od XVII w. silna twierdza, stale rozbudowywana. Podczas I wojny świat. forty okolic V. były miejscem wielomiesięcznych, niezmiernie krwawych walk i bezskutecznych ataków wojsk niemieckich. Cmentarz poległych, pomnik w forcie Douaumont. Vichy, miasto w środk. Francji, nad rzeką Allier. Znane już Rzymianom jako Aąuae Calidae, posiada 12 obfitych ciepłych źródeł (do 43°), wyzyskanych do celów leczniczych; największe zdrojowisko Francji; 31,3 tyś. mieszk. (1962); w sezonie ponad 100 tyś. Duży rozwój V. rozpoczął się ok. 1880. Po kapitulacji Francji siedziba tzw. rządu Vichy (1940—44), kolaborującego z Niemcami. Yictoria, miasto, stolica bryt. kolonu -Hongkong, położ.na stoku górskim w pn. cz. w. Hongkong. Zał. przez Anglików w 1841 na miejscu małej wioski, rozwinęła się ogromnie z początkiem XX w. Ponad 675 tyś. mieszk. (1961); jeden z największych portów mor- skich Azji; ośr. przem.: huta cynku, stocznie, fabryki włókiennicze i spożywcze; uniwersytet (zał. w 1912). V. tworzy zespół miejski z m. -Koulun oddzielonym wąską cieśn. morską. Yictoria, miasto w aach. Kanadzie, 'stolica prow. Kolumbia Bryt.; leży nad piękną zat. na w. -Vanoouver. Powst. w 1843 jako placówka Hudson Bay Oompany, rozwinęło się w okresie "gorączki złota" (1856). 173,4 tyś. mieszk. (zespół miejski, 1966); ważny port zach. Kanady dla transpacyficznego ruchu; m. o pięknej zabudowie, w stylu "sftaroangiel-skim", liczne parki i budowle reprezentacyjne. Yientiane, miasto, stolica Laosu, poi. na l. brzegu -Mekongu, przy granicy z Syjamem. Zał. w XIII w., było do XIX w. stolica samodzielnego królestwa; mocno zniszczone przez Syjam-czyków. w 1827, później odbudowane. 162 tyś. 'mieszk. <1962); ośr. przem. drobnego i rzemiosła (włókienniczego, spożywczego, drzewnego, artystycznego) oraz handlu bawełną, jedwabiem i drzewem; port rzeczny, węzeł drogowy, port lotniczy; liczne zabytki z dawnym pałacem królewskim i starymi pagodami. Vigo, miasto w pn.-zach. Hiszpanii (Galicja), położ.malowniczo nad estuarium Ria de Vigo. Doskonały port naturalny, znany już , Rzymianom, był od początków XVI w. hiszpańską bazą morską. 170 tyś. mieszk. (1965); ważny port rybacki (baza połowu sardynek), port wojenny; rozwinięty przem. konserw rybnych; chemiczny (rafinerie ropy), stoczniowy; kąpielisko morskie. Villa Cisneros, m. -w Hiszpańskiej Afryce Zach., stolica prowincja Sur (Rio de Oro), położ.na płw. Dachla nad O. Atlantyckim; 874 VILNIUS żal. jako osiedle hiszpańskie w 1884. 2,7 tyś. mieszk. (1962); port rybacki, lotnisko. Yilnius -• Wilno Volcano, Kazań Rettó, grupa 3 wulkanicznych wyspwpn.- -zach. części O. Spokojnego, ok. 1300 km na SSĘ Od Tokio; pow. 22 km* bez stałego zaludnienia. V. należą do Japonii; od 1945 pozostają pod wojskową administracją USA (baza morska). W Wag, V&h, rz. w Czechosłowacji, lewy dopływ -Dunaju; dł. ok 460 km, pow. dorzecza ponad 20 tyś. km2. Powst. z połączenia Białego (źródła w Wysokich Tatrach) i Czarnego (źródła w Niżnych Tatrach) Wagu; przepływa przez szereg kotlin (Liptowska, Turczańska, Zylińska), przełamuje się przez pasma Zach. Karpat, koło Piszezan wypływa na Nizinę Naddunajską; uchodzi do Dunaju koło m. Komarno; cechuje się zmiennym wodo-stanem. Żeglowna na ok. 40 km; ostatnio wyzyskana do celów hydroenergetycznych przez stworzenie ok. 10 zapór (częściowo w budowie) tzw. kaskady Wagu. Wagadugu, Ouagadougou, miasto, stolica rep. -Górnej Wolty, położ.w środk. wyżynnej cz. kraju między rz. Czarną i Białą -Woltą. 90 tyś. mieszk. (1968); centrum adm. i handl. kraju, niewielki ośr. przemiasto, gł. tekstylnego i chemicznego (olejarnie); węzeł dróg, końcowa st. kol. z kierunku -Abidżanu, lotnisko. Walencja, Valencia, miasto w Hiszpanii nad M. Śródziemnym, w pobliżu ujścia rzeki Turia, adm. ośr. prow. Walencja. ZaŁ prawdopodobnie przez Greków, następnie przejęte kolejno przez Fenicjan i Rzymian, później zdobyte przez Maurów — od 714 stolica ich królestwa (Walencja); opanowane z początkiem XIII w. przez Hiszpanię, podupadło później na skutek wypędzenia Mory-sków; gwałtowny rozwój m. rozpoczął się po 1870 wraz z uprzemysłowieniem. 501 tyś. mieszk. (1867); ośr. przem. jedwabniczego, spożywczego (przetwory owocowo-warzyw-ne), zbrojeniowego, szklarskiego, porcelanowego, stoczniowego i maszynowego; port El Grao — eksport owoców, gł. pomarańcz, oliwy i winogron oraz in. produktów żyznej nawodnionej huerty, otaczającej m.; centrum nauk. i kult: uniwersytet (żal. 1500) i sławna biblioteka, liczne muzea i galerie; szereg zabytkowych budowli średniowiecznych (katedra), renesansowych, w stylu mauretańskim i in. Na peryferiach nadmorskich plaże z kąpielami morskimi (Cabauał). W pobliskim Sagunto — huta żelaza. Walia* Wales, hist. kraina na plw. Walia, w zach. ez. Wielkiej Brytanii, między M. Irtendz-kim a Kań. Bristolskim. Pow. 20,8 tyś. km2, ok. 2,7 mln mieszk. (1967), gł. Walijczycy pochodzenia celtyckiego. Cały niemal obszar zajmują s"'-e G. -Kambryjskie (Snowdon 1086 m n.p.m.). Występują tu WABANASI 875 duże złoża węgla kamiennego (pd. Walia) oraz nikłe rud żelaza, miedzi, cynku. Wśród licznych gałęzi przem. czołowe miejsce zajmuje przem. stoczniowy i włókienniczy, Prawie 70% całego obszaru W. zajmują pastwiska, grunty orne — poniżej 20%; rozwinięta hodowla owiec i bydła: na pd. i w dół. uprawa pszenicy, owsa, ziemniaków, warzyw; dobrze rozwinięte ogrodnictwo. Gł. m. -Cardift. Walvis Bay, Walyisbaai, enklawa Rep. Pd. Afryki na obsza-rsse Afryki Pd.-Zach., nad niewielką Zat. Wielorybią (Walvis Bay) na wybrzeżu O. Atlantyckiego; pow. 969 km2 (dł. 10 km, głęb. 9 km). Na jej obszarze znajduje się m. portowe Walvis Bay; 12,6 tyś. mieszk. (1960) — duża baza rybołówstwa i wielorybnictwa, zakłady przem. rybnego, mięsnego, tłuszczowego, stocznia remontowa; st. kol., lotnisko. Wałbrzych, m. pow. i pow. miejski w woj. wrocławskim, w Sudetach Środkowych, w kotlinie u stóp G. Wałbrzyskich, na wys. 410— 500 m n.p.m. Osada słowiańska z XII w., przekształcona w mały gród obronny, w XV,'w. stała się m.; rozwój w XV—XVII w. dzięki górnictwu rud srebra i ołowiu oraz produkcji sukna; w 1818 zał. pierwszą na Śląsku mechaniczną przędzalnię, równocześnie rozwinęło się górnictwo węgla. li26,2 tyś. mieszk. (1968); gł. ośr. dolnośląskiego zagłębia węglowego i drugie (po Wrocławiu) pod względem znaczenia miasto Dolnego Śląska; rozwinięty różnorodny przemiasto, zwłaszcza górnictwo węgla kamiennego (koksującego) oraz jego przeróbka na koks, gaz i produkty chemiczne; ponadto przem. budowy maszyn i metalowy, porcelanowy, szklarski, włókienniczy (lniany) oraz spożywczy; duży węzeł koi,; muzeum, 2 teatry; kilka zabytkowych budowli. Wałbrzyskie, Góry-, w -Sudetach Srodk., między górnymi biegami rz.: Bobru i Bystrzycy, złożone z kilkunastu izolowanych, kopula- stych wzniesień porfirowych oraz ze zwartego kompleksu grzbietów zbud. ze starych skal osadowych na pd.; najw. szczyt Chełmiec (848); silnie zalesione. Zawierają pokłady węgla kamiennego, eksploatowanego na terenie oraz w okolicy m. -Wałbrzycha. Waldaj, morenowa wyż. w pn.-zach. części Niż. Wschodnioeuropejskiej (Rosyjska FSRR), na pd. łączy się z Grzędą Smoleńsko- Moskiew&ką; rejon źródłowy Wołgi i Dźwiny; maks. wys. 321 m n.p.m. (Ka-miennik). Podłoże zbud. z paleozoicznych wapieni i łupków, przykrytych utworami morenowymi; teren pagórkowaty, ku pn.-zach. opada wysokim progiem; liczne jeź. i bagna; lasy zajmują ponad W/a pow. Złoża węgla brunatnego, tortu, piasków szklarskich; zaludnienie ok. 20 mieszk./km2; tereny rolno-leś-ne. Wan, Vcn golii, słone jeź. bezodpływowe na wsch. Turcji; pół. w zapadlisku tektonicznym na Wyż. -t-Armeńskiej, na wys. 1662 m n.p.m.; pow. 3764 km2, maks. głęb. 25 m. Wykorzystane dla rybołówstwa, żeglugi i produkcji soli. Nad jeź. leży m. Van. Waranasi, do 1956 Benares, banaras, m. na pn. Indii, położ.na 876 WARCIAŃSKO-ODRZAŃSKA, PRADOLINA- 1. brzegu Gangesu, w jego środk. biegu; 540 tyś. mieszk. (1866); ważny ośr. religijny (ok. ISOOi świątyń hinduistycz-nych, buddyjskich i muzułmańskich) — odwiedzany corocznie przez ponad i mln pielgrzymów-Hindusów z całych Indii (dla dokonania obrzędu "oczyszczenia" w Gangesie); duży ośr. rzemiosła artystycznego (złotnictwo i ju-bilerstwo, jedwabnictwo) z niewielkimi zakładami przem. włókienniczego, spożywczego, metalurgicznego i szklarskiego; ważny węzeł kol., drogowy i lotniczy; uniwersytet; liczne budowle zabytkowe, między innymi sławna "Złota Świątynia". Warciańsko-Odrzańska, Pra-dolina-, tworzy w środk. cz. Polski wielką, charakterystyczną, równoleżnikową bruzdę, ciągnącą się na dł. ok. 250 km od dół. Neru koło Łęczycy przez równoleżnikowy odcinek Warty do Mosiny a następnie dół. Obry ku rów- noleżnikowemu odcinkowi Odry do Rybak i dalej na zach. na terytorium NRD. Wielka ta bruzda wytworzona przez wody topniejącego i wycofującego się ku pn. lądo-lodu, które odpływały równolegle do jego czoła, znana jest w dawniejszej literaturze jako pradolina warszawsko-ber-lińska. Obecnie wobec stwierdzenia, iż była zasilana wodami także z terenu dzisiejszej Litwy wprowadzono nazwę pradoliny wileńsko-war-szawsko-berlińskiej. Na terenie Polski składa się ona z szeregu rozszerzeń: Kotliny Kolskiej, Pyzdrzańskiej, Sremskiej, Kargowskiej, połączonych odcinkami "dolinnymi" jak Dolina Obry ("odcinek obrzański") między Mosiną a Wolsztynem dł. ok. 60 km i Dolina Środkowej Odry ("odcinek krośnieński") od ujścia Gniłej Obry po ujście Nysy Łużyckiej, dł. ok. 70 km. Poszczególne elementy P.W.-O. są nieco odmiennie wykształcone i mają różną genezę. Wnętrza kotlin są przeważnie silnie zapiaszczone, a odcinki "dolinne" wypełnione młodszą akumulacją rzeczną. Teren silnie podmokły, pod względem rolniczym słabiej wyzyskany, nie pozbawiony jednak większych osiedli jak Koło, -Konin, Śrem, Wolsztyn oraz Krosno Odrzańskie. Wardar, gr. Aksios, rz. w -Macedonii; wypływa w paśmie Szar Pianina (Jugosławia), płynie w zasadzie ku pd. i uchodzi do Zat. Salonickiej (w Grecji); dł. 388 km, pow. dorzecza 28 tyś. km2; dopł.: l. — Bregalnica, p. — Crna Rka. Nieżeglowny ze względu na bystry bieg i duże wahania wodostanu. Dół. W. biegnie szlak komunikacyjny z -Sa-lonik przez Kosovo Poije w kierunku -Belgradu. Warka, miasto w pow. grójeckim (woj. warszawskie), 'na l. brzegu Pilicy, ok. 10 km od jej ujścia do Wisły. Prawa m. uzyskała w 132'1; w XV—XVI w. rozwinęła się na niewielki ośr. targowy i rzemieślniczy; została całkowicie zniszczona w czasie wojen szwedzkich (bitwa pod W. w 1656), ponownie w 1845 podczas ciężkich walk o przyczółek wa-recko-magnuszewski (—rMa-gnuszew); odbudowana po 1945. Ok. 7 tyś. mieszk. (1867); przem. materiałów budowlanych i spożywczy (wyrób win); w dzielnicy Winiary (przyłączonej do W. po wojnie) plantacje winorośli; st. kol.; niewielki węzeł drogowy; WARSZAWA 877 barokowy kościół z połowy XVII w. oraz XIX-wieczny pałac, przebudowany z dworu Pułaskich (z końca XVII w.) — obecnie muzeum PTTK. Warmia, hist. dzielnica Polski; obszar ciągnący się szerokim pasmem od środk. cz. wybrzeża Zalewu Wiślanego w kierunku pd.-wsch. na wsch. od rz. Pasłęka, obejmując górną i środk. cz. dorzecza rz. Łyna; ważniejsze m.: -01-sztyn, - Lidzbark Warmiński, Braniewo, Frombork i Reszel. Warna, miasto w Bułgarii nad M. Czarnym, przy ujściu rzeki Pro-wadijska Ręka, adm. ośr. okręgu Warna. Znana w starożytności (Odessos) jako obóz wojskowy; rozwinęła się po przyłączeniu w 1878 do niepodległej Bułgarii. 180,1 tyś. mieszk. (1965); ośr. przem. spożywczego, tekstylnego i stoczniowego; ruchliwy port (ok. połowa obrotów handl. Bułgarii), ważna baza rybacka; uzdrowisko i m. wypoczynkowe; duża stacja biologii Morza Czarnego; muzeum. Na przedmieściu mauzoleum króla Władysława Warneńczyka na pamiątkę bitwy pod W. (1444). Warszawa, stolica PRL, m. wojewódzkie, woj. miejskie, siedziba najwyższych władz państwowych i urzędów centralnych, położ.w środk. biegu Wisły na wys. ok. ,100 m n.p.m. po obu stronach'rz. w środku obszernej, rozgałęzionej Kotliny Warszawskiej; pow. m. 446 km2, ludn. 1288 tyś. mieszk. (1969). Prace wykopaliskowe wykazują istnienie grodu na Starym Bródnie z początku X w., strzegącego przeprawy przez rz.; na l. brzegu Wisły istniała od XII w. wieś targowa Solec, strzeżona w XIII w. przez gród Jazdów; na początku XIV w. uformowała się Stara W. otoczona ok. 1350 pierwszą, a po 1380 drugą linią murów; w końcu XIV w. powstało poza murami Nowe Miasto z własnym samorządem. Stara W. była osadą handlowo-rzemieślniczą (spław towarów Wisłą; złotnicy, sio-dlarze). Nowe Miasto miało charakter rolniczo-rzemieślni-czy (garncarze, piwowarzy); po unii Polski z Litwą zaznaczył się wzrost znaczenia W.; od 1413 stolica Mazowsza, po wygaśnięciu w 1526 dynastii książąt mazowieckich przyłączona wraz z Mazowszem do Korony; W. liczyła wówczas ok. 5 tyś. mieszk.; wskutek centralnego położ.W. były tu od 1556 zwoływane walne sejmy koronne, od 1573 elekcje królów, w tym też czasie (1573) powstał pierwszy stały most na Wiśle. W 1596 Zygmunt III przeniósł tu stolica państwa; w 1621—24 otoczono m. nowymi fortyfikacjami (wał zygmun-towski); m. stało się ważnym krajowym centrum handlu zbożem i drzewem oraz ośr. rękodzieła. Szybki rozwój terytorialny i ludnościowy W. (1645 ok. 20 tyś. mieszk.) został na ponad pół w. zahamowany przez wojnę ze Szwecją (1655— 57), na początku XVIII w. — wojną pn.; częste głody i epidemie spowodowały spadek ludn. m. z końcem XVII w. do 18 tyś. Planowa rozbudowa W. rozpoczęła się za panowania Sasów, a wzmożony napływ magnaterii i szlachty spowo-wał silniejszy rozwój przedmieść (budowle pałacowe) w porównaniu ze Starym i Nowym Miastemiasto w połowie XVIII w. uporządkowano gospodarkę miasto, budowano nowe ulice i place ("Komisja Bruko- 878 WABSZAWA wa") oraz tworzono zalążki przem. (manufaktury, cegielnie, młyny, browary); .ok. 1792 W. osiągnęła już 115 tyś. mieszk. i stała się jak na ówczesne stosunki nowoczesną, wczes-nokapitalistyczną metropolią; uchwalone w 1792 przez Sejm Czteroletni zniesienie jurydyk i utworzenie jednolitej władzy miejskiej zapoczątkowało proces zrastania się W. w nowoczesny organizm miejski. Miasto b. ucierpiało podczas powstania kościuszkowskiego 1794 i wyludniło się (1803 — 64 tyś. mieszk.). W okresie po-rozbiorowym W. stała się m. prowincjonalnym; w 1818 o-twarto w W. uniwersytet, w 1818—30 podjęto realizację szerszych planów urbanistycznych połączonych z zakazem budowania domów drewnianych i likwidowaniem zabudowy kontrastowej. W dobie popowstaniowej nastąpiło zaostrzenie ucisku politycznego i zastój w rozwoju m,; w 1862 otwarto Szkołę Główną i utworzono Muzeum Sztuk Pięknych, przekształcone w 1916 na Muzeum Narodowe. Od ok. 1870 rozpoczął się proces u- przemysławiania miasto, które w 1900 stało się poważnym centrum przem. (spożywczy, metalowy, skórzany, włókienniczy, budowlany, chemiczny i początki poligrafii), zatrudniającym w ok. 450 zakładach i fabrykach ponad 30 tyś. robotników; w związku z tym ufor- mowało się w W. poważne skupisko robotnicze, ośr. patriotycznej i postępowej myśli rewolucyjnej; konflikty społeczne i narodowe znalazły swe odbicie w ruchach strajkowych i rewolucyjnych (1905 —07). Po odzyskaniu niepodległości w 1918 W. odzyskała rangę stolica państwa; m. rozwijało się jako ośr. przem. i handlowy oraz jako siedziba centralnych urzędów i instytucji; zaznaczył się poważny wzrost liczby mieszkańców m. (1938 — 1,3 mln), rozwój budownictwa administracyjnego i mieszkaniowego (Saska Kępa, Żoliborz), przy pewnym jednak opóźnieniu prac nad uregulowaniem zabudowy, gospodarki miejskiej i sieci komunikacyjnej. W II wojnie świat, m. uległo niemal całkowitej zagładzie, w wyniku walk, głównie jednak wskutek systematycznej działalności niszczycielskiej hitlerowców po powstaniu warszawskim (1944); w 1939—45 zginęło ok. 800 tyś. mieszk. W., a w lewobrzeżnej cz. m. zostało zniszczonych ponad 75% budynków; podobnemu losowi uległa znaczna większość (70—90%) zabytków historycznych, kościołów, bibliotek, teatrów, szpitali oraz, różnego rodzaju obiektów u- sługowych i kulturalnych. Wyzwolenie W. przez Armię Radziecką i I Armię WP 17 I 1945 zapoczątkowało b. szybką jej odbudowę i rozbudowę, przy czym akcje te zmierzały do stworzenia nowego układu przestrzennego miasto, właściwej lokalizacji zakładów przem. i dzielnic mieszkaniowych oraz do usprawnienia komunikacji. Powstały na ruinach nowe osiedla: Mariensztat, Muranów, Marszałkowska Dzielnica Mieszkaniowa (1952), Młynów, Mokotów, Praga, Grochów i in.; stworzono dwie gł. trasy komunikacyjne: W—Z (1949) i N—S, odbudowano zniszczone mosty (Poniatowskiego, 1946). Przebudowie uległo też centrum W. wskutek wzniesienia Pałacu Kultury i Nauki (dar narodów ZSRR, 1955); dokonano też ze szczególną starannością odbudowy i rekonstrukcji zabytków, zwłaszcza Stare- WARSZAWA 879 go i Nowego Miasta; przez przyłączenie szeregu osiedli podmiejskich jak "Wilanów, Włochy, Wawer, Rembertów rozszerzono pow. m. do 446 km2. Pięknem nowoczesnych linii odznacza się kompleks handlowo-mieszkalny na Ścianie Wschodniej oraz rozległe osiedle Za Żelazną Bramą. Przem. W. odbudowany i rozbudowany po zniszczeniach II wojny świat, został skoncentrowany w dzielnicach peryfe- ryjnych jak: Zerań, Koło, Słu-żewiec, Tarchomin, Żoliborz, Grochów i Wola, a ogólna ilość w nim zatrudnionych wzrosła do 225 tyś. (1969); w jego strukturze gałęziowej nastąpiły w okresie powojennym znaczne zmiany: przodującą rolę zajmuje obecnie przem. budowy maszyn i środków transportu, metalowy i elektrotechniczny (51-/0 ogółu zatrudnionych), obok niego wzrosło wyraźnie znaczenie energetyki, przem. materiałów budowlanych (4<'/o zatrudnionych) oraz papierniczo-poligraficzne-go (9% zatrudnionych), precy-zyjno- optycznego i farmaceutycznego, przy równoczesnym zmniejszeniu się roli przem.: włókienniczego, skórzanego i chemicznego. Największe kompleksy przemysłowe W. to Huta "Warszawa" (428 tyś. t stali w 1969), Fabryka Samochodów Osobowych (na Zeraniu — 47,4 tyś. wozów osobowych), Zakłady Radiowe im. M. Kasprzaka, Warszawskie Za- kłady Telewizyjne (308 tyś. telewizorów, 130 tyś. magnetofonów), Zakłady Wytwórcze Aparatów Wysokiego Napięcia im. G. Dymitrowa, Zakłady Wytwórcze Lamp Elektrycznych im. R. Luksemburg, Fabryka Wyrobów Precyzyjnych im. K. Świerczewskiego (d Gerlach), Polskie Zakłady Optyczne (16,3 tyś. mikroskopów, 1969), Zakłady im. 22 Lipca (d. E. Wedel), Zakłady Mięsne na Służewcu, Pradze i Zeraniu; Tarchomińskie Zakłady Farmaceutyczne "Polfa", Warszawska Fabryka Kosmetyków "Uroda", Zakłady Poligraficzne "Dom Słowa Polskiego" (największe w Polsce), cementownia (586 tyś. t), elektrociepłownie "Po-wiśle", "Siekierki", "Zerań" (2,6 mld kWh, 1969) i in. W. jest największym w PRL ośr. kult.-nauk., siedzibą 11 wyższych uczelni (uniwersytet, politechnika, akademia medyczna i in.), w których studiowało (1969) 64 tyś. studentów. Polskiej Akademii Nauk (większość placówek badawczych) oraz instytutów o znaczeniu ogólnokrajowym (np. Instytut Onkologii im. M. Curie-Skło-dowskiej, Geologiczny, Państwowy Instytut Hydrologicz-no- Meteorologiczny); szereg bibliotek z Biblioteką Narodową na czele, 23 muzea (m.in. Muzeum Narodowe, Muzeum Wojska Polskiego, Muzeum Historyczne m. Warszawy), 23 teatry i instytucje muzyczne (Teatr Narodowy, Polski, Filharmonia Narodowa). Centralny węzeł komunikacyjny PRL z 6 gł. i 3 lokalnymi liniami kol., z szeregiem szos rozchodzących się w 14 gł. kierunkach, portami rz. (stary na Pradze, nowy na Zoraniu), jedynym w PRL międzynarodowym portem lotniczym na Okęciu; węzeł ruchu samochodowego z ponad 100 tyś. pojazdów samochodowych; punkt końcowy systemu rurociągów gazu ziemnego i przem.; najważniejszy w kraju ośr. radiowy (55% programów krajowych) i telewizyjny (ponad W/v programu ogólnopolskiego). Wokół m. aglomeracja W. o pow. ok. 3000 km2 880 WARTA z m. (-) Pruszkowem, Otwockiem na czele; podmiejska strefa W. w promieniu ok. 30— 40 km ma charakter sadowni-czo- warzywniczy i hodowlany. Warta, rz., p. gł. dopływ Odry; dł. 762 km, pow. dorzecza 53,7 tyś. km2. Wypływa pod Kro-mołowem na wys. 387 m n.p. m.; początkowo płynie wzdłuż krawędzi Wyż. Krakowsko- —Częstochowskiej, pod Częstochową przełamuje się przez nią i z wyjątkiem odcinka poniżej Radomska kieruje się ku pn. aż do m. Koło, gdzie skręca ku zach., wykorzystując rozlegle obniżenie Rrado-liny Warciańsko-Odrzańskiej, koło Śremu wchodzi w dół. przełomową przez obszar poznańskich wzniesień morenowych (pod Poznaniem szer. doliny W. dochodzi miejscami do 0,5 km); pod Obornikami wchodzi znów w obniżenie następnej Pradoliny — Toruńsko-Eberswaldakiej, którą dopływa (pod Kostrzynem) do Odry. Szer. dół. przy ujściu W. wynosi 10 km. W. odznacza się niezbyt dużymi wahaniami wodostanu (najniższe w jesieni, najwyższe na wiosnę); jest słabo uregulowana; przepływ przy ujściu minimalny 63 n/sek. Gł. dopL: l. — Liswarta, Pro&na, -0bra, p. — Widawka, Ner, Wełna, —r Noteć. Połączona przez Noteć i Kań. Bydgoski z Wisłą. W. stanowi drogę wodną, dostępną od Poznania dla barek 800 t. Waszyngton, Washington D.C., District of Columbia, miasto, stolica USA, położony na tzw. "linii wodospadów" nad rzeką Poto-mac, przy ujściu rzeki Anacostia, z którą tworzy wspólny lejek ujściowy do zat. Chesapeake. Zał. w 1790 na pagórkowatym terenie, na l. brzegu rz. Poto- mac, został zaprojektowany jako stolica, co się wyraziło zarówno w wyjątkowo pięknym planie miasto, jak i w rozmieszczeniu gł. gmachów państwowych; zajmuje obszar wydzielony początkowo ze stanów Maryland i Wirginia, a potem (po 1846) tylko z Maryland — tzw. District of Columbia. Centralne jego punkty — połączone Pennsylvania Avenue — stanowią położ.na wzgórzu Kapitał, siedziba Kongresu i Izby Reprezentantów oraz Biały Dom — siedziba prezydenta USA, w pobliżu których .znajduje się kilkanaście gł. gmachów państwowych, włącznie z siedzibą ministerstwa wojny (Pentagon); 795 tyś. mieszik. (1884), zespół miejski 2323 tys.; po II wojnie świat. poważniejszy wzrost wykazują tylko jego przedmieścia (Anacostia, Brookland). W. stanowi typową stolica, nieomal zupełnie pozbawioną przem. (tylko niewielki praem. spożywczy oraz ogromny — poligraficzny); ważny ośr. kult.-nauk.: sześć uniwersytetów (najstarszy Georgetown University, zał. 1788) i in. wyższe uczelnie, Biblioteka Kongresu (jedna z największych na świecie), szereg instytutów nauk (m.in. Smithsonian Institute i Came-gie Institute), muzea oraz galerie (m.in. National Mu-seum, National Gallery of Art i in.), archiwa i obserwatoria; teatry; ważne centrum komunikacyjne; wielki port lotniczy; piękne parki (np. Rock Greek, Potomac, Cleveland); ogród zoologiczny. Po drugiej stronie rz. Potomac cmentarz Ariington z grobowcem Nieznanego Żołnierza. Watykan, Status Cwitatis Va-ticane. Państwo Watykańskie, monarchia sui generis oparta WELEBIT 881 na prawie kanonicznym; państwo kościelne stanowiące siedzibę papieża. Utworzone 1930 na mocy tzw. układów late-rańsfcioh, zawartych między Włochami a papieżem. Pow. 0,44 km2; ok. i tyś. stałych mieszk.; język urzędowy łaciński. W. obejmuje 13 obiektów w Rzymie i okolicy, mań. bazylikę św. Piotra, pałac papieski, ogrody, bibliotekę, archiwum, muzeum oraz Castel Gandolfo w G. -Albańskich (letnia siedziba papieża). W. posiada wlasną walutę (lir watykański), pocztę, radiostację i wielkie zakłady poligraficzne. Jest jednym z największych w świecie posiadaczem aikcji giełdowych, bankowych i przemiasto, majątków ziemskich; związany z bankami USA, Francji, Szwajcarii i in. krajów kapitalistycznych. B. bogate zbiory dzieł sztuki i biblioteczne. Wda, Czarna. Woda, rz., l. dopt. -Wisły; dl. ISO km, pow. dorzecza 2345 'km2. Wypływa na wys. dk. ITO m n.p.miasto, na zach. od Kościerzyny, .przepływa przez jeź. Wdzydze i kieruje się 'ku pd. wsch., zataczając wielki łuk między Czarną Wodą a Tleniem; uchodzi koło m. Świecie do Wisły. Spiętrzona dla celów hydroenerge-tycznych koło Gródka. Znany szlak turystyki wodnej. Weddella, Morze-, najbardziej pd. cz. O. Atlantyckiego, na wsch. od Ziemi -Grahama, stanowiąca wielką zat. u wybrzeży Antarktydy; pow. ok. 2,9 mln 'km2, średnia głęb. 2i—5 tyś. m, maks. 5148 m; pokryte krą i pływającymi g. lodowymi; rejon połowu wielorybów i tok. M.W. odkrył ang. łowca tok J. Weddell w 1823. Weimar, miasto w NRD (-Turyn-gia), ok. 25 km na zach. od m. 56 Słownik geografii świata -Jena, nad cz. Hm. Żal. w X w.; ośr. rzemiosł, w 1572 stolica księstwa; w W. mieszkał przez długi czas Goethe. M. stało Się pod jego wpływem i w ścisłym związku z uniwersytetem w Jenie poważnym, centrum umysłowym ówczesnej Europy; po pierwszej wojnie świat, ogłoszono tu nową konstytucję niemiecką. 64,2 tyś. mieszk. (1967); niewielki ośr. przem. maszynowego, włókien- niczego, obuwniczego i spożywczego; szereg zabytkowych budowli i muzeów (dam Goethego). W pobliżu W. znajduje się - Buchenwald, gdzie podczas drugiej wojny świat. istniał obóz kaźni hitlerowskiej. Obecnie pomnik martyrologii. Wejherowo, m. pow. w woj. gdańskim, położ.na wys. 25—30 m n.p.miasto w pradolinie rz. Redy, na szlaku toomunikacyjnym Gdynia—Szczecin. 31 tyś. mieszk. (1968); zał. w 1643 przez J. Wejhera pod nazwą Wola Wejherowska na miejscu wsi z XIV w.; prawa miejskie w 1850; rozwinęło się dopiero w drugiej połowie XIX w. w niewielki ośr. przem. przetwórczo-rolnego i miner. (cementownia); po II wojnie świat, na skutek połączenia W. koleją elektryczną z Gdynią nastąpił szybki rozwój ludn. i gosp.; przem. cementowy, drzewny, a także odzieżowy i skórzano-obuwniczy; zabytki, gł. architektury barokowej. Znaczna cz. mieszk. dojeżdża do pracy w zespole portowym i przem. Gdyni .1 Gdańska. W pobliskich lasach piaśnickich hitlerowcy zamor- dowali ponad 12 tyś. Polaków. Welebit, VeleUt, ok. 200i km dł. pasmo g. krawędziowych w Jugosławii (-Chorwacja), 882 WELLINGTON opadających stromo ku Adriatykowi, łagodnie ku wnętrzu Kotliny Gospić; maks. wys. 1824 m n.p.m. Wellingrton, miasto, stolica Nowej Zelandii, pot na pd. krańcu Wyspy Północnej, w zat. Port Nicholson nad Cięte,. -Cooka. Żal. w 1841, od 1865 stolica kraju. 167,9 tyś. mieszk. (1966; łącznie z przedmieściem Hutt — 282,6 tys.); gł. port kraju (eksport masła, serów, mięsa i wełny); ośr. przem.: spożywczego, stoczniowego, metalowego, filia zakładów samochodowych Forda; przem.-handl. część m. jest rozłożona wokół portu, dzielnice mieszkalne na wzgórzach; ważne centrum nauk. (uniwersytet i in. uczelnie). Częste niewielkie trzęsienia ziemi i związane z nimi zmiany linii brzegowej. Weltawa, Vltava, rz. w Czechosłowacji, lewy dopływ Laby; dł. 446 km, pow. dorzecza 3ll tyś. km2; powst. z połączenia Ciepłej i Zimnej Wełtawy, wypływających w -Szumawie; uchodzi pod m. Melnik do Łaby. Żeglowna na odcinku ok. 80 km. W. jest rz. uregulowaną; kilka sztucznych jeź. (Li-penskie, Slapskie i in.) oraz hydroelektrowni. Nad dolną W. leży stolica Czechosłowacji -Praga. Wenecja, Yenezw, miasto w pn.-wsch. Włoszech, położ.na 118 w. Laguny Weneckiej (M. Adriatyckie) w dwóch grupach, rozdzielonych Wielkim Kań. (Canale Grandę) oraz ok. 160 mniejszymi kań., przez które prowadzi ok. 400 mostów. Powst. w VII w. jako osada obronna przed najazdami Hunów; w czasie wypraw krzyżowych m. stało się wielką potęgą morską i handl., której rozkwit przypada na XIII—XV w.; odkrycie nowych dróg handlu świat, oraz utrata wielu posiadłości w basenie M. Śródziemnego spowodowały w XVIII—XIX w. jej upadek. 366,8 tyś. mieszk. (1967); ośr. adm. i wielkie centrum turystyczne ze względu na zabytki architektoniczne i obiekty sztuki; nowoczesny przem. rozwinął się na przedmieściach położ.na Płw. Apeniń- skim (Marghera, Mestre); przem.: metalurgiczny, maszynowy, stoczniowy, chemiczny (rafinerie ropy naftowej) oraz włókienniczy, rozwinięte rzemiosło oraz przem. artystyczny, dostarczający wyrobów ze złota, srebra i skóry; na w. Mu-rano produkcja wyrobów ze szkła, znana od średniowiecza (szkła weneckie); port handl., obsługujący pn.-wsch. cz. Włoch; na w. Burano centrum rybackie; świat, uzdrowisko z plażą (Lido); wielki ośr. sztuki z akademią sztuk pięknych, konserwatorium, muzea, galerie sztuki i wspaniałe zabytki architektury, m.in. pałac dożów, kościoły (Sw. Manka) i stare domy. Wener, Yanern, jeź. w środk. Szwecji, największe w kraju, położ.na wys. 44 m n.p.m. jeź. pochodzenia tektonicznego; dł. 108 km, szer. do 56 km, pow. 5546 km8, średnia głęb. 33 m, maks. — 98 m. Brzegi na ogół niskie, silnie rozczłonkowane; liczne w-y. Do jeź. wpada ok. 30 rz.; największa z nich Klar; odpływa rz. Gota do Kattegatu; znaczne zmiany poziomu wód. W. wchodzi w skład systemu śródlądowej drogi wodnej, łączącej cieśn. Kattegat z M. Bałtyckim; stanowi bardzo ruchliwy rejon komunikacji śródlądowej. Odznacza sięzna- WENEZUELA 883 czną rybnością; u brzegów szereg osad rybackich. Wenezuela, RepKblica de Ve-nezuela. Republika Wenezueli, państwo (republika federalna) w pn. cz. Ameryki Pd. nad M. -Karaibskim i O. Atlantyckim; pow. 912050 km1; ludn. 10035 tyś. mieszk. (1969), stolica -Caracas 1959 tyś. mieszk. (zespół miasto, 1968). Do W. należy także szereg (ok. 70) wysp przybrzeżnych, z których najważniejsze: Los roques. La Tortuga, La Blan-quilla, Margarita i in. o łącznej pow. 120 km2, podział administracyjny: 20 autonomicznych stanów, i dystrykt federalny i 2 terytoria federalne. WARUNKI NATURALNE. Wybrzeża W., z wyjątkiem odcinka środk., są dość dobrze rozwinięte. Pd. i pd.-wsch. część kraju, blisko 50% jego pow., zajmuje stara krystaliczna, silnie rozcięta Wyż. -Gujańska, wznosząca się na wsch. do wys. 2800—2900 m n.p.m. (Auyan Tepui 2953 m, Roraima 2772 m), ku pn. i pn- -zach. przechodzi ona dość gwałtownie w rozległą niż. nad rzeką -0rmoko, a ku pd.- -zach. w niż. między Orinoko a Rio Negro (Casiquiare). Środkiem kraju ciągnie się rozległy pas nizin, /o w usługach, 13% w przem. i ok. 10% w handlu. W roln., w którym ziemie orne wraz z kulturami drzewnymi (kawa, kakao) zajmują 5,7% pow. kraju, gł. rolę odgrywają (1966): kukurydza (557 tyś. t), trzcina cukrowa (4,1 mln t) skupiona głównie nad jeź. Maracaibo, banany (1,2 mln t), maniok (kassawa, 320 tyś. t) i ryż (210 tyś. t), dalej ziemniaki (143 tyś. t), kawa (61 tyś. t) niemal wyłącznie w terenach andyjskich, kakao (23 tyś. t) na obszarze nizinnym, a także tytoń i bawełna. Znaczne obszary — ok. 140 tyś. km* (15% pow. kraju) zajmują łąki i pastwiska, na których hoduje się bydło (6,7 mln szfc, 1966), kozy (1,2 mln szt.) oraz konie i osły; poza tym w całym kraju rozwinięta hodowla niero-gacizny (ok. 2 mln szt.). Lasy i zarośla zajmują ok. 21% pow. i dostarczają gł. szla- chetnych drewien tropikalnych (mahoniu, balata i in.), których eksploatacja przekroczyła 7 mln m' (1967). Dość pomyślnie rozwija się rybołówstwo przybrzeżne i dostarcza ok. 90 tyś. t ryb. (1967). Przem. wydobywczy opiera się przede wszystkim na ropie naftowej, której prod. doszła do 190 mln t (1968, 3 miejsce na świecie); skupia się ona wokół jeź. Maracaibo, nad Zat. Wenezuelską oraz nad dolnym biegiem Orinoko. W. jest też poważnym producentem gazu ziemnego (7 mld m", 1967), asfaltu naturalnego, a przede wszystkim wysokoprocentowych (65%) rud żelaza znalezionych niedawno na terenie WETTER 885 Wyż. Gujańskiej (Cerro Bo-livar, El Pao) o olbrzymich zasobach i prod. rocznej przynoszącej już 11 mln t Fe (1967); znane są też poważne złoża diamentów (Icabaru, 85 tyś. karatów w 1967), dalej azbestu, manganu, wanadu, magnezytu i miki. Przem. przetwórczy w początkowych stadiach rozwoju, obejmuje niewielkie przetwórstwo ropy naftowej (11 rafinerii), drewna, prod. cementu (2,2 mln t), żelaza i stali (0,6 mln t), dalej przetwórstwo bawełny i wyrób włókien sztucznych, prod. cukru (370 tyś. t, 1967), papierosów (12 mld szt.), szkła, wreszcie ostatnio montaż samochodów. Cały przem. wydobywczy zwłaszcza naftowy i rud żelaza oraz znaczny odsetek prod. rolniczej znajduje się w rękach koncernów USA. Komunikacja ogranicza się do obszaru przybrzeżnego i obejmuje ok. 465 km kol. żelaznych i 37 tyś. km dróg bitych, z czego 1400 km autostrady panamerykańskiej i 1200 km autostrady kolumbijskiej (Caracas—San Cristóbal); poza tym. W. posiada ok. 9 tyś. km dróg wodnych, gł. w głębi kraju. Dł. ropociągów ok. 6 tyś. km (1965). Tonaż floty handl. (1967) 350 tyś. BRT, liczba samochodów 690 tyś. szt. (1968); 3 linie lotnicze, lotniska mię-dzynar. Maracaibo, Maiquetia, Barcelona, Maturin. Eksport gł. ropy naftowej (93%), rudy żelaza (3%), kawy i kakao; import obejmuje maszyny i urządzenia (35%), pojazdy mechaniczne (22%), artykuły rol-no-spożywcze i in. Główni partnerzy handlowi: USA (43%), Antyle Holenderskie (15%), Kanada (7%), Wielka Brytania (6%), NRF (4%), Japonia i Brazylia. Bilans handl. W. jest od wielu lat stale dodatni. Werona, Verona, miasto w północnych Włoszech na przedpolu -Alp nad rzeką -4-Adygą, ośr. adm. prow. Werona. Już za czasów rzymskich ważny węzeł komunikacyjny; z początkiem średniowiecza odgrywała też znaczną rolę polit. i była czasowo stolica Italii; opanowana przez Wenecję straciła na znaczeniu; długi czas stanowiła fortecę broniącą przejścia doL Adygi ku przeł. -Bren-ner; jako ośr. przem. rozwinęła się dopiero w XX w. 251,6 tyś. mieszk. (1987); ośr. przem. maszynowego, włókienniczego, chemicznego, pa- pierniczego i spożywczego; ważny węzeł komunikacji kol. i drogowej na jednym z gl. szlaków transalpejskich; szereg zabytków rzymskich (most) oraz średniowiecznych (zamek, kościoły). Wersal, Versailles, m. we Francji, położ.18 km na pd. zach. od -Paryża; należy do zespołu miejskiego stolica, 90,8 tyś. mieszk. (1968); była rezydencja królów francusikaeh z olbrzymim, zabytkowym pałacem z XVII w.; szkoła wojskowa (Saint Cyr); ośr. turystyki, ośr. adm. dep. Seine-et-Oise. Westerplatte, niewielki płw. między Leniwką (ramię -Wisły) a morzem, u wejścia do portu gdańskiego. W 192f7 Polska zbudowała tu na terenie ówczesnego Wolnego Miasta Gdańska składnicę amunicji. Tu padły pierwsze strzały II wojny świat. Wsławione obroną przez polski garnizon w dniach l—7 września > 1939 przeciw wojskom hitlerowskim. Pomnik Obrońców Westerplatte. Wetter, Vattern, jeź. w środk. Szwecji (drugie co do wiel- 886 WEWNĘTRZNE MOBZE JAPOŃSKIE -kości), położ.na wys. 86 m n.p. m.; dl. 130 km, szer. 31 km, pow. 1889 km2, średnia głęb. 39 m, maks. — 118 m. Brzegi wys., słabo rozczłonkowane, zalesione, b. malownicze. Temp. wody niska, 6—7°. Zasilane gł. ze źródeł dennych; znane z silnych burz i falowania. Poprzez jeź. -Wener łączy się z Kattegatem, przez rz. Motała i kań. -Gota z M. -Bałtyckim. Wewnętrzne Morze Japońskie, Seto naikai, podłużny zbior-njik wodny pomiędzy japońskimi w.: (-•) Honsiu (cz. pd.- -zach.), Ktusiu, Sikoteu, połączony z O. Spokojnym cieśn. Bungo i Kii oraa z M. Japońskim — cieśn. Shimonoseki (szer. 1,8 km); dl. 445 km, maks. szer. 55 km, matos. głęb. 241 m, średnia głęb. 20—60 m; brzegi mocno urzeźbione, liczne małe w. Ważna wewnętrzna droga wodna Japonii; gL porty: (-) Kobe, Osaka, Si-monoseki, Hiroshima oraz Kl-takyushu. Wezera, Weser, rz. w NRF; powstaje z połączenia rz.: Wer-ry (źródła w NRD), Puldy (z Eder); płynie ku pn., przełamując się przez G. Wezerskie przed Minden (Porta Westta-lica), uchodzi na pn. od -Bremy do M. Północnego; dł. 724 km; pow. dorzecza 45,5 tyś. km2; gł. dopŁ Aller (z Leine). Połączenie kanałowe (kań. śródlądowy) z -•Renem i -Ł,abą. Żeglowna na dł. 530 km; od Bremy dostępna dla statków morskich. Wezuwiusz, Vesuvto, czynny wulkan — jedyny na kontynencie eur.; położ.12 km na pd. wsch. od Neapolu; 1277 m n. p.m. Jego wys. ulega wskutek wybuchów znacznym zmianom; krater (o średnicy 500— 700 m) od pn. jest otoczony półkolistym wałem o wys. 1132 m n.p.miasto, stanowiącym resztę dawnego krateru (zw. Monte Somma), na którym znajduje się obserwatorium wulkanolo-giczne. Na szczyt prowadzą elektryczne kolejki: zębata i linowa. Pierwszy znany wybuch w 79 r. n.e. zniszczył Pompeję, Herculanum i Sta-triae; ostatni silny wybuch w 1844. Zwietrzałe tufy i lawy tworzą w dolnych partiach żyzne gleby zajęte przez sady i winnice. Węgry, Magyar Nepkozt&rsa-sag, Węgierska Republika Ludowa, państwo w centrum Europy, położ.nad środk. Dunajem i Cisą. Pow. 93 030 Jon2, ludn. 10256 tyś. młeszk. (1968); stolica -•Budapeszt — 1970 tyś. mieszk. (1967). Adm. dzieli się na 19 komitatów oraz 5 miast wydzielonych. W. graniczą z Rumunią, Jugosławią, Austrią, Czechosłowacją i ZSRR. WARUNKI NATURALNE. W. są krajem śródlądowym naddu-najskimi, zajmującym zasadniczą cz. Kotliny Panońskiej, powstałej na miejscu paleozo-icznego masywu krystalicznego, który zapadł się pod wpływem alpejskich ruchów górotwórczych. Ok. 4/5 pow. zajmują niż., we wsch. cz. kraju Wielka Niż. Węgierska (Alfold) przykryta częściowo lessem, lub drobnoziarnistym piaskiem eolicznym; na pn.- -zach. Mała Niż. Węgierska (Kisalfold) wysłana paleogeńskimi i czwartorzędowymi utworami jeziornymi i rzecznymi. Oddzielone są one pasmem wzniesień o kierunku pd.-zach. — pn.-wsch., które dół. Dunaju dzieli na Zadu-naje (Dunantul) na pd.-zach. i Sredniogórze Zach. na pn.- WĘGRY 887 -zach. oraz Sredniogórze Północne na pn.-wsch. Najwyższą cz. stanowi bogate w minerały i silnie pocięte uskokami Sredniogórze Zach., złożone z masywów: Las Bakoński (713 m n.p.m.) nad jeź. Balaton, Vćr-tes (480 m), Gerecse (634 m), Pilis (737 m), gdzie wśród wapieni i dolomitów występują skały wulkaniczne. Wzdłuż prawego brzegu Dunaju rozpościera się rozcięta i przykryta lessem najniższa kraina Zadunaja — Mez6fold, zamknięta od pd. starymi g. Mec-sek. Pogranicze ze Słowacją zajmuje Sredniogórze Pn. zbud. ze skał wulkanicznych. Tworzą je najwyższe na W. g. Matra (Kśkes 1015 m n.p.m.), G. Bukowe (Biikk), G. Tokaj-skłe, przedzielone obszarami pagórkowatymi. Klimat W. jest kontynentalny z długim upalnym latem (średnia temp. lipca 20°—23°C) i krótką ostrą zimą (średnia temp. stycznia —2°C). Opady 450—750 mm rocznie; częste susze. Roślinność naturalną stanowił laso-step, który w wyniku rabunkowej gospodarki przekształcił się w step (puszta) zachowany jedynie jako rezerwaty Hortobagy i Bugac. Lasy bu-kowo-dębowe zajmują ok. 13'/* pow. Sieć rzeczna rzadka; główna rzeka —••Dunaj (420 km na terenie W.) z dopływami Rabą, Drawą i Cisą (579 km na terenie W.), przyjmuje ona szereg rzek spływających z Karpat (Sajó, Keresz, Samosz i in.). Jeż.: Balaton (591 km2, głęb. do 11 m), Velence i cz. Nezyderskie. Ok. 1/2 obszaru zajmują lessy i czarnoziemy, W/o piaski, obecnie wykorzystane pod winnice i sady, 9'lc gleby słone. LUDNOŚĆ: W okresie od 1941 ludn. wzrosła tylko o ok. 950 tys.; przyrost naturalny od kilkunastu lat wynosi poniżej 5%o (2,l%o w 1962), ostatnio wzrósł w wyniku polityki po- pulacyjnej. W m. mieszka 44,5% ludn. (1968), w tym 18,5°/i> w Budapeszcie; inne m. (w tyś. mieszk. w 1968): Miszkolc — 170, Debreczyn — 150, Pecz — 140, Szeged — 120. Powstały 23 nowe miasta. Z 4877 tyś. zawodowo czynnych 41,3°/« przypada na przem. i budownictwo, 30,5% na roln., 6,5% na łączność, 21,T>/9 na usługi i inne. GOSPODARKA. W wyniku rozwoju socjalistycznej gospodarki w powojennym ćwierćwieczu W. przekształciły się w kraj przem.- roln. W latach 1950—68 prod. przem. zwiększyła się pięciokrotnie, rolnicza półtora rażą, dochód nar. blisko trzykrotnie. W tworzeniu dochodu nar. 68% przypada na przem. (3T>/a w 1938), 11"/o na budownictwo, '/B na roln. (53'yB w 1938). Dominu- jącą pozycję zajął przem. ciężki, nastąpiły zasadnicze zmiany w lokalizacji prod. W 1948 przem. Budapesztu zatrudniał 51,4<)/o robotników, obecnie jego udział spadł do 38,8<)/ (1967) na rzecz ośr. prowincjonalnych. Baza surowcowa przem. jest na ogół mało zasobna. Drobne złoża węgla kamiennego występują w g. Mecsek, znaczniejsze węgla brunatnego w Sredniogórzu Zach. (Tatabanya, Oroszlany, Dorog) oraz Północnym; ropa naftowa w rejonie Nagykanizsa, odprowadzana rurociągiem do rafinerii w Sz&zha-lombatta (Budapeszt), gdzie znajduje się także zakończenie nattociągu "Przyjaźń" wiodącego z ZSRR. Większe m. wiążą rurociągi (2097 km) dostarczające gaz ziemny ze 888___________________ złóż własnych i rumuńskich. Dużym bogactwem są pokłady boksytów w g. Vertes i Lesie Bakońskim, jedne z większych w Europie i manganu Urkut), nieco żelaza (Ruda-banya) i uranu (g. Mecsek). Przem. przetwórczy zatrudnia ok. 1,3 mln robotników. Najszybciej rozwijał się przem. precyzyjny, elektrotechniczny i elektroniczny (wzrósł 19 razy w stosunku do 1950), chemiczny (wzrósł 12 razy), gałęzie bazujące na nowoczesnej technice, krajowych surowcach i międzynar. podziale pracy. Hutnictwo żelaza i stali skupia się w rejonie Budapesztu i Miszkolca oraz nowo zbudowanym wielkim kombinacie w Dunauj-varos, aluminium w Ajka, Inota, Tatabanya. Przem. maszynowy wytwarza turbiny, generatory, transformatory, lokomotywy spalinowe, autobusy, maszyny elektryczne, telewizory, pralki, magnetofony, różne maszyny rolnicze itd. Ok. 3/5 tego przem. koncentruje się w Budapeszcie (wyspa Csepel) ponadto w Peczu, ____ WĘGRY Miszkolcu ("Dimavag"), Kec-skemet, Sopron, Gyor, Szśkes-fehśrvar. W Peszcie buduje się statki rzeczne i morskie. W przem. chemicznym najlepiej rozwiniętą gałęzią jest prod. farmaceutyków (Budapeszt, Debreczyn), a ostatnio również przetworów naftowych (8 rafinerii), nawozów sztucznych (Budapeszt, Ka-zincbarcika, Tiszapalkonya, Szolnok), mas plastycznych, barwników itd. Ok. 3/4 przem. włókienniczego skupia się w Budapeszcie, ponadto w Sze-gedzie, Debreczynie, Gyor, Szombathely, rozwinięty jest także przem. skórzany i obuwniczy, eksportujący znaczną cz. prod. W całym kraju rozrzucone są ośrodki przem. spożywczego: młyny, fabryki konserw mięsnych i jarzynowych, wytwórnie cenionych węgierskich win i wódek, przetworów owocowych, papierosów itd. Uspołecznienie roln. zostało zakończone w latach 1959—60; gospodarstwa państw, obejmują 3Wo areału gruntów, spółdzielcze — 64%; prywatne — 5°/». Grunty orne WAŻNIEJSZE DANE O ROZWOJU PRZEMYSŁU Wyszczególnienie Jednostka miary 1950 1960 1968 Węgiel brunatny min t 11,9 23,7 230 Ropa naftowa min t 0,5 1,2 1.S Boksyty tys. t 578 1190 1956 Energia elektryczna mld kWh 3,0 7,6 13,2 Stal surowa tys. t 1048 1887 2903 Aluminium tys. t 17 50 63 Autobusy szt. 416 1871 3985 Telewizory tys. szt. — 139 339 Kwas siarkowy tys. t 67 178 459 Nawozy sztuczne tys. t 40 102 401 Tworzywa sztuczne tys. t . 9,9 43,3 Cement tys. t 497 1571 2801 Tkaniny bawełniane min m' 181 247 330 Cukier tys. t 179 380 398 WĘGRY 889 WAŻNIEJSZE DANE O ROZWOJU ROLNICTWA Zbiory średnie roczne Wyszcze (w tyś. t) gólnienie 1936—38 1948—52 1966—68 Pszenica 2219 1S09 2911 Kukury dza 2306 2068 3779 Jęczmień 608 654 921 Owies 270 213 85 Ziemnia ki 2133 1715 2117 Buraki cukrowe 960 1829 3465 Tytoń 20 23 23 Pomidory 151 438 Winorośl 527 732 zajmują 5058 tyś. ha ogólnej powierzchni, sady i ogrody 320 tyś. ha (wzrost ponad 2 razy), winnice 236 tyś. ha, lasy 1455 tyś. ha; systemy nawadniające zbudowano na obszarze 422 tyś. ha, gł. nad Cisą, Sa-moszem i Kereszem; ulepszono ok. i mln gruntów zbyt kwaśnych, zbyt zasadowych i piaszczystych. Park traktorowy osiągnął liczbę 100,6 tyś. szt.; zużycie nawozów sztucznych na i ha ziem ornych 124 kg (czystych składników, 1968). Podstawowym zbożem jest pszenica (1,1 mln ha, plony z i ha 24,5 q w 1966/68), uprawiana na czarnoziemach i lessach, ponadto kukurydza stosowana gł. jako pasza dla trzody chlewnej (1,3 mln ha) oraz jęczmień (0,6 mln ha). Uprawa żyta (nad górną Cisą) i owsa ma znaczenie niewielkie. Na kilkunastu tyś. ha wprowadzono uprawę ryżu. Znacznie rozwinęła się prod. roślin przemiasto, owoców i warzyw. Buraki cukrowe zajmują areał 104 tyś. ha (gł. na pn.-zach. kraju), ponadto uprawia się tytoń, słonecznik, rycynus, mak, rośliny włókniste, B. rozpowszechniona jest uprawa warzyw, pomidorów, papryki, cebuli, czosnku i in. oraz sadownictwo. Zbiory owoców średnio ok. i mm t, w tym ok. połowę stanowią jabłka, ok. 1/5 śliwki, resztę gruszki, morele, brzoskwinie, czereśnie itd. Winnice odgry- wają dużą rolę, niektóre zostały grutownie odnowione (okręgi: Tokaj, Eger, Bada-csony, Balatoński, g. Mecsek, AUSId). Prod. wina 4,8 mln hl. Hodowla dostarcza ponad 2/5 wartości prod. roln. Dużą rolę odgrywa kierunek mięsny. Pogłowie (w tyś. szt.) bydła — 2096, trzody chlewnej — 6609, owiec — 970. W. położone są na skrzyżowaniu ważnych europejskich szlaków komunikacyjnych mają dobrze rozwiniętą sieć dróg. Dł. linii kol. — 9692 km, dróg bitych — 29,4 tyś. km. Wielkim węzłem komunikacji lądowej oraz żeglugi rzecznej (Dunaj, Cisa) jest Budapeszt. Przewozy wodne 2,8 mln t ładunków, a Dunajem do M. Czarnego 0,5 mln t. stolica ma również duże znaczenie jako węzeł międzynar. komunikacji lotniczej. Ważnym źródłem dochodów W. stał się dobrze rozwijający się ruch turystyczny (4,3 mln osób z zagranicy w 1968), koncentrujący się nad brzegami Balatonu, w Budapeszcie, g. Mńtra; czynnych jest ponad 100 leczniczych źródeł termicznych i miner. Bilans handlu zagr. jest najczęściej ujemny. Ok. 3/5 importu obejmują surowce i fabrykaty, 1/5 maszyny, pozostałą cz. żywność i artykuły konsumpcyjne pochodzenia przem. Eksport jest mniej więcej jedna- 890 WHITNEY kowy w tych czterech grupach towarów. Ok. 6ffl/« importu i 71% eksportu przypada na kraje socjalistyczne (2/5 obrotów z ZSRR i po ok. 1/10 z NRD i Czechosłowacją), ponadto partnerami są NRF, Włochy, Wielka Brytania i inne. Tadeusz Lenczowski Whitney, Mount Whitney, najw. szczyt g. -Sierra Nevada (wsch. -Kordyliery), a zarazem najwyżej wzniesione miejsce "kontynentalnych stanów" USA; posiada ostro zakończony wierzchołek wys. 4418 m n.p.m.; zbud. ze skał granito-wo-gnejsowych, pokryty wysokogórskimi łąkami i niewielkimi pow. wiecznych śniegów. W. wchodzi w skład rezerwatu przyrody "Sequoia National Park". Wichita, miasto w USA (stan Kansas) nad rzeką -Arkansas, położ.w dużym rejonie rolniczym. Pierwotnie wioska indiańska, stała się osiedlem białych osadników w 1867 i rozwinęła się najpierw jako stacja transportowa bydła, a potem ośr. wywozu pszenicy; ok. 1820 przeżyła "gorączkę" ropy naftowej. 270 tyś. mieszk. (1964); centrum handlu produktami rolnymi, przem. maszynowy (maszyny rolnicze i dla przem. naftowego), skórzany, naftowy i spożywczy, centrum przem. lotniczego (od czasów drugiej wojny światowej). Wiedeń, Wien, miasto, stolica Austrii, położ.nad Dunajem, u pn.-wsch. krańca odgałęzienia Alp — pasma Lasu Wiedeńskiego. Bowst. na ważnym skrzyżowaniu dróg wiodących przez Alpy (przeł. Semmering) ku Morawom i Polsce, z drogami wzdłuż dół. Dunaju i ku dół. Wełtawy i Łiaby; zał. jako rzymskie Vźndo6ona, zyskało większe znaczenie w czasie wypraw krzyżowych; w 1276 stało się stolica księstwa i dynastii Habsburgów; wzrosło do roli jednego z najważniejszych m. Europy, zwłaszcza po ustaniu zagrożenia tureckiego (koniec XVIII w.); w XVII w. sitało się ważnym centrum kult. sławnym z architektury, muzyki i nauki (uniwersytet zał. w 1365); szczyt rozwoju osiągnęło w XIX i na pocz. XX w., jako stolica wielkich Austro-Węgier, ośr. przem. i węzeł komunikacyjny; podupadło po pierwszej wojnie świat, stając się stolica niewielkiej Austrii. 1640 tyś. mieszk. (1,965); gł. ośr. przem. kraju; przem-: maszynowy, elektrotechniczny, włókienniczy, odzieżowy, skórzany, chemiczny oraz złot-nietwo artystyczne; ważny międzynar. węzeł koL, znacz- ny port rzeczny na Dunaju, wielki międzynar. port lotniczy; ważny ośr. nauk. i kult.: znany uniwersytet (sławny wydział lekarski), akademia handlu zagranicznego; szereg teatrów, sławna opera, liczne muzea (Kunsthistorisches Mu-seum, Albertina) i zbiory sztuki. Centrum W. o charakterze częściowo średniowiecznym znajduje się nad pd. od- nogą Dunaju (tzw. Donau Kanał); otoezione jest zespołem gł. ulic i parków (tew. Ringi), powstałych ok. 1857 na miejscu dawnych fortyfikacji; szereg zabytków: gotycka katedra św. Stefana (z XII—XV w.), ratusz, liczne budowle i pałace (z XVII—XVIII w.), pałac cesarski (Hofburg), szereg parków m.in. sławny park Schón-brunn z wspaniałym pałacem oraz Prater o charakterze rozry wkowo- wypoczynkowym; WIELKA BRYTANIA 891 pn. cz. zajmują dzielnice przem. i robotnicze (m.in. Floridsdorf, skupiające gł. zakłady przem.). Wieliczka, m. pow. w woj. krakowskim, położ.u stóp Pogórza Wielickiego, na wys. 350 m n.p.miasto, ok. 13 km na pd.-wsch. od - Krakowa. 13,2 tyś. mieszk. (1968); kilka zabytków (kościoły z XIV i XVI w.). Znana kopalnia soli kamiennej, czynna od XIII w.; obejmuje 8 poziomów sięgających do głębokości 315 m, łączna dł. korytarzy 150 km; trzy górne poziomy stanowią obiekt turystyczny o świat. znaczeniu — unikalne groty kryształowe (rezerwat), kaplica z soli, jeziora solankowe. W kopami znajduje się Muzeum Zup Krakowskich oraz sanatorium alergologiczne (leczenie astmy). Wielka Brytania — Great Bri-tain, United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland, Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej; powstało w wyniku zjednoczenia królestw Anglii i Szkocji (1707), oraz Irlandii (1800 — od 1922 tylko Irlandia Północna) i Walii (od 1282). Ponadto Koronie brytyjskiej' podlegają bezpośrednio dwie autonomiczne jednostki polityczne: Wyspy Nor -mandzkie w kań. -La Manche oraz w. Mań na Morzu Irlandzkim. W. B. obejmuje ponad 5 tyś. wysp i wysepek: Wielką Brytanię, pn. cz. Irlandii, Szetlandy, Orkady,He-brydy, Wight, Anglesey i in. Pow. W. B. 244782 km2; ludn. 55534 tyś. (1969); stolica -Lon-dyn, 7764 tyś. mieszk. (zespół miejski, 1968). Pod względem adm. W.B. dzieli się na 101 hrabstw (Anglia — 49, Walia — 13, Szkocja — 33, Irlandia Pn. — 6), które z kolei dzielą się na miasta wydzielone (county borouph), miasta (municipdl 'borough), okręgi miejskie (ur-ban dźstrżct) i okręgi wiejskie (rural distrżct). Język urzędowy angielski. WARUNKI NATURALNE. Wyspy Brytyjskie należą w całości do europejskiego bloku kontynentalnego, z którym są związane budową geol. i charakterem rzeźby. Oddzielenie się ich od pnia lądowego nastąpiło w czwartorzędzie; Anglię oddziela od pn. wybrzeża Francji kań. La Manche zwężający się do 34 km w Cieśn. Kaletańskiej (Pas de Calais), tworzącej przejście do płytkiego, szelfowego M. Północnego. Irlandię oddziela od wyspy Wielkiej Brytanii szelfowe M. Irlandzkie oraz Kanały: Północny i Sw. Jerzego. Wyspy Brytyjskie leżą w strefie fałdowań' kaledońskich i her-cyńskich. Górotwory tych stref zostały z czasem zrównane i dopiero w orogenezie alpejskiej pocięte uskokami, zdyslokowane oraz przekształcone w zręby i zapadliskowe obniżenia. Obszar fałdowań kaledońskich zajmuje całą Szkocję, pn.-zach. Anglię, pn. i środk. Walię oraz pn. Irlandię. Tektonikę uskokową tego obszaru charakteryzuje przewaga kierunku pn.-wsch. Fałdowania hercyńskie objęły środk. cz. Wielkiej Brytanii, pd. Walię, Kornwalię i pd. Irlandię. Najznaczniejsze pasmo hercyńskie — G. Pennińskie — ma południkowy kierunek przebiegu. Pd.-wsch. cz. Wielkiej Brytanii zajmuje niecka osadowa będąca pn. cz. Basenu Paryskiego oddzielonego kań. La Manche. Góry wysp są średnio wysokie i rozpadają 892 WIELKA BRYTANIA się na bryłowe masywy porozdzielane zapadliskowymi niż. i kotlinami. Największe masywy znajdują się w Szkocji. Rów tektoniczny Glen Morę oraz zat. Moray Firth i Firth of Lorne oddzielają G. -*-Ka-ledońskie (Carn Eige, 1182 m) od gór - Grampian (Ben Nevis, 1343 m, najwyższy szczyt W. B.). W przewężeniu utworzonym przez zat. Firth of Forth i Firth of Cłyde rozciąga się zapadliskowa Niż. Srodkowo-szkocka, szer. do 80 km. Odpd. ogranicza ją Wyż. Południowoszkocka (do 842 m). W jej przedłużeniu leżą góry -Che-viot (do 816 m), tworzące historyczną granicę między Anglią i Szkocją. Pn.-zach. Anglię zajmuje masyw Kum-brii (Cumbrian Mountains; Scafell, 978 m); przez środk. Anglię przebiegają G. Pen-nińskie (Cross Fell, 893 m). Na pd.-zach. od nich, w Walii wznoszą się G. Kambryjskie. Płw. Kornwalijski ma charakter wyżynny (Dartmoor, 621 m, Exmoor 520 m). Środk., pd. i wsch. Anglia jest w większości niż. z pasmami wzgórz (do 350 m). Na pd. od G. —>-Pennińskich rozciąga się Niż. Centralna (Midlands), ograniczona od pd.-wsch. jurajskim progiem strukturalno-denudacyjnymiasto w pd.-wsch. Anglii leży Basen Londyński, wypełniony trzeciorzędowymi piaskami, żwirami i glinami, obramowany denudacyjnymi progami kredowymi. W Irlandii Pn. kaledońskie góry Sperrin (683 m) są przedłużeniem masywów północno-szkockich. Niż. nad jeź. Lough Neagh jest dalszym ciągiem Niż. Srodkowoszkockiej. Linia brzegowa jest b. dobrze rozwinięta. Rozszerzone, lej-kowate ujścia rzeki, zwane estu- artami, powstały w wyniku zatopienia dolin wskutek obniżenia się lądu. Dzięki dużym przypływom (w Kań. ' Bristolskim stan wody podnosi się 12 m, a w estuarium Tamizy 6 m) nawet małe rz. są w dolnym biegu dostępne dla statków morskich i wiele portów morskich leży w znacz- nej odległości od morza. Wyspy Brytyjskie mają klimat wybitnie morski o małych wahaniach temp. Dzięki Prądowi Zatokowemu cały obszar objęty jest tzw. zimową zatoką ciepłą (średnia temp. stycznia nie spada poniżej 0°C). Średnia temp. roczna waha się od 8°C na Hebry-dach do 11°C w pd.-zach. Anglii. Średnia temp. stycznia wynosi 3—4°C na północ i południe-wsch. oraz ok. 7°C na pd.-zach. Średnia temp. lipca waha się od 12°C na pn. do 17°C na pd.-wsch. Opady są obfite w ciągp całego roku; na pn.-zach. sięgają do 3000 mm, we wsch. Anglii nie przekraczają 750 mm. Nasłonecznienie maleje w miarę posuwania się na pn. Charakterystyczne są silne wiatry oraz częste mgły, występujące zwłaszcza w zimie. Sieć rzeczna jest gęsta i rz. mają wyrównane stany wód. Niskie działy wodne pozwoliły na budowę licznych kań. łączących poszczególne dorzecza, odegrały one poważną rolę gospodarczą w XIX w. Rz. są krótkie — Severn 338 km, Tamiza 336 km, Trent, która po połączeniu się z rz. Ouse wpada do morza jako rz. Humber (łączna dł. 274 km). Pd. i środk. Szkocję przecinają rz. Tweed i Cly-de. Największym jeź. W. B. jest Lough Neagh w Irlandii. Pn. Szkocja jest słynna z jeź. rynnowych (Loch Lomond, Loch Ness i in.), a masyw WIELKA BRYTANIA 893 Kumbrii z licznych jeź. polo-dowcowych (Lakę Dźstrict). Z wielkich niegdyś lasów dębowych i bukowych (Anglia) oraz sosnowych (Szkocja) pozostały drobne resztki (6,7'/» obszaru W. B.). Obecnie dominują pastwiska i łąki oraz wrzosowiska i torfowiska różnego typu. LUDNOŚĆ. Anglicy stanowią 4/5 ludn.; zamieszkują Anglię właściwą oraz przemysłowe m. Szkocji, Walii i Irlandii Pn. Reszta ludn. to Szkoci, Walijczycy i Irlandczycy, którzy do dziś zachowali szereg odrębności narodowych. Ich rodzime języki należą do celtyckich grup językowych (goi-delska — języki irlandzki, szkocki i mański; brytańska — języki walijski i kornwa-lijski). Ogromna ich większość posługuje się wyłącznie jeź. angielskim. Języki celtyckie zachowały się w Walii, Szkocji, Irlandii Pn. i na w. Mań. Język kornwalijski jest już w zasadzie wymarły. Na Wyspach Normandzkich są dwa języki urzędowe: angielski i francuski. W. B. należy do największych krajów emigracji międzykon-tynentalnej w Europie. Emigracja brytyjska stanowiła jeden z gł. i najstarszych składników zasiedlenia Stanów Zjednoczonych, Kanady, Australii i Nowej Zelandii. Masowa emigracja z W. B. rozpoczęła się w pierwszej połowie XIX w., około 1850 osiągnęła poziom ponad 300 tyś. osób rocznie. Obecnie roczna liczba emigracji zamorskiej oscyluje ok. 150 tyś. osób. W latach 1946—62 suma emigracji zamorskiej z W. B. wynosiła 1800,5 tyś. osób (dane brutto). Czołowym krajem emigracji brytyjskiej jest obecnie Australia (60*/* emigracji netto po 1960). Dla emigracji brytyjskiej charakterystyczne jest duże nasilenie powrotów (ok. 25°/»). Po II wojnie świat, nastąpiło nasilenie imigracji do W. B. W związku z tym w 1962 wprowadzono ograniczenia dotyczące osiedlania się w W. B. imigrantów z Irlandii i krajów Brytyjskiej -Wspólnoty Narodów, a w 1968 obywateli brytyjskich pochodzących spoza W. B. W 1961 w W. B. mieszkało ok. 2,5 mln osób urodzonych poza granicami kraju; liczba Polaków wynosi 145 tyś. W. B. należy do naj-gęścłej zaludnionych krajów w Europie: średnia gęstość zaludnienia (1969) — 228 mieszk/km2. Rozmieszczenie ludn. jest nierównomierne; w Anglii 350 mieszk./km*, w Szkocji zaledwie 66 mieszk. na km2 (3/4 ludn. tej krainy skupia się na Niż. Srodkowoszkockiej). Począwszy od lat 30-tych XX w. obserwuje się migrację wewnętrzną w kierunku pd.-wsch. i środk. Anglii, gdzie rozwijają się no- woczesne gałęzie prod. W. B. jest najsilniej zurbanizowanym krajem świata; udział ludn. miejskiej wynosi 80*/». Na obszarze 7 konurbacji w 1966 mieszkało 18,5 mln osób, czyli 34')/» ogólnej liczby mieszk. W. B. Największymi konurbacjami są: Wielki Lon- dyn (7764 tyś. mieszk. w 1968), South-East Lancashire z ośr. Birmingham (2446 tyś. mieszk., 1967) i West Midlands z ośr. Manchester (2452 tyś. mieszk. 1967). Pozostałe konurbacje liczą' poniżej 2 miliony mieszkańców Z 25 mln zawodowo czynnych w 1964 pracowało (w tys.): w roln., leśnictwie, rybołówstwie — 886, w górnictwie — 657, w przem. i budownictwie 894 WIELKA BRYTANIA WIELKA BRYTANIA WAŻNIEJSZE DANE O ROZWOJU GOSPODARCZYM 895 — 10551, w handlu — 3404, transporcie — 1617, w administracji — 1352, w zakładach komunalnych — 398, w innych zawodach — 5375, bezrobotni — 400. GOSPODARKA. W.B. Jest Wy- soko rozwiniętym krajem przemiasto, odgrywającym poważną rolę w świat, handlu międzynar., w eksporcie kapitału, w międzynar. żegludze i ubezpieczeniach. Roln. odgrywa w ekonomice kraju drugorzędną rolę. Potężne ugrupowania kapitału finan- sowego, obejmujące banki, towarzystwa ubezpieczeniowe i przedsiębiorstwa przem. dominują w gospodarce W.B. oraz mają znaczne kapitały w krajach Brytyjskiej Wspólnoty Narodów i in. Do największych monopoli należą: Royal Dutch Shell (przem. naftowy, petrochemiczny), Unilever (tłuszcze, produkty żywnościowe), Imperiał Chemical Indu-stries — ICI (przem. chemicz- ny), Vickers (okręty i statki morskie, samoloty, przem. zbrojeniowy), United Steel Company, Stewarts and Lioyds, Summers and Co (górnictwo węglowe, hutnictwo żelaza i stali), British Motor Corporation (przem. samochodowy). W.B. jest najstarszym krajem przem. fabrycznego w świecie (koniec XVIII w.). Źródłem kapitału potrzebnego do prod. na wielką skalę było wywłaszczenie chłopów, eksploatacja kolonii, wyzysk robotników. Ponad 100 lat W.B. była fabrykantem i kupcem świata oraz gl. bankierem i transporterem. Od końca XIX w. datuje się postępujący spadek znaczenia W.B. w gospodarce świat., mimo zwy- cięstwa w obu wojnach świat. Jest jednak jednym z gł. mocarstw kapitalistycznych o wielkim potencjale ekonomicznym i politycznym. Przemysł W.B. poza węglem ma niewielkie zasoby surowców miner. Zasoby węgla ocenia się na 175 mld t, co stanowi ok. 6% zasobów świata kapitalistycznego. Gł. okręgi wydobycia węgla leżą w środk. i pn.-wsch. Anglii (Yorkshire, Derbyshire, Nothinghamshire Durham-Northumberland), w środk. Szkocji, w pd. Walii. Wydobycie węgla w latach 1960—68 wykazuje tendencje spadkowe i nie przekracza 200 mln t rocznie (w 1955 — 225 mln t). Zasoby rudy żelaza ocenia się na 12,2 mld t; są one jednak niskoprocentowe (22— —33'/«). Eksploatuje się ją gł. w hrabstwach Lincolnshire i Northamptonshire oraz w okręgu Cleveland- Yorkshire. Krajowe zasoby ropy naftowej i metali kolorowych nie mają praktycznie większego znaczenia. Wzrasta natomiast eksploatacja gazu ziemnego. Wydobywa się znaczne ilości soli kamiennej (gł. okręg Crewe), kaolinu, gipsu i kamieni budowlanych. Najważniejszym źródłem energii jest nadal węgiel jednak jego rola systematycznie maleje na korzyść importowanej ropy naftowej oraz krajowej energii jądrowej i gazu ziemnego. W 1968 W.B. wyprodukowała 221 mld kWh energii elektrycznej. Łączna moc elektrowni w 1967 wynosiła 55732 MW w tym 4115 MW przypada na elektrownie jądrowe i 2159 MW na elektrownie wodne. Elektrownie jądrowe w 1968 dostarczyły 8% energii elektrycznej, W budowie jest m.in. elektrownia jądrowa Wylfa na w. Anglesey, o mocy 1180 MW, uruchomiona częściowo w 1968. Elektrownie wodne Wyszczególnienie Jedn. miary 1B50 1960 1968 Węgiel kamienny Ruda żelaza Energia elektryczna Stal Aluminium Statki wodowane Samochody osobowe Telewizory Kwas siarkowy min t min t mld kWh mln t tyś. t tyś. BRT tyś. szt. tyś. szt. tyś. t 220 4,0 63,3 16,6 111 1325 523 541 1832 197 4,7 137 24,7 140 1331 1353 2141 2745 566 164 3,8 221 26,3 22» 198 1816 1SK3 3336 1M2 Tworzywa sztuczne Cement Papier Cukier tys. t mln t tyś. t tyś. t 9,9 1903 709 13,5 2917 860 18,0 4438 937 skupiają się gł. w pn. Szkocji. Hutnictwo żelaza należy do najważniejszych gałęzi przem. Powyżej 50'/« prod. surówki żelaza i stali przypada na 3 okręgi nadmorskie: pn.-wsch. Anglia (Stockton on Tees, Middłesbrough), pd. Walia (Swansea, Port Talbot) i środk. Szkocja. Najstarszy okręg hutnictwa żelaza rozwinął się wokół m. Birmingham. Duże znaczenie ma również okręg u ujścia rzeki Tyne w okolicach Newcastle. Po II wojnie świat. hutnictwo żelaza uległo gruntownej modernizacji. W hutnictwie metali nieżelaznych W.B. zajmuje i miejsce w Europie Zach. Silnie rozwinięte jest hutnictwo aluminium, miedzi i ołowiu; ponad połowę prod. dostarczają huty Anglii Środk. (Midlands). Udział przem. maszynowego w wartości ogólnej prod. przem. wynosi ok. 35()/e. Ok. 40*/« prod. idzie na eksport. W.B. wyspecjalizowała się w prod. obrabiarek, maszyn włókienniczych oraz maszyn biu- rowych. Gł. ośr. przem. maszynowego: Londyn i pd.- -wsch. Anglia, cz. zach. Midlands, Lancashire i środk. Szkocja. Ogromną rolę odgrywa przem. środków transportu. W.B. należy do największych w świecie producentów statków i okrętów. Przem. stoczniowy koncentruje się w dolnym biegu rzeki Cłyde (w okolicach Glasgow), na wybrzeżu pn.-wsch. (nad ujściami rzek Tyne, Wear i Tees — Newcastle, Sunderland, Middłesbrough), w okolicy Liver-poolu (Birkenhead, Barrow) i w Irlandii Pn. (Belfast). Po II wojnie świat, rozwinął się na dużą skalę przem. samo- chodowy; gł. ośr.: Londyn, Bir-mingham-Coventry, Oxford. W przem. lotniczym W. B. zajmuje 3 miejsce w świecie, gł. ośr.: Londyn, Coventry, Bristol. Przem. chemiczny W. B. słynie z prod. tworzyw sztucznych i włókien syntetycznych. Po II wojnie świat. rozwinął się na wielką skalę przem. naftowy, bazujący na importowanej ropie naftowej. W 1966 w W. B. pracowało ponad 18 rafinerii o łącznej zdolności przetwórczej 72 min 896 WIELKA BRYTANIA t rocznie. Największe z nich: Fawley (roczna zdolność przetwórcza 15,5 mln t), Staniow (10,3 mln t), Kent (9,5 mln t) i Shellhaven (9,3 mln t). Szybko rozwija się przem. elektrotechniczny i elektroniczny. Przem. włókienniczy należy do najstarszych gałęzi W. B. Przem. bawełniany rozwinął się w Lancashire, wełniany w Yorkshire, Iniarski w Irlandii Pn., jutowy w m. Dundee, włókien sztucznych i syntety- cznych w Lancashire, Yorkshire, Mlidlands, Cumberland, Walii. Wszechstronnie rozwinięty jest przem. materiałów budowlanych oraz spożywczy. Roln. W. B. pokrywa 50"'/o zapotrzebowania krajowego na płody rolne. Gł. działem jest hodowla, która dostarcza 68% wartości prod. rolnej (1966— 67). Z ogólnej powierzchni 24,4 mln ha na grunty orne przypada 7,4 mln ha, pastwiska 12,3 mln ha, lasy 1,7 mln ha. Około 70''/b ziemi jest własnością landlordów, którzy ziemie te wydzierżawiają. Z 280 tyś. gospodarstw ok. 100 tyś. to wielkie farmy kapitalistyczne, które zajmują 2/3 użytków rolnych, wykorzystywanych do hodowli zwierząt. Pogłowie PRODUKCJA ROLNICZA (tys. t) Zbiory średnie roczne Wyszcze przed gólnienie wo 1948—52 1966—68 jenne Pszenica 1743 2397 3649 Jęczmień 782 2060 8782 Owies 2019 2852 1250 Ziemniaki 5011 9444 6846 Burald cukrowe 3195 4525 6867 zwierząt (w tyś. szt., 1968); bydło (12 151), trzoda chlewna (7387), owce (29957 w 1966). Hodowla pokrywa zapotrzebowanie krajowe (1963): mięso w 69%, masło w 10"/*, mleko i jaja blisko w IWs. Bryt.roln. cechuje wysoki poziom agrotechniczny; przeciętne zbiory plonów z ha należą do najwyższych w świecie (4 zboża 35—38 q z i ha). Od zakończenia II wojny świat. państwo popiera roln. poprzez subwencje i zakup określonej ilości produktów rolnych po cenach gwarancyjnych. Łączna długość linii kol. w 1967 wynosiła 21198 km, dróg kołowych — 326172 km, w tym autostrad — 954 km (w 1968). W 1968 tonaż bryt. floty wynosił 21921 tyś. BRT (4020 statków powyżej 100 BRT). Dochody z żeglugi dają ok. 25% wartości niewidocznych wpływów eksportowych. W. B. ma ponad 300 portów morskich. Największe: Londyn (ok. 60 mln t przeładunków, gł. import), Liverpool (ponad 30 mln t przeładunków, przywóz gł. zboże, bawełna, tytoń; wywóz — artykuły przem.), Manchester (ropa naftowa), Southampton (port pasażerski oraz import ropy dla rafinerii w Fawley), New-castle upon Tyne (węgiel, rudy żelaza), Huli (port rybacki), Tees, Swansea, New-port, Port Talbot, Bristol z awanportem Avonmouth, Cly- deport, Grangemouth, Immin-gham, Cardiff. W transporcie lotniczym decydującą rolę odgrywają 2 przedsiębiorstwa państwowe: BOAC (British Overseas Airways Corpora-tion), obsługujące gł. komunikację z krajami pozaeuropejskimi oraz BEA (British Eu- ropean Airways), obsługujące WIELKA NIZINA WĘGIERSKA 897 transport wewnętrzny oraz połączenia z krajami europejskimi. Główne porty lotnicze: Londyn (Heathrow ł Gatwick), Man- chester (Ringway) oraz Glas-gow (Renfrew). Lucjan Kubiatowicz Wielka Fatra, g., -Fatra, g. Wielka Kotlina, Great Basin, rozległy, obniżany obszar między G. -Skalistymi (pasmo Wasatch) a -Sierra Nevada i G. -*• Kaskadowy mi w USA; pow. ponad 500 tyś. km2. Składa się z szeregu mniejszych lub większych kotlino-watych obniżeń tzw. bolso-nów, rozdzielonych zrębowymi wzniesieniami o przebiegu przeważnie południkowym; większość kotlin jest bezodpływowa, nieliczne rz. (np. Humboldt, Walker, Seyier i in.) o zmiennym wodostanłe uchodzą do licznych okresowych, rzadziej stałych, choć o zmiennej pow. jeź. (Sevier, Walker, Winnemucca i in.), zajmujących dna bolsonów. Czasami dna te są bezwodne, pokryte piaskami (wydmy), bliżej wzniesień — żwirami. Bolsony znajdują się na różnych wysokościach, najczęściej 1100—1800 m n.p.miasto, wyjątkowo — jak Dolina —uśmierci — poniżej poziomu morza (—85 m). Cały obszar W. K. jest niezwykle suchy, miejscami pustynny (Wielka Pustynia Słona, Wielka Pustynia Piaszczysta, Carson, Anaargosa, Mojave i in.). Na nielicznych wyższych grzbietach gór&kich (Snake Rangę — 3982 m n.p.miasto, Shoshone — 3589 i in.) występują lasy szpilkowe z drzewiastymi jałowcami i sosnami. W nielicznych punktach przeprowadzono sztuczne nawodnienie dla upraw bawełny; na obszarach 57 Słownik geografii świata półpustynnych pojawia się roślinność stepowa i rozwija się ekstensywna hodowla owiec i bydła. Gł. osiedla: Salt Lakę City, Carson City (5,1 tyś. mieszak.), Ely, Las Vegas (ponad li00 tys.) i in. Obszar ten przecina linia koL z Omaha przez Ogden do -San Francisco. Wielka Nizina Węgierska, AI- fold, rozległa niż. nad środk. Dunajem i jego dopł. Cisą i Drawą, gł. na obszarze Węgier, wsch. krańce należą do Rumunii (tzw. Crisana), pn. do Czechosłowacji (Niż. Nadcisańska), a pd. do Jugosławii (Woj-wodina); pow. 100 tyś. km*. Zbud. z luźnych osadów morskich, następnie z jeziornych o dużej miąższości, przykrytych od końca trzeciorzędu materiałami akumulacji rzecznej i wietrznej. W.N.W. jest wielką płaską, monotonną równiną, przeciętą przez rz. -Cisę, znaną z ogromnych wylewów (obecnie uregulowana); pokryta żyznymi glebami lessowymi i aluwialnymi; stanowi jeden z ważniejszych regionów rolniczych i hodowlanych w Europie; w obniżeniach terenu gleby są zasolone (tzw. szik). Obszar niziny stanowił pierwotnie step (puszta), obecnie prawie całkowicie rolniczo zagospodarowany, z dominującą uprawą pszenicy i kukurydzy, buraków cukrowych, tytoniu oraz papryki i cebuli; nad Cisą na nawadni /-nych polach uprawia się ryż. Resztki dawnej puszty zachowały się tylko koło Bugac i Hortobagy. Na obszarze wododziałowym między Cisą i Dunajem występują lessy, piaski, miejscami wydmy, obecnie przekształcone częściowo w obszar uprawy winorośli. Najżyźniejsze obszary 898 W. N. W. znajdują się na pd. — na terenie Wojwodiny i Banatu. Wielkanocna, Wyspa-, Isla de Pasąua, Waihu Rapanui; skalista w. na O. Spokojnym, położ.na grzbiecie Wschodniopacytioznym, oddalona od wybrzeża Ameryki Pd. o ok. 3300 km; należy do Chile; pow. 179 km2; 'ok. 56i0 mieszk. Odkryta w 1722, sławna jest ze śladów nieznanej starej kultury (ogromne kamienne głowy ludzkie). Wielka Pustynia Piaszczysta, Great Sandy Desert, l. położ.w pn.-zach. Australii; rozciąga się między Pust. -Gibsona a wyż. Kimberley; pow. ok. 360 tyś. km2. Pust. zajmuje rozległe obniżenie zajęte przeważnie przez utrwalone wydmy piaszczyste, często przedzielone szerokimi do kilkuset m równinami gliniastymi i solnisikami, oraz żwirowiskami, noszącymi tu nazwę pibber; zupełny brak rz.; występują okresowe słone jeziorka; w okresie suszy pust. jest zupełnie martwa, po rzadkich tu opadach pokrywa się gdzieniegdzie roślinnością (scrub); 2. pust. w pn. cz. -Wielkiej Kotliny. Wielka Pustynia Slona —'•Deszt-e Kewir Wielka Pustynia Wiktorii, The Great Yictoria Desert, w pd. -Australii; rozciąga się między niż. Nullarbor (na wybrzeżu), Pust. -Gibsona, G. Musgrave'a oraz' górami Australii Zach; pow. ok. 320 tyś. km2; większość pust. pokrywają utrwalone wydmy piaszczyste o wys. 10—30 m i szer. do 300 m, ciągnące się dzie- WIELKANOCNA, WYSPA- siątkami km równoległymi wałami, obniżenia między nimi (do 2 km szer.) częściowo pokrywają zarośla suchego skrubu (mulga scrub) oraz ostrolistnej trawy Spinifex; klimat zwrotnikowy kontynentalny, b. suchy; brak stałych rz., szereg słonych jeziorek. Wielka Rata Koralowa, Wielka Bariera Koralowa, największa bariera raf koralowych i wysepek koralowych na ziemi, ciągnąca się wzdłuż pn. -wsch. wybrzeży -Australii na M. Koralowym (O. Spokojny) od PrzyL Piaszczystego po Olesn. Torresa; dł. ponad 2000 km, szer. od 300 m do 2 km, odległość od brzegu 8—18,0 km, mates. do 250 km; z wyjątkiem nielicznych fragmentów większość rafy zanurzona jest płytko pod wodą, możliwa do przejścia tylko w ok. 20 kań. Laguna między lądem a rafą osiąga głęb. od 30—120 m, osłonięta od fal oceanicznych stanowi dogodną drogę wodną; po wsch. stronie rafy głęb. wzrasta gwałtownie nawet do ponad 4000 m; rafę budują gł. korale, co ją odróżnia .od innych raf budowanych zazwyczaj przez algi wapienne. Wielka Syrta, -Śródziemne, Morze-, Wielka Zatoka Australijska, zat. w środk. części pd. wybrzeża Australii, cz. O. -In-dyjskiego; pow. 484 tyś. km2, średnia głęb. 930 m, maks. (w Basenie Pd.- Australijskim) —5080 m); wybrzeże zat. słabo rozwinięte; największy port -Adelaide (nad drugorzędną Zat. Sw. Wincentego); połowy ryb, okresowo — wielorybów. WIELKIE JEZIORA KANADYJSKIE 899 Wielkie Antyle, zach. cz. arch. -Antyli, położ.między Cieśn. Jukatańską na zach. a ciean. Anegada na wsch. Do W.A. należą 4 wielkie w-y: (-) Kuba (111468 km2), Haiti (77218 km2), Jamajka (11525 km2), Puerto Rico (8897 km2) oraz szereg mniejszych: Pinos (3056 km2), Kajmany, Wyspy Dziewicze i in. Łączna pow. W.A. 212200 km2; ludn. ok. 18 mln. Nazwa Antyle pochodzi od hipotetycznej w. umieszczonej na mapach żeglarskich z XIV w.; użyta po raz pierwszy w 1493 dla tzw. Indii Zachodnich. Wielkie Góry Wododziałowe, Great Dwiding Rangę, pasmo .górskie ciągnące się wzdłuż wsch. wybrzeży -Australii od płw. -*-Jork na pn. po Cieśn. Bassa na pd. (tereny wzniesione powyżej 500 m n. p.m. zajmują ok. 800 tyś. 'km2) na przestrzeni ponad 3500 km; najw. wys. osiągają W. G. W. na pd. w -Alpach Australijskich (Mt Feathertop 1923 m, G. Kościuszki 2234 m n.p.m.), dalej na pn. Ciągną się niższe G. Błękitne (1360 m n.p.m.), g. Liverpool (1830 m), g. New England (1815 m). Na płw. Jork W. G. W. przybierają już postać wyż. o średnich wzniesieniach ok. 500 m (najw. izolowane wzniesienie osiąga 1611 m n.p.m.). Wsch. zbocza g. opadają stromo w stronę morza, zach. są łagodne. Klimat górski, coraz chłodniejszy w miarę wzrostu wys. n.p.m. (miejscami na pd. opady śnieżne). W. G. W. obfitują w liczne surowce miner., a szczególnie w węgiel kamienny, rudy żelaza (piryty), cyny, wolframu i in. Wielkie Jeziora Kanadyjskie, zespół pięciu jeź. na pograniczu Kanady i USA, tworzących niejako "morze śródziemne" Ameryki Pn.; łączna pow. 245 tyś. km2. W ich skład wchodzą jeż.: Górne (pow. 82 382 km2, głęb. maks. 406 m), Huron (59 573 km2, głęb. maks. 228 m), Michigan (57 994 km2, głęb maks. 281 m), Erie (25735 km2, głęb. maks. 60 m) i Ontario (19521 km', głęb. maks. 244 m). W.J.K. leżą w tektonicznym, obniżeniu na skraju Tarczy Kanadyjskiej; są one odwadniane Rz. -Sw. Wawrzyńca do O. Atlantyckiego. Cztery z nich (poza Ontario) leżą niemal na jednym poziomie (183—174 m n.p.m.), a łączące je cieśn. z wyjątkiem Sault Sainte Marie (niewielka 4 m śluza), nie stanowią przeszkód komunikacyjnych; między jeź. Erie i Ontario różnica poziomów wynosi ok. 100 m, które częściowo pokonuje 50 m wys. wodospad -Niagara. Na jeź. istnieje system prądów i znaczne (do 3 m wys.) falowanie; zamarzają na ok. 4 miesiące, zwłaszcza u wybrzeży. Obszar W. J. K. stanowi b. dogodną wewnętrzną drogę wodną, połączoną kań. Illino-isMichigan z rz. Missisipi, kań. Erie, a potem bardziej nowoczesnym Nowojorskim Kań. Żeglownym z rz. Hudson (i Nowym Jorkiem). Próg Nia-gary omija 8-śluaowy kań. Welland. Całość W.J.K. jest obecnie połączona częściowo sztucznym systemem żeglownym i drogą morską Rz. Sw. Wawrzyńca, a to ze względu na fakt, że cały ten obszar dostarcza wielu towarów masowych, zwłaszcza rud, węgla, drewna, surowców skalnych i zboża. Nad W.J.K. leży szereg portów, z których najważniejsze to: Fort William, Port Arthur, 900 WIELKIE JEZIORO NIEDŹWIEDZIE Sault Saante Marie, Milwau-kee. Chicago, Detroit, Toledo, Cleveland, Erie, Buftalo, Toronto, Rochester i wiele in. Wielkie Jezioro Niedźwiedzie, Great Bear Lakę, w pn. Kanadzie; położ.na wys. 119 m n. p.m.; pow. 31792 km*, głęb. maks. 445 m; silnie rozwinięta linia brzegowa (5 gŁ zat.); odwadniane przez rz. Wielką Niedźwiedzią (Great Bear Ri-ver) wpadającą do rz. -Mackenzie (koło Fort Nor-man). Rejon występowania rud uranu, zwłaszcza .na wybrzeżu wsch. (Port Radium). Wielkie Jezioro Niewolnicze, Great Slave Lakę, w pn. Kanadzie, położ.na wys. 150 m n. p.miasto, pow. 28 438 km2, maks. głęb. 614 m. Powst. na skraju Tarczy Kanadyjskiej, gł. na skutek działalności lądolodu. Wpada do niego od pd. Rz. Niewolnicza, a wypływa ku pn.-zach. rz. - Mackenzie. Na pn. brzegu (YeUowknife) duże kopalnie złota. Wielkie Jezioro Słone, Great Salt Lakę, w USA (stan Utah), w głębi Wielkiej Kotliny u stóp g. Wasatch, na wys. 1280 m n.p.m.; pow. zmienna 2,5— —5,0 tyś. km2. Bardzo płytkie (maks. głęb. 14—16 m); zasilane r'-ez rz. Bear (od pn.) i Jordan (od pd.); zasolenie wód na skutek suchości klimatu kotliny (na wsch. od jeź. Wielka Pustynia Słona) dochodzi do 27%«; eksploatacja soli. W.J.S. jest pozostałością wielkiego plejstoceńskiego jeź. Bonne-viUe o pow. ok. 50000 km2, czego śladami są liczne terasy nadbrzeżne. Wielki Erg Wschodni, ogromne skupienie piasków i form piaszczystych na Saharze o pow. ok. 500 tyś. km2 w pn.-wsch. cz. Algierii i pd. Tunezji, między tzw. obniżeniem szottów (Melghiir-Dżerid) a Płaskowyżem Tadmait; podłoże W.E.W. tworzy kredowa niecka strukturalna z szeregiem poziomów wodonośnych, zwłaszcza wzdłuż uedu Ghir; dzięki krzyżowaniu się tu kierunków wiatrów występuje ogromne bogactwo form wydmowych zarówno swobodnych (barchany) jak i długich połączonych grzęd oraz obniżeń międzywydmowych (passi); szereg oaz, z których najważniejsza na pn. Wargla (ok. 12 tyś. mieszk., 1960). Gł. obszar ropo- i gazonośny Algierii z ośr. w Hassi Mesaud ł El Gassi, połączony rurociągiem z portem Bedżaja (d. Bougie). Wielki Erg Zachodni, jeden z największych obok -Wielkiego Ergu Wschodniego obszarów piasków na Saharze o pow. ponad 100 tyś. km2, zgrupowany w środk. Algierii między Atlasem Saharyjskllm a Wyż. Tadmait, a ograniczony na zach. uedem Saura; miąższość piasków i bogactwo form wydmowych rośnie ku zach. i osiąga w Oghrud Torba ok. 300 m; wydmy tego obszaru cechują się dużą regularnością i znacznymi rozmiarami. W zachodniej części W.E.Z. wzdłuż uedu Saura, tzw. "ulicy palm", występuje szereg oaz (Biszar, Abadla, Beni Abbes, Adrar), zawdzięczających swe istnienie spływającym z Atlasu wodom zaskórnym i wgłębnym. We wsch. cz. W.E.Z. wielkie złoża gazu ziemnego (Hassi Rmel), w Kenadsa koło Biszaru spore zasoby węgla kamiennego. Wielkie Równiny, Wielkie Równiny Prerii, Great Plains, WIELKI, OCEAN-901 obszar wyżynno-płytowy na terenie Kanady i USA, przylegający od wsch. do G. -Skalistych; położ.na wys. 500—1500 m n.p.m.; ciągną się pasem 500—650 km szer. — od arktycznej niż. nadbrzeżnej po rz. -Rło Grandę del Norte. Obszar ten cechuje budowa płytowa; na podłożu skał paleozoicznych pojawiają się serie osadowe kredowe i trzeciorzędowe (gł. piaskowce), stąd szereg pow. i progów denudacyjnych. Całe W. R. są porozcinane dół. rz. dopł. Mackenzie i Missisipi; u wylotów dół. górskich rozległe stożki napływowe; na pn. ślady działalności lądolodu. Obszar W. R. podnosi się wyraźnie na pd. od rz. Missouri i jest silnie rozcięty, miejscami o zupełnie zniszczonych przez erozję glebach (tzw. "zły kraj" — badland), a bardziej na pd. jest urozmaicony wypiętrzonym pasmem -Black Hilis (2207 m n.p.m.); na pd. od tego pasma aż po rz. Ca-nadian obszar W. R. choć wzniesiony wysoko, staje się bardzo płaski i monotonny, tak że nosi nazwę High Plains (Wysokie Równiny); przechodzi on dalej ku pd. w półpu-stynię Liano Estacado, a następnie w stepowy, obecnie wzięty pod uprawę Płaskowyż Edwarda, po czym ku Niż. Zatokowej opada szeregiem stopni. Lokalnie obszar intensywnego roln. (np. w Kanadzie— prowincja Alberta i Sas- katchewan, w USA na High Plains i Płaskowyżu Edwarda); ważny teren hodowli oraz występowania cennych kopalin, m.in. węgla kamiennego i brunatnego (Drumheller), ropy naftowej (Alberta) oraz gazu ziemnego (Amarillo) i soli potasowej. Wielkie Wyspy Sundajskie, Sundy Wielkie, zach. cz. Arch. -Malajskiego; obejmuje 4 duże w.: (-•) Borneo, Sumatra, Celebes, Jawa oraz liczne mniejsze: (-•) Bangka, Beli-tung, Madura i in., otaczające płytkie M. -Jawajskie; pow. ponad 1,5 mln km2. Linia brzegowa (z wyjątkiem Cele-besu) słabo rozwinięta; wnętrza w. zajmują rozległe obszary nizinne porozdzielane wys. łańcuchami g. fałdowania alpejskiego, na pn.-ws<;h. Borneo i zach. Celebesu występują także masywy archaiczne i paleozoiozne o krajobrazie zrębowym; ożywiona działalność wulkaniczna (gł. na Jawie, Sumatrze i Celebes) oraz sejsmiczna; klimat równikowy wybitnie wilgotny; wilgotne lasy tropikalne. Ponad 8ff'/o pow. arch. należy do Indonezji, a l/a do Malajzji -(Sabah, Sarawak), niewielki obszar na pn.-wsch. Borneo zajmuje bryt. protektorat -Brunei. Wielki Kanał, Wielki Kanał Chiński, Jiln-ho. najdłuższy kań. śródlądowy świata, o dł. 1782 km; przebiega Niż. -Chińską od Pekinu na pn. do Hangczou na pd., przecinając dolny bieg -Huang-ho i -Jangcy; wybudowany w VI—XIII w., w ostatnich stuleciach mocno zaniedbany, obecnie stopniowo rekonstruowany; łączy szereg jeż., miejscami przebiega dół. rzek; wykorzystany gł. do transportu produktów rolnych. Wielki Netud -Nefud Wielki, Ocean-, -Spofaojny, Ocean- 902 WIELKOPOLSKA Wielkopolska, dzielnica Polski obejmująca et- ziemie w dorzeczu Warty (w zasadzie obecne woj. poznańskie); teryt. plemienne Polan, którzy na przełomie IX—X w. rozpoczęli pod władzą dynastii Piastów proces kształtowania państwa polskiego; pierwotna nazwa: Polonia (Polska) — ustąpiła w XIV—XV w. nazwie Polonia Maior (Wielka Polska). Po przyłączeniu za pierwszych Jagiellonów Kujaw, Pomorza i Mazowsza tworzyła aż do rozbiorów jedną z trzech prow. Rzeczpospolitej; po rozbiorach miano W. zaczęto nadawać tylko Wik. Księstwu Poznańskiemu, stanowiącemu zaledwie ok. aWt pow. dawnej dzielnicy. Charakterystyka geogr.: Nizina -*-Południowo-Wielkopolska. Wielkopolskie, Pojezierze-, pas równinnych wysoczyzn od Odry aż po Wisłę dł. ok. 300 km, ograniczony na pn. Pradoliną -Notecką, a na pd. Pradoliną -Warciańsko-Odrzańską. Ich przeciętna wys. podobnie jak kulminacje, maleją na ogół z zach. ku wsch. (Bukowiec koło Łagowa Lubuskiego 227 m, 167 m koło Gniezna, 152 m na pd. Pojezierza Kujawskiego). Obniżenia dolinne (dawne rynny glacjalne): Bruzda Zbą-szyńska (Obniżenie Obry), Poznański Przełom Warty oraz rynna Gopła dzielą ten pas na pojezierza: Lubuskie, Poz- nańskie, Gnieźnieńskie i Kujawskie oraz, położone w dół. Wisły, niewielkie Pojezierze Gostyńsk'..:. Całość budują utwory zwałowe (moreny denne i czołowe), którym towarzyszą niekiedy ozy, kemy (okolice Zbąszynia) a na pd. sandry. Główna rzeka stanowią Warta i jej dopływy Obra i Noteć, na wsch. Wisła; obszar obfitujący w jeż., zwłaszcza rynnowe, osiągające znaczne głęb. jak np. Popielewskie 50,5 m czy Sremskie 49 m; największym jest -Gopło (29,4 km8); łączna ilość jeź. przekracza 1000, z czego ok. 300 znajduje się na Pojezierzu Kujawskim i ok. 60 na Pojezierzu Gostyńskim. Klimat P. W. zwłaszcza na zach. stosunkowo ciepły (średnia stycznia -1°C, lipca 18°C), opady malejące z ok. 650 mm na zach. do poniżej 500 mm na wsch; obszar wskutek wylesienia oraz melioracji stał się wybitnie deficytowym w zasoby wodne. Gleby przeważnie bielicowe, na zach. również i brunatne, na lżejszych zaś podłożach (sandry) szczer-ki; na terenie Pojezierza Kujawskiego znaczny odsetek zajmują czarne ziemie, w dół. większych rz. mady. Roślinne pokrycie terenu stanowiły tu pierwotnie bory, lasobory sos-nowo-dębowe oraz grondy, które w ciągu wieków uległy z wyjątkiem Pojezierza Lubuskiego (ok. 40*/o lasów) w znacznej mierze wyniszczeniu i zastąpieniu przez zespoły wprowadzone przez człowieka. Podłoże kryje znaczne ilości surowców miner., słupy solne wieku permskiego w obrębie tzw. wału kujawsko- pomorskiego, znane z Inowrocławia, Góry, Wapna i in., używane do ceramiki iły plioceńskie oraz mioceński węgiel brunatny (okolice Konina), wykorzystywany w kilku elektrowniach. Gęstość zaludnienia z wyjątkiem Pojezierza Lubuskiego dość wysoka (ok. 80—100 mieszk./km1) a rozmieszczenie ludn. jest stosunkowo równomierne; mimo niezbyt korzystnych warunków klimatycznych, a poza Kujawami i glebowych P. W. sta- WIESBADEN 903 nowi teren wysokiej kultury rolnej (pszenica, żyto, buraki cukrowe, rośliny oleiste) i hodowlanej o dużej intensywności; przem. gł. lekki (rol-no-spożywczy). Poznań jest ośr. przem. ciężkiego, a —••Inowrocław maszynowo-metalo-wego; poza tym przem. drzew-no-papierniczy (Włocławek) i miner. W okolicach Konina powstaje w oparciu o zagłębie węgla brunatnego duży okręg przem. (kopalnie, elektrownie, huta aluminium, przem. chemiczny). Gł. m.: (-) Poznań, Gniezno, Inowrocław, Włocławek. WIelorybia, Zatoka-, -Walvis Bay Wieprz, rz., p. dopL Wisły; dł. 312 km, pow. dorzecza 10742 km2. Wypływa z Roztocza, na pn. od Tomaszowa Lubelskiego, na wys. 273 m n.p.m.; płynie skrajem Roztocza, początkowo na pn. zach., koło Zwierzyńca skręca na pn. wsch., przecinając Wyżynę Lubelską, na której obszarze dolina rozszerza się, a bieg rz. staje się kręty; koło Krasnegostawu bieg W. odchyla się teu pn. zach., koło Kocka skręca zdecydowanie ku zach. i po ok. 40 km W. uchodzi do Wisły pod m. Dęblinemiasto w dolnym odcinku doliny liczne staro-rzecza, stawy oraz ruchome wydmy. Gł. dopł.: i — Bystrzyca, p. — Tyśmienica. Połączony kań. melioracyjnym z Krzną (dopŁ Bogu). Wierchojaósk, miasto w azj. cz. ZSRR, w Jakuddej ASRR, położ.w środk. biegu rzeki Jany; 1,4 tyś. miesszk. (1958). Jedno z najzimniejszych miejsc na kuli ziemskiej (temp. do —70°C), uważane przez długi czas za pn. biegun zimna (obecnie -0jmiakon). Wierchojańskie, Góry-, system g. fałdowych na radź. Dalekim Wsch. (wsch. -Syberia); ciągną się wygiętym ku pd. zach. łukiem wzdłuż p. brzegu dolnej -Leny i -Ałdanu, na wsch. oddzielone Niż. Janską od G. Czerskiego; dł. 1100 km, szer. 300 km, średnia wys. 10i00—1500 m n.p.miasto, maks. wys. 2380 m n.p.m. Powst. w erze mezozoicznej; zbud. gł. ze skał osadowych (piaskowce, wapienie, łupki, kwarcyty), miejscami z granitów; poza gŁ łańcuchem tworzą szereg równoległych pasm, sączyły skaliste i ostre z niewielkimi lodowcami, zbocza zach. strome, wsch. łagodne. Klimat umiarkowany chłodny, sikraj-nie kontynentalny, na pn. sub-polamy; dominuje roślinność tundrowa, na zboczach do wys. 1000 m n.p.m. rośnie lasołun-dra. Znaczne złoża węgla kamiennego (nie eksploatowane). Zaludnienie poniżej i mieszk./ /km*, gł. Jakuci, Dołganie i Eweni; myślistwo i hodowla reniferów. Wierzyca, rz., lewy dopływ Wisły; dł. ok. 130' km, pow. dorzecza 1632 km». Wypływa na Pojezierzu Kaszubskim na pd. wsch. od wzniesienia Wieżycy (328 m n.p.m.); przepływając liczne jeź. kieruje się ogólnie biorąc ku pd. wsch. i kołu m- Gniew uchodzi do Wisły. Odznacza się jak na rz. nizinną wyjątkowo znacznym spadkiem, krętym biegiem i licznymi bystrzami oraz płyciznami; gł. dopł. (L) Wiet-risa. Nad W. leżą m.: -Sta-rogard Gdański, Pelplin, Gniew. Wiesbaden, miasto w NRF, położ.na p. brzegu rz. Ren, u stóp pasma -Taunus; stolica kraju 904 WIETNAM związkowego Hesja. Dawne rzymskie Aąuae Mattłacae, znane jako uzdrowisko; rozwinęło się dopiero w XVIII w. jako ośr. handlu; w 1928 wchłonęło pobliskie przem. m. Biebrich. 258,9 tyś. mieszk. (1867); ośr. przem. elektrotechnicznego, chemicznego, cementowego, celulozowego i poligraficznego; port na Renie; Akademia Nauk Politycznych; ważny ośr, uzdrowiskowy. W. zrasta się z pot. nią drugim brzegu Renu -Moguncją. Wietnam, 'Vi6t-Nam, Vżetnam, kraj w Azji Pd.-Wsch., na Płw. -Indochińskim; pow. 330 tyś. km2; ludn. 38,1 mln (1.968). Do 1945 W. był ez. kolonii Indochiny Francuskie, okupowaną podczas II wojny świat, przez wojska japońskie; po 'kapitulacji Japonii 2 IX 1946 proklamowano na terytorium całego kraju Demokratyczną Rep. Wietnamu, jednak w 1946 wojska franc. zbrojnie interweniowały doprowadzając do ośmioletniej wojny; 20 VII 1.954 podpisano w Genewie porozumienie, w wyniku, którego do czasu przeprowadzenia powszechnych wyborów i utworzenia koalicyjnego rządu W. podzielono na dwie cz. (DRW i Wietnam Pd.), oddzielone linią demarkacyjną przebiegającą nieco na pd. od 17 równoleżnika. W 19S5 Wietnam Pd. ogłosił się rep. Sztuczny podział W. utrzymuje się nadal, a od 1861 trwa w W. Pd. kierowana przez Narodowy Front Wyzwolenia wojna wyzwoleńcza Wietnamu Pd. pr-ieciw administracji sajgońskk-j i interwencyjnym wojskom USA; te ostatnie w okresie 1965—68 prowadziły również działania wojenne przeciwko DRW w powietrzu i na morzu. WARUNKI NATURALNE. Terytorium W. zajmuje wsch. cz. Płw. Indochińskiego; ciągnie się pasem wzdłuż M. Polud- niowochińskiego na dł. ok. 16100 km, szer. w centrum 80—100 km, na pn. do 600 km i na pd. do 360 'km. Pn. cz. W. zajmują liczne pasma górskie (Fan Si Pan 3142 m n.p.m.) i wyż., które stanowią pd. przedłużenie chin. wyż. -Junnan. Rozcinają je głębokie doliny rz.: -Song Koi (Rzeka Czerwona), Song Da (Rzeka Czarna) i in., uchodzących do Zat. Tonkińskiej, tworząc deltę (Niż. Tonkińska). Srodk. cz. kraju zajmują G. -4-Annamskie (wys. do 2598 m n.p.m.), opadające na wsch. ku wąskiej niż. nadmorskiej, natomiast ku pd. przechodzą one w szereg płaskowyżów. Pd. cz. kraju tworzy płaska deltowa niż. -Mekongu. Klimat zwrotnikowy Wilgotny, odmiany monsunowej. Wilgotne lasy tropikalne, na wyż. tracące liście w porze suchej; łącznie zajmują ok. 57°/e pow. DRW i 60% pow. W. Pd. DEMOKRATYCZNA REPUBLIKA WIETNAMU, 'Vi6t-Nam Dan- -Ch'6. C6ng-H6a; pow. 158,8 tyś. km*; ludn. 20100 tyś. (1888); stolica -Hanoi 850 tyś. mieszk. (1962; zespół miejski); podział administracyjny: 31 prow. i 2 regiony autonomiczne (w tym Viet Bać) i 2 m. wydzielone (Hanoi i -Hajtong); język urzędowy wietnamski. LUDNOŚĆ. Ok. Wo ludn. koncentruje się na .niż. — ponad 800 mieszk./km2; średnia gęstość zaludnienia wynosi 120 mieszk./km2; Wietnamczycy stanowią ok. 8i5°/» ludn., a kilkadziesiąt drobnych narodowości (np. Meo, Thai, Lao, Nung) zamieszkuje obszary WIETNAM 905 górskie i wyżynne; przyrost naturalny wysoki — 30%o; w m. mieszka oik. 25% ludn. GOSPODARKA opiera się na sektorze socjalistycznym, który obejmuje 921'/• przemiasto, 65°/» rzemiosła i 78% roln. (ponad 94<)/« gospodarstw chłopskich jest zrzeszonych w spółdzielniach produkcyjnych); istnieje również sektor państwowo-prywatny i prywatny. Gospodarka DRW rozwinęła się znacznie pomimo wieloletnich wojen i amerykańskich bombardowań powodujących ogromne zniszczenia. DRW jest krajem rolniczo-przem.; ziemie orne stanowią ok. IS9/ pow. kraju, z tego 3/4 sztucznie nawadniane pod uprawę ryżu (2—3 zbiory w roku; prod. 5,5 mln t — 1964), ponadto uprawia się kukurydzę (ok. 175 tyś. t), bataty (1,1 mln t), orzeszki ziemne, bawełnę, jutę, herbatę, trzcinę cukrową i in.; hodowla zwierząt rozwinięta słabiej (gł. trzoda chlewna — 4,2 mln set. i bawoły). Znaczną rolę odgrywa leśnictwo (eksploatacja cennych gatunków drewna: palisandrowego, żelaznego, hebanowego, kamforowego i in.) i rybołówstwo. Baza surowcowa DRW jest dość bogata: na pn.-wsch. wybrzeżu występują duże złoża antracytu (zasoby ok. 10 mld t, wydobycie ok. 3,5 mln t), rozwija się wydobycie rudy żelaza, chromu, boksytów, cyny, wolframu, apatytów (740 tyś. t) i soli. Przem. gł. włókienniczy (bawełniany), spożywczy (łu-szczarnie ryżu, fabryki konserw rybnych, gorzelnie, cukrownie) i drzewny, ponadto zakłady metalowe (maszyny i narzędzia rolnicze, małe statki, obrabiarki) i chemiczne (nawozy sztuczne, kwas siarkowy, farmaceutyki). Rozbudowuje się energetykę (w 1964 prod. 550 mln kWh) i hutnictwo żelaza (huta w Thai Nguyen), przem. cementowy (750 tyś. t, 1966); przem. koncentruje się w rejonie Hanoi i Hajtongu oraz Nam Dinh, Than Hoa, Cao Bang. W związku z działaniami wojennymi przeprowadaono deglomerację przem. Transport przeważnie samochodowy i żegluga przy- brzeżna, dł. linii kol. 980 km (2 połączenia z ChRL), dróg o twardej nawierzchni ok. 20 tyś. km. Eksport: rudy metali, węgiel, cement, tekstylia, Główni partnerzy handlowi (1963): ZSRR (43<'/e), ChRL i inne kraje socjalistyczne (39<'/B). WIETNAM POŁUDNIOWY, Vi8t- -Nam Cóng-Hoa, Republika Wietnamu; pow. 173,8 tyś. km2; ludn. 17 mln (1968), gł. m. — Sajgon-Szolon 1485 tyś. mieszk.; podział administracyjny: 34 prow. i m. wydzielone Sajgon; język urzędowy wietnamski. W 1955 z pogwałceniem uchwał genewskich utworzona została Republika Wietnamu z reżymem neokolonialnym i rządem junty wojskowej zależnej od USA. W wyniku walki ludn. kierowanej przez Narodowy Front Wyzwolenia Wietnamu Południowego, wyzwolona została znaczna część kraju spod okupacji wojsk USA i reżymu sajgońskiego. W 1969 proklamowana została Republika Wietnamu Południowego i powołany został Tymczasowy Rząd Rewolucyjny. LUDNOŚĆ zamieszkuje gł. na niż. (w delcie Mekongu), gdzie gęstość zaludnienia przekracza 500 tnieszk./km2 (średnio w kraju 94 mieszk./km2); przyrost naturalny jest wys. i przekracza 30%o; Wietnamczy- 906 WIGHT cy stanowią ok. 85% ludn., ponadto mieszka tu powyżej 800 tyś. Chińczyków (gł. w Sao-lonie) i wiele drobnych narodowości (Khmerowie, Czamo-wie i in.); w m. mieszka ok. 2Wa ludn., gł. m. poza stolica: Binh Dinh, (-) Hue, Da Nang. GOSPODARKA. W. Pd. jest kra-jem monokulturowego roln., silnie uzależnionego od kapitału amer. i franc., który skupia niemal całą uprawę plantacyjną kauczukowców i kontroluje 9W» przem. Trwająca od wielu lat wojna powoduje olbrzymie wyniszczenie gosp. kraju. W roln. dominuje wielka własność z systemem dzierżaw. Na terenach wyzwolonych przez siły FWN przeprowadzono reformy spo- łeczno-gospodarcze. Ziemie orne zajmują ok. IWo pow. kraju (gł. w delcie Mekongu i na wybrzeżach), w większości nawadniane; podstawową uprawą jest ryż (prod. 4,8 mln t), ponadto kauczukowiec (46,4 tyś. t kauczuku), kukurydza, herbata, tytoń, trzcina cukrowa, kawa, juta; hodowla rozwinięta słabo, obejmuje gł. trzodę chlewną (3,4 mln szit.), bydło i drób; ważnym działem jest rybołówstwo. Przem. niewielki, przeważnie spożywczy (cukrownie, łuszczarnie ryżu, gorzelnie) i włókienniczy (bawełniany), ponadto nieliczne zakłady przem. metalowego (stocznia w Saj-gonie), obróbki kauczuku, farmaceutycznego, drzewnego oraz kopalnie węgla kamiennego (wydobycie 77 tyś. t), złota, molibdenu i fosforytów. Transport gł. rzeczny i mr.-ski (główne porty: Sajgon — obroty ponad 6 mln t. Da Nang) i drogowy; dł. linii kol. 1337 km. Eksport: kauczuk, ryż, herbata, świeże ryby; główni partnerzy handlowi: USA, Japonia, Francja. Wight, Isle of Wight, w. u wybrzeży pd. Anglii, zamykająca ujście zat. Southampton, oddzielona od lądu cieśn. Spithead i Solent; pow. 381 km2. Zbud. na pd. ze skał wapiennych, które tworzą dwa pasma dochodzące do wys. 240 m n.p.m. (Needles), na pn. nizinna. Rejon rozwiniętego ogrodnictwa; szereg miejscowości kąpielowych (Sandown, Freshwater, Bembridge) i ośr. sportów wodnych (Cowes); ok. 100 tyś. mieszk. Wigry, jeż., największe na Pojezierzu Suwalskim; pow. 21,7 km2; maks. głęb. 73 m; położ.132 m n.p.m. Składa się z trzech szeroko połączonych basenów z licznymi półwyspami i wyspami; poi. w malowniczej okolicy o bogatej rzeźbie po-lodowcowej, wśród lasów Pu- szczy Augustowskiej. W. stanowią rejon sportów wodnych; na wybrzeżu szereg ośr. wypoczynkowych. Przez W. przepływa rz. Czarna Hańcza—jeden z najbardziej malowniczych i popularnych szlaków kajakowych w Polsce. Rybostan bogaty: sieja, sielawa, szczupak, lin i in. Wiktorii, Jezioro-, Ukerewe, największe jeź. w Afryce, trzecie na świecie, położ.na pograniczu (-) Kenii, Ugandy i Tanzanii, na wys. 1134 m n.p.m.; pow. 68 800 km2, średnia głęb. 40 m, maks. 8fl m, pojemność 2700 mld m'; liczne w., płw. i zat., gł.na wsch. (Kawirondo, Speke'a). Z jeź. W. bierze początek Nil Wiktorii, a wpada do niego m.in. rz. Kagera, stanowiąca początek -Nilu. Główne porty: WINDHAJA 907 Dżindża, Port Beli. -Entebbe, Bukoba, Muanza, Musoma i Kisumu, połączone regularną żeglugą. Tama z siłownią hy-droelektryczną na Nilu Wiktorii koło Dżindży (Wodospad Owena) ukończona w 1954, podniosła wody jeź. o blisko i m. Odkryte w 1858 przez ang. podróżnika Spęke'a. Wiktorii, Wodospad-, Mostfca-tunga, najw. (122 m) wodospad na rz. -Zambezi, w środk. biegu koło m. -Maram-ba (dawniej Livingstone) w Zambii; atrakcja turystyczna. Wilkesa, Ziemia-, rozległy obszar we wsch. -Antarkty-dzie, 'odkryty przez amer. żeglarza Ch. Wilkesa w 1838— —10. Z. W. pokrywa w całości lądolód. Willemstad, miasto, stolica -Antyli Holenderskich, położ.nad piękną zat. na w. Curacao. Zał. w połowie XVII w. jako ośr. handlu niewolnikami. 45 tyś. mieszik. (1960); ośr. przeróbki ropy naftowej; port wywozowy produktów naftowych; ośr. turysty czno- wypoezynkowy. Wilno, Yilnius, stolica Litewskiej SRR, położ.u ujścia rzeki Wilejki do WiMi; zał. 1323 r. 325 tyś. mieszk. (1968); gł. ośr. przem. republiki (ok. 1/4 jej prod.), wyspecjalizowany w prod. wyrobów precyzyjnych; przem. elektrotechniczny, prod. obrabiarek, maszyn do liczenia, narzędzi precyzyjnych, ponadto przem. spożywczy (mięsny, mleczarski, tytoniowy), odzieżowy, obuwniczy, drzewny, materiałów budowlanych; ważny węzeł kol., drogowy i lotniczy, połączenie gazociągiem z Daszawą (Ukraina); siedziba Akademii Nauk Litewskiej SRR, uniwersytet (żal. 1579) i in. wyższe uczelnie (pedagogiczna i sztuk pięknych, konserwatorium); opera i 2 teatry, rilharmania, 4 muzea; w centrum W. ruiny zamku Gedymina z XIV w. (na Górze Zamkowej), ponadto liczne budowle zabytkowe z XIV—XVIII w., np. kościoły gotyckie św. Mikołaja, św. Jana, św. Anny i Bernardynów (XIV—XVI w.), renesansowy kościół św. Michała, barokowy kościół św. św. Piotra i Pawła, Ostra Brama z obrazem Matka Boskiej, klasycy-styczna katedra i ratusz. Wilui, rz. w azj. ez. ZSRR, w Jakucji, lewy dopływ -Leny; dł. 2435 km, pow. dorzecza 491 tyś. km2, średni przepływ u ujścia 2300 m»/sek. Wypływa we wsch. cz. Wyż. —>-Środkowo- syberyjskiej, płynie przeważnie skalistym i wąskim korytem, a jedynie w dolnym biegu rozlewa się szeroko na Niż. Środkowej akucfaie j; gł. dopł.: l. — Marcha, Tiung, p. — Caona. Zamarza na ok. 7 miesięcy; żeglowna na dł. 1170 km; obfituje w ryby (jesiotry); nad W. leży m. Wilujsk. W dorzeczu W. występują duże złoża diamentów (Mimy), złota, żelaza, węgla kamiennego, soli kamiennej i fosforytów; w środk. biegu budowana jest duża elektrownia wodna. Windhaja, Vmdhaya Parvata, łańcuch g. zrębowych; w pn. cz. wyż. -Dekan na Płw. -Indyjskim (India); maks. wys. 881 m n.p.m.; ciągnie się na dł. ok. 1000 km w kierunku WSW—ENE, na pn. przechodzi łagodnie w wyż. -Malwa, a na pd. iopada stromą krawędzią ku dół. rz. -Narbada i Son (p. dopł. -Gangesu);wcz. zach. tworzy rozległy masyw 908 WINDHUK zbud. z law bazaltowych, na wsch. rozpada się na odosobnione niskie pasma Bhander i Kajinor, zbud. z prekam-bryjsidch czerwonych piaskowców. Wyższe partie W. pokryte są lasami monsuno-wymi, na zboczach tereny rolnicze z uprawą pszenicy, prosa, bawełny i orzeszków ziemnych; gł. m.: -Indor,'Bbopal. Złoża boksytów, gł. we wsch. partiach W. Windhuk, Windhoek, miasto, stolica -Afryki Pd.-Zach., położ.na wyż. Komas na wys. 1660 m n.p.miasto, w pobliżu masywu górskiego Awaz (2421 m n.p.m.). 36 tyś. mieszk. (1960); mały ośr. handl. i przem. (spożywczy); węzeł kol., drogowy i lotniczy. Windsor, miasto w Kanadzie (prow. Ontario), nad graniczną z USA rz. Detroit (doprowadza wody z jeź. Huron do Erie), naprzeciw m. - .Detroit (USA). Powst. na miejscu dawnego tortu Detroit, zał. w 17i01 przez Francuzów; jedno z najstarszych osiedli w Kanadzie. 212 tyś. mieszk. (zespół miejski, 1966); wielkie centrum przem. samochodowego (podobnie jak sąsiednie Detroit), chemicznego oraz spożywczego. Windward Islands -.Zawie-trzne, Wyspy- Winnica, m. obwodowe w Ukraińskiej SRR, położ.na Wyż. Wołyńsko-Podolskiej nad górnym Bohem; znana już w XIV w. 182 tyś. mieszk. (1968); ośr. przem. chemicznego (superios-faty), elektrotechnicznego, metalowego, materiałów budowlanych, sipożywczego (mięsny, tłuszczowy, cukrowniczy) i drzewnego; węzeł kolejowy i drogowy, połączenie gazociągiem z Daszawą; 2 wyższe uczelnie (medyczna i pedagogiczna), teatr, 2 muzea. Winnipeg, miasto w Kanadzie, stolica prowincja Manitoba, poL na połączeniu rz. Bed i Assini-boine, ok. 60 km na pd. od jeź. Winnipeg. Powst. w 1738 na przejściu z Kanady wsch. do zach. jako franc. Fort Rou-ge, przemianowany w 1821 na Fort Garry; rozwój m. rozpoczął się po wybudowaniu linii transkanadyjshiej w 18»1, a w 1883 otrzymało ono obecną nazwę. 509 tyś. mlieszk. (zespół miejski, 1966), na przedmieściu St. Boniface liczne zgrupowanie Frankokanady jeżyków; centrum handl. (zboże, bydło), finansowe i przem. trzech "preriowych" prow. Kanady; wielki ośr. przem. spożywczego, metalowego i papierniczego; ważny węzeł kolejowy i drogowy, duży port lotniczy; ważne centrum kult. — uniwersytet (Manitoba, zał. 1877); szereg pięknych parków, ogród zoologiczny. Winnipeg, jeź. w prow. -.Ma-nitoba, pozostałość wielkiego jeź. lodowcowego Agassiz; pow. 24,5 tyś. km2, dł. 386 km, szer. 90 km, maks. głęb. 28 m; liczne wyspy. Do jeź. W. uchodzą rz. Saskatchewan, Winnipeg, Red River; odwadniane jest przez rz. Nelson uchodzącą do Zat. Hudsona. Rozwinięta żegluga i rybołówstwo; na wybrzeżach tartaki i fabryki miazgi drzewnej. Odkryte przez ekspedycję Verenre-drey'a w 1733. Wirtembergia, Wilrttemherg, hist. kraina (księstwo) w Pd.-Zach. NRF, w dorzeczu środk. Neckaru (dopł. Renu) oraz górnego -Dunaju; pow. ok. 19,5 tyś. km2, ok. 3,5 min WISŁA 909 mieszk. Obsaar intensywnego rolnictwa (zboże, buraki cukrowe) oraz hodowli, poza tym rozwinięte warzywnictwo i uprawa winnej latorośli. Silnie rozwinięty przem. szczególnie maszynowy, samochodowy, włókienniczy, papierniczy i drzewny. GL m.: -Stutt-gart, Ulm (90 tyś. mieszk.), Heiłbronn (86 tys.), Reutlingen (66 tys.), Essiingen (83 tys.), Tubingen (50 tys.). Od 1852 wchodzi w skład kraju związkowego NRF -Bajdenia-Wir-temberaia. Wisła, główna rzeka Polski, największa rz. zlewiska M. Bałtyckiego; dł. 1068 km; pow. dorzecza 193911 km2. W. dzieli się umownie na odcinki: górny — od źródeł po Sandomierz, środkowy — do ujścia Bugu i domy — po ujście do Zat. Gdańskiej. Wypływa z wys. 1106 m n.p.m. na zach. stokach Baraniej Góry (w Beskidzie Śląskim), koło Strumienia skręca na wsch. i tu jej wody zostają spiętrzone w Zbiorniku Goczałkowickim; następnie wpływa na teren Kotliny Oświęcimskiej i po przyjęciu dwu dopŁ — Pizem-szy (od pn.) i Soły (od pd.) wpływa przez tzw. Przełom Krakowski do Kotliny Sandomierskiej. Ok. ISO km odcinek W. od Krakowa po Sandomierz cechuje się dużą szerokością doliny (liczne starorze-cza) oraz wyraźną asymetrią brzegów — stromym pn. (Wyż. Małopolska), podcinanym przez W. i płaskim pd. Od ujścia Sanu zmienia kierunek 'na pn.; przebija się przełomem przez pas Wyżyn Polskich, po czym (poniżej Annopola) płynie na odcinku ok. 80 km szeroką doL z licznymi łachami rzecznymi i starorze-czami; koło Puław dół. W. ponownie się zwęża. Między ujściem Wieprza a Warszawą zaznacza się najbardziej naturalny (tzw. "zdziczały") bieg W. o szer. koryta dochodzącej do 1000 m oraz o licznych ramionach, łachach i starorze-czach. Od ujścia Narwi aż do Fordonu W. wykorzystuje szerokie obniżenia, tzw. Pradoli-nę Warszawsko-Berlińską oraz Toruńsko-Eberswaldzką. Od Warszawy po Solec Kujawski bieg jej jest w zasadzie pn.- -zach.; aż do Torunia nurt W. odznacza się nadal małą koncentracją, tj obecnością mielizn i łach w korycie, dopiero poniżej tego m, aż po ujście bieg jej jesit uregulowany. Poniżej Solca Kujawskiego (koło Lęgnowa) W. skręca gwałtownie ku pn. i wchodzi w tzw. pojezierny przełom, cechujący się obok znacznego zwężenia dość stromymi krawędziami o wys. 50—60 m; jedynie koło Grudziądza zaznacza się kotli-nowate rozszerzenie jej doliny. W odległości 60 km od Bałtyku W. tworzy rozległą deltę, rozdzielając się najpierw na dwa ramiona, l. — Leniwkę i p. — Nogat, które obejmują obszar o żyznych glebach, znany jako -Żuławy Wiślane; Leniwka do XIV w. dzieliła się tuż przed ujściem do Bałtyku na dalsze dwa ramiona: wsch. — W. Elbląską i zach. — W. Gdańską, przy czym pierwsza była bogatsza w wodę; w 1371 W. Gdańska stała się gł. ramieniem rz. głównej; w 1840 w czasie powodzi nastąpiło przebicie przez W. Gdańską wydm nadbałtyckich i utworzenie spływu wód do Zat. Gdańskiej (tzw. W. Śmiała); utworzenie w 1890— —95 sztucznego przekopu koło Swibna skierowało wody Leniwki wprost ku pn. W. jest żeglowna na dł. ok. 940 km 910 WISŁOK częściowo uregulowana od Torunia. Jej szer. i gleb. jest b. zmienna. Wahania średnich rocznych przepływów są znaczne, np. w Krakowie wahają się między 14 m* a 160 m'/sek., w Toruniu między 400' a 10 000 m»/sefc. Średni odpływ roczny W. wynosi ok. 970 m'/sek.; rocznie W. wlewa do Bałtyku ok. 32 tem' wód. Dość regularne wezbrania wód pojawiają się na W- w miesiącach wiosennych (tajanie śniegów) i letnich (letnie opady w górach); wielkie (przeważnie letnie) powodzie nastąpiły w latach: 1813, 1844, 1888, 1934, 1960. Okres zamarzania rz. waha się od il08 do 120 dni, groźne są też miejscami tworzące się zatory lodowe. GL dopl.: (-•) l. — Przemsza, Ni- da, Pilica, Bzura, Brda, Wda, Wierzyca; p. — Soła, Skawa, Raba, Dunajec, Wisłoka, San, Wieprz, Narew z Bugiem, Drwęca. Jako droga wodna W. ma wskutek słabego uregulowania dużo mniejsze znaczenie niż -0dra; główne porty: (-) Nowa Huta, Sandomierz-Nad-brzeże, Warszawa, Płock, Włocławek, Toruń, Tczew, Gdańsk; przewóz gl. materiałów budowlanych (40-/0), drewna (W/s), węgla. W. jest połączona z Odrą (przez Kań. Bydgosiki i Noteć), Niemnem (przez Narew, Kań. Augustowski i Czarną Hańczę) i Dnieprem (przez Kań. Dnieprzańsko-Bużański i Prypeć). Wisłok, rz., l. dopływ Sanu; dł. 220 km, pow. dorzecza 3540 km2. Wypływa we wsch. Beskidzie Niskim na stokach Ka-nasiówki (823 m); płynie początkowo 'ku pn. zach.; odwadnia wsch. cz. Dołów Ja-sielsko-Sanookich (niski dział wodny między W. i Jasiołką), poniżej Frysztaku przebija się malowniczym przełomem przez Pogórze, skręcając wyraźnie ku pn. wsch., w okolicach Rzeszowa skręca ponownie na wsch., płynie w szerokiej dół. tworząc liczne zakola i uchodzi poniżej Tryńczy do Sanu. GL dopł.: p. — Stobnica i Mleczka. Wisłoka, rz., p. dopł. Wisły; dł. 164 km, pow. dorzecza 4096 km2. Wypływa na wys. 575 m n.p.miasto w środk. cz. Beskidu Niskiego; płynie w kierunku pn. licznymi łukami i zakolami; w górnym odcinku doL głęboko wdęta, często przełomowa; począwszy od Dołów Jasielsko-Sanodkich dół. rz. rozszerza się, brzegi w większości stają się bezleśne; w dalszym swym biegu W. przecina Pogórze Ciężkowickie, koło Pilzna wkracza na teren Kotliny Sandomierskiej; uchodzi do Wisły koło wsi Ositró-wek na wys. 154 m n.p.m. Od Mielca koryto W. jest zabezpieczone wałami ochronnymi przed powodziami. Gł. dopł.: l. — Ropa, Czarna, p. — Jasiołką, Tuszymka. Wismar, miasto w pn.-aach. części NRD, nad Zat. Wismarską (M. Bałtyckie). Dawna stolica Meklemburgii i m. hanzeatyc-kie; stanowiło przez długi czas silną twierdzę. 55,2 tyś. mieszk. (1867); drugi (pod względem obrotów) port NRD, ośr, rybołówstwa morskiego; przem. stoczniowy, rybny, chemiczny oraz drzewny i papierniczy; zabytki z XIII—XIV w. Wiślana, Mierzeja-, wydłużony, piaszczysty wał we wsch. cz. Zat. Gdańskiej; dŁ 50i km, szer. 0,5—1,8 km; utworzony przez działanie prądów i fal morskich; oddziela Zalew Wiślany od pełnego morza. Po- WŁADYMIR 811 krywające mierzeję wydmy piaszczyste osiągają 40 m wys.; przeważnie porośnięte borem. Na mierzei znajduje się kilka wiosek rybackich i kąpielisko Krynica Morska. Pd.-zach. cz. M.W. należy do Polski, pozostała cz. do ZSRR. Wiślany, Zalew-, wydłużona zat. w pd. cz. Bałtyku, ograniczona od pn. Mierzeją Wiś-.laną, o charakterze wielkiego, płytkiego (głęb. maks. do 5,1 m) jeź. przybrzeżnego; uchodzą do niego: wsch. ramię Wisły — Nogat, Pregoła oraz Pasłęka i Święta. Na przedłużeniu Pregoły znajduje się połączenie Z.W. z pełnym morzem koło Bałtijska (dawniej Pilawa). Pow. 838 km1, średnia głęb. ok. 2 m, zasolenie ok. 0,1 %o; dno na skutek gromadzenia się osadów rz. muliste; w pn. cz. Zalewu przeprowadzono tor wodny do Kaliningradu dostępny dla statków morskich; pierwotny zasięg -Z.W. był znacznie większy i obejmował obszar jeź. Drużno i pn.-wsch. cz. -Żuław Wiślanych. Do PRL należy pd.- zach. cz. Zalewu od ujścia rzeki Pasłęki. Witebsk, m. obwodowe w. pn.-wsch. cz. Białoruskiej SRR, położ.nad rzeką Dźwiną; znany już w początkach XI w. 212 tyś. mieszk. (1868); trzeci pod względem wielkości prod. przem. ośr. Białorusi, specjalizujący się w przem. maszynowym i lekkim; prod. lekkich obrabiarek, elektrycznych aparatów pomiarowych, instrumentów precyzyjnych oraz przem. włókienniczy (wełniany, łniarski, prod. dywanów), odzieżowy, obuwniczy, spożywczy, drzewny i materiałów budowlanych; węzeł kolejowy i drogowy, przystań rzeczna; 4 wyższe uczelnie, teatr, muzeum; zabytki architektury, między innymi cerkiew z XII w. Witwatersrand, grzbiet kwar-cytowy w pn.-wsch. cz. Rep. Pd. Afryki przebiegający równoleżnikowo pomiędzy wyżynami Bushveld i Wysoki Veld; dł. ponad 100 km; średnia wys. 150—300 m n.p.m. W. stanowi obecnie największy w świecie okręg górnictwa złota z gł. ośr. w - Johannes-burgu, Germiston, Benoni, Springs i Krugersdorp. Średnia zawartość złota w skale osiąga 20 g/t; roczne wydobycie ok. 600 t (w okresie 1886-1968 wydobyto blisko 20 tyś. t); oprócz złota w W. wydobywa się (od 1852) znaczne ilości uranu. Głębokość kopalń dzięki jednej z najwyższych w świecie wartości stopnia geotermicznego (117 m) sięga do 3000 m. Wkra, rz., p- dopł. -Narwi; dł. 246 km, pow. dorzecza 5300 km2. Bierze początek na Garbie Lubawskim pod nazwą Działdówka, utworzona przez połączenie Szkotówki z Nidą płynie .zataczając duży łuk ku pd. wsoh.; uchodzi do Narwi powyżej jego połączenia z Wisłą; gł. dopł. (l.) Ły dynia. Wladymir, m. obwodowe w eur. cz. Rosyjskiej FSBR, pot. na wsch. od Moskwy nad rzeką Klażmą; zaŁ w XII w. jako twierdza. 218 tyś. mieszk. (1968); ośr. przem. maszynowego (traktory, części do samochodów, silniki elektryczne), chemicznego (tworzywa sztuczne), odzieżowego, obuwniczego i spożywczego; węzeł kolejowy i drogowy; wyższa uczelnia pedagogiczna; zabytkowe budowle z XII w. (Złote Wro- 912 WŁADYWOSTOK ta, sobory: Uspieński i Dymi-trowski). Wladywostok, miasto w azj. cz. Rosyjskiej FSRR, stolica Kraju Nadmorskiego, położ.na pd. krańcu Płw. Murawiewa Amurskiego, nad Zat. Amur-ską (M. Japońskie); żal. 1860 r. 410 tyś. mieszk. (1968); jeden z najważniejszych ośr. przem. dalekowschodniej cz. ZSRR; przem. metalowy (prod. narzędzi, remont statków), spożywczy (rybny, mięsny, młynarski), odzieżowy, drzewny; końcowa st. transsyberyjsłdej magistrali kol., ważny port nad M. Japońskim, baza rybacka i wielorybnioza, port lotniczy; filia syberyjskiego oddziału Akademii Nauk ZSRR, uniwersytet i 4 in. wyższe uczelnie, instytuty: gospodarki rybnej i oceanografii, 3 teatry, filharmonia, 3 muzea. Wiochy, Italia, RepubWka Ita-liana. Republika Włoska; pow. 301257 km2; ludn. 53 170 tyś. mieszk. (1969); stolica -Rzym (Roma) — 2731 tyś. mieszk. (zespół miejski). W. zajmują centralne położenie w basenie M. Śródziemnego. Granice lądowe (1811 km) biegną Alpami z Francją, Szwajcarią, Austrią i z Jugosławią. Dł. granic morskich ok. 8900 km. Pod względem adm. W. dzielą się na 91 prowincji wchodzących w skład 20 regionów, w tym 5 regionów autonomicznych (Trydent- -Górna Adyga, Valle d'Aosta, Friuli-Wenecja Julijska, Sycylia i Sardynia). Na obszarze W. znajdują się 2 enklawy: -Watykan i Republika -San Marino. Język urzędowy — włoski. WARUNKI NATURALNE. Terytorium W. obejmuje Niż. -Pa- dańską i otaczające ją Alpy i Apeniny, Płw. Apeniński oraz Sycylię, Sardynię i in. mniejsze wyspy. Włoski łuk alpejski ciągnie się od Alp Nadmorskich (Argentera 3297 m) aż po -Alpy Julijskie. Zach. cz. łuku Alp tj. -Alpy Kotyjskie (Viso 3841 m) i -Alpy Graickie (Grań Paradiso 4061 m) oraz masywy Mont Blanc (Monte Blanco, 4807 m) t Monte Rosa (4638 m) są zbud. ze skał krystalicznych. Na wsch. od jeź. Mag-giore góry zbud. są z wapieni: Alpy Lombardzkie, Ber-gamskie, Retyckie, Weneckie, Karnijskie i Prealpy Karni j skie oraz Dolomity (Marmolada 3342 m). Między Alpami a pn. Apeninem rozciąga się Niż. Padańska, dawne zapadlisko wypełnione osadami rzek alpejskich i apenińskich. Dzieli się ją na: Niż. Piemonc-ką, Lombardzką, Emiliańską i Niż. Wenecką. Połowę terytorium W. (ok. 150 tyś. km2) zajmuje Płw. -Apeniński. Jego osią są -Apeniny — system górski wieku alp. Centralna strefa tego oro-genu jest prawie całkowicie pogrążona w M. Tyrreńskim. Drobne tylko fragmenty centralnego masywu, zbud. ze skał krystalicznych, wznoszą się na w. Elbie, w Kala-brii i na Sycylii. Wzdłuż pd.- -zach. krawędzi zapadliska tyrreńskiego ma miejsce ożywiona działalność wulkaniczna i sejsmiczna. Sardynia oraz należąca do Francji Korsyka są częścią drugiego skrzydła tego orogenu. Apeniny dzieli się na Północne, Środkowe i Południowe. Zbud. są gł. z wapieni, glin, zlepieńców i piaskowców. W najdalej na pd. wysuniętym Apeninie Kala-bryjskim spod pokrywy skał osadowych wychodzą na pow. WŁOCHY 913 stare masywy krystaliczne (La Silą 1929 m, Aspromonte 1956 m). Na dużej przestrzeni Apeniny są oddzielone od Morza Tyrreńskiego pasmem gór (Alpy Apuańskie, G. Pizańskie. Rudawy Toskańskie), masywów i kotlin. Na pd. od rz. Ombrone, w pd. Toskanii i Lacjum, wznoszą się masywy wulkaniczne (Amiata 1734 m, Cimino 1053 m) oraz zniszczone stożki i kaldery. W Kampanii, na wsch. od Nea- polu, znajduje się jedyny na lądzie europejskim czynny wulkan Wezuwiusz (1277 m), a na zach. — kilkadziesiąt drobnych wygasłych wulkanów (Pola Flegrejskie). Wybrzeża Toskanii i Lacjum zajmują miejscami niskie, zabag-nione niziny aluwialne; są to tzw. Maremmy, obecnie osuszone i zamienione na pola uprawne. Mniej urozmaicone są wsch. przedgórza Apeninów, poprzecinane w cz. pn. przez liczne, krótkie rz. -Sy-cylia, oddzielona od Płw. Kalabryjskiego 3 km, głęb. Cieśn. -Mesyńską, ma te same elementy budowy co Płw. Apeniński. Na wsch. krańcu w. wznosi się czynny wulkan -*Etna (3370 m), a u wybrzeży wulkaniczne Wyspy -*-Liparyjskie, z czynnymi wulkanami — Stromboli i Yolcano. W cieśn. Sycylijskiej leży wulkaniczna w. Pantelle-ria. Większą cz. Sardynii zajmują góry kadłubowe, zbud. ze starych granitów i łupków krystalicznych (Gennargentu 1834 m). Pd.-zach. cz. wyspy przecina tektoniczne zapadlisko Niż. Campidano. Niż. Pół-nocnowłoska ma klimat zbliżony do środkowoeuropejskiego, o zimie chłodnej i gorącym lecie (Mediolan, średnia temp. stycznia 2,1°C, lipca 24,7°). Znacznie łagodniejszy 58 Słownik geografii świata klimat panuje w osłoniętych od pn. dół. Alp Lombardzkich (wokół jeż.: Maggiore, Como, Garda). Klimat Wybrzeża Liguryjskiego, Płw. Apenińskiego i wysp włoskich jest podzwrotnikowy typu śródziemnomorskiego. Średnia temp. stycznia i lipca wynoszą odpowiednio: w Genui 8,2°C i 25,1°C, w Neapolu 11,3°C i 28,6°C, w Palermo 11,4°C i 25,1°C. W Alpach opady pojawiają się w ciągu całego roku (do 3000 mm); na Niż. Padańskiej i w przyległym rejonie Apeninów Pn. są dwa okresy deszczowe — wczesną wiosną i jesienią (ponad 1000 mm opadu), a na reszcie Płw. Apenińskiego i na wyspach — jedna (zima — 50,0 do 600 mm opadu). Sieć rzeczna jest dość gęsta, zwłaszcza na pn. Najdłuższą rz. W. jest Pad (Po, 652 km). Niż. Padańska odwadniają: Adyga (410), Piawa (220 km) i in., a Płw. Apeniński: Tyber (405 km), Arno (241 km), Reno (211 km), Ombrone (161 km), Volturno (175 km), Liri-Garigliano (158 km). Wszystkie rzeki odznaczają się zmiennym stanem wód. Największe jeź. skupiły się na przedgórzu alpejskim: Garda (370 km2), Maggiore (212 km2) i Como (145,9 km2). W Toskanii występują jeź. kraterowe: Bolsena (114,5 km2), Bracciano (57,5 km2). Płytkie jeź. Trazymeńskie (128 km2) jest pochodzenia tektonicznego. Największe jeź. lagunowe: Valli di Comacchio i Lesina. W dalekiej starożytności niemal cały Płw. Apeniński zajmowały lasy. Dziś ich miejsce zajmują w dużej części zarośla wiecznie zielone (makia), lub gaje oliwne, winnice, sady i pola upraw zbożowych. W dolnym piętrze za- 914 WŁOCHY chowały się w okolicach Rawenny lasy piniowe (Pinus pinea), a na piaszczystych wydmach Toskanii, Lacjum i Kampanii widne lasy sosnowe (Pinus pinaster, Pinus ma-ritima) i piniowe. W piętrze tym, lecz wyżej do 600 m n. p.miasto, na wilgotniejszych siedliskach występują widne lasy z dębem zimozielonym (Quercus Ilex), a w zachodniej części, również z dębem korkowym (Ouercus suber). W piętrze średnim (do 1000—1500 m) zachowały się dość rozległe lasy kasztanowe. Wyżej (do 2000 m) panuje buk, a najwyższe partie zajmują łąki górskie. W Alpach do 800 m występują lasy kasztanowe i dębowe; od 800 do 1200 m przewagę zdobywają lasy bukowe. Powyżej (do 2100 m) rosną lasy iglaste ze świerkiem, jodłą i modrzewiem. Ponad lasami iglastymi rozciąga się piętro zarośli kosodrzewiny (tylko we wsch. cz. włoskich Alp) i różaneczników (do 2300 m) oraz hal alpej- skich (do 2900 m) i wiecznych śniegów. LUDNOŚĆ. Włosi stanowią 98% ludn. Z mniejszości nar., najliczniejsi są: Friulowie (ponad 300 tys.) — w Friuli-We-necji Julijskiej; Niemcy (ok. 200 tys.) — w Trydencie-Gór-nej Adydze; Albańczycy (ok. 150 tys.) — na wybrzeżu Apu-lii i we wsch. cz. Sycylii; Francuzi (ok. 100 tys.) — w Valle d'Aosta i Piemoncie; Grecy (ok. 40 tys.) — w Apu-lii i Kalabrii; Słoweńcy i Chorwaci (ok. 35 tys.) — w pobliżu granicy jugosłowiańskiej; Katalończycy (ok. 20 tys.) — na Sardynii, Przyrost naturalny w latach 1960—64 wynosił 9,l%o, w 1968 — 6,4%o. Średnia gęstość zaludnienia wynosi (1968) 179 mieszk./km1; na Niż. Północnowłoskiej i na wybrzeżu liguryjskim przekracza 300 mieszk./km*, a na górzystych terenach pd. i środk. Włoch oraz na Sardynii spada do 30—50 mieszk./ /km2. W m. powyżej 5 tyś. osób skupia się ok. 76'/» ogółu ludn. Gł. miasta (poza stolica, w tys., 1968): (-) Mediolan — 1691, Neapol — 1270, Turyn — 1153, Genua — 843, Paler-mo — 654, Bolonia — 489, Florencja — 458, Katania — 409, Wenecja — 368. Od osiemdziesiątych lat XIX w. Włochy są krajem masowej emigracji stałej i okresowej. Przed I wojną świat, gł. masa emigrantów kierowała się do Stanów Zjednoczonych Argentyny, Brazylii i Francji, obecnie kieruje się gł. do krajów Europy Zach. (Szwajcaria, NBF, Francja) i w dużej części ma charakter okresowy. W 1967 emigrowało 229,3 tyś. Włochów (w tym do Szwajcarii 89,4 tys.), a powróciło do kraju 169,3 tyś. (w tym ze Szwajcarii 80,4 tys.). Struktura zawodowa (w •/• ogółu zatrudnionych, 1966): przem. — 29,9, roln. — 24,0, budownictwo — 10,4, transport i łączność — 5,3, inne działy gospodarki — 30,4. GOSPODARKA. W. są rozwiniętym krajem przem.-roln. Charakterystyczną cechą struktury gosp.W.jest współistnienie wielkiego kapitału monopolistycznego z przeżytkami typu feudalnego w roln. w pd. W. Koncentracja prod. w przem. W. jest mniejsza niż w innych uprzemysłowionych krajach Europy Zach. Jest jednak kilka monopoli o znaczeniu świat, jak FIAT (przem. samochodowy i zbrojeniowy). Montecatini (przem. WŁOCHY 915 chemiczny I górnictwo), SNIA- -Yiscoza (przem. włókien sztucznych i syntetycznych), Ansaldo (przem. stoczniowy). Znaczną rolę w gospodarce W. odgrywa kapitał państwowy; 1/8 dochodu nar. przypada na sektor państwowy. Państwowy Instytut Rekonstrukcji Przemysłowej (Instituto per la Riconstruzione Industrial — IRI) kontroluje znaczną część przem. ciężkiego, łączności i in. Własnością państwa są elektrownie. Znaczne inwestycje we W. ma kapitał obcy. W. mają skromne zasoby węgla kamiennego (Sardynia i Dół. Aosty) oraz kruszców miner, (rudy żelaza na Elbie i w Toskanii, rudy cynku i ołowiu oraz pirytu z domieszką miedzi na Sardynii i w Rudawach Toskańskich, boksytu na płw. Gargano), duże natomiast złoża siarki (gł. na Sycylii), rtęci (w Toskanii — Monte Amiato), marmuru (Carrara) i materiałów budowlanych. Po II wojnie świat, odkryto złoża gazu ziemnego (zasoby ok. 100 mld m»), gł. na Niż. Padańskiej oraz ropy naftowej (gł. Sycylia, Niż. Padańska). Ogólna moc elektrowni (1967) wynosi 28 759 MW, w tym: elektrowni wodnych 14601 MW, elektrowni geotermicznych 339 MW (13 siłowni), elektrowni jądrowych 632 MW (3 siłownie). Prod. energii elektrycznej (w mld. kWh): ogółem 94,8, w tym elektrownie wodne 45,2, termiczne 48,8, geotermiczne 2,7, jądrowe 3,3. Gł. gałęziami przem. włoskiego są: przem. maszynowy, stoczniowy, chemiczny, włókienniczy i spożywczy. Największe ośr. przem. skupiają się na pn. kraju (Mediolan, Turyn, Genua, i in.) oraz w Toskanii i Kampanii. Przem. W. pracuje gł. na importowanych surowcach (rudy żelaza, dom, ropa naftowa, węgiel ł in.). Na przem. maszynowy przypada ok. 28% ogólnej wartości prod. przem. Na pierwsze WAŻNIEJSZE DANE O ROZWOJU GOSPODARCZYM Wyszczególnienie Jedn. miary 1950 1080 1968 Bops naftowa min fc 0,01 20,0 1.S Gaz ziemny min m1 510 6447 10404 Energia elektryczna mld kWh 24,7 56,2 105 w tym elektrownia wodne mld kWh 21,8 46,1 43,5 Stal tys. t 2362 8229 16968 Aluminium tys. t 49 126 142,3 Samochody osobowe tys.szt. 100 596 1544 Traktory tys. szt. 7,8 39,4 75,3 Kwas siarkowy tys. t 1276 2299 3312 Nawozy sztuczne tys. t 488 1110 1826 Tworzywa sztuczne tys. t . 346 1398 Cement min t 5,2 16,0 29,5 Celuloza tys. t 131 198 330 Papier tys. t 466 1249 2850 Cukier tys. t 712 698 1210 916 WŁOCHY miejsce wysuwa się przem. samochodowy (gł. ośr.: Turyn, Mediolan, Brescia, Desio). Poza tym prod. traktorów, samolotów, taboru kol. Przem. stoczniowy rozwinął się w Genui, Liyorno, Neapolu, Wenecji, Trieście, Tarencie i in. Przem. chemiczny opiera się gł. na produktach rafinacji ropy naftowej; zlokalizowany jest gł. w portach — Llvorno, Bari, Neapol, Genua, Spezia, Wenecja, Augusta, Brindisi i in. oraz w pn. W. — Mediolan, Trecate, Rho, Volpiano. Szereg zakładów włoskiego przem. chemicznego zalicza się do najnowocześniejszych w świecie (fabryki związków azotowych, kwasu siarkowego, włókien syntetycznych, la- kierów, barwników, mas plastycznych). Gł. ośr.: Mediolan, Genua, Turyn, Wenecja, Terni, Neapol. Dobrze rozwinięty jest przem. cementowy (Tarent w Apulii), szklarski, porcelanowo-fajansowy (Fa-enza), papierniczy (Włochy Pn.), instrumentów muzycznych (Cremona). Stare tradycje ma przem. włókienniczy (wełniany — okręgi Biella i Prato; bawełniany — Lombardia; jedwabniczy — prowincje: Como, Treviso, Udi-ne). Przem. odzieżowy (Rzym, Mediolan) i skórzano-obuwni-czy (Mediolan, Florencja) pracują w dużej mierze na eksport. Wszechstronnie rozwinięty jest przem. spożywczy (oliwa, wina, makarony, sery, przetwórstwo warzyw, ryb itd.). Przem. przetwórczy rozmieszczony jest nierównomiernie; skupia się gł. w pn. W.; największym ośr. przemiasto w środk. W. są: Rzym, Florencja, Prato, Livorno i Terni. W pd. W. rozwój przem. przetwórczego obserwuje się dopiero w ostatnich latach (okręg Neapolu, Tarent, Bari, Palermo). Roln. W. charakteryzuje występowanie z jednej strony wielkich posiadłości ziemskich (0,4% gospodarstw o pow. 100 ha zajmuje yS.W/s użytków rolnych) z drugiej wielkie rozdrobnienie gospodarstw chłopskich (TO/o gospodarstw do 10 ha zajmuje tylko 20,Wi użytków rolnych). Gospodarstwa w pn. W. są z reguły typu kapitalistycznego, na pd. natomiast są rozpowszechnione różne typy dzierżawy. Od 1950 realizowana jest reforma rolna hamowana przez wielkich posiadaczy. Użytki rolne zajmowały w 1962 r. 20 652 tyś. ha, w tym 15 570 tyś. ha przypadało na grunty orne (łącznie z sadami, winnicami, ogrodami i szkółkami), 5082 tyś. ha na łąki i pastwiska, 5878 tyś. ha na lasy łącznie z makią i 3592 tyś. ha na in. Udział poszczególnych gałęzi w wartości prod. rolnej w 1964 przedstawiał się następująco (w %): zboża 15,7, warzywa 17,1, uprawy przemysłowe 4,0, owoce 14,6, winorośl i oliwki 13,6, mięso 18,5, produkty mleczne 10,1, inne produkty zwierzęce 3,8, drewno 2,6. Podstawowym zbożem jest pszenica, gł. obszar jej uprawy — Niż. Pólnocnowłoska, która dostarcza ok. 50°/i) prod. krajowej. Na pn., na obszarach nawadnianych uprawia się ryż (prowincje Yercelli i Novara w Piemoncie dają 99°/« prod. ogólnokrajowej). Kukurydza jest uprawiana gł. w Piemoncie, Lombardii i we wsch. cz. Ligurii. B. ważną rolę odgrywa uprawa winorośli, drzewa oliwkowego i owoców cytrusowych. Uprawa winorośli jest rozpowszechniona w całych W. (poza obszarami górskimi), drzewo WNIEBOWSTĄPIENIA, WYSPA-917 PRODUKCJA ROLNICZA Wyszczególnienie Zbiory średnie roczne (w .tys. t) przedwojenne 1948—52 1966—68 Pszenica 7551 7170 9 529 Ryż 776 723 639 Kukurydza 2960 2306 3786 Buraki cukrowe 3272 4590 12054 Pomidory 1128 3395 Pomarańcze 376 548 1 466 Tytoń 43 76 77 Winogrona 6007 7077 10 777 Oliwa z oliwek 213 241 459 oliwkowe — na Płw. Apenińskim i w Sycylii, owoce cytrusowe — w pd. W. I na Sycylii. Z warzyw gł. rolę odgrywa uprawa pomidorów (2 miejsce w świecie), a z upraw przem. — tytoń, buraki cukrowe, bawełna i konopie. Hodowla bydła i trzody chle- wnej skupiona jest gł. w pn. W., a owiec na pd. Stan pogłowia (1968, w tyś. szt.): bydło 9575, trzoda chlewna 6186, owce 8285, konie 319, muły i osły 548. Transport krajowy jest obsługiwany gł. przez koleje. Transport związany z handlem zagr. w W/s obsługiwany jest przez żeglugę morską. Dł. linii kol. 20,6 tyś. km, w tym zelektryfikowanych 9,6 tyś. km. Dł. dróg kołowych państwowych 39,7 tyś. km, autostrad 2379 km. Flota handl. (1968) o tonażu 6624 tyś. BRT. W portach przeładowano 197,4 mln t towarów (1968). Główne porty handl.: Genua, Augusta, Wenecja, Neapol, Rawenna, Spezia, Livorno, Savona, Triest, Piom-bino. Główne porty pasażerskie w ruchu międzynar.: Neapol, Genua, Triest. Lotnictwo cywilne obsługuje towarzystwo "Alitalia"; główne porty lotnicze o znaczeniu międzynar.: Rzym (Fiumicino) i Mediolan (Li-nate). Znaczne dochody czerpią W. z obsługi turystów (12,6 mln w 1968), których przyciąga tam piękno przyrody, zabytki historyczne i skarby sztuki. Lucjan Kubiatowicz Włocławek, m. pow. i pow. miejski w woj. bydgoskim, nad Wisłą, przy ujściu do niej rzeki Zgłowiączki, Stara osada z epoki brązu, znana od XI w., prawa miejskie w połowie XIII w. W. rozwinął się jako port nad Wisłą i ośr. handlu na granicy Kujaw i Ziemi Dobrzyńskiej; w W. powstała pierwsza w Polsce fabryka papieru (1799). 73,1 tyś. mieszk. (1968); duży ośr. przem. papierniczego, chemicznego (wielki kombinat nawozów azotowych — w budowie), metalowego, skórzanego, ceramicznego (prod. fajansów) i spożywczego. W pobliżu W. na Wiśle wybudowano stopień wodny z elektrownią o mocy 160 MW. Muzeum Ziemi Kujawskiej; zabytki, m.in. katedra z XIV w. Wniebowstąpienia, Wyspa-, Ascension, wulkaniczna w. na O. Atlantyckim, położ.w od- 918 WODODZIAŁOWE, WIELKIE GOBY- ległości ok. 3000 km od zach. wybrzeży Angoli; odkryta w 1501, zajęta przez Wielką Brytanię 1815. Pow. 88 km*; zamieszkana przez 524 mieszk. (1965), gŁ Anglików; gł. osada Geor-getown. Znana z wielkiej ilości żółwi morskich. Uprawa warzyw i owoców; st. telegraficzna, amer. baza obserwacyjna dla ćwiczebnych pocisków wystrzeliwanych z przyl. Canayeral na Florydzie. Wchodzi w skład kolonii bryt. W. -Sw. Heleny (od 1922). Wododzialowe, Wielkie Góry-, -Wielkie Góry Wododziałowe Wodzisław Śląski, m. pow. w woj. katowickim, w Kotlinie Raciborsko-Oświęcimsklej na wys. ok. 245 m n.p.miasto, nad potokiem Lesznica (p. dopŁ Olzy). 22 tyś. mieszk. (1968). Powst w XIII w. jako gród obronny na szlaku handl. ze Śląska ku Bramie Morawskiej; w XIV—XV w. stolica tzw. wolnego państwa stanowego (20 gmin); potem należało do Czech, Austrii i Prus. Zniszczone w 80*/» z końcem II wojny świat.; ośr. przem, materiałów budowlanych i tytoniowego; skupisko ludn. górnicze] zatrudnionej w pobliskich kopalniach Rybnickiego Okręgu Węglowego (w sąsiedztwie górnicze m.: Radlln i Niedobczyce). Wogezy, Vo»flie», masyw górski we wsch. Francji; dł. 160 tan, szer. 40 km, na j w. sączy t 1423 m n.p.m. (Balton de Gu- ebwiller). Pd. cz. zbud. ze skał krystalicznych, silnie urzeźbiona, o stromych szczytach, ze śladami zlodowacenia, pn. — z piaskowców, o płaskich wierzchowinach i urwistych krawędziach; stoki zach. W. opadają łagodnie, wsch. — stromo (ku Niż. Górnoreńskiej); opady 1000—1500 mm rocznie. Obszary do wys. 800 m n.p.m. zajmują pola uprawne oraz lasy bukowe, piętra 800—1200 m — lasy bukowo-jodłowe, wyżej jodłowo-świer-kowe i łąki górskie. Wojwodtoa, Yojoodina, w Jugosławii, obwód autonomiczny rep. związkowej Serbia, położ.w dorzeczu -Dunaju i jego dopł.: (-) Cisy i Sawy; pow. 21,5 tyś. km*, ok. 2 miliony mieszkańców, gł. Serbowie, Węgrzy, Chorować!, Słowacy i Rumuni. Obszar nizinny, z wyjątkiem niskiego masywu Pruska Góra (na pd.); urodzajne gleby (czarnoziemy kasztanowe). W. to spichlerz Jugosławii; użytki rolne zajmują ok. 77*/* pow.; uprawa gŁ buraków cukrowych (ok. 60*/» zbiorów krajowych), pszenicy ł kukurydzy (ok. 3/5 zbiorów Jugosławii), ponadto rozwinięte sadownictwo, uprawa winorośli, konopi, tytoniu oraz hodowla. Przem. — gł. spożywczy oraz włókienniczy i maszynowy — zatrudnia ok. 91)/o ludn. Gł. m.: (-) Novi Sad, Subotica. Wolin, wyspa przybrzeżna w Polsce, oddzielająca Zat. Pomorską M. Bałtyckiego od Zalewu Szczecińskiego, położ.pomiędzy ramionami ujściowymi -0dry; Świną i Dziwną; pow. 245 km*, ok. 15 tyś. mieszk. Krajobraz W. jest urozmaicony; środk. i wsch. cz. wyspy zajmują wzniesienia morenowe (Gosań, 115 m n. p.m.), które na pn. ł pd. urywają się urwistymi (klifowymi) wybrzeżami, w których miejscami odsłaniają się ni- żej zalegające wapienie (niegdyś eksploatowane); zach. oraz pn.-wsch. cz. wyspy są nizinne, zbud. z wałów wydmo- WOŁGA 919 wych. W całej wsch. cz. wyspy szereg jeź. i torfowisk. Gleby mało urodzajne, duże kompleksy lasu mieszanego. Ludn. zajmuje się gł. rybołówstwem i roln.; w zach cz. W. popularne kąpielisko Międzyzdroje. Środk. cz. wyspy oraz wybrzeża nad Bałtykiem i Zalewem Szczecińskim zajmuje Woliński Park Narodowy o pow. 4681 ha (pięć rezerwatów ścisłych). U południowo- zachodnich wybrzeży W. znajduje się wiele wysepek — powstałych w wyniku tworzenia się tzw. delt wstecznych. Wollongong, Port Kembla, miasto w -Australii w Nowej Pd. Walii nad M. Tasmana, ok. 80 km na pd. od -Sydney, położ.u stóp gór. Rozwinęło się ze względu na sąsiedztwo węgla w czasie pierwszej, a zwłaszcza drugiej wojny świat. 182 tyś. mieszk. (1967); ośr. górniczo-hutniczy (kopalnie węgla, rudy żelaza, huty żelaza i stali), port morski, przem. stoczniowy (Port Kembla), st. koL Wolta, rz. w Atryce Zach.; powst. z połączenia Czarnej i Białej W.; pierwsza z nich bierze początek we wzniesieniach granicznych (Mali—Górna Wolta) koło Sikasso, druga — w obszarze wododziel-nym z rz. - Niger; dł. 1100 km, pow. dorzecza ok. 360 tyś. km*; uchodzi do Zat. - Gwi-nejskiej w pobliżu m. Keta (Ghana); cechuje się dużą zmiennością wodostanu — w porze deszczowej wzbiera do 15 m i rozlewa się szeroko; gł. dopł. (l.) — OtL W. jest żeglowna tylko odcinkami 2 powodu 'katarakt, pojawiających się na obu rz. zwłaszcza przed ich połączeniem. Ważna pod względem energetycznym, w budowie wielka zapora wodna i elektrownia pod Akosombo (Ghana). Wołyerhampton, miasto w Wielkiej Brytanii (środk. Anglia), w zachodniej części tzw. "Black Country", w okolicy Birmingham. Powst. w X w. jako osada, rozwinęło się dopiero ok. XV w. jako ośr. handlu, zwłaszcza wełną i odzieżą, a potem rękodzieła, wreszcie metalurgii. W XIX w. w związku z sąsiednimi złożami węgla i rudy żelaza stało się wielkim centrum przem.-górniczym. 266,9 tyś. mieszk. (1967); wydobycie węgla kamiennego, przem. środków transportu (samoloty, samochody, motocykle), elektrotechniczny (silniki), chemiczny (farby) oraz gumowy; ośr. admiasto, ważny węzeł komunikacji koL i drogowej. Wołga, rzeka w ZSRR, najdłuższa rz. Europy; dł. 3690 km, pow. dorzecza 1380 tyś. km*. roczny odpływ ok. 252 km' wody, średni przepływ u ujścia 8000 m'/sek. Wypływa w środk. -Waldaju, w górnym biegu łączy szereg niewielkich jeź. (Wsieług, Pieno, Wołgo i in.) i głęb. doL rozcina niewysokie pasma wzgórz morenowych, w biegu środk. i dolnym płynie przez obniżenia Niż. -Wschodnioeuropejskiej, początkowo, w kierunku wsch., a następnie pd.; na odcinku od Goridego do Wołgo-gradu opływa od pn. i wsch. Wyż. -Nadwołżańską w dół. o znacznej asymetrii brzegów (p. wysoki, l. niski), a w pobliżu Kujbyszewa tworzy charakterystyczne duże zakole wokół odosobnionego wzniesienia Gór Zygulewskich; powyżej Wołgogradu oddziela się l. ramię — Achtuba, ciągnące się aż do ujścia (ok. 520 km) 920 WOŁGOGRAD i połączone z gł. korytem licznymi odnogami. W. uchodzi do M. -• Kaspijskiego olbrzymią deltą o pow. ok. 13 tyś. km8, pociętą blisko 80 ramionami i szybko narastającą (ok. 180 m rocznie). Dorzecze W. odznacza się przewagą do-pł. l.: Mołoga, Szeksna, Kos-troma, Unża, Wietługa, -Karna, Sok, Samara; dopł. p.: -0ka, Sura, Swijaga; od Wolgogradu W. nie otrzymuje dopł. Okres trwania pokrywy lodowej wynosi od 150 dni w górnym biegu do 100 dni w dolnym. W, stanowi najważniejszą śródlądową arterię wodną ZSRR, żeglowna jest na dł. ponad 3400 km, od Rżewa do ujścia, a jej dorzecze obejmuje 41 tyś. km rz. spławnych i ponad 17 tyś. km rz. żeglownych; w górnym biegu posiada połączenia kań. z M. Bałtyckim (Kań. Woł-żańsko-Bałtycki) i Białym (Kań. -Białomorsko-Baltyc-ki), a w biegu dolnym—z M. Azowskim i Czarnym (Kań. -Wołżańsko-Doński), bezpośrednie połączenie kań. z W. posiada także -Moskwa (Kań. im. Moskwy); przewozy obejmują gł.: drewno, ropę naftową, materiały budowlane, zboże, sól. Energetyczne zasoby W. zostały w dużym stopniu wykorzystane przez tzw. Wołżańsko-Kamsiką Kaskadę Hydroenergetyczną, która obejmuje 7 dużych elektrowni czynnych, 3 w budowie i 3 projektowane o przewidywanej łącznej prod. ponad 50 mld kWh rocznie; na samej W. czynnych jest 7 elektrowni: Iwańkowska, Ugiłcka, Ry-bińska, Gorkowska (400 MW), Wołżańska im. W. Lenina (Kujbyszew, 2300 MW), Sara-towska i Wołżańska im. XXII Zjazdu KPZR (Wołgograd, 2530 MW) oraz i elektrownia w budowie — Czeboksarska, a projektuje się jeszcze elektrownię koło Astrachania. Dla celów energetycznych oraz żeglugowych wybudowano na W. sztuczne zbiorniki: Iwankow-ski ("Moskiewskie Morze" o pow. 327 km2), Ugiicki (249 km2), Rybiński (4580 km2), Gorkowsfei (1570 km8), Kujby-szewski (6450 km2), Saratow-ski i Wołgogradzki (3165 km1); dzięki zbiornikom tym zmniejszono wahania poziomu wody w rz. dawniej przewyższające niekiedy 10 m, a u ujścia Karny nawet 17 m. W. dostarcza wielu gatunków ryb, jak np.: leszcz, sandacz, karp, sum, szczupak, jesiotr i in. Gł. m. i porty nad W.: (-) Kalinin, Rybińsk, Jarosławl, Górki, Kazań, Uijanowsk, Kujbyszew, Saratów, Wołgograd, Astra-chań. Wołgograd, przed 1925 Cary- cyn, 1925—61 Stalingrad, m. obwodowe w eur. cz. Rosyjskiej FSRR, ciągnące się ok. 70 km wzdłuż p. brzegu dolnej -Wołgi; zał. 1589 jako twierdza broniąca wołżańskiej drogi wodnej. 757 tyś. mieszk. (1968); jeden z największych ośr. gosp. ZSRR i gł. ośr. przem. Powołża, odbudowany od podstaw po całkowitych zniszczeniach wojennych. Skupia: hutnictwo żelaza i aluminium, przem. metalowy i maszynowy (traktory, statki rzeczne, maszyny dla przem. naftowego, maszyny rolnicze, części do samochodów, silniki, sprzęt medyczny), chemiczny (petrochemia, prod. kauczuku syntetycznego, włókien sztucznych), drzewny, materiałów budowlanych, spożywczy (mięsny, tłuszczowy, mleczarski), gkórzano-obuwniczy, odzieżowy; duży węzeł kol., drogowy, lotniczy i wodny — port WOŁYŃSKO-PODOLSKA, WYŻYNA-921 rzeczny, w pobliżu Kanał -Wołżańsko-Doński, połączenie rurociągiem naftowym ze złożem Zyrnowsk (na pn. od W.) oraz gazociągami ze złożem Sauszkin; 6 wyższych uczelni (m.in. politechnika, szkoła medyczna, rolnicza), 3 teatry, filharmonia, 2 muzea, planetariumiasto w 1953—61 wybudowano na Wołdze powyżej W. elektrownię wodną o mocy 2530 MW oraz Zbiornik Wołgogradzki o pow. 3165 km« 1 dł. 540 kmiasto w czasie II wojny świat. (17 VII 1942 — 2 II 1943) w rejonie W. stoczono jedną z największych bitew, zwaną Bitwą Stalin-gradzką, zakończoną okrążeniem i całkowitym rozgromieniem wielkiego zgrupowania wojsk niemieckich; klęska pod Stalingradem oznaczała zwrot w wojnie przeciwko Niemcom hitlerowskim. Dla upamiętnienia bitwy wzniesiono liczne obiekty niemoralne z gł. ich zespołem na Kurhanie Mamaja; W. otrzymał tytuł "miasta-boha-tera". Wołomin, m. pow. w woj. warszawskim, w odległości ok. 20 km na pn. wsch. od Warszawy, przy Unii kol. Warszawa— Białystok. Początkowo wieś Wolumina, znana od XV w.; rozwinęła się na początku XX w. po aal. warsztatów koL i huty szklą; prawa miejskie od 1919; m. rozwinęło się w okresie międzywojennym jako ośr. przem. metalowego i szklanego. 24,1 tyś. mieszk. (1968); ośr. przem. szklanego (z hutą szkła), skórzanego (2 garbarnie), drzewnego, odlewnia żeliwa. Poważna cz. mieszkańców W. dojeżdża do zakładów pracy w Warszawie. Wołoska, Nizina-, kraina w pd. Rumunii między Karpatami Pd. a -Dunajem. Dzieli się na cz.zach.—wyższą, pagórkowatą Ołtenię oraz wsch. — bardziej płaskie Multany (Mun-tenia), stanowiące równiny stepowe o glebach przeważnie czarnoziemnych i kasztanowych; miejscami na terasach rzecznych piaski wydmowe. Gł. obszar rolniczy Rumunii; uprawa pszenicy i kukurydzy, sady i winnice, poza tym hodowla bydła rogatego i owiec. Bogate złoża ropy naftowej (CImpina, Pitesti, Doicesti). Gł. m. i ośr. przem.: -Bukareszt (różnorodne gałęzie przem.), -Ploeszti (przem. naftowy) l -Krajowa (przem. włókienniczy, maszynowy, ceramiczny. spożywczy). Wołyńsko-Podolska, Wyżyna-, płytowa wyż. w zach. Ukrainie i częściowo w Polsce (Wyż. -Zachodniowołyńska), położ.pomiędzy -Polesiem na pn. i dół. -Dniestru na pd., na zach. przechodzi w -Roztocze, a na wsch. w Wyż. Naddnieprzańską; zajmuje większą cz. prekambryjskiej tarczy czarnomorskiej, nachylonej z pn.-zach. ku pd.- -wsch. Zbud. na zach. ze skał osadowych (margle, wapienie i kreda, pokryte utworami piaszczysto-gliniastymi), na wsch. — ze skał krystalicznych (granity i gnejsy) przykrytych lessem; .najwyżej wzniesiona jest cz. pn.-zach. opadająca krawędzią w stronę Polesia i tworząca malownicze pasma Gołogór (maks. wys. Kamuła 471 m n.p.m.), Woro-niaków i G. Krzemienieckie; cz. pd. stanowi równinę rozciętą głęb. jarami lewobrzeżnych dopł. Dniestru; klimat umiarkowany ciepły — kontynentalny; gleby czarnozie- 922 WOŁŻAŃSKO-DOŃSKI KANAŁ mnę, na pn. bielicowe; lasy liściaste, występują przeważnie na pn. i zajmują ponad 20*/» wyż. Zaludnienie od ok. 50 mieszk./km* w cz. pn. do ponad 100 mieszk./km* w cz. pd.; wśród ludn. przeważają Ukraińcy; gł. m.: (-•) Lwów, Winnica, Żytomierz; ważny rejon roln. (buraki cukrowe, pszenica, kukurydza) oraz górniczy — wydobycie węgla kamiennego (Zagłębie Lwowsko-Wołyńskie), węgla brunatnego, soli potasowych i in. Wolżańsko-Doński Kanał Im. Lenina, wybudowany w 1952 kań. łączący w dolnym biegu rzeki -Wołgę (poniżej -Wołgo- gradu) i -Don (koło m. Ka-łacz); dl. 101 tan, w tym 45 km przebiega skanalizowanymi rz. (Sarpa, Czerwiena i Karpow-fca) oraz przez sztuczne zbiorniki (Warwarowski, Bieresław-ski, Karpowiiki i Cymiański); posiada 13 śluz; oprócz kań. teglownych obejmuje zespól kań. nawadniających, a obok sztucznych zbiorników wybudowano elektrownie wodne. Kań. W-D. stanowi ważne połączenie M. Czarnego i Azowskiego z M. Kaspijskim, a poprzez Wołgę — z M. Bałtyckim i Białym. Wolżaósko-Uralskie, Zagłębie-, Wołżafisko-Uralski Okręg roponoSny, tzw. "Drugie Baku", jeden z największych w świecie i największy w ZSRR okręg wydobycia ropy naftowej (w 1985 ok. 72<'/» prod. ZSRR); pot. między środk. Wołgą, Karną i g. Ural. Pierwsze złoża odkryto w 1929—32, wydobycie rozwinęło się w okresie II wojny świat., a na wielką skalę w drugiej poło- wie lat pięćdziesiątych. Złoża zalegają na głęb. 1,5—2,5 tyś. m, są wysoko wydajne. Główne rejony wydobycia: Tatarska ASRR (Romaszkino, Almietjewsk) — w 1967 r. 91,6 mln t, Baszkirska ASRR (Tuj-mazy, Iszymbaj, Szkapowo) — w 1967 45,3 mln t, ponadto obwody: kujbyszewski, permski, orenburski, saratowski, ulia-nowski, wołgogradzki i Ud-murcka ASRR. Występują również złoża gazu ziemnego (oceniane na 5,3 tryliona m'), gł. w obwodzie saratowskim (Stiep-noje, Jełczanka), wołgogradz-kim (Korobki, Sauszkin, Linie-wo) i astrachańskim (Promy-słowka); w 1965 wydobycie gazu ziemnego wynosiło ponad 21 mld m*. Prócz tego jest rozwinięty przem. petrochemiczny; Ufa, Iszymbaj, Kujbyszew, Saratów, Wołgograd, Perm oraz Bugurusłan. Rozbudowany system rurociągów naftowych, gł. z nich: "Przyjaźń" (do PoLsfci, NRD, Czechosłowacji i Węgier), Tujmazy — Omsk — Irkuck — Ułan Ude, Almietjewsk — Górki — Moskwa, Iszymbaj — Gurjew; gazociągi: Saratów — Moskwa, Almietjewsk — Górki — Leningrad, Tujmazy — Magnito-gorsk, Saratów — Górki. Wonsan, m. we wsch. cz. Koreańskiej Republiki Ludowo-Demokratycznej, na wybrzeżu M. Japońskiego. Ponad 120 tyś. mieszk.; ośr. adm. i przem. maszynowego (statki i tabor kol.), miner., chemicznego, spożywczego i włókienniczego; port morski i baza rybacka, węzeł kolejowy i drogowy; wyższe uczelnie. W. uległ niemal całkowitemu zniszczeniu w okresie wojny 1950—53. Worknta, m. na pn. eur. ci. Rosyjskiej E-SRR (w ASRR Korni), położ.nad rzeką Workutą, w pobliżu pn. Uralu, ok. 110 km na pn. od koła podbie- WROCŁAW 923 glinowego; zał. 1943 r. 65 tyś. mieszk. (1968); centrum górnictwa węgla kamiennego Zagłębia Peczorskiego, ponadto przem. metalowy, drzewny, materiałów budowlanych; st. kol., lotnisko; wyższa szkoła górnicza, 2 teatry, muzeum. Woroneż, m. obwodowe w eur. ca. Rosyjskiej FSRR, poi. na Niż. Ocko-Dońskiej nad rzeką Woroneż, 12 km od jej ujścia do środk. Donu; zał. 1536 jako twierdza. 625 tyś. mieszk. (1968); duży ośr. przem.: przem. metalowy i maszynowy (obrabiarki, maszyny górnicze, hutnicze i rolnicze, koparki, remont taboru kol.), chemiczny (kauczuk syntetyczny, wyroby gumowe, farmaceutyki), spożywczy (mięsny, młynarski), włókienniczy (bawełniany), odzieżowy, skórzany, drzewny, materiałów budowlanych; węzeł kolejowy i drogowy, port lotniczy, przystań rzeczna; uniwersytet i 9 in, wyższych uczelni, opera, 3 teatry, 3 muzea. Woroszylowgrad, do 1935 oraz w 1958—70 Ługa'ftSk, m. obwodowe Ukraińskiej SRB, położ.nad rzeką Ługań (p. dopł. Dońca) w -i-Donieckim Zagłębiu Węglowym; zał. 1795 w związku z budową tutaj pierwszej huty żelaza; 363 tyś. mieszk. (1968). Jeden z największych ośr. przemiasto w Zagłębiu Do-nieckim, skupia gł. przem. metalowy i maszynowy (rury, lokomotywy spalinowe, maszyny górnicze), ponadto przem. azotowy, materiałów budowlanych (cement, cegła), spożywczy (mięsny, mleczarski), meblarski, włókienniczy, odzieżowy, obuwniczy; węzeł kolejowy i drogowy; 4 wyższe uczelnie, 3 teatry, 2 muzea. Wrangla, Wyspa-, odosobniona w. na pn. wsch. Azji (ZSRR), pomiędzy M. -Czu-kockim i M. -Wschodniosy-beryjskim, oddzielona od kontynentu Olesn, de Longa (szer. 125 km); pow. 7,3 tyś. km2; zbud. są skał krystalicznych, w oz. środk. górzysta (do MOO m n.p.rn.); pokryta kamienistą tundrą z licznymi jeż.; klimat podbiegunowy; zaludnienie niewielkie (Czukcze); odkryta przed 1707 przez I. Lwowa. Wrocław, m. woj. i powiatowe, woj. miejskie, położ.na obu brzegach rz. Odry, w centrum Niż. Śląskiej, w miejscu ujścia do niej 4 rzek: Oławy, Ślęży i Bystrzycy (l. dopt) oraz Widawy (p.) 509,4 tyś. mieszk. (1968). Powst. przed X w. na wyspie, w miejscu przeprawy przez Odrę; w 1241 zniszczone przez napad Tatarów, odbudowane z końcem XIV w. należało do największych w Europie (ok. 20 tyś. mieszk.); wojnfe 30-letnia kładzie kres świetności miasta; w 1741 dostał się W. pod panowanie pruskie, w XIX w. rozwinęło się na duży ośr. handL-przem. i węzeł komunikacyjny; w 1945 w wyniku prawie trzymiesięcznego oblężenia i ciężkich walk ulicznych m. zostało zniszczone w ok. W/»; po wojnie szybko odbudowane ze zniszczeń; wielki ośr. przem.; przem. maszynowy (gł. wagony i sprzęt kol. — "Pafawag"), metalowy i konstrukcji metalowych, spożywczy, elektrotechniczny, włókienniczy (lniany, włókien sztucznych), chemiczny i materiałów budowlanych; jeden z największych węzłów komunikacyjnych Polski (11 Unii kol.); gł. ośro- 024 WSCHODNIOAFBYKAŃSKIE, ROWY- dek nauk.-kult. Dolnego Śląska: 8 wyższych uczelni (uniwersytet, politechnika, akademia medyczna i in.), Biblioteka i Zakład Naukowy im. Ossolińskich ("Ossolineum"),. 6 teatrów, opera, filharmonia, liczne muzea; zabytki architektury gotyckiej i renesansowej; liczne kościoły, gotycko- -renesansowy ratusz, zespoły zabytkowych budowli na tzw. ostrowach, barokowy gmach obecnego uniwersytetu. Wschodnioatrykańskie, Rowy-, afryk. cz. jednego z największych na ziemi systemu rowów tektonicznych, wieku gł. trzeciorzędowego, ciągnących się od G. Libańskich w Azji Zach. do ujścia Zambezi w pd.- -wsch. Afryce. Tworzą one na Wyż. Wschodnioafrykańskiej dwa ciągi (Wschodni Rów. Afrykański i Rów Centralno-afrykański) o przebiegu niemal południkowym, dł. ponad 2500 km od dół. górnego Nilu i M. Czerwonego na pn. aż po obniżenie Zambezi na pd.; towarzyszą im liczne zjawiska wulkaniczne (fumarole, solfatary) i szereg różnej wielkości stożków wulkanicznych. Wschodni Rów Afrykański zaczyna się na styku M. Czerwonego i Zat. Adeńskiej i przebiega przez Wyż. Abisyńską do jeź. Rudolfa; jego fragmenty wypełnione są jeż., m.in. Zuaj, Abaja i Stefanii. Dalszy ciąg rowu kieruje się przez Kenię i Tanganikę do jeź. Niasa, przy czym towarzyszą mu masywy wulkaniczne Elgonu, Kenii, Kilimandżaro i Meru. Rów Centralnoafrykański za- czyna się na pn. nad górnym Nilem i ciągnie się lekkim łukiem ku pd., obejmując wydłużone jeź. w największych obniżeniach: Alberta, Edwarda, Kiwu (dwa ostatnie rozdzielone są grupą wulkaniczną Wi-runga — 4550 m n.p.m.) i najdłuższe jeź. - .Tanganika; od wsch. cz. jeź. Tanganika odchodzi ku pd.-wsch. dalsza "odnoga" tego rowu wypełniona częściowo wodami jeź. Rukua i dochodzi do pn. krańca jeź. Niasa, łącząc się tu ze wspomnianym Wsch. Rowem Afrykańskim. Na pd. odcinku zasadniczym elementem jest potężny rów tektoniczny jeź. Niasa wraz z jego pd. odnogami, wykorzystywanymi przez rz. Szire i jeź. Szirwa; maksymalne deniwelacje tego systemu rowów mogą dochodzić (po odliczeniu zapełniających ich obniżenia wód jeziornych) do ok. 3000 m, przeciętnie 1000— —1700 m. Wschodniochińskie, Morze-, Tung-haj, przybrzeżne, pół-zamknięte morze w zachodniej części O. -Spokojnego, między wsch. wybrzeżami Chin i w.: (-•) Kiusiu, Riukiu, Tajwan; łączy się z morzami: (-) Żółtym na pn.-zach., Japońskim na pn. (przez Cieśn. -Koreańską) i Południowochińskim na pd,-zach. (przez Cieśn. Tajwańską); pow. 752 tyś. km2, średnia gleb. 349 m. maks. głęb. 2717 m; temp. wód powierzchniowych latem 27° do 28°, zimą od 1S° na pd. do 7* na pn., zasolenie 30—34%o, wys. pływów do 7,5 m. Dno morza opada w kierunku pd.-wsch. i tworzy głęb. rów wzdłuż wysp Riukiu; brzegi mocno rozczłonkowane (zat. Hangczou); do morza uchodzi -Jangcy; klimat umiarkowany monsimowy; występuje ciepły prąd o kierunku pn.-wsch. Ważny rejon połowu ryb, krabów i wodorostów; ożywiona żegluga, główne porty: (-) Szanghaj, Nagasaki. WSCHODNIOPOMORSKIE, POJEZIERZE-925 Wschodnioeuropejska, Nizina-, Nizina Rosyjska; rozległa niż. w eur. cz. ZSRR; rozciąga się w kształcie czworoboku pomiędzy: Karpatami, M. Czarnym, Kaukazem i M. Kaspijskim na pd. a M. Arktycznym (M. Białym i M. Barentsa) na pn. (rozciągłość południkowa ok. 2500 km) oraz od Niżu Polskiego i M. Bałtyckiego na zach. do Uralu na wsch. (rozciągłość równoleżnikowa ok. 2000 km); pow. ok. 5 mln km2, średnia wys. 170 m n.p.m. Podłoże N. W. stanowią pre-kambryjskie tarcze krystaliczne: rosyjska (fennosarmacka) w cz. centralnej i wsch., czarnomorska na pd. zach. i fen-noskandzka na pn. zach. Ukształtowanie pow. w cz. pd. uwarunkowane jest konfiguracją krystalicznego podłoża, występują tu wyż.: (-) Wo-tyńsko-Podolska (maks. wys. 472 m n.p.m.), Srodkoworo- syjska, Nadwołżańsfca i Do-niecka oraz niż.: (-) Czarnomorska, Naddnieprzańska, Poleska, Ocko-Dońska i Nadka-spijska (tereny depresyjne do 28 m p.p.m.); w cz. pn. przeważa krajobraz polodowcowy (wzgórza morenowe), a wydziela się tu: Wyż. (-*•) Białoruską, Grzędę Smoleńsko-Moskiewską, Wałdaj i Uwały Pn.; na pn. wsch. występuje równina nadmorska w dorzeczu (-•) Dwiny i Peczory, urozmaicona wzniesieniami -Ti-manu. Dominuje klimat umiarkowany kontynentalny, ku zach. nieco wilgotniejszy, na pn. 'klimat subpolarny, na pd. Krymu — podzwrotnikowy o cechach śródziemnomorskich. Sieć rzeczna gęsta, zwłaszcza w cz. zach. i pn., główne rzeki: (-*•) Wołga, Dniepr, Dniestr, Don, Peczora, Dźwina, Dwima; liczne jeż.: (-•) Ładoga, Onega, Pej-pus i in., ponadto wiele sztucznych zbiorników wodnych (gł. na Wołdze i Dnieprze). Strefy glebowo-roślinne ułożone są pasowo, kolejno od pn. występują: tundra, tajga, i lasy mieszane na cielicach, laso-stepy i stepy na czarnozie-mach, nad M. Kaspijskim pół-pustynie. Niż. W. dostarcza znacznych ilości węgla ka- miennego (Zagłębie -Doniec-kie i Peczorskie) i brunatnego (Zagłębie Podmoskiewskie), ropy naftowej (Zagłębie -Woł-żańsko- Uralskie), gazu ziemnego i łupków bitumicznych, rud żelaza (~»-Krzywy Róg, Zagłębie Kurskie), manganu, boksytów, soli kamiennej i potasowej, fosforytów i in.; ponadto skupia najważniejsze rejony gosp. ZSRR. (Zob. też ZSRR, Rosyjska FSRR, Ukraińska SRR, Białoruska SRR, Mołdawska SRR, Litewska SRR, Łotewska SRR, Estońska SRR). Wschodniopomorskie, Pojezierze-, okala od pd. łukiem Żuławy Wiślane, Wzniesienia Elbląskie oraz Niż. Warmińską i składa się z utworów czołowo-morenowych wiślańskiego jęzora lodowcowego stadium pomorskiego; w łuku, rozciętym Dół. -Dolnej Wisły, można wydzielić tzw. Pojezierze Kaszubskie (od Wejherowa po Skarszewy), przylegające do niego od pd. Pojezierze Starogardzkie oraz położ.już na p. brzegu Wisły Pojezierze Iławskie. Najw. elementem są Wzgórza Szym-barskie na pn. od Kościerzyny (Wieżyca do 329 m); nieliczne jeź. rynnowe (Jeż. Raduńskie Górne i Dolne). Pojezierze Starogardzkie jest niższe (100 do 130 m n.p.m.) o słabiej wykształconych ciągach morenowych, odwadniane przez rz. Wierzycę. Pojezierze Iławskie posiada kilkanaście rów- 926 •WSCHODNIOSYBERYJSKIE, MOBZE- noleżnikowych ciągów morenowych o wys. 130—165 m i liczne duże jeź. (Jeziorak, 32,3 km1, szóste w Polsce, Narie, o 50 m gleb.); odwadniają je ku zach. rz. Osa ł Liwa. Szereg jeź. tej cz. pojezierza (Dzieżgoń, Jeziorak, Drwęckie) posiada połączenie kanałowe z deltą Wisły. Pojezierze Kaszubskie należy do obszarów najchłodniejszych i najwilgotniejszych w pn. Polsce; średnia temp. roczna ok. 6,5°C, średnia lipca poniżej 17°C, a średnia stycznia ok. -2°C; opady roczne ponad 600 mm. Okres wegetacyjny 190—200 dni. Gleby przeważnie gliniaste, częściowo słabo zbielicowane, brunatne, na pd. piaszczyste. Obszar P.W. jest zwłaszcza na zach. dość bogaty w lasy (buk, sosna), pojawiają «ię tet torfowiska i wrzosowiska. Zaludnienie rozmieszczone dość równomiernie (ok. 50 mieszk./km1), większych m. brak. Gł. ośr. miejskie to: (-•) Kartuzy, Starogard Gdański, Iława oraz na przejściu do dół. Wisły Kwidzyn i Malbork. Zasobów miner, poza glinami brak. Obszar rolniczy, zwłaszcza z powodu obtitszych opadów, uprawa roślin okopowych i pastewnych; jeź. stanowią podstawę gospodarki rybnej. Wody, lasy i bogata rzeźba terenu stwarzają zwłaszcza na zach. dogodne warunki dla rozwoju turystyki. WschodniosyberyJskic, Morze-, przybrzeżna (szelfowa) cz. M. -ArktycBnego u pn. wybrzeży Azji, pomiędzy W. -Nowo-syberyjskimi na zach. i W. Wrangla na wsch., łączy się na zach. s M. - Ł.aptiewów praez Cieśn. D. Łaptiewa i Bannikowa, a na wsch. z M. -Czukockim przez Cieśn. de Longa, ku pn. i pn.-wsch. otwarte; pow. 936 tyś. km8, średnia głęb. 45 m, głęb. wzrasta stopniowo ku pn., a jako umowną granicę M.W. przyjmuje się izobatę 200 m; temp. wód powierzchniowych w lecie od 4—6° na pd. do -1° na pn., w zimie — ok. —1,8°; zasolenie od 6%o w pobliżu ujść rz. na pd. do 30%(i na pn.; w okresie zimowym zwarte lody pokrywają pow. całego morza, a latem topnieją w zwężającej się ku wsch. strefie przybrzeżnej. Wybrzeża pd.-zach. są nizinne, pd.-wsch. — wysokie; większe zat: Czauńska, Kołymska; do M.W. uchodzą rz.: (-*•) Kołyma i Indygirka. U wybrzeży grupuje się rybołówstwo i łowiectwo fok; przez pd. cz. M.W. przebiega tzw. Północna Droga Morska; główne porty: Pie-wiek ł Ambarczik. Wspólnota Narodów — Com-monwealth of Nations (lub krócej — Wspólnota — Com-monwealth), jest ..."wolnym związkiem suwerennych, niepodległych państw wraz z zależnymi od nich terytoriami". Do W.N. wchodzą więc: państwa niepodległe — członkowie Wspólnoty (Wik. Brytania, Kanada, India, Związek Australijski i in.) oraz terytoria od nich zależne (kolonie, pro- tektoraty Wielkiej Brytanii, Związku Australijskiego, Nowej Zelandii, patrz tab.). Zaczątkiem W.N. było nadanie statusu dominialnego (Kanada 1867, Australia 1901, Nowa Zelandia 1907, Zw. Pd. Afryki (obecnie RPA) 1910 — w 1961 wystąpił ze Wspólnoty). Na konferencji pokojowej w Wersalu 1819 dominia te wystąpiły po raz pierwszy jako samodzielne podmioty prawa międzynar. Od tego czasu są zwoływane WSPÓLNOTA NARODÓW 927 Wyszczególnienie Ustrój poUt. Pow. w tyś. km' Ludn. w tys. Gęstość zaludn. na km' Stolica Zjednoczone Królestwo królestwo 244,8 55395 228 Londyn Państwa członkowskie: Kanada państwo 9976,1 21089 2,1 Ottawa (1867) a związkowe Australia państwo 7686,8 12296 1,6 Canberra (1901) związkowe Nowa państwo 268,7 2777 10,0 Wellington Zelandia stowarzy (1907) szone India (1947) republika 3268,1 536 983 164,0 New Delhi związkowa Pakistan (1947) republika 946,7 111 830 118,0 Islamabad Cejlon (1948) państwo 65,6 12240 187,0 Kolombo stowarzy szone Kuala Malajzja-(195'0 państwo 332,6 10583 32,0 Lumpur stowarzy szone Ghana (1957) republika 238,5 8600 36,0 Akra Nigeria (1961) republika 923,8 63870 69,0 Lagos związkowa Cypr (1861) republika 9,3 630 68,0 Nikozja Slerra Leone republika 71,7 2510 35,0 Freetown (1961) Tanzania republika 938,0 12926 14,0 Dar-es (1961) Salaam Jamajka (19B2) państwo 11,5 1959 178,0 Kingston stowarzy szone Trynidad państwo 5,1 1040 198,0 Port ol i Tobago stowarzy Spain (1962) szone Uganda (1982) Kenia (1963) republika republika 232 582,6 8340 10506 35,0 18,0 Kampala Nairobi Malawi (1964) Zambia (1864) republika republika 117,8 752,6 4398 4 208 37,0 5,6 Zomba Lusaka Malta (1964) państwo 0,3 323 1077,0 La Yaletta stowarzy szone Gambia (1965) republika 11,3 357 32,0 Bathurst Singapur republika 0,6 2017 3362,0 Singapur (1965) Gujana (1986) republika 215,0 742 3,4 Georgetown Botswana republika 600,4 629 1,0 Gaberones (1966) Lesotho (1996) królestwo 30,4 930 31,0 Maseru Barbadoi dominium 0,4 254 635,0 Bridgetown (1966) 928 WSPÓLNOTA NARODÓW Wyszczególnienie Ustrój pollt. Pow. w tyś. km' Ludn. w tys. Gęstość zaludn. na Km' Stolica Mauritius (1968) królestwo 2,0 799 400 Port Louis Ngwane (1B68) królestwo 17,4 410 24,0 Mbabane Nauru (1968) republika 0,024 6 — Yangor Gibraltar (1969) dominium 0,006 27 4500,0 Gibraltar Fidżl (1970) królestwo 18,3 S19 28,0 Suva Tonga (W. Przy królestwo 0,7 83 119 Nukualota jacielskie, 1870) Posiadłości brytyjskie: A I r y k a j Bryt. Teryt. kolonia 0,078 2 26 . 0. Indyjskiego Rodezja (Zimba- kolonia 389,4 5090 13 Salisbury bwe)b Seszele kolonia 0,4 51 128 Port Vlctoria Wyspa św. kolonia 0,4 6 18 James- Heleny town Ameryka Północna i Środkowa W-y Bahama kolonia 11,4 150 13 Nassau Wy Bermudy kolonia 0,053 51 981 Hamilton Honduras Bryt. kolonia 24,0 122 52 Belize W-y Kajmany kolonia 0,3 9 35 George- town W-y Podwletrz- państwa 1,0 144 St. John's ne stowarzy (Antigua, szone Montserrat, Saint Chrl- stopher) Bryt. W-y Dzie kolonia 0,174 9 135 Road wicze Town W-y Turks l kolonia 0,4 6 14 Grand Turk Calcos W-y Zawietrzne państwo 0,344 89 259 St. George's (Dominika, stowarzy Granada, St. szone Lucia, St. Yincent) WSPÓLNOTA NARODÓW 929 Wyszczególnienie Ustrój polit. Pow, w tyś. km" Ludn. w tys. Gęstość zaludn. na km2 Stolica Ameryka Południowa Falklandy kolonia 12,0 2 0,2 Staniey Azja Brunet protektorat 5,8 116 20 Brunei Hongkong kolonia 1,0 3988 3797 Victoria Oceania Bryt. W-y Salo protektorat 29,8 150 5 Honiara mona W-y Gilberta - kolonia ... 54 60 Tarawa i Ellice Pitcairn kolonia 0,04 0,1 18 Adamstown Nowe Hebrydy kondomi- 14,8 80 5,4 Vila nium bryt.- -tranc. Antarktyda Bryt. Teryt. kolonia 1222,5 2,2 " Antarktyczne a W nawiasie podano datę uzyskania statusu dominialnego bądź niepodległości. b Formalnie kolonia Wielkiej Brytanii. Proklamowana niepodległość w 1965 przez mniejszość eur. nie została uznana przez kraj. okresowe konferencje imperialne, w których uczestniczą premierzy dominiów pod przewodnictwem premiera Wielkiej Brytanii. W 1922 status dominialny otrzymała pd. Irlandia (wystąpiła ze W.N. w 1949). Konferencja imperialna 1926 rozszerzyła autonomię dominiów i proklamowała powstanie Brytyjskiej Wspólnoty Narodów. Zasady przyjęte w 1926 zostały potwierdzone w uchwalonym w 1931 przez bryt. parlament — Statucie Westmin-sterskimiasto w 1947 uzyskały niepodległość i stały się członkiem Brytyjskiej W.N. pierwsze kra- 5» Słownik geografii świata je, gdzie ludn. bryt. stanowiła znikomy element napływowy (urzędnicy, wojsko, kupcy) — India i Pakistan. W 1949 zaprzestano używać nazwy Brytyjska W.N. i przyjęto nazwę Wspólnota Narodów. Pierwszym krajem afrykańskim, który uzyskał niepodległość i stał się członkiem W.N. była Ghana (1957). W ciągu następnych kilkunastu lat ogromna większość kolonii brytyjskich uzyskała niepodległość i weszła w skład W.N. jako dominia, republiki, niezależne królestwa i państwa stowarzyszone. Symbolem jedności W.N. jest 930 WUCZANG królowa bryt; członkostwo wymaga zgody wszystkich członków Wspólnoty. Rządy państw członkowskich powiązane są systemem wzajemnych konsultacji ii współpracy w dziedzinie polit., gosp., finansów, oświaty, nauki i kultury. Gł. formą są nadal okresowe konferencje premierów (lub prezydentów) państw członkowskich. W 1967 powołano Btały Sekretariat W.N. z siedzibą w Londynie. Wuczang -Wuhan Wuhan, trójmiasto w -Chinach Wsch. złożone 2 m. Han-teou, Wuczang ł Hanjang, poi. w dolnym biegu Jangcy u ujścia rzeki Han-szuej (Han-ciang); atol. prow. Hupej. 2146 tyś. mieszk. (1957); duży ośr. przemiasto, jeden z największych w Chinach: hutnictwo żelaza, przem. maszynowy (maszyny ciężkie, urządzenia górnicze, wagony), stoczniowy, chemiczny, farmaceutyczny, cementowy, włókienniczy (bawełniany, jutowy), spożywczy (młyny, olejarnie), papierniczy; ważny węzeł komunikacji kol., drogowej (jeden z dwu istniejących na -Jangcy mostów), lotniczej i wodnej, port rzeczny dostępny dla statków morskich (pomimo odległości ok. 1200 km od ujścia Jangcy); uniwersytet i 13 in. wyższych uczelni. Wuppertal, miasto w NRF (Nadrenia Pn.-Westtalia), poi. w wąskiej dół. rz. Wupper, na pd. od Zagłębia -*-Ruhry. Powst. w 1929 ze złączenia się kilku m.: Barmen, Elberteid, Voh-winkel i in. 416,3 tyś. mieszk. (1987); jeden z większych w NRF ośr. przem. włókienniczego (o tradycjach sięgających średniowiecza), ponadto przem. maszynowy (urządzenia dla przem. włókienniczego), metalowy i chemiczny. Wust, miasto w -ehmach Wsch., położ.nad pd. odcinkiem -Wiel-kiego Kanału, w delcie Jangcy, u pn. brzegów jeź. Taj. 813 tyś. mieszk. (1957); duży ośr. handL (ryżem, pszenicą, jedwabiem surowym) oraz przem. lekkiego: bawełnianego, jedwabniczego, spożywczego (młyny, łuszczarnie ryżu, olejarnie) i maszynowego (maszyny włókiennicze, urządzenia olejarni, kotły parowe, generatory); rzemiosło artystyczne. St. kol., port na kań. Uzdrowisko nad jeź. Taj. Wybrzeże Kości Słoniowej, Republiaue de Cóte d'lvovre, Republika Wybrzeża Kości Słoniowej, państwo w Afryce Zach. nad Zat. Gwinejską; niepodległe od 7 VIII 1980; pow. 322463 km*; ludn. 4080 tyś. mieszk. (1968); stolica -• Abidżan 500 tyś. mieszk. (zespól miejski, 1968); podział administracyjny 6 dep.; język urzędowy tranc. Opanowane przez Francję od 1842, od 1904 kolonia w obrębie Franc. Afryki Zach., 1958—60 rep. autonomiczna w ramach Wspólnoty Franc. WARUNKI NATURALNB;. Niż. nadbrzeżna szer. na 50—60 tan z trudno dostępnym wybrzeżem lagunowym na wsch. i skalistym na zach. (550 km dł.) przechodzi w pofalowany płaskowyż (200—600 m n.p.m.); granicę zach. z Gwpeą tworzą łańcuchy g. (Nimba 1752 m n.p.m,. Mań 1340 m). Klimat równikowy wybitnie wilgotny, o średniej rocznej temp. +26°C i o dwóch porach deszczowych na wybrzeżu i jednej w głębi kraju; ilość opadów maleje od wybrzeża ku XINGU 931 wnętrzu (z 2400 mm do 800 mm); główna rzeka Bandama (800 km), Comoe, Sassandra, Ca-vally (niewyrównane biegi i zmienne wodostany); na wybrzeżu wieczniezielone lasy równikowe, we wnętrzu gł. sawanny, nad rzeką lasy galeriowe. LUDNOŚĆ niemal wyłącznie (99/o pow. w.; uprawa ryżu, manioku, batatów, tytoniu, pieprzu, palmy kokoso-wej i owoców; najważniejszy produkt Z. stanowią goździki (ok. 10—12 tyś. t rocznie), których eksport pokrywa ok. 3/4 zapotrzebowania świat.; hodowla gra rolę podrzędną, ważniejsze jest rybołówstwo przybrzeżne. Przem. ogranicza się do destylarni olejków goździkowych i wyrobu mydła; ostatnio powstaje niewielki przem. chemiczny. Kolei brak, dł. dróg ok. 700 km. Zobacz też - Zanzibar i Pem-ba. 938 ZANZIBAR I PEMBA Zanzibar i Pemba, Jamhuri ya Watu ya Unguja na Pemba, Ludowa Rep. Zanzibaru i Perony; państwo wyspiarskie u wybrzeży Afryki Wsch.; niepodległe od 10 XII 1963 (do 12 I 1964 niepodległy sułtanat, przedtem — protektorat bryt.); cz. federacji -Tanzanii powstałej z połączenia Tanganiki i Zanzibaru 27 IV 1964. Pow. 2642 km8; ludn. 299 tyś. (1965); stolica Zanzibar 80 tyś. mieszk. (1966); podział administracyjny 3 okręgi; języki urzędowe: arabski i su-ahili. Obejmuje w-y -Zanzibar, -Pemba i in. drobne wysepki przybrzeżne. Ludn. składa się gł. z Murzynów (75«/o, gł. Suahili), Arabów (17*/»), Hindusów i Pakistańczyków (5,5<)/o). Zaporoże, do 1921 Aleksan-drowsic, m. obwodowe w Ukraińskiej SRR, położ.nad dolnym Dnieprem. 615 tyś. mieszk. (1968); duży ośr. energetyczny, hutniczy i maszynowy: elektrownia wodna "Dnieproges" o mocy 653 MW (uruchomiona 1932), 3 huty żelaza, huta aluminium, przem. metalowy i maszynowy (wagony kol., samochody osobowe "Zaporożec", narzędzia), elektrotechniczny (transformatory, elektrody), chemiczny (koksochemia, azotowy), ponadto przem. spożywczy (tłuszczowy, cukierniczy), odzieżowy, drzewny; węzeł kolejowy i drogowy, port lotniczy i rzeczny; 4 wyższe uczelnie (budowy maszyn, budowlana, pedagogiczna, farmaceutyczna), teatr, muzeum. Zatokowa, Nizina-, Gulf Plain, w pd. USA, obrzeżająca (wspólnie z płw. -Floryda) od pn. Zat. -Meksykańską; sięga wzdłuż rz. Missisipi aż do ujścia rzeki Ohio. Pow. ok. 0,7 min km2; zbud. z mało zaburzonych trzecio- i czwartorzędowych utworów morskich i rzecznych ogromnej miąższości, zawierających wysady solne, ropę naftową i gaz ziemny, a także (koło m. Huston) ogromne złoża siarki. Wybrzeże mierzejowo- zalewowe z lagunami i deltami rzecznymi (największa delta — rz. Missisipi, wydłużająca się rocznie o 100 m), świadczy o narastaniu lądu. Klimat podzwrotnikowy umożliwia na pd. uprawę trzciny cukrowej i ryżu, bardziej ku pn. na żyznych czerwonoziemach — bawełny. Zagospodarowanie delty Missisipi — z powodu wylewów oraz zabagnienia — stwarza znaczne trudności. Gł. m. niż.: (-•) Houston, Nowy Orlean, Memphis, Dallas, San Anto-nio oraz Baton Rouge, Jack-son, Montgomery, Shreveport. Zatokowy, Prąd -Golfsztrom Zawiercie, m. pow. i pow. miejski w woj. katowickim, w środk. cz. Wyżyny Krakow-sko-Częstochowskiej, na wys. ok. 320 m n.p.miasto, w pobliżu źródeł Warty. Powst. w XIV w. na szlaku krakowsko-wiel-kopolskim, w punkcie jego przeprawy przez Wartę, w XVI w. miało kuźnicę żelaza; rozwinęło się dopiero w XIX w. w związku z uprzemysłowieniem tej cz. Śląska. 39 tyś. mieszk. (1968); ośr. przem. metalurgicznego (huta żelaza), maszynowego, włókienniczego, szklarskiego i chemicznego; st. kol., węzeł drogowy; punkt wyjścia dla turystyki na teren Wyż. Kra-kowsko-Częstochowskiej. Zawietrzne, Wyspy-, Wind-ward Islands, grupa wysp w pd. cz. arch. Małych Antyli ZGIERZ 939 (-Antyle); wraz z -*-Wyspami Podwietrznymi oddzielają M. Karaibskie od Atlantyku; pow. 3,3 tyś. km2, w tym większe wyspy: tranc. -Martynika 1102 km' oraz państwa stowarzyszone z Wielką Brytanią: (-•) Dominika 750 km1, St. Lucia 616 km2. St Vincent 345 km2, Grenada 311 tan2. Wyspy są przeważnie pochodzenia wulkanicznego, silnie górzyste (maks. wys. 1447 m n.p.m. na Dominice); klimat podrówni-feowy wilgotny; bujna roślinność leśna. Ludn. ok. 660 tyś. (1965), gł. Murzyni i Mulaci; największe m.: Fort-de-France (85 tyś. mieszk.) na Martynice, St. George's (27 tyś. mieszk.) na Grenadzie i Castries (25 tyś. mieszk.) na St. Lucia. Na żyznych wulkanicznych glebach uprawia się trzcinę cukrową, banany, kakao, bawełnę i palmę kokosową. Niekiedy do W. Z. wliczane są: (-•) Gwadelupa (tranc.) i Barbados. Ząbkowice Śląskie, m. pow. w woj. wrocławskim, na Przedgórzu Sudeckim, na wys. ok. 280 m n.p.miasto, nad rzeką Budzów- ką (lewy dopływ Nysy Kłodzkiej). Zał. z końcem XIII w., rozwijało się jako centrum rolniczego zaplecza (uprawa lnu) i eksploatacji pobliskich (w Złotym Stoku) rud arsenu, zawierających złoto i srebro. 13,6 tyś. miesak. (1968); niewielki ośr. przem. spożywczego (cukrowniczego), elektrotechnicznego i drzewnego; dookoła śródmieścia pozostałości średniowiecznych murów i baszt obronnych. Zduńska Wola, m. pow. w woj. łódzkim, w Niecce Sieradzkiej, na wys. ok. 160 m n.p.miasto, nad rzeką Brednią (p. dopł. Warty). Powst. w 1816 jako osada sukienników; w 1825 uzyskało prawa m.; rozwinęło się silniej z początkiem XX w., po przeprowadzeniu w 1902 linii kol. łączącej ją z Łodzią i Kaliszem; 28,2 tyś. mieszk. (1968); ośr. przem. włókienniczego (bawełnianego) oraz metalowego (Fabryka Krosien Bawełnianych); w rozbudowie przem. skórzany i spożywczy; węzeł kolejowy W pobliżu przebiega magistrala węglowa, przy której znajduje się st. kol. Karsznice. Zelandia, Sjaelland, największa w. Danii, położ.między cieśn.: Wielki Bełt i Sund; pow. 7016 km2; 2,1 milion mieszkańców (1968). Krajobraz nizinny (do 126 m wys. n.p.m.), z niewielkimi jeż.; Unia brzegowa dobrze rozwinięta; klimat umiarkowany morski (opady ok. 550 mm rocznie); gleby urodzajne; miejscami lasy bukowe. Najważniejsza pod względem gosp. cz. Danii z uprawą zbóż (jęczmień, owies), roślin pastewnych, buraka cukrowego, hodowlą bydła oraz rybołówstwem. GŁ m. -Kopenhaga. Zgierz, miasto, pow. miejski w woj. łódzkim, nad Bzurą, w odległości ok. 10 km na pn. od Łodzi. Powst. w XIII w. jako osada handL i celna u przeprawy przez bagnistą Bzurę, na .skrzyżowaniu kilku szlaków handl.; intensywniejszy rozwój m. rozpoczął się dopiero w połowie XIX w., w związku z powstaniem fabryk sukna. 42,6 tyś. mieszk. (1968); jedno z większych miast przem. okręgu łódzkiego, z silnie rozwiniętym przem. włókienniczym, poza tym przem.: chemiczny, metalowy, budowy maszyn (maszyny włókiennicze) i rolno-spożywczy. 940 ZGORZELEC Zgorzelec, m. pow. w woj. wrocławskim, na p. brzegu rz. -Nysy Łużyckiej, przy granicy z NBD, naprzeciw m. -Gorlitz. 26,2 tyś. mieszk. (1968); niewielki ośr. przem. papierniczego, skórzanego i spożywczego (przetwórstwo rolne). W Z. podpisany został w 1950 układ polsko-niemiecki o granicy pokoju na Odrze i Nysie. Zielona Góra, m. pow. i woj., pow. miejski, poi. wśród wzgórz moreny czołowej na wys. ok. 140 m n.p.miasto, w od-Tegłości ok. 12 km od koryta -0dry. Powst. jako osada handl.-obronna na -początku XIII w., następnie rozwinęła się (zwłaszcza w XV w.) jako ośr. tkactwa i uprawy winnej latorośli; w następnych wiekach podupadła znacznie na skutek trudności. 69,3 tyś. mieszk. (1968); rozbudowujący się ośr. przem.: przem. metalowy i budowy maszyn (m.in. fabryka wielkich konstrukcji stalowych, maszyn rolniczych, wagonów towarowych oraz znana fabryka zgrzeblarek bawełnianych), włókienniczy, elektrotechniczny oraz spo- żywczy (wytwórnia win); węzeł komunikacyjny; centrum kulŁ-nauk. Ziemi Lubuskiej; szereg zabytków, m.in. wieża, tzw. "głodowa", ratusz oraz kościół. W okolicach Z.G. na stokach dobrze nasłonecznionych wzgórz, tradycyjna (od XII w.) nieznaczna uprawa winnej latorośli; co roku obchodzone są uroczyście "Dni Zielonej Góry" z "winobraniem". Zielonego Przylądka, Wyspy-, Ilhas do Cabo Yerde, kolonia (formalnie prow. zamorska) Portugalii, obejmująca grupę 16 górzystych wysepek (w tym 10 zamieszkanych) na O. Atlantyckim, w odległości ok. 500—700 km na zach. od wybrzeża Senegalu; pow. 4033 km2; ludn. 242 tyś. (1968); stolica Praia 32 tyś. mieszk. (1968); podział administracyjny 12 conselhos; język urzędowy portugalski. Odkryte w 1A56 przez Portugalczyków, pozostawały stale w ich posiadaniu. Największe w.: Sao Tiago (928 km*), Sao Antao (691 km2) oraz Boa-vista (620 km2). Są one pochodzenia wulkanicznego, silnie górzyste (riajw. szczyt Pico do Cano na w. Fogo — 2829 m n.p.m.) i mają dość trudno dostępne wybrzeża. Klimat podrównikowy, latem gorący i suchy, jesienią ciepły (ok. 27°) i wilgotny; opady ok. 300 mm rocznie; roślinność pustynna i półpustynna (euforbie, tamaryszki i in.). Ludn. składa się niemal wyłącznie z Mulatów (65%) i Murzynów Bantu (SWo) — potomków niewolników; średnia gęstość zaludnienia 58 mieszk./km2. Uprawa (sztuczne nawadnianie) kukurydzy, manioku, trzciny cukrowej, na eksport — kawy (wysokogatunkowej), rącznika (rycynusu) i owoców cytrusowych; hodowla ogranicza się gł. do kóz (80 tys.). Prod. soli z wody morskiej, rybołówstwo i połów korali. Niewielki przem. tytoniowy i rybny. Na w. Sal lotnisko transatlantyckie. Kolei brak, dł. dróg ok. 1,3 tyś. km. Eksport: ryby i przetwory rybne, sól, produkty rolne. Zielony Przylądek, najdalej na zach. wysunięty kraniec -Afryki, płw. na wybrzeżu -Senegalu; zach. jego koniec tworzy przyL Almadi — 14°45' szer. geogr. pn. i 17°32' dł. geogr. zach. W pobliżu przyl. leży m. - Dakar., ŻRĄ 941 Ziemia Banfcsa —••Arktyka Ziemia Królowej Maud, rozległy obszar na Antarktydzie na wsch. od Ziemi Grahama, niemal całkowicie pokryty lą-dolodem, o wys. dochodzących do 4300i m. Jeden z lepiej zbadanych obszarów Antarktydy. Ziemia Ognista, Tierra del Fuego, arch. tworzący pd. zakończenie Ameryki Pd., oddzielony od kontynentu Cleśn. -Magellana; złożony z jednej dużej w. Z.O. (Isla Grandę— 48 tyś. km2) i szeregu małych wysepek (Hoste, Wollaston, Isla de los Estados i In.), jedna z nich, wysunięta najdalej ku pd. kończy się przyl. -Horn. Pow. Z.O. 71 500 km2; część pn., pn.-wsch. i środkowa w. stanowi wyż. zbud. ze skał krystalicznych i pokrytą utworami trzecie- i czwartorzędowymi; cz. pd. zajmują wys. pasma -.Andów (Dar-win 2469 m n.p.m.); wybrzeża zach. i pd. cz. Z.O. są dobrze rozwinięte (fiordy). Klimat i Z.O. oceaniczny, chłodny, z opadami do 650—700 mm. Góry pokryte lasami iglastymi, pn. cz. w. stepowa. Zach. cz. Isla Grandę i wysepki na pd. od kań. Beagle (ok. 1/3 Z.O). należą do Chile; cz. argentyńska tworzy osobne terytorium ze stolica Ushuaia (3500 mieszk.). Ludn. (ok. 6 tys.) zajmuje się hodowlą i rybołówstwem. Z.O. została odkryta w 1520 przez F. Ma- gellana i nazwana z powodu ogni zauważonych w nocy na jej terytorium. Zjednoczona Republika Arabska, od września 1971 — Arabska Republika Egiptu, Egipt. Republika w Afryce Pn.-wsch. i częściowo w Azji (płw. -Synaj), pn. granicę stanowi M. Śródziemne, wsch, — M. Czerwone, granice lądowe: zach. Libia, pd. Sudan, wsch. Izrael. Pow. ŻRĄ 1001,5 tyś. km*, ludn. 32,5 tyś. w 1969, stolica -*-Kair 4220 tyś. mieszk. w 1968. Od agresji izraelskiej w 1967 płw. Synaj pozostaje pod okupacją Izraela. WARUNKI NATURALNE. POW. ŻRĄ jest równinna, jedynie na wsch. przyjmuje charakter górzysty. Wyróżnia się cztery odrębne regiony: dolinę i deltę Nilu oddzielające Pust. -Libijską (Zach.) od Pust. -Arabskiej (Wsch.) oraz azjatycki płw. Synaj. Wąska dolinie Nilu (od l—3 km na pd. do 20—25 km na pn.) wcina się dość głęboko w płaskowyże obu pustyń, rozszerza się w pobliżu ujścia i tworzy rozległą deltę (ok. 24 tyś. km2). Jest to gł. obszar zamieszkania i uprawy (98,9'A' całej ludn.). Obszar delty od czasów starożytnych nazywany jest Egiptem Dolnym, obszar dół. — Egiptem Górnym. Pust. Libijska pokryta piaskami, żwirami i kamieniami obniża się od 700—1000 m n.p.m. na pd.-zach. do 350—500 m w centrum i 10,0—250 m na pn. W depresyjnych zapadliskach znajdują się oazy (Charga, Dachla, Farafra, Baharija, Siwa). Najgłębsza depresja El- -Kattara (19,5 tyś. km2) leży 134 m p.p.m. Skalista Pust. Arabska porozcinana dół. ue-dów i silnie urzeźbiona przez procesy erozyjne ma charakter górski. Najw. punktem jest EszSzaib (2187 m n.p.m.). Pustynny płw. Synaj jest wyżynny na pn. i górzysty na pd. (G. Katarzyny 2637 m n.p.m.). Prawie cały obszar ŻRĄ leży w strefie podzwrotnikowego klimatu pustynnego. Wpływ M. Śródziemnego rozciąga się tylko na deltę dzięki 842___________________ wilgotnym wiatrom wiejącym znad morza. Średni opad roczny wynosi od 220 mm (Aleksandria), do 33 mm na pd. od Kairu i 3 mm w okolicach Asuanu; na pustyniach deszcze padają raz na kilka lat. Podobnie zmieniają się średnie temp. miesięczne od 14°C (Aleksandria) do 17°C (Asuan) w styczniu i od 26—33°C w lipcu, dochodząc nieraz do 46°C. Charakterystyczne są duże wahania temp. w ciągu doby (do 25°C). W zimie zdarzają się nocne przymrozki. Dokuczliwy jest gwałtowny wiatr pustynny chamsin wiejący zwykle od marca do maja z przerwami przez 50 dni. ZBA z braku opadów pozbawiona jest sieci rzecznej. Je- dyną rzeką jest -Nil, biorący początek daleko na pd. poza granicami kraju; dostarcza on wody dla roln. i przem. Wylewy Nilu występują w końcu lata i jesienią. Poziom wody regulowany jest przez zapory, z których największą jest ostatnio zbud. przy pomocy ZSBR, tama Sadd el-Ali pod Asuanem. Zatrzymują one ok. 164 mld m* wody. Powyżej tamy powstał wielki Zbiornik Nasera, którego cofka sięga na terytorium Sudanu. Roślinność na pustyniach jest b. uboga lub w ogóle jej brak. Na niż. i w dół. rośnie tamaryszek, traganka i odmiany piołunu. W dolinie Nilu rosną prawie wyłącznie rośliny uprawne (bawełna, zboża, trzcina cukrowa, warzywa i owoce) w oazach — palma daktylowa. LUDNOŚĆ. ŻRĄ stanowią w ogromnej większości Egipcjanie, potomkowie starożytnych mieszkańców kraju zmieszani z Arabami. W dolinie Nilu miesz ZRA ka ok. 225 tyś. Nubijczyków, w oazach zach. ok. 40 tyś. Berberów, na pustyniach ok. 80 tyś. Beduinów. Wśród cudzoziemców (ok. 250 tys.) najliczniejsi są Europejczycy. Większe miasta poza stolica (w tyś. mieszk. w 1066): (-•) Aleksandria — 1801, Port Said — 283, Suez — 264, Tanta — 230 oraz Mehalla el-Kubra — 225. ŻRĄ dzieli się na 25 gubernatorstw (muhafazy). Językiem państwowym jest arabski, w handlu używa się francuskiego ł angielskiego. 93*/* ludn. wyznaje islam, 4% — chrześcijaństwo (gł. kopto-wie). GOSPODARKA. ŻRĄ, mimo że należy do najlepiej rozwiniętych krajów Afryki gospodarkę ma dosyć jednostronną. Ok. 75*/» eksportu stanowią produkty rolne, gł. bawełna (62('/o). Ziemie uprawne istnieją tylko dzięki sztucznemu nawadnianiu (dół. i delta Nilu). Stale prowadzone są też prace w celu zwiększenia areału uprawnego przez osuszanie bagien i nawadnianie terenów pustynnych. Największą taką inwestycją jest zagospodarowanie Prowincji Wyzwolenia leżącej na zach. od delty. Poprawie roln. sprzyja również przeprowadzana reforma rolna ograniczająca do 42 ha maks. wielkość gospodarstw rolnych. Dzięki sprzyjającym warunkom klimatycznym większość gruntów obsiewa się dwa lub trzy razy do roku. W ten sposób efektywny areał uprawny należy oceniać na 4,3 mln ha. Uprawy polowe zajmują 70°/» ziemi uprawnej, ogrody warzywne — 7,5°/», sady — 4%; obszary wykorzystywane jedynie przez hodowlę — 18,5%. Ogółem jednak użytki rolne ŻRĄ 043 stanowią zaledwie 2,5<1/» pow. kraju. Gł. roślinami uprawnymi są (zbiory w tyś. t w 1967): bawełna (437 włókna i 758 siemienia), pszenica (1293), kukurydza (2163), jęczmień (100), ryż (2278), sorgo (881), trzcina cukrowa, len, sezam, oliwki, orzeszki ziemne, bób, soczewica, pomidory, kapusta, fasola, cebula, owoce cytrusowe, banany, daktyle, jabłonie, grusze, brzoskwinie, winorośl, morele. Gł. regionem uprawy bawełny, pszenicy, kukurydzy i ryżu jest Egipt Dolny; sorgo, trzciny cukrowej i cebuli — Egipt Górny. W ostatnich latach obserwuje się duży wzrost wydajności W okresie 1952 do 67 plony (w q z ha) wzrosły następująco: pszenicy z 7,8 do 24,6, ryżu z 13,8 do 49,9, jęczmienia z 9,0 do 22,2 i kukurydzy z 12,8 do 34,2. Roln. nie pokrywa jednak zapotrzebowania na mięso, które trzeba importować. Hodowla daje tylko 3°/» wartości ogólnej prod. roln. Hoduje się (w tyś. szt. w 1966/67): bydło — 1651, bawoły — 1675, owce — 2044, kozy — 794, osły—1185, wielbłądy — 177, konie — 59, drób 29525. Słabo rozwinię-te jest również rybołówstwo. Gł. bogactwem miner. ŻRĄ jest ropa naftowa wydoby- wana na Wybrzeżu Czerwo-nomorskimiasto w 1968 wydobyto 9 mln t ropy naftowej dzięki nowym pokładom na zach. wybrzeżu Zat. Sueskiej. Rafinerie ropy znajdują się w Kairze, Aleksandrii, Suezie i Port Saldzie. Fosforyty wydobywa się w Kusejr, Safa-ga i Es-Sllbaija (683 tyś. t w 1967), mangan w Abu Ze-nima na płw. Synaj. Z morza uzyskuje się sól kuchenną. Ponadto wydobywane są rudy żelaza koło Asuanu (220 tyś. t w 1966), azbest, siarka i nieco węgla. W ostatnim dziesięcioleciu obserwuje się w ŻRĄ dynamiczny rozwój przem. przy wydatnej pomocy krajów socjalistycznych. Prod. energii elektrycznej wzrosła np. z 2,6 mld kWh w 1960 do 5,9 mld kWh w 1966 a plan na 1970 przewidywał 16,5 mld kWh; wartość prod. przemiasto w latach 1958—65 wzrosła 3,5 rażą. Zbudowano nowe gałęzie przem.; budowy maszyn, obrabiarek, elektrotechniczny, farmaceutyczny i petrochemiczny. Najważniejszymi gałę- ziami pozostały jednak nadal przem. włókienniczy i spożywczy dające ponad połowę ogólnej wartości prod. przem. Włókiennictwo (Mehalla el-Kubra, Aleksandria, Kair, Da-mietta, Kafr ed-Dawar, Tanta) zaspokaja całkowicie potrzeby kraju i cz. przeznacza na eksport. W przem. spożywczo-rol-nym wyróżniają się cukrownie (Kom Ombo, Idfu, Armant, Bolan), zakłady tytoniowe, spirytusowe, browary i fabryki konserw. W przem. ciężkim na czoło wysuwa się stale rozbudowywana huta w He- luanie (215 tyś. t surówki i 195 tyś. t stali w 1966), wytwórnie nawozów azotowych (132 tyś. t w 1967) i fosforowych (265 tyś. t), montażowe zakłady samochodowe, cementownie (3252 tyś. t w 1968). Największymi ośr. przem. są: Kair, Aleksandria, Port Sald, Suez, Mehalla el-Kubra, He-luan. Gł. osią komunikacyjną ŻRĄ jest dolinie Nilu. Sam Nil jest żeglowny (3100 km), a wzdłuż niego biegną linie kol. (do Asuanu na pd.) i drogi. U ujścia Nilu i w jego pobliżu znajdują się główne porty kraju: Aleksandria, Port Sałd i Suez. Di. Unii kol. wynosi 7224 km (1963), dróg kołowych 944 ZŁATOUST ZSKK — 25 600 km; flota handl. wynosi 250075 BRT (1968). Gł. portem lotniczym o znaczeniu międzynar. jest Kair. Drogą handl. o świat, znaczeniu jest Kanał Sueski, który po upaństwowieniu w 1956 przynosił ŻRĄ poważne wpływy dewizowe (95 mln funtów egipskich = 218 mln dół. w 1966). Od 1967 wskutek okupacji izraelskiej kanał jest nieczynny. W handlu zagr. ŻRĄ gł. rolę odgrywają kraje socjali- styczne (procent obrotów handl. w 1967): m.in. ZSRR (22,6), NRD (5,5), Czechosłowacja (4,9), z krajów kapitalistycznych Stany Zjednoczone (6,1), India (5,4), NRP (4,3), Francja, Włochy, Wielka Brytania. Gł. produktami eksportu są: bawełna, ryż, ziemniaki i cebula. Lech Ratajski ZIatoust, miasto w eur. cz. Rosyjskiej FSRR, położ.na pd. Uralu w dolinie rz. Aj (dorzecze Karny); zał. 1754 na ważnym przejściu komunikacyjnym przez Ural. 180i tyś. mieszk. (1968); ośr. przem. hutniczego i maszynowego (słynna huta stali szlachetnych, oparta na występujących w sąsiedztwie rudach tytanu i wanadu), przem. metalowy i maszynowy (obrabiarki, narzędzia, zegarki, konstrukcje metalowe), ponadto odzieżowy; st. kol. na linii Moskwa—Czelabińsk; teatr, muzeum. Ztote Wybrzeże, strefa nadmorska pokrywająca się z zasięgiem wybrzeża —>• Ghany; przed uzyskaniem niepodległości również nazwa tego kraju. W XVI w. Z.W. dostarczało ok. 35°/<> świat, prod. złota. Obecnie oprócz złota, diamentów, manganu i boksytów dostarcza kakao, orzeszków ziemnych, orzechów palmowych i kokosowych, kauczuku oraz drewna szlachetnego (heban, mahoń i palisander). Złotoryja, m. pow. w woj. wrocławskim, u stóp Pogórza Kaczawskiego, na p. brzegu rz. Kaczawy, na wys. ok. 224 m n.p.m. Jedno z najstarszych m. Śląska; do początku XIII w. ośr. produkcji złota z piasków rzecznych; w XVII— —XVIII w ośr. sukiennictwa, potem przędzalnictwa lnu. 13,1 tyś. miesak. (1968); niewielki ośr. przem. drzewnego, materiałów budowlanych (łomy bazaltu), papierniczego i odzieżowego. W okolicy Z. wydobycie rud miedzi. Zomba, miasto, stolica -Malawi, położony w południowej części kraju, na wsch. zboczu g. Zomba. 19,6 tyś. mieszte. (1866); centrum rejonu rolnego (uprawa tytoniu i herbaty); niewielkie zakłady przetwórcze; st. kol., lotnisko. Zuiderzee, zat. M. Północnego u brzegów pn. Holandii; powstała na miejscu jeź. słodko-wodnego. Pierwotne wybrzeże tworzą W-y Zach. Fryzyjskie, powstałe ok. 1300 r. wskutek przerwania pasa wydm przez fale morskie i wtargnięcie morza do jeź. Brzegi niskie, osłonięte tamami i groblami. W 1932 ukończono budowę tamy o dł. 32 km, odcinającej Z. od morza, następnie groble wewnętrzne, dzielące zat. na części, tzw. poldery, które osusza się przystosowując do uprawy. Do 1942 osuszono obszar o pow. 70 tyś. ha (poldery : Wieringer, Noordoost polder); w l. 1950—57 — 54 tyś. ha (polder Oostelijk Flevo-land). Odcięty od m. zbiornik nosi nazwę - .Ijsselmeer, a jego pow. ulega redukcji. Zurych, Zwich, największe m. Szwajcarii, poL malowniczo na pn. krańcu jeź. Zurychskliego. Żal. jako rzymska osada (Tu-ricum); z początkiem XIII w. stało się ośr. ruchu niepodległościowego i reformacji; rozwinęło się silnie wraz z otwarciem transalpejsisiej linM kol. przez Przeł. Sw. Gotharda w drugiej połowie XIX w. 442 tyś. miesak. (1866), z przedmieściami 657 tys.; gl. ośr. przemysłowy kraju z przem. samochodowym, precyzyjnym, włókienniczym, chemicznym, poligraficznym, papierniczym i spożywczym; węzeł komunikacyjny (z Francji i Niemiec do Włoch), miedzynair. port lotniczy; ośr. adm. i centrum kult. Szwajcarii: uniwersytet (zał. 1832), znana politechnika; muzea (Kunsthaus); zabytki. '--""ł« Re- tys. km' (z tego S/o leży w Europie, 75% w Azji); ludn. 238943 tyś. (1969), tj. ok. We ludn. świata, 3 miejsce po Chinach i Indii; stolica -Moskwa 6642 tyś. mieszk. (1969, zespół miejski); w skład ZSRR wchodzi 15 rep. związkowych, 20 rep. autonomicznych, 8 obwodów autonomicznych, 10 okręgów narodowościowych, 6 krajów i 107 obwodów, ponadto całe terytorium podzielone jest na 18 wielkich regionów gosp.; język urzędowy roś. (ogólno-państwowy), a w rep. — języki gł. narodowości. -•-""".w.;. ZSRR Związek Socjalistycznych Ke-publik Radzieckich, ZSRR, So- juz Sowietskicłi Socyalistżczes-kich Riespublik, pierwsze w historii państwo socjalistyczne utworzone w wyniku zwycię- ' skiej Rewolucji Październiko- ' wej 24 X (6 XI) 1917; od 10 ' VII 1918 zwane Rosyjską Federacyjną SRR (Rosja Radziecka), a od 30 XII 1922 przyjęło obecną nazwę; początkowo ZSRR stanowił federację 4 rep.: Rosyjskiej, Ukraińskiej, Białoruskiej i Zakaukaskiej, w 1924 utworzono rep. Uzbecką i Turkmeńską; w 1936 — Kazachską, Kirgiską, Tadżycką, oraz w miejsce Zakaukaskiej SRR — Armeńską, Azer-bejdżańską i Gruzińską, w 1940 — Karelofińską (przekształcona w rep. autonomiczną w 1956), Estońską, Litewską, Łotewską i Mołdawską; ZSRR jest największym państwem w świecie — zajmuje 15,4% pow. lądów, pow. 22 402,2 60 Słownik geogralii świat* »" - WARUNKI NATURALNE. ZSRR zajmuje wsch. cz. Europy (5571 tyś. km2 — ok. 55% pow. kontynentu) oraz pn. i środk. cz. Azji (16831 tyś. km* — ok. 39% pow. kontynentu); rozciągłość południkowa kontynentalnej cz. wynosi ok. 4700 km — od przyl. -Czeluskin na pn. do granicy z Afganistanem (koło miejscowości Kuszka) na pd., rozciągłość równoleżnikowa wynosi ok. 10000 km — od Mierzei -Wiślanej na zach. do Przyl. -Dieżnie-wa na wsch.; w morskiej cz. terytorium ZSRR najdalej na pn. wysunięty punkt znajduje się na W. Rudolfa w arch. Ziemi -Franciszka Józefa, a skrajny punkt wsch. leży na W. Ratmanowa w Cieśninie -Be-ringa; różnica czasu słonecznego między zach. i wsch. krańcem terytorium ZSRR wynosi 11 godz. 20 mln., występuje tu 11 stref czasowych. Ogólna dł. granic przekracza 60 tyś. km, z tego 2/3 stanowią morza: Arktyczne na pn. (M. Barentsa, Białe, Karskie, Łap-tiewów, Wschodniosyberyjskie i Czukockie), Bałtyckie na zach., Czarne i Azowskie na pd. oraz O. Spokojny na wsch. (M. Beringa, Ochockie i Japońskie); 946 ZSRR JEDNOSTKI TERYTORIALNE ZSRR (l I 1969) Republiki związkowe (SRR), Rep. autonomiczne (ASRR), Obwody autonomiczne pow., a na pozostałe grunty i nieużytki 42,3()/o; ponad 90% gruntów ornych występuje w strefie stepowej, leśno-stepowej i lasów mieszanych, a z tego blisko 2/3 leży w cz. eur.; łąki występują gł. w strefie lasów i w górach, a pastwiska w strefie stepowej i półpustyn-nej (Syberia Pd. i Azja Środk.). W ZSRR występują 3 formy własności roln.: państwowa (sowchozy), spółdzielcza (kołchozy) i indywidualna (działki przyzagrodowe i pra- cownicze), w 1968 było 13,4 tyś. sowchozów, zajmujących 58,4% użytków rolnych oraz 36,2 tyś. kołchozów, zajmujących 40,2% użytków rolnych, natomiast indywidualną formą gospodarowania objęte było zaledwie l,4% pow. użytków rolnych. Na prod. roślinną przypada 51,7% prod. globalnej roln. (1968); zboża zajmują 58,7% pow. zasiewów, uprawy pastewne 29,3"/o, rośliny przemysłowe 7,1%, a ziemniaki ponad 4,ll)/l). Pszenica (ponad 32% pow. zasiewów) uprawiana jest w pasie czarnoziem-nym, gł. w pn. Kazachstanie (17% zbiorów), na Ukrainie (15°/i) zbiorów), Powołźu, nad Donem H Kubaniem, na Uralu Pd. i w Syberii Zach.; jęczmień (8,5% pow. zasiewów) jest uprawą b. rozpowszechnioną w cz. eur. (gł. na Ukrainie) i na Syberii Zach.; żyto (5,9% pow. zasiewów) upra- ZSRB wlane jest niemal wyłącznie w cz. eur. (w regionach centralnych, na Białorusi i w rep. nadbałtyckich), a pow. jego zasiewów stopniowo zmniejsza się; owies zasiewany jest gł. w środk. cz. obszaru eur.; kukurydza — na Ukrainie, w Mołdawii, nad Donem i Kubaniem oraz na Zakaukaziu; proso i gryka—w środk. i pd. regionach cz. eur.; ryż — w Azji Srodk. (gł. w Kazachstanie i Uzbekistanie), nad Kubaniem, na Powołźu i Dalekim Wsch. Z roślin przem. uprawiane są przede wszystkim: buraki cukrowe — na Ukrainie (ok. 60% zbiorów), w rejonie Kurska i Woroneża, na Powołźu, w Mołdawii i Kazachstanie; bawełna — w rep. środkowoazj. (gł. w Uzbekistanie — ok. 2/3 zbiorów) i za-kaukaskich; len — w Okręgu Centralnym, na Białorusi i Ukrainie; słonecznik — na Ukrainie (ok. 40% zbiorów), w Mołdawii, nad Donem i Kubaniem, na Powołźu; mniejsze znaczenie mają: konopie (środk. i pd. rejony cz. eur.), kenaf (Azja Środk.), tytoń (pd. obszar eur. i Azja Środk.), soja, gorczyca i mak, ponadto uprawia się herbatę (Gruzja i Azerbejdżan), rośliny lecznicze i olejkodajne. Ziemniaki uprawiane są przeważnie w cz. eur. (gł. rejony środk. i zach.) oraz na Syberii Pd.; duże znaczenie ma uprawa warzyw (w pobliżu większych ośr. przem.), roślin basztanowych (na pd. cz. eur. i w Azji Środk.), winorośli (Ukraina, Mołdawia, Kaukaz Pn. i Za-kaukazie) i drzew owocowych (m.in. cytrusów na Zakauka-złu). Hodowla zwierząt odgrywa poważną rolę w gosp. ZSRR, a jej udział w globalnej prod. roln. systematycznie wzrastał ZSRR 959 PRODUKCJA ROLNICZA (W tyś. t) Wyszczególnienie Przeciętne roczne zbiory 1934—38 1948—52 1966—68 Pszenica 31746 31054 90407 Jęczmień 12046 6665 27138 Żyto 20967 17822 13412 Owies 16795 11663 10795 Kukurydza 5120 5551 8770 Ziemniaki 49131 80 239 94978 Buraki cukrowe 16033 19050 84 914 Bawetaa 668 971 1995 Len (włókno) 349 a 246 449 Słonecznik 2636° 1908 6481 Tytoń 77 157 202 Herbata 21 20 b 55 c a 1940. b 1950. c 1966—67. z 40,1% w 1950 do 48,3% w 1968; bydło hodowane jest gł. na Ukrainie (ok. 22% pogłowia), Zakaukaziu, Białorusi, w rep. nadbałtyckich, w Okręgu Centralnym, na Powołźu i w Syberii Pd., trzoda chlewna — na Ukrainie (ok. 30% pogłowia), Białorusi, w Mołdawii, rep. nadbałtyckich, Okręgu Centralnym i na Powołźu, owce — w Kazachstanie i rep. środkowoazj. (ok. 41% pogłowia), na Powołźu, Kaukazie Pn., Zakaukazdu, Ukrainie i Syberii Wsch., konie — w środk. rejonach cz. eur., na Kaukazie i w Azji Środk., ponadto w dużych ilościach hodowany jest drób; na tundrze i lasotundrze hodowane są renifery, w Azji Środk. wielbłądy, w Azji Środk. i na Kaukazie osły i muły oraz jedwabniki. ZSRR posiada wysoką prod. mięsa, mleka i wełny; mięso (11,6 mln t w 1968) wytwarzane jest gł. na Ukrainie (23%), Powołźu, Kaukazie Pn. ł w Okręgu Centralnym, mleko (82,1 mln t) — na Ukrainie (22%), w Okręgu Centralnym, na Powołźu, Syberii Zach. i w rep. nadbałtyckich, wełna (413 tyś. t) — w Kazachstanie (23%), Azji Środk., na Kaukazie Pn., Powołźu, Syberii Wsch., Ukrainie i Zakaukaziu. Rozpowszechnione łowiectwo * i hodowla zwierząt futerkowych (lisy, norki, nutrie, sobole, bobry) na Syberii i Dalekim Wsch.; wzrasta znaczenie rybołówstwa morskiego, gł. na M. Barentsa (ok. 30% połowów), O. Spokojnym i M. Kaspijskim, ponadto odławiane są wieloryby, foki i morsy; w 1968 połowy ryb i zwierząt wodnych wyniosły 6784 tyś. t. Najważniejszym środkiem transportu w ZSRR są koleje, na które przypada ponad 2/3 przewozów towarowych i ponad 1/2 przewozów pasażerskich; dł. Unii kol. 133,6 tyś. km (1968), a najwyższe zagęszczenie linii występuje na Ukrainie, w Okręgu Central 960 ZSRR POGŁOWIE ZWIERZĄT HODOWLANYCH (w mln szt.) Wyszczególnienie 1941 1950 1960 1968 Bydło 55 58 74 97 Trzoda chlewna 28 22 53 51 Owce 80 78 136 138 Kozy 12 16 7,9 5,6 Konie 21 13 11 8,0 nym i na Uralu; gł. węzłem kol. jest Moskwa, połączona liniami magistralnymi z Władywostokiem (magistrala transsyberyjska), Leningradem, Murmańskiem, Archan-gielskiem, Workutą, Taszken-tem, Baku i Warszawą. Transport samochodowy ma przeważnie znaczenie lokalne, obejmuje 34% przewozów pasażerskich i ok. 5% towarowych; dł. dróg kołowych wynosi 1357 tyś. km (w tym 456 tyś. km dróg z twardą nawierzchnią); najważniejsze autostrady łączą Moskwę z Leningradem, Brześciem, Sewastopolem i Gorkim. Żegluga * śródlądowa posiada dogodne warunki rozwoju, dł. dróg żeglownych wynosi 142 tyś. km, a największe znaczenie ma system Wołgi z kanałami: -Wołżańsko-Dońskim, -Bia-łomorsko-Bałtyckim i Im. Moskwy, ponadto Dniepr, Don, Dźwiina, Niemen, Dwina i Pe-czora w cz. eur. oraz Ob z Irtyszem, Jenisej z Angarą, Lena, Amur, Syr-daria i Amu- -daria w cz. azj. Po II wojnie świat, intensywnie rozwija się żegluga morska, szczególnie na morzach: Czarnym i Azow-skim (ok. 40% przewozów, główne porty: Odessa, Noworosyjsk, Tuapse, Batumi, Żdanow, Mikołajów, Reni), Kaspijskim (Baku, Machaczkała, Astra- chań, Krasnowodzk), Bałtyckim (Lenlingrad, Windawa, Kłajpeda, Ryga, Tallin, Kali-ningrad), Arktycznym (Murmańsk, Archangielsk), Japońskim (Władywostok, Nachod-ka). Ochockim (Nagajewo) i Beringa (Petropawłowsk Kam-czacki); tonaż morskiej floty handl. wzrósł z 2,1 mln BRT w 1950 do 12,1 mln BRT w 1968. Szybko rośnie znaczenie transportu lotniczego, szczególnie w trudno dostępnych obszarach Syberii i Dalekiego Wschodu; pod względem lotniczych przewozów pasażerskich (60,7 mln w 1968) i towarowych ZSRR zajmuje 2 miejsce w świecie, po USA; główne porty lotnicze: Moskwa, Leningrad, Kijów, Mińsk, rostów nad Donem, Suchumi, Tbilisi, Wołgograd, Kujby-szew, Swierdłowsk, Taszkent, Nowosybirsk, Krasnojarsk, Ir-kuck, Chabarowsk. Rozbudowywany jest transport rurociągowy ropy naftowej (34,1 tyś. km rurociągów w 1968) i gazu ziemnego (56,1 tyś. km), m.in. rurociąg "Przyjaźń" łączy Zagłębie Wołżańskb-Uralskie z Polską, NRD, Czechosłowacją i Węgrami. Obroty handlu zagranicznego ZSRR wyniosły w 1968 ponad 20 mld dolarów, a odznaczają się przewagą eksportu (53% obrotów); w strukturze importu przeważają maszyny i urządzenia (37%), artykuły konsumpcyjne pochodzenia przem. (20%) i artykuły żywnościowe (14%), natomiast w eksporcie — surowce przem. i półfabrykaty (49%), maszyny i urządzenia (22%), artykuły żywnościowe (10%); ZSRR utrzymuje stosunki handl. z prawie wszystkimi krajami świata, zwłaszcza z krajami socjalistycznymi (ponad 2/3 obrotów): z NRD (ok. 16% obrotów), 2EGIESTOW ZDRÓJ 961 Czechosłowacją (11%), Polską (10%), Bułgarią i Węgrami. Zwickau, miasto w NRD, u podnóża -Rudaw nad rzeką Muldą. Dawna osada słowiańska; rozwinęła się w średniowieczu w ważny ośr. handl.; a od końca XVIII w. jako centrum wydobycia węgla i przem.; 128 tys. mieszk. (1967); ośr. jedynego w NRD niewielkiego zagłębia węgla kamiennego; przem. samochodowy, chemiczny, włókienniczy, papierniczy oraz porcelanowy; zabytki architektury średniowiecznej, m.in. kościół św. Katarzyny z XIV w. i ratusz z XV w. Żagań, m. pow. w woj. zielonogórskim, w pn.-wsch. krańcu Niż. Śląskiej, nad rzeką Bóbr. Powst. w drugiej połowie XII w. jako gród i strażnica u przeprawy przez rz. Bóbr; w przeszłości duży ośr. przem. tkackiego, szklanego, szlachetnej caramitei i papierniczego; przez długi czas stanowiło centrum polskości na terenie Dolnego Śląska; w czasie II wojny świat, w 2. i okolicy wymordowano kiUikadzie-siąt tyś. jeńców, gł. radzieckich z miejscowych obozów jenieckich; 2. został zniszczony w 65% w II wojnie świat. 21,6 tyś. mieszk. (1888); ośr. przem. włókienniczego (wełniany, lniany), sziklarsikiego i materiałów budowlanych (cegielnie); węzeł kol.; zabytki. W okolicy elektrownia wodna na Bobrze oraz złoża węgla brunatnego. Żary, m. pow. w woj. zielonogórskim, poŁ wśród Wzniesień 2ar,sikich. Powst. jako osada targowa na skrzyżowaniu szla-ków handl.: "solnego" z Łu-życ do Polska oraz z Dolnego Śląska ku Bałtykowi; prawa m. od 1260i; ośr. rzemiosła (su-kiennictwo, płóciennictwo, pi-wowarstwo), który w ciągu XVIII—XIX w. przekształcił się w poważny ośr. włókiennictwa (20 fabryk). W końcu II wojny świat, zniszczony w ok. 50%. 29 tyś. naleszk. (1968); ośr. przem. lekkiego, gł. włókienniczego (lniany, wełniany, odzieżowy), prod. dywanów, przem, elektrotechnicznego; węzeł kolejowy i drogowy; fragmenty średniowiecznych murów, [kościół gotycki i ratusz z XIV w., zamek z początków XVIII w. W okolicy złoża węgla brunatnego, piasków szklarskich i glinek. Zdanow, do 1848 Mariupol, m. na pd.-wsch. Ukraińskiej SRR, u ujścia rzeki Kalmius do M. Azowskiego; zał. w końcu XVIII w. 404 tyś. mieszk. (1968); duży ośr. przem.: 2 huty żelaza, fabryka urządzeń hutniczych i wagonów kol., ponadto przem. koksochemiczny, nawozów fosforowych, spożywczy, odzieżowy, materiałów budowlanych; końcowa st. linii kol., węzeł drogowy, duży port morski (gł. węglowy); wyższa uczelnia hutnicza, teatr, muzeumiasto w pobliżu 2. liczne letniska i sanatoria nadmorskie. Żegiestów Zdrój, osiedle w pow. nowosądeckim (woj. krakowskie), położ.na wys. 450 m 962 ŻELAZNA BRAMA n.p.m. u wejścia w przełom Popradu przez Beskid Sądecki. Ok. 800 mieszk. (stałych); zdrojowisko (szczawy żelazi-ste) i stacja klimatyczna; st kol. na linii Nowy Sącz—Krynica. Żelazna Brama, Porfźle de Fier, przełom -Dunaju, między G. Wschodnioserbskimi a —Karpatami, ciągnący się od m. Golubac (Jugosławia) po m. Turnu-Severin (Rumunia); dł. przełomu ok. 13.0 km; najbardziej zwężona jest jego cz. wsch., zwana Kazań (między pasmami Almas, 1226 m n.p.m. i Miroc, 768 'm), o szer. do 150 m; głęb. rz. przy wysokim wodostamie przekracza 20 m. Liczne pirogi skalne, które uniemożliwiały dawniej żeglugę, wysadzono w 1880— 96; w budowie olbrzymia zapora i hydroelektrownie, wznoszone wspólnie przez Rumunię i Jugosławię (2.B. stanowi granicę między tymi państwami). Zólta Rzeka -Huang-ho Żółte, Morze-, Hwng-haj, przybrzeżne morze w zachodniej części O. —>• Spokojnego, na szelfie azj., między wybrzeżami Chtn i Płw. Koreańskiego, na pd. otwarte ku M. -Wschodniochińakiemu; pow. 404 tyś. km2, średnia głęb. 40 m, mafcs. głęb. 106 m, temp. wód powierzchniowych laitem 2i4°— —28°, zimą od 6°—8° na pd. do 0° na pn., zasolenie 26— —34%o, wys. pływów 3—9 m. Jego pn.-zach. cz. stanowi M. Pohaj z zatokami; Lajczou, Pohaj, Liaotuńską, o pow. 82,7 tyś. km2, uważane za odrębny zbiornik wodny. Brzegi M.2. są mocno urzeźbione, na wsch. wysokie; cz. pn. i zach. morza wcina się głęb. w ląd tworząc liczne zat.: Za- chodniokoreańską, Kanghua i Hajczou. Do m. uchodzą: -Huang-ho, -Liao-ho, Haj- -ho, Huaj-ho. Klimat umiarkowany monsunowy, częste tajfuny; pokrywa lodowa jedynie w cz. pn.-zach.; występuje okrężny prąd o kierunku przeciwnym do puchu wskazówek zegara. Połowy ryb, krabów i wodorostów. Główne porty: (-) Tiencin, Talien, Cingtao (Chiny) oraz Nampho, -Inczhon (Korea). Żółwie, Wyspy-, -.Galapagos Żuławy Wiślane, obszar delty -Wisły o pow. ok. 1000 km2; poi. częściowo poniżej poziomu morza (depresja do —1,8 m). Usypane z namułów Wisły, odznaczają się dużą żyznością. Dzielą się na Żuławy Gdańskie (na aach. od Wisły), Żuławy Wielkie (między Wisłą a Nogaitem) i Żuławy Elbląskie (po okolice Elbląga i jeź. Druzno). Charakterystyczne dla obszaru Z.W. są liczne wały ochronne, gęsta sieć kanałów, rowów i urządzeń od- wadniających ("krajobraz holenderski"), które zabezpieczają je przed zalewami wód rzecznych, względnie tal sztormowych Bałtyku. W czasie II wojny świat, znaczna część wałów ochronnych i urządzeń odwadniających została zniszczona. Obecnie teren 2.W. został osusizony i zagospodarowany; przeważa uprawa pszenicy, buraków cukrowych i roślin pastewnych oraz sa- downictwo i warzywnictwo; rozwój przem. roilno-przetwór-czego (cukrownictwo, browar-nictwo, przetwórstwo owoców). Gł. m.: -Gdańsk, Nw. Dwór Gdańska, -Elbląg. Żyrardów, m. i pow. miejski w woj. warszawskim, w pd.- 2YWIEC 963 -zach. cz. Kotliny Warszawskiej, nad rzeką Pisą (p. dopł. Bzury), w sąsiedztwie lasów guzowskich. W m. żal. w 1831 pierwszą przędzalnię mechaniczną w Polsce, co spowodowało przekształcenie się 2. w duży ośr. przemiasto, 32,7 tyś. mieszk. (1968); poważny ośr. przem. włókienniczego (Imany, bawełniany), poza tym przem. garbarski i odzieżowy. Zyronda, Gironde, wspólne, lejkowate ujście rz. -Garon-ny i Dordogne w pd.-zach. Francji; dł. ok. 72 km, głęb. 7—24 m. Tor wodny do portu -Bordeaux. Na wybrzeżach kilka obiektów przemiasto, m.in. rafineria ropy naftowej. Żytomierz, m. obwodowe w Ukraińskiej SRR, położ.na pn.- -wsch. krańcu Wyż. Wołyńsko-Podolskiej, nad rzeką Tete-rew (p. dopł. Dniepru); znany od IX w. jako duży ośr. handl. Rusi Kijowskiej, a później Ukrainy. 148 tyś. mieszk. (li968); ośr. przem. drzewnego (meblarski, instrumentów muzycznych) i spożywczego (młynarski, mięsny, tłuszczowy, przetworów owocowych), ponadto przem. metalowy, elektrotechniczny, materiałów budowlanych, odzieżowy, obuwniczy; duży węzeł kolejowy i drogowy; dwie wyższe uczelnie (pedagogiczna i rolnicza), ogród botaniczny, teatr, muzeum. Żywiec, m. pow. w woj. krakowskim nad rzeką Sołą, u ujścia do niej rzeki Koszarawy, w centrum Kotliny Żywieckiej, ok. 350 m n.p.m. Stara osada z XIV w. na szlaku handl. ze Śląska ku Węgrom oraz targowisko bydłem z okolicznych gór; prawa miejskie od początku XV w. 25,6 tyś. mieszk. (1968); ośr. różnorodnego przemiasto, gł. metalowego, budowy maszyn rolniczych, futrzarskiego, spożywczego (browarnictwo, przetwórstwo rolne), drzewnego (tartaki) i papierniczego oraz ceramicznego; węzeł kolejowy i drogowy; centrum życia kult. regionu; szereg zabytków (zamek, kościół z XVI w.); muzeum regionalne.