Piotr Sztompka SOCJOLOGIA ANALIZA SPO�ECZE�STWA Wydawnictwo Znak 2002 Projekt ok�adki i obwoluty Robert Guzik Fotografie barwne Piotr Sztompka Adiustacja i korekta Ma�gorzata Biernacka Projekt graficzny i �amanie Wydawnictwo PLUS Podr�cznik akademicki dotowany przez Ministra Edukacji Narodowej i Sportu (r) Copyright by Piotr Sztompka, 2002 ISBN 83-240-0218-9 Zam�wienia: Dzia� Handlowy 30-105 Krak�w, ul. Ko�ciuszki 37 Bezp�atna infolinia: 0800-130-082 Zapraszamy do naszej ksi�garni internetowej: www.znak.com.pl Basi Po blisko trzydziestu latach braku rodzimego, oryginalnego podr�cznika socjologia polska b�dzie wreszcie dysponowa�a dzie�em ze wszech miar wybitnym, s�u��cym jako podstawowy tekst akademicki, zar�wno na studiach magisterskich, jak i licencjackich. Dzie�o wyr�nia si� niezwyk�� systematyczno�ci� wyk�adu, eleganckim, komunikatywnym j�zykiem i umiej�tno�ci� plastycznego ukazywania najbardziej skomplikowanych zjawisk spo�ecznych. Andrzej Kojder, profesor UW Autor jest znakomitym znawc� teorii socjologicznej. Zar�wno klasycznej, jak i wsp�czesnej, i t� swoj� erudycj� �wietnie wykorzystuje, odwo�uj�c si� do twierdze� teoretycznych wtedy, gdy s�u�� mu one do opisu i zrozumienia rzeczywisto�ci. Lektura podr�cznika pozwa�a zapozna� si� i z podstawowymi zjawiskami spo�ecznymi, i z postaciami najwa�niejszych socjolog�w, i wreszcie z najistotniejszymi dyskusjami w�r�d socjolog�w. Marek Zi�kowski, profesor UAM <--� , *' ~ Spis tre�ci 1. Socjologia i spo�ecze�stwo .............................................. 17 Wiedza spo�eczna a socjologia ......................................... 17 Wizje "naukowo�ci" socjologii .................:...................... 23 Spo�ecze�stwo - przedmiot socjologii ............................. 29 Wielo wymiar owo�� sytuacji spo�ecznych......................... 33 Jednostka w spo�ecze�stwie - konteksty spo�eczne.......... 36 Socjologiczna wyobra�nia i j�zyk socjologii..................... 38 Cz�� I AKTYWNO�� CZ�OWIEKA 2. Od zachowa� do dzia�a� spo�ecznych ............................. 45 Zachowanie..................................................................... 46 Dzia�anie ......................................................................... 48 Czynno�ci spo�eczne........................................................ 53 Dzia�ania spo�eczne ......................................................... 55 3. Od dzia�a� spo�ecznych do interakcji.............................. 66 Dzia�anie wsp�lne, czyli kontakt spo�eczny ..................... 66 Anatomia interakcji spo�ecznej ........................................ 68 Cztery teorie interakcji.................................................... 73 Od interakcji prostych do sieci interakcji ........................ 83 4. Od interakcji do stosunk�w spo�ecznych......................... 87 Interakcje powtarzalne i regularne .................................. 87 Od interakcji regularnej do regulowanej ......................... 88 Stosunek spo�eczny.......................................................... 89 Typy stosunk�w spo�ecznych........................................... 94 Kontinuum przejaw�w aktywno�ci ludzkiej .................... 105 5. Od stosunk�w spo�ecznych do organizacji...................... 112 �rodowisko spo�eczne ..................................................... 112 Kr�g spo�eczny ................................................................ 114 Konglomerat pozycji ....................................................... 116 Sekwencja pozycji............................................................ 121 Organizacja spo�eczna ..................................................... 124 Piotr Sztompka 6. Od organizacji do struktury spo�ecznej............................ 134 Struktura jako forma spo�eczna ....................................... 135 Determinacja strukturalna............................................... 139 Czfery aspekty struktury ................................................. 142 Dynamika struktur .......................................................... 144 7. Od dzia�a� masowych do ruch�w spo�ecznych................ 148 Spo�ecze�stwo masowe ................................................... 148 Dzia�ania masowe............................................................ 141 Zachowania zbiorowe ..................................................... 15JZ Dzia�ania zbiorowe.......................................................... 155 Ruchy spo�eczne.............................................................. 157 Dynamika ruch�w spo�ecznych .......................................165 Cz�� II , CA�O�CI SPO�ECZNE 8. Od wielo�ci jednostek do grupy spo�ecznej...................... 179 Cechy grupotw�rcze........................................................ 180 Odmiany zbiorowo�ci ludzkich ....................................... 182 Wi� moralna - tre�� i zasi�g........................................... 187 Patologia wi�zi moralnej.................................................. 188 Zjawisko r�wnoczesnej partycypacji................................ 190 Grupy zorganizowane ..................................................... 191 Sekwencja typ�w zbiorowo?ci i dynamika ich krystalizacji ........................................................... 193 9. Odmiany grup spo�ecznych.............................................. 199 Obiektywne kryteria klasyfikacji ..................................... 199 Subiektywne kryteria klasyfikacji.....................................213 Syntetyczne typologie grup..............................................219 Cz�� III KULTURA 10. Socjologiczne poj�cie kultury.........................................229 R�norodno�� sposob�w �ycia i "fakty spo�eczne" .........229 Poj�cie kultury................................................................. 233 Socjologia. Analiza spo�ecze�stwa Obszary regulacji kulturowej ..........................................238 "Anatomia" kultury........................................................240 Uniwersalia kulturowe ................................................... 242 Od etnocentryzmu do "politycznej poprawno?ci"...........244 Tradycja kulturowa......................................................... 248 Tworzenie kultury .......................................................... 251 11. System aksjo-normatywny ............................................257 Normy i warto?ci ...........................................................258 Si�a regulacji................................................................... 259 Podw�jna relatywizacja .................................................. 262 Kompleksy regu�: procedury, instytucje, role ..................264 Podsystemy aksjo-normatywne: zwyczaj, moralno�� i prawo ......................................................................269 Spoisto�� i konfliktowo�� systemu aksjo-normatywnego...274 Stosowanie si� do regu�: konformizm i dewiacja............. 280 12. �wiadomo�� spo�eczna.................................................. 288 J�zyk - instrument idei................................................... 288 Od �wiadomo�ci indywidualnej do spo�ecznej ................292 Odmiany �wiadomo�ci spo�ecznej................................... 295 Patologia �wiadomo�ci spo�ecznej................................... 300 13. Kultura zaufania ........................................................... 308 Teorie i teoretycy zaufania.............................................. 308 Zaufanie i nieufno��: "zak�ady" na temat przysz�o�ci .....309 Zasadno�� zaufania lub nieufno�ci..................................313 Strukturalne �r�d�a kultury zaufania ..............................318 Podmiotowe czynniki kultury zaufania ...........................320 Funkcje i dysfunkcje zaufania i nieufno�ci ......................320 Przes�anie dla praktyki.................................................... 324 Cz�� IV PODZIA�Y SPO�ECZNE 14. Nier�wno�ci spo�eczne ................................................ 331 Nier�wno�� a nier�wno�� spo�eczna ............................. 331 Dobra generuj�ce nier�wno�ci spo�eczne....................... 332 Idea stratyfikacji spo�ecznej ........................................... 336 Warstwy spo�eczne ........................................................ 338 Piotr Sztompka 10 Ruchliwo�� spo�eczna..................................................... 339 Klasy spo�eczne .............................................................. 345 Inne nier�wno?ci dychotomiczne ................................... 348 15. Funkcje i geneza nier�wno?ci........................................ 356 Ideologie nier�wno?ci .................................................... 356 Teorie nier�wno?ci......................................................... 358 16. W�adza i autorytet........................................................ 36J W�adza jako odmiana nier�wno�ci................................. 3( Odmiany w�adzy ............................................................ 3" Formy legitymizacji w�adzy ............................................ 376 Przyw�dztwo.................................................................. 381 Cz�� V FUNKCJONOWANIE SPO�ECZE�STWA 17. Socjalizacja i kontrola spo�eczna................................... 389 Zmienno�� spo�ecze�stwa .............................................. 389 Geneza ludzkiego sposobu �ycia..................................... 390 Socjalizacja: wchodzenie do spo�ecze�stwa .................... 392 Trzy wizje internalizacji kultury...................................... 393 Odmiany socjalizacji....................................................... 400 Efekty socjalizacji ........................................................... 403 S�abe ogniwa socjalizacji................................................. 406 Granice kontroli spo�ecznej............................................ 410 Przes�anie praktyczne ..................................................... 413 18. Proces instytucjonalizacji.............................................. 417 Determinacja strukturalna a morfogeneza ...................... 418 Instytucjonalizacja jako odmiana morfogenezy............... 419 Innowacje i innowatorzy ................................................ 420 Kariera innowacji ........................................................... 425 Omijanie i erozja regu�................................................... 429 11 Socjologia. Analiza spo�ecze�stwa Cz�� VI , ZMIENNO�� SPO�ECZNA 19. Zmiana spo�eczna, rozw�j i post�p .............................. 437 Zmiana spo�eczna.......................................................... 437 Proces spo�eczny ........................................................... 438 Rozw�j spo�eczny.......................................................... 440 Post�p spo�eczny ........................................................... 441 Losy idei post�pu .......................................................... 444 Od przedmiotowego do podmiotowego uj�cia post�pu... 447 20. Trauma zmian spo�ecznych .......................................... 454 Od dyskursu post�pu do dyskursu traumy..................... 455 Traumatogenne zmiany spo�eczne.................................. 456 Trzy poziomy traumy kulturowej................................... 459 Genealogia traumy kulturowej ...................................... 460 Czynniki po?rednicz�ce................................................. 464 Symptomy traumy......................................................... 465 Radzenie sobie z traum�................................................ 466 Przezwyci�enie traumy................................................. 470 21. Czas w spo�ecze�stwie ................................................. 474 Czas jako wymiar �ycia spo�ecznego.............................. 475 Czas jako aspekt zmiany spo�ecznej ............................... 478 Czas ilo�ciowy i jako�ciowy........................................... 479 Czas w �wiadomo�ci spo�ecznej i kulturze ..................... 482 Kulturowa regulacja czasu ............................................. 485 Spo�eczne funkcje czasu................................................. 487 22. Klasyczne wizje dziej�w............................................... 493 Klasyczny ewolucjonizm w socjologii ............................ 495 R�ne wizje ewolucji..................................................... 498 Neoewolucjonizm w etnologii i socjologii ..................... 502 Neodarwinizm i socjobiologia ....................................... 506 Teoria modernizacji....................................................... 507 Teoria spo�ecze�stwa postindustrialnego ....................... 509 Teoria cykli dziejowych w historiozofii.......................... 512 Socjologiczne teorie cykli.............................................. 514 Wizja trzecia - marksizm ............................................... 517 Marksizm po Marksie ................................................... 521 12 v ?v ^^.:j v" Piotr Sztompka 23. Stawanie si� spo�ecze�stwa .......................................... 526 Socjologia historyczna................................................... 526 Teoria podmiotowo�ci................................................... 529 Trzeci poziom rzeczywisto�ci spo�ecznej........................ 530 Idea podmiotowo�ci w historii my�li............................. 532 Historia jako realizacja i wytwarzanie podmiotowo�ci... 536 24. Rewolucja spo�eczna.................................................... 539, Rewolucje jako znami� epoki nowoczesnej.................... 53Sf Poj�cie rewolucji ........................................................... 54| Przebieg rewolucji......................................................... 543 Modele rewolucji.......................................................... 545 Teorie rewolucji ............................................................ 546 Zdefiniowana ignorancja w teorii rewolucji................... 550 Cz�� VII SPO�ECZE�STWO WSPӣCZESNE 25. Nowoczesno�� i p�na nowoczesno��.......................... 557 Poj�cie nowoczesno�ci: historyczne i analityczne ........... 558 Modele biegunowe........................................................ 560 Osobowo�� nowoczesna................................................ 564 Krytyka nowoczesno�ci ................................................. 567 Co po nowoczesno�ci? .................................................. 570 P�na nowoczesno�� ..................................................... 575 26. Globalizacja..................................................................581 Od izolacji do globalizacji.............................................. 581 Prekursorzy teorii globalizacji........................................ 586 Globalizacja kultury ...................................................... 590 Teorie globalizacji kulturowej........................................ 592 Cztery wizje globalizacji ................................................ 596 Test sprawdzaj�cy rozumienie poj�� socjologicznych ......... 600 Sto ksi��ek z mojej p�ki .................................................... 633 Indeks rzeczowy ................................................................ 639 Indeks os�b ........................................................................ 649 Socjologia. Analiza spo�ecze�stwa SPIS BIOGRAM�W -*- - ~:i- Jean Baudrillard (1929-)................................................ 559 Pierre Bourdieu (1930-2002)..................:...................... 237 Auguste Comte (1798-1857) ......................................... 22 Charles H. Cooley (1864-1929) .................................... 82 Emile Durkheim (1858-1917) ....................................... 232 Norbert Elias (1897-1990) ............................................ 528 Michel Foucault (1926-1984)........................................ 394 Anthony Giddens (1938-).............................................. 574 Erving Goffman (1922-1982)........................................ 104 Jurgen Habermas (1929-) .............................................. 317 George C. Homans (1910-1989)................................... 47 Bronis�aw Malinowski (1884-1942) .............................. 247 Karol Marks (1818-1883).............................................. 344 George H. Mead (1863-1931)....................................... 72 Robert K. Merton (1910-) ............................................. 141 Stanis�aw Ossowski (1897-1963)................................... 28 Yilfredo Pareto (1848-1923).......................................... 511 Talcott Parsons (1902-1979).......................................... 123 Georg Simmel (1858-1918)........................................... 134 Pitirim A. Sorokin (1889-1968)..................................... 516 Herbert Spencer (1820-1903)........................................ 497 William G. Sumner (1840-1910) ................................... 268 Alexis de Tocqueville (1805-1859) ................................ 535 Ferdinand Toennies (1855-1936)................................... 212 Max Weber (1864-1920)............................................... 54 Florian Znaniecki (1882-1958) ..................................... 52 Piotr Sztompka 14 SPIS DIAGRAM�W ........ 1. G��wny akcent r�nych orientacji*socjologicznych ... 33 2. Konteksty �ycia spo�ecznego.................................... 37 3. Formy aktywno�ci i relacji mi�dzyludzkich ............. l07| 4. Typy struktur komunikacyjnych .............................. 139J , , 5. Przyk�adowe socjogramy ......................................... 14w ... 6. Formy aktywno�ci zbiorowej................................... 173 , 7. Formy zbiorowo?ci.................................................. 193 8. Komplikowanie struktury grupowej ........................201 9. Typy identyfikacji z grup�........................................219 lOa. Konglomerat pozycji i r�l ("wcielenia" Jana)...........276 l Ob. Partnerzy roli (kontakty ka�dego lekarza "jako lekarza").........................................................277 11. Dysonans kulturowy................................................279 12. Rodzaje konformizmu i dewiacji wg R. Mertona ....282 13. Dzia�anie a regu�y spo�eczne....................................284 14. Skala odrzucenia spo�ecznego..................................302 15. Genealogia kultury zaufania....................................321 16. Krystalizacja klas spo�ecznych .................................347 17. Formy w�adzy i wp�ywu ..........................................375 18. Kariera innowacji ....................................................429 19. Typy proces�w ........................................................439 20. Formy zmienno�ci spo�ecznej ..................................442 , 21. Sekwencja traumatyczna..........................................471 22. Genealogia konfliktu klasowego..............................520 23. Relatywna deprywacja.............................................548 24. Krzywa ,J" J. Dayiesa .............................................549 15 Socjologia. Analiza spo�ecze�stwa SPIS PLANSZ BARWNYCH #� -"� Poznanie socjologiczne Sens dzia�ania Koordynacja dzia�a� Flirt - forma interakcji Gra jako interakcja J�zyk gest�w Sygna�y blisko�ci (tie-signs) Formy zbiorowo�ci Szyk jako forma zbiorowo�ci Organizacja przestrzeni Wymiana i handel - tre�� �ycia Kostium jako znak roli Proste role zawodowe ; : W�ska specjalizacja zawodowa i Demonstracja statusu : Symbole statusu ;. Bieda i marginalizacja M�odo�� i staro�� Relikty kulturowe Socjalizacja , Tworzenie idoli Folklor jako przekaz tradycji Regulacja zachowania Audytoria Zachowanie zbiorowe a sacrum Formy zbiorowej ekspresji Rytualizacja sacrum Komercjalizacja sacrum i charyzmy Kontestacja Ruchy spo�eczne Cywilizacja konsumpcyjna �wi�tynie konsumpcji Podzi�kowanie Ksi��ka ta powstawa�a latami w notatkach i konspektach do moich wyk�ad�w, przede wszystkim w Uniwersytecie Jagiello�skim, ale tak�e pi�tnastokrotnie w USA (na Uniwersytecie Columbia w Nowym Jorku i Uniwersytecie Kalifornijskim w Los Angeles) oraz sporadycznie kilku innych uniwersytetach w Europie, Ameryce �aci�skiej i Australii. Udzia� w niej maj� wi�c moi studenci, polscy i zagraniczni. ! Napisana jednak zosta�a w ca�o�ci podczas czterech wiosennych miesi�cy 2001 roku. Taka intensywno�� pracy mo�liwa by�a tylko dzi�ki zaproszeniu mnie, jako go�cia Rektor�w, do dw�ch instytut�w bada� zaawansowanych - w�gierskiego Collegium Budapest oraz holenderskiego NIAS (The Netherlands Institute for Advanced Study). Rektorzy Ga-bor Klaniczay i Henk Wesseling stworzyli mi w tym czasie zupe�nie idealne warunki �ycia i pracy. Je�li istnieje specjalne miejsce w niebie czy raju przeznaczone dla uczonych, to z pewno�ci� wygl�da ono dok�adnie tak, jak ich instytuty. W skomplikowanym i mozolnym dziele przygotowania edytorskiego i produkcji tomu na szczeg�ln� moj� wdzi�czno�� zas�u�yli Adam Michaj��w i wnikliwa redaktorka Ma�gorzata Biernacka. Rozdzia� l Socjologia i spo�ecze�stwo Wiedza spo�eczna a socjologia Powiada si�, �e socjologia to nowa nauka na bardzo stary temat. Albo �e socjologia ma kr�tk� histori�, ale d�ug� przesz�o��. Rzeczywi�cie, jako osobna dziedzina wiedzy naukowej rodzi si� dopiero w I po�owie XIX wieku. Nazw� "socjologia" wprowadza w 1838 roku francuski filozof Auguste Comte, buduj�c zbitk� poj�ciow� z �aci�skiego socius (zbiorowo��, spo�ecze�stwo) i greckiego logos (m�dro��, wiedza). W po�owie wieku pierwsze ksi��ki maj�ce w tytule termin "socjologia" pisze brytyjski my�liciel Herbert Spencer. Ale musia� up�yn�� ca�y wiek XIX, zanim socjologia pojawi�a si� jako uznana dyscyplina akademicka nauczana na uniwersytetach. Mimo �e swoje korzenie intelektualne mia�a w Europie, pe�n� akceptacj� instytucjonaln� zdobywa najpierw w Ameryce. W Stanach Zjednoczonych pierwszy wydzia� socjologii powstaje ju� w 1892 r. na Uniwersytecie w Chica go (kieruje nim Albion W. Smali, r�wnocze�nie za�o�yciel "American Journal of Sociology", do dzi� czo�owego czasopisma socjologicznego w USA). Amery ka�skie Stowarzyszenie Socjologiczne (ASA), najwi�ksza do dzi� organizacja zawodowa socjolog�w, utworzone zostaje w 1909 roku. . � . : � W Europie pierwsza katedra socjologii ustanowiona zostaje we Francji w 1895 roku na Uniwersytecie w Bordeaux (obejmuje j� Emile Durkheim, kt�ry te� od roku 1898 zaczyna redagowa� bardzo wp�ywowy periodyk "UAnnee Sociologi�ue"). W Niemczech znacznie p�niej, bo dopiero w 1919 roku, na Uniwersytecie w Monachium pierwsz� katedr� socjologii uzyskuje Max We- . 18 Rozdziat 1 ber, wcze�niej s�awny ju� profesor ekonomii czy historii gospodarczej, kt�ry w 1909 roku by�, wsp�lnie z Ferdinandem Toenniesem i Georgem Simmlem, za�o�ycielem pierwszego niemieckiego stowarzyszenia socjologicznego. W Wiel kiej Brytanii dopiero po II wojnie �wiatowej socjologia uzyskuje uznany status na g��wnych uniwersytetach, w Oxfordzie i Cambridge uprawiana wcze�niej jako antropologia spo�eczna lub filozofia spo�eczna i polityczna. W Polsce tw�rc� pierwszego uniwersyteckiego o�rodka socjologicznego by� Florian Znaniecki, za�o�yciel katedry na Uniwersytecie w Poznaniu w roku 1920 oraz redaktoi pierwszego polskiego czasopisma socjologicznego, ukazuj�cego si� do dzisiaj "Przegl�du Socjologicznego". jt< W skali mi�dzynarodowej socjologowie zacz�li organizowa� si� w 1893 roku, kiedy francuski uczony Ren� Worms za�o�y� elitarny, niewielki liczbowo Mi�dzynarodowy Instytut Socjologiczny (Institut International de Sociologie, IIS). Dopiero jednak w 1949 roku powsta�a organizacja masowa o zasi�gu �wiatowym, reprezentuj�ca socjolog�w z niemal stu kraj�w i licz�ca obecnie ponad trzy tysi�ce cz�onk�w - Mi�dzynarodowe Stowarzyszenie Socjologiczne (International Sociological Association, ISA). Jest wi�c socjologia dziedzin� stosunkowo m�od�. To mam na my�li, m�wi�c, �e socjologia ma kr�tk� histori�. R�wnocze�nie jednak refleksja na temat spo�ecze�stwa jest zapewne odwieczna, towarzyszy ludziom od zarania dziej�w. �ycie bowiem w otoczeniu innych �udzi, kontakty z innymi, wsp�praca, konkurencja, walka to podstawowe fakty egzystencjalne gatunku ludzkiego. Jeste�my gatunkiem stadnym, �yjemy w zbiorowo�ciach - od rodziny, przez r�d, plemi�, wsp�lnot� lokaln�, s�siad�w, przyjaci�, wsp�pracownik�w, po nar�d, czy wreszcie to, co dzi� objawia si� coraz wyra�niej dzi�ki rozszerzaj�cym si� powi�zaniom komunikacyjnym, ekonomicznym, kulturalnym, a tak�e celowej polityce integracyjnej - spo�ecze�stwo kontynentalne lub globalne, np. europejskie czy �wiatowe. Zauwa�ali to ju� staro�ytni filozofowie (np. Arystoteles), definiuj�c cz�owieka jako "istot� spo�eczn�" (homo so-cius albo homo politicus). Nigdy nie jeste�my sami, od urodzenia do �mierci otaczaj� nas inni i musimy jako� radzi� sobie z innymi, uk�ada� nasze �ycie w�r�d innych. Zbieramy r�ne do�wiadczenia z takich kontakt�w, por�wnujemy z do�wiadczeniami bliskich i znajomych, uog�lniamy je, wyprowadzamy z nich r�ne �yciowe strategie, kt�re stosujemy w codziennej praktyce. Ka�dy cz�owiek jest wi�c w pewnym sensie socjologiem. Tyle �e nie socjologiem akademickim, naukowym. To mam na my�li, m�wi�c, �e socjologia ma d�ug� przesz�o��. Czym cechuje si� ta przed-socjologiczna wiedza o spo�ecze�stwie? Wyst�puje ona w trzech postaciach: wiedzy potocznej, wra�liwo�ci artystycznej i re- 19 Socjologia i spo�ecze�stwo I fleksji filozoficznej. Wiedza potoczna jest, po pierwsze, zbiorem spostrze�e� do�� przypadkowych i osobistych. Ka�dy �yje w nieco odmiennych zbiorowo-�ciach, w r�nych warunkach, ma nieco inne losy �yciowe, inne sukcesy i pora�ki, a zarazem ka�dy ma sk�onno�� do ich generalizowania, traktowania jako powszechnych i typowych. Nasza perspektywa, nasz w�asny punkt widzenia wydaj� si� nam jedynie uprawnione. Dlatego, po drugie, m�dro�� potoczna jest fragmentaryczna i niesp�jna. Nawet wtedy, gdy ulega sformu�owaniu w przys�owiach ludowych, codziennych porzekad�ach lub bardziej rozbudowanych mitach i opowie�ciach, nie tworzy systemu. Da si� j� co najwy�ej u�o�y� alfabetycznie w s�ownik przys��w, z kt�rych ka�de dotyczy zupe�nie r�nych spraw, a kt�re ponadto czasami nie zgadzaj� si� ze sob�, m�wi�c rzeczy sprzeczne. Po trzecie, m�dro�� potoczna jest cz�sto pochopna, nie troszczy si� zbytnio o mocne uzasadnienie swoich konkluzji, o rzeteln� baz� dowodow� dla wypowiadanych prawd, zadowala si� niekiedy pojedynczymi faktami, a nawet faktami pozornymi, mitami czy z�udzeniami. I wreszcie, po czwarte, wiedza zdroworozs�dkowa jest cz�sto apodyktyczna, nie stroni od zdecydowanych ocen, zalece�, s�d�w warto�ciuj�cych. �atwo popada w moralizatorstwo, lansuje partykularne dyrektywy i regu�y. Wiedz� o spo�ecze�stwie artyku�uje r�wnie� sztuka. Najbardziej oczywiste jest to w odniesieniu do literatury, zw�aszcza prozy realistycznej (czy� nie s� wy�mienitymi socjologami Balzac, Zola, Faulkner, Steinbeck, Grass, Fuentes, Mar�uez, �eby wspomnie� tylko kilka nazwisk). Tre�ci socjologiczne odnajdujemy tak�e w poezji czy dramacie. Przynosi je w wielkim bogactwie publicystyka. W niedyskursywny spos�b obserwacje i intuicje na temat spo�ecze�stwa sugeruje tak�e malarstwo (Goya, Bosch), rze�ba, a nawet tw�rczo�� muzyczna, np. opera. Ogromn� skarbnic� wiedzy socjologicznej jest film, fotografia, reporta� telewizyjny. I nic w tym dziwnego. Dominuj�cym tematem sztuki jest przecie� los cz�owieka, a los ten, jak wskazywali�my, nierozerwalnie zwi�zany jest ze spo�ecze�stwem. Poprzez sztuk� realizuje si� wi�c istotny zas�b poznania socjologicznego. Ale oczywi�cie dokonuje si� to niejako przy okazji. Cele i aspiracje sztuki s� inne, a jej warto�ci nie mierzy si� g��wnie korzy�ciami poznawczymi. St�d nie wi��� sztuki rygory i standardy dochodzenia do obiektywnej prawdy. Jest ona w tym sensie bli�sza my�leniu potocznemu ni� naukowej socjologii. Trzecia posta� przed-socjologicznej wiedzy spo�ecznej to filozofia spo�eczna (czy filozofia polityczna), jeden z g��wnych nurt�w filozofii od czas�w staro�ytnych. R�ni si� ona istotnie od wiedzy potocznej i poznania artystycznego. Przede wszystkim tym, �e jako sw�j cel stawia odkrywanie prawdy o �wiecie. Po drugie, jest to refleksja uprawiana profesjonalnie, przez zawodowych my�licieli, a nie na \ boku, przy okazji codziennych spraw �yciowych czy kreacji artystycznej. Pozwala dzi�ki temu przekroczy� ramy indywidualnych do�wiadcze� i ograniczenia subiektywnego horyzontu. Opiera si� na szerokich obserwacjach por�wnawczych dotycz�cych r�nych spo�ecze�stw, korzysta z materia��w historycznych na temat spo�ecze�stw przesz�o�ci. Po trzecie, daleko wi�ksz� wag� przywi�zuje do precyzyjnego formu�owania i uzasadniania wypowiadanych s�d�w, cho� ci�gle nacisk po�o�ony jest na uzasadnienia rozumowe, sp�jno�� wywod�w, prawid�owo�� dedukcji, a fakty empiryczne czy historyczne s� traktowane tylko jakc ilustracje. Po czwarte, poszczeg�lne tezy wi��e si� tu w ca�o�ciowe systemy, akj centuj�c ich logiczn� spoisto�� i d���c do wype�nienia wszystkich pojawiaj�cycl si� p�l niewiedzy. Z takich filozoficznych system�w budowanych przez Augusta Comte'a czy Herberta Spencera wy�oni�a si� w�a�nie socjologia. Po pi�te, typowy jest normatywny, warto�ciuj�cy punkt widzenia, a tak�e ambicja formu�owania wskaz�wek i zalece� praktycznych czy politycznych. Nie przypadkiem tak wielk� rol� w filozofii spo�ecznej odgrywa etyka oraz tak liczne s�, mniej lub bardziej utopijne, wizje "doskona�ych spo�ecze�stw". Socjologia wy�ania si� z tych trzech odmian my�li przed-socjologicznej, jest kontynuacj� i zarazem odmienn� postaci� wiedzy potocznej, tw�rczo�ci artystycznej i filozofii spo�ecznej. Oczywi�cie nie wypiera tamtych form my�li ludzkiej, dodaje si� do nich, istnieje obok nich, wyr�niaj�c si� jednak pod istotnymi wzgl�dami. Momentem prze�omowym jest spostrze�enie, �e spo�ecze�stwo nie jest chaosem ludzkich przypadk�w, lecz posiada swoiste, powtarzalne cechy i prawid�owo�ci, a zatem mo�e by� przedmiotem nowej, rozwijaj�cej si� od epoki O�wiecenia perspektywy poznawczej, a mianowicie nowoczesnej, empirycznej i eksperymentalnej nauki, zmierzaj�cej do formu�owania og�lnych praw rzeczywisto�ci. Rozci�gni�cie na �wiat spo�eczny nowoczesnej perspektywy naukowej stosowanej ju� od XVII wieku w odniesieniu do �wiata przyrody -w astronomii, fizyce, chemii, biologii - da�o pocz�tek naukowej socjologii. Ta nowa, naukowa perspektywa wyr�nia�a si� pod trojakim wzgl�dem: tym, jak wiedz� si� zdobywa, tym, jak formu�uje si� rezultaty i tym, jak korzysta si� z uzyskanych wynik�w. Po pierwsze wi�c, naukowa socjologia odwo�ywa�a si� do systematycznego, standardowego sposobu osi�gania i uzasadniania tez prawdziwych, zwanego metod� naukow�. Za ostateczne kryterium prawdziwo�ci uwa�a�a empirycznie czy eksperymentalnie stwierdzone fakty spo�eczne. Zmierza�a do uzasadnionych uog�lnie� takich fakt�w w postaci praw spo�ecznych. ��da�a na og� kategorycznego formu�owania s�d�w i powstrzymywania si� od ocen i warto�ciowa�. Po drugie, socjologia naukowa proponowa�a nowe, wyra�nie zdefiniowane, ostre, a najlepiej mierzalne poj�cia, czyli zmienne, tworz�ce swoisty j�zyk dyscypliny. Poj�cia te mia�y by� stosowane 21 Socjologia i spo�ecze�stwo w twierdzeniach o zale�no�ciach pomi�dzy rozmaitymi faktami czy zjawiskami. A wielo�� twierdze� mia�a by� logicznie powi�zana w systemy, zwane teoriami naukowymi. Po trzecie, naukowa wiedza socjologiczna mia�a s�u�y� do ugruntowanej, mocno uzasadnionej odpowiedzi na kilka rodzaj�w pyta�. Najpierw na pytania opisowe: jak jest naprawd�? Tutaj rola socjologii polega�a na podwa�aniu i obalaniu r�nych mit�w i z�udze� typowych dla perspektywy potocznej czy przerysowa� i idealizacji wyst�puj�cych w sztuce. Mia�a wi�c przede wszystkim weryfikowa� fakty. Mia�a tak�e zagl�da� pod powierzchni� zjawisk naocznie postrzegalnych, szukaj�c g��bszych, ukrytych warstw rzeczywisto�ci spo�ecznej. Mia�a wreszcie odkrywa� niezamierzone i nieu�wiadamia-ne konsekwencje spo�eczne dzia�a� podejmowanych przez cz�onk�w spo�ecze�stwa. Nast�pne pytanie to: dlaczego jest tak w�a�nie? Tutaj socjologia pragn�a szuka� przyczyn bardziej fundamentalnych ni� te, kt�re narzuca� zdrowy rozs�dek, odkrywa� g��bokie mechanizmy zjawisk, ukazywa� ich powi�zania z kontekstem innych zjawisk r�wnoczesnych, a tak�e z sekwencj� zjawisk wcze�niejszych. Chcia�a tak�e odr�nia� przyczyny rzeczywiste i pozorne lepiej, ni� czyni�a to filozofia. Po trzecie, socjologia chcia�a przewidywa� przysz�y bieg zdarze�, odpowiada� na pytanie: jak b�dzie? Ale nie zadowala� si� przeczuciami czy proroctwami, lecz wyprowadza� z praw naukowych spodziewane tendencje, uzasadnione prognozy spo�eczne. I wreszcie, po czwarte, socjologia mia�a aspiracje praktyczne: chcia�a udziela� naukowo ugruntowanych rad na temat tego, co robi�, aby zmieni� spo�ecze�stwo w po��danym kierunku. Adresowa�a te rady do polityk�w czy administrator�w kieruj�cych �yciem spo�ecznym, ale tak�e do zwyk�ych ludzi, dostarczaj�c im lepszego rozeznania w spo�ecze�stwie i tym samym lepszych szans realizowania ich d��e� i aspiracji. Te cechy naukowej socjologii, wskazane ju� przez tw�rc�w dyscypliny w XIX wieku, zachowa�y aktualno�� do dzi�. Wyznaczaj� sposoby post�powania i cele, jakie stawiaj� sobie tak�e wsp�cze�ni socjologowie. A dok�adniej -wi�kszo�� socjolog�w wsp�czesnych. Pod koniec XX wieku bowiem pojawili si� i tacy, kt�rzy kwestionuj� przewag� podej�cia naukowego nad poznaniem intuicyjnym opartym na emocjach, inspiracji, iluminacji, prze�yciach estetycznych, artystycznych itp. Inni z kolei, uznaj�c potrzeb� nauki w odniesieniu do przyrody czy techniki, odrzucaj� ide� wszelkich prawid�owo�ci i zale�no�ci w �wiecie spo�ecznym, traktuj�c go jako domen� ca�kowitej przypadkowo�ci, dowolno�ci, p�ynno�ci i fragmentaryczno�ci. Taka destrukcja naukowej socjologii dokonuje si� pod modnym has�em postmodernizmu. Kierunek ten na szcz�cie jedynie marginalnie wp�ywa na to, co robi� naprawd� socjologowie na ca�ym �wiecie, i nale�y s�dzi�, �e stanowi przemijaj�c� szybko dewiacj� my�low�, �lep� uliczk� w rozwoju dyscypliny. Socjologia 22 Rozdzia� 1 AUGUSTE COMTE (1798-1857) Filozof francuski, kt�ry w swoim g��wnym, sze�ciotomowym dziele Cours de philosophie positive [Kurs filozofii pozytywnej] wydanym w latach 1830-1842 podj�� syntez� ca�ej dotychczasowej wiedzy naukowej, postuluj�c jej rozszerzenie na obszar zjawisk zwi�zanych z �yciem spo�ecznym i inicjuj�c now� dyscyplin� nauki -socjologi�. My�lenie naukowe albo inaczej "pozytywne" by�o w jego uj�ciu ukoronowaniem ewolucji my�li ludzkiej przechodz�cej trzy stadia: teologiczne (gdy w wyja�nieniach zjawisk ludzie odwo�uj� si� do si� nadprzyrodzonych czy istoty boskiej), metafizyczne (gdy wyja�niaj� przez abstrakcyjne poj�cia i rozumow� kontemplacj�) i wreszcie pozytywne (gdy formu�uj� twierdzenia oparte na faktach i zale�no�ciach wsp�istnienia lub nast�pstwa mi�dzy faktami). Z kolei socjologia by�a dla Comte'a ukoronowaniem hierarchii nauk, mog�a powsta� dopiero na bazie nauk wcze�niejszych: matematyki, astronomii, chemii, fizyki, biologii. Zajmuje si� bowiem przedmiotem o najwy�szym stopniu z�o�ono�ci. �wiat przyrody i spo�ecze�stwa stanowi jedno�� i dlatego tak�e metoda socjologii musi opiera� si� na tych samych zasadach co metody nauk przyrodniczych. Socjologia musi na�ladowa� wzorce metodologiczne nauk przyrodniczych, w szczeg�lno�ci musi opiera� si� na faktach i poza zaobserwowane fakty nie wychodzi�. G��wnym podej�ciem badawczym socjologii jest metoda por�wnawcza. A celem - "rozumienie-przewidywanie-zapobieganie", czyli formu�owanie wyja�nie�, z kt�rych wyprowadzi� mo�na predykcje i zalecenia praktyczne. Szczeg�ln� racj� istnienia socjologii jest dokonuj�cy si� w wyniku XVIII-wiecznych rewolucji, a zw�aszcza Wielkiej Rewolucji Francuskiej, fundamentalny prze�om spo�eczny: zast�pienie spo�ecze�stwa tradycyjnego - nowoczesnym, opartym na przemy�le, zurbanizowanym i republika�skim. Nowy system nie rozwinie si� spontanicznie, wymaga racjonalnego kierowania, kt�rego podstaw dostarczy� winna w�a�nie socjologia. Comte postrzega� spo�ecze�stwo na podobie�stwo skomplikowanego organizmu, czyli stosowa� analogi� organiczn�. Budow� spo�ecze�stwa albo inaczej - anatomi� bada� winna "statyka spo�eczna", a jego funkcjonowanie i zmienno��, czyli fizjologi� - "dynamika spo�eczna". Podstawowym sk�adnikiem spo�ecze�stwa s� grupy spo�eczne, a w�r�d nich najwi�ksz� rol� odgrywa rodzina. Od Comte'a pochodzi znane powiedzenie, �e rodzina jest podstawow� kom�rk� spo�eczn�. Spo�ecze�stwo ulega nieustannemu procesowi rozwoju, a jego kierunek i etapy wskazuje wspomniane wcze�niej "prawo trzech stadi�w". LITERATURA A. Comte, Metoda pozytywna w szesnastu wyk�adach, Warszawa 1961, PWN A. Comte, Rozprawa o duchu filozofii pozytywnej, Warszawa 1973 B. Skarga, Comte, Warszawa 1966, Wiedza Powszechna M. Kucia, "Comte", w: Encyklopedia Socjologii, 1.1, Warszawa 1998, Oficyna Naukowa, s. 97-99 J. Szczepa�ski, Socjologia: rozw�j problematyki i metod, Warszawa 1969, PWN, s. 49-72 J. Szacki, Hist�tia my�li socjologicznej, 1.1, Warszawa 1981, PWN, s. 255-295 Socjologia i spo�ecze�stwo 23 Wizje "naukowo�ci" socjologii Og�lne uznanie naukowego statusu socjologii nie mo�e jednak prowadzi� do naiwnego uto�samiania nauki o spo�ecze�stwie z naukami o przyrodzie. B��d ten pope�niali XIX-wieczni tw�rcy socjologii, kt�rzy postulowali proste na�la dowanie przez now� dyscyplin� takich metod i procedur badawczych, jakie wypracowa�y bardziej dojrza�e i wcze�niej istniej�ce nauki przyrodnicze: astro nomia, fizyka, chemia, biologia. August Comte okre�li� te metody jako "pozy tywne", przynosz�ce przezwyci�enie wcze�niejszych "teologicznych" i "me tafizycznych" sposob�w my�lenia, i st�d zalecany przez niego dla socjologii spos�b uprawiania nauki nazywamy pozytywistycznym. Do tego modelu na uki nale�a�o kilka dyrektyw. Po pierwsze, ograniczenie poznania naukowego do fakt�w bezpo�rednio obserwowalnych zmys�owo, a unikanie wszelkich tez na temat istoty, esencji, fundamentalnych mechanizm�w zjawisk. Po drugie, osi�ganie wszelkich uog�lnie� drog� ostro�nej indukcji, poprzez gromadzenie coraz liczniejszych obserwacji fakt�w, a nast�pnie klasyfikowanie ich wed�ug podobie�stw. Po trzecie, sprowadzenie praw naukowych do prostych tez o za le�no�ciach mi�dzy obserwowalnymi faktami: albo tego typu, �e pewne fakty wyst�puj� razem, albo �e nast�puj� po sobie. Po czwarte, proste, rozumowe wyprowadzanie z praw naukowych przewidywa� na temat zjawisk przysz�ych. Po pi�te, wyprowadzanie z praw i predykcji dyrektyw praktycznych na temat zapobiegania lub wywo�ywania nowych fakt�w, poprzez t�umaczenie ich na j�zyk czyn�w, podobnie jak w medycynie, gdzie z wiedzy biologicznej, che micznej itp. wyprowadza si� zasady prewencji i terapii, lub w in�ynierii, gdzie z praw mechaniki wyprowadza si� techniczne sposoby budowy dom�w czy most�w. : -;.-,.-�. Pozostawmy na boku kwesti�, czy taka charakterystyka nie upraszcza�a za nadto tego, co naprawd� robili Kepler, Newton, Lavoisier, Faraday i inni tw�r cy nowoczesnego przyrodoznawstwa. Wa�ne dla nas jest to, �e za postulatem, aby na�ladowa� w socjologii metody nauk przyrodniczych, kry�o si� za�o�enie, �e przedmiot tych nauk jest zasadniczo taki sam, �e przyroda i spo�ecze�stwo maj� tak� sam� natur�. Taki pogl�d o jedno�ci �wiata zar�wno przyrodnicze go, jak i spo�ecznego nazywamy naturalizmem. Naturalizm by� nieod��cznym dope�nieniem pozytywizmu. �r Jeszcze w XIX wieku taka idea naukowo�ci socjologii zosta�a podwa�ona przez kilku my�licieli. Niemieccy filozofowie Wilhelm Dilthey i Heinrich Ri-ckert zakwestionowali tez� o jedno�ci przyrody i spo�ecze�stwa, wskazuj�c, �e w �wiecie ludzkim wyst�puj� rzeczy niespotykane w przyrodzie, a mianowicie znaczenja, sensy, symbole, regu�y, normy, warto�ci, s�owem - kultura. Spo�e- 24 Rozdzia� 1 cze�stwo jest fundamentalnie odmienne od przyrody. Z takiego stanowiska, kt�re nazywamy antynaturalistycznym, wyprowadzi� dalsze implikacje tw�rca socjologii niemieckiej Max Weber, postuluj�c zupe�nie przeciwstawny Com-te'owskiemu model uprawiania socjologii. Nazywamy go antypozytywistycz-nym lub humanistycznym. Zgodnie z takim stanowiskiem nauka nie mo�e ogranicza� si� do powierzchniowych fakt�w, obserwowalnych zmys�owo, lecz musi si�ga� g��biej, do ukrytych w�a�nie, nieobserwowalnych znacze� czy warto�ci wi�zanych z faktami przez ludzi, a te ujawni� mo�e dopiero rozumowa interpretacja. Metoda rozumienia zjawisk spo�ecznych zaproponowana przez Wf-bera wywar�a ogromny wp�yw na wsp�czesn� socjologi�, zw�aszcza w tym |ej nurcie, kt�ry nazywamy hermeneutycznym. Wsp�czesna hermeneutyka posz�a daleko w kierunku rozwi�zania podstawowej trudno�ci metody rozumienia, jak� jest gro�ba subiektywizmu interpretacji, podwa�aj�ca tak istotny dla nauki postulat obiektywizmu, czyli niezale�no�ci wiedzy od tego, kto j� formu�uje. Ju� brytyjski filozof nauki Karl R. Popper podkre�la� rol� otwartej krytyki w �rodowisku naukowym jako mechanizmu kontroli i korekty jednostronnych pogl�d�w. Id�c� w podobnym kierunku propozycj� przedstawi� niemiecki filozof i socjolog Jiirgen Habermas, kt�ry wskazuje, �e interpretacja rozumiej�ca nabiera charakteru obiektywnego, je�li jest formu�owana w drodze otwartej dyskusji z udzia�em wielu badaczy w warunkach "idealnej sytuacji komunikacyjnej", czyli ca�kowitej swobody wypowiedzi, r�wnej pozycji dyskutant�w, braku jakichkolwiek nacisk�w zewn�trznych i argument�w nieme-rytorycznych. Wy�aniaj�ca si� z takiego w pe�ni demokratycznego dyskursu wiedza wolna jest od subiektywnych skrzywie�. Do prze�omu antypozytywistycznego i antynaturalistycznego w socjologii przyczynili si� tak�e socjologowie polscy. Ojciec akademickiej socjologii w Polsce Florian Znaniecki by�, wsp�lnie z ameryka�skim psychologiem Williamem Thomasem, tw�rc� g�o�nej koncepcji "wsp�czynnika humanistycznego". Podkre�la�a ona, �e wszelkie fakty spo�eczne, w odr�nieniu od przyrodniczych, s� zawsze zwi�zane z dzia�alno�ci� jakich� ludzi, s� faktami "czyimi�, a nie niczyimi", mieszcz� si� w obr�bie �yciowych do�wiadcze� jakich� jednostek lub zbiorowo�ci, kt�re si� z nimi stykaj�, postrzegaj�, doznaj�, prze�ywaj�, interpretuj�, oceniaj�. Maj� wi�c z natury zawarty w sobie �w "wsp�czynnik humanistyczny". I dlatego bada� je mo�na tylko z perspektywy tych ludzi, w kt�rych do�wiadczeniu wyst�puj�, stawiaj�c si� w ich po�o�eniu, patrz�c na �wiat ich oczami, rozszyfrowuj�c ich hierarchie warto�ci, systemy regu� jakimi si� kieruj�, a nie w drodze jakiej� oderwanej, zewn�trznej obserwacji. A wi�c inaczej, trzeba zawsze bada� spo�ecze�stwo z uwzgl�dnieniem "wsp�czynnika humanistycznego". Konkretnym wyrazem takiego stanowiska metodologicz- Socjologia i spo�ecze�stwo 25 fv nego by�o oparcie si� przez Thomasa i Znanieckiego w ich monumentalnym dziele o emigrantach polskich pt. Ch�op polski w Europie i w Ameryce, na szczeg�lnym typie �r�de�. Si�gn�li mianowicie do list�w i pami�tnik�w, czyli, jak to nazywali, "dokument�w osobistych". W ten spos�b mogli dotrze� do autentycznego punktu widzenia emigrant�w rzuconych w nowe i obce �rodowisko spo�eczne i kulturowe, zrozumie� "od �rodka" ich problemy i dramaty. Po II wojnie �wiatowej do umocnienia w Polsce nurtu antynaturalistycznego i antypozytywistycznego, bardzo wp�ywowego od czasu Znanieckiego, przyczynili si� dwaj wybitni uczeni -J�zef Cha�asi�ski i Stanis�aw Ossowski. Pierwszy kierowa� uwag� ku z gruntu humanistycznej problematyce kultury i kontynuowa� w jej badaniu metod� interpretowania pami�tnik�w (np. w znanej pracy M�ode pokolenie ch�op�w), drugi g��boko argumentowa� tez� o zasadniczych "osobliwo�ciach nauk spo�ecznych" w por�wnaniu z naukami o przyrodzie. Typow� dla modelu pozytywistycznego tez� o tzw. "symetrii wyja�niania i przewidywania", to znaczy pogl�d, �e dysponuj�c eksplanacyjn� teori� naukow� mo�emy formu�owa� niezawodne przewidywania przysz�ych zjawisk spo�ecznych, zakwestionowa�o od czas�w Comte'a wielu socjolog�w. Zwr�cili oni uwag�, �e nawet znaj�c wszystkie pojedyncze prawa rz�dz�ce �yciem spo�ecznym, nie potrafimy przewidzie�, w jakich unikalnych kombinacjach zadzia�aj� i jak nawzajem wp�yn� na swoje ostateczne efekty. Nawet bowiem w najprostszej sytuacji spo�ecznej wyst�puje wielka mnogo�� czynnik�w sprawczych, z kt�rych ka�dy uruchamia inne prawa. A ponadto, ka�de celowe i zamierzone dzia�anie wyzwala wielk� ilo�� efekt�w niezamierzonych, skutk�w ubocznych czy nawet sprzecznych z zamierzeniami, nieraz bardzo po�rednich i odleg�ych. Pewna analogia tego problemu wyst�puje i w naukach przyrodniczych. Znamy przecie� wszystkie prawa grawitacji, a nie potrafimy przewidzie�, gdzie upadnie li�� niesiony wiatrem, dysponujemy wszystkimi prawami meteorologii, a ci�gle nie udaj� si� nam prognozy pogody, wiemy mn�stwo na temat tektoniki, a zaskakuj� nas trz�sienia ziemi czy erupcje wulkan�w, znamy ju� kompletn� budow� ludzkiego genomu, nie potrafimy jednak wiele powiedzie�, z jakimi zdolno�ciami urodzi si� dziecko, jakie choroby przejdzie w �yciu i kiedy umrze. Niekt�rzy powiadaj�, �e ruch skrzyde�ek motyla gdzie� w d�ungli amazo�skiej nie jest oboj�tny - poprzez niesko�czony �a�cuch powi�za� w atmosferze - dla wywo�ania huraganu na Filipinach czy Florydzie. Podobnie w naukach spo�ecznych, maj�c spor� wiedz� ekonomiczn�, jeste�my stale zaskakiwani ruchami gie�dy, kursami walut czy cenami ropy naftowej. Nikomu jeszcze nie uda�o si� przewidzie� mobilizacji ruch�w spo�ecznych, wybuchu masowych protest�w czy rewolucji. �adna, najm�drzejsza nawet reforma polityczna nie dokonuje si� niestety bez przykrych niespodzianek. A w mniej- V szej skali, nigdy nie jeste�my pewni, jak zachowa si� jutro nasz znajomy czy przyjaciel, ani co zrobi za chwil� kierowca na s�siednim pasie autostrady. Mo�na oczywi�cie powiedzie�, �e to wszystko wynika po prostu z m�odo�ci socjologii i niedostatk�w wiedzy, jak� dysponujemy. Ale to tylko cz�� prawdy. S� bowiem powody zasadnicze, zwi�zane z tym, �e przewiduj�c zjawiska spo�eczne, przewidujemy dzia�ania ludzi, a - co wi�cej - ludzi dzia�aj�cych nie w odosobnieniu, lecz w�r�d innych ludzi, w kontaktach i interakcjach z innymi. Ot� wielu socjolog�w (np. znany socjolog niemiecki Nik�a� Luhmann)! podkre�la, �e nawet pojedyncze dzia�ania ludzkie s� obarczone istotnym czyn/ nikiem niepewno�ci, dowolno�ci, "kapry�no�ci", przypadkowo�ci. Jak powia* da brytyjski teoretyk Anthony Giddens, "cz�owiek zawsze mo�e zachowa� si� inaczej", ni� oczekujemy1. A pot�guje si� to niezmiernie, gdy mamy do czynienia z zachowaniami zbiorowymi czy masowymi, gdy ludzie wp�ywaj� nawzajem na swoje post�powanie. A druga zasadnicza swoisto�� ludzkich dzia�a� w por�wnaniu z obiektami przyrodniczymi polega na tym, �e ludzie dysponuj� w�asn�, trafn� lub nietrafn� wiedz� na temat swojej sytuacji, otoczenia spo�ecznego, szans dzia�ania, dost�pnych �rodk�w, i dzia�aj�, opieraj�c si� na takiej wiedzy. Wiedza ta pochodzi z najrozmaitszych �r�de�, unikalnych do�wiadcze�, kontakt�w, dla ka�dego przecie� odmiennych, kumuluje si� w pami�ci od dzieci�stwa, a potem manifestuje w dzia�aniach. Przewidzie� konkretny kszta�t tej wiedzy nie spos�b. A jeszcze trudniej, gdy chcieliby�my przewidzie� nie dzia�ania jednostek czy zbiorowo�ci, ale stan ca�ego spo�ecze�stwa w jakim� momencie w przysz�o�ci. Nawet gdyby prawa socjologiczne pozwala�y nam wyprowadzi� przewidywania na temat wszystkich aspekt�w przysz�ego spo�ecze�stwa, to - jak wskazywa� Karl Popper - jednego nie potrafimy przewidzie� na pewno, mianowicie przysz�ej wiedzy, jak� dysponowa� b�dzie przysz�e spo�ecze�stwo. A od charakteru i poziomu wiedzy w�a�nie zale�y w ogromnym stopniu kszta�t spo�ecze�stwa. Czy sto lat temu mo�na by�o przewidzie� telewizj� lub Internet, telefony kom�rkowe czy komputery osobiste? A przecie� te tw�rcze, a wi�c z definicji nieprzewidywalne odkrycia zmieni�y kompletnie ca�y �wiat spo�eczny. Musimy wi�c pogodzi� si� z pewn� indetermina-cj� �ycia spo�ecznego i zapomnie� o marzeniach pozytywist�w, �e zdarzenia spo�eczne da si� przewidywa� tak precyzyjnie jak ruchy planet. I z jednym jeszcze za�o�eniem pozytywistycznego modelu nauki rozprawia si� socjologia wsp�czesna. O ile Max Weber w nowy spos�b okre�li� charakter wiedzy socjologicznej, o tyle odej�cie od pozytywistycznego, "in�ynieryjnego" uj�cia zastosowa� socjologii zawdzi�czamy niemieckiemu my�licielowi 1 A. Gjddens, The Constitution of Society, Cambridge 1984: Polity Press, s. 9. 27 Socjologia i spo�ecze�stwo Karolowi Marksowi. Zwr�ci� on uwag�, �e wiedza spo�eczna, w odr�nieniu od wiedzy przyrodniczej, ma walor ideologiczny, to znaczy - jak pisa� - "staje si� si�� realn�, je�li poci�ga za sob� masy"2. Inaczej m�wi�c, same koncepcje, doktryny, wizje, teorie, informacje maj� w �wiecie spo�ecznym znaczenie praktyczne, poniewa� zmieniaj� my�lenie ludzi, ich motywacje, intencje, racje, a w konsekwencji ich dzia�ania. A z dzia�a� masowych sk�ada si� w�a�nie spo�eczna praxis. Od zupe�nie innej strony i daleko p�niej podobn� my�l odnajdziemy u XX-wiecznego klasyka socjologii ameryka�skiej Roberta Mertona. Opisa� on mechanizm tzw. "prognoz samorealizuj�cych si� i samodestrukcyj- l nych". W tym pierwszym wypadku ludzie, bior�c na serio jak�� teori� i wyni- l kaj�ce z niej przewidywania, nawet je�li s� fa�szywe, doprowadzaj� do tego, �e * teoria si� sprawdza. Np. inwestorzy, prze