TOMASZ S�KOWSKI Psychologiczne aspekty rehabilitacji zawodowej os�b niewidomych zatrudnionych W warunkach pe�nej i cz�ciowej integracji 'WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU MARII CURIE-SK�ODOWSKIEJ LUBLIN 2001 Recenzent Prof dr hab Roman Ossowski Redakcja Maria Kopycinska-Lehun Redakc)a techniczna i sk�ad Stanis�aw Kosior Pro)ekt ok�adki l stron tytu�owych Marta i Zdzis�aw Kwiatkowscy Druk l oprawd petit S C Lublin � by Wydawnictwo UMCS, Lublin 2001 ISBN 83-227-1711-3 �WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU MARII CURIE SK�ODOWSKIEJ 20-031 Lublin, pl Mani Cune-Sklodowskie) 5 tel (0-81) 537-53-04, 537-53-02 (kolporta�), fax (0-81) 537-53-02 Intemet http //press umcs lublin pl Spis tre�ci Wst�p 7 Rozdzia� l Problemy rehabilitacji os�b niepe�nosprawnych ze szczeg�lnym uwzgl�dnieniem inwalid�w wzroku 13 l l Podstawowe zagadnienia rehabilitacji zawodowe] inw-tlidow w aspekcie psychologu- znym 13 l 2 Formy przygotowywania inwalid�w do podj�cia pracy 20 l 3 Czynniki wp�ywaj�ce na efekty rehabilitacji zawodowe) inwalid�w 21 1 4 Koncepcja osobowo�ci p�acy inwalidy W Gellmana i jej zastosowanie do wyja�niania piaktycznych problem�w zwi�zanych z re habihtac)cj zawodowa 25 Rozdzia� 2 Spo�eczne warunki �rodowiska jako istotny element rehabilitacji zawodowej inwalid�w 29 2 l Niekt�re wa�niejsze dokument) i przepisy piawne dotycz�ce os�b niepe�nosprawn-ych 29 2 2 Zatrudnienie os�b niepe�nosprawnych w pe�ne) integracji w zwyk�ych i specjalnych warunkach pracy 35 2 3 Zatiudnienie os�b niepe�nosprawnych w zak�adach pracy chronione) 38 24 Pioblemy zatiudmema os�b niewidomych w Polsce 43 25 Tiudnosci wyst�puj�ce i\ rehabilitacji zawodowe] niewidomych w Polsce w dobie przemian spo�eczno-ekonomicznych 48 2 6 Konsekwencje biaku r�wnowagi mi�dzy podmiotowymi uwarunkowaniami niepe�nosprawnego pracownika i jego �rodowiskiem prac) w sv\iet1e bada� 55 2 7 Zmiany w przepisach o orzekaniu o niepe�nosprawno�ci na pod-s�iwie Ustawy 7 dnia 27 sierpnia 1997 r o rehabilitacji zawodowe-] i spo�eczne) oraz zatrudnianiu os�b niepe�nosprawnych 59 Rozdzia� 3 Uwarunkowania funkcjonowania cz�owieka niewidomego w �rodowisku spo�ecznym 61 31 Niepe�nosprawno�� )ako czynnik modyfikuj�c} percepcj� sytuac|i spo�ecznych na przyk�adzie sytuacji pracy 61 l ' l'i/\ 1( isi i\\ ,inir spolnzi-ic ludzi niewidomych 65 > l lii ik i\/ioku )ako sytuacja h-ustracyjna i )eJ wp�yw na przystoso- u.inu- w �wietle bada� 55 Rozdzia� 4 Obraz siebie jako wymiar warunkuj�cy funkcjonowanie osobiste i spo�eczne cz�owieka niewidomego 71 4 l Niepe�nosprawno�� Jako element obrazu siebie inwalidy 71 42 Pizegl�d bada� nad obiazem siebie ludzi niewidomych 76 4 3 Kierunki pizystosowania os�b niepe�nosprawnych do sytuac)! inwalidztwa w nawi�zaniu do koncepcji transakcyjnego modelu temperamentu A Eliasza gl 4 4 Niepe�nosprawno�� a nasilenie niekt�rych wymiar�w osobowo�ci 84 Rozdzia� 5 Od deterministycznego do funkcjonalnego podej�cia do problematyki temperamentu g7 5 l Problematyka temperamentu � zagadnienia wst�pne 87 5 2 Wybiane koncepcje temperamentu 88 5 3 Funkcjonalne pode)scie do problematyki temperamentu Zespo�u Psychologu Ro�nie Indywidualnych Uniwersytetu Warszawskiego pod kierownictwem ] Strelaua 9g 5 4 Problem sta�o�ci � zmienno�ci temperamentu 103 5 5 Temperament jako moderator zjawisk zwi�zanych ze stresem, ze szczeg�lnym uwzgl�dnieniem sytuacji inwalid�w wzroku (podej�cie funkcjonalne) �\m 5 6 Rola rehabilitacji jako czynnika wspomagaj�cego dzia�anie syste- mu regulacji stymulac)! -[-(Q Rozdzia� 6 Prezentacja bada� w�asnych \T\ 6 l Pioblematyka cel i hipotezy badawcze 121 6 2 Teren bada� 1 opis grup badanych 123 6 3 Kwestionariusz Temperamentu (KTS) 125 64 lnu entarz Osobowo�ci H ] Eysencka 134 65 Skala Akceptaqi Inwalidztwa (SAI) M Orkan L�ckie; 139 66 Skala Poczucia Konta oli Delta R � Drwala 143 6 7 Aktualizacja siebie a �rodowisko pracy badanych os�b AS-3 T Wit kowskicgo 145 68 Opis wynik�w bada� uzyskanych za pomoc� Kwestionariusza Czynnik�w Emocjonalnych KECZ 152 Zako�czenie i wnioski 1157 Bibhoglafia Brak wzroku, tak jak inne rodzaje niepe�nosprawno�ci jest szczeg�lnego rodzaju sytuacj� trudn� Trudno�ci obiektywne wynikaj�ce z niemo�no�ci pos�ugiwania bi� tak wa�nym dla sfery poznawczej analizatorem, jakim jest wzrok, nak�adaj� si� tu na problemy natury psychologicznej i spo�ecznej Wszystkie one razem sk�adaj� si� na specyficzny obraz trudno�ci, kt�re niewidoma osoba napotyka w swoim �yciu Badania prezentowane w tej ksi��ce dotycz� sytuacji zawodowej inwalid�w niewidomych w aspekcie ich zdolno�ci adaptacji do ro�nych warunk�w pracy Dobrani do bada� niewidomi pracownicy byli zatrudnieni przez co najmniej pi�� lat b�d� w �rodowisku w pe�ni integracyjnym, b�d� w cz�ciowej integracji Wed�ug badaczy zajmuj�cych si� t� problematyk� okres przebywania w �rodowisku silnie lub s�abo stymuluj�cym mo�e spowodowa� wyra�ne zmiany w�a�ciwo�ci fizjologicznych mechanizm�w reaktywno�ci (np Eliasz 1981, s 167) Przy efektywnym funkcjonowaniu systemu regulacji stymulacji, zmiany te mog� r�wnie� dotyczy� nat�enia niekt�rych cech osobowo�ci Do bada� wybrane zosta�y cechy, kt�re mog� generowa� wysok� stymulacj�, a jednocze�nie konsekwencje w�asnej niepe�nosprawno�ci i je) percepcja w du�ym stopniu mog� wp�ywa� na ich nat�enie Jako kryterium zr�nicowania �rodowisk zatrudnienia zosta� przyj�ty poziom stymulacji dostarczany przez te �rodowiska. Niski poziom stymulacji zwi�zany jest z zatrudnieniem w cz�ciowe; integracji (zak�ady pracy chronionej � sp�dzielnie), a wysoki poziom stymulacji � z zatrudnieniem w pe�nej integracji (zwyk�e zak�ady pracy) Poziom stymulacji �rodowiska, w kt�rym przebywa cz�owiek ma bardzo wa�ne znaczenie dla zachowania optymalnego poziomu aktywacji. Wielu wsp�czesnych psycholog�w (Ber�yne 1960, Fiske i Maddi 1967, Leuba 1965, Hebb 1960) d��enie do zachowania optimum aktywacji uwa�a za jedn� z podstawowych potrzeb cz�owieka. Aktywno��, kt�r� podejmuje cz�owiek, jest tak�e �r�d�em stymulacji. W przypadku wykonywania pracy zawodowej wymagania, kt�rym musi sprosta� podmiot, w znacznym stopniu okre�laj� jego aktywno��, zbli�aj�c go lub oddalaj�c od po��danego optimum. Naukowa postawa wobec problemu rehabilitacji zawodowej inwalid�w wymaga przeprowadzania rzetelnych analiz opartych na empirycznych badaniach tego zagadnienia. Wydaje si�, �e nie posiadamy jeszcze wystarczaj�cej wiedzy na temat funkcjonowania systemu regulacji stymulacji u pracownik�w niewidomych zatrudnionych w warunkach bogatych lub ubogich w bod�ce. Kompleksowe podej�cie do zagadnienia rehabilitacji inwalid�w, z traktowaniem rehabilitacji zawodowej jako uwie�czaj�cego j� integralnego elementu jest wa�nym sk�adnikiem tzw. polskiej szko�y rehabilitacji. Istniej� r�wnocze�nie dwa r�ne nurty rehabilitacji zawodowej inwalid�w, w tym niewidomych: zatrudnienie w pe�nej integracji lub w zak�adach pracy chronionej � w cz�ciowej integracji. Chocia� zak�ady pracy chronionej lub ich odpowiedniki znane s� w wielu krajach �wiata, to Polska w okresie powojennym a� do lat osiemdziesi�tych wyr�nia�a si� na tle innych kraj�w pod wzgl�dem ilo�ci zatrudnionych os�b niepe�nosprawnych. W zak�adach tych w�a�nie znajdowa�a zatrudnienie ogromna wi�kszo�� inwalid�w w wieku produkcyjnym. R�wnolegle istnieje drugi nurt, w ramach kt�rego osoby niepe�nosprawne chc�ce pracowa� w pe�nej integracji poszukuj� posady na otwartym rynku pracy. Jednak aby mog�y, pomimo inwalidztwa, znale�� i utrzyma� si� w pracy musz� poza gruntownym przygotowaniem do wykonywania okre�lonego zawodu charakteryzowa� si� odpowiednimi cechami osobowo�ci i temperamentu. Chocia� w ramach przyj�tej przez autora koncepcji badawczej szczeg�lna uwaga zwr�cona jest na d��enie cz�owieka do zapewnienia sobie optimum aktywacji poprzez wsp�oddzia�ywanie, pozostaj�cych w transakcyjnym zwi�zku trzech element�w, jakimi s� temperament, osobowo�� i �rodowisko, nie oznacza to, /.r nn' '..) tu doceniane inne mechanizmy dynamizuj�ce i ukieri]nkowii|,)ir zachowanie cz�owieka. Takie zagadnienia, jak cele i warto�ci prrir rowane przez podmiot, potr/eby, obraz w�asnej osoby, postawy mu sz� by� zawsze bardzo wnikliwie brane pod uwag� zar�wno pr/.r/ badaczy i praktyk�w, jak i same osoby niepe�nosprawne. Mog� by� one spostrzegane i analizowane jako �r�d�a stymulacji o okre�lonej warto�ci, ale jednocze�nie s� wa�nymi regulatorami zachowania. Walorem transakcyjnego modelu temperamentu jest to, �e wszystkie te zagadnienia rozpatruje on we wzajemnych, dynamicznych, funkcjonalnych powi�zaniach. Wprowadzenie przez J. Strelaua (1970) funkcjonalnego podej�cia do problematyki temperamentu i wyj�cie poza deterministyczny spos�b analizy tego zagadnienia zapocz�tkowa�o now� dob� w badaniach zwi�zku pomi�dzy fizjologicznym pod�o�em temperamentu, �rodowiskiem i cechami osobowo�ci oraz zachowania (por. A. Eliasz, 1982, s. 9-27). Zapocz�tkowany przez J. Strelaua model badania temperamentu w jego zwi�zkach ze stylami zachowania owocowa� w dalszych pracach polskich badaczy (np. Eliasz, Klonowicz), co w konsekwencji otworzy�o drog� do powstania transakcyjnego modelu temperamentu A. Eliasza (A. Eliasz, 1981). Autor niniejszej pracy, prezentuj�c funkcjonalne podej�cie do problematyki temperamentu, konstruuj�c strategi� badawcz�, a potem opisuj�c i interpretuj�c uzyskane wyniki, opiera si� na modelu stworzonym przez A. Eliasza. Model ten zak�ada, �e cechy temperamentu, jego mechanizmy oraz cechy osobowo�ci s� elementami systemu regulacji stymulacji i wp�ywaj�c na stan tego systemu s� jednocze�nie od niego uzale�nione. Analizuj�c mechanizmy zachodz�ce w ramach systemu regulacji stymulacji, mo�emy stwierdza� czy maj� one charakter adaptacyjny czy dezadaptacyjny; czy �rodowisko pracy, w kt�rym podmiot sp�dza znaczn� cz�� �ycia, zw�aszcza jego poziom stymulacji, umo�liwia zachowanie optymalnego poziomu aktywacji, b�d�cego warunkiem dobrego samopoczucia i funkcjonowania. Celem prezentowanych w tej pracy bada� jest znalezienie odpowiedzi na pytanie czy �rodowisko spo�eczne, w jakim pracuj� niewidomi ma istotny, r�nicuj�cy wp�yw na proces przystosowa- ni.i .si� do funkcjonowania w warunkach, jakie stwarza inwalidztwo w/roku. Badania prezentowane w niniejszej pracy mo�na traktowa� jako przyk�ad bada� nad efektywno�ci� i sposobami regulacji stymulacji u os�b znajduj�cych si� w zr�nicowanych pod wzgl�dem poziomu stymulacji �rodowiskach, przy jednoczesnym wyst�powaniu dodatkowego stresora. Sytuacja braku wzroku, okoliczno�ci i warunki, kt�re si� z ni� wi���, posiadaj� swoj� specyfik�. Pedagogika specjalna i psychologia rehabilitacji staraj� si� j� jak najlepiej pozna� i znale�� najskuteczniejsze metody oddzia�ywania. Ostatecznym celem rehabilitacji jest psychiczna, spo�eczna i zawodowa integracja/ rozumiana jako gotowo�� do w��czenia si� osoby niepe�nosprawnej w �ycie spo�eczne i zawodowe zgodnie z jej potrzebami i mo�liwo�ciami (por. T. Majewski, 1995 i A. Hulek, 1969). R�wnie wa�nym aspektem rehabilitacji jest aktualizacja wszelkich potencjal-no�ci tkwi�cych w cz�owieku i jego samorealizacja. Umiej�tno�� jednoczesnego uwzgl�dniania aspektu indywidualnego i spo�ecznego jest wielk� sztuk� dla ka�dego cz�owieka, r�wnie� niepe�nosprawnego. Zbadanie, w jaki spos�b niewidomi pracownicy, zatrudnieni w bardzo zr�nicowanym pod wzgl�dem poziomu stymulacji �rodowiskach, przystosowuj� si� do nich i jakie mechanizmy psychologiczne im to umo�liwiaj�, pozwoli�oby efektywniej organizowa� rehabilitacj� zawodow�. Okre�lenie roli regulacyjnych mechanizm�w temperamentu i osobowo�ci w adaptacji do r�nych �rodowisk pracy jest istotnym warunkiem zrozumienia pomy�lnej lub zako�czonej pora�k� kariery zawodowej. Mo�e okaza� si� tak�e po�yteczne przy doradzaniu wyboru zawodu i miejsca pracy. Niestety aktualna rzeczywisto�� ekonomiczno-spo�eczna nie tylko nie pozwala na wyb�r miejsca pracy, ale cz�sto pozostawia ludzi, w tym niepe�nosprawnych, bezrobotnymi. Wiele wskazuje jednak na to, �e sytuacja taka ma charakter przej�ciowy. Ale nawet teraz, w�a�nie dlatego, �e sytuacja na rynku pracy jest taka trudna, doradztwo zawodowe, jak utrzyma� si� w pracy i jaka jest dla danej osoby niepe�nosprawnej najodpowiedniejsza, jest szczeg�lnie potrzebne. Je�eli �wiadomo�� w�asnej warto�ci i mo�liwo�ci oraz prawa do podejmowania decyzji dotycz�cych swo- 10 jego �ycia sprawi, �e osoba niewidoma ostatecznie s� m n poili'] mi� decyzj� co do swojej przysz�o�ci zawodowej, to b�d/.ic Ic oznak� nale�ycie przeprowadzonej rehabilitacji psychicznej i z.i wodowej. Poznanie mo�liwo�ci i mechanizm�w regulowania stosunku podmiot � �rodowisko, mo�e by� u�yteczne przy okre�laniu polityki zatrudnienia wobec os�b niepe�nosprawnych, organizowaniu i kszta�towaniu warunk�w szkolenia i pracy inwalid�w. Celem pracy jest r�wnie� wzbogacenie warsztatu pracy doradc�w zawodowych, poprzez zwi�kszenie jego rzetelno�ci w aspekcie psychologicznym i pedagogicznym. Rozdzia� l Problemy rehabilitacji os�b niepe�nosprawnych ze szczeg�lnym uwzgl�dnieniem inwalid�w wzroku 1.1. Podstawowe zagadnienia rehabilitacji zawodowe) inwalid�w w aspekcie psychologicznym Praca zawodowa )ako mo�liwo�� zaspokajania potrzeb istotnych dla cz�owieka Praca jest podstawow� form� aktywno�ci ludzi w wieku dojrza�ym Jest wa�nym czynnikiem warunkuj�cym osi�gni�cie przez cz�owieka mo�liwego dla niego poziomu og�lnego rozwoju (Kar ney 1988) Cele podejmowania i wykonywania przez cz�owieka pracy daleko wykraczaj� poza konieczno�� zdobycia �rodk�w na utrzymanie siebie i swoje) rodziny Z S�kowska i T S�kowski (1991) analizuj� prac� zawodow� w aspekcie potrzeb, kt�re dzi�ki niej cz�owiek mo�e zaspokaja� Nawi�zuj�c do koncepcji potrzeb A Mas�owa, autorzy zwracaj� uwag� na to, ze poza mo�liwo�ci� zdobycia �rodk�w na zaspokojenie potrzeb fizjologicznych praca, kt�r� cz�owiek lubi i ma poczucie je] sta�o�ci mo�e pozytywnie wp�ywa� na zaspokoj� me potrzeby bezpiecze�stwa Poczucie to ��czy si� na przyk�ad z mo�liwo�ci� op�acenia czynszu, kupienia ubrania czy jedzenia ale r�wnie� z posiadaniem �rodowiska spo�ecznego, do kt�rego cz�owiek czuje przynale�no�� (wsp�lny cel, np udzia� w wytwarzaniu tego samego finalnego produktu, realizowanie wsp�lne go tematu badawczego), stwarza r�wnie� poczucie oparcia oraz n mo�liwo�� bycia �z innymi lud�mi". Karney (1988) zwraca uwag� na mo�liwo�� umkni�cia czy zwalczenia samotno�ci i izolacji przez cz�owieka dzi�ki uczestnictwu w spo�ecznym procesie pracy. Dobre stosunki w zak�adzie pracy, oparte na wzajemnym zrozumieniu i �yczliwo�ci oraz uznaniu ze strony wsp�pracownik�w i prze�o�onych s� niezwykle istotne dla pracownik�w i wzmacniaj� poczucie przynale�no�ci, mo�liwo�ci znalezienia oparcia i potwierdzenia w�asnej warto�ci i wysi�k�w (Siek 1983, Dobrowol-ska 1982). Praca w okre�lonej instytucji sprawia, �e cz�owiek zaspokaja potrzeb� przynale�no�ci, a pozyq'a spo�eczna wynikaj�ca z presti�u wykonywanego zawodu, na kt�ry wp�yw wywieraj� takie czynniki, jak np. poziom wykszta�cenia, u�yteczno��, korzy�ci materialne i w�adza wi���ca si� z jego wykonywaniem, pozwala i pomaga zaspokaja� potrzeby szacunku i uznania (por. Dobrowolska 1982). W pracy cz�owiek uzyskuje takie dowody uznania, jak zas�u�one wynagrodzenie za wykonan� prac�, szacunek otoczenia, pochwa�y, awanse, nagrody czy premie. Praca daj�ca cz�owiekowi satysfakcj�, zgodna z jego mo�liwo�ciami, umiej�tno�ciami i d��eniami, umo�liwia zaspokajanie potrzeby samorealizacji, stwarzaj�c warunki do aktualizowania w�asnego potencja�u i urzeczywistniania drzemi�cych w nim mo�liwo�ci (por. Pietrasi�ski 1968). W zale�no�ci od wielu czynnik�w, jak cechy osobowo�ci, temperamentu i charakter �rodowiska spo�ecznego ludzie przywi�zuj� szczeg�ln� wag� do r�nych aspekt�w pracy i okoliczno�ci, w kt�rych j� wykonuj�. D. Dobrowolska, na podstawie przeprowadzonych bada�, dokona�a nast�puj�cego podzia�u pracownik�w ze wzgl�du na szczeg�lnie cenione przez nich aspekty pracy zawodowej: � osoby o orientacji na czynno�ci zawodowe i osi�gni�cia w pracy zawodowej, � ludzie zmierzaj�cy g��wnie poprzez wykonywan� prac� do zarobk�w i innych zewn�trznych korzy�ci, � osoby przywi�zuj�ce najwi�ksz� wag� do spo�ecznych aspekt�w pracy, takich jak po�ytek spo�eczny wykonywanej pracy lub uznanie p�yn�ce z jej wykonywania, presti�u i w�adzy. 14 Motywacja i cele decyduj�ce o podejmowaniu okre�lonej pr.u v zawodowej i jej wykonywaniu w du�ej mierze wp�ywaj� na posl.iw� cz�owieka wobec niej oraz na poziom satysfakcji. Czynniki decyduj�ce o satysfakcji z pracy ludzi niewidomych W przypadku os�b niepe�nosprawnych do wszystkich wymienionych funkcji pracy zawodowej wsp�lnych z osobami pe�nosprawnymi dochodz� jeszcze inne, specyficzne, wynikaj�ce z faktu inwalidztwa. Praca stanowi dla nich ��cznik z �yciem spo�ecznym, wyznacznik �normalnego" trybu �ycia, wska�nik w�asnego znaczenia i warto�ci. Osobom niepe�nosprawnym praca zawodowa kompensuje wiele ogranicze� wynikaj�cych z inwalidztwa, wzmacniaj�c przekonanie o tym, �e s� one pe�nowarto�ciowymi cz�onkami spo�ecze�stwa. Jak wykazuj� badania empiryczne (S�kowska, S�kowski 1991) przeprowadzone na sze��dziesi�ciu pracownikach niewidomych, w wieku od 19 do 62 lat, zatrudnionych w sp�dzielniach niewidomych, zdecydowanie najwa�niejszym czynnikiem, od kt�rego zale�y zadowolenie 7 pracy niewidomych sp�dzielc�w, jest pewno�� pracy. Na kolejnych miejscach znalaz�y si� nast�puj�ce czynniki: dobre stosunki kole�e�skie, mo�no�� zdobycia dodatkowych kwalifikacji, uznanie i szacunek widz�cych, dobre stosunki ze zwierzchnikiem, dobre zarobki, udzia� w zarz�dzaniu sp�dzielni�, ma�a monotonia pracy i ma�y wymiar godzin pracy. Najrzadszy wyb�r czynnika �ma�y wymiar godzin pracy", zdecydowanie pierwsze miejsce czynnika �pewno�� pracy" oraz tre�ci wypowiedzi badanych upowa�niaj� do wyci�gni�cia wniosku o specyficznej i szczeg�lnej roli pracy zawodowej w �yciu ludzi niewidomych. Nie jest dla nich najwa�niejsz� spraw� wysoko�� zarobk�w i liczba godzin pracy; oni po prostu chc� pracowa�, cho�by nawet wykonywane przez nich czynno�ci by�y nudne, bezbarwne i monotonne. Determinacja, z jak� podchodz� do pracy zawodowej dobitnie �wiadczy o jej znaczeniu i roli, kt�r� pe�ni ona w ich �yciu. Je�eli dzi�ki wysi�kom osoby niepe�nosprawnej i odpowiednim oddzia�ywaniom personelu rehabilitacyjnego oraz �rodowiska spo�ecznego inwalida osi�gnie taki stan fizyczny, psychiczny i spo�eczny, kt�ry umo�liwi mu podj�cie pracy zawodowej, a poprzez ni� 15 w��czenie si� w nurt normalnego �ycia, to mo�emy wtedy m�wi� o jego wyleczeniu i zrehabilitowaniu (por. Hulekl969, s. 163, Weiss 1963). Cele i zadania rehabilitacji zawodowej Celem rehabilitacji zawodowej jest przygotowanie osoby niepe�nosprawnej do podj�cia pracy odpowiedniej do jej psychofizycz-rwch mo�liwo�ci, zachowanych (posiadanych) dyspozycji i sprawno�ci oraz pomoc w znalezieniu i utrzymaniu takiej pracy. Zgodnie z definicj� Mi�dzynarodowej Organizacji Pracy �rehabilitacja zawodowa jest cz�ci� og�lnego procesu rehabilitaq'i i polega na udzielariiu osobie niepe�nosprawnej takich us�ug, jak poradnictwo zawodowe, szkolenie zawodowe i zatrudnienie, aby umo�liwi� jej uzyskanie, utrzymanie i awans w odpowiedniej pracy, a przez to umo�liwi� jej integracj� lub reintegracj� w normalne �ycie spo�eczne" (Rccommendation 110 168, 1983, fw:] Problemy Rehabilitacji Spo�ecznej i Zawodowej 1982, 1-3.). Z takiego rozumienia rehabilitacji zawodowej wynika, �e sk�ada si� ona z kilku, nast�puj�cych po sobie etap�w. 1. Ocena zdolno�ci do pracy zawodowej osoby niepe�nosprawnej oraz pomoc w doborze odpowiedniego zawodu. 2. Pomoc we w�a�ciwym przygotowaniu do pracy. W przypadku jednostki, kt�ra wcze�niej nic pracowa�a w danym zawodzie etap ten oznacza� b�dzie specjalistyczne szkolenie i kszta�cenie ze zwr�ceniem szczeg�lnej uwagi na praktyczne umiej�tno�ci wykonywania czynno�ci zawodowych. Je�eli dana osoba wcze�niej pracowa�a w zawodzie, kt�ry nie wyklucza mo�liwo�ci kontynuowania zatrudnienia, mimo niepe�nosprawno�ci, etap ten polega na dopasowaniu stanowiska pracy oraz odpowiednim przeszkoleniu w pos�ugiwaniu si� niezb�dnymi pomocami i pracy w nowej sytuacji. Tak np. nauczyciel, prawnik czy pracownik naukowy, kt�ry straci� wzrok w takim stopniu, �e nic jest w stanie pos�ugiwa� si� tzw. czarnym drukiem, mo�e kontynuowa� prac�, je�eli uzyska takie pomoce i zdob�dzie takie umiej�tno�ci, dzi�ki kt�rym b�dzie mia� mo�liwo�� pisania czarnym drukiem (komputer z odpowiednim oprogramowaniem, np. mowa syntetyczna), dost�p do niezb�dnej literatury naukowej czy prawniczej (np. skaner i program �Recogni- 16 ta" umo�liwiaj�cy wczytywanie tekstu z ksi��ki na dysk kompiiln.i i czytanie jej przy pomocy mowy syntetycznej lub tzw. linijki lira) Iowskiej) 3. Umo�liwienie osobie niepe�nosprawnej zatrudnienia na odpowiednim stanowisku pracy oraz, w razie potrzeby, pomoc w adaptacji do nowego �rodowiska zawodowego Okre�lenie najlepszego momentu do podj�cia pracy przez osob� niepe�nosprawn� jest trudn� i odpowiedzialn� kwesti� i zale�y od ca�ego kompleksu czynnik�w. Z tego powodu postuluje si�, aby w takiej sprawie inwalida zasi�ga� rady ca�ego zespo�u specjalist�w: lekarza, psychologa, pracownika socjalnego, specjalisty do spraw" oceny zawodowej (vocational eyaluation), doradcy zawodowego i specjalisty do spraw po�rednictwa pracy i zatrudnienia. Rehabilitacja zawodowa dotyczy tych inwalid�w, kt�rzy na skutek kalectwa na sta�e utracili zdolno�� do pracy i aby j� uzyska� lub odzyska� wymagaj� specjalnego, odmiennego ni� osoby pe�nosprawne przygotowania i pomocy. Wsp�cze�nie rehabilitacja zawodowa obejmuje nie tylko inwalid�w, kt�rzy b�d� mogli podj�� prac� w zwyk�ych zak�adach pracy, ale r�wnie� tych, kt�rzy mimo rehabilitacji leczniczej, psychicznej i spo�ecznej nie s� w stanie konkurowa� na rynku pracy z lud�mi pe�nosprawnymi, a kt�rzy podejm� j� w zak�adach pracy chronionej. W pewnych przypadkach rehabilitacja zawodowa spe�nia funkcj� lecznicz�, ale wtedy uzupe�nia inne formy leczenia, a pacjent powinien pozostawa� pod opiek� lekarza (por. Patterson 1962). G��wne za�o�enia rehabilitacji zawodowej i formy ich realizacji U podstaw? rehabilitacji zawodowej inwalid�w, a wi�c doboru pracy, w�a�ciwym przygotowaniu do jej wykonywania i zatrudnieniu, wed�ug A. Hulka (Hulek 1969 s. 164) le�� nast�puj�ce przes�anki: � ka�dy inwalida pomimo swego upo�ledzenia zachowuje okre�lone sprawno�ci i dyspozycje � fizyczne, psychiczne (w tym intelektualne i inne) oraz spo�eczne � kt�re, po ich odpowiednim zidentyfikowaniu, ukierunkowaniu i usprawnieniu (przy zastosowaniu w�a�ciwych �rodk�w oraz w odpowiednich warunkach) staj� strona 17 si� podstaw� umo�liwiaj�c� podj�cie szkolenia, a nast�pnie pracy zawodowej; - �y' � �adna praca nie wymaga od osoby, kt�ra j� wykonuje, zaanga�owania wszystkich jej sprawno�ci � zar�wno fizycznych, psychicznych (w tym intelektualnych i innych), jak i spo�ecznych. To czy wymienione przes�anki s� brane pod uwag� i realizowa- p ne przez osoby niepe�nosprawne i personel rehabilitacyjny, w zasadniczym stopniu decyduje o skuteczno�ci dzia�a� zmierzaj�cych do podj�cia odpowiedniej pracy. Koncentrowanie si� jedynie lub przede wszystkim na ograniczeniach wynikaj�cych z faktu inwa- a lidztwa, a niezauwa�anie i nieuwzgl�dnianie sprawno�ci i zasob�w i istniej�cych w osobie niepe�nosprawnej jest typowym stereotypem ^ b�d�cym powa�n� barier� utrudniaj�c� rehabilitacj� zawodow�. Cechy i struktura osobowo�ci inwalidy jako czynniki warunkuj�ce utrzymanie si� w pracy 4 - - Wi�kszym ni� stopie� niepe�nosprawno�ci utrudnieniem w podj�ciu i utrzymaniu pracy jest brak niezb�dnych cech osobowo�ci . i taka jej struktura, kt�ra uniemo�liwia adaptacj� do warunk�w i stosunk�w spo�ecznych panuj�cych w pracy (Gellman 1961, Hu-lek 1969). Takie cechy osobowo�ci, jak wysoka motywacja do podj�cia pracy, potrzeba bycia niezale�nym ekonomicznie, aspiracje do rozwijania swoich mo�liwo�ci i ch�� pokonywania w�asnych s�abo�ci, zdolno�� do radzenia sobie w trudnych sytuacjach, postawy wobec siebie, niepe�nosprawno�ci, innych ludzi, to tylko najwa�niejsze z cech, po��danych u pracownika. Nie mniej wa�ne s� r�wnie� jego wcze�niejsze do�wiadczenia zawodowe, og�lny poziom inteligencji, zainteresowa� i zdolno�ci specjalnych. Harmonia i dopasowanie cech osobowo�ci do specyfiki zawodu wymaga wielu ukierunkowanych wysi�k�w i odpowiednich kompetencji. Podstawowe cele poradnictwa zawodowego formu�uje Z. S�kow-ska (1971). l. Wykrycie indywidualnego obrazu cech adaptacyjnych i czynnik�w potencjalnej aktywno�ci cz�owieka na skutek oddzia�ywania prze�y� psychicznych i bod�c�w dostarczanych przez �rodowisko pracy. 18 2. Szukanie optymalnych sytuacji zapewniaj�cych inwalidzie nie tylko mo�liwo�� wykonywania pracy, do kt�rej si� nadaje i kt�r� mo�na dla niego przystosowa�, ale zapewniaj�cej tak�e higien�, bezpiecze�stwo, wygod�, zaspokojenie potrzeb psychicznych warunkuj�cych dobre samopoczucie, rozw�j osobowo�ciowy i spo�eczny. Niepowtarzalno�� ka�dej jednostki i swoisty spos�b prze�ywania i reagowania na fakt inwalidztwa wymaga bardzo indywidualnego, rozwa�nego i wszechstronnego zdiagnozowania predyspozycji oraz mo�liwo�ci zawodowych niewidomego kandydata do pr�" cy. Cz�sto bardzo wa�nym elementem porady jest tak zwana pr�ba pracy, kt�ra jest eksperymentem szczeg�lnie warto�ciowym, poniewa� przebiega w warunkach naturalnych. Przy jego pomocy mo�liwe jest dobranie odpowiadaj�cego fizycznym i psychicznym w�a�ciwo�ciom osoby niewidomej stanowiska pracy. Z. Skalski (1977) na podstawie szczeg�owych obserwacji, dok�adnie charakteryzuje warunki, kt�re musz� by� spe�nione, aby porada udzielona metod� pr�by pracy by�a trafna i po�yteczna. Nie mo�e by� przy inwalidzie innych pracownik�w, poniewa� niewidomy w nowym miejscu i sytuacji b�dzie czu� si� spi�ty i stremowany, a g�o�ne komentarze i rozmowy b�d� go rozprasza�. Niewidomemu powinien towarzyszy� instruktor znaj�cy dobrze prac� na poszczeg�lnych stanowiskach. Aby pr�ba pracy mog�a przebiega� pomy�lnie musi sk�ada� si� z nast�puj�cych etap�w: a) zapoznanie niewidomego kandydata przez instruktora z miejscem pracy oraz z zasadami higieny i bezpiecze�stwa, b) obja�nienie przez instruktora, jaka jest prawid�owa, swobodna pozycja pracownika, jakich u�ywa si� narz�dzi i jak si� nimi pos�uguje (przy obja�nianiu najlepsza jest metoda pogl�dowa), c) opisanie przez instruktora przebiegu pracy, nast�pnie nauka poszczeg�lnych fragment�w, a potem ca�ego cyklu czynno�ci pracownika. , Po spe�nieniu podanych warunk�w osoba niewidoma przyst�puje do pr�by pracy w obecno�ci instruktora. Przeprowadzone pr�by pracy na r�nych stanowiskach poten-q'alnie dost�pnych dla osoby niewidomej pozwalaj� z jednej strony na zapoznanie si� przez ni� z r�nymi stanowiskami, ustosunkowanie si� do ewentualno�ci pracy na kt�rym� z nich i jednocze�nie na dokonanie niezb�dnych obserwacji i pomiar�w przez badaj�- 19 cych. W ich wyniku mo�liwe jest okre�lenie istotnych parametr�w obserwowanych cech i sprawno�ci, a mianowicie: stopie� zaanga�owania uwagi, orientacji, aktywno�ci, samodzielno�ci, zaradno�ci, sprawno�ci, szybko�ci i precyzji wykonywanych ruch�w itd. Po dokonaniu por�wnania uzyskanych przez inwalid� podczas pr�b pracy wynik�w na wybranych stanowiskach mo�liwe jest udzielenie konkretnej i obiektywnej pomocy w wyborze pracy. Konieczne jest tak�e wzi�cie pod uwag� czynnika, jakim jest wp�yw szkodliwo�ci pracy na danym stanowisku na og�lny stan zdrowia inwalidy i na ewentualne resztki wzroku. 1.2. Formy przygotowywania inwalid�w do podj�cia pracy Szkolenie zawodowe inwalid�w w Polsce przebiega trzema torami. Pierwszy tor to nauka w specjalnych o�rodkach przystosowanych do szkolenia os�b niepe�nosprawnych w odpowiednich warunkach (ma�e grupy uczni�w, w�a�ciwe oprzyrz�dowanie itp.) z wykorzystaniem dostosowanych metod i przy pomocy specjalist�w posiadaj�cych poza wiedz� merytoryczn� tak�e przygotowanie z zakresu pedagogiki specjalnej. Drugi tor, to szkolenie inwalid�w w normalnych szko�ach zawodowych i o�rodkach szkolenia zawodowego, razem z osobami pe�nosprawnymi. Koniecznym warunkiem, kt�ry musi by� spe�niony, aby osoba niepe�nosprawna mog�a realizowa� zwyk�e programy szkolenia i kszta�cenia zawodowego jest mo�liwo�� spe�nienia przez te osoby wymog�w, jakie te programy stawiaj� (por. Majewski 1995). Chocia� niekt�rzy inwalidzi potrafi� sprosta� tym wymaganiom, to znaczna ich cz�� nie jest w stanie tego dokona�, a s� i tacy, kt�rzy po prostu wol� wybra� inn� form� kszta�cenia. Trzeci tor, to szkolenie zawodowe w zak�adzie pracy, w kt�rym osoba niepe�nosprawna ma znale�� zatrudnienie (szkolenie wewn�trzzak�adowe, przywarsztatowe). Przygotowanie osoby niepe�nosprawnej do pracy umys�owej w szko�ach �rednich i pomaturalnych mo�e by� realizowane w systemie integracyjnym lub w plac�wkach specjalnych. Oczywi�cie szkolnictwo specjalne nie dysponuje takim wachlarzem speq'aliza-qi jak szkolnictwo masowe, ale te, kt�re proponuje, dobierane s� z uwzgl�dnieniem mo�liwo�ci i ogranicze� wynikaj�cych z rodza- 20 j�w niepe�nosprawno�ci. Osoba niepe�nosprawna, kt�ra chce podj�� studia wy�sze lub podj�� kszta�cenie w masowej szkole �redniej i pomaturalnej musi odznacza� si� takimi predyspozycjami, kt�re umo�liwi� jej pokonanie wielu trudno�ci i barier. Bardzo wa�nymi czynnikami s� tu wydolno�� psychiczna, zale�na od osobowo�ci i si�y uk�adu nerwowego oraz poziom intelektualny kandydata, jego pomys�owo�� i inwencja w rozwi�zywaniu problem�w pojawiaj�cych si� w trakcie nauki. Na przyk�ad niewidomy student musi umie� tak zorganizowa� sw�j warsztat pracy, aby m�g� korzysta� z wyk�ad�w i �wicze� podobnie jak jego pe�nosprawni koledzy. Nie zawsze wszystkie pojawiaj�ce si� problemy pozwoli rozwi�za� tabliczka brajlowska, magnetofon czy osobisty komputer (kt�rego zreszt� jeszcze d�ugo z powodu ceny nie b�dzie m�g� posiada� ka�dy niewidomy student i ucze�). Umiej�tno�� wsp�ycia spo�ecznego, korzystania z pomocy innych ludzi, wzgl�dna samodzielno�� i niezale�no��, szczeg�lnie w zakresie czynno�ci �ycia codziennego � to niezb�dne atrybuty, kt�rymi powinien charakteryzowa� si� niewidomy kandydat na studia. S� one integralnie zwi�zane z posiadanym przez niego �poczuciem w�asnej warto�ci". Spo�r�d os�b z r�nymi rodzajami niepe�nosprawno�ci najcz�ciej prac� umys�ow� podejmuj� inwalidzi narz�d�w ruchu, inwalidzi z uszkodzeniem narz�d�w wewn�trznych, niewidomi, s�abowidz�cy i s�abo-s�ysz�cy. 1.3. Czynniki wp�ywaj�ce na efekty rehabilitacji zawodowej ' ' inwalid�w Niebezpiecze�stwa wynikaj�ce ze stereotypowego spostrzegania os�b niepe�nosprawnych w zak�adzie pracy W przypadku os�b niepe�nosprawnych powinno si� bra� pod uwag� �[...] fakt przydatno�ci pracownika do danej pracy, a nie fakt nadawania si� pracy dla inwalidy" (S�kowska 1971). Je�eli uznajemy nadrz�dn� warto�� cz�owieka w stosunku do pracy, to niemo�liwe jest pomini�cie aspektu rehabilitacyjnego pracy zawodowej i roli, jak� ona spe�nia w �yciu os�b niepe�nosprawnych. Niebezpiecze�stwo wpadni�cia w stereotypowy spos�b my�lenia o osobach niepe�nosprawnych, polegaj�cy na niezauwa�aniu ich 21 indywidualno�ci i niedocenianiu ich mo�liwo�ci sprawia, �e pi codawca cz�sto zamiast rozwa�a� problem zatrudnienia konkr nej osoby z okre�lonymi zdolno�ciami/ kwalifikacjami motywa< i innymi niepowtarzalnymi cechami osobowo�ci/ koncentruje ! przede wszystkim na jego niepe�nosprawno�ci (por. Rusalem/ S( mour 1961, Oishansky, Gr�b, Ekdahl 1955). Z bada� nad predyktorami dobrego przystosowania inwalid�w do pracy zawodowej Niedoceniany jest r�wnie� fakt, �e sytuacje i okoliczno�ci �yci we ludzi niepe�nosprawnych s� bardzo zr�nicowane i �e one tak w du�ym stopniu mog� wp�ywa� na to, jakim pracownikiem t dzie konkretna jednostka niepe�nosprawna. I tak na przyk�ad zna badania Olshansky'ego (Oishansky 1953) wykaza�y, �e �onaci, ru pe�nosprawni m�czy�ni s� lepszymi pracownikami ni� niepe�n sprawni kawalerowie. Po prostu sytuacja �yciowa, odpowiedzi; no��, obowi�zki oraz potrzeby wynikaj�ce z posiadania rodzi� okaza�y si� czynnikami w stopniu istotnym r�nicuj�cym obie gr py badanych, ^s A. Hulek (1969 [za:] Williams 1958) referuje, �e stosunek inw lidy do w�asnego upo�ledzenia, jego postawa wobec swojej prz datno�ci do pracy zawodowej, samodzielno�ci, rodziny i stopnia ingerencji w osobiste wybory oraz poziom �wiadomo�ci w�asny ogranicze� w decyduj�cej mierze wp�ywaj� na pomy�lne efek i sukces w pracy zawodowej inwalidy. Wnioski te s� efektem badc stuosobowej grupy os�b niepe�nosprawnych obojga p�ci, u kt�ryc sprawdzano wp�yw r�nych zmiennych na powodzenie lub niepi wodzenie w pracy zawodowej. Z zadowalaj�cymi wynikami w pracy zatrudnionych niew domych weteran�w wojskowych pozytywnie koreluj� nast�puj�i czynniki ([za:] Hulek 1969, s. 308, 309): stosunek rodziny, syri acja dzieci, przygotowanie zawodowe oraz stan emoqonalny. D�b] osi�gni�cia w pracy uzyskiwali badani mieszkaj�cy w mie�cie, �< naci, kt�rzy zostali inwalidami na skutek wypadku i maj�cy wczi �niejsze do�wiadczenie zawodowe. Niewidome osoby w bada� grupie, kt�re pozostawa�y bez pracy, to najcz�ciej kobiety, os�b zamieszka�e w okr�gach wiejskich, mieszkaj�ce samotnie z rod� cami lub znajomymi, kt�re dozna�y inwalidztwa na skutek chor�b 22 < i wcze�niej nie pracuj�ce. Wiek badanych z obu grup � niewidomych pracuj�cych i tych kt�rzy nie znale�li lub nie utrzymali si� w pracy, by� prawie taki sam i wynosi� oko�o 39 lat. Jednak wiek, w jakim badani stali si� inwalidami r�ni� obie grupy. Prac� znajdowali i utrzymywali ci inwalidzi, kt�rzy stracili wzrok p�niej, maj�c oko�o 24,6 lat, a nie pracuj�cy 17,7 lat. Czynnikiem istotnie r�nicuj�cym obie grupy by�o tak�e wykszta�cenie, wy�szym poziomem wykszta�cenia legitymuj� si� niewidomi pracuj�cy. Niewidome osoby z badanej grupy, kt�re podj�y prac�, charakteryzowa�y si� wi�c wy�sz� motywacj� do szkolenia si� i pracy zawodowej, poza podstawowym mia�y jakie� wykszta�cenie dodatkowe, ich poziom niepe�nosprawno�ci by� mniejszy, posiada�y okre�lone do�wiadczenie w pracy przed zaistnieniem inwalidztwa, lepsze stosunki rodzinne i stabilizacj� emocjonaln�. Paula D. Kohier, Frank R. Rusch, Rober E. Cimera i Janis Chad-sey-Rusch z University of Illinois ([za:] Ga�kowski 1996) przeprowadzili analiz� r�nych program�w przechodzenia ze szko�y do pracy niepe�nosprawnych absolwent�w szk� specjalnych w Stanach Zjednoczonych. Zajmowali si� g��wnie problemami planowania, kt�re koncentrowa�y si� na uczniu, wsp�prac� z jego rodzin�, wielospe-cjalistyczn� pomoc�, wsp�prac� z odpowiednimi instytucjami itp. Autorzy nazywaj� sytuacje przechodzenia inwalidy ze szko�y do pracy okresem przej�ciowym. Charakteryzuj�c go, zwracaj� uwag�, �e jest on zawsze zwi�zany z pewnymi zmianami zachodz�cymi w �rodowisku zewn�trznym i w cz�owieku. Zmiany te mog� by� wyczekiwane, budzi� l�k i niepok�j lub mie� charakter ambiwalentny. Waga okresu przej�ciowego, w kt�rym znale�li si� niepe�nosprawni absolwenci szk� specjalnych wynika mi�dzy innymi st�d, �e dzi�ki pracy zawodowej b�dzie mo�liwe uzyskanie przez nich prawdziwej niezale�no�ci, wysokiej jako�ci �ycia, satysfakcjonuj�cego miejsca w spo�ecze�stwie, rozwoju odpowiedzialno�ci i pozytywnego obrazu siebie. Jednocze�nie w przypadku nieuzyskania pracy istnieje ogromne zagro�enie utraty tych wszystkich warto�ci i pojawienia si� na ich miejsce stanu frustracji z powodu niemo�no�ci zrealizowania istotnych potrzeb. Badania prowadzone przez Van Reusena i Bosa (1994) oraz Za-tlina i Hosseini (1989 [za:] Ga�kowski 1996) wykaza�y, �e osobiste, aktywne zaanga�owanie uczni�w w dzia�ania zwi�zane z przebie- 23 giem przechodzenia ze szko�y do pracy, zwi�ksza ich samodzielno�� i motywacje. Mount i Zwernick (1988 [za:] Ga�kowski 1996) opracowali program indywidualnego zaanga�owania w przechodzeniu uczni�w ze szko�y do pracy nazwany Osobistym Planowaniem Przysz�o�ci, a Vandercook, York i Forest (1989 [za:] Ga�kowski 1996) s� autorami programu Systemy Planowanego Dzia�ania. Pomagaj� one w �wiadomym podejmowaniu decyzji, co chcia�by robi� staraj�cy si� o prac� inwalida, a potem w formu�owaniu plan�w i sposob�w ich realizacji. Propozycje program�w przygotowuj�cych absolwent�w szk� specjalnych do wyboru i poszukiwania pracy opartych na wsp�pracy z rodzin� Rola rodziny ucznia niepe�nosprawnego poszukuj�cego swojej zawodowej przysz�o�ci polega na pog��bianiu wgl�du pomocnego w trafnym wyborze rodzaju i miejsca pracy. Cz�onkowie rodziny znaj� si� przez d�u�szy czas, ich kontakty umo�liwiaj� dok�adne i wielostronne wzajemne poznanie. Relacje najcz�ciej s� na tyle bliskie, �e wiedz� o sobie wi�cej ni� mo�e wiedzie� nauczyciel o zainteresowaniach i potrzebach swojego ucznia. Turnbull i Turnbull (1993 [za:] Ga�kowski 1996) stwierdzili pozytywne skutki programu znanego pod nazw� Planowanie Dzia�ania Grupowego polegaj�cego na tym, �e poszukiwanie kierunku szkolenia i pracy przebiega w grupie rodzinnej poszerzonej o osoby mog�ce by� pomocne w omawianiu przysz�o�ci zawodowej ucznia. Mo�e te� by� kto� z personelu szkolnego, przyjaci� itp. Doradca zawodowy pe�ni tu rol� raczej wspieraj�c� ni� kieruj�c�. �^ W proponowanych przez specjalist�w programach du�� wag� przywi�zuje si� do koordynacji dzia�a� wszystkich podmiot�w zaanga�owanych w u�atwianie m�odzie�y niepe�nosprawnej przechodzenia z okresu szkolnego do �ycia doros�ego. Najlepiej s�u�y temu wsp�lne spotkanie, w trakcie kt�rego mo�na uzgodni� i wzbogaci� wiedz� przydatn� do wykorzystania przez inwalid� podczas podejmowania ostatecznej decyzji. W programach analizowanych przez P. D. Kohier, F. R. Rusch, R. E. Cimera i J. Chadsey-Rusch proponowane s� rozwi�zania maj�ce na celu pomoc uczniom szk� specjalnych, kt�rzy nie opanowali podstawowych umiej�tno�ci i wiedzy oraz kompetencji spo�ecz- j nych. Aby tacy uczniowie byli w stanie poradzi� sobie z trudno- j �ciami �okresu przej�ciowego" zapewnia si� im kszta�cenie umiej�tno�ci zawodowych, na dost�pnym dla nich poziomie, poprzez indywidualnie dobrane metody nauczania uwzgl�dniaj�ce z jednej strony rynek pracy, a z drugiej specyfik� wyst�puj�cych problem�w. Program u�atwiaj�cy przechodzenie niepe�nosprawnych absolwent�w do �rodowiska pozaszkolnego powinien by� realizowany wed�ug Kohier (1996 [za:] Ga�kowski 1996) w �rodowisku zdrowych r�wie�nik�w, aby przygotowywa� absolwent�w szk� specjalnych do �ycia w�r�d ludzi pe�nosprawnych. Powinien by� konstruowany i realizowany z przestrzeganiem zasad przyst�pno�ci i indywidualnego podej�cia do potrzeb i mo�liwo�ci uczni�w. Konstruowany program wed�ug jego tw�rc�w wymaga dalszej weryfikacji i korekt, kt�re powinny opiera� si� na badaniach kata-mnestycznych, umo�liwiaj�cych obserwowanie sytuacji zawodowej i kariery niepe�nosprawnych absolwent�w. - "�&" "- 1.4. Koncepcja �osobowo�ci pracy" inwalidy W. Gellmana i jej zastosowanie do wyja�niania praktycznych problem�w zwi�zanych z rehabilitacj� zawodow� Niezb�dne do utrzymania pracy cechy fizyczne, psychiczne i spo�eczne oraz posiadane sprawno�ci i umiej�tno�ci, wed�ug klasyka problematyki rehabilitacji zawodowej inwalid�w W. Gellmana (1957) umo�liwiaj� kszta�towanie si� tzw. osobowo�ci pracy. H. Lar-kowa (1962) analizuj�c czynniki, kt�re powinny by� uwzgl�dnione w procesie kszta�towania osobowo�ci pracy inwalidy, zwraca uwag� na nast�puj�ce zagadnienia: ''';��� � wykorzystanie w sytuacji roboczej zachowanych zdolno�ci i sprawno�ci, � kszta�towanie poprawnych stosunk�w mi�dzyosobniczych z prze�o�onymi i wsp�pracownikami, � zdolno�� przystosowania si� do tempa pracy i jej wymaga�, �r- zainteresowanie prac�, .�- czerpanie z pracy maksimum zadowolenia. Podej�cie prezentowane przez Gellmana i Larkow� zwraca uwag� na znaczenie czynnik�w podmiotowych, dla mo�liwo�ci utrzymania si� osoby niepe�nosprawnej w pracy i realizowania swoich 25 mo�liwo�ci. Mo�liwo�� wykorzystania w sytuacji roboczej zachowanych zdolno�ci i sprawno�ci w pewnej mierze zale�y od stanowiska pracy, a zw�aszcza stopnia dostosowania go przez specjalist�w � in�ynier�w i technik�w � do specyfiki problem�w osoby niepe�nosprawnej. Jednak nie mniej wa�nym czynnikiem jest tu wola i gotowo�� inwalidy do mobilizacji wszelkich mechanizm�w kompensacyjnych, aby sprosta� wymaganym zadaniom. Pokonanie trudno�ci i opor�w, kt�re pojawiaj� si� przed osob� niepe�nosprawn� jako rezultat por�wnywania w�asnej sytuacji z sytuacj� ludzi pe�nosprawnych wykonuj�cych tak� sam� prac�, lub w przypadku pracownika na przyk�ad ociemnia�ego z sytuaq'� sprzed utraty wzroku, mo�e przez d�ugi czas demobilizowa�, a nawet prowadzi� do za�amania i depresji. Trudno�ci w przestawieniu si� na nowe formy i metody pracy, w oparciu o mo�liwo�ci kompensacyjne cz�owieka wymagaj� ogromnej motywacji popartej wiar� we w�asne mo�liwo�ci i �ch�ci� �ycia". Dopiero wtedy jest realna szansa odnalezienia w sobie takich potencja��w, w tym zdolno�ci i sprawno�ci, kt�re b�d� musia�y zast�pi� utracone funkcje. Przyk�adem procesu adaptacji do sytuacji inwalidztwa, zw�aszcza w aspekcie pracy zawodowej, mo�e by� nauczyciel Jan P., kt�ry po kilkunastu latach pracy na skutek post�puj�cej choroby utraci� wzrok i nie m�g� przy pomocy tych samych metod kontynuowa� pracy. Przez kilka lat nie pracowa� uwa�aj�c, �e nie nadaje si� ju� na nauczyciela. Dopiero w momencie, gdy zabrak�o osoby, kt�ra pracowa�a na jego miejscu, po otrzymaniu propozycji powrotu do pracy, zacz�� poszukiwa� w tkwi�cych w nim �zasobach" mo�liwo�ci wykonywania zawodu nauczyciela bez pos�ugiwania si� wzrokiem. Potrzebowa� a� tak d�ugiego czasu, aby upora� si� ze swoim l�kiem, brakiem wiary we w�asne si�y i uwierzy�, �e jest w stanie sprosta� wymaganiom swojego dawnego zawodu. Musia� oczywi�cie zmieni� spos�b przygotowywania si� do lekcji, realizowania programu i jego kontroli. Potrafi� jednak utrzyma� si� w zawodzie, a nawet odni�s� pewne sukcesy potwierdzone uznaniem dyrekq'i i uczni�w. Kszta�towanie po��danych relacji interpersonalnych z prze�o�onymi i innymi pracownikami wymaga od osoby niepe�nosprawnej pokonania wielu trudno�ci i barier wynikaj�cych zar�wno z przyczyn tkwi�cych w niej samej, jak i we wsp�pracownikach. Osoba niepe�nosprawna, zdolna do podj�cia i kontynuowania pracy zawo- 26 dowej, musi charakteryzowa� si� odpowiedni� odporno�ci� i elastyczno�ci�, kt�ra w warunkach nawet silnie obci��aj�cych, umo�liwi jej adekwatne reagowanie i co najmniej poprawne kontakty z lud�mi. Zbli�ony do rzeczywistego i akceptowany obraz w�asnej osoby, dojrza�o�� spo�eczna wyra�aj�ca si� w nieobronnym spostrzeganiu �wiata i umiej�tno�ci wsp�ycia z lud�mi pozwalaj� cz�owiekowi na bezpieczne i satysfakcjonuj�ce relacje ze wsp�pracownikami (zob. rozdz. l, cz. I). Je�eli wymagania stawiane niepe�nosprawnemu pracownikowi dotycz�ce wydajno�ci i dok�adno�ci wykonywanej pracy nie s� wyg�rowane, lecz dostosowane do mo�liwo�ci pracownika, to sprostanie im b�dzie zale�a�o od jego ch�ci i zdolno�ci przystosowania si� do nich. Przeszkod� okazuje si� tu cz�sto postawa roszczeniowa inwalidy, przejawiaj�ca si� w oczekiwaniu bardziej specjalnego traktowania ni� jest to uzasadnione. Mo�e to wynika� z ma�ej wiary w siebie i niskiego poczucia w�asnej warto�ci, ale mo�e to by� tak�e model przystosowania polegaj�cy na wykorzystywaniu swojej niepe�nosprawno�ci jako instrumentu do �atwiejszego radzenia sobie z trudno�ciami. * Pracownik dobrze przystosowany do swojej pracy zawodowej wed�ug H. Larkowej (1962) (por. tak�e Gellman, 1957) jest ni� zainteresowany i czerpie z niej autentyczne zadowolenie. Dotyczy to zar�wno pracownik�w niepe�nosprawnych, jak i pe�nosprawnych. Wiele os�b podejmuje prac�, kt�ra jest daleka od wymarzonej. Osoby niepe�nosprawne z powodu niedost�pno�ci pewnych zawod�w i barier psychospo�ecznych znajduj� si� tu w mniej korzystnej sytu-aqi i w zwi�zku z tym cz�ciej decyduj� si� na okre�lon� prac� po prostu dlatego, �e jest mo�liwa do otrzymania. Wzbudzenie w sobie, w takiej sytuacji, zainteresowania pozaekonomicznego okazuje si� bardzo trudne, a niekiedy wr�cz niemo�liwe. Osoby posiadaj�ce wi�ksze przygotowanie zawodowe, rzadziej spotykane umiej�tno�ci s� tu w sytuacji o wiele lepszej. Ale niejednokrotnie tak�e i one nie posiadaj� mo�liwo�ci wyboru. W�wczas wielk� i po�yteczn� sztuk� okazuje si� umiej�tno�� znalezienia element�w warto�ciowych w aktualnej pracy i otwarto�� na to co przynosi �ycie. Je�eli praca, kt�r� wykonuje zatrudniona osoba, zbyt daleko odbiega od jej oczekiwa�, zar�wno pod wzgl�dem mo�liwo�ci fizjologicznych, jak i posiadanych przez ni� cech osobowo�ci, mechanizmy regula- 27 cyjne mog� nie by� w stanie umo�liwi� adaptacji do wykonywania takiego zawodu lub pracy w danych warunkach. Chocia� podmiotowe uwarunkowania cz�owiek-praca, s� niew�tpliwie nie do przecenienia, to znaczenie jej drugiego elementu jest nie mniej wa�ne. Dlatego w procesie planowania, a potem szkolenia i zatrudniania osoby niepe�nosprawnej nale�y bardzo starannie przeanalizowa�, czy rozbie�no�� pomi�dzy fizjologicznymi a osobowo�ciowymi cechami niepe�nosprawnego pracownika i warunkami �rodowiska pracy nie jest zbyt du�a. Ostatecznym sprawdzianem s�uszno�ci postawionej przez zatrudnion� osob� niepe�nosprawn� i pomagaj�cych jej specjalist�w diagnozy, czy dana praca jest odpowiednia, b�dzie jej weryfikacja w praktyce. Wiedza o r�norodnych uwarunkowaniach pozytywnego przystosowania do pracy mo�e przyczyni� si� do unikni�cia przez inwalid� wielu przykrych, stresuj�cych sytuacji zwi�zanych z poczuciem pora�ki i odrzucenia w przypadku nieporadzenia sobie i nieutrzymania si� w pracy. "' Istnieje �cis�y zwi�zek mi�dzy efektami rehabilitant psychicznej i zawodowej. Dobry stan psychiczny inwalidy, ujawnienie lub wzmocnienie po��danych dla danego zawodu cech osobowo�ci pozytywnie wp�ywa na rezultaty pracy zawodowej os�b niepe�nosprawnych (Maed, 1963 [za:] Hulek 1969, s. 308). Ci sami autorzy zwracaj� uwag� na wp�yw uwarunkowa� rodzinnych i �rodowiskowych, a tak�e cech wrodzonych i ukszta�towanych w procesie ontogenezy na utrzymanie si� i uzyskiwane efekty przez inwalid�w w pracy zawodowej. Analiza powi�za� i zale�no�ci mi�dzy niepe�nosprawno�ci� a efektami rehabilitacji zawodowej prowadzi do wniosku, �e s� one bardzo z�o�one i zale�� w znacznym stopniu nie tyle od rodzaju niepe�nosprawno�ci, co od gotowo�ci i indywidualnych predyspozycji do ich przezwyci�enia. Konieczne jest wi�c uwzgl�dnianie indywidualno�ci ka�dego cz�owieka, r�wnie� niepe�nosprawnego, w takim stopniu, w jakim jest to mo�liwe. '< � 28 Rozdzia� 2 Spo�eczne warunki �rodowiska jako istotny element rehabilitacji zawodowej inwalid�w 2.1. Niekt�re wa�niejsze dokumenty i przepisy prawne dotycz�ce os�b niepe�nosprawnych Wyrazem przywi�zywania coraz wi�kszej wagi do spo�ecznej i ekonomicznej integracji os�b niepe�nosprawnych na wszystkich p�aszczyznach �ycia osobistego/ spo�ecznego (w tym rodzinnego, w spo�eczno�ci lokalne), w pracy zawodowej) s� mi�dzynarodowe przepisy prawne. Ossowski (1999, s. 291, 292)) wyr�nia nast�puj�ce poziomy akt�w prawnych,, wytyczaj�cych kierunki i standardy rozwi�za� prawnych w zale�no�ci od rangi i stopnia og�lno�ci: mi�dzynarodowe i regionalne traktaty, ustawy zasadnicze poszczeg�lnych kraj�w, ustawy parlamentarne, uchwa�y Rady Ministr�w lub jej r�wnorz�dnego organu, przepisy wykonawcze w formie zarz�dze� resortowych i instrukcji, maj�cych na celu uszczeg�owienie uchwa� i rozporz�dze� rz�du. Oto wa�niejsze przyk�ady tych dokument�w, przedstawione przez tego autora: � traktaty mi�dzynarodowe i regionalne (np. Konwencja Praw Dziecka z 20.11.1989 r. ONZ lub Europejska Konwencja o Ochronie Praw Cz�owieka i Podstawowych Wolno�ci z 11.1950 r., obowi�zuj�ca w Polsce od 19.01.1993 r.), � deklaracje (np. Deklaracja Zgromadzenia Og�lnego Narod�w Zjednoczonych z roku 1980 dotycz�ca planu dzia�ania w Mi�dzynarodowym Roku Inwalid�w), 29 � Rezolucje i zalecenia stanowione przez Organizacj� Narod�w Zjednoczonych i jej agencje, jak Mi�dzynarodow� Organizacj� Pracy (MOP), �wiatow� Organizacj� Zdrowia (WHO), Organizacj� Narod�w Zjednoczonych do Spraw O�wiaty (UNESCO)/ Nauki i Kultury i Fundusz Pomocy Dzieciom Narod�w Zjednoczonych (UNICEF). Zalecenia i rezolucje s� form� zach�ty rz�d�w do rozwijania rehabilitacji w krajach cz�onkowskich, zgodnie z sugestiami w nich zawartymi. ' . W Rezolucji Zgromadzenia Og�lnego Narod�w Zjednoczonych Nr 37/52 z 3.12.1982 r. w sprawie �wiatowego Programu Dzia�ania na Rzecz Os�b Niepe�nosprawnych, wiele miejsca po�wi�cono problemowi wyr�wnywania szans. W punkcie F stwierdza si�: 21. Aby osi�gn�� cele �pe�nego uczestnictwa i r�wno�ci", nie wystarczaj� �rodki rehabilitacyjne dotycz�ce indywidualnej osoby niepe�nospraw