PORADNIK PRACODAWCY OS�B NIEWIDOMYCH i S�ABO WIDZ�CYCH Fundacja AWARE Europ� Warszawa 2000 SPIS TRE�CI List Ambasadora USA do Prezesa Zarz�du Fundacji AWARE Europ� ................ 5 Wojciech Maj: Wst�p ............................................................................................ 7 Rozdzia� 1: Ann� Yeadon - Najwa�niejsze - zrozumie� ...................................... 11 Rozdzia� 2: Antonina Adamowicz-Hummel - Jak zachowa� si� w obecno�ci osoby niewidomej lub s�abo widz�cej? ................................................................. 17 Rozdzia� 3; Maureen A. Duffy, Wojciech Maj - Ocena i adaptacja miejsca pracy dla os�b niewidomych i s�abo widz�cych .............................................................. 19 Rozdzia� 4: Stanis�aw Jakubowski, Antonina Adamowicz-Hummel - Wykorzystanie urz�dze� technicznych w tworzeniu stanowisk pracy dla os�b z dysfunkcj� wzroku .................................................................................................................. 37 Rozdzia� 5: Halina Guzowska - Uregulowania prawne dotycz�ce zatrudniania os�b niepe�nosprawnych ...................................................................................... 49 Rozdzia� 6: Ann� Yeadon- Wyzwanie dla �wiata: mo�liwo�� pracy dla ka�dego... 61 Za��czniki: Za��cznik nr 1: Uchwa�a Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 1 sierpnia 1997 roku: Karta Praw Os�b Niepe�nosprawnych ......................................................... 69 Za��cznik nr 2: Wykaz akt�w prawnych dotycz�cych zatrudniania os�b niepe�nosprawnych ............................................................................................................. 70 Za��cznik nr 3: Instytucje pa�stwowe zajmuj�ce osobami niepe�nosprawnymi .... 74 Za��cznik nr 4: Organizacje pozarz�dowe dzia�aj�ce na rzecz os�b niepe�nosprawnych ............................................................................................................. 75 Za��cznik nr 5: Organizacje zrzeszaj�ce pracodawc�w os�b niepe�nosprawnych i pracownik�w zak�ad�w pracy chronionej ........................................................... 77 Za��cznik nr 6: Po�rednictwo pracy dla os�b niepe�nosprawnych ........................ 77 Za��cznik nr 7: Wybrane mi�dzynarodowe adresy internetowe zawieraj�ce odsy�acze do innych organizacji ............................................................................... 79 Za��cznik nr 8: Og�lnopolskie czasopisma specjalistyczne po�wi�cone problemom zatrudniania os�b niepe�nosprawnych ......................................................... 80 Za��cznik nr 9: Telepraca- cha�upnictwo XXI wieku ............................................ 81 Za��cznik nr 10: Programy celowe przeznaczone dla pracodawc�w i aktywnych zawodowo os�b niepe�nosprawnych ................................................................... 84 Za��cznik nr 11: Rady dla pracodawc�w opracowane przez Komitet do Spraw przy Zatrudnienia Os�b Niepe�nosprawnych przy Prezydencie USA ................... 87 Za��cznik nr 12: Fundacja AWARE Europ� ......................................................... 88 Notki o autorach Antonina Adamowicz-Hummel Pracownik naukowo-dydaktyczny Wy�szej Szko�y Pedagogiki Specjalnej w Warszawie, Prezes Zarz�du Fundacji AWARE Europ�. Maureen A. Duffy Dyrektor Studi�w w Zakresie Rehabilitacji Podstawowej Niewidomych i S�abo Widz�cych w Pennsylvania College of Optometry [Wy�sza Szko�a Optometryczna w Pensylwanii], USA. Halina Guzowska Dziennikarz, kierownik Dzia�u Promocji i Informacji oraz rzecznik prasowy Polskiej Organizacji Pracodawc�w Os�b Niepe�nosprawnych, zast�pca redaktora naczelnego czasopisma "Kompendium Ekonomiczno-Prawne Zak�ad�w Pracy Chronionej". Stanis�aw Jakubowski Informatyk specjalizuj�cy si� w stosowaniu urz�dze� komputerowych i specjalistycznego oprogramowania dla niewidomych. Wyk�adowca w Akademii Podlaskiej w Siedlcach i pracownik Pa�stwowego Funduszu Rehabilitacji Os�b Niepe�nosprawnych. Wojciech Maj T�umacz przysi�g�y j�zyka angielskiego. Prowadzi firm� Medison zajmuj�c� si� konfiguracj� i sprzeda�� sprz�tu i oprogramowania komputerowego dla niewidomych i s�abo widz�cych, a tak�e szkolenia w tym zakresie. Teresa Skiba-St�pniak Kierownik projektu w ramach Programu Rozwoju Zawodowego realizowanego przez Fundacj� Centrum Promocji Kobiet. Cz�onek Zarz�du tej�e Fundacji. Ann� Yeadon Profesor nauk typologicznych na Uniwersytecie Kyushu w Nobeoka w Japonii, Przewodnicz�ca Rady Fundacji AWARE Europ�. Prezes AWARE USA i AWARE UK. Embassy ofthe United States ofAmerica Warsaw, Polami 27 kwietnia 2000 The Ambassador Dr Antonina Adamowicz-Hummel Prezes Zarz�du Fundacja AWARE Europ� ul. Cisowa 4 05-806 Granica Szanowna Pani, Prosz� przyj�� wyrazy uznania w zwi�zku z wydaniem przez Fundacj� cennej publikacji "Poradnik pracodawcy os�b niewidomych i s�abo widz�cych". Ambasada USA poczytuje sobie za pow�d do dumy, i� mog�a to przedsi�wzi�cie wspiera� finansowo. Rz�d Stan�w Zjednoczonych jest �ywo zainteresowany dzia�aniami, kt�re poszerzaj� i wyr�wnuj� szans� os�b niepe�nosprawnych w Polsce i w innych krajach. Transformacja wolnorynkowa w Polsce przynios�a nowy zakres konkurencji oraz potrzeb� wi�kszej przedsi�biorczo�ci. Szybko rozwijaj�ca si� gospodarka kraju nie mo�e pomija� talent�w �adnej grupy obywateli. Na poziomie mikroekonomicznym, umiej�tno�� lepszej integracji os�b niewidomych i s�abo widz�cych w miejscu pracy przyczyni� si� mo�e w spos�b oczywisty do podniesienia konkurencyjno�ci firmy. Poradnik ukazuje pracodawcom mo�liwo�ci i osi�gni�cia os�b niewidomych, zach�caj�c w ten spos�b do zatrudniania ich nie tylko w zak�adach pracy chronionej, ale r�wnie� we wszystkich innych sektorach rynku pracy. Jest to pierwsza publikacja tego typu, skutecznie obalaj�ca mity dotycz�ce os�b niewidomych, a zarazem zawieraj�ca informacje i rady na temat organizacji ich stanowisk pracy. Szczeg�lnym powodem do zadowolenia jest dla mnie fakt, i� poradnik ten jest wynikiem �cis�ej wsp�pracy mi�dzy Fundacj� AWARE Europ� i AWARE USA. Wsp�dzia�aj�c ze sob�, organizacje te przyczyniaj� si� w znacz�cy spos�b do wyr�wnywania szans os�b niepe�nosprawnych w obu krajach. Daniel Fried Wst�p Wojciech Maj Kiedy zosta�em poproszony o napisanie czego� w rodzaju wst�pu do niniejszego podr�cznika, �achn��em si�. C� mia�bym napisa� tytu�em wst�pu? Potem dowiedzia�em si�, �e chodzi o to, bym napisa� co� o sobie! l w ten spos�b kolegium redakcyjnemu uda�o si� przekona� mnie do tego pomys�u. Powiedziano mi jeszcze, �e nie chodzi o to, �eby znale�� jakiego� ekstra niewidomego, kt�ry by�by zawsze lepszy ni� jego widz�cy r�wie�nicy, ale by wypowiedzia� si� taki "zwyczajny" niewidomy. Zgodzi�em si�. Zacz��em si� jednak zastanawia�, co to takiego zwyczajny niewidomy. Przecie� ka�dego cz�owieka cechuj� okre�lone zdolno�ci, upodobania, zainteresowania, niech�ci - s�owem - ka�dy ma r�ne cechy charakteru. Koniecznie musimy sobie to u�wiadomi�, kiedy przyjdzie nam zastanawia� si� nad zatrudnieniem u siebie w firmie osoby niepe�nosprawnej.-Refleksja taka jest bardzo wa�na, bowiem bez niej nasze podej�cie mo�e zosta� zdominowane przez my�lenie stereotypowe. Mo�emy z g�ry za�o�y�, �e zatrudni� inwalid�, to jakby w�asn� r�k� w�o�y� sobie jarzmo na szyj�. Trzeba si� b�dzie nim opiekowa�, znosi� jego kaprysy, ma�o tego - ulega� mu, bo jak tu odm�wi�... Tego rodzaju my�lenie jest absolutnie zrozumia�e, ale wynika w�a�nie z braku refleksji, o kt�rej m�wi�. Ka�dy z nas ma inny charakter i nawyki. Jeden jest dra�liwy, drugi - nieodpowiedzialny, trzeci - apodyktyczny, czwarty - niezr�wnowa�ony emocjonalnie. Kto� inny jest bezinteresownie niemi�y, ten pije, tamten sp�nia si� do pracy, kogo� innego nie spos�b wdro�y� w obowi�zuj�cy w firmie re�im, ale jego wiedza i umiej�tno�ci ka�� go tolerowa�, itd. Co gorsza, przy zatrudnianiu pracownika nie mo�emy pos�u�y� si� narz�dziami pozwalaj�cymi nam dok�adnie przewidzie�, jaki oka�e si� on w pracy. Jednak dowiemy si� tego wkr�tce i mo�e nawet b�dziemy �a�owali, �e nie wiedzieli�my, i� zatrudniamy kogo�, kto po�ow� dnia sp�dza przy telefonie bez �adnego po�ytku dla firmy, albo pi�uje paznokcie przy si�dmej ju� kawie, zamiast zaj�� si� pilnymi sprawami. A i nam samym przecie� zdarzaj� si� dni, w kt�rych nie potrafimy podj�� w�a�ciwej decyzji, miotaj�c si� bez�adu i sk�adu. W przypadku zatrudniania pracownika niepe�nosprawnego mamy w�a�ciwie nieco korzystniejsz� sytuacj�: co� nieco� wiemy bowiem ju� o jego trudno�ciach. Wiemy, �e nie widzi, l tu zaczyna si� kolejny problem: na og� wiemy, jak radzi� sobie ze s�abymi stronami naszych sprawnych pracownik�w, a w pewnych warunkach mo�emy nawet nauczy� si� niekt�re z nich tolerowa�, "wlicza�" w koszty dzia�alno�ci, o ile oczywi�cie uzyskujemy z zatrudniania danej osoby okre�lone korzy�ci. Problem z osobami 8_______________________Poradnik pracodawcy os�b niewidomych i s�abo niepe�nosprawnymi, tak�e niewidomymi czy s�abo widz�cymi, polega na wskutek braku codziennej styczno�ci z nimi, nie bardzo wiemy, jak radz� sobie na ile ich niesprawno�� upo�ledza mo�liwo�ci wykonywania okre�lonych zad zawodowych. Wyja�nieniu tej w�a�nie kwestii ma s�u�y� niniejszy poradnik. niejsza rzecz, to zwalczy� w sobie stereotypowe podej�cie do kwestii zat osoby niepe�nosprawnej po to, by m�c w�a�ciwie zastanowi� si� nad tym, cz�owiek oferuje nam jako potencjalny pracownik. Po tym wst�pie do wst�pu nale�a�oby przej�� do zasadniczego jego tem biografii "zwyczajnego" niewidomego. Urodzi�em si� w 1956 roku jako dzieck zdrowe. Wkr�tce jednak, w wyniku choroby oczu, straci�em wzrok. Wyks zdobywa�em ju� jako cz�owiek ca�kowicie niewidomy. Ucz�szcza�em do przedszkola w zak�adzie dla dzieci niewidomych, co zap pozosta�o bez znaczenia, gdy� wiedziano tam, w jaki spos�b zapewni� nam i wszechstronny rozw�j. Szko�� podstawow� uko�czy�em r�wnie� w syste szkolnictwa specjalnego. Jednak�e ju� wykszta�cenie �rednie zdobywa�em v\ nym liceum og�lnokszta�c�cym w Katowicach, podobnie - wy�sze. Studia anc uko�czy�em na Wydziale Filologicznym Uniwersytetu �l�skiego. W latach siei si�tych, to jest w czasie, gdy uczy�em si� w liceum, a potem studiowa�em, w szko�ach �rednich w ca�ej Polsce uczy�o si� oko�o pi�ciuset niewidomych, uczelniach studiowa�o oko�o setki takich os�b (odpowiednio 0,63 i 0,13 populacji niewidomych w Polsce). Zwa�ywszy, �e znakomita wi�kszo�� niewidl osoby starsze, w czym populacja os�b z uszkodzeniem wzroku zdecydowanie od ca�ej populacji, nale�y liczby te uzna� za znacz�ce. O ile �wiadectwo maturaTHe^z przyjemno�ci� poka�� wnukom, o tyle studia �em z bardzo przeci�tnym wynikiem i po terminie. By� to jednak rezultat nie : no�ci w nauce, co raczej braku czasu na ni�, co z kolei by�o spowodowane b �yciem pozanaukowym. Granie w zespole jazzowym i zwi�zane z tym wyjazdy zagraniczne, czynny udzia� w imprezach klubowych, uczestnictwo w obozad wych, pe�ni�cych de @facto g��wnie rol� integracyjn�- to wszystko pozwoli�o mi i kompletny rozw�j w�asnej osobowo�ci. Dzi�ki temu po uko�czeniu studi�w 2 si� wreszcie uczy�. Jeszcze przed obron� pracy magisterskiej uda�o mi si� znale�� prac� w du; pa�stwowej na stanowisku m�odszego dokumentalisty, co oznacza�o po prostu nika biblioteki bran�owej. Do moich obowi�zk�w nale�a�o t�umaczenie str fachowych artyku��w, ukazuj�cych si� w bran�owych (g��wnie dotycz�cych gc periodykach, a tak�e wyk�ad�w specjalist�w z dziedziny g�rnictwa, organizac system�w zarz�dzania, itd. By� to te� czas, kiedy zaczyna�a si� powoli komput gospodarki. Oczywi�cie, komputeryzacja by�a domen� jedynie bardzo nielicznyc si�biorstw. A to, �eby osoba niewidoma mog�a pracowa� przy komputerze -w�wczas w Polsce nie przysz�o do g�owy. Jednak codzienna styczne; problematyk� rozwija�a we mnie zainteresowanie komputerem. Uko�czy�em wii trudniaj�cej mnie firmie kurs projektowania system�w cyfrowych, kt�ry pozwo zdobycie wiedzy, daj�cej z kolei mo�liwo�� zdania przeprowadzanego przez l^ Organizacj� Techniczn� egzaminu w zakresie informatyki dla t�umaczy spec Znalaz�em si� w�wczas w Centralnym Rejestrze T�umaczy NOT. Wkr�tce posta spr�bowa� si�gn�� jeszcze dalej i zwr�ci�em si� do S�du Wojew�dzkiego w Kat o ustanowienie mnie t�umaczem przysi�g�ym j�zyka angielskiego. Po |: perypetiach to tak�e okaza�o si� mo�liwe. Poradnik pracodawcy os�b niewidomych i s�abo widzsicych_______________________9 W tym czasie przenios�em si� do innej pracy, zatrudniaj�c si� jako t�umacz w biurze zajmuj�cym si� t�umaczeniami w Katowicach. Zacz��em te� wykonywa� t�umaczenia dla zg�aszaj�cych si� do mnie indywidualnych klient�w. By�y to jednak dla mnie ci�kie czasy. Nie by�em pracownikiem etatowym, wi�c nie mia�em pewnych istotnych �wiadcze�. Biuro t�umacze�, w kt�rym pracowa�em, wyp�aca�o swoim t�umaczom bardzo ma�y procent pobieranych od klient�w op�at, a t�umacze� uzyskiwanych od indywidualnych klient�w by�o bardzo ma�o. Moje zarobki zamiast wzrosn��, czego oczywi�cie oczekiwa�em, spad�y, a raczej nale�a�oby powiedzie� - znik�y. Tote� postanowi�em uzyska� rent� inwalidzk�, na co pozwala�y �wczesne przepisy, pod warunkiem wszak�e, �e przepracowa�o si� okre�lon� liczb� lat. Poniewa� do tej okre�lonej liczby lat nieco czasu jeszcze mi brakowa�o, zatrudni�em si� jako robotnik cha�upnik i przez przesz�o dwa lata wykonywa�em dodatkowo prac� fizyczn�, cho� prawd� powiedziawszy figurowa�a ona jako moja praca podstawowa. W ko�cu uzyska�em rent�, kt�ra, cho� minimalna, zapewnia�a jaki taki komfort psychiczny i pozwoli�a mi na podj�cie decyzji o przej�ciu na "swoje". T�umaczy�em coraz wi�cej, buduj�c sobie rynek sta�ych klient�w, a ci z kolei przysy�ali do mnie nowych. W tym te� czasie uko�czy�em m�j pierwszy i jedyny kurs komputerowy, kt�ry, cho� nadal nie dawa� mi �adnych mo�liwo�ci faktycznego korzystania z komputera, to jednak zaszczepi� we mnie przekonanie, �e wkr�tce przyjdzie czas, gdy b�d� m�g� korzysta� z tego narz�dzia. Nie wiedzia�em w�wczas jedynie, �e przyjdzie mi na to czeka� jeszcze kr�cej ni� s�dzi�em. Zwi�za�em si� z zespo�em t�umaczy, sp�k� cywiln�, tworzon� przez samych t�umaczy, co sprawia�o, �e zasady wynagradzania za uzyskiwan� t� drog� prac� by�y z punktu widzenia wykonawcy znacznie bardziej rozs�dne. Jednemu z moich sta�ych klient�w zacz�o w pewnym momencie zale�e� na otrzymywaniu ode mnie t�umacze� w postaci komputerowej. W tym czasie - pod sam koniec lat osiemdziesi�tych - pojawi�y si� pierwsze mo�liwo�ci wykorzystania mowy syntetycznej do pomocy w obs�ugiwaniu komputera przez osob� niewidom�. M�j klient zdecydowa� si� na zakup odpowiednio oprzyrz�dowanego komputera dla mnie w zamian za wykonanie przeze mnie w okre�lonym czasie okre�lonej pracy na jego rzecz. l tak zacz�� si� nast�pny etap mojej dzia�alno�ci zawodowej. Znajomo�� j�zyka angielskiego i niespo�yta ciekawo�� sprawi�y, �e zacz��em coraz dog��bniej poznawa� system operacyjny i komputer w og�le. Po paru latach doszed�em do wniosku, i� moja wiedza mog�aby pom�c innym, mnie za� da� nowe, dodatkowe �r�d�o utrzymania, l tak te� si� sta�o - od sze�ciu lat prowadz� w�asn� firm�, zajmuj�c� si� przygotowywaniem specjalistycznych stanowisk pracy dla os�b niewidomych i s�abo widz�cych, a tak�e szkoleniem os�b z uszkodzeniem wzroku. Oczywi�cie przez ca�y czas zajmuj� si� t�umaczeniami. Rynek os�b niewidomych i s�abo widz�cych jest male�ki i ciasny, bo firm zajmuj�cych si� sprz�tem komputerowym dla tej grupy klient�w jest w Polsce co najmniej sze��. Fakt ograniczonej liczby potencjalnych klient�w sprawia, �e dzia�a� trzeba na terenie ca�ego kraju. Musz� wi�c cz�sto podr�owa� - i to po ca�ej Polsce. Lubi� to jednak i czyni� ch�tnie. Podobnie lubi� spotyka� si� z lud�mi, tym ch�tniej wi�c odwiedzam swoich klient�w, nawet na drugim ko�cu kraju. Z kolei moi klienci to g��wnie teren �l�ska, gdzie mieszka�em przez wiele lat, Warszawa, gdzie naj�atwiej w Polsce o prac� dla t�umacza, a tak�e niewielka, lecz ekonomicznie istotna grupa klient�w zagranicznych. Z tymi ostatnimi porozumiewam si� g��wnie telefonicznie i poprzez internet. W moich podr�ach prawie 10_____________________Poradnik pracodawcy os�b hiewidomych i s�abo widz�cych nigdy nie korzystam z pomocy osoby towarzysz�cej, ale nie z powodu wstr�tu do towarzystwa, a jedynie dlatego, �e tak jest sprawniej i taniej. "^---^ A mo�e jeszcze niewidomy za kierownic�- spyta kto�? W�a�nie, tego, nie potrafi� Jak powiedzia�em, jestem "zwyczajnym" niewidomym, a nie jakim� nadzwyczajnyn przypadkiem. Osoby niewidome nie prowadz� samochod�w i na razie na to si� jeszczi nie zanosi. Wi�c, o co chodzi? O to, �e trzeba pami�ta�, �eby�my, zanim kogo skre�limy z listy potencjalnych pracownik�w, upewnili si� czy nie warto by si� na zatrudnieniem takiego kogo� zastanowi�, sprawdzi� aktualne jego mo�liwo�ci, zwa�^ potencjalne korzy�ci dla w�asnej firmy, dla siebie samego. Takie kontakty moc poszerzy� w�asne horyzonty w spos�b i w kierunku zupe�nie przez nas nie przewid wanym. Wa�ne s� wreszcie korzy�ci dla samego niepe�nosprawnego pracownika. Mo: - je�li nie b�dzie to ze szkod� dla firmy - warto pom�c komu�, komu jest relatywr trudniej zdoby� zatrudnienie, ani�eli osobie pe�nosprawnej. Oczywi�cie interes firmy j( najwa�niejszy, ale czy musi on ucierpie� wskutek zatrudnienia kogo�, kto nie widzi, c widzi bardzo s�abo? Wa�ne jest jedynie, by przy pr�bie zatrudnienia osoby niepe�nosprawnej by� w�l niej i siebie uczciwym: nie zatrudniajmy z lito�ci - to si� nie sprawdzi. Zatrudniajmy, j jeste�my przekonani, �e b�dziemy potrafili wyegzekwowa� wype�nienie przez prac nika nale��cych do� obowi�zk�w. Tak te� musimy stawia� spraw� przy zatrudni� nowy pracownik musi wiedzie�, �e pracodawca zamierza zatrudni� pracownika, sierotk� Marysi�. Uczciwe postawienie sprawy b�dzie przede wszystkim dzi mobilizuj�co na zatrudnianego, a je�li nie, to przynajmniej pracodawca b�dzie m�g� owijania w bawe�n� powiedzie� pracownikowi: "Umawiali�my si� na uczciw� prac uczciwe pieni�dze. Na pana miejsce czeka kto inny. Do widzenia." Od niewidomego nale�y wymaga� dok�adnie tyle samo, co od pe�nospraw pracownika, tyle samo w nim zwalcza� i tyle samo tolerowa�. Czy komu� z czytelr przysz�oby do g�owy preferencyjnie traktowa� swojego ksi�gowego dlatego, �e jesi lub te� inaczej ni� pozosta�ych traktowa� swojego informatyka dlatego, �e chodzi� (j a nie innej szko�y �redniej? S� to rzeczy, kt�re nie maj� �adnego wp�ywu r przydatno�� do wykonywanej pracy. Tote�, je�li nie zamierzali�my zali niewidomego jako kierowcy, mo�emy nie zajmowa� si� jego brakiem wzroku, o i niego powierzon� mu prac� mo�e wykonywa� prawid�owo. Rozdzia� 1 Ann� Yeadon Najwa�niejsze - zrozumie� Kiedy niepe�nosprawny cz�owiek zwr�ci si� do Ciebie z podaniem o prac�, albo kt�ry� z Twoich pracownik�w zaczyna mie� k�opoty ze wzrokiem, mo�esz pomy�le�: "Tylko tego mi brakowa�o". Mo�esz uzna�, �e najlepiej by�oby zatrudni� kogo� pe�nosprawnego, a trac�cego wzrok pracownika wys�a� na rent�. Takie podej�cie jest b��dne. Warto zatrzyma� si� na chwil� i przyjrze� si� uwa�nie w�asnym reakcjom. Za par� lat tym cz�owiekiem po drugiej stronie biurka mo�esz by� Ty sam, Tw�j syn czy c�rka, Tw�j najlepszy przyjaciel, kolega ze szko�y albo syn, s�siada. Prawa cz�owieka i poj�cie r�wnych szans dla wszystkich powinny by� nam bliskie w ka�dej sytuacji. Tak czy inaczej, w kt�rym� momencie mo�esz poczu� potrzeb� przeanalizowania w�asnych emocji i przekona� dotycz�cych niepe�nosprawno�ci. Tu zajmiemy si� szczeg�lnie brakiem wzroku. Wielu widz�cych przera�a my�l o mo�liwo�ci utraty wzroku, wyobra�aj� sobie, jak to �le by� niewidomym. Nic nie wiemy o �yciu niewidomego cz�owieka, nie wiemy w jaki spos�b ani kiedy straci� wzrok, czy zdo�a� si� do tej sytuacji jako� przystosowa�. Wydaje nam si�, �e nie mo�na pogodzi� si� z tak stresuj�c� sytuacj�, kiedy cz�owiek staje si� bezradny i zale�ny od innych. Zadajemy sobie pytanie: czy mo�na, nie widz�c normalnie, by� naprawd� samodzielnym? Jeste�my zaskoczeni dowiaduj�c si�, �e przy zapewnieniu odpowiednich warunk�w nawet ludzie z powa�nym uszkodzeniem wzroku mog� by� r�wnie samodzielni, jak normalnie widz�cy. Potencjalny pracodawca mo�e jednak zada� jeszcze pytania: � Ile dodatkowo b�dzie mnie kosztowa�o zatrudnienie niewidomego? � Je�li zaczn� zatrudnia� osoby niepe�nosprawne - czy b�d� musia� p�aci� wy�sze sk�adki ubezpieczeniowe? � Je�li zatrudni� niewidomego i on si� nie sprawdzi, to b�d� go mia� na g�owie, przecie� nie b�d� mia� sumienia go zwolni�! Po co mi dodatkowe k�opoty zwi�zane z zatrudnianiem osoby niepe�nosprawnej, szczeg�lnie niewidomej? � Jak nale�y przygotowa� miejsce pracy w zwi�zku z zatrudnieniem niewidomego? V2_______________________Poradnik pracodawcy os�b niewidomych i s�abo widz�cych � Jedyn� niewidom� osob�, jak� zna�em, by�a moja babcia, kt�ra straci�a wzrok w wieku osiemdziesi�ciu lat i trzeba j� by�o umie�ci� w domu opieki. Co za po�ytek b�d� mia� z niewidomego pracownika? � Czy to w og�le bezpiecznie, �eby niewidomy porusza� si� po zak�adzie pracy? Jeszcze mi tylko sprawy s�dowej w razie wypadku brakowa�o. � Czego mo�na od takiego pracownika wymaga�? Nie wiem, co niewidomi potrafi� robi�, a czego nie. � Przecie� niewidomy nie mo�e czyta�. Co zrobi�, kiedy oka�e si�, �e nie b�dzie m�g� nawet przeczyta� korespondencji biurowej? Miejmy nadziej�, �e niniejszy poradnik pomo�e Ci odpowiedzie� przynajmniej na cz�� tych pyta� i rozwieje obawy wszystkich potencjalnych przysz�ych pracodawc�w os�b niepe�nosprawnych. Cho� takie i podobne pytania oraz towarzysz�ce im reakcje mog� komu� wyda� si� przykre, bez w�tpienia s� do�� powszechne. Wi�kszo�� ludzi nie ma bowiem poj�cia, w jaki spos�b niewidomi kompensuj� sobie brak wzroku, i �e mimo tej powa�nej niepe�nosprawno�ci mog� dobrze funkcjonowa�. A w�a�ciwie sk�d mieliby to wiedzie�? Mo�e przez ca�e �ycie nie poznali �adnego niewidomego czy s�abo widz�cego. Brak wzroku mo�e si� im tylko kojarzy� z �ebrakiem z bia�� lask�, wyci�gaj�cym r�k� pod ko�cio�em, czy ze starzej�cym si� cz�onkiem rodziny, kt�rego trzeba utrzymywa� i zapewni� mu w�a�ciw� opiek�. Uczucie �alu, lito�ci czy smutku mo�e utrudni� nam u�wiadomienie sobie faktu, �e konkretna osoba doskonale daje sobie rad�, wygl�da na zadowolon� z �ycia, prze�ywa takie same wzloty i upadki, jak ka�dy z nas. Lito�� nie jest dobr� podstaw� do budowania poszanowania czyjego� prawa do godno�ci, poczucia w�asnej warto�ci i aspiracji, by sta� si� pe�noprawnym cz�onkiem spo�ecze�stwa. Zacznijmy jednak od pocz�tku. Bardzo wa�ny jest fakt, i� nie mo�na wszystkich ludzi niepe�nosprawnych "wrzuca� do jednego worka". Ju� zdrowy rozs�dek podpowiada nam, �e nie wszyscy s� tacy sami. Je�li nigdy nie zetkn�li�my si� z osob� z powa�nym uszkodzeniem wzroku, mo�e nam by� trudno wyobrazi� sobie niewidomego wsp�pracownika czy podw�adnego. Ironia losu mo�e sprawi�, �e w�r�d naszych pracownik�w s� osoby z powa�nymi problemami wzrokowymi, o czym nawet nie wiemy. Mo�e sami mamy jakie� problemy z widzeniem. To nie takie zn�w rzadkie. Jaskra, za�ma, zwyrodnienie plamki ��tej czy uraz zwi�zany z wypadkiem mog� by� udzia�em ka�dego, mog� si� tak�e przytrafi� nam samym. Tak wi�c tym cz�owiekiem siedz�cym po przeciwnej stronie biurka, szukaj�cym pracy lub zainteresowanym awansem, mo�esz za par� lat by� Ty sam; mo�e to by� Tw�j obecny pracownik zmartwiony pogarszaniem si� wzroku lub - co znacznie cz�ciej si� zdarza - usi�uj�cy ukry� przed Tob� swoje problemy z obawy przed utrat� pracy. Bywa, �e pracownik, kt�ry przez ca�e �ycie mia� doskona�y wzrok, nagle i bez wyra�nej przyczyny zaczyna mie� problemy z widzeniem. Jest to wci�� ten sam cz�owiek, cho� mo�e by� zmuszony do wykonywania w inny spos�b czynno�ci, kt�re niegdy� wykonywa� automatycznie. Mo�e, na przyk�ad, potrzebowa� lepszego o�wietlenia nad biurkiem, lupy do czytania druku normalnej wielko�ci lub przewodnika, laski czy psa u�atwiaj�cych poruszanie si�, aby bezpiecznie dotrze� z domu do pracy i z pracy do domu. B�dzie tak�e potrzebowa� czasu, by dostosowa� si� do nowej sytuacji. Tobie te� potrzeba czasu, by si� do tej nowej sytuacji przystosowa�, ale wsp�lnie jeste�cie w stank dokona� wszystkich niezb�dnych adaptacji! W ten spos�b mo�esz odzyska� dobregi Poradnik pracodawcy os�b niewidomych i s�abo widz�cych______________________73 pracownika. Wi�kszo�� adaptacji to proste zmiany1, inne mog� by� (pocz�tkowo) bardziej z�o�one , w ostatecznym jednak rozrachunku s� one mniej kosztowne ni� odej�cie dobrego pracownika z firmy i konieczno�� przyuczenia nowego. Jak w wielu innych krajach, tak i w Polsce istnieje ustawowa definicja �lepoty. Osob� niewidom� z punktu widzenia polskiego prawa jest kto�, u kogo stwierdza si� ostro�� wzroku wynosz�c� najwy�ej 0,1 pe�nej ostro�ci wzroku, (odpowiadaj�cej warto�ci 1,0) lub kto�, u kogo pole widzenia - niezale�nie od ostro�ci wzroku - wynosi nie wi�cej ni� 30� (podczas gdy pe�ne pole widzenia wynosi oko�o 180�). Cz�sto zaskoczeniem jest dla nas fakt, �e wi�kszo�� os�b uznanych za niewidome z punktu widzenia przepis�w, to osoby, kt�re w rzeczywisto�ci widz�. M�wi si� w�wczas, �e s� to osoby s�abo widz�ce lub posiadaj�ce resztki wzroku. Osoba s�abo widz�ca to kto�, kto mo�e w pewnym stopniu pos�ugiwa� si� wzrokiem; nie jest na przyk�ad w stanie odczyta� normalnej wielko�ci druku, ale mo�e porusza� si� bez niczyjej pomocy. Kto� inny z kolei ma trudno�ci w samodzielnym poruszaniu si� (cz�sto ulega drobnym wypadkom) nie maj�c jednocze�nie �adnych trudno�ci z czytaniem. Jedni widz� wszystko, jak przez mg��, inni - miejscami widz� wyra�nie a miejscami wcale. S� te� osoby z tzw. zmiennym widzeniem: jednego dnia widz� lepiej, drugiego - gorzej. Jest te� niewielka liczebnie grupa os�b, kt�rych widzenie jest tak bardzo ograniczone, �e s� w stanie jedynie odr�ni� czy jest ciemno, czy jasno. Jest wreszcie grupa os�b ca�kowicie niewidomych - w krajach rozwini�tych grupa ta stanowi nieca�e 10 proc. wszystkich os�b z uszkodzeniem wzroku. Zatem ci, o kt�rych m�wi si� "niewidomi" czy "prawnie niewidomi", to du�a grupa os�b o bardzo r�nych schorzeniach i z r�nego rodzaju uszkodzeniem uk�adu wzrokowego. Wi�kszo�� z nich jednak - niezale�nie od stopnia tego uszkodzenia -mo�e funkcjonowa� samodzielnie. Zastanawiasz si�, jak ludzie ci mog� samodzielnie i bezpiecznie porusza� si�? Jak mog� czyta� i p/sa�, jak potrafi� robi� to wszystko, co wi�kszo�� z nas, normalnie widz�cych, wykonuje w naturalny spos�b, rzadko nawet my�l�c o tym? Najprostszy spos�b uzyskania odpowiedzi na te pytania, to zatrudnienie takiej osoby. Dowiesz si� wielu ciekawych rzeczy. Wiele os�b z uszkodzeniem wzroku znalaz�o w�asne sposoby radzenia sobie z trudno�ciami, inni korzystaj� ze specjalnych pomocy kompensuj�cych brak lub os�abienie wzroku - optycznych, optoelektronicznych, wykorzystuj�cych zmys� s�uchu i dotyku; jeszcze inni mog� potrzebowa� pomocy ze strony specjalisty - instruktora rehabilitacji podstawowej czy orientacji przestrzennej i poruszania si�, kt�ry mo�e ich nauczy� samodzielnego docierania w ��dane miejsce, czy to z pomoc� bia�ej laski, czy bez niej3. Jeszcze inni to absolwenci szk� specjalnych dla niewidomych i s�abo widz�cych, w kt�rych nauczy� si� mogli rozmaitych sposob�w radzenia sobie w r�nych sytuacjach. Wiedz� oni mi�dzy innymi, jak porusza� si� przy pomocy bia�ej laski lub psa przewodnika, jak samodzielnie zadba� o siebie i sw� rodzin�, jak stara� si� o prac� i j� utrzyma�. S� te� tacy, kt�rzy utracili wzrok ju� jako doro�li i by� mo�e przeszli rehabilitacj� w specjalistycznej plac�wce4. Ka�dy cz�owiek z problemem wzrokowym jest inny i tyle jest sposob�w na prowadzenie "normalnego �ycia", ile jest takich os�b. 1 Patrz rozdzia�y 3 i 4 niniejszego poradnika. 2 Por. przypis 1. 3 O tym, jak dotrze� do takiego instruktora, gdzie kupi� bia�� lask� i jak znale�� tak� specjalistyczn� plac�wk� dowiesz si� w Polskim Zwi�zku Niewidomych, patrz za��cznik nr 4, s. 76. 4 Por. przypis 3. 14_____________________Poradnik pracodawcy os�b niewidomych i s�abo widz�cych Min�y ju� czasy, gdy prace wykonywane przez niewidomych ogranicza�y si� do strojenia fortepian�w, masa�u czy wyplatania koszyk�w. Cho� wci�� jeszcze wiele os�b wykonuje takie zaj�cia, to jest te� ca�e mn�stwo innych, pracuj�cych jako sprzedawcy sklepowi, urz�dnicy, operatorzy central telefonicznych, informatycy, sekretarki, pracownicy socjalni, instruktorzy rehabilitacji, nauczyciele, t�umacze, duchowni, dziennikarze, radcy prawni, politycy, adwokaci. Mo�na by te zawody wymienia� w niesko�czono��, Musimy tu ponownie podkre�li�, �e osoby z uszkodzeniem wzroku mog� wykonywa� niemal wszystkie prace. Przecie� nikt z nas nie osi�gn�� tego, co ma obecnie, wy��cznie w�asnymi si�ami, gdzie� po drodze pomagali nam inni ludzie. Osoby niepe�nosprawne wymagaj� w�a�ciwego przeszkolenia i wsparcia uwzgl�dniaj�cego ich szczeg�lna sytuacj�. Pozytywnie nastawieni wsp�pracownicy, cz�onkowie rodziny, organizacje spo �eczne i religijne, pracodawcy, przyjaciele czy koledzy stanowi� nieocenion� pomoc dli ka�dego cz�owieka - czy to niepe�nosprawnego, czy w pe�ni sprawnego. Wystarczy poby� z kim�, kto ma problemy ze wzrokiem, aby zacz�� zapomina o tym, �e nie widzi on r�wnie dobrze, jak my. Poznanie kogo� takiego pozwala nai bli�ej spojrze� na niego jak na zwyk�� osob�, traktowa� go tak samo, jak traktujenr wszystkich pozosta�ych pracownik�w czy wsp�pracownik�w. Z pocz�tku mo�emy czi si� nieswojo. Powodem mo�e by� na przyk�ad brak kontaktu wzrokowego, czase wygl�d oczu, ciemne okulary czy bia�a laska, a tak�e niepewno��, czy powinni�m a je�li tak, to w jaki spos�b, zapyta� czy potrzebna mu jest nasza pomoc. To po' szechna i zrozumia�a reakcja. B�d�my cierpliwi wobec samych siebie i pozw�lr prowadzi� si� naszej naturalnej ciekawo�ci innych ludzi. Najwa�niejsza sprawa - je�li nie wiemy, jak pom�c osobie z problemem wzrok�w i czy w og�le dana osoba potrzebuje z naszej strony pomocy - pytajmy! Prze�amie lody i przekonamy si�, �e to taki sam cz�owiek, jak ka�dy inny. Przebywaj�c w to\ rzystwie kogo�, kto jest w jaki� spos�b niepe�nosprawny, b�d�my sob�, post�pujmy! jak nam nakazuje zdrowy rozs�dek. Traktujmy niepe�nosprawnego tak, jak tral< jemy ka�dego innego pracownika. Trudne do�wiadczenia zwi�zane ze staraniem si� o prac� i z jej utrzyma� ilustruje nast�puj�ca wypowied� osoby niewidomej: - Mam poczucie, �e b�dzie mi bardzo trudno cokolwiek znale��. Ledwie przekrc pr�g gabinetu (je�li ju� zdo�am do niego dotrze�), pracodawca stwierdzi, �e zatrudni mnie b�dzie spraw� zbyt trudn�, zbyt drog�, zbyt czasoch�onn� i pewnie nieefekty\ l co ja mam mu wtedy powiedzie�? Prosz� da� mi tylko szans�, a ja b�d� si� s jeszcze bardziej od przeci�tnego pracownika. Ja wiem, �e m�j brak wzroku oznacza, �e nie jestem w stanie czego� zrobi�, tyle tylko, �e musz� tego dowi Wiele os�b uwa�a, �e nie jestem w stanie tej czy innej pracy wykonywa�. To niepra Umiem wykonywa� prac�, o kt�r� si� staram, i robi� to bardzo dobrze. Skon widz�, mam dodatkowe trudno�ci w jej wykonywaniu, ale moi widz�cy koledzy te� r�ne trudno�ci w realizowaniu powierzonych im zada�. Prosz� mi wierzy� -sobie rad�! Kto� inny mo�e by� przewra�liwiony na punkcie konkurencji ze strony os�b ( sprawnych i zak�ada�, �e i tak nie ma szans. Przyjazna atmosfera w trakcie rozr podczas kt�rej niepe�nosprawny kandydat mo�e wyrazi� swoje w�tpliwo�ci, a ( dawca zaspokoi� sw� ciekawo��, jak te� ten cz�owiek b�dzie sobie dawa� rad� w sprzyja wzajemnej edukacji. Poradnik pracodawcy os�b niewidomych i s�abo widz�cych______________________1_5 Kiedy kandydat zostanie ju� zatrudniony, wsp�lnie z pracodawc� musz� dokona� oceny stanowiska pracy i zastanowi� si� nad niezb�dnymi zmianami5. Pracodawca powinien wprowadzi� go w grono przysz�ych koleg�w i wsp�pracownik�w. Nowego pracownika nale�y zapozna� z jego miejscem pracy. Niewidomy mo�e czasem skorzysta� z pomocy instruktora orientacji przestrzennej i poruszania si�, aby nauczy� si�, w jaki spos�b samodzielnie porusza� si� po terenie zak�adu pracy, trafia� do toalety, szatni, bufetu, wyj�� awaryjnych, gabinetu dyrektora, sekretariatu czy do g��wnego wej�cia6. Pracodawca nie musi podejmowa� decyzji o sposobie pomocy: nowy pracownik wie z w�asnego do�wiadczenia, jakiej pomocy b�dzie potrzebowa� na pocz�tku czy ewentualnie w p�niejszym okresie, i sam poinformuje o tym prze�o�onego. Powt�rzmy: obustronna, rzetelna, uczciwa i konstruktywna wymiana informacji pomi�dzy pracodawc� a pracownikiem umo�liwi wsp�prac� w sprzyjaj�cej atmosferze. Podczas przedstawiania nowego pracownika przysz�ym kolegom mo�e okaza� si�, �e zwracaj� si� oni z pytaniami do nas, zamiast bezpo�rednio do pracownika. To tak, jak w przypadku kiedy niewidomy idzie do restauracji z widz�cym ma��onkiem i kelner pyta ma��onka, co niewidomy go�� b�dzie jad�. Z jednej strony zabawne, ale z innej perspektywy bezduszne i przykre. Pracodawca powinien w�wczas skierowa� to samo pytanie do swego nowego pracownika pozwalaj�c, by on odpowiedzia�. W ten spos�b zainicjuje wymian� zda� pomi�dzy pracownikami. Dla pracodawc�w, kt�rzy nie mieli dotychczas okazji zetkn�� si� z osobami niepe�nosprawnymi, ani os�b takich nie zatrudniali, podajemy w niniejszym poradniku wiele wskaz�wek. Ponadto radzimy zajrze� do za��cznika Rady dla pracodawc�w opracowane przez Komitet do Spraw Zatrudnienia Os�b Niepe�nosprawnych przy Prezydencie USA7. Kr�tko m�wi�c, najpowa�niejsz� barier�, je�li chodzi o zatrudnianie os�b niepe�nosprawnych, mog� by� negatywne wyobra�enia, uprzedzenia, obawy i b��dne za�o�enia ka�dej ze stron. Zapewne nierealne jest marzenie o uwolnieniu spo�ecze�stwa od takich barier. By� mo�e jedyne, czego mo�emy oczekiwa�, to danie rzetelnej szansy niepe�nosprawnym. Filozof i pisarz Miha�y Csikszentmiha�yi m�wi: - Do�wiadczenie optymalne to co�, co mo�e zaistnie� dzi�ki nam.... To, co najlepsze dzieje si� w�wczas, gdy cia�o lub umys� cz�owieka wyt�a si� do granic mo�liwo�ci w dobrowolnym wysi�ku dla dokonania czego� nowego, trudnego i warto�ciowego. Cenny jest ka�dy wysi�ek na rzecz u�atwienia osi�gania optymalnych do�wiadcze�. Trudno�ci, kt�re napotykamy po drodze, zale�ne s� oczywi�cie od konkretnej sytuacji, tak od pracodawcy, jak i od kandydata na pracownika. Pora na nowe inicjatywy, na ca�kowicie nowe, demokratyczne partnerstwo. Dzieje si� tak w wielu krajach na ca�ym �wiecie, Polska za� - ze wzgl�du na sw� szczeg�ln� sytuacj�, zwi�zan� z zachodz�cymi przekszta�ceniami spo�ecznymi - ma mo�liwo�� sprawdzenia i wdro�enia o wiele skuteczniejszych sposob�w rozwi�zywania problem�w dotycz�cych zatrudniania os�b niepe�nosprawnych. 5 Patrz rozdzia� Sniniejszego poradnika. 6 Por. przypis 3. 7 Patrz za��cznik nr 11, s. 87-88. Rozdzia� 2 Antonina Adamowicz-Hummel Jak zachowa� si� w obecno�ci osoby niewidomej lub s�abo widz�cej? Nawi�zanie kontaktu 1. Poinformuj niewidomego o swojej obecno�ci, upewnij go, �e m�wisz do niego (wymieniaj�c nazwisko, je�li je znasz, lub dotykaj�c jego ramienia), przedstaw si�. 2. Zapytaj, czy potrzebna jest mu jaka� pomoc. 3. Rozmawiaj w takim miejscu, w kt�rym nie ma ha�asu, za� w przypadku osoby s�abo widz�cej upewnij si�, czy nie razi jej �wiat�o padaj�ce z okna albo z lampy, na wprost kt�rej stoi lub siedzi. 4. Je�li potrzebna jest pomoc w przemieszczeniu si�, zapytaj, czy wystarcz� wskaz�wki s�owne, czy te� niewidomy zechce skorzysta� z Twojej pomocy jako przewodnika. Przemieszczanie si� 1. Przewodnik zg�asza swoj� gotowo�� poprzez lekkie dotkni�cie swoj� d�oni� d�oni lub przedramienia niewidomego, a nast�pnie pozwala si� uchwyci� za rami� - lewe lub prawe - tu� powy�ej �okcia (rys. 1). Ten spos�b trzymania zapewnia przewodnikowi wolne r�ce, a niewidomemu: a) kontrol� nad sytuacj� (nie on jest trzymany i ci�gni�ty lub pchany lecz sam trzyma przewodnika i mo�e w ka�dej chwili przerwa� kontakt); b) bezpiecze�stwo (niewidomy pozostaje p� kroku za przewodnikiem, nie jest wi�c nara�ony na przeszkody jako pierwszy). 2. Poinformuj niewidomego, dok�d i kt�r�dy idziecie (na przyk�ad: "P�jdziemy do mojego gabinetu, kt�ry mie�ci si� na pierwszym pi�trze."; " Winda jest na drugim ko�cu tego korytarza."). 3. Podczas poruszania si� zachowuj si� naturalnie, rozlu�nij mi�nie, rozmawiaj. Niewidomy b�dzie odczytywa� sygna�y dawane przez Twoje cia�o - ruszamy, zatrzymujemy si�, skr�camy. 18______________________Poradnik pracodawcy os�b niewidomych i s�abo widz�cych 4. Informuj niewidomego o zbli�aj�cych si� przeszkodach, na przyk�ad w�skie przej�cie (niewidomy "schowa si�" w�wczas za Ciebie), niski strop, schody w d�, schody w g�r�, koniec schod�w, zamkni�te drzwi (w takiej sytuacji pomocne b�dzie poinformowanie o tym, czy drzwi otwieraj� si� w kierunku id�cych czy w przeciwnym, i po kt�rej stronie znajduj� si� zawiasy; niewidomi do�wiadczeni w chodzeniu z przewodnikiem przechodz� przez drzwi swobodnie, zamykaj�c je za sob�). 5. Wskazuj�c niewidomemu krzes�o, po�� na oparciu d�o� tej r�ki, kt�r� Ci� trzyma. 6. Je�li niewidomy porusza si� z psem, wystarcz� zazwyczaj wskaz�wki s�owne. Nie nale�y pod �adnym pozorem m�wi� do psa, g�aska� go, karmi�, czy chwyta� za obro��, poniewa� pies pracuje i takie zachowania mog� zaburzy� jego koncentracj�, a przez to narazi� niewidomego na niebezpiecze�stwo. Rozmowa 1. Nie unikaj w rozmowie takich s��w i zwrot�w jak na przyk�ad: "Czy widzi pan mo�liwo��...?"; "Popatrzmy teraz na punkt 5."; "Do zobaczenia". Niewidomi te� u�ywaj� tych zwrot�w, a unikanie ich sprawia, �e sytuacja staje si� sztuczna. 2. U�ywaj konkretnych okre�le� dotycz�cych po�o�enia obiekt�w i kierunk�w. Wskaz�wka "Tutaj jest zakres obowi�zk�w."; czy "Toaleta jest ?am."jest niewiele warta w por�wnaniu z informacj� "Zakres obowi�zk�w le�y na stole przed Pani�."; czy "Toaleta jest na ko�cu korytarza, ostatnie drzwi po lewej stronie." 3. W czasie wywiadu skoncentruj si� na sprawach zawodowych. Unikaj pyta� o przyczyn� i czas os�abienia lub utraty wzroku. Przerwanie lub zako�czenie kontaktu 1. Je�li musisz na chwil� przerwa� rozmow� lub odej��, poinformuj o tym niewidomego. Niewiele jest gorszych rzeczy ni� odkrycie, �e przez ostatnie kilkadziesi�t sekund m�wi�o si� "do nikogo". 2. Je�li niewidomy stoi z Tob� na �rodku pomieszczenia, zanim odejdziesz podprowad� go do mebla lub parapetu, tak aby mia� kontakt dotykowy z jakim� obiektem w otoczeniu. 3. Daj wyra�ny sygna� zako�czenia rozmowy - s�owny lub fizyczny - na przyk�ad poprzez u�ci�ni�cie d�oni na po�egnanie. Upewnij si�, czy niewidomy wie, jak dotrze� do wyj�cia. 4. Nie zak�adaj, �e przy nast�pnym kontakcie niewidomy rozpozna Ci� po g�osie - to mo�e troch� potrwa�, szczeg�lnie, je�li pozna� wi�cej nowych os�b w tym samym czasie, a tak dzieje si� na przyk�ad w nowym miejscu pracy. Rozdzia� 3 Maureen A. Duffy, Wojciech Maj Ocena i adaptacja miejsca pracy dla os�b niewidomych i s�abo widz�cych Czy boicie si� czarnego luda? Wojciech Maj W tym rozdziale poradnika omawiamy sposoby dostosowania stanowiska pracy dla dw�ch kategorii potencjalnych pracownik�w: os�b ca�kowicie niewidomych oraz tych, kt�rzy mimo uszkodzenia wzroku posiadaj� u�yteczne resztki widzenia Z uwag� zapozna�em si� z tekstem Maureen A. Duffy, co sk�oni�o mnie do sformu�owania kilku uwag, zanim jeszcze przejd� do w�a�ciwego tematu pierwszej cz�ci rozdzia�u. W Stanach Zjednoczonych pracodawca ustawowo zobowi�zany jest do nie dyskryminowania pracownik�w niepe�nosprawnych. Osoby takie na mocy Ustawy o niepe�nosprawnych Amerykanach^ z 1990 roku mog� w tym kraju na drodze s�dowej egzekwowa� wszystkie niezb�dne adaptacje swego stanowiska pracy. Jednak�e obowi�zuj�ce w Stanach Zjednoczonych prawodawstwo ma i drugi aspekt: w�a�ciwe dostosowanie stanowiska pracy dla osoby niepe�nosprawnej ma nieco odmienne ni� w naszym kraju konsekwencje finansowe dla pracodawcy. St�d na gruncie ameryka�skim mo�na znacznie bardziej kategorycznie stawia� wymagania wobec pracodawc�w ni� to ma miejsce w Polsce. Jednak�e i w naszej sytuacji istnieje druga strona medalu - w Polsce mo�na pomaga� osobom niepe�nosprawnym nie popadaj�c w zad�u�enie, a przy tym wykorzystywa� mo�liwo�ci drzemi�ce w osobach cz�sto mylnie uwa�anych za niezdolne do pracy. Jak wynika z rozdzia�u pi�tego informuj�cego o przepisach dotycz�cych zatrudniania os�b niepe�nosprawnych, istniej� realne mo�liwo�ci odzyskiwania koszt�w ponoszonych na adaptacj� stanowiska pracy. 1 The Americans with Disabilities Act of 1990. Rys. 2 1. R�wnomierne o�wietlenie 2. Regulowane �aluzje 3. Lampa jarzeniowo-�arowa 4. Komputer z odpowiednim oprogramowaniem i oprzyrz�dowaniem 5. Drukarka/skaner 6. Ciemny matowy blat biurka 7. Oznaczenie kraw�dzi ta�m� w kontrastuj�cym kolorze 8. Kolorystycznie oznaczone segragatory i dyskietki 9. M�wi�cy zegar z du�ymi cyframi 10. Szuflada na pomoce: lupy, ramk� do pisania, ramki do podpis�w, itp. 11. Powi�kszalnik telewizyjny 12. Magnetofon 13. Telefon z du�ymi cyframi 14. Zmiana faktury i barwy pod�ogi Poradnik pracodawcy os�b niewidomych i s�abo widz�cych______________________21_ Rozdzia� czwarty niniejszego poradnika wyczerpuj�co informuje z kolei o dost�pnych obecnie na rynku rozwi�zaniach technicznych, umo�liwiaj�cych takie dostosowanie stanowiska pracy dla osoby niewidomej czy s�abo widz�cej, �e staje si� ona w zasadzie r�wnorz�dnym pracownikiem pod wzgl�dem reprezentowanego potencja�u, o ile - oczywi�cie - posiada odpowiednie przygotowanie. Warto te� doda� w tym miejscu, �e wi�kszo�� wymaganych adaptacji stanowiska pracy - oczywi�cie, poza kosztownym wyposa�eniem specjalistycznym - mo�na wykona� niezwykle niskim nak�adem koszt�w. Celowo pos�u�� si� tu przyk�adami z rozdzia�u o dostosowaniu stanowiska pracy dla osoby s�abo widz�cej, aby tym �atwiej by�o czytelnikom zda� sobie spraw�, �e tak naprawd� to wystarczy u�wiadomi� sobie, w jaki spos�b mo�na "normalne" otoczenie "uzdatni�", aby wszystko sta�o si� proste. Wi�kszo�� zmian mo�na przeprowadzi� we w�asnym zakresie. Je�li chodzi o oznaczenia odblaskowe, to dos�ownie za grosze dost�pne s� obecnie w handlu specjalne, samoprzylepne ta�my czy nalepki odblaskowe, kt�re ca�kowicie rozwi�zuj� problem. Podobnie rzecz ma si� z farbami odblaskowymi. Przyklejenie kontrastuj�cego z powierzchni� podestu czy pod�ogi kolorem i faktur� kawa�ka wyk�adziny dywanowej u szczytu i u do�u schod�w r�wnie� mo�na wykona� we w�asnym zakresie - w pi�� minut i kosztem dwudziestu z�otych. Je�li schody wy�o�one s� w ca�o�ci wyk�adzin� dywanow�, stosujemy na przyk�ad kawa�ki wyk�adziny PCW i sprawa jest za�atwiona. Z kolei je�li chodzi o o�wietlenie, to i tak trzeba je zastosowa� w pomieszczeniu, gdzie ma si� znajdowa� stanowisko pracy potencjalnie zatrudnianej osoby z uszkodzeniem wzroku. Je�li jednak miejsce pracy nie jest organizowane od pocz�tku, lecz konieczne jest zmodyfikowanie istniej�cego pomieszczenia i stanowiska, w�wczas koszty tak�e najcz�ciej ograniczaj� si� jedynie do wymiany �r�de� �wiat�a (na przyk�ad �ar�wek na jarzeni�wki, itp.), co nie jest kosztowne. Nale�y przy tym pami�ta�, �e koszty wszelkich modyfikacji mog� by� pracodawcy zrefundowane. Ocena i adaptacja miejsca pracy dla osoby niewidomej Wojciech Maj Przejd�my teraz do adaptacji, kt�ra pomo�e osobie ca�kowicie niewidomej w pracy na przeznaczonym dla niej stanowisku w docieraniu do niego oraz do innych miejsc w firmie. Dzi�ki temu b�dzie ona mog�a by� r�wnie samodzielna jak inni, pe�nosprawni pracownicy. Ma to bardzo istotne znaczenie dla wszystkich pracownik�w, osoba niewidoma bowiem, mog�c samodzielnie dotrze� do pracy, gabinetu szefa, toalety, portierni, schod�w czy windy, nie b�dzie uci��liwa dla otoczenia i nie zmarnuje czasu innych pracownik�w. Nie mo�emy, ze wzgl�du na ograniczenia czasu i miejsca, om�wi� wszystkich mo�liwych sytuacji, dlatego pos�u�� si� przyk�adem biura, jako typowym otoczeniem (rys. 2). Odpowiednio modyfikuj�c ten opis, mo�na go odnie�� do ka�dego innego otoczenia zwi�zanego z zatrudnieniem. Po pierwsze, mo�na oznaczy� dotykowo drzwi pomieszczenia, w kt�rym dany pracownik ma swoje stanowisko pracy. Mo�e to by� albo opis alfabetem Braille'a, albo inne oznaczenie. Oznaczenie brajlowskie mo�e sporz�dzi� sam niewidomy pracownik, korzystaj�c w tym celu z dost�pnej w powszechnym handlu grubej folii samoprzylepnej typu Sealbag, ta�my samoprzylepnej typu Dymo, czy po prostu kawa�ka brystolu i kleju. Mo�na stara� si� dobra� materia� do brajlowskiego oznaczenia w taki spos�b, by jego 22______________________Poradnik pracodawcy os�b niewidomych i s�abo widz�cych kolor nie wyr�nia� go na tle oznaczanych przedmiot�w - drzwi, futryny, �ciany przy drzwiach, itp. Oznaczenie nie-brajlowskie mo�e stanowi� przyklejony na szyldziku zamka tu� pod klamk� odpowiedniego kszta�tu kawa�ek folii bezbarwnej, doskonale wyczuwalnej dotykiem, a nie rzucaj�cej si� w oczy. (Oczywi�cie m�wimy tu o oznaczeniach dla osoby ca�kowicie niewidomej, nie korzystaj�cej z resztek wzroku. U�ywanie oznacze� nie rzucaj�cych si� w oczy mo�e mie� dla niekt�rych niewidomych znaczenie emocjonalne). Je�li oznaczenie nie jest opisem brajlowskim, mo�na zr�nicowa� kszta�ty nalepek w taki spos�b, by mo�na si� by�o zorientowa�, co dana nalepka oznacza. Oznaczenie schod�w mo�na wykona� w taki spos�b, by na przyk�ad do obwodu w��czaj�cego j wy��czaj�cego o�wietlenie schod�w pod��czy� prosty generator d�wi�ku, kt�ry wydawa�by jaki� delikatny sygna�. Mo�e on by� na przyk�ad podobny do tych, kt�re generowane s� przez pewnego rodzaju alarmy samochodowe, sygnalizuj�ce, �e alarm jest w��czony. D�wi�k taki nie b�dzie przeszkadza� pozosta�ym pracownikom, za� osobie niewidomej pomo�e dotrze� do schod�w. Wy��czenie �wiat�a przy opuszczaniu firmy wy��cza�oby tak�e generator d�wi�ku. Istotne z punktu widzenia wykonywania pracy przedmioty, kt�rymi niewidomy b�dzie si� pos�ugiwa�, mog� r�wnie� zosta� oznaczone dotykowo - najlepiej brajlem. Dotyczy to kluczy do szaf, szuflad, szafek w biurku, istotnych klawiszy wykorzystywanych urz�dze� technicznych, na przyk�ad klawisza Start, Stop, Flash, itp., na faksie czy kopiarce, klawiszy pami�ci na aparacie telefonicznym, itd. Cz�sto zreszt� oznaczanie tych przedmiot�w jest zb�dne, bowiem wystarcza odpowiednie, kr�tkotrwa�e przeszkolenie niewidomego pracownika w pos�ugiwaniu si� danym urz�dzeniem, aby radzi� sobie z nim bez specjalnych oznacze�. Kolejn� kwesti� jest u�atwienie osobie niewidomej dotarcia do swojego stanowiska pracy ju� w samym pomieszczeniu, gdzie ono si� znajduje. Warto tak ustawi� meble, by powsta�a wyra�nie okre�lona �cie�ka komunikacyjna, wolna od krzese�, wystaj�cych biurek czy innych przedmiot�w. B�dzie ono korzystne dla wszystkich u�ytkownik�w, a niezmiernie pomocne dla niewidomego. Warto zastanowi� si� tak�e nad d�wi�kowym otoczeniem stanowiska pracy osoby niewidomej. Niewidomy z konieczno�ci pos�uguje si� przede wszystkim s�uchem, a skoro s�uch stanowi podstawowe �r�d�o informacji dla takiej osoby, najcz�ciej zwraca ona uwag� na znacznie wi�ksz� ilo�� otrzymywanych t� drog� bod�c�w, ani�eli osoba widz�ca. Bod�ce te mog� pracownika rozprasza� lub w og�le uniemo�liwia� mu wydajn� prac�. Dlatego korzystnie jest zaplanowa� stanowisko pracy dla niewidomego w pomieszczeniu stosunkowo cichym, izolowanym od ha�asu z ulicy, w kt�rym nie brz�czy stale bezsensownie radio, itp. Je�li nie jest to mo�liwe, warto zlokalizowa� stanowisko pracy niewidomego w mo�liwie najspokojniejszym miejscu w pomieszczeniu - nie przy drzwiach czy oknie wychodz�cym na ruchliw� ulic�. Przedmioty znajduj�ce si� w otoczeniu miejsca pracy s� cz�sto wykorzystywane przez kilku pracownik�w (pojemnik ze spinaczami, stojak na piecz�tki, itp.), tote� niewidomy nie zawsze ma kontrol� nad tym, co i gdzie znajduje si� przy jego stanowisku pracy. Namawianie wszystkich wsp�pracownik�w, by pami�tali o odk�adaniu "po�yczanych" z biurka niewidomego pracownika przedmiot�w precyzyjnie w to samo miejsce, z kt�rego je wzi�li, by�oby nonsensem. O wiele rozs�dniejszym rozwi�zaniem jest zastosowanie zamykanych pojemnik�w na drobne przedmioty, takie jak spinacze biurowe, piecz�tki, bie��ca korespondencja, itp. Nawet, je�li pojemnik taki, nieopatrznie str�cony przez niewidomego, spadnie na pod�og� zamkni�te w nim przedmioty nie Poradnik pracodawcy os�b niewidomych i s�abo widz�cych_______________________23 rozpierzchn� si� po ca�ym pokoju. Dodatkowo warto dos�ownie za kilka z�otych zakupi� specjaln� listw� wyko�czeniow� szeroko�ci nieco wi�kszej od grubo�ci blatu biurka i przymocowa� j� dooko�a ca�ego blatu w taki spos�b, by tworzy�a nieco podwy�szony brzeg, zapobiegaj�c zsuwaniu si� z biurka na pod�og� nieopatrznie potr�conych r�k� czy innymi przedmiotami rzeczy. Warto tak�e - o ile pozwala na to miejsce - przysposobi� oddzielny, ma�y stoliczek �niadaniowy, co pomo�e zapobiec nieumy�lnemu zalaniu kaw� wa�nych papier�w na biurku. l jeszcze jedna uwaga: przynajmniej cz�� z tych modyfikacji mo�e okaza� si� przydatna dla ka�dego, nawet najbardziej sprawnego pracownika. We wspomnianym ju� rozdziale czwartym niniejszego poradnika obszernie om�wione zosta�y mo�liwo�ci technicznego zaadaptowania stanowiska pracy osoby niewidomej w taki spos�b, by mog�a samodzielnie korzysta� na przyk�ad z komputera, czyta�, pisa�, liczy� i w og