Philip K. Dick Transmigracja Timothy�ego Archera T�umaczy�: Lech J�czmyk Wydanie oryginalne: 1982 Wydanie polskie: 1999 Philip K. Dick urodzi� si� w 1928 roku w Chicago, wi�kszo�� �ycia sp�dzi� w Kalifornii. Zmar� w 1982 roku w Santa Ana. Pozostawi� po sobie imponuj�c� � ilo�ciowo i jako�ciowo � spu�cizn� literack�, na kt�r� sk�adaj� si� setki opowiada� i dziesi�tki powie�ci. W 1962 roku otrzyma� Nagrod� Hugo za nowel� Cz�owiek z Wysokiego Zamku, a w 1974 nagrod� im. Johna W. Campella za P�y�cie �zy moje, rzek� policjant. Dick, zwany Dostojewskim science fiction, jest autorem s�ynnej trylogii VALIS (Valis, Bo�a inwazja, Transmigracja Timothy�ego Archera), kt�rej inspiracj� by�o mistyczne prze�ycie w marcu 1974 roku. Jego tw�rczo�� jest niezwykle oryginalna, zadziwiaj�ca zar�wno bogactwem pomys��w fabularnych, jak i g��bi� rozwa�a� filozoficzno-teologicznych. Tematem przewodnim s� niezmiennie pytania o sens �ycia, o miejsce Boga w �wiecie pe�nym z�a oraz o kondycj� wsp�czesnego cz�owieka d���cego do poznania prawdy. Oda na cze�� tego� Ach, Benie! Na twe skinienie Kt� by raz jeszcze nie siad� Do kt�rej� z Lirycznych Biesiad �Pod S�o�cem�, �Pod Psem�, czy w tawernie �Potr�jna Beczka�, gdzie wiernie Gromadzi� si� nasz Parnas ca�y Na t�go zakrapiane lecz podnios�e sza�y, A przecie� ka�da Zwrotka s�yszana z ust Mistrza By�a s�odsza ni� wino, ni� piecze� mi�sistsza. M�j Benie, Na ziemskiej scenie Sta� zn�w, lub z wy�yn nieba Ze�lij cho�, czego nam trzeba: Zmy�lo�� t�, kt�rej� mia� w nadmiarze; A spraw te�, by�my �jak m�drzy w�odarze � Umieli rz�dzi� si� owym Talentem, Bo gdy staniemy nad �r�d�em wyschni�tem, Gdy strwonimy bezcenny Spadek, nasz Kapita�, Pr�no o Wielkie Wiersze �wiat si� b�dzie pyta�. Robert Herrick, 1648 (t�um. Stanis�aw Bara�czak) 4 1 Barefoot prowadzi swoje seminaria na �odzi mieszkalnej w Sausalito. Trzeba zap�aci� sto dolar�w, �eby si� dowiedzie�, po co �yjemy na tej ziemi. Dostaje si� te� kanapk�, ale tego dnia nie by�am g�odna. W�a�nie zabito Johna Lennona i chyba wiem, po co �yjemy na tej ziemi. �eby si� dowiedzie�, �e to, co kochamy najbardziej, zostanie nam odebrane raczej na skutek b��du na g�rze ni� w wyniku jakiego� planu. Zaparkowa�am swoj� hond� civic przy parkometrze i siedzia�am, s�uchaj�c radia. Ju� na ka�dej cz�stotliwo�ci mo�na by�o us�ysze� wszystkie kiedykolwiek napisane piosenki Beatles�w. Cholera, pomy�la�am. Czuj� si�, jakbym by�a z powrotem w latach sze��dziesi�tych, a moim m�em by� nadal Jefferson Archer. � Gdzie jest przysta� numer pi��? � spyta�am dw�ch przechodz�cych hipis�w. Nie odpowiedzieli. Zastanawia�am si�, czy s�yszeli ju� o Lennonie. Potem pomy�la�am, co mnie, u diab�a, obchodzi arabski mistycyzm, sufiowie i wszystko to, o czym Edgar Barefoot opowiada w swoim programie radiowym z Berkeley. Ci sufiowie to szcz�liwi ludzie. Dla nich istot� Boga nie jest pot�ga ani m�dro��, ani mi�o��, ale pi�kno. To ca�kowicie nowa idea, nie znana �ydom i chrze�cijanom. Ja nie jestem ani �yd�wk�, ani chrze�cijank�. Nadal pracuj� w sklepie muzycznym przy Telegraph Avenue w Berkeley i usi�uj� sp�aca� raty za dom, kt�ry kupili�my z Jeffem, kiedy byli�my ma��e�stwem. Teraz ja mam dom, a Jeff nie ma nic. Takie by�o ca�e jego �ycie. Dlaczego kto� przy zdrowych zmys�ach mia�by si� przejmowa� arabskim mistycyzmem, zadawa�am sobie pytanie, zamykaj�c hond� i ruszaj�c w stron� �odzi. Zw�aszcza przy takiej pogodzie. Ale co tam, przejecha�am ju� przez most Richardsona, przez tandetne Richmond i obok rafinerii. Zatoka jest pi�kna, a na mo�cie Richardsona ka�dego namierza policja. Licz� czas od momentu, kiedy si� p�aci rogatkowe i zje�d�a z mostu po stronie Marin. Jak si� przyje�d�a do Marin za wcze�nie, p�aci si� kup� forsy. Nigdy nie przepada�am za Beatlesami. Kiedy Jeff przyni�s� do domu p�yt� Rubber Soul, powiedzia�am mu, �e to md�e. Nasze ma��e�stwo zacz�o si� rozpada�, od kiedy musia�am miliard razy, dzie� po dniu, wys�uchiwa� Michelle. To by�o gdzie� oko�o roku sze��dziesi�tego sz�stego. Tu, nad Zatok�, wiele os�b datuje wydarzenia wed�ug ukazywania si� p�yt Beatles�w. Pierwszy solowy album Paula McCartneya ukaza� si� na rok przed nasz� separacj�. Kiedy s�ysz� Teddy Boy, zaczynam p�aka�. To rok, kiedy miesz5 ka�am w naszym domu sama. Nie r�bcie tego. Nigdy nie mieszkajcie same. Jeff do samego ko�ca zajmowa� si� swoj� dzia�alno�ci� pacyfistyczn�. Ja si� wycofa�am i s�ucha�am przez radio muzyki barokowej, niech j� licho porwie. W ten spos�b po raz pierwszy us�ysza�am Edgara Barefoota, kt�rego pocz�tkowo uzna�am za dupka z tym jego cienkim g�osikiem i tonem kogo�, kto zachwyca si� w�asn� dzia�alno�ci� umys�ow�, ciesz�c si� niczym dwulatek ka�dym kolejnym satori. S� dowody, �e by�am nad Zatok� jedyn� osob�, kt�ra tak my�la�a. P�niej zmieni�am zdanie. Stacja KPFA zacz�a nadawa� p�no w nocy nagrane wyk�ady Barefoota, kt�rych s�ucha�am, pr�buj�c zasn��. Kiedy cz�owiek jest na p� przytomny, ca�a ta monotonna recytacja nabiera sensu. Wiele os�b t�umaczy�o mi, �e oko�o roku tysi�c dziewi��set siedemdziesi�tego trzeciego wszystkie programy nadawane w Strefie Zatokowej zawiera�y komunikaty podprogowe, pochodz�ce prawie na pewno od Marsjan. Komunikat, jaki odbiera�am, s�uchaj�c Barefoota, brzmia� mniej wi�cej tak: �Jeste� w istocie dobr� osob� i nie powinna� pozwoli�, �eby kto� inny uk�ada� ci �ycie�. W ka�dym razie, w miar� up�ywu czasu, sypia�am coraz lepiej. Zapomnia�am Jeffa i to �wiat�o, kt�re zgas�o wraz z jego �mierci�, tyle �e co pewien czas co� mi si� przypomina�o, zwykle w zwi�zku z jakim� zdarzeniem w sklepie sp�dzielczym na University Avenue. Jeff zwykle wdawa� si� tam w awantury, a mnie to bawi�o. Wchodz�c po trapie na eleganck� ��d� Edgara Barefoota, u�wiadomi�am sobie, �e b�d� datowa� m�j udzia� w tym seminarium od zab�jstwa Lennona i �e te dwa wydarzenia s� dla mnie nieroz��czn� ca�o�ci�. C� za spos�b, �eby zacz�� rozumie� �wiat. Lepiej wracaj do domu i wypal par� skr�t�w. Do licha z dr��cym g�osem o�wiecenia, to jest czas rewolwer�w. O�wiecona czy nie, nie masz tu nic do powiedzenia, jeste� sprzedawczyni� p�yt po studiach humanistycznych. �Najlepszym nawet brak zdecydowania...�, co� w tym rodzaju. �C� to za prymitywna bestia... wlecze si� do Betlejem, �eby si� narodzi�. Istota z wad� postawy, zmora �wiata. Mieli�my test z Yeatsa. Dosta�am A minus. By�am dobra. Potrafi�am siedzie� przez ca�y dzie� na pod�odze, jedz�c ser, popijaj�c kozim mlekiem i zastanawiaj�c si�, kt�ra powie�� jest najd�u�sza... przeczyta�am wszystkie d�ugie powie�ci. Uko�czy�am Uniwersytet Kalifornijski. Mieszka�am w Berkeley. Przeczyta�am W poszukiwaniu straconego czasu i nic nie pami�tam. Jak to m�wi�, wysz�am przez te same drzwi, przez kt�re wesz�am. Nic mi to nie da�o, wszystkie te lata w bibliotece, w oczekiwaniu a� zapali si� m�j numer, sygnalizuj�c, �e przyniesiono dla mnie ksi��k�. Pewnie to samo mo�e powiedzie� wi�kszo�� ludzi. Ale i tak zachowuj� te lata w pami�ci jako dobry czas, w kt�rym byli�my m�drzejsi, ni� si� na og� uwa�a. Wiedzieli�my dok�adnie, co mamy robi�: re�im Nixona trzeba obali�; to, co robili�my, robili�my z pe�n� �wiadomo�ci� i nikt z nas tego nie �a�uje. Teraz Jeff Archer nie �yje, od dzisiaj nie �yje John Lennon. Wzd�u� drogi le�� inni nie�ywi ludzie, jakby przejecha�o t�dy co� du�ego. Mo�e dzi�ki sufim z ich przekonaniem 6 o nieod��cznym od Boga pi�knie znajd� szcz�cie. Mo�e to dlatego id� po trapie na t� wytworn� ��d� mieszkaln�: spe�nia si� plan, w kt�rym wszystkie te smutne �mierci ku czemu� prowadz�, w jaki� spos�b owocuj� rado�ci�. � Bilet? � zatrzyma� mnie przera�liwie chudy ch�opak, podobny do naszego znajomego Joe �puna. � Chodzi o to? � Wyj�am z torebki druczek, kt�ry dosta�am poczt� od Barefoota za moje sto dolar�w. W Kalifornii kupuje si� o�wiecenie tak jak groszek w supermarkecie, na wag� i wed�ug obj�to�ci. Poprosz� cztery funty o�wiecenia, powiedzia�am sama do siebie. Nie, lepiej wezm� dziesi�� funt�w, bo nie mam w domu ani uncji. � Prosz� i�� na ty� �odzi � powiedzia� chudy m�odzieniec. � Mi�ego dnia � odpowiedzia�am. Kiedy si� po raz pierwszy widzi Edgara Barefoota, mo�na go wzi�� za mechanika samochodowego. Poniewa� jest niski i gruby, robi wra�enie kogo�, kto od�ywia si� �mieciowym jedzeniem, g��wnie hamburgerami. Jest �ysy. Jak na to miejsce �wiata i ten okres ludzkiej cywilizacji ubiera si� ca�kiem niew�a�ciwie: nosi d�ug� br�zow� marynark�, najzwyklejsze br�zowe spodnie i niebiesk� bawe�nian� koszul�... tylko jego buty wygl�daj� na drogie. Nie wiem, czy to, co ma na szyi, mo�na nazwa� krawatem. Mo�e pr�bowano go powiesi� i okaza� si� za ci�ki. Urwa� si� z szubienicy i wr�ci� do swoich zaj��. O�wiecenie i przetrwanie s� przemieszane, powiedzia�am sobie, zajmuj�c miejsce. Tanie sk�adane krzes�a, tu i �wdzie par� os�b, przewa�nie m�odych. M�j m�� nie �yje i jego ojciec nie �yje. Kochanka jego ojca po�kn�a s��j barbituran�w i le�y w grobie, �pi snem wiekuistym, na czym zreszt� jej zale�a�o. Dziwne to wszystko: biskup nie �yje, a razem z nim jasnow�osa Norwe�ka, kt�r� utrzymywa� z pieni�dzy Funduszu Dyspozycyjnego Diecezji, jak twierdzi� Jeff. Biskup i szwindel. �yjemy w dziwnych czasach, ale tamte by�y du�o dziwniejsze. Edgar Barefoot stan�� przed nami i da� znak, �eby�my si� przesiedli do przodu. Zastanawia�am si�, co by si� sta�o, gdybym zapali�a papierosa. Kiedy� zapali�am papierosa w aszramie po wyk�adzie o Wedach. Odczu�am powszechn� pogard� plus ostrego kuksa�ca w �ebra. Wywo�a�am oburzenie wznios�ych. Dziwna rzecz, �e ci wznio�li umieraj� zupe�nie tak samo jak ci zwykli. Biskup Timothy Archer mia� w sobie mn�stwo wznios�o�ci, na wag� i na obj�to��, i nic mu to nie pomog�o. Le�y jak ca�a reszta pod ziemi�. Tyle, je�eli chodzi o �ycie duchowe. Tyle, je�eli chodzi o aspiracje. Szuka� Jezusa. Wi�cej, szuka� tego, co kryje si� za Jezusem, szuka� ostatecznej prawdy. Gdyby zadowoli� si� byle czym, �y�by nadal. To daje do my�lenia. Ludzie pospolici, godz�cy si� na fa�sz, �yj� i mog� opowiedzie� swoj� histori�. Oni nie zgin�li nad Morzem Martwym. Najs�ynniejszy biskup wsp�czesno�ci wyci�gn�� nogi dlatego, �e nie dowierza� Jezusowi. Jest w tym jaka� nauka. Mo�e wi�c dozna�am o�wiecenia; wiem, �e nie 7 nale�y w�tpi�. Wiem te�, �e nale�y bra� wi�cej ni� dwie butelki coca-coli, gdy wyrusza si� na pustyni� dziesi�� tysi�cy mil od domu. Pos�uguj�c si� mapk� ze stacji benzynowej, jakbym nadal by�a w centrum San Francisco. Mo�na dzi�ki niej zlokalizowa� Portsmouth Square, ale nie prawdziwe �r�d�o chrze�cija�stwa, ukryte przed �wiatem przez ostatnie dwadzie�cia dwa stulecia. Pojad� do domu i zapal� skr�ta, powiedzia�am sobie. To strata czasu. Od chwili �mierci Lennona wszystko jest strat� czasu, w��cznie z op�akiwaniem tego faktu. Odk�adam �a�ob� na Wielki Post... przestaj� si� smuci�. Unosz�c ku nam r�ce, Barefoot zacz�� m�wi�. Niewiele zapisywa�am z tego, co m�wi�, i niewiele zapami�ta�am. By�am ci�k� frajerk�, �e da�am sto dolar�w, by tego s�ucha�. Ten facet przed nami by� m�dry, bo to on zgarnia� got�wk�, a my p�acili�my. Tak si� mierzy m�dro��: wed�ug tego, kto p�aci. Tak ja nauczam. Powinnam prowadzi� wyk�ady dla sufich, dla chrze�cijan te�, a szczeg�lnie dla episkopalnych biskup�w z ich funduszami. Dawaj mi tu sto dolc�w, Tim. Wyobra�cie sobie zwracanie si� do biskupa per �Tim�. To jak zwracanie si� do papie�a �Jurek� albo �Bill�, niczym do jakiego� jaszczurka z Alicji. Zdaje si�, �e wpad� on kominem, o ile sobie przypominam, ale to m�tna aluzja literacka, niezrozumia�a podobnie jak to, co m�wi Barefoot, bo nikt nie wie, o co chodzi. � �mier� w �yciu � m�wi� Barefoot � i �ycie w �mierci, dwie postaci jednego kontinuum, jak jin i jang. Dwa oblicza, �holon�, jak to nazywa Arthur Koestler. Powinni�cie przeczyta� jego Janusa. Jedno przechodzi w drugie w radosnym ta�cu. To Kryszna ta�czy w nas i przez nas. Ka�de z nas jest Kryszna, kt�ry, je�eli pami�tacie, wyst�puje w postaci czasu. To jest jego prawdziwa, uniwersalna posta�. Ostateczna forma, niszczyciel wszystkich ludzi... wszystkiego, co istnieje. � Barefoot obdarzy� nas wszystkich �wi�tobliwym u�miechem. Tylko tu, nad Zatok�, pomy�la�am, podobne bzdury mog� uchodzi� na sucho. M�wi do nas jaki� dwulatek. Jezu, jakie to wszystko g�upie! Odczuwam dobrze znan� odraz�, gniewn� niech��, kt�r� uprawiamy w Berkeley, a kt�r� tak sobie ceni� Jeff. Oburzanie si� z powodu ka�dego drobiazgu sprawia�o mu przyjemno��. M�j spos�b to znoszenie g�upot. Ze strat� finansow�. Jestem strasznie przera�ona �mierci�, pomy�la�am. �mier� mnie wyko�czy�a. To nie Sri Kryszna, niszczyciel wszystkich ludzi, to �mier�, niszczycielka wszystkich moich bliskich. Wybiera�a ich, a ca�� reszt� zostawia�a w spokoju. Ty cholerna kostucho, my�la�am. Rzuca�a� si� na tych, kt�rych kocham. Pos�u�y�a� si� ich g�upot� i wygra�a�. To bardzo brzydko wykorzystywa� ludzk� s�abo��. Emily Dickinson chrzani�a, kiedy plot�a co� o �mi�osiernej �mierci�. To odra�aj�ca my�l, �e �mier� jest mi�osierna. Nigdy nie widzia�a karambolu sze�ciu samochod�w na autostradzie. Literatura to oszustwo w pigu�kach, podobnie jak teologia. Pi�tro ni�ej ludzie si� morduj�, a ja szukam Boga w en8 cyklopedii. B�g, ontologiczny dow�d na istnienie. Lepiej by�oby: praktyczne dowody na nieistnienie. Takiego has�a nie ma. Szkoda, �e nie pojawi�y si� we w�a�ciwym czasie argumenty przeciwko g�upocie, ontologicznej i empirycznej, staro�ytnej i wsp�czesnej (zob. Zdrowy rozs�dek). Problem z wykszta�ceniem polega na tym, �e zajmuje ono tyle czasu. Cz�owiek po�wi�ca na nie najlepsz� cz�� �ycia, a kiedy dochodzi do ko�ca, widzi, �e lepiej by zrobi�, pracuj�c w banku. Ciekawe, czy bankierzy zadaj� sobie takie pytania. Oni zadaj� sobie pytanie, jaki b�dzie jutro kurs dolara. Kiedy bankier udaje si� na pustyni� nad Morzem Martwym, to pewnie zabiera rakietnic�, ba�ki z wod�, konserwy i n�. A nie krucyfiks, kt�ry mia� mu przypomina� wcze�niejsze szale�stwo. Niszczycielu ludzi na autostradzie i przy okazji moich nadziei, Sri Kryszno, za�atwi�e� nas wszystkich. Powodzenia w twoich pozosta�ych przedsi�wzi�ciach. Je�eli s� r�wnie godne poparcia w oczach innych bog�w. Chyba chrzani�, pomy�la�am. Te pasje to bzdura. Cierpi� na skutki chowu wsobnego, za d�ugo przebywa�am w �rodowisku intelektualist�w znad Zatoki. My�l�, tak jak m�wi�: pompatycznie i ca�y czas zagadkami. Nie jestem ju� osob�, tylko samokarc�cym si� g�osem. Gorzej, m�wi� tak, jak s�ysz�. �mieci na wej�ciu, �mieci na wyj�ciu, jak m�wi� komputerowcy. Powinnam wsta� i zada� Barefootowi bezsensowne pytanie, a potem wyj��, kiedy on b�dzie wyg�asza� bezb��dn� odpowied�. W ten spos�b on wygrywa, a ja wychodz�. Oboje na tym zyskujemy. On mnie nie zna, a ja go znam wy��cznie jako solenny g�os z radia. Kt�ry ju� teraz odbija mi si� w g�owie, pomy�la�am, a to dopiero pocz�tek, pierwszy z serii wyk�ad�w. Solenny gl�do�a... dobre nazwisko dla s�u��cego rodziny Archer�w w jakim� telewizyjnym serialu. �Gl�do�a, rusz tu sw�j ty�ek, s�yszysz!� To, co ten ma�y b�azen opowiada, jest wa�ne, on m�wi o Krysznie i o tym, jak ludzie umieraj�. To temat, kt�ry na podstawie osobistych do�wiadcze� uwa�am za wa�ny. Dobrze wiem, bo jest mi bliski, pojawi� si� w moim �yciu przed laty i nie chce odej��. Kiedy� mieszkali�my w ma�ym wiejskim domu. �wiat�o gas�o, kiedy si� w��czy�o opiekacz do tost�w. W czasie deszczu w kuchni kapa�a woda z �ar�wki. Jeff co jaki� czas wylewa� na dach puszk� jakiej� smolistej mazi, �eby nie przecieka�o, bo nie sta� nas by�o na kupienie papy. Smo�a nie pomaga�a. Nasz dom, w�r�d innych podobnych, znajdowa� si� w p�askiej cz�ci Berkeley przy San Pablo Avenue, blisko Dwight Way. Dobr� stron� by�o to, �e Jeff i ja mogli�my chodzi� pieszo do restauracji Pech i patrze� na Freda Hilla, jak twierdzili niekt�rzy agenta KGB, kt�ry by� w�a�cicielem lokalu, przyrz�dza� sa�atki i decydowa�, czyje obrazy zawisn� na �cianach w ramach bezp�atnej wystawy. Kiedy Fred pojawi� si� przed laty w mie�cie, wszyscy cz�onkowie partii nad Zatok� zamarli ze strachu, bo rozesz�a si� wie��, �e sowiecki wys�annik b�dzie robi� czystk�. Ujawni�o to, kto nale�y do partii, a kto nie. Strach pad� na wiernych, a nikt inny si� nie przejmowa�. Przypomina�o to podzia� na owce i kozy na S�dzie Ostatecznym, tylko �e w tym przypadku to owce si� trz�s�y. 9 Marzenia o n�dzy budzi�y w Berkeley powszechny entuzjazm wraz z nadziej�, �e polityczna i spo�eczna sytuacja ulegnie pogorszeniu, pogr��aj�c kraj w ruinie: tak� teori� mieli aktywi�ci. Czekali na nieszcz�cie tak wielkie, �e dotkn�oby ka�dego, �ci�gaj�c kl�sk� na winnych i niewinnych. Byli�my wtedy i jeste�my teraz totalnie szaleni. To takie modne by� szalonym. Na przyk�ad, trzeba by� szalonym, �eby da� c�rce na imi� Goneril. Jak nas uczono na zaj�ciach z literatury angielskiej, szale�stwo �mieszy�o bywalc�w teatru Globe. Teraz to nie jest �mieszne. W kraju jest si� wielkim artyst�, a tu jest si� tylko autorem trudnej ksi��ki. Wielka rzecz, pomy�la�am. Z rysunkiem na marginesie przedstawiaj�cym kogo� graj�cego na nosie. I za to, tak jak za ten dzisiejszy wyk�ad, p�acili�my �yw� got�wk�. Mo�na by oczekiwa�, �e d�ugi okres biedy czego� mnie nauczy�, wyostrzy� niejako moje zmys�y. M�j instynkt przetrwania. Jestem ostatni� �yj�c� osob�, kt�ra zna�a biskupa Timothy�ego Archera z Diecezji Kalifornijskiej, jego kochank�, jego syna i mojego m�a, nominalnie w�a�ciciela domu i g�ow� rodziny. Kto� powinien... c�, by�oby dobrze, gdyby nikt nie poszed� w ich �lady, dobrowolnie wybieraj�c �mier� jak ka�de z nich, jak Parsifal, ten czysty g�upiec. 2 Droga Jane Marion! W odst�pie dw�ch dni dwie osoby, znajomy wydawca i znajomy pisarz, polecili mi Zielony Album, obaj m�wi�c w istocie to samo: �e je�eli chc� wiedzie�, co si� dzieje we wsp�czesnej literaturze, musz� przeczyta� pani ksi��k�. Kiedy przysz�am z ksi��k� do domu (powiedziano mi, �e rozdzia� tytu�owy jest najlepszy i �eby od niego zacz��), zorientowa�am si�, �e jest w niej te� esej o Timie Archerze. Przeczyta�am go wiec. Nagle m�j przyjaciel stan�� przede mn� jak �ywy. Sprawi�o mi to nie rado��, tylko dotkliwy b�l. Nie mog� o nim pisa�, bo nie jestem pisark�, chocia� uko�czy�am anglistyk� na Uniwersytecie Kalifornijskim. W ka�dym razie kt�rego� dnia, jako rodzaj �wiczenia, usiad�am i sp�odzi�am fikcyjny dialog mi�dzy nim a mn�, �eby zobaczy�, czy potrafi� odda� kadencj� jego nie ko�cz�cego si� potoku wymowy. Stwierdzi�am, �e potrafi�, ale, podobnie jak sam Tim, dialog by� martwy. Ludzie pytaj� mnie czasem, jaki on by�, ale nie czuj� si� chrze�cijank� i niecz�sto spotykam ludzi zwi�zanych z Ko�cio�em, cho� kiedy� tak by�o. Moim m�em by� jego syn, Jeff, zna�am wi�c Tima raczej dobrze. Cz�sto rozmawiali�my o teologii. Na kr�tko przed samob�jstwem Jeffa spotka�am Tima i Kirsten na lotnisku w San Francisco. W�a�nie wr�cili z Anglii i przyjechali powita� oficjalnych t�umaczy zwoj�w z Qumran. Tim zacz�� wtedy uwa�a�, �e Chrystus by� oszustem i �e nosicielami prawdziwej reli10 gii byli esse�czycy. Radzi� si� mnie, jak ma przekaza� t� wiadomo�� swoim wiernym. By�o to tu� przed wydarzeniami w Santa Barbara. Biskup umie�ci� Kirsten w zwyk�ym mieszkaniu w dzielnicy Tenderloin. Bywa�o tam bardzo niewiele os�b. Jeff i ja, rzecz jasna, tak. Pami�tam, jak Jeff po raz pierwszy przedstawi� mnie swojemu ojcu. Tim podszed� do mnie i powiedzia�: �Nazywam si� Tim Archer�. Nie wspomnia�, �e jest biskupem. Ale mia� na palcu pier�cie�. To ja odebra�am telefon o samob�jstwie Kirsten. Wci�� jeszcze nie mogli�my doj�� do siebie po samob�jstwie Jeffa, a ja musia�am sta� i s�ucha�, jak Tim m�wi mi, �e Kirsten �odesz�a�. Patrzy�am na mojego m�odszego brata, kt�ry bardzo lubi� Kirsten; w�a�nie skleja� z drzewa balsa model Spada 13. Wiedzia�, �e telefonuje Tim, ale nie wiedzia� oczywi�cie, �e teraz Kirsten nie �yje, tak jak Jeff. Tim pod pewnym wzgl�dem r�ni� si� od wszystkich znanych mi os�b: potrafi� mianowicie uwierzy� we wszystko i natychmiast dzia�a� na podstawie swoich nowych przekona�. To znaczy, dop�ki nie zetkn�� si� z czym� nowym, bo wtedy dzia�a� na podstawie tego nowego przekonania. Wierzy�, na przyk�ad, �e medium uleczy�o syna Kirsten z powa�nych problem�w psychicznych. Kt�rego� dnia, ogl�daj�c w telewizji wywiad Davida Prosta z Timem, zda�am sobie spraw�, �e m�wi o Jeffie i o mnie... tyle �e to, co on m�wi�, nie mia�o �adnego zwi�zku ze stanem faktycznym. Jeff te� ogl�da� ten program i nie wiedzia�, �e ojciec m�wi o nim. Niczym �redniowieczni reali�ci, Tim wierzy�, �e s�owa s� czym� rzeczywistym. Je�eli co� mo�na uj�� w s�owa, to znaczy, �e jest to de facto prawda. Zap�aci� za to �yciem. Nie by�am w Izraelu, kiedy on zgin��, ale mog� go sobie wyobrazi� na pustyni, jak studiuje map�, tak jakby patrzy� na mapk� ze stacji benzynowej w �r�dmie�ciu San Francisco. Mapa m�wi�a, �e jak si� przejedzie X mil, to si� znajdzie w miejscu Y, wi�c wsiad� do samochodu i jecha� X mil, wierz�c, �e dojedzie do Y, bo tak m�wi�a mapa. Cz�owiek, kt�ry w�tpi� w ka�dy dogmat wiary chrze�cija�skiej, wierzy� we wszystko, co by�o napisane. Jednak zdarzenie, kt�re, moim zdaniem, m�wi o nim najwi�cej, zasz�o kt�rego� dnia w Berkeley. Jeff i ja byli�my um�wieni z Timem o okre�lonej godzinie w okre�lonym punkcie miasta. Tim przyjecha� sp�niony. Tu� za nim przybieg� w�ciek�y w�a�ciciel stacji benzynowej. Tim tankowa� benzyn� na jego stacji, potem cofn�� si�, rozje�d�aj�c pomp�... i odjecha�, bo by� sp�niony na spotkanie z nami. � Pan mi zniszczy� pomp�! � wrzeszcza� cz�owiek ze stacji benzynowej, nie mog�c z�apa� tchu i nie panuj�c nad sob� ze z�o�ci. � Mog� wezwa� policj�. A pan sobie odjecha�. Musia�em ca�� drog� za panem biec. Ciekawi�o mnie, czy Tim powie temu cz�owiekowi, teraz bardzo rozz�oszczonemu, ale w istocie zajmuj�cemu bardzo skromn� pozycj� w spo�ecze�stwie, komu� z dolnego szczebla drabiny, na kt�rej Tim znajdowa� si� u samego szczytu � chcia�am zobaczy�, czy Tim poinformuje go, �e jest znanym na ca�ym �wiecie biskupem Kalifornii, przyja11 cielem Martina Luthera Kinga i Roberta Kennedy�ego, wielkim i s�ynnym cz�owiekiem, kt�ry chwilowo wyst�puje po cywilnemu. Tim tego nie zrobi�. Pokornie przeprosi�. Po jakim� czasie do w�a�ciciela stacji dotar�o, �e ma do czynienia z kim�, dla kogo du�e, jaskrawo pomalowane pompy po prostu nie istniej�. Mia� przed sob� cz�owieka, kt�ry jak najbardziej dos�ownie �y� w innym �wiecie. Ten inny �wiat to by�o to, co Tim i Kirsten nazywali �drug� stron��, i krok po kroku ta druga strona wszystkich ich wci�ga�a: najpierw Jeffa, potem Kirsten, a w ko�cu nieuchronnie i samego Tima. Czasami powtarzam sobie, �e Tim nadal istnieje, ale teraz ju� wy��cznie w tym innym �wiecie. Jak to uj�� Don McLean w swojej piosence Vincent: �Ten �wiat nie by� pomy�lany dla kogo� takiego jak ty�. To w�a�nie jest m�j przyjaciel; ten �wiat nigdy nie by� dla niego tak naprawd� prawdziwy, chyba wi�c nie by� to �wiat odpowiedni dla niego. Gdzie� pope�niono b��d i on o tym w g��bi duszy wiedzia�. Kiedy my�l� o Timie, my�l� tak: I nadal �ni�, �e idzie po trawie. Kroczy jak duch po rosie, Przeszywany na wskro� moim �piewem radosnym. Jak to uj�� Yeats. Dzi�kuj� pani za ten szkic o Timie, ale spotkanie go �ywego, nawet przez chwil�, by�o bolesne. To chyba jest miar� wielko�ci tekstu, je�eli potrafi co� takiego wywo�a�. Zdaje si�, �e to w kt�rej� powie�ci Aldousa Huxleya jeden z bohater�w telefonuje do przyjaciela i podniecony wykrzykuje: �W�a�nie znalaz�em matematyczny dow�d na istnienie Boga!� Gdyby to by� Tim, to nast�pnego dnia znalaz�by inny dow�d, zaprzeczaj�cy pierwszemu... i uwierzy�by w niego z r�wn� gotowo�ci�. By� jak kto� w ogrodzie pe�nym kwiat�w, i ka�dy kwiat jest nowy i inny, a on odkrywa je po kolei i ka�dym jest r�wnie zachwycony, ale zapomina o tych, kt�re widzia� poprzednio. By� natomiast stuprocentowo lojalny wobec przyjaci�. Ich nigdy nie zapomnia�. To by�y jego sta�e kwiaty. To dziwne, pani Marion, ale brakuje mi go bardziej ni� mojego m�a. Mo�e wywar� na mnie wi�ksze wra�enie. Nie wiem, mo�e pani potrafi to wyja�ni�, to pani jest pisark�. Serdecznie pozdrawiam Angel Archer Napisa�am do tej s�ynnej przedstawicielki nowojorskiego literackiego establishmentu, Jane Marion, kt�rej teksty ukazuj� si� w najbardziej presti�owych czasopismach. Nie spodziewa�am si� otrzyma� odpowiedzi i jej nie otrzyma�am. Mo�e jej wydawca, do kt�rego �w list wys�a�am, przeczyta� go i wyrzuci� do kosza, nie wiem. Ten szkic Marion 12 o Timie doprowadzi� mnie do furii, by� oparty ca�kowicie na informacjach z drugiej r�ki. Marion nigdy nie pozna�a Tima, a mimo to o nim napisa�a. Wspomnia�a, �e Tim �pozbywa� si� przyjaci�, kiedy mu to by�o na r�k�. Tim nigdy w �yciu nie zerwa� �adnej przyja�ni. Tamto spotkanie, na kt�re Jeff i ja byli�my um�wieni z biskupem, by�o wa�ne pod dwoma wzgl�dami, oficjalnym i, jak si� okaza�o, nieoficjalnym. Je�eli chodzi o aspekt oficjalny, to chcia�am doprowadzi� do spotkania mi�dzy biskupem Archerem a moj� przyjaci�k� Kirsten Lundborg, kt�ra reprezentowa�a Ruch Emancypacji Kobiet w Stre- fie Zatokowej. Ruch pragn��, �eby Tim wyg�osi� popieraj�ce go przem�wienie. Bez honorarium. Uznano, �e jako synowa biskupa potrafi� to za�atwi�. Nie trzeba dodawa�, �e Tim nie rozumia� ca�ej sytuacji, ale to nie by�a jego wina, bo ani Jeff, ani ja o niczym nie wspomnieli�my. Tim uwa�a�, �e spotykamy si�, �eby zje�� razem obiad w restauracji Pech, kt�r� zna� ze s�yszenia. Tim zap�aci�by rachunek, bo my tego roku byli�my bez grosza, podobnie zreszt� jak w roku poprzednim. Moje zarobki jako maszynistki w biurze prawnym przy Shattuck Avenue by�y do�� niepewne. To biuro prawne sk�ada�o si� z dw�ch facet�w z Berkeley, kt�rzy uczestniczyli we wszystkich ruchach protestacyjnych. Bronili w sprawach zwi�zanych z narkotykami. Ich firma nazywa�a si� Barney i Gleason, Biuro Prawne i Sklep ze �wiecami. Sprzedawali �wiece r�cznej roboty, albo w ka�dym razie trzymali je na pokaz. W ten spos�b Jerry Barnes ur�ga� swojemu zawodowi i dawa� do zrozumienia, �e nie ma zamiaru zarabia� wielkich pieni�dzy. Je�eli chodzi o ten cel, to zrealizowa� go w pe�ni. Pami�tam, jak kiedy� wdzi�czny klient zap�aci� mu czarn� sztabk� opium, kt�ra wygl�da�a jak czekoladowy balonik. Jerry nie wiedzia�, co z tym robi�, i w ko�cu komu� j� podarowa�. Ciekawie by�o patrze�, jak Fred Hill, agent KGB, wita wszystkich go�ci jak przysta�o na dobrego restauratora, u�miechaj�c si� i �ciskaj�c d�onie. Hill mia� zimne oczy. Plotka g�osi�a, �e do jego zada� nale�y likwidowanie os�b, kt�re okaza�y niepos�usze�stwo dyscyplinie partyjnej. Tim nie zwraca� uwagi na Freda Hilla, kiedy dra� prowadzi� nas do stolika. Zastanawia�am si�, co powiedzia�by biskup Kalifornii, gdyby wiedzia�, �e osobnik wr�czaj�cy nam menu jest Rosjaninem, przebywaj�cym w Stanach pod fa�szywym nazwiskiem oficerem sowieckiej tajnej policji. A mo�e wszystko to by�o typow� dla Berkeley plotk�. Od wielu ju� lat Berkeley i paranoja w jednym stali domku. Do ko�ca wojny wietnamskiej by�o jeszcze daleko, Nixon nie wycofa� nawet ameryka�skich wojsk z P�wyspu. __________Agenci rz�dowi w�szyli w Strefie Zatokowej. My, niezale�ni dzia�acze, podejrzewali�my wszystkich o kolaboracj�, nie wierzyli�my ani prawicy, ani Komunistycznej Partii USA. Najbardziej znienawidzon� rzecz� w Berkeley by� zapach policji. � Jak si� macie � powiedzia� Fred Hill. � Na obiad mamy dzi� zup� minestrone. Czy poda� po kieliszku wina, zanim si� na co� zdecydujecie? 13 Ca�a nasza tr�jka powiedzia�a, �e chcemy wina, pod warunkiem, �e nie b�dzie to Galio, i Fred Hill si� oddali�. � To pu�kownik KGB � poinformowa� biskupa Jeff. � Bardzo ciekawe � skomentowa� Tim, studiuj�c menu. � Marnie im p�ac� � powiedzia�am. � Pewnie dlatego musia� otworzy� restauracj� � zauwa�y� Tim, rozgl�daj�c si� po s�siednich sto�ach i go�ciach. � Zastanawiam si�, czy maj� tu kawior z Morza Czarnego. � Zatrzymawszy wzrok na mnie, spyta�: � Czy lubisz kawior, Angel? Ikr� jesiotra, chocia� czasem nazywaj� kawiorem ikr� cyclopterus lumpus, kt�ra jednak jest wi�ksza i czerwonawa. Jest znacznie ta�sza. Nie przepadam za tym kawiorem lump�w. W�a�ciwie okre�lenie �kawior lump�w� to oksymoron. � Za�mia� si�, g��wnie do siebie. Cholera, pomy�la�am. � O co chodzi? � spyta� Jeff. � Zastanawiam si�, gdzie jest Kirsten � powiedzia�am, zerkaj�c na zegarek. � Pocz�tki ruchu feministycznego mo�na znale�� w Lizystracie � powiedzia� biskup. � �Trzeba nam b�dzie wyrzec si� mi�o�ci...� � Roze�mia� si� znowu. � �Jako �e u nas zawarte drzwi...� Umilk�, jakby si� namy�la�, czy cytowa� dalej. � �...Na spusty trzy�. To gra s��w. �Zamkni�te drzwi� odnosi si� zar�wno do og�lnej sytuacji buntu kobiet, jak i do ich niedost�pnych pochew. � Tato � wtr�ci� si� Jeff � spr�bujmy ustali�, co zam�wimy, dobrze? � Je�eli chodzi ci o to, �e mamy ustali�, czego spr�buj� nasze j�zyki, to moja uwaga jest jak najbardziej na miejscu. Arystofanesowi by si� to spodoba�o. � Daj spok�j, tato � powiedzia� Jeff. Wr�ci� Fred Hill z tac�. � Burgund Louis Martini. � Postawi� na stole trzy kieliszki. � Przepraszam, ale czy nie jest pan biskupem Archerem? Biskup kiwn�� g�ow�. � W Selmie bra� pan udzia� w marszu razem z doktorem Kingiem. � Tak, by�em w Selmie � potwierdzi� biskup. � Opowiedz mu t� histori� o pochwie � wtr�ci�am. � Biskup zna bardzo star� histori� o pochwie � zwr�ci�am si� do Freda Hilla. � Historia jest stara, lecz pochwa by�a ca�kiem m�oda � za�mia� si� biskup. � Doktor King to by� wielki cz�owiek � powiedzia� Fred Hill. � Bardzo wielki � zgodzi� si� biskup. � Ja wezm� podgardle. � Dobry wyb�r � powiedzia� Fred Hill, robi�c notatk�. � A ja poprosz� kotlet ciel�cy a la Oscar � powiedzia�am. � Ja to samo � odezwa� si� Jeff. 14 Wygl�da� na skwaszonego. Wiedzia�am, �e nie podoba mu si� wykorzystywanie mojej za�y�o�ci z biskupem, do naci�gania go na bezp�atne wyst�pienie dla feministek czy dla jakiejkolwiek innej grupy. Zdawa� sobie spraw�, jak �atwo jest nam�wi� jego ojca na r�ne darmowe prelekcje. Zar�wno on, jak i biskup byli ubrani w ciemne we�niane garnitury i, rzecz jasna, Fred Hill, s�ynny agent KGB i masowy morderca, te� nosi� garnitur i krawat. Tego dnia, siedz�c mi�dzy nimi, zastanawia�am si�, czy Jeff p�jdzie w �lady ojca i przyjmie �wi�cenia. Obaj wygl�dali uroczy�cie, nadaj�c sprawie zamawiania posi�ku t� sam� powag�, to samo skupienie, jakie nadawali prawie wszystkiemu: ta profesjonalna postawa by�a zwykle w przypadku biskupa okraszona humorem... chocia�, podobnie jak dzisiaj, ten humor wydawa� mi si� nie ca�kiem stosowny. Podczas gdy jedli�my zup� minestrone, biskup Archer m�wi� o czekaj�cym go procesie o herezj�. Temat ten fascynowa� go bezgranicznie. Kilku tradycyjnych biskup�w uwzi�o si� na niego, poniewa� w paru opublikowanych artyku�ach i w kazaniach, kt�re wyg�osi� w katedrze Mi�osierdzia Bo�ego, twierdzi�, �e od czas�w apostolskich nikt nie widzia� ani �ladu Ducha �wi�tego. To sk�oni�o Tima do podania w w�tpliwo�� doktryny o Tr�jcy �wi�tej. Je�eli Duch �wi�ty by�by w rzeczywisto�ci osob� bosk� r�wn� Jehowie i Chrystusowi, to musia�by nadal by� w�r�d nas. M�wienie j�zykami nie robi�o na biskupie wra�enia. Widzia� tego mas� podczas lat s�u�by w Ko�ciele episkopalnym i uwa�a� to za przejaw autohipnozy i demencji. Co wi�cej, uwa�na lektura Dziej�w Apostolskich ujawnia, �e w dniu Pi��dziesi�tnicy, kiedy Duch �wi�ty zst�pi� na uczni�w, nape�niaj�c ich darem j�zyk�w, m�wili obcymi j�zykami, kt�re ludzie w s�siedztwie rozumieli. To nie jest glosolalia, jak si� to teraz nazywa, to ksenoglosis. Podczas gdy jedli�my, biskup �mia� si� ze zgrabnej odpowiedzi �wi�tego Piotra na zarzut, �e jedenastu by�o pijanych. Piotr dono�nym g�osem wyja�ni� szydz�cemu t�umowi, �e jedenastka uczni�w nie mo�e by� pijana, jako �e jest dopiero trzecia godzina dnia. Biskup zastanawia� si� na g�os mi�dzy �y�kami zupy, jak potoczy�aby si� historia Zachodu, gdyby rzecz dzia�a si� nie o trzeciej rano, a o dziewi�tej wieczorem. Jeff wygl�da� na znudzonego, a ja zerka�am na zegarek, wyobra�aj�c sobie, co mog�o zatrzyma� Kirsten. Pewnie posz�a si� uczesa�. Zawsze przejmowa�a si� swoimi jasnymi w�osami, zw�aszcza przed jakimi� wa�nymi okazjami. Ko�ci� episkopalny jest trynitarny, nie mo�na by� kap�anem i biskupem tego Ko�cio�a, je�eli si� bez zastrze�e� nie przyjmuje i nie naucza tego... no c�, to si� nazywa Symbol Nicejski: Wierz� w Ducha �wi�tego, Pana i O�ywiciela, kt�ry od Ojca i Syna pochodzi. Kt�ry z Ojcem i Synem wsp�lnie odbiera uwielbienie i chwa��. 15 Tak wi�c biskup McClary z Missouri mia� racj�. Tim istotnie pope�ni� herezj�. Jednak Tim, zanim zosta� proboszczem Ko�cio�a episkopalnego, przeszed� praktyk� adwokack� i nie m�g� si� doczeka� tego procesu o herezj�. Biskup McClary zna� Bibli� i prawo kanoniczne, ale Tim tak by mu nam�ci� w g�owie, �e biskup nie wiedzia�by, na jakim �wiecie �yje. Tim by� tego �wiadom. Wyst�puj�c w procesie o herezj�, znalaz�by si� w swoim �ywiole. Co wi�cej, pisa� na ten temat ksi��k�; wygra�by i jeszcze zarobi� na tym pieni�dze. Ca�a ameryka�ska prasa zajmowa�a si� t� spraw�, pojawi�y si� nawet artyku�y wst�pne. Uzyskanie wyroku skazuj�cego za herezj� w roku tysi�c dziewi��set siedemdziesi�tym nie by�o spraw� �atw�. S�uchaj�c nie ko�cz�cych si� rozwa�a� Tima, pomy�la�am, �e on umy�lnie pope�ni� herezj�, �eby sprowokowa� ten proces. Albo zrobi� to pod�wiadomie. By�o to, jak si� m�wi, dobre posuni�cie z punktu widzenia kariery zawodowej. � Tak zwany dar j�zyk�w � ci�gn�� z o�ywieniem biskup � przywraca wsp�lnot� utracon� przy pr�bie wie�y Babel, to znaczy, przy pr�bie jej zbudowania. Kiedy nadejdzie taki dzie�, �e kto� w mojej kongregacji wstanie i zacznie m�wi� po walo�sku, to w tym dniu uwierz� w istnienie Ducha �wi�tego. Jak na razie, nie jestem pewien, czy On w og�le istnia�. Apostolska koncepcja Ducha �wi�tego opiera si� na hebrajskim ruah, duchu Boga. Nawiasem m�wi�c, ten duch jest rodzaju �e�skiego, nie m�skiego, i m�wi o mesja�skiej nadziei. Chrze�cija�stwo zapo�yczy�o to poj�cie od judaizmu i kiedy nawr�ci�o wystarczaj�c� liczb� pogan � goj�w, jak chcecie � porzuci�o je, jako zrozumia�e i tak tylko dla �yd�w. Dla nawr�conych grek�w nie mia�o ono �adnego sensu, chocia� Sokrates twierdzi�, �e kierowa� nim wewn�trzny g�os, daemon... duch opieku�czy, kt�rego nie nale�y myli� ze wsp�czesnym s�owem �demon�, odnosz�cym si� do niew�tpliwie z�ego ducha. Cz�sto myli si� te dwa poj�cia. Czy mamy czas na koktajl? � Maj� tu tylko piwo i wino � powiedzia�am. � Chcia�bym zatelefonowa�, � Biskup otar� serwetk� brod� i wsta�, rozgl�daj�c si� wok�. � Czy jest tu automat? � Telefon jest na stacji benzynowej � powiedzia� Jeff. � Ale jak tam pojedziesz, mo�esz zmia�d�y� nast�pn� pomp�. � Zupe�nie nie rozumiem, jak to si� sta�o � powiedzia� biskup. � Nic nie czu�em i nic nie widzia�em. Po raz pierwszy dowiedzia�em si� o tym, kiedy nadbieg� rozhisteryzowany ten... Albers? Mam tu gdzie� zapisane jego nazwisko. Mo�e to pod jego postaci� ukaza� si� Duch �wi�ty. Mam nadziej�, �e moje ubezpieczenie nie wygas�o. Zawsze si� op�aca mie� przy sobie ubezpieczenie samochodowe. � On nie m�wi� po walo�sku � wtr�ci�am. � Tak, c� � powiedzia� Tim � lecz to, co m�wi�, by�o ca�kiem niezrozumia�e. Kto wie, mo�e to by� przypadek glosolalii. Mo�e to jest dow�d na istnienie Ducha �wi�tego. � Poprawi� si� na krze�le. � Czy na co� czekamy? � zwr�ci� si� do mnie. � Ci�gle pa16 trzysz na zegarek. Ja mam tylko godzin�, potem musz� wraca� do miasta. K�opot, jaki stawia przed nami dogmat, polega na tym, �e zag�usza on w cz�owieku ducha tw�rczo�ci. Whitehead, Alfred North Whitehead wyst�pi� z ide� Boga jako procesu, a on jest, albo by� wybitnym uczonym. Teologia procesu. Wszystko to wywodzi si� z Jacoba Boehme i jego pozytywno-negatywnej bosko�ci, jego dialektycznej bosko�ci antycypuj�cej Hegla. Boehme z kolei opiera� si� na Augustynie. Sic et non, wiecie. W �acinie brak precyzyjnego s�owa na �tak�. Chyba �sic� jest najbli�sze, chocia� w�a�ciwie lepiej si� t�umaczy jako �zatem�, �przeto� czy �w ten spos�b�. Quod si hoc nunc sic incipiam? Nihil est. Quod si sic? Tantumdem egero. Et sic... � Umilk�, marszcz�c czo�o. � Nihil est. W j�zyku rozdzielczym � angielski jest najlepszym przyk�adem � to by dos�ownie znaczy�o �jest nic�. Terencjusz ma, oczywi�cie, na my�li �to jest nic�, z �id�, czyli �to� w domy�le. A jednak, jaka niezwyk�a moc kryje si� w tych dw�ch wyrazach nihil est. Zdumiewaj�ca jest ta zdolno�� �aciny do zawierania znaczenia w mo�liwie najmniejszej liczbie s��w. To i precyzja � dwie jak najbardziej godne podziwu cechy �aciny. Angielszczyzna ma za to bogatszy s�ownik. � Tato � przerwa� mu Jeff � czekamy na znajom� Angel. M�wi�em ci o niej wczoraj. � Non video � powiedzia� biskup. � M�wi�, �e jej nie widz� jej� w domy�le. Patrz, ten cz�owiek chce nam zrobi� zdj�cie. Do sto�u zbli�a� si� Fred Hill z aparatem fotograficznym zaopatrzonym w lamp� b�yskow�. � Czy eminencja pozwoli, �e zrobi� zdj�cie? � Zrobi� wam zdj�cie razem � rzek�am, wstaj�c. � B�dzie je pan m�g� powiesi� na �cianie � zwr�ci�am si� do Freda Hilla. � Nie mam nic przeciwko temu � powiedzia� Tim. Kirsten Lundborg zjawi�a si�, kiedy jedli�my. Wygl�da�a na niezadowolon� i zm�czon�, na dodatek nie znalaz�a w menu nic, co by jej odpowiada�o. Zam�wi�a kieliszek bia�ego wina, nic nie jad�a, ma�o m�wi�a, za to pali�a papierosa za papierosem. Na jej twarzy rysowa�o si� napi�cie. Nie wiedzieli�my wtedy, �e cierpi na �agodne, ale chroniczne zapalenie otrzewnej, kt�re mo�e si� okaza� (i w jej przypadku tak si� sta�o) bardzo niebezpieczne. Sprawia�a wra�enie, �e nas prawie nie zauwa�a. Przypuszcza�am, �e prze�ywa jedn� ze swych okresowych depresji; nie mia�am poj�cia, �e tego dnia cierpia�a fi- zycznie. � Mo�esz chyba zam�wi� tost i jajko na mi�kko � zaproponowa� Jeff. � Nie. � Kirsten pokr�ci�a g�ow�. � Moje cia�o pr�buje umrze� � doda�a po chwili. Nie wdawa�a si� w wyja�nienia. Wszyscy poczuli�my si� niezr�cznie. My�l�, �e o to jej w gruncie rzeczy chodzi�o. A mo�e nie. Biskup Archer przygl�da� si� jej z uwag� i z du17 �� doz� sympatii. Zastanawia�am si�, czy zaproponuje jej nak�adanie r�k. W Ko�ciele episkopalnym to si� praktykuje. Nie s�ysza�am, �eby procent uzdrowie� t� metod� by� gdzie� notowany, co mo�e i lepiej. Kirsten m�wi�a g��wnie o swoim synu, Billu, kt�ry zosta� odrzucony przez komisj� poborow� ze wzgl�d�w psychologicznych. Wydawa�o si�, �e jest z tego powodu ucieszona i zarazem zmartwiona. � Jestem zaskoczony, �e ma pani syna w wieku poborowym � powiedzia� biskup. Na chwil� Kirsten umilk�a. Twarz jej si� jakby wyg�adzi�a. By�o dla mnie jasne, �e uwaga Tima poprawi�a jej nastr�j. W tym okresie swojego �ycia by�a do�� atrakcyjna, ale szpeci� j� wyraz sta�ej surowo�ci, dotycz�cy zar�wno jej wygl�du, jak i wra�enia emocjonalnego, jakie wywiera�a na ludziach. Przy ca�ym moim podziwie dla niej wiedzia�am, �e Kirsten nie potrafi pomin�� okazji do jakie� okrutnej uwagi � wada, kt�r� z czasem doprowadzi�a do wirtuozerii. Pomys� polega chyba na tym, �e jak si� jest odpowiednio inteligentnym, to mo�na ludzi obra�a�, a oni nie zareaguj�, natomiast kiedy cz�owiek jest t�py i niezr�czny, to nigdy mu co� takiego nie ujdzie. Wszystko zale�y od zdolno�ci j�zykowych. Cz�owiek jest oceniany, jak na konkursie, na podstawie s�ownej zr�czno�ci. � Bill tylko fizycznie jest w tym wieku � powiedzia�a Kirsten. Ale humor jakby si� jej poprawi�. � Co to powiedzia� ostatnio ten komik w programie Johnny�ego Carsona? �Moja �ona nie chce i�� na operacj� plastyczn�, ona domaga si� autentycznej m�odo�ci�. Wracam prosto od fryzjera, dlatego si� sp�ni�am. Kiedy�, jak lecia�am do Francji, zrobili mi z w�osami co� takiego... � U�miechn�a si�. � Wygl�da�am jak rudy klown. W Pary�u przez ca�y czas nosi�am na g�owie babuszk�. M�wi�am wszystkim, �e wybieram si� do Notre Dam�. � Co to jest babuszka? � spyta� Jeff. � Rosyjska wie�niaczka � odpowiedzia� biskup Archer. � To prawda � potwierdzi�a Kirsten, wpatruj�c si� w niego z uwag�. � Widocznie pomyli�am s�owa. � U�y�a pani w�a�ciwego s�owa � wyja�ni� biskup � Okre�lenie chustki noszonej na g�owie pochodzi od... � O Chryste � j�kn�� Jeff. Kirsten u�miechn�a si�, popijaj�c bia�e wino. � Podobno jest pani w Ruchu Emancypacji Kobiet? � spyta� biskup. � Ruch Emancypacji Kobiet to ja � stwierdzi�a Kirsten. � Ona jest jedn� z za�o�ycielek � doda�am. � Musi pani wiedzie�, �e mam bardzo zdecydowane pogl�dy na temat aborcji � powiedzia� biskup. � Wie pan, �e ja te� � powiedzia�a Kirsten. � Jakie s� pa�skie? 18 � My uwa�amy, �e nie narodzone dzieci maj� prawa nadane im nie przez cz�owieka, ale przez Wszechmog�cego Boga � powiedzia� biskup. � Zakaz zabijania wywodzi si� wprost z Dekalogu. � Zadam panu pytanie � powiedzia�a Kirsten. � Czy uwa�a pan, �e istota ludzka ma prawa po �mierci? � S�ucham? � zdziwi� si� biskup. � Przyznaje im pan prawa przed narodzeniem. Dlaczego nie przyzna� im r�wnych praw po �mierci. � Je�eli o to chodzi, ludziom przys�uguj� prawa po �mierci � wtr�ci� si� Jeff. � Potrzebny jest nakaz s�du, �eby wykorzysta� zw�oki albo organy wyj�te ze zw�ok do... � Chcia�abym zje�� ten kotlet a la Oscar � przerwa�am im, widz�c ju� te nie ko�cz�ce si� ci�gi argument�w, a w rezultacie odmow� biskupa na zaproszenie feministek. � Czy nie mogliby�my porozmawia� o czym� innym? Nie zra�ony tym Jeff ci�gn�� dalej: � Mam znajomego, kt�ry pracuje w biurze lekarza s�dowego. M�wi� mi, �e kiedy� weszli na oddzia� intensywnej terapii w... zapomnia�em, co to by� za szpital... w ka�dym razie, kobieta umiera�a, a oni wyrwali jej oczy na przeszczep, zanim na monitorach usta�y oznaki �ycia. Powiedzia� mi, �e stale tak si� dzieje. Siedzieli�my przez chwil� w milczeniu, jedz�c; Kirsten s�czy�a wino, a biskup Archer nie przestawa� patrze� na Kirsten z sympati� i zatroskaniem. P�niej dotar�o do mnie, �e biskup wyczu� jej nieujawnion� w pe�ni chorob�, wyczu� to, czego reszta z nas nie zauwa�a�a. Mo�e wynika�o to z jego pracy duszpasterskiej, ale widzia�am, jak robi� to wielokrotnie: odkrywa� w cz�owieku potrzeb�, kt�rej nikt inny, czasem nawet sam zainteresowany, nie dostrzega�, a je�eli nawet dostrzega�, to nie znajdowa� czasu, �eby przystan�� i wyrazi� trosk�. � Odnosz� si� z najwi�kszym szacunkiem do Ruchu Emancypacji Kobiet � powiedzia� �agodnym g�osem. � Jak wi�kszo�� ludzi � rzuci�a Kirsten, ale teraz wygl�da�a na autentycznie zadowolon�. � Czy Ko�ci� episkopalny dopuszcza kap�a�stwo kobiet? � Kap�a�stwo? Jeszcze nie, ale to si� zbli�a. � Rozumiem wi�c, �e pan osobi�cie jest za? � Naturalnie. � Kiwn�� g�ow�. � Uczestniczy�em aktywnie w modernizacji standard�w dla m�skich i �e�skich diakonat�w... na przyk�ad nie pozwalam, �eby w mojej diecezji u�ywano okre�lenia �diakonisa�. Nalegam, �eby zar�wno wobec m�czyzn, jak i kobiet u�ywa� okre�lenia diakon. Ujednolicenie formacji m�czyzn i kobiet jako diakon�w umo�liwi nast�pnie wy�wi�canie kobiet diakon�w na kap�an�w. Uwa�am to za niezb�dne i aktywne dzia�anie w tym kierunku. 19 � C�, mi�o mi to s�ysze� od pana � powiedzia�a Kirsten. � Wobec tego r�nicie si� znacznie od Ko�cio�a katolickiego. � Kirsten odstawi�a kieliszek. � Papie�... � Biskup Rzymu � poprawi� biskup Archer. � W rzeczywisto�ci on jest biskupem Rzymu. I Ko�ci� rzymskokatolicki. Nasz Ko�ci� te� jest katolicki. � Oni nie b�d� wy�wi�ca� kobiet, jak pan my�li? � Nie przed nastaniem paruzji � odrzek� biskup Archer. � A co to jest? � spyta�a Kirsten. � Musi mi pan wybaczy� moj� niewiedz�, ale nie mam wykszta�cenia ani sk�onno�ci religijnych. � Ja te� nie � powiedzia� biskup. � Wiem tylko, �e jak to uj�� Malebranche: �To nie ja oddycham, ale B�g, kt�ry oddycha we mnie�. Paruzja to obecno�� Chrystusa. Ko�ci� katolicki, kt�rego jeste�my cz�ci�, oddycha, i oddycha tylko dzi�ki �ywej mocy Chrystusa; On jest g�ow�, a my jeste�my cia�em. �On jest G�ow� Cia�a � Ko�cio�a�, jak powiada Pawe�. Jest to koncepcja znana �wiatu staro�ytnemu, kt�r� i my mo�emy zrozumie�. � Interesuj�ce � stwierdzi�a Kirsten. � Nie, prawdziwe � powiedzia� biskup. � Interesuj�ce s� kwestie intelektualne i poszczeg�lne fakty, takie jak ilo�� soli wydobywanej w okre�lonej kopalni. To, o czym m�wi�, dotyczy nie naszej wiedzy, ale tego, czym jeste�my. Otrzymali�my nasze �ycie przez Jezusa Chrystusa. �On jest obrazem Boga niewidzialnego � pierworodnego wobec ka�dego stworzenia, bo w Nim zosta�o wszystko stworzone: i to, co w niebiosach, i to, co na ziemi, byty widzialne i niewidzialne, czy Trony, czy Panowania, czy Zwierzchno�ci, czy W�adze. Wszystko przez Niego i dla Niego zosta�o stworzone. On jest przed wszystkim i wszystko w Nim ma istnienie�. G�os biskupa by� niski i pe�en napi�cia, m�wi� r�wnomiernie, i m�wi�c, patrzy� wprost na Kirsten, a ja widzia�am, �e ona te� patrzy na niego prawie jak zaczarowana, jakby chcia�a i nie chcia�a s�ucha�, przestraszona i zafascynowana zarazem. Wielokrotnie s�ysza�am Tima wyg�aszaj�cego kazanie w katedrze Mi�osierdzia, a teraz zwraca� si� do niej jedynej z t� sam� �arliwo�ci�, z jak� oddzia�ywa� na t�umy ludzi. A tu wszystko by�o tylko dla niej. Przez chwil� panowa�a cisza. � Wielu ksi�y nadal m�wi �diakonisa� � odezwa� si� Jeff, z zak�opotaniem szuraj�c nogami. � Kiedy Tim nie s�yszy. � Biskup Archer jest prawdopodobnie najwi�kszym poplecznikiem praw kobiet w Ko�ciele episkopalnym � powiedzia�am do Kirsten. � Tak, s�ysza�am o tym. � Kirsten zwr�ci�a si� do mnie. � Zastanawiam si�... czy my�lisz... � Ch�tnie wyst�pi� przed wasz� organizacj� � wszed� jej w s�owo biskup. � Po to si� tu spotkali�my. � Si�gn�� do kieszeni marynarki i wyj�� czarny notes. � Zapisz� so20 bie numer pani telefonu i obiecuj� zadzwoni� w najbli�szych dniach. Musz� to uzgodni� z Jonathanem Gravesem, biskupem pomocniczym, ale jestem pewien, �e znajd� dla was czas. � Dam panu m�j numer w Ruchu i domowy � powiedzia�a Kirsten. Czy... � zawaha�a si� przez chwil�. � Czy chce pan us�ysze� co� bli�szego na temat naszej organizacji? � Prosz� mi m�wi� Tim. � Nie jeste�my radykalne w konwencjonalnym sensie... � Znam do�� dobrze wasz� organizacj� � powiedzia� biskup Archer. � Chcia�bym, �eby�cie wzi�y pod uwag� to: �Gdybym m�wi� j�zykami ludzi i anio��w, a mi�o�ci bym nie mia�, sta�bym si� jak mied� brz�cz�ca albo cymba� brzmi�cy. Gdybym te� mia� dar prorokowania i zna� wszystkie tajemnice, i posiada� wszelk� wiedz�, i wszelk� wiar�, tak i�bym g�ry przenosi�, a mi�o�ci bym nie mia�, by�bym niczym�. Pierwszy List do Koryntian, rozdzia� trzynasty. Jako kobiety znajdziecie swoje miejsce w �wiecie przez mi�o��, a nie przez wrogo��. Mi�o�� nie jest ograniczona do chrze�cijan, mi�o�� jest czym� nie tylko dla Ko�cio�a. Je�eli chcecie nas pokona�, oka�cie nam mi�o��, nie pogard�. Wiara przenosi g�ry, mi�o�� porusza ludzkie serca. Ci, kt�rzy si� wam przeciwstawiaj�, to ludzie, nie martwe przedmioty. Waszymi wrogami nie s� m�czy�ni, ale m�ska ignorancja. Nie mylcie ludzi z ich ignorancj�. Na to, co osi�gn�li�my, trzeba by�o lat, i trzeba jeszcze dalszych lat. Nie popadajcie w niecierpliwo�� i nienawi��. Kt�ra to godzina? � Rozejrza� si�, nagle zaniepokojony. � Prosz�. � Poda� Kirsten wizyt�wk�. � Prosz� zadzwoni�. Musz� ju� i��. Mi�o by�o pozna�. I poszed� sobie. Wtedy dopiero zda�am sobie spraw�, �e zapomnia� zap�aci�. 3 Biskup Kalifornii wyst�pi� przed cz�onkiniami Ruchu Emancypacji Kobiet, a potem wyci�gn�� od zarz�du dwa tysi�ce dolar�w na ko�cieln� fundacj� walki z g�odem na �wiecie, sum� raczej nominaln� i na zbo�ny cel. Up�yn�o nieco czasu, zanim wiadomo��, �e Tim spotyka si� z Kirsten prywatnie, dotar�a do mnie i do Jeffa. Jeff by� po prostu zdumiony. Ja uwa�a�am, �e to zabawne. Jeffowi nie wydawa�o si� zabawne nawet to, �e jego ojciec wyci�gn�� od feministek dwa tysi�ce dolar�w. On przewidywa� gro�b� darmowej prelekcji, a sta�o si� zupe�nie inaczej. Przewidywa� tarcia i wzajemn� niech�� mi�dzy swoim ojcem a moj� znajom�, i to te� si� nie sprawdzi�o. Jeff nie rozumia� w�asnego ojca. Dowiedzia�am si� o wszystkim od Kirsten, nie od Tima. W tydzie� po prelekcji Tima odebra�am telefon. Kirsten chcia�a um�wi� si� ze mn� na zakupy w San Francisco. Kto�, 21 kto umawia si� na randki z biskupem, nie rozg�asza tego ca�emu miastu. Kirsten godzinami przebiera�a w sukienkach, bluzkach, koszulkach i sp�dnicach, zanim pu�ci�a farb� na temat tego, co si� dzieje. Moje milczenie zosta�o z g�ry zapewnione za pomoc� przysi�g bardziej chyba wymy�lnych ni� u r�okrzy�owc�w. Zdradzenie mi samej tajemnicy stanowi�o dziesi�� procent przyjemno�ci i Kirsten przed�u�a�a j� sobie w niesko�czono��. By�y�my ju� hen w Marin, zanim zg��bi�am, co ona sugeruje. � Je�eli Jonathan Graves si� dowie, Tim b�dzie musia� ust�pi� � powiedzia�a. Mia�am k�opoty z przypomnieniem sobie, kto to jest Jonathan Graves. Wiadomo�� wydawa�a si� ca�kowicie niedorzeczna. Z pocz�tku my�la�am, �e Kirsten �artuje, a potem, �e ma halucynacje. � �?e Chronicle� da�oby to na pierwsz� stron� � m�wi�