Lech Gardocki Prawo karne Spis tre�ci Wykaz skr�t�w. Rozdzia� I. Zagadnienia wst�pne. � 1. Prawo karne na tle innych ga��zi prawa i dyscyplin naukowych. I. Poj�cie prawa karnego. II. Nauka prawa karnego i nauki pokrewne. � 2. Funkcje prawa karnego. � 3. Zasady prawa karnego. I. Zasada odpowiedzialno�ci karnej za czyn. II. Zasada winy. III. Zasada odpowiedzialno�ci indywidualnej i osobistej. IV. Zasada humanitaryzmu. V. Zasada nullum crimen sine lege. 1. Uwagi og�lne. 2. Nullum crimen sine lege scripta. 3. Nullum crimen sine lege certa. 4. Zakaz analogii. 5. Nullum crimen sine lege praevia (lex retro non agit). 6. Nulla poena sine lege. � 4. Szko�y i kierunki w nauce prawa karnego. I. Kierunek racjonalistyczno-humanitarny wieku O�wiecenia. II. Szko�a klasyczna. III. Szko�a antropologiczna (szko�a pozytywna). IV. Szko�a socjologiczna. V. Inne kierunki w prawie karnym. 1. Obrona spo�eczna. 2. Nowa obrona spo�eczna. 3. Neoklasycyzm. 4. Abolicjonizm. � 5. Zagadnienia kryminalizacji. I. Kryminalizacja i nauka o kryminalizacji. II. Opisowa nauka o kryminalizacji. III. Normatywna nauka o kryminalizacji. � 6. Ustawa karna i jej stosowanie. I. �r�d�a polskiego prawa karnego. 1. Kodeks karny. 2. Przepisy innych dziedzin prawa. 3. Konstytucja i umowy mi�dzynarodowe. 4. Judykatura i doktryna. II. Wyk�adnia przepis�w prawa karnego. III. Obowi�zywanie ustawy karnej pod wzgl�dem czasu. 1. Wej�cie w �ycie 2. Czas pope�nienia przest�pstwa. 3. Obowi�zywanie ustawy karnej pod wzgl�dem czasu. 4. Ustawy epizodyczne. IV. Obowi�zywanie ustawy pod wzgl�dem miejsca i os�b. 1. Uwagi og�lne. 2. Zasada terytorialno�ci. 3. Zasada narodowo�ci podmiotowej. 4. Zasada narodowo�ci przedmiotowej (ochronna) ograniczona. 5. Zasada narodowo�ci przedmiotowej (ochronna) nieograniczona. 6. Zasada odpowiedzialno�ci zast�pczej. 7. Zasada represji wszech�wiatowej. 8. Moc prawna orzecze� zagranicznych. V. Immunitety. Rozdzia� II. Nauka o przest�pstwie. � 7. Og�lne poj�cie przest�pstwa. I. Definicja przest�pstwa. II. Przest�pstwo jako czyn cz�owieka. III. Czyn zabroniony. Ustawowe znamiona przest�pstwa. IV. Bezprawno�� czynu. V. Wina. VI. Spo�eczna szkodliwo��. VII. Klasyfikacja przest�pstw. 1. Waga przest�pstwa 2. Forma winy 3. Forma czynu 4. Znami� skutku 5. Typy przest�pstw 6. Tryb �cigania � 8. Struktura przest�pstwa. I. Uwagi og�lne. II. Podmiot przest�pstwa. 1. Wiek sprawcy 2. Nieletni 3. M�odociany 4. Przest�pstwa indywidualne i przest�pstwa powszechne III. Strona przedmiotowa przest�pstwa. IV. Formy czynu. I. Przest�pstwa trwa�e 2. Przest�pstwa wieloosobowe 3. Przest�pstwa wieloczynowe V. Przest�pstwa z zaniechania. 1. Uwagi og�lne 2. Przest�pstwa materialne z zaniechania VI. Skutek czynu. Zwi�zek przyczynowy. 1. Teoria ekwiwalencji 2. Teoria adekwatnego zwi�zku przyczynowego 3. Teoria relewancji 4. Przyczynowo�� zaniechania VII. Strona podmiotowa przest�pstwa. VIII. Formy winy umy�lnej. 1. Zamiar bezpo�redni 2. Zamiar ewentualny IX. Dodatkowe cechy umy�lno�ci. Przest�pstwa kierunkowe. X. Formy winy nieumy�lnej. 1. Uwagi og�lne 2. Lekkomy�lno�� 3. Niedbalstwo XI. Wina mieszana (kombinowana). XII. Przedmiot przest�pstwa. 1. Uwagi og�lne 2. Podzia� przest�pstw ze wzgl�du na przedmiot ochrony 3. Indywidualny, rodzajowy i og�lny przedmiot ochrony 4. Znaczenie przedmiotu ochrony przy interpretacji przepisu 5. Podobie�stwo przest�pstw � 9. Formy pope�nienia przest�pstwa. I. Uwagi og�lne. II. Sprawstwo. Wsp�sprawstwo. Sprawstwo kierownicze. 1. Sprawstwo 2. Wsp�sprawstwo 3. Sprawstwo kierownicze 4. Indywidualizacja winy III. Pod�eganie i pomocnictwo. 1. Uwagi og�lne 2. Pod�eganie 3. Pomocnictwo 4. Uczestnictwo konieczne IV. Odpowiedzialno�� pod�egacza i pomocnika. 1. Zakres 2. Wy��czenia odpowiedzialno�ci 3. Prowokator V. Formy stadialne przest�pstwa. VI. Przygotowanie. 1. Przygotowanie w sensie �cis�ym 2. Wej�cie w porozumienie 3. Karalno�� przygotowania 4. Czynny �al VII. Usi�owanie. 1. Definicja 2. Zagro�enie kar� 3. Usi�owanie nieudolne 4. Czynny �al � 10. Wy��czenie odpowiedzialno�ci karnej. I. Uwagi og�lne. � 11. Kontratypy. I. Obrona konieczna. 1. Definicja 2. Warunki 3. Dysproporcja d�br 4. Prowokacja 5. Problem b�jki 6. Przekroczenie granic II. Stan wy�szej konieczno�ci. 1. Definicja 2. S.W.K a obrona konieczna 3. Rozw�j instytucji 4. Bezpo�rednie niebezpiecze�stwo 5. Proporcja d�br 6. Subsydiarno�� 7. Celowo�� dzia�ania 8. Konsekwencje 9. Kolizja obowi�zk�w 10. Zawiniony s.w.k. 11. Wy��czenie s.w.k. 12. Przekroczenie granic III. Dzia�anie w ramach uprawnie� lub obowi�zk�w. IV. Zgoda pokrzywdzonego (zgoda dysponenta dobrem). 1. Definicja 2. Warunek pierwszy 3. Warunek drugi 4. Warunek trzeci V. Czynno�ci lecznicze. VI. Karcenie ma�oletnich. VII. Ryzyko sportowe. VIII. Ryzyko nowatorstwa. IX. Ostateczna potrzeba. X. Zwyczaj. � 12. Wy��czenie winy. I. Niepoczytalno��. II. Poczytalno�� ograniczona. III. Wprawienie si� w stan odurzenia. IV. Stan nietrze�wo�ci. V. B��d co do faktu. VI. Nie�wiadomo�� bezprawno�ci czynu (b��d co do prawa). 1. Definicja 2. Zakres odpowiedzialno�ci 3. Przest�pstwo urojone VII. B��d co do kontratypu lub okoliczno�ci wy��czaj�cej win�. VIII. Rozkaz prze�o�onego. � 13. Znikoma spo�eczna szkodliwo�� czynu. � 14. Zbieg przest�pstw i przepis�w ustawy. I. Zbieg przest�pstw. Kara ��czna. 1. Przes�anki zbiegu przest�pstw 2. Wymiar kary ��cznej 3. Ci�g przest�pstw 4. Zbieg kar 5. Pozorny zbieg przest�pstw 6.Przest�pstwo ci�g�e 7.Czynno�ci wsp�ukarane II. Zbieg przepis�w ustawy 1. Definicja 2. Kumulatywna kwalifikacja czynu 3. Pozorny zbieg przepis�w Rozdzia� III. Nauka o karu, �rodkach karnych i �rodkach zabezpieczaj�cych. � 15. Zagadnienia wst�pne. I. Poj�cie kary. II. Teorie kary. � 16. System kar. I. Katalog kar. II. Kara grzywny. III. Kara ograniczenia wolno�ci. IV. Kara pozbawienia wolno�ci. V. Kara do�ywotniego pozbawienia wolno�ci i kara 25 lat pozbawienia wolno�ci. VI. Problem kary �mierci. � 17. �rodki karne. I. Uwagi og�lne. II. Pozbawienie praw publicznych. III. Zakaz zajmowania stanowisk, wykonywania okre�lonego zawodu lub prowadzenia okre�lonej dzia�alno�ci gospodarczej. IV. Zakaz prowadzenia pojazd�w. V. Przepadek przedmiot�w. VI. Podanie wyroku do publicznej wiadomo�ci. VII. Nawi�zka i �wiadczenie pieni�ne. 1. Nawi�zka 2. �wiadczenie pieni�ne VIII. Obowi�zek naprawienia szkody. Zwrot korzy�ci. 1. Obowi�zek naprawienia szkody 2. Zwrot korzy�ci � 18. Zaniechanie ukarania sprawcy. I. Uwagi og�lne. II. Niepodleganie karze. III. Abolicja. IV. Odst�pienie od wymierzenia kary. V. Warunkowe umorzenie post�powania karnego. � 19. S�dowy wymiar kary. I. Zasady s�dowego wymiaru kary i �rodk�w karnych. II. Dyrektywy s�dowego wymiaru kary. 1. Dyrektywy og�lne 2. Dyrektywa humanitaryzmu kary 3. Dyrektywa stopnia winy 4. Stopie� szkodliwo�ci spo�ecznej czynu 5. Prewencja generalna i indywidualna 6. Dyrektywa pierwsze�stwa kar wolno�ciowych 7. Wymiar kary nieletnim i m�odocianym 8. Wymiar grzywny 9. Dyrektywy szczeg�owe III. Zaostrzenie ustawowego wymiaru kary. IV. Nadzwyczajne z�agodzenie kary. 1. Istota nadzwyczajnego z�agodzenia kary 2. Podstawy nadzwyczajnego z�agodzenia kary 3. Przypadki szczeg�lne 4. Zbieg podstaw V. Zmiana rodzaju kary na �agodniejszy. VI. Warunkowe zawieszenie wykonania kary. 1. Literatura og�lna 2. Istota warunkowego zawieszenia 3. Przes�anki zastosowania 4. Okres pr�by, wymierzenie grzywny 5. Obowi�zki 6. Zarz�dzenie wykonania � 20. Zmiana kary orzeczonej. I. Warunkowe przedterminowe zwolnienie. 1. Istota warunkowego zwolnienia 2. Przes�anki 3. Okres pr�by, doz�r 4. Odwo�anie warunkowego zwolnienia 5. Warunkowe zwolnienie przy zbiegu kar II. Kary zast�pcze i zmiana kar w toku ich wykonywania. III. U�askawienie. Amnestia. 1. U�askawienie 2. Amnestia � 21. �rodki zabezpieczaj�ce. I. Istota �rodk�w zabezpieczaj�cych. II. Stosowanie �rodk�w zabezpieczaj�cych. III. �rodki zabezpieczaj�ce o charakterze administracyjnym. � 22. Przedawnienie. Zatarcie skazania. I. Przedawnienie. 1. Uwagi og�lne 2. Przedawnienie �cigania 3. Przedawnienie wyrokowania 4. Przedawnienie kary 5. Spoczywanie biegu przedawnienia 6. Wy��czenie przedawnienia II. Zatarcie skazania. Rozdzia� IV. Poszczeg�lne przest�pstwa. � 23. Przest�pstwa przeciwko pokojowi, przeciwko ludzko�ci i przest�pstwa wojenne. I. Przest�pstwa prceciwko pokojowi, ludzko�ci i przest�pstwa wojenne w prawie karnym mi�dzynarodowym. II. Przest�pstwa przeciwko pokojowi, przeciwko ludzko�ci i przest�pstwa wojenne w prawie polskim � 24. Przest�pstwa przeciwko Rzeczpospolitej Polskiej. I. Uwagi og�lne II. Zdrada g��wna. Zamach stanu. 1. Zdrada g��wna 2. Zamach stanu III. Zdrada dyplomatyczna. IV. Szpiegostwo i dezinformacja wywiadowcza. 1. Szpiegostwo 2. Dezinformacja wywiadowcza V. Czynny �al. VI. Zniewa�anie Narodu. VII. Zamach na Prezydenta RP. VIII. Zniewa�anie symboli pa�stwowych. IX. Zamachy na funkcjonariuszy pa�stw obcych. X. Przepisy og�lne. � 25. Przest�pstwa przeciwko obronno�ci. I. Uwagi og�lne. II. Zamach na jednostk� si� zbrojnych (dywersja). III. S�u�ba w obcym wojsku. IV. Uchylanie si� od s�u�by wojskowej. � 26. Przest�pstwa przeciwko �yciu i zdrowiu. I. Zab�jstwo, morderstwo i zab�jstwo w afekcie. 1. Zab�jstwo 2. Morderstwo 3. Zab�jstwo w afekcie II. Dzieciob�jstwo. III. Zab�jstwo eutanatyczne. IV. Namowa lub pomoc do samob�jstwa. V. Nieumy�lne spowodowanie �mierci. VI. Przest�pstwa zwi�zane z aborcj�. 1. Uwagi og�lne 2. Historia uregulowania problemu 3. Regulacja VII. Spowodowanie uszczerbku na zdrowiu. VIII. B�jka i pobicie IX. Nara�enie na niebezpiecze�stwo XI. Przest�pstwa zwi�zane z problemem narkomanii � 27. Przest�pstwa przeciwko bezpiecze�stwu powszechnemu I. Sprowadzenie zdarzenia powszechnie niebezpiecznego albo jego niebezpiecze�stwa. II. Inne postacie powszechnego niebezpiecze�stwa. III. Piractwo w komunikacji wodnej lub powietrznej. III. Postanowienia og�lne. � 28. Przest�pstwa przeciwko bezpiecze�stwu w komunikacji. I. Katastrofa komunikacyjna. II. Wypadek komunikacyjny. III. Zaostrzenie ustawowego wymiaru kary. IV. Inne przest�pstwa przeciwko bezpiecze�stwu w komunikacji. � 29. Przest�pstwa przeciwko �rodowisku naturalnemu. I. Niszczenie �wiata ro�linnego lub zwierz�cego. II. Zanieczyszczanie �rodowiska. III. Zaostrzenie ustawowego wymiaru kary. IV. Dzia�anie na szkod� terenu chronionego prawnie. � 30. Przest�pstwa przeciwko wolno�ci. I. Uwagi og�lne. II. Pozbawienie cz�owieka wolno�ci. III. Gro�ba karalna. IV. Zmuszanie. V. Naruszenie miru domowego. VI. Prawnokarna ochrona wolno�ci sumienia i wyznania. � 31. Przest�pstwa przeciwko wolno�ci seksualnej i obyczajno�ci. I. Uwagi og�lne. II. Zgwa�cenie. III. Czynno�ci seksualne z osob� bezradn� lub niepoczytaln�. IV. Nadu�ycie zale�no�ci. V. Czynno�ci seksualne z dzieckiem (czyn lubie�ny). VI. Kazirodztwo. VII. Rozpowszechnianie pornografii. VIII. Zmuszanie do prostytucji. IX. Inne przest�pstwa zwi�zane ze zjawiskiem prostytucji. 1. Systemy prawnej regulacji prostytucji 2. Typy przest�pstw X. Tryb �cigania. � 32. Przest�pstwa przeciwko rodzinie i opiece. I. Bigamia. II. Przest�pstwo zn�cania si�. III. Rozpijanie ma�oletniego. IV. Uchylanie si� od alimentacji. V. Porzucenie lub uprowadzenie dziecka lub osoby bezradnej. 1. Porzucenie 2. Uprowadzenie lub zatrzymanie ma�oletniego � 33. Przest�pstwa przeciwko czci. I. Znies�awienie 1. Zakres poj�cia 2. Prawo do informacji 5 3. Fakty i oceny 4. Dzia�anie w ramach uprawnie� 5. Znies�awienie a krytyka 6. Forma zarzutu 7. Upublicznienie wyroku. Nawi�zka 8. Typ kwalifikowany II. Zniewaga. III. Naruszenie nietykalno�ci cielesnej. � 34. Przest�pstwa przeciwko prawom pracownika. I. Naruszanie uprawnie� pracowniczych lub zasad BHP II. Nara�anie pracownika na niebezpiecze�stwo III. Niezawiadomienie o wypadku � 35. Przest�pstwa przeciwko dzia�alno�ci instytucji pa�stwowych oraz samorz�du terytorialnego. I. Uwagi og�lne. II. Naruszenie nietykalno�ci i czynna napa�� na funkcjonariusza. 1. Naruszenie nietykalno�ci 2. Czynna napa�� III. Przemoc i gro�ba wobec urz�d�w i ich funkcjonariuszy. Utrudnianie kontroli. IV. Zniewaga funkcjonariusza lub organu. V. Przyw�aszczenie funkcji. VI. P�atna protekcja. VII. �apownictwo. 1. Uwagi og�lne 2. Sprzedajno�� 3. Kwalifikowane typy sprzedajno�ci 4. Przekupstwo VIII. Nadu�ycie w�adzy. � 36. Przest�pstwa przeciwko wymiarowi sprawiedliwo�ci. I. Wywieranie wp�ywu na s�d. II. Fa�szywe zeznania. III. Fa�szywe oskar�enie. Fa�szywe zawiadomienie. Zatajenie dowod�w niewinno�ci. IV. Tworzenie fa�szywych dowod�w. V. Poplecznictwo. VI. Niezawiadomienie o przest�pstwie. VII. Inne przest�pstwa przeciwko wymiarowi sprawiedliwo�ci. 1. Bezprawne naciski. 2. Wymuszanie zezna� 3. Naruszenie tajemnicy post�powania karnego 4. Bezprawne samouwolnienie si� 5. Bezprawne uwolnienie wi�nia 6. Nadu�ycie czasowego zwolnienia 7. Niestosowanie si� do zakazu � 37. Przest�pstwa przeciwko wyborom i referendum. I. Przest�pne naruszanie prawa wyborczego. II. Przeszkadzanie wyborom. III. Bezprawny wp�yw na wybory. IV. Naruszenie tajno�ci g�osowania. V. Inne przest�pstwa wyborcze. � 38. Przest�pstwa przeciwko porz�dkowi publicznemu. I. Uwagi og�lne. II. Wzi�cie zak�adnika. III. Handel lud�mi. Nielegalna adopcja. 1. Handel lud�mi 2. Nielegalna adopcja IV. Udzia� w zbiegowisku publicznym. Naruszanie wolno�ci zgromadze�. V. Przest�pne nadu�ywanie wolno�ci wypowiedzi. VI. Zwi�zek przest�pny. Zorganizowana grupa przest�pcza. VII. Naruszenie przepis�w dotycz�cych broni palnej. VIII. Nielegalne przekroczenie granicy � 39. Przest�pstwa przeciwko ochronie informacji . . I. Naruszenia tajemnicy pa�stwowej. II. Naruszenie tajemnicy zawodowej i s�u�bowej. III. Naruszenie tajemnicy korespondencji. Naruszenie sfery �ycia prywatnego. 1. Tajemnica korespondencji 2. Naruszenie sfery �ycia prywatnego IV. Uniemo�liwianie lub utrudnianie dost�pu do informacji � 40. Przest�pstwa przeciwko wiarygodno�ci dokument�w. I. Fa�sz materialny dokumentu. II. Fa�sz intelektualny dokumentu. III. Niszczenie dokument�w lub znak�w granicznych. IV. Przest�pstwa przeciwko dokumentom to�samo�ci. � 41. Przest�pstwa przeciwko mieniu. I. Uwagi og�lne. II. Kradzie�. Kradzie� z w�amaniem. 1. Kradzie� zwyk�a 2. Bezprawne uzyskanie programu komputerowego 3. Kradzie� z w�amaniem III. Rozb�j i kradzie� rozb�jnicza. 1. Rozb�j 2. Kradzie� rozb�jnicza IV. Wymuszenie rozb�jnicze. V. Przepisy wsp�lne. VI. Przyw�aszczenie. VII. Nadu�ycie telefonu. VIII. Oszustwo. IX. Oszustwo komputerowe. X. Niszczenie lub uszkadzanie mienia. XI. Kradzie� le�na. XII. Porwanie pojazdu. XIII. Paserstwo. 1. Paserstwo umy�lne 2. Paserstwo nieumy�lne XIV. Typy kwalifikowane przest�pstw przeciwko mieniu. XV. Czynny �al przy przest�pstwach przeciwko mieniu. � 42. Przest�pstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu. I. Nadu�ycie zaufania. Niegospodarno��. 1. Nadu�ycie zaufania 2. Niegospodarno�� II. Oszustwo kredytowe lub subwencyjne. III. Oszustwo ubezpieczeniowe. IV. Pranie brudnych pieni�dzy. 1. Pranie brudnych pieni�dzy 2. Wsp�dzia�anie pracownika banku 3. Zaniechanie powiadomienia 4. Typ, kwalifikowany. Czynny �al V. Przest�pstwa na szkod� wierzycieli. VI. Nierzetelne prowadzenie dokumentacji. VII. Lichwa. VIII. Udaremnienie przetargu. IX. Usuwanie lub fa�szowanie oznacze� towaru. X. Uregulowania wsp�lne. 1. Rozszerzenie poj�cia podmiotu 2. Podwy�szenie wysoko�ci grzywny 3. Czynny �al � 43. Przest�pstwa przeciwko obrotowi pieni�dzmi i papierami warto�ciowymi. I. Fa�szowanie pieni�dzy, papier�w warto�ciowych, znak�w urz�dowych i narz�dzi pomiarowych. 1. Fa�szowanie pieni�dzy 2. Puszczanie w obieg 3. Przygotowanie 4. Fa�szowanie znak�w warto�ciowych lub urz�dowych 5. Fa�szowanie narz�dzi pomiarowych 6. Przepadek przedmiot�w II. Fa�szowanie dokumentacji w obrocie papierami warto�ciowymi. Rozdzia� I. Zagadnienia wst�pne. � 1. Prawo karne na tle innych ga��zi prawa i dyscyplin naukowych. I. Poj�cie prawa karnego. Prawo karne (materialne) jest dziedzin� prawa okre�laj�c� czyny b�d�ce 1 przest�pstwami, kary gro��ce za pope�nienie przest�pstw, �rodki karne i �rodki zabezpieczaj�ce stosowane w zwi�zku z naruszeniem prawa karnego oraz zasady odpowiedzialno�ci karnej. Prawo karne w szerszym znaczeniu tego okre�lenia obejmuje r�wnie� prawo karne procesowe (inaczej post�powanie karne albo procedura karna) oraz prawo karne wykonawcze. Prawo karne procesowe jest dziedzin� prawa okre�laj�c� regu�y post�powania organ�w pa�stwowych w procesie karnym, tj. dzia�alno�ci zmierzaj�cej do ustalenia czy i przez kogo pope�nione zosta�o przest�pstwo, i do os�dzenia sprawcy przest�pstwa. Prawo karne procesowe okre�la te� uprawnienia i obowi�zki os�b uczestnicz�cych w procesie karnym. Prawo karne wykonawcze reguluje tryb wykonywania kar orzeczonych za przest�pstwo oraz uprawnienia os�b skazanych. W ramach prawa karnego wykonawczego wyr�nia si� jego cz�� o najwi�kszym znaczeniu praktycznym, zwan� prawem penitencjarnym, kt�ra zawiera przepisy odnosz�ce si� do wykonywania kary pozbawienia wolno�ci. Prawo karne materialne zawarte jest w Polsce g��wnie w Kodeksie karnym (KK), prawo karne procesowe w Kodeksie post�powania karnego (KPK), za� prawo karne wykonawcze w Kodeksie karnym wykonawczym (KKW). W ramach prawa karnego wyodr�bnia si� pewne jego cz�ci, charakteryzuj�ce si� odmienno�ci� przedmiotu i sposobu regulacji. S� to: prawo karne skarbowe i prawo karne wojskowe. Prawo karne skarbowe reguluje problematyk� odpowiedzialno�ci za przest�pstwa i wykroczenia skarbowe, tzn. czyny naruszaj�ce interesy Skarbu Pa�stwa w zakresie podatk�w, ce�, obrotu dewizowego oraz gier losowych i totalizator�w. Prawo karne skarbowe zawarte jest w Ustawie karnej skarbowej z 1971 r. (UKS). Jego specyfika, opr�cz wspomnianego zakresu czyn�w karalnych, wyra�a si� w odmiennych cz�ciowo zasadach odpowiedzialno�ci. UKS zawiera te� szereg odmienno�ci w zakresie przepis�w proceduralnych. Prawo karne wojskowe mie�ci si� w KK jako jego wyodr�bniona "Cz�� wojskowa" (art. 317-363 KK). Okre�la ono tzw. przest�pstwa wojskowe, tzn. przest�pstwa �o�nierzy ��cz�ce si� z obowi�zkiem s�u�by wojskowej i dyscyplin� wojskow�(np. dezercja), i wprowadza pewne odmienno�ci od og�lnych zasad odpowiedzialno�ci karnej, maj�ce zastosowanie r�wnie� w razie pope�nienia przez �o�nierza przest�pstwa niewojskowego. Dziedzin� prawa �ci�le wi���c� si� z prawem karnym jest post�powanie z nieletnimi, uregulowane w ustawie z 26.10.1982 r. o post�powaniu w sprawach nieletnich (Dz.U. Nr 35, poz. 228). Nie jest to cz�� prawa karnego, poniewa� wobec nieletnich w zasadzie nie stosuje si� kar, lecz �rodki wychowawcze i poprawcze. Podstaw� zastosowania tych �rodk�w mo�e by� jednak m.in. pope�nienie czynu karalnego, zabronionego przez ustaw� (g��wnie KK) jako przest�pstwo, st�d �cis�y zwi�zek post�powania z nieletnimi z prawem karnym. Ustawa o post�powaniu w sprawach nieletnich (NielU) reguluje r�wnie� kwestie proceduralne i post�powanie wykonawcze. Dziedzin� prawa blisko spokrewnion� z prawem karnym jest prawo o wykroczeniach (zwane te� prawem karno- administracyjnym). Przepisy nale��ce do tej dziedziny zawiera g��wnie Kodeks wykrocze� z 1971 r. (KW), a w zakresie procedury Kodeks post�powania w sprawach o wykroczenia z 1971 r. Prawo o wykroczeniach okre�la czyny b�d�ce wykroczeniami, kary gro��ce za wykroczenia i zasady odpowiedzialno�ci za wykroczenia. KW nie nazywa odpowiedzialno�ci za wykroczenie odpowiedzialno�ci� karn�, niemniej istota tych dw�ch rodzaj�w odpowiedzialno�ci jest taka sama, skoro chodzi o wymierzanie kar za czyny zabronione przez ustaw�. Prawo o wykroczeniach od prawa karnego r�ni g��wnie waga czyn�w, kt�rymi ka�da z tych dziedzin prawa si� zajmuje. Wykroczenia s� czynami karalnymi o ni�szym stopniu spo�ecznej szkodliwo�ci ni� przest�pstwa i w zwi�zku z tym zagro�one s� �agodniejszymi karami. Granica mi�dzy tymi dwoma rodzajami czyn�w jest w pewnym stopniu p�ynna i zdarza si�, �e ustawodawca przekszta�ca dotychczasowe przest�pstwa w wykroczenia lub odwrotnie. Nie dotyczy to jednak zasadniczego zestawu przest�pstw i wykrocze�. Trudno sobie wyobrazi�, by kiedykolwiek przest�pstwo rozboju sta�o si� wykroczeniem, a wykroczenie niezastosowania si� do znaku lub sygna�u drogowego przest�pstwem. Charakterystyczne dla wykrocze� jest te� to, �e inaczej ni� przy przest�pstwach, ich pope�nienie nie ��czy si� przewa�nie z moralnym pot�pieniem sprawcy. Sprawy o wykroczenia s� w pierwszej instancji rozpatrywane przez organy pozas�dowe - kolegia do spraw wykrocze�. Zgodnie z art. 175 ust. 1 Konstytucji RP z 1997 r. wymiar sprawiedliwo�ci w RP sprawuj� s�dy. Jednak w art. 237 Konstytucji postanawia si�, �e w okresie 4 lat od jej wej�cia w �ycie w sprawach o wykroczenia orzekaj� kolegia do spraw wykrocze� przy s�dach rejonowych. W�r�d nazw dyscyplin prawniczych zawieraj�cych przymiotnik "karne" spotykamy r�wnie� termin prawo karne mi�dzynarodowe. W literaturze prawniczej u�ywa si� terminu prawo karne mi�dzynarodowe i terminu mi�dzynarodowe prawo karne, panuje jednak znaczna rozbie�no�� pogl�d�w co do zakresu. tych poj��. Najcz�ciej przez prawo karne mi�dzynarodowe rozumie si� przepisy wewn�trznego prawa karnego odnosz�ce si� do przest�pstw z elementem obcym (np. pope�nionych przez cudzoziemc�w lub za granic�) oraz do instytucji mi�dzynarodowej wsp�pracy w sprawach karnych (ekstradycja, wykonywanie obcych wyrok�w skazuj�cych). Natomiast przez mi�dzynarodowe prawo karne rozumie si� przewa�nie przepisy prawa mi�dzynarodowego publicznego odnosz�ce si� do przest�pstw mi�dzynarodowych, a zw�aszcza do zbrodni przeciwko pokojowi, zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzko�ci. Wydaje si�, �e najbardziej trafne jest szerokie rozumienie poj�cia prawo karne mi�dzynarodowe, obejmuj�ce wszelkie mi�dzynarodowe aspekty odpowiedzialno�ci karnej. W tym szerokim rozumieniu, prawo karne mi�dzynarodowe obejmuje: 1) normy prawa karnego wewn�trznego poszczeg�lnych pa�stw dotycz�ce zakresu zastosowania ustawy karnej (tzw. prawo karne kolizyjne); 2) normy prawa wewn�trznego i normy zawarte w dwustronnych i wielostronnych umowach mi�dzynarodowych odnosz�ce si� do ekstradycji i innych form wsp�pracy mi�dzynarodowej w sprawach karnych; 3) normy prawa mi�dzynarodowego zawarte w wielostronnych umowach mi�dzynarodowych odnosz�ce si� do pewnych czyn�w (okre�lanych jako delicta iuris gentium); umowy te przede wszystkim zobowi�zuj� sygnatariuszy do kryminalizacji takich czyn�w (np. piractwa, handlu narkotykami) i do wsp�pracy w ich �ciganiu; 4) normy prawa mi�dzynarodowego ustanawiaj�ce odpowiedzialno�� za zbrodnie wojenne, zbrodnie przeciwko pokojowi i zbrodnie przeciwko ludzko�ci (tzw. prawo norymberskie); 5) normy wewn�trznego prawa karnego odnosz�ce si� do zbrodni przeciwko pokojowi, zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzko�ci; 6) normy prawa mi�dzynarodowego zawarte w wielostronnych umowach mi�dzynarodowych odnosz�cych si� do praw cz�owieka (np. w Mi�dzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych z 1966 r.- MPPOP lub w Kon- wencji o Ochronie Praw Cz�owieka i Podstawowych Wolno�ci z 1950 r. - KPCPW) i ustalaj�ce pewne standardy w zakresie prawa karnego, prawa karnego procesowego i prawa karnego wykonawczego, kt�re powinny by� przestrzegane przez pa�stwa - sygnatariuszy tych um�w przy tworzeniu i stosowaniu przepis�w prawa wewn�trznego. II. Nauka prawa karnego i nauki pokrewne. Prawo karne jako dziedzina prawa pozytywnego, a wi�c jako zesp� obowi�zuj�cych przepis�w, jest przedmiotem bada� dyscypliny naukowej - nauki prawa karnego. Nauka prawa karnego zajmuje si� wyk�adni� obowi�zuj�cych przepis�w, tworzeniem usystematyzowanego zbioru poj��, instytucji i zasad tego prawa (tzw. dogmatyka prawa karnego). Uprawianie nauki prawa karnego nie ogranicza si� jednak do tego typu rozwa�a�. W ramach tej dyscypliny mie�ci si� r�wnie� wyja�nianie spo�ecznej funkcji przepis�w, instytucji i zasad prawa karnego oraz ich krytyczna ocena i formu�owanie propozycji zmian prawa karnego. Wymaga to gromadzenia wiedzy o historii prawa karnego i rozwi�zaniach ustawodawczych w innych pa�stwach (metoda prawnopor�wnawcza), dokonywania krytycznej analizy orzecznictwa s�dowego, jak r�wnie� przeprowadzania empirycznych bada� funkcjonowania prawa karnego w praktyce. Pokrewne nauce prawa karnego s� dziedziny naukowe zajmuj�ce si� r�nymi aspektami przest�pstwa, przest�pczo�ci, kary i jej wykonywania oraz stosowania prawa karnego. Tak� dziedzin� jest nauka procesu karnego. Do nauk pokrewnych zaliczamy te�: 1) kryminologi�, 2) wiktymologi�, 3) kryminalistyk�, 4) nauk� o polityce kryminalnej i nauki penitencjarne. Kryminologia jest nauk� o przest�pczo�ci i przest�pcy. Uprawiana jest w formie bada� empirycznych i formu�owania na ich podstawie twierdze� og�lnych o badanych zjawiskach. Badanie przest�pczo�ci jako zjawiska spo- �ecznego polega przede wszystkim na opisie jej rozmiar�w, struktury, dynamiki i skutk�w spo�ecznych. Problemem, kt�remu kryminologia po�wi�ca najwi�cej miejsca jest zagadnienie przyczyn przest�pczo�ci. Jest to te� problem, kt�ry by� i jest w kryminologii przedmiotem najwi�kszych spor�w naukowych, i kt�remu najcz�ciej po�wi�cone s� koncepcje teoretyczne kryminolog�w, okre�lane jako teorie kryminologiczne. G��wnie w aspekcie przyczyn prze- st�pczo�ci prowadzone s� te� kryminologiczne badania nad sprawcami przest�pstw dotycz�ce ich cech fizycznych, motyw�w dzia�ania, cech osobowo�ci i trybu �ycia. Do zada� kryminologii zalicza si� te� badania �rodk�w i metod zwalczania i zapobiegania przest�pczo�ci i ich skuteczno�ci. Niekiedy kryminologia, wbrew swej nazwie, rozumiana jest szerzej, tzn. za przedmiot jej bada� uwa�a si� nie tylko przest�pczo��, ale r�wnie� inne zjawiska zaliczane do patologii spo�ecznej, jak np. alkoholizm. Wiktymologia (od �ac. victima - ofiara) jest nauk� o ofierze przest�pstwa. Jest to stosunkowo m�oda dziedzina naukowa, stanowi�ca jak gdyby dope�nienie kryminologii. Tak jak kryminologia zajmuje si� zjawiskiem przest�pczo�ci i przest�pcy, tak wiktymologia zajmuje si� zjawiskiem pokrzywdzenia przest�pstwem (wiktymizacj�) i osob� pokrzywdzonego. W szczeg�lno�ci wiktymologia zajmuje si� badaniem roli ofiary w genezie przest�pstwa, zw�aszcza ustalaniem czynnik�w tworz�cych podatno�� na stanie si� ofiar� przest�pstwa oraz metod zapobiegania wiktymizacji. Do zada� wiktymologii zalicza si� te� formu�owanie postulat�w co do tworzenia i funkcjonowania mechanizm�w kompensowania pokrzywdzonym szk�d wyrz�dzonych przest�pstwem. Kryminalistyka jest nauk� o metodach i �rodkach wykrywania przest�pstw, 13 wykrywania i �cigania ich sprawc�w oraz uzyskiwania i utrwalania �rodk�w dowodowych dla cel�w procesu karnego. W ramach kryminalistyki wyr�nia si� taktyk� kryminalistyczn� (np. taktyk� przes�uchania lub taktyk� po�cigu za sprawc�) i technik� kryminalistyczn�. Technika kryminalistyczna wykorzystuje osi�gni�cia r�nych dziedzin naukowych dla tworzenia metod rekonstrukcji zdarzenia przest�pnego i identyfikacji sprawcy. Nale�� tu np. badania odcisk�w palc�w (daktyloskopia), �lad�w narz�dzi przest�pstwa (mechanoskopia), badanie pisma, problematyka wariografu ("wykrywacza k�amstw") i szereg innych zagadnie�. Kryminalistyka zajmuje si� r�wnie� metodami i �rodkami technicznymi zapobiegania przest�pstwom. Przedmiotem nauki o polityce kryminalnej jest dzia�alno�� organ�w pa�stwowych w zakresie wymiaru sprawiedliwo�ci w sprawach karnych. Obejmuje ona polityk� ustawodawcz� pa�stwa w zakresie tworzenia prawa karnego, polityk� �cigania przest�pstw, polityk� wp�ywania na stosowanie przez s�dy kar za poszczeg�lne rodzaje przest�pstw (tzw. polityka karna) i polityk� w zakresie wykonywania kar pozbawienia wolno�ci (polityka penitencjarna). W szerszym znaczeniu polityka kryminalna obejmuje r�wnie� dzia�alno�� pa�stwa zmierzaj�c� do zapobiegania przest�pczo�ci. Nauki penitencjarne zajmuj� si� r�nymi aspektami wykonywania kary pozbawienia wolno�ci. W ich zakres wchodzi zar�wno problematyka prawa penitencjarnego, jak i zagadnienie metod post�powania ze skazanymi w celu ich resocjalizacji lub przynajmniej w celu zapobie�enia ich degradacji spo�ecznej w trakcie wykonywania kary. � 2. Funkcje prawa karnego. Historycznie pierwotn� funkcj� prawa karnego jest funkcja sprawiedliwo�ciowa. Zaspokajanie poczucia sprawiedliwo�ci osoby pokrzywdzonej przest�pstwem, a tak�e rodziny ofiary i jej grupy spo�ecznej, przez ukaranie spraw- cy, le�y u genezy prawa karnego. Jak to sformu�owa� Makarewicz, kara pojawi�a si� w spo�ecze�stwach pierwotnych jako instynktowna reakcja na przest�pstwo, jako odp�ata (Makarewicz, Og�lne, 18). My�l o tym, �e prawo karne ma s�u�y� ochronie pewnych d�br, kt�rych istnienie i respektowanie sk�ada si� na pewien porz�dek spo�eczny, a wi�c, �e prawo karne ma pe�ni� funkcj� ochronn�, jest historycznie p�niejsza i zwi�zana z rozwojem refleksji teoretycznych na temat prawa karnego i karania. Wsp�czesne prawo karne powinno godzi� obie te funkcje. Rola i znaczenie ka�dej z tych funkcji s� r�ne w zale�no�ci od tego, o jakie przest�pstwo i o jaki podmiot w procesie karnym chodzi. Funkcja sprawiedliwo�ciowa odgrywa wi�ksz� rol� przy tradycyjnych, pospolitych przest�pstwach, gdzie pokrzywdzonym jest konkretna jednostka, np. zab�jstwo, zgwa�cenie, kradzie�. Odgrywa ona natomiast mniejsz�, a czasami wr�cz �adn� rol� przy tzw. prze- st�pstwach bez ofiar, godz�cych w interes og�lny, takich jak fa�szowanie dokument�w, nielegalne posiadanie broni, szpiegostwo. Ka�da ze wspomnianych funkcji ma te� r�ne znaczenie, i w r�nym stopniu jest akcentowana przez osoby uczestnicz�ce w realizacji odpowiedzialno�ci karnej. Pokrzywdzony ��daj�cy �cigania sprawcy nie robi tego z my�l� o ochronie spo�ecze�stwa przed powt�rzeniem si� czynu, lecz z ch�ci odp�acenia sprawcy za doznan� krzywd�. Z kolei, prokurator lub s�dzia kieruje si� tak� emocj� w niewielkim stopniu, a bardziej my�li o efekcie ochronnym represji karnej. Prawid�owe funkcjonowanie prawa karnego wymaga zachowania r�wnowagi mi�dzy funkcj� ochronn� i sprawiedliwo�ciow� Akcentowanie tylko funkcji sprawiedliwo�ciowej zuba�a sens spo�eczny stosowania prawa karnego, zbytnio podkre�laj�c jego kontekst jednostkowy. Wsp�cze�nie jednak du�o cz�ciej spotyka si� niedocenianie funkcji sprawiedliwo�ciowej, kojarzenie jej z zemst�, prymitywnym odwetem itp. W istocie jednak, realizacja funkcji sprawiedliwo�ciowej (miarkowana humanitaryzmem) pe�ni bardzo wa�n� rol� roz�adowywania pewnego stanu psychicznego, wywo�anego przez pope�nienie przest�pstwa, a wyst�puj�cego u pokrzywdzonego i u innych os�b, kt�re si� o tym fakcie dowiedzia�y. Stan ten jest mieszanin� poczucia pokrzywdzenia, frustracji i poczucia zagro�enia, a jego roz�adowywanie nazywa si� w skr�cie zaspokajaniem poczucia sprawiedliwo�ci. Lekcewa�enie tej funkcji prawa karnego mo�e wywo�ywa� istotne negatywne skutki spo�eczne. Przyk�ad: Dwaj m�odzi ludzie, usi�uj�c zgwa�ci� dziewczyn�, �ami� jej szcz�k� i trwale oszpecaj�. S�d wymierza im kar� pozbawienia wolno�ci z warunkowym zawieszeniem jej wykonania, uwa�aj�c, �e jest ona wystarczaj�ca dla realizacji funkcji ochronnej. Zaszokowany tym wyrokiem ojciec pokrzywdzonej zwraca si� do szefa mafii z pro�b� o wymierzenie rzeczywistej sprawiedliwo�ci, a ten zleca pobicie obydwu sprawc�w. Przyk�ad ten (zaczerpni�ty z "Ojca chrzestnego" M. Puzo) ilustruje niebezpiecze�stwo zast�powania pa�stwowego wymiaru sprawiedliwo�ci samos�dami na skutek lekcewa�enia funkcji sprawiedliwo�ciowej prawa karnego. Prawo karne powinno pe�ni� r�wnie� bardzo wa�n� funkcj� gwarancyjn�, 18 tzn. przez wyra�ne okre�lenie, co jest przest�pstwem, zagwarantowa� jednocze�nie obywatelowi, �e nie b�dzie on poci�gni�ty do odpowiedzialno�ci karnej za czyny, kt�rych prawo za przest�pstwo nie uwa�a. Funkcja ta, w realizacji kt�rej wa�n� rol� odgrywa zasada nullum crimen sine lege (por. Nb. 27-34) ma w odr�nieniu od funkcji sprawiedliwo�ciowej i ochronnej charakter wt�rny, tzn. nie odnosi si� do racji bytu prawa karnego, a s�u�y jedynie ochronie jednostki przed arbitralnym post�powaniem organ�w pa�stwowych. � 3. Zasady prawa karnego. I. Zasada odpowiedzialno�ci karnej za czyn. Wsp�czesne prawo karne kieruje si� zasad�, �e odpowiedzialno�� karna 19 jest konsekwencj� pope�nienia przez cz�owieka czynu (dzia�ania lub zaniechania). Nie mog� by� podstaw� odpowiedzialno�ci karnej my�li, pogl�dy, zamiary cz�owieka, jego w�a�ciwo�ci fizyczne lub psychiczne lub jego stan niebezpiecze�stwa. Zasada ta wyznacza prawu karnemu bardzo istotny pr�g jego tworzenia i stosowania. Karanie za my�li lub pogl�dy oznacza�oby nadmierne ingerowanie w wewn�trzn� sfer� �ycia cz�owieka, sprzeczne z jednym z podstawowych praw cz�owieka - prawem do posiadania w�asnych pogl�d�w. Karanie za zamiary lub pogl�dy, nawet gdyby ich p�niejsza ewentualna realizacja by�a dla spo�ecze�stwa szkodliwa, oznacza�oby te� zbyteczne rozszerzanie zasi�gu prawa karnego, skoro realizacja zamiar�w nast�puje tylko w niewielkiej cz�ci przypadk�w. Trzeba jednak zauwa�y�, �e odpowiedzialno�� karna mo�e nast�pi�, gdy czyj� pogl�d uzewn�trzni si� w czynie (np. art. 256 KK przewiduje przest�pstwo publicznego propagowania faszyzmu lub innego totalitarnego ustroju pa�stwa), i oczywi�cie wtedy, gdy zamiar pope�nienia przest�pstwa jest realizowany, np. osoba maj�ca zamiar zabicia przechodzi od samego zamiaru do usi�owania zab�jstwa. Karanie ludzi za posiadanie przez nich pewnych w�a�ciwo�ci, zw�aszcza ze wzgl�du na to, �e s� oni niebezpieczni dla innych, oznacza�oby odpowiedzialno�� za co�, co nie jest zale�ne od cz�owieka, a wi�c si�� rzeczy by�aby to odpowiedzialno�� bez winy. Nie jest poci�ganiem do odpowiedzialno�ci karnej umieszczanie niepoczytalnych sprawc�w w odpowiednim zak�adzie psychiatrycznym (art. 94 KK), poniewa� umieszczenie w tym zak�adzie nie jest kar�, lecz �rodkiem zabezpieczaj�cym. Zreszt� stosowanie tego �rodka przez s�d karny mo�e nast�pi� tylko w razie pope�nienia przez sprawc� czynu zabronionego. Niebezpiecze�stwo osoby niepoczytalnej dla porz�dku prawnego nie jest wi�c samodzieln� podstaw� takiej decyzji. W post�powaniu w sprawach nieletnich podstaw� do stosowania �rodk�w. wychowawczych mo�e by� nie tylko pope�nienie czynu karalnego, ale r�wnie� wykazywanie przez nieletniego objaw�w demoralizacji (art. 2 NielU). Stosowanie �rodk�w wychowawczych nie jest jednak poci�ganiem do odpo- wiedzialno�ci karnej. Natomiast stosowanie �rodka, kt�ry przypomina kar� pozbawienia wolno�ci, tj. umieszczenie nieletniego w zak�adzie poprawczym, mo�e nast�pi� tylko wobec takiego nieletniego, kt�ry dopu�ci� si� czynu ka- ralnego, okre�lonego w ustawie jako przest�pstwo (art. 10 NielU). Zasada odpowiedzialno�ci karnej za czyn przes�dza tylko, �e odpowiedzialno�� ta nie mo�e nast�pi� bez uprzedniego czynu sprawcy, tj. czyn jest niezb�dn� przes�ank� odpowiedzialno�ci. Problemem dalszym jest to, w jakim stopniu rozmiar tej odpowiedzialno�ci uzale�niony jest od okoliczno�ci zwi�zanych z czynem i jego wag�, a w jakim od element�w zwi�zanych z osob� sprawcy czynu (np. od rodzaju jego motyw�w, zachowania si� po czynie, faktu recydywy itd.). Roz�o�enie akcent�w w tym zakresie mo�e by� r�ne, i w zale�no�ci od niego prawo karne konkretnego pa�stwa, w okre�lonym czasie historycznym, mo�e by� bardziej zorientowane na czyn lub na jego sprawc�. II. Zasada winy. Prawo karne opiera si� na zasadzie winy. Oznacza to, �e sprawca czynu 20 zabronionego ponosi odpowiedzialno�� karn� tylko wtedy, gdy z pope�nienia czynu mo�na zrobi� mu zarzut. To, kiedy taki zarzut mo�e by� okre�lonej osobie postawiony, a wi�c kiedy wina zachodzi, okre�laj� przepisy obowi�zuj�cego prawa karnego. Podstawowym warunkiem osobistej zarzucalno�ci czynu (czyli winy) jest wsp�cze�nie przede wszystkim wyst�powanie okre�lonej wi�zi psychicznej mi�dzy sprawc� a jego czynem. Np. w odniesieniu do przest�pstw umy�lnych wi� ta polega na tym, �e sprawca ma zamiar pope�nienia czynu. Ten element psychiczny okre�lany jest jako strona podmiotowa (strona subiektywna) przest�pstwa. W�a�nie dlatego, �e podstawowym elementem winy jest wsp�cze�nie strona podmiotowa - cz�sto uto�samia si� win� ze stron� podmiotow�, a zasad� winy nazywa zasad� subiektywizmu. Nie jest to jednak zupe�nie �cis�e, poniewa� w historycznym rozwoju prawa karnego nie zawsze win� wi�zano ze stron� podmiotow�, a z kolei wsp�cze�nie strona podmiotowa nie wyczerpuje w ca�o�ci problematyki winy. Obecnie uwa�amy za oczywiste, �e nie mo�na ponosi� odpowiedzialno�ci 21 karnej za samo spowodowanie jakiego� skutku (tzw. odpowiedzialno�� obiektywna). Na pewnym etapie rozwoju prawa karnego taka odpowiedzialno�� by�a jednak spotykana (np. wg Kodeksu Hammurabiego lekarza karano za niepomy�lny wynik operacji). Wed�ug obecnych poj�� odpowiedzialno�� obiektywna by�a odpowiedzialno�ci� bez winy. �wcze�nie jednak, odpowiedzialno�� taka ��czy�a si� z postawieniem sprawcy zarzutu, a wi�c uwa�ano jego czyn za zawiniony. W literaturze u�ywa si� nawet, dla nazwania tej formy zawinienia, okre�lenia "wina obiektywna" (Makarewicz, Einfuhrung, 358; Kutrzeba, 12). W obowi�zuj�cym polskim prawie karnym zasada winy wyra�ona jest 22 w art. 1 � 3 KK ("Nie pope�nia przest�pstwa sprawca czynu zabronionego, je�eli nie mo�na mu przypisa� winy w czasie czynu"). Czyn wype�niaj�cy znamiona okre�lone w ustawie karnej nie jest przest�pstwem, je�eli nie zosta� przez sprawc� zawiniony. Okre�la si� go w�wczas jako �czyn zabroniony� (art. I 15 � 1 KK). Ilekro� wi�c KK u�ywa okre�lenia �czyn zabroniony� oznacza to, �e chodzi o czyn obiektywnie naruszaj�cy prawo karne, ale niekoniecznie przest�pny (np. czyn dokonany bez zamiaru przy przest�pstwie umy�lnym albo czyn pope�niony przez niepoczytalnego). III. Zasada odpowiedzialno�ci indywidualnej i osobistej. Historia prawa karnego zna konstrukcj� prawn� odpowiedzialno�ci karnej za czyny innych os�b. Taki mia�a charakter, np. posta� odpowiedzialno�� pana za czyny ludzi od niego zale�nych (Kutrzeba, 7). Najcz�ciej jednak by�a to tzw. odpowiedzialno�� zbiorowa, polegaj�ca na tym, �e za przest�pstwo jednostki ponosi�y odpowiedzialno�� pewne zbiorowo�ci, takie jak r�d, opole, rodzina, miasto (Makarewicz, Og�lne, 148). Wsp�czesne polskie prawo karne skarbowe zna tzw. odpowiedzialno�� posi�kow�, polegaj�c� na tym, �e grzywn� wymierzon� sprawcy mo�na obci��y� osob�, kt�rej sprawy sprawca za�atwia� jako pe�nomocnik lub pracownik. W prawie karnym powszechnym tego typu konstrukcji nie ma. Istniej� natomiast pewne pozosta�o�ci odpowiedzialno�ci zbiorowej w postaci takich typ�w przest�pstw jak: udzia� w b�jce lub pobiciu, z kt�rych wynikn�� uszczerbek na zdrowiu lub �mier� cz�owieka (art. 158 � 2 i 3 KK). Podobny charakter ma przest�pstwo udzia�u w zbiegowisku, kt�rego uczestnicy wsp�lnymi si�ami dopuszczaj� si� gwa�townego zamachu na osob� lub mienie (art. 254 KK). Nie nale�y natomiast zalicza� do przyk�ad�w odpowiedzialno�ci zbiorowej takich przest�pstw, jak udzia� w zwi�zku przest�pnym (art. 258 KK), poniewa� sprawca tego przest�pstwa odpowiada tylko za w�asny czyn (udzia� w zwi�zku), nie obci��aj� go natomiast zachowania innych os�b lub ich skutki, jak to jest przy przest�pstwie b�jki lub udzia�u w zbiegowisku. Zasada odpowiedzialno�ci indywidualnej nie jest wi�c naruszona przez sam fakt, �e do odpowiedzialno�ci karnej poci�ga si� grup� ludzi lub jednostk� za udzia� w przedsi�wzi�ciu zbiorowym. Zasada odpowiedzialno�ci indywidualnej znajduje swoje odbicie w KK w przepisach cz�ci szczeg�lnej, formu�uj�cych przest�pstwo jako w�asny czyn sprawcy, a tak�e w przepisach o wsp�sprawstwie, pod�eganiu i pomocnictwie. Obowi�zuje tam zasada indywidualizacji odpowiedzialno�ci karnej (art. 2l KK) os�b wsp�dzia�aj�cych w pope�nieniu przest�pstwa. Z kolei art. 55 KK zawiera zasad� indywidualizacji kary. Odpowiedzialno�� karna powinna mie� charakter nie tylko indywidualny, ale i osobisty, tzn. nie mo�e jej przej�� na siebie inna osoba ni� sprawca przest�pstwa. St�d te� art. 239 KK traktuje jako przest�pstwo poplecznictwa odbywanie za skazanego kary. Z kolei art. 57 KW zabrania (pod gro�b� od- powiedzialno�ci za wykroczenie) uiszczania przez osob� spoza kr�gu os�b najbli�szych grzywny za skazanego. lub ofiarowania mu pieni�dzy na ten cel. Ten ostatni przepis (wprowadzony w 1985 r. w trakcie walki z opozycj� po- lityczn�) z pewno�ci� zbyt g��boko ingeruje w kwesti�, w jaki spos�b skazany doprowadza do zap�acenia grzywny, kt�r� orzeczono w wyroku. Osobisty charakter odpowiedzialno�ci karnej nie oznacza, �e w praktyce skutki skazania nie dotkn� innych os�b, zw�aszcza rodziny skazanego. S� to jednak uboczne, niezamierzone przez ustawodawc�, skutki odpowiedzialno�ci karnej. IV. Zasada humanitaryzmu. W podr�cznikach prawa karnego pisze si� cz�sto o zasadzie humanizmu tego prawa (w krajach socjalistycznych pisano nawet o zasadzie humanizmu socjalistycznego, uwa�aj�c �e jest to lepszy rodzaj humanizmu). Wymaganie, by prawo karne odpowiada�o zasadzie humanizmu, a wi�c by w centrum uwagi sta� cz�owiek, jednostka ludzka jako najwy�sza warto��, a wszelkie uregulowania i instytucje prawnokarne uwzgl�dnia�y nadrz�dny charakter tej warto�ci - jest nierealistyczne. Prawo karne musi uwzgl�dnia� prawa jednostki, chroni� dobra jednostkowe, ale nie mo�e da� im absolutnego priorytetu, kosztem ochrony interes�w og�lnospo�ecznych, pa�stwa i jego organ�w, instytucji spo�ecznych itp. Mo�na oczywi�cie argumentowa�, �e ochrona d�br og�lnych te� s�u�y jednostce i w tym sensie wyra�a r�wnie� zasad� humanizmu, ale by�oby to ju� tylko rozmycie tego poj�cia, bo w tym znaczeniu humanistyczny charakter mia�oby po prostu ka�de mo�liwe uregulowanie prawne. Odrzucaj�c wi�c, jako nierealistyczn�, zasad� humanizmu prawa karnego, postulowa� nale�y jednak, by prawo karne spe�nia�o wymagania skromniej sformu�owanej zasady - zasady humanitaryzmu. Zgodnie z ni� prawo karne powinno by� humanitarne, ludzkie w tym znaczeniu, �e wymagania przeze� stawiane powinny by� na miar� mo�liwo�ci ludzi, a stosowane kary i �rodki nie powinny by� okrutne, nie powinny poni�a� karanego ani wyrz�dza� mu zb�dnych dolegliwo�ci. Postulat humanitaryzmu prawa karnego zajmowa� wiele miejsca w tw�rczo�ci my�licieli okresu O�wiecenia, przyczyniaj�c si� do zniesienia tortur i kar okrutnych. Wsp�cze�nie zasada humanitaryzmu prawa karnego wynika m.in. z art. 3 Konwencji o Ochronie Podstawowych Praw i Wolno�ci (KPCPW) z 1950 r. i art. 7 Mi�dzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych (MPPOP) z 1966 r., kt�rych Polska jest stron�. Na podstawie art. 3 KPCPW, Europejski Trybuna� Praw Cz�owieka orzek� np., �e sprzeczne z konwencj� jest stosowanie kary ch�osty. Wed�ug art. 40 Konstytucji RP: "Nikt nie mo�e by� poddany torturom ani okrutnemu, nieludzkiemu lub poni�aj�cemu traktowaniu i karaniu. Zakazuje si� stosowania kar cielesnych". W KK zasad� humanitaryzmu deklaruje art. 3, kt�ry odnosi j� do problematyki wymiaru kary (por. Nb. 322). "Kary i inne �rodki przewidziane w tym kodeksie stosuje si� z uwzgl�dnieniem zasad humanitaryzmu, w szczeg�lno�ci z poszanowaniem godno�ci cz�owieka" Zasada humanitaryzmu ma du�e znaczenie w prawie karnym wykonawczym, poniewa� w trakcie wykonywania kary pozbawienia wolno�ci mo�liwo�ci dzia�a�, kt�re t� zasad� naruszaj�, s� najwi�ksze. V. Zasada nullum crimen sine lege. 1. Uwagi og�lne. Zasada nullum crimen sine lege ("nie m� przest�pstwa bez ustawy") jest najwa�niejsz� zasad� wsp�czesnego prawa karnego, chroni�c� jednostk� przed arbitralnym pos�ugiwaniem si� represj� karn� przez organy pa�stwowe. Nieprzypadkowo wi�c jej ukszta�towanie si� zwi�zane jest z okresem O�wiecenia, chocia� pewne zacz�tki my�li o niej niekt�rzy autorzy widz� ju� u Cycerona (Spotowski, 9) i u �redniowiecznych prawnik�w w�oskich (Bukowska - Gorgoni, 35 i n.). My�liciele okresu O�wiecenia (zw�aszcza Hobbes, Locke, Montesquiezr, Beccaria, Rousseau, Voltaire) formu�uj� postulat uj�cia prawa karnego w �cis�e ramy ustawowe w reakcji na wsp�czesn� im praktyk� w�adz, kt�rej dowolno�� umo�liwiona by�a g��wnie przez dwa czynniki: niejasno�� prawa, cz�ciowo tylko pisanego oraz siln� pozycj� w�adcy absolutnego i jego urz�dnik�w. Zasada nullum crimen sine lege (dalej n.c.s.l.) zosta�a uroczy�cie sformu�owana w art. 8 Deklaracji Praw Cz�owieka i Obywatela z 1789 r. W ustawodawstwie karnym natomiast zamieszczona zosta�a po raz pierwszy ju� nieco wcze�niej mianowicie w austriackim KK z 1787 r. (zwanym J�zefin�). Jej sformu�owanie w postaci �aci�skiej maksymy przypisuje si� A. Feuerbachowi w 1801 r. Omawiana zasada jest obecnie niekwestionowanym sk�adnikiem idei pa�stwa prawa. W wielu pa�stwach umieszcza si� j� w konstytucji. Uznana te� zosta�a za zawieraj�c� jedno z podstawowych praw cz�owieka. St�d umieszczenie jej w Powszechnej Deklaracji Praw Cz�owieka z 1948 r. (art. 11), w Europejskiej Konwencji Praw Cz�owieka z 1950 r. (art. 7 KPCPW) i Mi�dzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych (art. 15 MPPOP), przy czym jej stosowania pa�stwo zwi�zane tymi konwencjami nie mo�e zawiesi� nawet w razie wprowadzenia stanu wyj�tkowego. W prawie polskim zasada ta sformu�owana jest w art. 42 Konstytucji RP ("Odpowiedzialno�ci karnej podlega ten tylko, kto dopu�ci� si� czynu zabronionego pod gro�b� kary przez ustaw� obowi�zuj�c� w czasie jego pope�nienia) i w art. 1 � 1 KK, o analogicznym brzmieniu. Zasada ta formu�owana jest te� w postaci bardziej rozbudowanej jako nullum crimen, nulla poena sine lege poenali anteriori. Wynikaj� z niej pewne regu�y bardziej szczeg�owe, mianowicie: 1) prawo karne musi by� prawem pisanym i zawartym w ustawie (nullum crimen sine lege scripta); 2) przepisy karne musz� opisywa� przest�pstwo w spos�b maksymalnie dok�adny (nullum crimen sine lege certa); 3) niedopuszczalne jest stosowanie analogii na niekorzy�� oskar�onego; 4) ustawa karna wprowadzaj�ca odpowiedzialno�� karn� lub j� zaostrzaj�ca nie mo�e dzia�a� wstecz (nullum crimen sine lege praevia, lex retro non agit); 5) kara za przest�pstwo musi by� okre�lone i przewidziana we wcze�niej wydanej ustawie (nulla poena sine lege). Adresatem tych regu� jest nie tylko s�dzia, rozpatruj�cy konkretn� spraw�, lecz r�wnie� ustawodawca, zw�aszcza co do regu� w pkt. 1 ) i 2). 2. Nullum crimen sine lege scripta. Z zasady n.c.s.l. wynika, �e prawo karne nie tylko musi by� prawem pisanym, ale musi to by� prawo zapisane w specyficznym akcie normatywnym, jakim jest ustawa. W historii prawa karnego znane by�o r�wnie� opieranie odpowiedzialno�ci karnej na prawie zwyczajowym. Prawo zwyczajowe nie zapewnia jednak dostatecznej dok�adno�ci i przejrzysto�ci unormowa� ani nie sp