Jadwiga Staniszkis Postkomunizm Pr�ba opisu s�owo/obraz terytoria Redakcja / Jerzy Skupin, Ewa Paterak-Kubik Korekta / Izabela Bili�ska, Anna Gliniecka Indeks / Anna Gliniecka Sk�ad / Piotr G�rski Druk i oprawa / Drukarnia Wydawnictw Naukowych SA, ��d�, ul. �wirki 2 Ksi��ka dofinansowana przez Komitet Bada� Naukowych. � Copyright by wydawnictwo s�owo/obraz terytoria, Gda�sk 2001 Wydawnictwo s�owo/obraz terytoria, 80-244 Gda�sk, ul. Grunwaldzka 74/3 tel.: (058) 341 44 13, tel./fax: (058) 345 47 07 e-mail: [email protected] www.slowo-obraz.terytoria.com.pl ISBN 83-88560-15-8 Wst�p Komunizm rozpad� si� w 1989 roku niczym domek z kart. To, �e posz�o tak �atwo, by�o policzkiem - zar�wno dla ofiar re�imu, jak i dla jego operator�w, a tak�e dla najliczniejszej w nim grupy: oportunist�w. Przedstawiciele dw�ch ostatnich kategorii szybko jednak odzyskali rezon - w ostatecznym rozrachunku okaza�o si�, �e to oni s� zwyci�zcami. Mniej wi�cej po�owa cz�onk�w obecnej elity w�adzy i pieni�dza w Polsce zajmowa�a w czasach komunizmu stanowiska kierownicze, jedna trzecia - wykonywa�a zawody �specjalist�w", a tylko 11 procent plasowa�o si� na ni�szych szczeblach drabiny spo�ecznej1. Koniec komunizmu bowiem, to - przede wszystkim - swoista �rewolucja mened�erska"2. Powt�rzy� si� wi�c syndrom, kt�ry rozpozna� Alexis de Tocque-ville, analizuj�c rewolucj� francusk�3. Dokona�a si� rewolucja polityczna, a w�a�ciwie ju� przed rozpocz�ciem zako�czy�a spo�eczna. Hierarchie dawnego re�imu przetrwa�y, cho� mechanizmy ich reprodukowania s� ju� odmienne. Regu�y gry zmieni�y si� bowiem dopiero wtedy, gdy powsta�y formy hybrydowe - ��cz�ce stare z nowym i pozwalaj�ce zachowa� uprzywilejowany status. Imperium sowieckie zosta�o rozwi�zane w grudniu 1991 roku przy w�dce, bez rozlewu krwi (chyba �e Borys Jelcyn zaci�� si� przy goleniu). Michai� Gorbaczow, wtedy prezydent ZSRS, dowiedzia� si� o wszystkim po fakcie, przez telefon, od jednego z uczestnik�w bia�owieskiego spotkania. Kilka miesi�cy wcze�niej, w sierpniu, rozegra� si� w Moskwie tragikomiczny �pucz w puczu". Pierwszy zorganizowali sze��dzie-si�cio- i siedemdziesi�ciolatkowie z najwy�szych szczebli w�adzy, broni�cy integralno�ci Zwi�zku Sowieckiego. By� w�r�d nich legendarny dow�dca, marsza�ek Archomiejew. Ten sam, kt�ry Postkomunizm Wst�p 7 popar� Gorbaczowa w konflikcie ze Sztabem Generalnym na tle zjednoczenia Niemiec, i kt�ry mia� powiedzie� na przyj�ciu podczas wizyty w Waszyngtonie, wskazuj�c na grup� sowieckich aparatczyk�w: �Gdyby nie oni, nie upadliby�my tak nisko". Po nieudanym puczu pope�ni� samob�jstwo. By� tam te� W�adimir Kriuczkow, szef KGB, patron Okr�g�ego Sto�u, animator �konstruktywnych opozycji" w Europie �rodkowej, pierwsza osoba z zagranicy, kt�ra z�o�y�a gratulacje Tadeuszowi Mazowieckiemu po wyborze na premiera w 1989 roku. Jak twierdzi Mazowiecki, spotkali si� na Jasnej G�rze. Kriuczkow, ju� z wi�zienia, przekaza� wiadomo��, �e �jest zupe�nie zdrowy": by�o to po serii tajemniczych �mierci - mi�dzy innymi g��wnego skarbnika KC KPZS4. Drugi pucz, dokonany wewn�trz pierwszego i po to, aby go sparali�owa�, zosta� zorganizowany przez czterdziestolatk�w, pu�kownik�w (p�niejszych genera��w - jak Grom�w i Ruckoj) z kampanii afga�skiej. Nie przekazuj�c rozkaz�w, odci�li sztab pierwszego puczu od oddzia��w liniowych. R�wnie� przy�wieca�a im wizja silnej Rosji, ale bez naro�li komunizmu. Z t� oliwkowo-brunatn� ma-trioszk� �puczu w puczu" ��czy�o si� szczeg�lne simulacrum, maj�ce wykreowa� Jelcyna - g��wnie zreszt� w oczach Zachodu. Chodzi�o o wytworzenie przestrzeni symbolicznej, w ramach kt�rej Jelcyn m�g�by zast�pi� Gorbaczowa w roli pioniera zmian. St�d �obrona" Bia�ego Domu przed atakiem, kt�rego nie by�o: prezydent Rosji mia� doskona�e informacje o ca�ej sytuacji. O ironio, t� sam� siedzib� Dumy dwa lata p�niej kaza� spali�, a broni� jej Rudzkoj, wtedy ju� nieb�d�cy sojusznikiem. Budynek ten sta� si� kamieniem milowym zwrot�w i pa�acowych rewolucji. Czy dlatego, �e wida� go z okien ambasady USA i �e znajduje si� w zasi�gu kamer CNN, kreuj�cych fakty i symbole polityczne - warunek powodzenia simulacrum} W Polsce nie by�o kamer CNN, gdy 19 grudnia 1989 roku rozegra�a si� pewna scena, te� stanowi�ca kamie� milowy - symbolizowa�a kres solidarno�ciowej mobilizacji. Premier Mazowiecki ze swoj� �wit� uda� si� do Zamku Kr�lewskiego na obchody rocznicy wprowadzenia stanu wojennego. Plac Zamkowy odgrodzi�y od t�umu metalowe zapory - takie same, jakich kiedy� u�ywa�o ZOMO. Napieraj�cy ludzie zacz�li skandowa�: �Bia�a komuna!". Przez ostatnie lata traktowali bowiem t� w�a�nie rocznic� i odzyskiwanie wy��cznej kontroli nad placem - cho�by na jeden dzie�, za cen� pa�owania i aresztowa� - jako rytua�, form� przechowywania pami�ci i wsp�lnotowo�ci, nawet bez przyw�dc�w i bez organizacji. �Odg�rnej rewolucji" ko�cz�cej komunizm (nazywanej niekiedy �rewolucj� w majestacie prawa") nie towarzyszy�a wi�c euforia. By�y to raczej dezorientacja i zak�opotanie, z unikaniem patrzenia sobie w oczy. Pami�tam, �e w czerwcu 1989 roku, zaskoczona w�asnym brakiem rado�ci, zajrza�am do pami�tnik�w �wiadka innej rewolucji, Paw�a Miliukowa, wybitnego uczestnika przewrotu lutowego 1917 roku, a potem ministra spraw zagranicznych w Rz�dzie Tymczasowym, obalonym p�niej przez bolszewik�w. Miliukow pisa�: �Oni [�o�nierze garnizonu petersburskiego - J. S.] byli mniej jeszcze pewni ni� my, �e rewolucja zwyci�y�a"5. Zaczyna�am w�a�nie prac� nad now� ksi��k� o ko�cu komunizmu6. Opisywa�am w niej pocz�tki �kapitalizmu politycznego". Nawiasem m�wi�c - w najnowszej, kt�r� oddaj� w r�ce Czytelnika, podejmuj� ten w�tek. Pokazuj� dalsz� ewolucj� systemu, z powstaniem i upadkiem oligarchii w��cznie, a� do przej�cia do formy obecnej. Nazywam j� �kapitalizmem pa�stwowym bez pa�stwa". W 1989 roku, w owym klimacie sztuczno�ci, gdy stara konstrukcja rozpada�a si� od jednego podmuchu, postanowi�am zajrze� za kulisy �prze�omu". Moim zdaniem, s�u�y� on bowiem przede wszystkim zakamuflowaniu ci�g�o�ci. Plon poszukiwa�, czyli obraz z�o�onego ewolucyjnego procesu prowadz�cego do ko�ca komunizmu, znajdzie Czytelnik w rozdzia�ach: o powolnej reinter-pretacji poj�cia �kontrola", oraz - o �rewolucji wojskowej". Rzeczywiste punkty zwrotne tego procesu umkn�y publicznej uwadze. I tak na przyk�ad, w odbiorze spo�ecznym w Polsce, rok 1984 wydawa� si� �rokiem bez znaczenia", trawestuj�c tytu� s�ynnej ksi��ki o schy�kowych latach imperium dynastii Ming7 - nic si� nie zdarzy�o i nie mog�o wydarzy�. A przecie� ju� w�wczas nie tylko zosta�a wyartyku�owana mo�liwo�� wojskowego wyco- i 8 Postkomunizm fania si� Moskwy z Europy �rodkowej, lecz tak�e informacja o tym wysz�a z najtajniejszych gabinet�w do drugiego (wewn�trznego) kr�gu w�adzy i - jak si� wydaje - nast�pi� zwrot w �zimnej wojnie". W Polsce zacz�o si� skrzykiwa�, z odg�rn� zach�t�, �pokolenie 84" (jak je p�niej okre�li�am) - dzia�acze m�odzie�owi, m�odzi ekonomi�ci partyjni i wybijaj�cy si� oficerowie s�u�b specjalnych, nieskom-promitowani prac� w aparacie partyjnym. Wysy�ano ich na Zach�d, aby przygotowa� do rz�dzenia po podzieleniu si� w�adz� (i odpowiedzialno�ci�) z opozycj�. Powsta�a w Polsce pierwsza du�a sp�ka nomenklaturowa, �Agrotechnika" (znale�li si� w niej Waldemar Swirgo� i Waldemar Pawlak), a w Wy�szej Szkole Nauk Spo�ecznych przy KC PZPR zacz�to dyskutowa� na temat prac Armena A. Alchiana i Harolda Demsetza o �prawach w�asno�ci". W moich kolejnych ksi��kach o ko�cu komunizmu coraz wyra�niej krystalizowa�a si� teza, �e komuni�ci zdecydowali si� na �odg�rn� rewolucj�" i podzielenie w�adz�, aby zachowa� kontrol� i unikn�� dryfowania systemu (potwierdzaj� to w pe�ni dokumenty sowieckie z 1989 roku)8. Nie chodzi�o przy tym wprost o ci�g�o�� personaln�, lecz raczej o zachowanie sterowno�ci systemu, zapobie�enie anarchizacji i implozji. Decyzja Moskwy, aby zako�czy� �zimn� wojn�", podyktowana wzgl�dami bezpiecze�stwa i ch�ci� wej�cia na �cie�k� �rozwoju zale�nego", nie oznacza�a wcale zmniejszenia represji. Przypomnijmy zalanie wod� strajkuj�cych g�rnik�w w Czelabi�sku (gdy w Polsce rodzi�a si� �Solidarno��") czy zat�uczenie saperkami dziesi�tk�w demonstrant�w w Tbilisi - ju� za czas�w Michai�a Gorbaczowa i z bezpo�rednim przyzwoleniem Eduarda Szeward-nadze, g��wnego �go��bia" ko�ca �zimnej wojny". Logicznie rzecz bior�c, koniec komunizmu powinien mie� charakter implozji. Wszystkie sprzeczno�ci tego systemu prowadzi�y nieuchronnie ku stopniowej utracie sterowno�ci, do entropii 1 post�puj�cej anarchizacji pa�stwa. Wzrasta�a autarkia przedsi�biorstw pa�stwowych - z bezpieni�n� wymian�, anegdotycznymi karpiami hodowanymi w basenach przeciwpo�arowych, �winiami na zapleczach fabrycznych sto��wek i formu�� �czynnego strajku", popieranego przez dyrektor�w, polegaj�c� na selektywnym od- Wst�p 9 rzucaniu polece� z centrali9. Nagrody i kary wewn�trz aparatu w�adzy ulega�y przyspieszonej dewaluacji, chocia� pozornie panowa� ca�kowity bezruch. Zmiana by�a konieczna, a r�wnocze�nie wydawa�a si� niemo�liwa. Komunistyczny system skolektywizo-wanej w�asno�ci, likwiduj�c interesy ekonomiczne w reprodukcji kapita�u i �rodk�w trwa�ych, zlikwidowa� r�wnie� interes w racjonalizuj�cej system zmianie. Pozosta�y tylko potrzeby materialne: p�ace. Inwestycje traktowano g��wnie jako ekspansj� statusow�. Bunt (stopniowo zreszt� kooptowany, w my�l �regulacji przez kryzysy") przywo�ywa� konstytutywn� dla komunizmu zasad� sterowania - redystrybucj� administracyjn�. �Martw� struktur�" cechowa�a chwiejna r�wnowaga na coraz ni�szym poziomie10. System, obudowuj�c si� uk�adami nieformalnymi o r�nej logice, korodowa� w�asn� legitymizacj�, ale i przed�u�a� swoje trwanie, bo zmniejsza� presj� ku zmianom. Patow� sytuacj� prze�ama�y dopiero czynniki zewn�trzne, zwi�zane z globalizacj� (w wymiarze wojskowym i ekonomicznym). Do radykalnej reinterpretacji poj�cia �kontrola" doprowadzi�y: 1) podzia�y w elitach sowieckich (ju� na prze�omie lat siedemdziesi�tych i osiemdziesi�tych) na tle �obrony przez atak" - doktryny marsza�ka Ogarkowa, gro��cej lokaln� wojn� w Europie; 2) nowe interesy ekonomiczne, powsta�e po wej�ciu cz�ci aparatu komunistycznego (g��wnie s�u�b specjalnych) w orbit� mi�dzynarodowych operacji finansowych pod koniec lat siedemdziesi�tych. Dostrze�one zosta�y korzy�ci p�yn�ce z wyj�cia poza instytucjonalne granice komunizmu, pojawi�a si� przestrze� do oddolnego politykowania - poprzez wchodzenie w szczelin� podzia��w w elitach komunistycznych. Masowe odrzucenie systemu w kategoriach moralnych (�Solidarno��"!), z r�wnoczesnym przywo�aniem jego instytucjonalnej logiki redystrybucji, cho� nie wykracza�o poza kanon �martwej struktury" - odegra�o rol� pot�nego katalizatora zmian. Odg�rna rewolucja nie mia�a prowadzi� do ko�ca komunizmu. Odwrotnie - moskiewscy animatorzy �rewolucji wojskowej" spodziewali si� wzmocnienia �wewn�trznego" imperium - ZSRS, przez po�wi�cenie wyeksploatowanego imperium �zewn�trznego". Wra- 10 Postkomunizm �eni� koordynacji oraz synchronizacja czasowa nie tyle wynika�y z dzia�ania jakiego� �sztabu kryzysowego" (cho� takowy istnia�), ile by�y niezamierzonymi konsekwencjami inspirowanej przez Moskw� polityki ko�cz�cej �zimn� wojn�". Wa�ny okaza� si� nieplanowany �efekt uczenia si�" elit i spo�ecze�stw, dynamizowany przez zr�nicowania kulturowe w bloku komunistycznym. Polityk� eksploatuj�c� symboliczne zasoby tradycji (co wp�yn�o na ukonstytuowanie si� zbiorowego podmiotu protestu) umo�liwi� tylko kontekst kulturowy Europy �rodkowej, oparty na kanonie to�samo�ci konstruowanej przez kategorie �r�nicy" i �wzajemnego wykluczania". Ukonstytuowanie takiego podmiotu by�oby znacznie wolniejsze (je�eli w og�le by zasz�o) w kulturze prawos�awia, w kt�rej to�samo�� elementu zapo�redniczona jest przez jego przeciwie�stwo (traktowane jako dope�nienie) oraz przez formu�� ca�o�ci. Podobnie - w kulturze Chin, gdzie to�samo�ci s� p�ynne i zale�� od aktualnego charakteru �relacji". Za to tylko w kr�gu kultury rosyjskiej mog�o doj�� do tak b�yskawicznej, radykalnej zmiany �idei naczelnej", co stanowi�o punkt zwrotny �rewolucji wojskowej" i koniec �zimnej wojny". Tylko w Chinach natomiast przetrwa�y instytucje tradycyjnych rynk�w lokalnych. Po roku 1979 to one zdecydowanie obni�y�y koszty reform ekonomicznych. Przetrwanie rynk�w wynika�o z kulturowo ugruntowanej w Chinach filozofii zmian - manipulowanie �relacjami" przekszta�ca�o sens instytucji, bez potrzeby jej niszczenia. W ZSRS nadzieja na podobny jak w Chinach sukces reform przyspieszy�a pocz�tek �odg�rnej rewolucji". Taki efekt mia�a obawa, �e powstanie tw�r podobny do �Solidarno�ci". Wzajemne uczenie si� elit i spo�ecze�stw, imitowanie rozwi�za� oraz �wyprzedzanie fakt�w" obserwowanych w innych krajach (a kt�re w odmiennym kontek�cie kulturowym nie mog�yby zaistnie� samoczynnie) stymulowa�y rozw�j wydarze�. B��dy w rozumowaniu elit komunistycznych (w tym Gorbaczowa) by�y bodaj bardziej istotne ni� snute plany. Postkomunistyczny porz�dek, �postkapitalizm" (jak to celnie przewidziano w dokumentach sowieckich ju� w lutym 1989 roku), modelowany jest g��wnie (co poka�� w tej ksi��ce) przez oddzia�ywa- Wst�p 11 nia geopolityczne i geoekonomiczne. Lokalne r�nice, zwi�zane z charakterem �prze�omu" i tworzywem kulturowym, stopniowo zanikaj�. Wsz�dzie uwidacznia si� dualizm: wysoce zorganizowanego, opartego na �networkowych" zasobach z przesz�o�ci i �rencie w�adzy", kapitalizmu - z jednej strony, i tradycyjnego drobnego sektora prywatnego, dzia�aj�cego na granicy szarej strefy - z drugiej. (loraz wyra�niej dominuj�cy �kapitalizm sektora publicznego" przypomina w swych patologiach korupcjogenn� i upartyjnion� formu�� istniej�c� na Zachodzie (cho� tam znacznie w�sz�). Poniewa� jednak w Polsce ju� we wczesnym stadium rozwoju kapitalizmu wykszta�ci�a si� taka jego posta�, mo�e na zawsze ustabilizowa� nas w roli �peryferii przemys�owych". S�abo�� pa�stwa postkomunistycznego wynika g��wnie z jego rozpadu na paj�czyny o odmiennej racjonalno�ci, kt�rych cz�� znalaz�a si� ju� poza zasi�giem kontroli i koordynacji centrum politycznego. Specyficzna �komercjalizacja pa�stwa" u�atwia �kolonizacj�" funduszy publicznych (w poszukiwaniu wewn�trznych �r�de� kapita�u) i stanowi spos�b zwijania komunistycznego welfare state. Postdemokratyczny charakter rozproszonej �w�adzy bez polityki" powoduje, �e demokratyczny rytua� s�u�y g��wnie reprodukcji klasy politycznej. Jednocze�nie nie mo�e powsta� wariant alternatywny: silna w�adza autorytarna. Ta sama globalizacja bowiem, kt�ra koroduje demokracj� w skali pa�stwa narodowego, rozbija r�wnie� (jak poka��) ekonomiczne podstawy oligarchii i wszelkich odmian autorytarnych populizm�w. Poczucie dryfowania, cynizm i polityka pastiszu staj� si� wi�c nieod��cznymi rysami postkomunizmu. Kryzys rosyjski by� jego pierwszym kryzysem strukturalnym. Unaoczni� nowy charakter w�adzy w dobie globalizacji, gdy o �rz�dno�ci" (sterowno�ci) decyduje metaregulacja - spos�b po��czenia re�im�w (paj�czyn) o r�nej racjonalno�ci. Wybuch� wtedy, gdy w�asno�� zwi�zana z ekspansj� oligarchii po��czy�a rynki kieruj�ce si� odmienn� logik�. Te same strategie, kt�re lokalnie by�y racjonalne, razem wywo�a�y spiral� kryzysow�, bo ich spotkanie zwi�kszy�o dramatycznie ryzyko, unaoczniaj�c finansow� niewydolno�� pa�stwa. Aby zrozumie� funkcjonowanie postkomunistycznego porz�dku, trzeba spr�bowa� spojrze� na fenomen w�adzy i kontroli ina- 12 Postkomunizm czej ni� dotychczas. Podobnie jak owe zjawiska pojmuje si� w kulturze Azji: poprzez analiz� �relacji", a nie liniowego rozwoju wyrwanych z kontekstu zmiennych. Wyrazem moich poszukiwa� takiego nowego podej�cia jest rozdzia� zatytu�owany autoironicznie �Tao w�adzy" - w nawi�zaniu do znanej ksi��ki Fri-tjofa Capry. Cz�� I Koniec komunizmu. Ukryte wymiary �odg�rnej rewolucji" i Stalin: �Do diab�a zJa�t�" czyli o reinterpretacji poj�cia �kontrola" Hegel napisa�, �e wszystkie wielkie zmiany spo�eczne (z rewolucjami w��cznie) zaczynaj� si� w wyobra�ni. Opisywana tu transformacja w pe�ni potwierdza t� obserwacj�: koniecznym (cho� niewystarczaj�cym) warunkiem odg�rnych rewolucji by�a bowiem wcze�niejsza radykalna reinterpretacja poj�� �kontroli" i �bezpie-! cze�stwa". Wymaga�o to zmiany epistemologicznego �filtru" ra-niifikuj�cego procesy poznawcze i decyzyjne w kr�gach komunistycznego aparatu w�adzy. Zmieni�a si� nie tylko tre�� poj�cia, lecz tak�e standardy racjonalno�ci kontroli. Zrezygnowano jedynie z jej wewn�trznych kryteri�w (gdy dzia�ania w�adzy zorientowanej na sam� siebie by�y �racjonalne", bo logiczne z punktu widzenia ideologicznych za�o�e�1 ) i przyj�to normy u�ywane powszechniej (prawa cz�owieka i mi�dzynarodowe konwencje). Komunistyczne elity stopniowo uzna�y, �e te zewn�trzne standardy stanowi� granic� ich w�adzy i powinny pozosta� poza zasi�giem manipulacji podejmowanych w imi� dora�nych interes�w politycznych. U�wiadomiono sobie bowiem, �e warunkiem kontrolowania proces�w realnych jest istnienie sfery niezale�nej od rz�dz�cych - zewn�trznego, obiektywnego miernika sensu ich dzia�a�. W�adza to-talna, likwiduj�ca tak� sfer�, prowadzi do przegl�dania si� elity w zwierciadle w�asnych twor�w i wrastania w �wiat fikcji. Opisywan� tu ewolucj� epistemologii kontroli mo�na zatem iikre�li� najkr�cej jako seri� chaotycznych pr�b samo ograni cze ni a si� w�adzy totalnej w imi� u/, yskania rzeczywistej kontroli nad procesami re- 16 Koniec komunizmu alnymi. Przyczyn podw�jnej reinterpretacji (tre�ci i standard�w) towarzysz�cej tym pr�bom nale�y szuka� w podobnym we wszystkich krajach do�wiadczeniu �braku rz�dno�ci" (ungovernability) komunizmu oraz w wyzwaniach globalizacji lat siedemdziesi�tych i osiemdziesi�tych. Zmian� my�lenia modyfikowa�y ka�dorazowo czynniki kulturowe. Zasadna wi�c wydaje si� teza, �e epistemologia historyczna (czyli spos�b �problematyzowania" rzeczywisto�ci w wybranym okresie historycznym) powinna by� analizowana w bardziej og�lnej perspektywie trwa�ych dyspozycji epistemo-logicznych danego kr�gu kulturowego. Ju� pocz�tki przeobra�e� by�y za ka�dym razem nieco odmienne, mimo podobnych problem�w z niesterowno�ci� systemu. Wyj�ciowy sens poj�cia �kontrolowa�" zale�a� wszak od lokalnego historycznego do�wiadczenia pocz�tk�w komunizmu oraz od ontologicznej warstwy kontekstu kulturowego: �kontrolowanie rzeczywisto�ci" to funkcja kulturowych za�o�e� o sposobie jej istnienia. Pierwotne dylematy kontroli z tytu�u ideologiczno�ci komunizmu prze�ywano inaczej w kulturze antynomii (Rosja), inaczej w kulturze paradoksu (Chiny) i inaczej w kulturze opartej na paradygmacie �to�samo�ci i r�nicy" (Europa �rodkowa). Kontekst kulturowy wp�ywa� tak�e na punkt doj�cia ewolucji epistemologii kontroli: uwidoczni�a si� bowiem tendencja do selekcji standard�w zewn�trznych i akceptowania tych najbli�szych w�asnej tradycji. Dwa czynniki sta�y si� katalizatorami rewolucyjnej reinterpretacji poj�� �kontrola" i �w�adza": 1) procesy �uczenia si�", towarzysz�ce poszukiwaniom i absorpcji przez komunistyczne elity nowych system�w poj�ciowych, kt�re umo�liwia�y my�lowe zbli�enie si� do proces�w realnych, maskowanych przez obowi�zuj�c� ideologi�, a nie atakowa�y wprost jej za�o�e�; 2) b��dy w rozumowaniu (�b��dy systematyczne"), uwarunkowane do�wiadczeniem zbiorowym (systemowym lub generacyjnym) tych elit. I tu ujawni�a si� modyfikuj�ca rola kultury. W ka�dym z kontekst�w kulturowych (w Rosji, Chinach, Europie �rodkowej) og�lne dyspozycje epistemologiczne wp�ywa�y na selekcj� nowych Stalin: �Do diabla z Ja�t�..." 17 poj�� wprowadzanych do dyskursu kontroli, a tak�e decydowa�y w du�ym stopniu o charakterze b��d�w systematycznych. Przemianom sprzyja� kryzys ideologiczny. To ideologia bowiem stanowi�a w przesz�o�ci podstaw� roszcze� elit komunistycznych do reprezentowania �obiektywnych praw historii". Najbardziej istotne dla rozpocz�cia poszukiwa� system�w poj�ciowych by�o jednak odczucie rosn�cej niesterowno�ci komunistycznego pa�stwa i jego gospodarki. Nale�y tu raz jeszcze wyra�nie podkre�li�, �e elity komunistyczne dokona�y reinterpretacji poj�cia �kontrola" i jej standard�w, aby zwi�kszy�, a nie zmniejszy� swoje mo�liwo�ci w tej materii2. Innymi s�owy - zrezygnowano z totalnej w�adzy (a potem, w spos�b w znacznym stopniu niezamierzony, przekroczono granic� mi�dzy komunizmem a postkomunizmem) dla uzyskania realnej kontroli! PUNKT WYJ�CIA: DYLEMATY KONTROLI Dylematy kontroli wynikaj�ce z samego ustroju i ze sprzeczno�ci zakodowanych w jego �gramatyce generatywnej" stanowi�y wsp�lne do�wiadczenie elit komunistycznych we wszystkich krajach. Na to do�wiadczenie na�o�y�y si� jednak dylematy lokalne, zwi�zane z historycznymi okoliczno�ciami wprowadzania komunizmu. Prze�ywanie tego ostatniego jako okre�lonej sytuacji epistemologiczne) r�nicowa�y warunki kulturowe: wida� to wyra�nie w sposobie artyku�owania kwestii ideologicznych. Zrozumienie, jak splata�y si� nurty do�wiadcze� - wsp�lnego formacyjnego z lokalnym, historycznym i kulturowym - to r�wnie� zrozumienie niejednakowych pocz�tk�w i przebiegu ewolucji epistemologii kontroli, dokonuj�cej si� w�r�d komunistycznych aparat�w w�adzy. Niesterownos� komunizmu - wsp�lne do�wiadczenie jego elit Kontrolowanie realnych proces�w w gospodarce komunistycznej by�o niemo�liwe, poniewa� w systemie bez wydzielonych praw w�asno�ci brak i rynku (a wi�c obiektywizacji semantyki ekono- 18 Koniec komunizmu micznej), i podstawowych interes�w ekonomicznych. W sferze politycznej niesterowno�� ��czy�a si� z dwuw�adz� - w ramach nie-sformalizowanego w�z�a �partia-pa�stwo", oraz z nieistnieniem politycznych mechanizm�w korekcyjnych, co prowadzi�o do kumulacji napi��. �r�d�em dylemat�w kontroli by�y tak�e bariery epistemologiczne, maj�ce zwi�zek z ideologiczno�ci� komunizmu. Stalin ju� w roku 1938 m�wi� o niesterowno�ci komunistycznego pa�stwa3. Zda� si� to mog�o surrealistycznym echem sformu�owanych wcze�niej tez Niko�aja Bierdiajewa o nieuchronnym kryzysie pa�stwa rz�dzonego przez �antypa�stwow�" parti� (tu: bolszewick�), traktuj�c� prawo jak instrument polityki i odrzucaj�c� formalizacj� swej roli4. R�wnie� Stalin zwraca� uwag� na ten �antypa�stwowy" charakter totalnej w�adzy, woluntaryzm, zacieranie granic mi�dzy spo�ecze�stwem a administracj�, dzia�anie poza prawem i bez ustalonych procedur (�jak by�my �yli w konspiracji"), na podstawie nieformalnych powi�za� osobistych. Proponowa� remedium - zerwanie z charakterystyczn� dla totalitaryzmu mobilizacj� mas i zast�pienie jej centralizacj� i profesjonalizacj�. Sugerowa� te�, �e podstaw� rz�dzenia powinna by� nauka, a nie - ideologia5. Podobna t�sknota do autorytaryzmu (bo przecie� nie chodzi�o o demokracj�!) i �rz�dnego" pa�stwa, z profesjonalnym aparatem w�adzy i ograniczon� rol� ideologii, przebija�a wiele lat p�niej (w 1978 roku) z Raportu o korupcji, przygotowanego dla Politbiura przez KGB pod kierunkiem Jurija Andropowa. Tak�e w sporze mi�dzy Liu Szao-ci i Mao Zedongiem, w czasie prac nad chi�sk� konstytucj� (na pocz�tku lat pi��dziesi�tych), uwidoczni�o si� przekonanie, �e pa�stwo totalne, zacieraj�ce granice: partia - pa�stwo - spo�ecze�stwo, nie mo�e by� pa�stwem sprawnym. W powojennych wyst�pieniach Stalina pojawi�y si� sugestie instytucjonalnych eksperyment�w, maj�cych zracjonalizowa� sfer� sprawowania w�adzy - mi�dzy innymi propozycja wprowadzenia odg�rnie systemu wielopartyjnego, opartego na dw�ch partiach lewicowych6. Wymiana zda� podczas spotkaniaz niemieckimi komunistami w styczniu 1947 roku ilustruje nie tylko charakterystyczne dla Stalina dystansowanie si� wobec lokalnych bonz�w (i ba- wienie si� ich zale�no�ci�), lecz tak�e defensywn� postaw� tych ostatnich, blokuj�c� wszelkie pr�by racjonalizacji rz�dzenia. �Stalin: By�oby bardzo dobrze mie� na Zachodzie [w zachodniej strefie okupacyjnej - J. S.] jedn� parti� socjalistyczn�. Na razie jeste�cie tam reprezentowani tylko przez Komunistyczn� Parti� Niemiec. Ludzie czytaj� jej program [...] m�wi�cy o niszczeniu demokratycznego proletariatu [socjaldemokrat�w - J. S.] etc. To odstrasza wiele �rodowisk robotniczych. I dla socjalist�w [Socjalistyczna Zjednoczona Partia Niemiec, SEPG, dzia�aj�ca w strefie sowieckiej - J. S.], i dla komunist�w by�oby lepiej mie� jedn� parti� socjalistyczn�, kt�ra zbli�y�aby te �rodowiska robotnicze, kt�re dystansuj� si� od CPG. Nie chodzi o masowo��! G�os (jednego z niemieckich komunist�w): Obawiamy si�, �e nasze ��danie dopuszczenia SEPG do strefy zachodniej postawi na porz�dku dnia dopuszczenie SPD [Socjaldemokratycznej Partii Niemiec - J. S.] do naszej strefy. Jeste�my temu przeciwni. Stalin: To musi by� przedyskutowane. Czego si� boicie? Nie powinni�cie si� tego obawia�. Niczego si� nie osi�gnie przez zakazanie SPD, wprowadzone przez w�adze okupacyjne. Je�eli boicie si� konkurencji Schumachera [przyw�dca SPD ze strefy zachodniej - J. S.], to oznacza, �e bez oparcia we w�adzach okupacyjnych nie dacie sobie rady, bo jeste�cie s�abi"7. P�niej m�wi� jeszcze o destrukcyjnych efektach autarkii ekonomicznej, czy - je�li pos�u�ymy si� moj� terminologi� - o minusach zamkni�cia si� w�adzy w �wewn�trznie" racjonalnych standardach kontroli, nieobiektywizowanych przez niezale�ne, zewn�trzne kryteria8. Warto doda�, �e ponawia� wtedy propozycj� zjednoczenia Niemiec (na warunkach korzystnych dla ZSRS), kt�re ostatecznie zarzuci� dopiero w roku 1952 W grudniu 1949 roku, w czasie spotkania w Moskwie z Mao Zedongiem, Stalin posun�� si� dalej. Wspominaj�c o mo�liwo�ci wycofania wojsk sowieckich z Portu Artura (a wi�c - o z�amaniu porozumienia z Ja�ty na swoj� niekorzy��), wymieni� ewentualne plusy takiego kroku: �Mogliby�my bardzo skorzysta� na arenie mi�dzynarodowej [...]. Poprawi�oby to na pewno relacje mi�dzy chi�skimi komunistami i lokaln� bur�uazj�. Ka�dy by zobaczy�, 20 Koniec komunizmu ��e komuni�ci osi�gn�li to, do czego nie by� zdolny Czang-Kaj--szek [przyw�dca nacjonalist�w chi�skich - J. S.]. A chi�scy komuni�ci musz� si� liczy� z lokaln� bur�uazj�"10. W nast�pnej rozmowie, jeszcze ciekawszej, w styczniu 1950 roku, poruszono ten sam temat: �Mao Tse-tung: Ale przecie� taka decyzja narusza ustalenia konferencji ja�ta�skiej?! Stalin: To prawda - ale do diab�a z tym. Je�eli raz przyjmiemy, �e te ustalenia musz� by� zmienione, powinni�my by� konsekwentni"11. Po lekturze tego stenogramu nasuwa si� nieodparcie refleksja, �e �nowe my�lenie" Gorbaczowa z drugiej po�owy lat osiemdziesi�tych (obejmuj�ce te� stosunek do zjednoczenia Niemiec) ma wcze�niejsze �r�d�a. Do rewizji uk�adu ja�ta�skiego �dojrzewa�" ju� Stalin. Ci�g�o�� jest tak uderzaj�ca, �e mo�na zaryzykowa� tez�, i� wyj�ciowa postawa Gorbaczowa by�a to�sama ze stanowiskiem Stalina sprzed �zimnej wojny". Obu zreszt� asystowa� w polityce zagranicznej ten sam cz�owiek - Andriej Gromyko! Rok 1938 - to, moim zdaniem, pocz�tek ko�ca komunizmu. Historyczn� ironi� (i tragedi�) jest, �e t�sknota Stalina, aby przej�� od totalitaryzmu do - jak by�my dzisiaj powiedzieli - re�imu au-torytarno-biurokratycznego, poprzedzi�a now� fal� terroru. Uzasadniany by� on g��wnie sytuacj� mi�dzynarodow�12. Dyskusja z 1949 roku o negatywnych konsekwencjach autarkii odby�a si� tu� przed rozpocz�ciem europejskiej �zimnej wojny", kt�ra na d�ugo utrzyma�a samoizolacj� bloku komunistycznego, a rozmowa z Mao Zedongiem - przed wybuchem konfliktu korea�skiego i rozlaniem si� �zimnej wojny" na Azj�. W tym kontek�cie Stalin, jeden z najwi�kszych zbrodniarzy w dziejach ludzko�ci, maj�cy na poz�r nieograniczon� w�adz� nad lud�mi, jawi si� jako polityk tragiczny, niesiony strumieniem wydarze� - zmierzaj�cych nie w kierunku, kt�ry uwa�a� za po��dany i racjonalny, lecz w odwrotnym. Kraje bloku komunistycznego stosowa�y lokalne strategie zwi�kszania sterowno�ci systemu, pos�uguj�c si� w�asnym tworzywem kulturowym. Chc� tu zwr�ci� uwag� na jedn� z takich strategii -�regulacj� przez kryzysy"13 stosowan� w Polsce. W jej ramach Stalin: �Do diab�a z Ja�ta..." 21 sytuacje kryzysowe (cz�sto sztucznie - przez manipulacje symbolami - przyspieszane lub przemieszczane do sfery wygodnej dla w�adzy, bo umo�liwiaj�cej spo�eczn� izolacj� protestuj�cych) traktowano jako pretekst do zastosowania �rodk�w wyj�tkowych, /brew systemowej logice. Okresowo roz�adowywa�o to napi�cia op�nia�o implozj� zakodowan� w sprzeczno�ciach komunizmu, /budowanych w jego �wewn�trzn� racjonalno��". Pocz�tkowo uciekano si� do nadzwyczajnej redystrybucji d�br, p�niej, gdy /yczerpa�y si� rezerwy - g��wnie do polityki symboli (jak po�wi�canie �koz��w ofiarnych" z w�asnych szereg�w, czy �po�yczanie" legitymizacji od Ko�cio�a14), w ostatniej fazie - najcz�ciej do dezartykulacji komunizmu (dodaj�c do jego konstrukcji Rozwi�zania o logice sprzecznej z ideologi�, ale stabilizuj�ce)15 >raz do ukrytego lub otwartego bonapartyzmu16. Z �regulacji przez kryzysy" korzystano przede wszystkim w Polsce, ze wzgl�du na tradycj� polityki symboli, wywodz�c� si� jeszcze z czas�w rozbiorowych, a tak�e - na szczeg�lny charakter przestrzeni symbolicznej polskiej kultury. W niekt�rych dziedzi-lach ta przestrze� jest tak jednorodna, �e umo�liwia w�adzom prowokowanie masowych reakcji przez manipulacje symbolami silnych konotacjach emocjonalnych. Istniej� te� nisze symboli-:i prze�ywanej w spos�b �ywy tylko przez okre�lone �rodowisko. Ta cecha pozwala�a z kolei wywo�ywa� w spos�b przemienny ruchy poszczeg�lnych grup spo�ecznych: inteligencji w 1968 roku, a robotnik�w - w 1970. Ta przemienno�� pozwala�a utrzyma� mas� krytyczn� protest�w poni�ej progu destabilizacji. Dopiero Sierpie� 1980 roku, z now� form� artykulacji protestu, uaktywniaj�c� powszechnie prze�ywane kategorie moralne do roli j�zyka opisu (taksonomii) sceny politycznej, doprowadzi� do tego, �e kryzys sta� si� momentem zwrotnym, a nie - jak wcze�niej - sytuacj� zczeg�lnej regulacji, redukuj�cej na jaki� czas napi�cia. Polska seria kryzys�w by�a lekcj� dla innych elit komunistycznych. �ledz�c bieg wypadk�w w Polsce (i r�n� �no�no��" manipulacji symbolami), wprowadza�y w swoich krajach drobne zmiany wyprzedzaj�ce. W ten spos�b nadinterpretowywano cz�sto niekt�re fakty spo�eczne. Nawet te, kt�re mog�y si� pojawi� tyl- 22 Koniec komunizmu ko w danym kontek�cie symbolicznym (na przyk�ad - niemo�liwe w Rosji czy Chinach - zorganizowanie masowego ruchu wok� kategorii etycznych), traktowano jako zagro�enia (lub szans�). Przyspieszy�o to znacznie proces wychodzenia z komunizmu. nania klimatu politycznego, kt�ry - w po��czeniu z wyzwaniami mi�dzynarodowymi - zaowocowa� kilka lat p�niej �pieriestrojk�". Wysi�ki w�adz, aby przeciwdzia�a� narastaj�cej niesterowno�ci komunizmu, prowadzi�y do jego stopniowej dezartykulacji. Reprodukowanie si� systemu w coraz wi�kszym stopniu zale�a�o od przybud�wek o odmiennej (czasem nawet sprzecznej z deklarowan�) logice. Post�puj�ce rozszczepianie realno�ci na �oficjaln�" i �nieoficjaln�", coraz cz�stsze pos�ugiwanie si� podw�jn� i wewn�trznie sprzeczn� metod� regulacji (�normaln�" i - w czasie prowokowanych lub �przyspieszanych" kryzys�w- �nadzwyczajn�"), wreszcie szczeg�lne ��amanie" hierarchii, z odmiennymi regu�ami na szczycie i w �do�ach", op�nia�y gro�b� ca�kowitej utraty sterowno�ci, ale jej nie odwraca�y. Koszt tych strategii, rozrastania si� systemowych amortyzator�w dzia�aj�cych wbrew systemowej logice, to ca�kowite rozregulowanie komunikacji mi�dzy elitami i ich aparatem wykonawczym. J�zyk ideologii stawa� si� coraz bardziej surrealistyczny, i tylko taki istnia�. W tej sytuacji mo�na by�o zaobserwowa� zjawisko �nad-semantyczno�ci", gdy wszystko znaczy�o co� innego. W �rodkowoeuropejskiej �kulturze to�samo�ci" (z ontologi� odwo�uj�c� si� do Arystotelesowskiej logiki �to�samo�ci, r�nicy i sprzeczno�ci") ideologiczno�� komunizmu by�a do�wiadczana przede wszystkim jako sytuacja Heglowskiego �pozoru" (der Schein)n. Realny komunizm odbiega� bowiem od swojej �rzeczywisto�ci za�o�eniowej". Jednocze�nie jednak odrzucenie tych ideologicznych za�o�e� (w imi� dotarcia do realno�ci) grozi�o - zgodnie z t� perspektyw� kulturow� - �kryzysem to�samo�ci" i rozpadem �wewn�trznej racjonalno�ci" systemu19. Stalin: �Do diab�a z Ja�t�..." 23 W Zwi�zku Sowieckim, z jego antynomiczn� ontologi�, w kt�scns danego elementu by� zapo�redniczony przez aktualn� .�adnie ca�o�ci, od ideologii oczekiwano g��wnie, �e odegra V takiej syntetycznej wyk�adni. Do kryzysu ideologii dosz�o nic ze wzgl�du na jej rozziew z rzeczywisto�ci� (jak w Europie �rodkowej): dyspozycje epistemologiczne binarnej ontologii kultury rosyjskiej wymagaj� od �idei nadrz�dnej" (swierchidiei) wyra�ania nie tego, co jest, ale tego - czego nie ma (a co stanowi dope�nienie ca�o�ci �prawdziwej" w sensie plato�skim). Zacz�to m�wi� o ideologii komunistycznej jako o �k�amliwej idei naczel-Hc|", gdy sta�o si� oczywiste, �e jej obietnice co do globalnego �znaczenia ZSRS s� iluzj�20. W Chinach, ze wzgl�du na kulturow� dyspozycj� epistemolo-v i. /.n�, odrzuca si� zar�wno jednoznaczne to�samo�ci element�w, lik i formu�� syntetycznej wyk�adni ca�o�ci21. Proces spo�eczny trak-t��|c si� jako �przemienno�� aspekt�w" i zmian� relacji, kt�rej towarzyszy nieustaj�ca (i przebiegaj�ca w odmiennym tempie) transformacja form i materii22. Przy takim sposobie my�lenia, najskuteczniejszym w ramach paradoksu, zwracano uwag� przede wszystkim na dogmatyzuj�cy aspekt ideologii komunistycznej. Obawiano si� bowiem �schola-Mycyzmu", ideologii wsysaj�cej w sw�j sztywny system klasyfikacyjny wszystkie nowe idee i fakty i uniemo�liwiaj�cej wyra�enie paradoksalnego statusu rzeczy i wydarze�. Innymi s�owy - znanej z przesz�o�ci pu�apki �magicznego materializmu", opartego na y.byt sztywnym systemie symbolicznych korelacji23. Ideologi� komunistyczn� traktowano tu przede wszystkim jak swoist� herme-neutyk�, interpretuj�c� fakty spo�eczne jako �znaki" i wymuszaj�ca, okre�lone dzia�ania z ograniczonego ideologicznie repertuaru. Dyskusja na spotkaniu wy�szych wojskowych z Deng Xiaopin-gicm przed u�yciem wojska na placu Tienanmen w 1989 roku nieprzypadkowo oscylowa�a wok� pytania: jak zaklasyfikowa� zaistnia�� sytuacj� (bo od tego zale�a�a reakcja) - z cynicznym dope�nieniem: jakiej interpretacji potrzebujemy?24 �Znaki", odczytywane zgodnie z chi�sk� tradycj� kulturow�, by�y sygna�ami informuj�cymi o dystansie wobec momentu �prze- 24 Koniec komunizmu silenia", nieuchronnego i powtarzaj�cego si� cyklicznie25. Wed�ug tej fatalistycznej koncepcji kontroli - w�a�ciwa ich interpretacja umo�liwi�a uruchomienie skutecznych proces�w �maskuj�cych" (czyli powoduj�cych przyrost danego elementu ponad poziom jego destrukcji, wymuszonej przez pole si�) lub proces�w �destrukcji destruktora", polegaj�cych na identyfikacji aktualnego wcielenia niszcz�cych tendencji i pr�bach jego prewencyjnego os�abienia26. Zbyt dogmatyczna i ma�o subtelna hermeneutyka ideologiczna uniemo�liwia�a trafn� interpretacj� sytuacji, pozwalaj�c� na skuteczne modyfikowanie (czyli �kontrolowanie") nieuchronnych proces�w. Lokalne dylematy kontroli, historyczne okoliczno�ci wprowadzenia komunizmu Spos�b wprowadzania komunizmu w danym kraju (zale�ny od stosunk�w z Moskw�) wp�yn�� na spos�b wyra�ania pocz�tkowych dylemat�w kontroli. Sta�o si� to �r�d�em trwa�ych (i reprodukuj�cych si�) podzia��w w komunistycznych elitach w�adzy. Ewolucja epistemologii kontroli zyska�a w ten spos�b swoist� ci�g�o��, mimo post�puj�cej reinterpretacji samego poj�cia �kontrolowa�". W wypadku Chin trzy problemy wydaj� si� podstawowe: 1) Jak kontynuowa� rewolucj�, buduj�c pa�stwo? Nale�y pami�ta�, �e uformowanie silnego pa�stwa, zdolnego do integracji narodu, by�o jednym z podstawowych imperatyw�w chi�skiej rewolucji komunistycznej. Od pocz�tku zarysowa�y si� dwie tendencje. Jedna to koncepcja Liu Szao-ci, kt�ry zdawa� sobie spraw� z niemo�no�ci pogodzenia rewolucyjnej formu�y niesformalizowanego w�z�a: �pa�stwo-partia" z ide� pa�stwa silnego. Wskazywa� rozwi�zania przypominaj�ce postulaty tradycyjnej szko�y �legalist�w": prawo surowe, ale jednoznaczne i obowi�zuj�ce tak�e elity; scentralizowane pa�stwo oparte na zinstytucjonalizowanych relacjach mi�dzy parti� komunistyczn� a administracj� pa�stwow�; po�wi�cenie �rewolucyjno�ci" (realizowanej wed�ug Leninowskiej recepty: mobilizacja, �nowe" Stalin: �Do diab�a z Ja�t�..." 25 opieraj�ce �stare", odrzucanie momentu prawnego) na rzecz tywno�ci i stabilizacji27. Zaleca� r�wnie� zachowanie trady-, ch instytucji rynk�w lokalnych. Z kolei wed�ug Mao Zedonga � 'Liczenie imperatywu silnego pa�stwa z ide� �rewolucyjno�ci" )ylo mo�liwe, ale wymaga�o wojny jako sytuacji ramifikuj�cej. Woj-!<t bowiem nie tylko mobilizowa�a, dyscyplinowa�a i u�atwia�a rozmieni� si� z przeciwnikami politycznymi, lecz tak�e stanowi�a Inatywn� wobec prawa p�aszczyzn� odniesienia dla represji28, Hulizowa�a sytuacje kontroli bez konieczno�ci antyrewolu-fOrmalizacji, pozwala�a kontynuowa� rz�dy wojska i jego legitymuj�cej si� hierarchii, co odsuwa�o w czasie problem izienia prawnej formu�y pa�stwa. Zakorzenienie armii chi�-w strukturach wiejskich (ze wzgl�du na tradycj� podziem-� pa�stwa wojskowego i wojny partyzanckiej przed zwyci�-ni komunist�w w Chinach) dawa�o, zdaniem Mao Zedonga, vN.u.mcjc stabilizacji takiego modelu. Od 1978 roku zdecydo-.11 iic zwyci�a linia Liu Szao-ci, reprezentowana obecnie przez mi ncoautorytarny. ') Jak przetrwa� - politycznie, gospodarczo, militarnie? vuly polityka Stalina w latach czterdziestych (a� do pocz�tku ^zimnej wojny") przedk�ada�a geopolityczne interesy ZSRS nad kwestie ideologiczne, Mao wielokrotnie por�wnywa� rewolucj� W Chinach z walk� komunistycznej partyzantki w Grecji, zdradzonej przez Stalina (w ramach ja�ta�skiego podzia�u strefy wp�yw�w). Odpowied� na pytanie: �jak przetrwa�?" uformowa�a koncepcj� kontroli podtrzymywan� do dzi� przez aparat w�adzy. Wyj�ciem mia�a by� samowystarczalno��. W tym w�a�nie kontek�cie Mao podkre�la� pozytywy sankcji ameryka�skich wprowadzonych po przyst�pieniu Chin do wojny korea�skiej: wymu-izaly t� samowystarczalno�� i zmniejsza�y liczb� zwolennik�w (oraz zwi�zanych z nimi interes�w i struktur) rozwoju ekonomicznego za pomoc� si� zewn�trznych29. Inne wyj�cie to walka t wszelk� cudz� hegemoni� - co sta�o si� trwa�ym rysem epistemologii politycznej miejscowych elit. W instrukcji KC Komuni-uycznej Partii Chin z 1946 roku znalaz�o si� stwierdzenie: �Od 26 Koniec komunizmu samego pocz�tku niezale�no�� Chin zale�a�a od systemu checks and balances mi�dzy r�nymi pa�stwami, inaczej - od u�ywania barbarzy�c�w przeciwko barbarzy�com. Gdyby Chiny by�y kontrolowane wy��cznie przez jedn� stron�, ju� dawno uleg�yby dezintegracji"30. Taka koncepcja pozwala�a prowadzi� pragmatyczn� polityk� zagraniczn� w czasie �rewolucji wojskowej" od ko�ca lat siedemdziesi�tych. Obawa zbytniego uzale�nienia si� tylko od jednej strony dyktuje te� dzisiejsz� polityk� wsp�lnych przedsi�wzi�� czy zakupu zagranicznych technologii. 3) Strach przed pustk� w�adzy Kompleks fikcji w�adzy centralnej towarzyszy� rz�dz�cym elitom od pocz�tku chi�skiej pa�stwowo�ci31. Zwyci�stwo komunist�w jeszcze go pog��bi�o - Mao zdawa� sobie spraw�, �e zadecydowa�a nie tyle ich si�a, ile �pustka" po przeciwnej stronie. Kuomintang nie by� w stanie zorganizowa� aparatu kontroli na ca�ym nominalnie opanowanym terytorium. Przede wszystkim nie potrafi� przej�� sfery tradycyjnie uznawanej w Chinach za nieod��cznie zwi�zan� z w�adz� polityczn� - linii komunikacyjnych. Trwa�ym rysem epistemologii kontroli ukszta�towanym przez to do�wiadczenie by�o przekonanie, �e za wszelk� cen� nie nale�y dopu�ci� do ujawnienia fikcyjnego charakteru w�adzy centrum. Zgodnie z pesymistyczn� ocen� w�asnej si�y elity chi�skie traktowa�y (i traktuj�) prewencyjne represje jako metod� zapobie�enia rozwojowi wydarze� mog�cych obna�y� t� bezradno��. W ich koncepcji pa�stwa to ostatnie istnieje tylko o tyle, o ile potrafi �penetrowa�" decyzje na poziomie grup i jednostek, tak aby jego interes by� �brany pod uwag�". Drugi i trzeci z przedstawionych problem�w wci�� s� �ywe, zmieni�a si� tylko ich operacjonalizacja (np. sprawa �hegemonii" rozpatrywana jest g��wnie w aspekcie zale�no�ci ekonomicznej). W Europie �rodkowej, gdzie komunizm zosta� wprowadzony w efekcie militarnego uk�adu si�, jaki powsta� pod koniec II wojny �wiatowej, g��wny dylemat kontroli nowych elit wi�za� si� z dwoma zagro�eniami. Pierwsze to mo�liwo�� wycofania wojsk sowieckich ze wzgl�du na geopolityczne kalkulacje ZSRS, kt�ry Stalin: �Do diabla z Ja�ta..." 27 Ha przyk�ad uzna�by za korzystniejsze i bezpieczniejsze dla siebie zjednoczenie i neutralizacj� Niemiec i powr�t do litery Ja�ty, czyli podzielonych wp�yw�w Moskwy i Zachodu w Europie �rodkowej12. Utrzymanie komunizmu w tym regionie bez obecno�ci (i straszaka) sowieckich wojsk nie wydawa�o si� realne, szczeg�lnie gdyby Stalin chcia� tu eksperymentowa� �z dwiema partiami lewicowymi". Pozostanie u w�adzy (przy rosn�cych aspiracjach wolno�ciowych spo�ecze�stw i braku poparcia Moskwy) wymaga�oby b�d� nasilenia terroru, b�d� znalezienia nowego sposobu zakorzeniania si� w spo�ecze�stwie. St�d r�ne pr�by narodowego komunizmu (jak te Nicolae Ceau�escu czy Edwarda Gierka). Stalinowe �Do diab�a z Ja�t�" by�o odczytywane przez �rodkowoeuropejskie elity w podw�jny spos�b: jako ewentualne zerwanie z praktyk� Ja�ty (czyli wy��czn� dominacj� Moskwy) na rzecz 1 u ery Ja�ty (czyli podzielonych wp�yw�w) oraz jako gro�ba odej�cia < ul ustale� w sprawie zachodniej granicy bloku komunistycznego33. Manewr �rewolucji wojskowej" (po 1984 roku), prowadz�cy do wycofania sowieckich �o�nierzy z Europy �rodkowej - zaskoczy� t� ostatni�. Nawet ci przyw�dcy, kt�rzy wcze�niej sami pr�bowali nslabi� zwi�zki z Uk�adem, starali si� ten manewr op�ni�34. Drugie zagro�enie ��czy�o si� z mo�liwo�ci�, �e Europa �rodkowa i .uiie si� terenem militarnego konfliktu mi�dzy si�ami Uk�adu i si�ami NATO. Obawy te uwidoczni�y si� po raz pierwszy w po�owie lat �/i-��dziesi�tych35. Wtedy te� w kr�gach elit komunistycznych rozpocz�a si� pierwsza fala �poronionej rewolucji wojskowej". Ogranicza�a si� do Europy �rodkowej i zako�czy�a niepowodzeniem. Zabrak�o elementu, kt�ry zadecydowa� o sukcesie militarnej rewolucji lit osiemdziesi�tych, czyli konfliktu mi�dzy elitami politycznymi i wojskowymi w Moskwie. By�y ju� natomiast pr�by przesuni�cia I n (litycznego na Zach�d i neutralizacji w sferze bezpiecze�stwa36. Oba zagro�enia powraca�y w odczuciu elit �rodkowoeuropejskich - na zasadzie przemienno�ci, wraz z cyklami detente i �zimnej wojny". Ka�dy kolejny cykl radykalizowa� lokalne elity komunistyczne: obmy�la�y sposoby przetrwania bez poparcia Moskwy i bez zagro�e�, jakie nios�y bliskie z ni� wi�zy. To stanowi�o, moim /daniem, podstawowe do�wiadczenie, kt�re wymusi�o ewolucj� 28 Koniec komunizmu epistemologii kontroli w Europie �rodkowej. Na�o�y�o si� na� drugie - globalizacja - wej�cie przez cz�� rz�dz�cych w sfer� metawymiany i powstanie materialnych interes�w poza konstrukcj� komunizmu. Wraz z napi�ciami stwarzanymi przez alternatyw�: �porzucenie" b�d� fizyczne po�wi�cenie przez Moskw� ujawni�y si� g��bokie frustracje w sferze to�samo�ci. Elity w�adzy regionu o tradycji s�abych pa�stw satelickich zawsze niepokoi�y si� o sw�j status. I zawsze prowadzi�y gr� o jego uznanie - z s�siadami i z w�asnymi spo�ecze�stwami. Politycy komunistyczni czynili tak samo. �Kontrolowa�" by�o bowiem dla nich r�wnoznaczne z �by� postrzeganym jako strona kontroluj�ca". Nieprzypadkowo wi�c g��wnym w�tkiem rokowa� w Stoczni Gda�skiej w sierpniu 1980 roku, dotycz�cych utworzenia niezale�nych zwi�zk�w zawodowych, sta�a si� tre�� preambu�y, w kt�rej strona robotnicza �uznawa�a" kierownicz� rol� partii komunistycznej PZPR37. Elita komunistyczna w Polsce traktowa�a ten moment �uznania" jako potwierdzenie swej pozycji o�rodka kontroluj�cego. By�a to jednocze�nie metoda obezw�adnienia przeciwnika, uwik�anego w �polityk� status�w". Taki manewr zastosowano raz jeszcze - w czasie Okr�g�ego Sto�u. Przyj�cie formu�y �legalnej rewolucji" uprawomocni�o PRL i sta�o si� intelektualn�, moraln� i polityczn� pu�apk� dla strony solidarno�ciowej, kt�ra t� formu�� zaakceptowa�a. Zalegalizowa�a bowiem to, czego legalno�� - przez lata walki - opozycja kwestionowa�a. �Gruba kreska" i ekspansja nomenklaturowego kapitalizmu by�y nieuchronnymi skutkami takiej postawy. �UCZENIE SI�" KOMUNISTYCZNYCH ELIT Ewolucj� epistemologii kontroli zdynamizowa�y nie tylko do�wiadczenia jej dylemat�w w ramach komunizmu oraz wyzwa� globalizacji. Istotny by� r�wnie� proces swoistego �uczenia si�". I tutaj wyra�nie wida� r�nicuj�cy wp�yw kontekstu kulturowego na selekcj� nowych poj�� (paradygmat�w), kt�re wchodzi�y do wewn�trznego obiegu w komunistycznych aparatach w�adzy Stalin: �Do diab�a z Ja�t�..." 29 u�y u�atwi� dotarcie my�lowe do proces�w realnych, masko-tiycli przez j�zyk ideologii. Vybierano takie terminy i systemy poj�ciowe, kt�re nie ata-valy wprost za�o�e� ideologicznych (a wi�c by�y �bezpiecz-u" instrumentem komunikowania si� w ramach hierarchii ul�y), a r�wnocze�nie pasowa�y do kulturowo utrwalonego isobu �problematyzowania" rzeczywisto�ci spo�ecznej. W Chili - gdzie zakorzeniona jest ontologia podkre�laj�ca powta-nie si� tych samych relacji na r�nych pi�trach rzeczywisto�ci, !i /.ucaj�ca antropomorfizm i sugeruj�ca ci�g�o�� mi�dzy Natu-i spo�ecze�stwem - by�y to przede wszystkim cybernetyka i teo-system�w oraz teoria �ywych organizm�w38. W latach osiemdziesi�tych opublikowano w Chinach wiele prac nawi�zuj�cych do Prigoginowskiej teorii �produkowania porz�dku t chaosu" w ramach �praw naturalnej dialektyki"39. Pojawi�y si� Icz opracowania korzystaj�ce z wiedzy o kinetyce enzym�w. W odniesieniu do spo�ecze�stwa uznawano, �e takim �enzymem" jest informacja. Jej zdobycie mo�e bowiem skr�ci� czas �reakcji" I w ten spos�b zmieni� �relacje" (czyli esencj�), bez widocznej xmi.my formy. W tych kategoriach dyskutowano mo�liwo�� �niewidzialnych" (a wi�c niezwi�kszaj�cych nadmiernie aspiracji spo�ecze�stwa) decentralizacji i demokratyzacji - poprzez �spowolnienie" relacji pionowych, a �uaktywnienie" horyzontalnych (takie w�a�nie posuni�cie, �odmra�aj�ce" rynki lokalne, stanowi g��wny rys chi�skiej reformy). Zwracano uwag� na rol� procesu komunikacji, traktuj�c informacj� jako czynnik mog�cy powstrzyma� zmierzanie do entropii i chaosu (od zawsze g��wnej zmory � In�skich elit w�adzy!). Nawet dzie�a Mao pr�bowano przek�a- l.k na j�zyk cybernetyki. T� ostatni� okre�lono w Chinach mianem �nauki o kontroli i r�wnowadze"40. Po��czenie rozwi�za� hierarchicznych, opartych na positive feedback, z lokaln� samoregulacj� zacz�to uwa�a� za recept� na decentralizacj� bez utraty kontroli przez cen- I1 um, a matematyczne symulowanie proces�w spo�ecznych - za podstaw� przewidywania �tendencji" na ni�szych pi�trach systemu i swoisty substytut demokracji41. Cybernetyczne rozwi�zania 30 Koniec komunizmu Stalin: �Do diab�a z Ja�t�..." 31 systemowych sprzeczno�ci komunizmu mia�y przynie�� nowe zasady obiegu informacji. Szczeg�ln� wag� przywi�zywano do �ul-trastabilno�ci", pojmowanej jako utrwalanie systemu przez ci�g�e dzia�ania dostosowawcze. Poj�cie to przystawa�o dobrze do tradycyjnego, odwo�uj�cego si� do relacji i metanorm, �wiatopogl�du. W Europie �rodkowowschodniej (szczeg�lnie w Polsce i na W�grzech) nowym systemem poj�ciowym, kt�ry w po�owie lat osiemdziesi�tych sta� si� popularny w�r�d partyjnych intelektualist�w, by�a tak zwana szko�a praw w�asno�ci42. Pozornie zbli�ona do marksizmu (bo podkre�laj�ca systemotw�rcz� rol� stosunk�w w�asno�ciowych), wyja�nia�a w spos�b zrozumia�y dla wy�wiczonych w nim ludzi przyczyny nieefektywno�ci komunizmu. Odnosi�a si� wprost do g��wnego problemu gn�bi�cego komunistyczne elity - do niesterowno�ci systemu. Wskazywa�a, �e �r�de� systemowych trudno�ci kontroli (przy nominalnie pe�nej w�adzy nad czynnikami produkcji) szuka� nale�y w braku: 1) interes�w ekonomicznych, do kt�rych mo�na si� odwo�a� w toku zarz�dzania (nie maj�c udzia��w w zasobach, nie traci si� na ich ubytku i nie zyskuje na ich przyro�cie); 2) kluczowych informacji, kt�re nie mog� powsta� bez rynku (on za� wymaga jasno okre�lonych praw w�asno�ci). 'Zatem zmiana stosunk�w w�asno�ciowych, daj�ca komunistycznemu aparatowi nadziej� na odzyskanie kontroli nad gospodark�, stanowi�a punkt wyj�cia pierwszych pr�b budowania struktur politycznego kapitalizmu43. Trafia�a r�wnie� w utrwalon� w tym kr�gu kulturowym dyspozycj� episte-mologiczn�. Zgodnie bowiem z zasadami nominalistycznej onto-logii identity and difference jednoznaczne okre�lenie to�samo�ci (w tym �prawa do...") traktowano jako synonim racjonalizacji. Kierunek my�lenia sugerowany przez szko�� praw w�asno�ci u�atwia� zrozumienie fenomenu �martwej struktury" (odrzucania systemu w kategoriach moralnych, ale te� braku interes�w ekonomicznych w zmianie). W ramach tego paradygmatu mo�na by�o wyt�umaczy�, na czym w komunizmie polega� wyzysk. Wi�za� si� nie tyle z przechwytywaniem nadwy�ki ekonomicznej przez okre�lone grupy, ile z faktem jej niepowstawania i d��eniem systemu do r�wnowagi na poziomie ni�szym ni� osi�gana przy in- stosunkach w�asno�ciowych. Zar�wno �martwa struktura", ik i �w szczeg�lny mechanizm wyzysku stanowi�y implikacj� in-rrcs�w zakodowanych w kolektywnej w�asno�ci44. W.irto doda�, �e gdy ten fenomen i charakter rebelii zrozumia-koniunistyczne elity, utwierdzi�y si� w przekonaniu, �e mo�li-y jest manewr rewolucji kontrolowanej od g�ry, bez obaw uru-lomicnia lawinowych proces�w transformacyjnych. Paradoksalnie, w kr�gach opozycyjnych w Polsce d�u�ej po-itowa�y mity o innych ni� zmiana stosunk�w w�asno�ci spo-.ich zracjonalizowania gospodarki. Szczeg�lnie destrukcyj-!'vl wp�yw Oskara Langego, snuj�cego wizj� reform przez < � �/e morale dysponent�w, po��czone z lepszym - cyberne-I nie zaprogramowanym - obiegiem informacji. R�wnie� | l.)dy W�odzimierza Brusa (wycofa� si� z nich dopiero pod ! u cc lat osiemd