p PAB �> kwas para ammobenzoesowy. PABACYD �> kwas para-aminobenzoesowy. PABIALGINA, Pabialgin, Cibalgin, preparat zawieraj�cy �> allobarbital (dial) i ?aminofenazon (piramidon). Dzia�a przeciwb�lowe oraz przeciwgor�czkowo i uspokajaj�co. Stosowany w b�lach r�nego pochodzenia, np. migrenie, b�lu z�b�w, mi�nio-i nerwob�lach (rwa kulszowa), bolesnym miesi�czkowaniu. Mo�e powodowa� (zw�aszcza przy przedawkowaniu lub d�ugotrwa�ym stosowaniu) uszkodzenie szpiku. PABIAMID? - sulfamlamid. PACIORKOWCE, streptokohi {Streptococcus), bakterie kuliste lub owalne, Gram-dodatnie, uk�adaj�ce si� w �a�cuszki r�nej d�. Tworz� du�� grup� obejmuj�c� zar�wno bakterie chorobotw. dla ludzi i zwierz�t, jak i saprofityczne. Obecny podzia� p. na gatunki, odmiany i typy opiera si� na w�a�ciwo�ciach biochem., cechach fizjol. i budowie antygenowej. Wi�kszo�� p. ma dzia�anie hemolizuj�ce typu beta lub alfa. W.patologii ludzkiej najwi�ksze znaczenie ma p. betahemo-lizuj�cy grupy serol. A, czyli ropo-tw�rczy (S. pyogenes); wywo�uje on r��, p�onic�, liszajec, p�cherzyc�, anginy, zapalenie ucha �rodk., zapalenie, wsierdzia, posocznic�, chorob� reumatyczn� jako nast�pstwo infekcji paciorkowcowej. P. zieleni�cy (S. viridans) jest p. alfahemoli �uj�cym; wywo�uje przewlek�e zapalenie wsierdzia. P. ka�owy {S. faecaUs), zw. potocznie enterokokiem, jest normalnym mieszka�cem przewodu pokarmowego. Mo�e wywo�ywa� zapalenie dr�g moczowych, p�cherzyka ��ciowego, opon m�zgowych. P. mleczne maj� znaczenie przemys�owe i ekologiczne; nie s� chorobotw�rcze. PADACZKA, epilepsja, choroba �w. Walentego, zesp� chorobowy, kt�rego istot� s� napady padaczkowe z towarzysz�cymi im zmianami czynno�ci bioelektr. m�zgu (�� elektroencefalografia). Napady padaczkowe polegaj� na nag�ym wyst�powaniu zespo�u objaw�w somatycznych (ruchowych lub czuciowych), wegetatywnych b�d� psych., spowodowanym rozmaitymi zmianami morfologicznymi albo metabolicznymi w m�zgu. Pod�o�em napadu jest nadmierne, gwa�towne wy�adowanie grupy kom�rek nerw., aktywuj�cych okre�lone uk�ady strukturalno-czynno�ciowe m�zgu, co objawia si� zaburzeniem ich czynno�ci, zwykle o charakterze pobudzenia, rzadziej zahamowania. Rozr�nia si� p. objawow� i p. o nie ustalonej przyczynie. Napady padaczkowe, og�lnie, dzieli si� na ogniniskowe czyli cz�ciowe, pierwotnie uog�lnione (ma�e i du�e) i nie sklasyfikowane. P. objawowa�posta� p., w kt�rej napady s� wywo�ane wyra�nie zaznaczonym uszkodzeniem okre�lonej okolicy m�zgu i maj� z regu�y charakter ogniskowy. Uszkodzenie (podra�nienie) m�zgu mo�e by� wywo�ane np. blizn� pourazow�, krwiakiem podtward�wkowym, guzem m�zgu, zmianami w naczyniach m�zgowych, zaka�eniem m�zgu lub opon m�zgowych itp. W�r�d rozmaitych postaci p. objawowej wyr�ni� nale�y: l) p. pourazow� � posta� p., w kt�rej wyst�powa� mog� rozmaite rodzaje napad�w, wywo�ywan� urazami czaszki i m�zgu, a szczeg�lnie st�uczeniem lub zranieniem m�zgu, ujawniaj�c� si� najcz�ciej w 6 do 18 miesi�cy po urazie; 2) p. alkoholow��wyst�puj�c� u na�ogowych alkoholik�w, po wielu latach trwania na�ogu, przy braku innych uchwytnych przyczyn napad�w; 3) p. wieku starczego czyli p�n��o rozmaitym przebiegu i charakterze napad�w, rozpoczynaj�c� si� u os�b po 50 r. �ycia, u kt�rych cz�sto udaje si� ustali� przyczyn� napad�w (mia�d�yc�, nadci�nienie t�tnicze, guz m�zgu). P. o nie ustalonej przyczynie, zw. skrytopochodn� lub samoistn�� polega na wyst�powaniu napad�w padaczkowych, zwykle pierwotnie uog�lnionych, kt�rych przyczyny nie udaje si� ujawni�. Sk�onno�� do p. samoistnej wyst�puje nieraz rodzinnie. P. uog�lniona�posta� p. polegaj�ca na wyst�powaniu napad�w utraty �wiadomo�ci b�d� kr�tkotrwa�ych, kilkusekundowych (petit mai, ab-sence), b�d� przebiegaj�cych z uog�lnionymi drgawkami tonicznoklonicznymi (du�y napad�grand mai). W postaci klasycznej, du�y napad padaczkowy poprzedzaj� objawy sygna�owe (�� aura padaczkowa, czuciowa, wzrokowa, s�uchowa, w�chowa lub smakowa). Nast�puje po tym nag�a utrata �wiadomo�ci, z upadkiem na ziemi�, pojawia si� kurcz t�cowy ca�ego cia�a, po kt�rym wyst�puje faza drgawek klonicznych. Po ust�pieniu kurcz�w utrzymuje si� zamroczenie o r�nym czasie trwania. Po odzyskaniu �wiadomo�ci chory wykazuje niepami�� wsteczn� napadu. Zapis EEG mi�dzy napadami jest zwykle nieprawid�owy. P. ogniskowa, p. cz�ciowa, p. korowa�polega na wyst�powaniu napad�w rozpoczynaj�cych si� wy�adowaniem okre�lonej cz�ci jednej p�kuli m�zgu z objawami prostymi (ruchowymi, zmys�owymi, wegetatywnymi), b�d� z�o�onymi (zaburzenie czynno�ci umys�owych, pami�ci, postrzegania, afektu, nastroju, objawy psychoruchowe). Napady p. ogniskowej mog� wt�rnie uog�lnia� si�, przyjmuj�c posta� tzw. napadu du�ego (grand mai). Z punktu widzenia charakteru napad�w p. ogniskowej na wyr�nienie zas�uguje kilka jej odmian, a mianowicie: P. skroniowa, p. psychoruchowa, charakteryzuj�ca si� klin. i encefalograficznie zmianami wskazuj�cymi na uszkodzenie cz�ci p�ata skroniowego. P. skroniowa wykazuje znaczn� r�norodno�� objaw�w w sferze �wiadomo�ci, intelektu, emocji i afektu oraz w sferze psychoruchowej. Przebiega pod postaci� napad�w zw�enia pola �wiadomo�ci, zaburze� pami�ci, zmian nastroju, wy�adowa� afektywnych, nieraz b. z�o�onych akt�w ruchowych i zachowa� itp. (�> automatyzm padaczkowy). P. Jacksona, posta� p. ogniskowej, kt�ra cechuje si� napadami ruchowymi, ruchowo-czuciowymi b�d� czuciowymi, rozpoczynaj�cymi si� w ograniczonej cz�ci ko�czyny, twarzy b�d� tu�owia i rozprzestrzeniaj�cymi si� stopniowo na mniejszym lub wi�kszym obszarze tej samej polowy cia�a (�poch�d drgawek"). Utrata �wiadomo�ci wyst�puje tylko w razie wt�rnego uog�lnienia si� napadu. Stan padaczkowy, szczeg�lnie gro�na posta� padaczki polegaj�ca na szeregu nast�puj�cych jeden po drugim napad�w padaczkowych, zwykle uog�lnionych, przy czym chory mi�dzy napadami nie odzyskuje przytomno�ci. Szczeg�lne postacie napad�w o charakterze padaczkowym b�d� prawdopodobnie padaczkowym wyst�puj� u dzieci. Wymieni� nale�y: l) napady sk�on�w � kr�tkotrwa�e, wyst�puj�ce pojedynczo lub w seriach, polegaj�ce na b�yskawicznym albo nieco wolniejszym zgi�ciu do przodu g�owy i tu�owia. Napady sk�on�w wyst�puj� w wieku niemowl�cym, spowodowane s� r�norodnymi, wczesnymi uszkodzeniami o�rodkowego uk�adu nerwowego; 2) napady zatrzymania oddechu� wyst�puj�ce u ma�ych dzieci, zwykle pod wp�ywem przykrych bod�c�w emocjonalnych, b�lu, zimna; polegaj� na nag�ym, kr�tkotrwa�ym, przemijaj�cym zatrzymaniu oddechu z utrat� przytomno�ci, sinic�, og�lnym zwiotczeniem b�d� zesztywnieniem; napady te bywaj� objawem skazy kurczowej (spazmofilii); przebieg jest �agodny, napady ust�puj� zwykle po up�ywie trzeciego roku �ycia dziecka; leczenie �rodkami przeciw drgawkowymi daje wyniki pomy�lne; 3) piknolepsj� polegaj�c� na cz�stym wyst�powaniu kr�tkotrwa�ych napad�w wy��czonej �wiadomo�ci, niekiedy z drobnymi objawami ruchowymi. Rozpoznanie p. opiera si� na danych z wywiadu chorobowego wskazuj�cych na powtarzanie si� napad�w, na wynikach badania EEG, klin. bada� neurologicznych i pomocniczych (rentg. czaszki, badanie p�ynu m�zgowo-rdzeniowego, odma czaszkowa, angiografia m�zgowa). Badania te pozwalaj� ustali� zar�wno sam fakt wyst�powania napad�w p., jak te� ich natur� oraz przyczyn� i lokalizacj� ogniska padaczkorodnego w przypadkach p. objawowej, ogniskowej. Nale�y zwr�ci� uwag� na to, �e zmiany zachowania si� l emocjonalne sk�adniki napadu p., zwlaszcza w przypadkach p. skroniowej, mog� nieraz maskowa� podstawowy sk�adnik drgawkowy. Do sk�adnik�w maskuj�cych nale�� zw�aszcza zaburzenia orientacji i nastroju, stany pobudzenia, niepok�j, zw�enie pola �wiadomo�ci, automatyzmy psychoruchowe. Leczenie p. mo�e by� przyczynowe lub objawowe. Leczenie przyczynowe polega na usuni�ciu czynnika bezpo�rednio wywo�uj�cego napady (np. blizny pourazowej, guza m�zgu itp.). Jednak�e w wi�kszo�ci przypadk�w p. usuni�cie przyczyny napad�w jest niemo�liwe. Stosuje si� wi�c leki przeciw drgawkowe, kt�re chory musi przyjmowa� systematycznie, niekiedy przez wiele lat, pod sta�� kontrol� lekarsk�. Chorzy na p. powinni unika� zaj�� niebezpiecznych (przy ogniu, maszynach w ruchu, na wysoko�ci), z regu�y me powinni prowadzi� pojazd�w, powinni r�wnie� unika� nadmiernych wysi�k�w, emocji i stan�w napi�cia psych. Alkohol we wszelkiej postaci jest zabroniony. Chorzy powinni dba� o przestrzeganie sta�ej aktywno�ci �yciowej, w miar� mo�no�ci odpowiadaj�cej ich kwalifikacjom i rodzajowi zawodu, optymaln� kondycj� psych. i fiz. oraz poczucie przydatno�ci spo�. B. cenne jest pod tym wzgl�dem racjonalne, pozbawione nieuzasadnionych uprzedze� zachowanie si� otoczenia, zar�wno w miejscu pracy chorego, jak i w innych jego �rodowiskach spo�ecznych. PAGET SirJames, ur. 11 I 1814, zm. 30 XII 1899, ang. chirurg i patolog; chirurg Szpitala �w. Bart�omieja w Londynie (od 1834), cz�onek Royal Society (od 1851), przewodnicz�cy Royal College of Surgeons (od 1875). Pe�ni� funkcje nadwornego chirurga kr�lowej Wiktorii. Przeprowadza� badania nad patologi� guz�w (przede wszystkim ko�ci). W 1874 opisa� odmian� nowotworu z�o�liwego brodawki sutkowe) i gruczo�u piersiowego, w 1876 � chorob� zniekszta�caj�c� ko�ci; obie jednostki nosz� nazw� choroby Pageta. PAGETA CHOROBA: l) sutka � zamaskowany rak wylotowych przewod�w mlekowych sutka, wyst�puj�cy w postaci s�cz�cej egzemy brodawki u kobiet starszych. D�ugo ma charakter przedinwazyjny; mo�e przej�� w posta� naciekaj�c�; rzadko daje przerzuty do w�z��w pachowych. Leczenie operacyjne; 2) sk�ry�zmiana analogiczna jak w sutku; rak wylotowych odcink�w gruczo��w potowych (apokrynowych), wyst�puj�cy w okolicy zewn. narz�d�w p�ciowych; 3) ko�ci �> zniekszta�caj�ce zapalenie ko�ci przewlekle. PAJ�KI JADOWITE, stawonogi z gromady paj�czak�w (,Arachnida). Istotne znaczenie w medycynie maj� w zasadzie paj�ki z grupy tarantul oraz paj�ki z rodziny Theridiidae. Gatunki tarantul wyst�puj�ce w Europie nie s� gro�ne dla �ycia, ale liczne uk�ucia wywo�uj� u cz�owieka przykre dolegliwo�ci. Bardziej niebezpieczne s� gatunki tarantul wyst�puj�ce w ZSRR oraz w Ameryce Pd. i zach. stanach Ameryki Pn. Za najbardziej jadowit� z tej grupy uchodzi czarna tarantula panamska. Z drugiej grupy paj�k�w jadowitych najgro�niejsze s�: �karakurt" (czarny wilk) spotykany w ZSRR i �czarna wdowa" wyst�puj�ca w Ameryce Pn. i Pd. Uk�ucie tych paj�k�w jest truj�ce i mo�e niekiedy doprowadzi� do �mierci. �Czarna wdowa" jest paj�kiem najlepiej poznanym z punktu widzenia medycyny. Bytuje zwykle pod spodem deski sedesowej w ust�pach, st�d najcz�stszym miejscem uk�ucia bywaj� narz�dy p�ciowe m�skie. W kilka minut po uk�uciu powstaje kurczowy b�l obejmuj�cy stopniowo brzuch, nogi, klatk� piersiow� i plecy. Po up�ywie ok. godziny wszystkie du�e grupy mi�ni, zw�aszcza mi�nie �ciany brzucha, wykazuj� wzmo�one napi�cie i chory mo�e w tym okresie wi� si� w b�lach. W zatruciu jadem tego paj�ka wyst�puj� niekiedy objawy, kt�re mog� powodowa� zb�dny zabieg chirurgiczny. Wymagane natychmiastowe leczenie szpitalne. PAJ�CZYN�WKA? opony m�zgowo-rdzeniowe. PALCE M�OTECZKOWATE, nieprawid�owe ustawienie palc�w stopy, w kt�rym podstawowe paliczki zgi�te s� grzbietowe, �rodkowe � podeszwowo, a paznokciowe � podeszwowo lub grzbietowe. Przyczyny tej wady bywaj� r�ne � m.in. noszenie zbyt kr�tkiego i ciasnego obuwia, pora�enia mi�ni, paluch ko�lawy. Zniekszta�cenie to dotyczy najcz�ciej II palca � poniewa� jest on najd�u�szy, zbyt kr�tki but zmusza go do ustawienia w pozycji zgi�cia. Nad uwypuklaj�cym si� stawem mi�dzy-paliczkowym tworzy si� b. bolesny odcisk. Zapobieganie i leczenie polega na noszeniu prawid�owego obuwia. Szczeg�ln� uwag� nale�y zwraca� na to u dzieci � nawet skarpetki nie powinny by� zbyt kr�tkie. Leczenie w zniekszta�ceniu niezbyt zaawansowanym mo�e polega� na utrzymywaniu palca w wypro�cie za pomoc� pask�w przylepca. Nale�y zawsze unieruchomi� palec na noc. Cz�sto stosuje si� ruchy bierne. Przypadki nie poddaj�ce si� post�powaniu zachowawczemu wymagaj� leczenia operacyjnego. PALEC TRZASKAJ�CY, przeskakuj�cy, zgrubienie �ci�gna zginacza palc�w (I, II lub III), z jednoczesnym zw�eniem pochewki �ci�gna. Przy ruchu zgi�cia palca, w momencie przej�cia zgrubia�ego �ci�gna przez zw�enie pochewki, s�yszalny jest charakterystyczny trzask. Leczenie operacyjne. PALEOPATOLOGIA, kierunek badawczy w ?� antropologii i?patologii, zajmuj�cy si� zmianami chorobowymi obserwowanymi w kopalnych szcz�tkach kostnych form przed-ludzkich i wczesnoludzkich. Do p. zaliczane bywa r�wnie� anatomopatol. badanie zmumifikowanych zw�ok ludzkich z okresu wczesnohistorycznego, jak te� szcz�tk�w zwierz�t, zw�aszcza towarzysz�cych cz�owiekowi pierwotnemu. Na podstawie danych p. mo�na wysnuwa� wnioski co do chor�b, kt�re gn�bi�y przodk�w cz�owieka i ludzko�� w jej zaraniu. PALIATYWNE LECZENIE, stosowanie �rodk�w lub zabieg�w leczn., tak�e chir., kt�re nie wp�ywaj� na przyczyn� ani mechanizm choroby, ale przynosz� ulg� w dolegliwo�ciach, np. dzia�aj� przeciwb�lowe, uspokajaj�co itp. P.l. stosuje si� g�. w stanach przebiegaj�cych z du�ym nasileniem dolegliwo�ci subiektywnych. P.l. w onkologii � post�powanie w przypadkach nowotwor�w b. zaawansowanych lub nie nadaj�cych si� do �> leczenia chirurgicznego radykalnego ze wzgl�du na umiejscowienie, wiek chorego albo )ego stan og�lny. Celem l.p. jest przyniesienie choremu jak najwi�ksze) ulgi w cierpieniu przy jak najmniejszym obci��eniu ustroju. PALLANESTEZJA ? czucie (zaburzenia). narz�d�w wewn�trznych, jak r�wnie� w pewnej mierze o ich czynno�ci. PALPACJA, obmacywanie cia�a, jeden ze sposob�w�obadania przedmiotowego, pozwalaj�cy wnioskowa� o kszta�cie, wielko�ci i spoisto�ci PALPITACJA �> ko�atanie serca. PALUCH SZTYWNY I PALUCH ZGI�TY, stan, w kt�rym dochodzi do cz�ciowego lub ca�kowitego ograniczenia ruchomo�ci palucha w stawie �r�dstopno-paliczkowym. Przyczyn� choroby s� najcz�ciej zmiany zniekszta�caj�ce, prowadz�ce stopniowo do bolesnego ograniczenia ruch�w stawu �r�dstopno-paliczkowego palucha. Zmiany zniekszta�caj�ce mog� powstawa� na tle przebytych uraz�w i zapale� uszkadzaj�cych chrz�stk� stawow�. Z powodu b�l�w palucha chory chodzi na zewn. kraw�dzi stopy, co �atwo pozna� por�wnuj�c zu�ycie podeszwy buta. Leczenie: w przypadkach daj�cych ma�e dolegliwo�ci, wystarcza zmiana obuwia lub modyfikacja jego podeszwy, ok�ady parafinowe, k�piele oraz odpowiednie bierne i czynne �wiczenia palucha; w przypadkach przebiegaj�cych z silnymi b�lami i nasilonymi zmianami stawowymi konieczne jest leczenie operacyjne. PALUCHY KO�LAWE, zniekszta�cenie polegaj�ce na szpotawym ustawieniu I ko�ci �r�dstopia, wystawaniu ku stronie przy�rodkowej g�owy tej ko�ci oraz odchyleniu palucha do boku. W zwi�zku z ko�lawo�ci� palucha g��wka I ko�ci �r�dstopia zaczyna wystawa� do boku i tworzy tzw. �kostk�", czyli �powi�kszony staw". W miejscu tym, nara�onym na sta�y ucisk ze strony obuwia, wytwarza si� kaletka maziowa, w kt�rej cz�sto powstaj� zmiany zapalne, powoduj�ce znaczne b�le. Na sk�rze w tej okolicy tworzy si� cz�sto bolesny odcisk. W zaawansowanym zniekszta�ceniu paluch zachodzi od g�ry lub od do�u na palec drugi, kt�ry przyjmuje kszta�t �> palc�w m�oteczkowatych. Zapobieganie i leczenie lekkich przypadk�w polega na noszeniu prawid�owego obuwia, w celu wyeliminowania ucisku na okolic� �kostki" po��dane jest stosowanie r�nego rodzaju ochron (k�ka, poduszeczki itp.); mo�na stosowa� ciep�o, k�piele solankowe, ok�ady pod ceratk�, jak r�wnie� wykonywa� �wiczenia ruchowe. W przypadku stopy s�abej czy p�askiej, wsp�istniej�cej z p.k., trzeba podj�� odpowiednie leczenie, stosowa� wk�adki lub �> obuwie ortopedyczne. W wi�kszo�ci zaawansowanych przypadk�w p.k. leczenie zachowawcze nie daje efekt�w i w zasadzie skuteczne jest jedynie leczenie operacyjne. PALUDRIN -? proguanil . . PA�ECZKI (bacterium), bakterie cylindryczne, Gram-ujemne. Wyr�nia si� p. niezarodnikuj�ce: p. odmie�ca, okr�nicy, ropy b��kitnej, �> Salmonella, Shigella, Klebsiella, oraz p. kr�tkie: �� krztu�ca, wrzodu mi�kkiego, d�umy, tularemii (Pas-teurella, Brucella). P. odmie�ca {Proteus), urz�siona, ro�nie w warunkach tlenowych na zwyk�ych pod�o�ach; wyst�puje w przewodzie pokarmowym ludzi i zwierz�t oraz w ich �rodowisku bytowania. Pa�eczka odmie�ca pospolitego (P. vulgaris) mo�e wywo�ywa� biegunki u niemowl�t, zapalenia dr�g moczowych. Proteus OXi� ma w�a�ciwo�� zlepiania si� w surowicy chorych na dur plamisty (�> odczyn Weila-Felixa). P. okr�nicy (Escherichia coli), przewa�nie urz�siona, ro�nie dobrze na zwyk�ych pod�o�ach; jest normalnym mieszka�cem jelita grubego cz�owieka i zwierz�t wy�szych. Okre�lone typy serol. E. coli mog� wywo�a� biegunki u niemowl�t, zapalenie dr�g moczowych, zapalenie dr�g ��ciowych. PAM ? pralidoksym. PAMI��, z�o�ony proces nerw., dzi�ki kt�remu bod�ce dzia�aj�ce na ustr�j pozostawiaj� w uk�adzie nerw. �lady utrzymuj�ce si� d�u�ej ni� trwa dzia�anie bod�c�w. Proces nerw. zwi�zany 2 p. przebiega etapami: l) odebranie bod�ca przez receptory; 2) szyfrowanie go w form� impuls�w dochodz�cych do o�rodk�w m�zgowych (.�> o�rodki nerwowe), 3) przetworzenie w wy�szych o�rodkach nerw. prowadz�ce do powstania wra�enia, postrze�enia i wytworzenia �ladu pami�ciowego (engramu) oraz kojarzenie nap�ywaj�cej informacji z ju� wytworzonymi �ladami pami�ciowymi; 4) przechowywanie dop�ywaj�cej informacji w formie p. trwa�ej i nietrwa�ej; 5) odtwarzanie zakodowanej informacji; 6) wykorzystanie odtworzonej ze �ladu pami�ciowego informacji w funkcjach mowy, ruchu lub reakcji emocjonalnych. P. �wie�a (bezpo�rednia, nietrwa�a) � kr�tkotrwa�a rejestracja zdarze� w o�rodkowym uk�adzie nerw.; ulega �atwo zak��ceniu pod wp�ywem czynnik�w zewn. (np. wstrz�s m�zgu). Zasadnicze znaczenie w mechanizmie p. �wie�ej maj� procesy elektrofizjol., w kt�rych uczestnicz� zw�aszcza okolice asocjacyjne �� kory m�zgowej. Utrwalenie (konsolidacja) �ladu pami�ciowego prowadzi do przekszta�cenia go w p. d�ugotrwa��. P. jest zatem procesem sk�adaj�cym si� z 2 etap�w; pierwszy (p. �wie�a) wymaga wysokiego poziomu wzbudzenia m�zgu oraz wyt�onej �> uwagi; drugi (p. d�ugotrwa�a) przebiega w ci�gu d�u�szego czasu. Mechanizm p. d�ugotrwa�ej zwi�zany jest ze zmianami w ultrastrukturze kom�rki nerw., polegaj�cymi na modyfikacji sk�adu nukleotydowego cz�steczek �> kwasu rybonukleinowego i syntezie bia�ek w neuronach. Zasadnicze typy p.: p. wzrokowa, ruchowa, s�uchowa, w zale�no�ci od indywidualnej preferencji, tj. od rodzaju bod�c�w, kt�re cz�owiek najlepiej zapami�tuje, i od sposobu zapami�tywania wybieranego w sytuacji swobodnego wyboru. W zale�no�ci od charakteru zapami�tywania rozr�nia si�: p. logiczn��zapami�tywanie, przechowywanie i odtwarzanie g�. sensu materia�u z uwzgl�dnieniem zachodz�cych w nim zwi�zk�w; p. mechaniczn� � zapami�tywanie, przechowywanie i odtwarzanie g�. formy zewn. materia�u, bez wnikania w jego sens. Cechy p.: �atwo��zdolno�� do zapami�tywania du�ej ilo�ci materia�u po niewielkiej ilo�ci powt�rze�; gotowo�� � zapami�tany materia� przypomina si� na ��danie; wierno�� mierzona stopniem zgodno�ci mi�dzy odtworzonym a zapami�tanym materia�em; wybi�rczo��tj. selektywno�� zapami�tywania i odtwarzania; trwa�o��mierzona czasem przechowywania zapami�tanego materia�u; pojemno�� (czyli zasi�g, zakres) � mierzona ilo�ci� materia�u, jak� cz�owiek potrafi odtworzy� po jednorazowej ekspozycji bod�c�w. Cechy p. badane s� eksperymentalnie metod� wyuczania najcz�ciej materia�u bezsensownego (ci�gi liczbowe, szeregi g�osek bezsensownych) w �ci�le kontrolowanych warunkach. PANDEMIA, -> epidemia ogarniaj�ca dany kraj lub kilka kraj�w, kontynent albo nawet wszystkie cz�ci �wiata. P. cechuje zar�wno zasi�g przestrzenny, jak i masowo�� zachorowa�. W czasach dawnych pandemicznie wyst�powa�y np. takie choroby zak., jak �> d�uma, ospa prawdziwa, cholera, a nawet dur plamisty. Obecnie do pandemicznego szerzenia si� ma tendencj� �> grypa. PANEWKA STAWOWA, wkl�s�a sk�adowa stawu (pow. wypuk�� stanowi g��wka). Zar�wno panewka, jak i g��wka s� pokryte chrz�stk� stawow� szklist�, o b. g�adkiej i l�ni�ce; pow. Zmiany p.s. mog� by� wrodzone lub nabyte w przebiegu r�nych chor�b staw�w i ko�ci. Panewka mo�e by� sp�ycona lub nadmiernie g��boka; np. wrodzony niedorozw�j stawu biodrowego (dysplazja) wyra�a si� sp�yceniem panewki. Chrz�stka pokrywaj�ca panewk� mo�e ulec zmianom zwyrodnieniowym, jej pow. staje si� w�wczas nier�wna i �cie�cza�a. Do cz�stych uszkodze� p.s. dochodzi wskutek uraz�w � np. centralne zwichni�cie stawu biodrowego czy zwichni�cie stawu barkowego z oderwaniem tylnego fragmentu panewki powoduje niestabilno�� stawu. PANKREATYNA, suchy wyci�g z trzustki zawieraj�cy enzymy: trypsyn�, amylaz� i lipaz�, u�atwiaj�ce trawienie bia�ek, cukr�w i t�uszcz�w w obr�bie jelit. Stosowany w przewlek�ym zapaleniu trzustki, stanach pooperacyjnych trzustki, zaburzeniach trawienia, nie�ytach jelit, biegunkach. PANKREOZYMINA -> cholecystokinina. PANOWANIE CECH ? dominowanie cech. PANTOCAIN ? tetrakaina. PANTOCID, Halazon, �rodek anty septyczny i dezynfekuj�cy; dzia�a r�wnie� odwaniaj�ce. W roztworach wodnych odczepia wolny �> chlor. U�ywany do odka�ania wody do picia oraz dezynfekcji narz�dzi chirurgicznych i bielizny. PANTOMOGRAF, diagnostyczny aparat rentg. dzia�aj�cy na zasadzie tomografii (? tomograf), wykorzystywany g�. w diagnostyce stomatologicznej. Kaseta z filmem o kszta�cie p�kolistym, znajduj�ca si� przed twarz� chorego, oraz lampa rentg. znajduj�ca si� poza g�ow� chorego, wykonuj� ruch po zmiennych krzywych odpowiednich do kszta�tu �uchwy, co pozwala na uzyskanie obrazu tzw. panoramicznego i jednocze�nie warstwowego ca�ej �uchwy na pojedynczym rentgenogramie o wymiarach 15 x 40. U�ycie p. pozwala r�wnie� unikn�� wykonywania pojedynczych zdj�� poszczeg�lnych z�b�w i nara�ania chorego na liczne ekspozycje. PANTOPON?omnopon .PANSTWOWA INSPEKCJA SANITARNA ,PIS ,zesp� organ�w adm. Panstw.podporz�dkowanych Ministrowi Zdrowia i Opieki Spo�. wykonuj�cy zadania anitarno epidemiol. Do zada� PIS, kt�ra powsta�a w 1954, nale�y: nadz�r zapobiegawczy, nadz�r bie��cy, zwalczanie chor�b zak., zawodowych i zatru� pokarmowych, o�wiata zdrowotna. Na czele PIS stoi �> G��wny Inspektor Sanitarny; terenowymi organami PIS s� wojew�dzcy i portowi inspektorzy sanitarni. Inspektorzy sanitarni s� jednocze�nie dyrektorami stacji sanitarno-epidemiol., kt�re zatrudniaj� odpowiednio kwalifikowany personel i dysponuj� baz� laboratoryjn�. Stacje pracuj� pod fachowym nadzorem i w oparciu o konsultacje instytut�w nauk. (��Pa�stwowy Zak�ad Higieny, Instytut Medycyny Pracy w Przemy�le W�glowym i Hutniczym, Instytut Medycyny Pracy w Przemy�le W��kienniczym i Chemicznym, Instytut Medycyny Morskiej i Tropikalne), Instytut Medycyny Pracy i Higieny Wsi, Instytut �ywno�ci i �ywienia). Decyzjom inspektor�w sanitarnych nadany zosta� rygor natychmiastowej wykonalno�ci, maj� om i osoby przez nich upowa�nione prawo wst�pu do zak�ad�w pracy, instytucji, na statki itp., mog� te� w trybie przepis�w o post�powaniu egzekucyjnym nak�ada� grzywny. Ze wzgl�du na zakres swych zada�, kt�re dotycz� niemal wszystkich dziedzin �ycia, inspektorzy s� obowi�zani do wsp�dzia�ania z organami administracji i organizacjami spo�ecznymi. PA�STWOWY ZAK�AD HIGIENY, PZH, instytut nauk.-badawczy, kt�rego podstawowym dzia�aniem jest prowadzenie prac nauk. i us�ugowo-badawczych dostosowanych do potrzeb zdrowia ludno�ci oraz rozwoju nauk, takich jak: higiena i epidemiologia, bakteriologia, wirusologia, immunologia, parazytologia, entomologia lek. oraz medycyna zapobiegawcza i o�wiata zdrowotna, a tak�e prowadzenie bada� biol., toksykologicznych i spo�. zwi�zanych z zapobieganiem chorobom �ak. PZH jest r�wnie� koordynatorem prac prowadzonych w tych dziedzinach przez inne jednostki podleg�e Ministrowi Zdrowia i Opieki Spo�eczne), sprawuje nadz�r specjalistyczny nad jednostkami pionu sanitarno-epidemiol., bierze udzia� we wdra�aniu osi�gni�� nauk. do praktycznej dzia�alno�ci s�u�by zdrowia. Filie PZH w��czono do sieci wojew�dzkich stacji sanitarno-epidemiologicznych. PAPANICOLAU George Nicolas, ur. 13 V 1883, zm. 19 II 1962, amer. lekarz histolog gr. pochodzenia; prof. anatomii klin. w Cornell Medical College (1947-61). W 1917 wraz z C.R. Stockardem badaj�c morfologiczne i cykliczne zmiany z�uszczaj�cego si� nab�onka pochwy gryzoni wprowadzi� test wymazu z pochwy na ruj�. W 1923 zacz�� stosowa� metod� badania zmian zachodz�cych w �luz�wce pochwy kobiet, w celu wczesnego wykrywania raka macicy. Autor ponad 100 prac naukowych. PAPATASI ? gor�czka papatasi .PAPAWERYNA, alkaloid izochinolinowy �> opium. Dzia�a silnie rozkurczowo (spazmolitycznie) na mi�nie g�adkie; wywiera s�abe dzia�anie antyarytmiczne (hamuje niemiarowo�� serca). Stosowany w stanach skurczowych przewodu pokarmowego (kolka jelitowa, w�trobowa, zaparcia spastyczne), dr�g moczowych (kolka nerkowa, kamica), oskrzeli, naczy� krwiono�nych itp. PAPILLOMA ? brodawczak. PAPKI, pudry p�ynne, zawiesiny cia� sproszkowanych w podstawie (proporcja l :1), z dodatkiem alkoholu (zwi�ksza efekt osuszaj�cy) oraz gliceryny (lepsze przyleganie). P. dzia�aj� os�aniaj�co, ch�odz�co i osuszaj�co. Wysychaj�c na pow. sk�ry tworz� silnie przylegaj�c� warstw� substancji sproszkowane) (nie osypuj� si� tak szybko, jak puder). PAPUZIA CHOROBA? ptasia choroba. PAOUELIN Ciaude, ur. 30 XII 1836, zm. 1905, franc. aptekarz i lekarz w szpitalu �w. �azarza w Pary�u. W miejsce stosowanego od setek lat roz�arzonego �elaza, skonstruowa� w 1876 przyrz�d do przy�egania, tzw. termokauter (�egad�o cieplne) z ko�c�wk� platynow�; umo�liwia on zatamowanie up�ywu krwi nawet z wi�kszych naczy� oraz u�atwia dokonywanie szeregu zabieg�w operacyjnych. PARACELSUS, w�a�c. Philippus Aureolus Theophrastus Bombastus von Hohenheim, ur. 10X11493, zm. 24 IX 1547, niem. lekarz, filozof, przyrodnik, alchemik; prawie ca�e �ycie podr�owa�, zyskuj�c s�aw� �wietnego lekarza; od 1526 by� lekarzem miejskim w Bazylei i prof. uniw. P. zapocz�tkowa� jatrochemi�, pierwszy zastosowa� w leczeniu preparaty chem. Wierzy� w istnienie w ka�dym organizmie niewidzialnego pierwiastka �yciowego � �archeusza", od kt�rego dzia�ania mia� zale�e� stan zdrowia lub choroby. Wyst�powa� przeciwko naukom powszechnie uznawanych takich autorytet�w, jak: �> Hipokrates, Galen, Awicenna, przyk�ada� wi�ksz� wag� do do�wiadczenia i obserwacji chorego ni� teoretycznej wiedzy ksi��kowej. By� zwolennikiem stosowania �rodk�w prostych a silnie dzia�aj�cych, uwa�aj�c, �e podstawowymi czynno�ciami organizmu s� procesy chem., w kt�rych g�. rol� odgrywaj� rt��, siarka i s�l. Zak�ada�, �e wszelkie zaburzenia we wzajemnej proporcji tych element�w powoduj� chorob�. Wierzy� w mo�liwo�� wynalezienia leku uniwersalnego � �panaceum", w istnienie kamienia filozoficznego i tajemnych zwi�zk�w magicznych w przyrodzie. Autor szeregu dzie�, m.in. Die Grosse Wimdarzney (1536), Opus Paramirum (1562), w kt�rym wy�o�y� g�. zasady swej nauki o przyczynach chor�b, Paragraum (1565) traktuj�cego o podstawach medycyny. Wiele r�kopis�w P. zagin�o. Jego pogl�dy odegra�y wielk� rol� w kszta�towaniu si� teorii med. i chem. a� do po�owy XVII w. PARACENTEZA, naci�cie b�ony b�benkowej w przebiegu zapalenia ucha �rodk., w celu stworzenia odp�ywu wydzieliny gromadz�cej si� w jamie b�benkowej. U niemowl�t stosuje si� niekiedy p. pr�bn�, je�li wziernikowanie ucha nie pozwala na ca�kowite wy��czenie stanu zapalnego ucha �rodk., mimo sugeruj�cych objaw�w og�lnych. PARACODIN ? dwuhydrokodeina. PARADENTOZA �> przyz�bica. PARADOKS STRESU �> stres. PARADOKS ZEGAR�W, paradoks czasu, paradoks bli�ni�t, zjawisko odmiennego up�ywu czasu mierzonego zegarem w obiekcie, kt�ry porusza si� z pewn� pr�dko�ci� w stosunku do obserwatora. Oparte na teorii wzgl�dno�ci i okre�lone wzorem:gdzie T jest czasem mierzonym w obiekcie lub w miejscu obserwacji, v � pr�dko�ci� obiektu w stosunku do obserwatora, c � pr�dko�ci� �wiat�a. Z r�wnania tego wynika, �e dla kosmonauty, lec�cego w statku kosmicznym z pr�dko�ci� zbli�on� do pr�dko�ci �wiat�a, czas b�dzie up�ywa� znacznie wolniej ni� na Ziemi. Teoretyczne wyliczenia sta�y si� podstaw� do przypuszcze�, �e w takim wypadku �ycie kosmonauty znacznie si� wyd�u�y, up�ywaj�c zgodnie ze wskazaniami zegara na statku, a nie na Ziemi. W efekcie, po powrocie na Ziemi�, kosmonauta mo�e zasta� cywilizacj� o kilka ty�. lat starsz�, podczas gdy jego czas podr�y wyni�s� kilkana�cie lat. P.z. zosta� udowodniony w reaktorach atomowych na cz�stkach promieniowania jonizuj�cego, jednak w odniesieniu do organizm�w �ywych brak dot�d potwierdzenia tej hipotezy. PARAFAZJA?afazja. PARAFIMOZA ?.za�upek. PARAFINA, mieszanina w�glowodor�w otrzymywana podczas destylacji ropy naftowej. P. sta�a u�ywana jest jako pod�o�e do wyrobu ma�ci i krem�w (nie je�czeje). P. p�ynna dzia�a os�aniaj�ce i przeczyszczaj�ce; stosowana w nawykowych zaparciach, nie�ycie �o��dka; zmniejsza wch�anianie witamin. PARAFINOTERAPIA, rodzaj ? ciep�olecznictwa, zewn�trzne stosowanie roztopionej parafiny do ok�ad�w i k�pieli miejscowych. Zob. te� ok�ady parafinowe. PARAPORMALDEHYD ? formaldehyd. PARAFRENIA, rzadka posta� ? psychozy, charakteryzuj�ca si� wyst�powaniem wzgl�dnie usystematyzowanych uroje� i r�nego rodzaju omam�w. Leczenie w przypadkach p. jest podobne jak w innych psychozach. PARAGONIMOZA, choroba inwazyjna wywo�ywana przez przywr� p�ucn� Paragonimus westermani. Do�� szeroko rozpowszechniona, wyst�puje przede wszystkim na Dalekim Wschodzie � w Chinach, Korei, Japonii, ale r�wnie� w niekt�rych krajach Afryki i Ameryki Pd. �ywicielem ostatecznym jest cz�owiek oraz niekt�re zwierz�ta mi�so�erne, w tym g�. kot i pies. Zara�enie nast�puje przez spo�ycie surowych lub p�surowych�^skorupiak�w (raki, kraby), w kt�rych ciele znajduj� si� metacerkarie (�> cerkaria). W dwunastnicy uwalniaj� si� z cyst larwy, kt�re w�druj� przez �ciany przewodu pokarmowego do jamy otrzewnej. Nast�pnie przez przepon� przenikaj� do mi��szu p�ucnego, gdzie wywo�uj� odczyn zapalny i powoduj� wytworzenie si� torbieli. Na klin. obraz choroby sk�adaj� si� g�. objawy zapalenia p�uc. W wypadku gdy paso�yt zaw�druje do m�zgu, mo�e doj�� do pora�e�. Z objaw�w klin. najbardziej charakterystyczny jest poranny kaszel, z odkrztuszaniem brunatnej plwociny. Rozpoznanie polega na wykryciu w plwocinie jaj przywry. Du�� warto�� w diagnostyce maj� radiologiczne badania klatki piersiowej oraz metody immunol. Leczenie szpitalne. Zapobieganie polega na nie spo�ywaniu surowych lub p�surowych rak�w i krab�w w ogniskach endemicznych. Pieczenie lub ogrzewanie skorupiak�w w temp. 55�C przez 5 min zabija metacerkarie przywry p�ucnej. PARAGRAFIA ? agrafia. PARALELOGRAF ? klamrograf. PARALELOMETR ?klamrograf. PARALI� �>- pora�enie. PARAMNEZJA, zniekszta�cenia w odtwarzaniu wspomnie�, zw. te� iluzjami pami�ciowymi. Odmian� p. jest zjawisko, gdy choremu si� zdaje, �e co�, co widzi, s�yszy lub prze�ywa obecnie, po raz pierwszy ju� kiedy� widzia� lub prze�ywa�. P. wyst�puje najcz�ciej w napadach padaczki skroniowej, lecz mo�e te� wyst�pi� pod wp�ywem silnego zm�czenia lub wyczerpania, d�ugotrwa�ej bezsenno�ci itp. PARANOJA ? ob��d. PARA-PAS ? kwas para-aminosalicylowy. PARAPLEGIA ? pora�enie (poprzeczne). PARAPSYCHOLOGIA, dziedzina psychologii zajmuj�ca si� problematyczn� spraw� zdolno�ci cz�owieka do przewidywania przysz�o�ci, przekazywania na odleg�o�� swoich uczu� lub my�li. W ostatnich latach zainteresowanie p. wzrasta znacznie, jednak�e jak dotychczas brak wystarczaj�cych danych empirycznych na poparcie podstawowych tez tej dziedziny psychologii. Zob. te� spostrzeganie pozazmys�owe. PARASYMPATYCZNY UK�AD NERWOWY ? przywsp�czulny uk�ad nerwowy. PARASYMPATYKOTONIA, utrzymuj�cy si� stan wzmo�onego napi�cia � przywsp�czulnego uk�adu nerw. Do objaw�w p. nale�y zwolnienie akcji serca (�> rzadkoskurcz), zw�enie �renic, wzrost napi�cia mi�ni�wki g�adkiej jelit (cz�sto b�le spastyczne), przewod�w ��ciowych i moczowod�w. PARATHORMON, paratyreoidyna, polipeptydowy hormon wydzielany przez �> przytarczyce; z witamin� D (synergistycznie) i �>-kalcytonin� (antagonistycznie) bierze udzia� w regulacji st�enia jon�w wapnia (Ca2+) we krwi. Powoduje wzrost st�enia wapnia w osoczu (hiperkalcemi�), zwi�kszaj�c wch�anianie wapnia z ko�ci i jelit (silniej dzia�a witamina D). Ponadto dzia�a na nerki, zwi�kszaj�c wch�anianie zwrotne wapnia w kanalikach nerkowych i jednocze�nie hamuj�c resorbcj� fosforan�w. Wydzielanie p. pobudzane jest bezpo�rednio przez obni�enie st�enia jon�w wapnia we krwi. Brak p. prowadzi do �> t�yczki. PARATYFUS ? dur rzekomy. PARATYREOIDYNA ? parathormon. PARAZYTOCENOZA, zesp�l paso�yt�w jednego lub wielu gatunk�w w danym �ywicielu albo w danym narz�dzie �ywiciela, powi�zany wzajemnymi stosunkami ekologicznymi. PARAZYTOFAUNA, og� paso�yt�w danego gatunku �ywiciela (p. gatunku) lub danego terytorium (p. terytorium). PARAZYTOLOGIA, dzia� biologii zajmuj�cy si� badaniem �> paso�yt�w i paso�ytnictwa, a wi�c formami bytowania paso�yta w organizmie �ywiciela innego gatunku. Podstawowymi zagadnieniami p. s�: przystosowanie si� paso�yt�w do przebywania w organizmie �ywiciela, wzajemne stosunki mi�dzy paso�ytem i �ywicielem, rozmieszczenie paso�yt�w, ich biologia, a w niej przede wszystkim cykle rozwojowe, zmiana �ywicieli, rozrodczo��, zale�no�� od warunk�w �rodowiska itd. Ze wzgl�du na przynale�no�� systematyczn� badanych paso�yt�w p. dzieli si� na: �> protozoologi�, helmintologi� i arachnoentomologi�. Zale�nie od rodzaju �ywicieli p. dzieli si� na:, lekarsk�, weterynaryjn� i rolnicz�. Jako nauka kompleksowa p. zwi�zana jest �ci�le z innymi naukami: medycyn�, weterynari�, chemi�, naukami rolniczymi itd. PARAZYTOZA, ? inwazja i ? choroba inwazyjna wywo�ana przez paso�yty, a tak�e zmiany morfologiczne wywo�ane obecno�ci� paso�yt�w. PARAZYTYZM ? paso�ytnictwo. PARCH ? grzybice sk�ry. PARCIE NA MOCZ I STOLEC, odczucie wywo�ane podra�nieniem zako�cze� nerw. w �cianach p�cherza moczowego i odpowiednio jelita prostego wskutek wype�nienia ich produktami wydalania. Parcie na stolec nie prowadzi do wydalenia ka�u na zewn�trz, a pobudzenie zwi�zanych z parciem o�rodk�w, znajduj�cych si� w rdzeniu l�d�wiowym i krzy�owym, jest hamowane przez podlegaj�ce woli o�rodki korowe. Hamowanie korowe znoszone jest w odpowiednich okoliczno�ciach i wtedy mo�e nast�pi� wypr�nienie. Parcie na mocz jest wynikiem rozci�gni�cia �cian p�cherza moczowego przez zbieraj�cy si� mocz. Podobnie jak przy parciu na stolec odruch ten, kt�rego o�rodki r�wnie� le�� w rdzeniu kr�gowym, jest hamowany przez o�rodki korowe. PARE Ambroise, ur. 1509, zm. 20 XII 1590, franc. chirurg (cyrulik); najwi�kszy chirurg Odrodzenia. Maj�c zaledwie 20 lat pracowa� jako chirurg polowy. Bra� udzia� w wielu kampaniach wojskowych i wprowadza� humanitarne metody post�powania na polu bitwy. By� lekarzem i chirurgiem przybocznym kr�l�w: Henryka II, Franciszka II, Karola IX i Henryka III. W 1537 na podstawie obserwacji doszed� do wniosku, �e szeroko praktykowane polewanie ran wrz�cym olejem lub przy�eganie ich rozpalonym �elazem jest szkodliwe. Wynalaz� narz�dzie do zaciskania krwawi�cych w ranie naczy�. Udoskonali� amputacje ko�czyn, nastawianie zwichni�� du�ych staw�w stosuj�c metody wyci�gowe, operacje przepuklin. Wprowadzi� szereg aparat�w ortopedycznych i protez; zajmowa� si� r�nymi dzia�ami medycyny, tak�e po�o�nictwem. Og�osi� kilkadziesi�t prac w j�zyku franc. Wydanie zbiorowe jego dzie� Oeiwres, Lyon 1962. PARESTEZJE, objawy podra�nienia czuciowego, wyst�puj�ce przy nieznacznych uszkodzeniach w��kien czuciowych, niekiedy r�wnie� przy uszkodzeniach p�at�w czo�owych m�zgu. P. polegaj� g�. na samoistnie wyst�puj�cych wra�eniach czuciowych o charakterze mrowienia, k�ucia, palenia, pieczenia itp., dotycz�cych okre�lonych okolic sk�ry, zale�nie od lokalizacji uszkodzenia. PAREZA �> niedow�ad. PARIETOGRAFIA, metoda badania radiologicznego, polegaj�ca na okre�laniu grubo�ci �ciany �o��dka na rentgenogramach jamy brzusznej � po wprowadzeniu gazu do �o��dka i jamy otrzewnej; przydatna w rozpoznawaniu naciek�w powoduj�cych zgrubienie �ciany narz�du. PARIN Wasili W., ur. 18 III 1903, zm. 15 VI 1971, radz. fizjolog; organizator i d�ugoletni dyr. Inst. Problem�w Medyczno-Biol. oraz organizator bada� z zakresu biologu i medycyny lotniczej i kosmicznej, cz�onek rzeczywisty Akad. Nauk i Akad. Nauk Med. ZSRR. Zajmowa� si� odruchow� regulacj� uk�adu kr��enia (zw�aszcza z receptor�w naczy� p�ucnych), zastosowaniem podstaw cybernetyki w �> kardiologii oraz telemetri� proces�w fizjol. Inicjator przystosowania r�nych metod dla cel�w kontroli stanu zdrowia kosmonaut�w. PARKINSON James, ur. 11 IV 1735, zm. 21 XII 1824, ang. lekarz praktyk, przyrodnik i polityk. Opisa� w 1817 klasyczn� �> dr��czk� pora�n� od niego nazwan� chorob� Parkinsona. PARKINSONA CHOROBA ? dr��czka pora�n�. PARKINSONIZM, zesp� objaw�w, przypominaj�cych �> dr��czk� pora�n�, wyst�puj�cy w nast�pstwie rozmaitych uszkodze� m�zgu (p. objawowy), jak np. po �> nagminnym �pi�czkowym zapaleniu m�zgu, zatruciu tlenkiem lub dwusiarczkiem w�gla, w przebiegu mia�d�ycy i innych chor�b m�zgu. Nierzadko spotyka si� p. polekowy, zw�aszcza po niekt�rych lekach psychotropowych. PARNAS Jakub Karol, ur. 16 I 1884, zm. 29 I 1949, pol. biochemik i fizjolog; prof. uniw. w Warszawie (1916-19) i Lwowie (1920-41), od 1943 dyr. Inst. Biochemii Akad. Nauk ZSRR w Moskwie. Cz�. PAU (od 1931), A� ZSRR (od 1942), Akad. Nauk Med. ZSRR (od 1944), Akad. Med. w Pary�u (od 1945), Akademii Leopoldina w Halle; doktor h. c. uniw. w Atenach i Pary�u. Jeden z tw�rc�w wsp�czesnej biochemii, pionier enzymologii. Najwa�niejsze prace dotyczy�y m.in.: przemiany w�glowodan�w w organizmie zwierz�cym, chem. mechanizmu skurczu mi�ni oraz wyja�nienia glikogenolizy i roli fosforu w organizmie. Jako jeden z pierwszych zastosowa� izotopy do bada� przemiany zwi�zk�w fosforowych w mi�niach (1937). Pozostawi� ok. 150 prac nauk., m.in. podr�cznik Chemia fizjologiczna (1922), a stworzona przez niego tzw. szko�a lwowska wykszta�ci�a szereg poi. biochemik�w. PARODONTOLOGIA, specjalistyczny dzia� ? stomatologii zajmuj�cy si� zespo�em tkanek otaczaj�cych z�b, zwanych przyz�biem i jego patologi� wynikaj�c�: z procesu starzenia si� ustroju, chor�b r�nych narz�d�w i uk�ad�w, ze szkodliwo�ci �rodowiska pracy i zawodu. Celem p. jest rozpoznawanie, zapobieganie i leczenie chor�b przyz�bia i b�ony �luzowej jamy ustnej, tak�e profilaktyka onkologiczna. P. ��czy w sobie elementy chirurgii stomatologicznej, protetyki, ortodoncji oraz elementy interny, dermatologii, onkologii, endokrynologii, fizyko- i balneoterapii. Czo�owym przedstawicielem p. w Polsce by��>-I. Pietrzycki, tw�rca okre�lenia �>-przyz�bica. PARODONTOPATIE, choroby przyz�bia, stanowi�ce po pr�chnicy drugie co do cz�sto�ci schorzenia jamy ustnej. Podzia�u chor�b przyz�bia dokona�o Mi�dzynarodowe Tow. do Bada� nad Parodontopatiami ARPA w 1955, wyr�niaj�c trzy grupy: p. zapalne (powierzchowne i g��bokie), p. dystroficzne (?przyz�bica i desmodontoza); p. nowotworowe (umiejscowione i uog�lnione). Na p. zapadaj� cz�ciej m�czy�ni. Du�y wp�yw na powstawanie p. ma higiena jamy ustnej. Ubytki przyszyjkowe i na powierzchniach stycznych podtrzymuj� stany zapalne przyz�bia. Wi�ksze nasilenie p. stwierdza si� w rejonach przemys�owych. Leczenie: likwidacja patol. kieszonek dzi�s�owych i kostnych, przywr�cenie prawid�owej funkcji uz�bienia, higiena jamy ustnej, leczenie chor�b uk�adowych. PARODONTOZA ? przyz�bica. PAROKSYZM, atak, napad, nag�e, napadowe wyst�pienie lub zaostrzenie objaw�w chorobowych. PAS �> kwas para-aminosalicylowy. PASA�OWANIE BAKTERII, przenoszenie bakterii z jednego pod�o�a na drugie lub posiewanie zawieraj�cego bakterie materia�u na odpowiednie pod�o�a. Odpowiednie metody p. pozwalaj� na wyodr�bnienie czystych hodowli bakterii. Niekt�re gatunki daj� si� pasa�owa� tylko drog� zaka�enia wra�liwych zwierz�t. PASO�YT, organizm, kt�ry wykorzystuje inny organizm jako �rodowisko �ycia i zdobywania po�ywienia. P. mo�e by�: l) bezwzgl�dny, bezwarunkowy, kt�ry w ci�gu ca�ego okresu rozwojowego lub tylko w niekt�rych stadiach czy pokoleniach jest paso�ytem, przy czym �ycie paso�ytnicze jest konieczne do zamkni�cia jego osobniczego albo gatunkowego cyklu rozwojowego, 2) czasowy, korzystaj�cy z organizmu �ywiciela przez kr�tki okres czasu, jedno- lub wielokrotnie; 3) eurykseniczny, kt�ry w okre�lonym stadium rozwojowym mo�e wyst�powa� w r�norodnych �ywicielach, nale��cych do r�nych i nieraz znacznie oddalonych od siebie grup systematycznych, 4)przypadkowy, w�a�ciwy dla innego gatunku �ywiciela, kt�ry jednak mo�e w pewnych przypadkach przebywa� w nieswoistym �ywicielu. Ponadto istnieje szereg innych typ�w p. o r�wnym stosunku do �ywicieli. Zob. te�: wn�trzniaki, zewn�trzniaki. PASO�YTNICTWO, parazytyzm, forma bytowania ? paso�yta w organizmie �ywiciela, polegaj�ca na wykorzystaniu organizmu �ywicielskiego jako �rodowiska �ycia i zdobywania po�ywienia. Formy p. mog� by� r�norakie, w zale�no�ci od rodzaju paso�yta i jego stosunku do �ywiciela. PASTA CYNKOWA, pasta Lassara, ma�� zawieraj�ca tlenek cynku i kwas salicylowy jako sk�adniki podstawowe; dzia�a wysuszaj�ce i ochronnie; powszechnie stosowana w leczeniu ropnych ran. PASTA LASSARA? pasta cynkowa. PASTA SILIKONOWA, ma�� stosowana w leczeniu oparze� (poi. metoda); dzia�a wysuszaj�ce, chroni zregenerowane kom�rki nask�rka przed dzia�aniem enzym�w proteolitycznych bakteryjnych i tkankowych. PASTERYZACJA, rodzaj dezynfekcji p�yn�w: niszczenie wegetatywnych (�ywotnych) form drobnoustroj�w chorobotw. przez kr�tkotrwa�e ogrzewanie p�ynu (np. mleka) do temperatury 62-95�C (odpowiednio dla danego aparatu � pasteryzatora) i nast�pnie szybkie och�odzenie; nie zmienia sk�adu chem. p�ynu i nie pozbawia go witamin. P. przerywana �> tyndalizacja. PASTEUR Louis, ur. 27 XII 1822, zm. 28 IX 1895, franc. chemik i mikrobiolog; prof. uniw. w Strasbur-gu (od 1849), Lilie (od 1854), Ecole Normale w Pary�u (od 1857), Sorbony (od 1867); cz�. Akad. Nauk (od 1862), Akad. Med. (1873), Akad. Franc. (od 1881); tw�rca podstaw mikrobiologii i? immunologii. W 1860 udowodni�, �e fermentacja spowodowana jest rozwojem mikroskopijnych drobnoustroj�w. Z kolei wykry� spos�b zapobiegania psuciu si� �rodk�w spo�ywczych przez wyja�awianie podwy�szon� temp. (�> pasteryzacja). W szeregu eksperyment�w obali� ostatecznie w 1864 teori� samor�dztwa, a w 1865 ustali� przyczyny choroby )edwabnik�w i sposoby jej zapobiegania. W 1878 og�osi� teori� o bakteryjnym pochodzeniu niekt�rych chor�b. W 1880 wprowadzi� metod� szczepie� ochronnych w cholerze drobiu, w 1881 szczepie� przeciwko �> w�glikowi, w 1883 przeciwko r�ycy �wi�. Badania nad �> w�cieklizn� doprowadzi�y do uzyskania skutecznej szczepionki zapobiegaj�cej rozwojowi tej choroby (1885). G�. zas�ug� P. by�o wykazanie, �e chorob� zak. wywo�uje swoisty drobnoustr�j, kt�ry mo�e by� wyhodowany na po�ywkach, a wprowadzony do organizmu wywo�uje chorob� oraz pozostawia odporno��; odporno�� tak� mo�na te� uzyska� sztucznie za pomoc� szczepie� os�abionymi lub zabitymi zarazkami. PASTEURELLA, rodzaj bakterii, kr�tkie pa�eczki o dl. 1-2 um, Gram-ujemne, barwi�ce si� biegunowo, rosn� na po�ywkach zwyk�ych w atmosferze tlenowej. P. pestis wywo�uje ? d�um�, P. tularensis �> tularemi�. Rezerwuarem zarazk�w s� gryzonie. PASTY, odmiana �� ma�ci, w kt�rych ilo�� substancji sta�ych (leku) wynosi od ok. 25% (p. mi�kkie) do 50% (p. twarde). Z uwagi na g�st� konsystencj�, p. s� stosowane na pow. sk�ry jako preparaty ochraniaj�ce, pokrywaj�ce i przeciwzapalne. PASZKIEWICZ Ludwik Antoni, ur. l VI 1878, zm. 12 VII 1967, pol. lekarz anatomopatolog; prof. uniw. (1924-52), a nast�pnie Akad. Med. w Warszawie (do 1961), cz�. PAU (od 1945) oraz PAN (od 1952). Jeden z g�. organizator�w tajnego nauczania medycyny w okresie okupacji w Warszawie. Autor licznych prac nauk., 3-tom. podr�cznika Anatomia patologiczna (1952) oraz Technika sekcji zw�ok. Redaktor Poi. Tygodnika Lek., wsp�organizator i pierwszy prezes Poi. Tow. Anatomopatol. (1959-67); wychowawca wielu poi. anatomopatolog�w. PATOFIZJOLOGIA, fizjopatologia, fizjologia patologiczna, nauka o zaburzeniach czynno�ci ustroju w przebiegu chor�b. Jest to drugi obok �> anatomii patologicznej (patomorfologii) dzia� ? patologii. Podzia� patologii na p. i anatomi� patol. jest stosowany m.in. ze wzgl�du na odr�bne metody badawcze. G�. metod� badawcz� w p. jest do�wiadczenie (eksperyment) na �ywym ustroju. Dlatego te� p. nazywa si� cz�sto patologi� do�wiadczaln�. Eksperyment daje mo�no�� stworzenia dowolnych warunk�w w celu zbadania, jakim zaburzeniom ulegn� czynno�ci danego ustroju. PATOGENEZA, nauka o mechanizmie, czyli o sposobach i warunkach powstawania i rozwoju choroby. P. wyja�nia spos�b dzia�ania �> czynnik�w chorobotw�rczych na ustr�j, spos�b reagowania ustroju i warunki, w kt�rych okre�lony czynnik chorobotw. wywo�a dan� chorob�. Je�li �� etiologia odpowiada na pytanie �co", to p. odpowiada na pytanie �jak". Je�li np. czynnikiem etiologicznym oskrzelowej �> dychawicy mo�e by� uczulenie (np. na poziomki), to w p. tego schorzenia odgrywa rol� m.in. wyzwalanie pod wp�ywem reakcji antygen-przeciwcia�o �> histaminy, kt�ra kurczy mi�nie g�adkie naczy� wywo�uj�c charakterystyczn� duszno��. Znajomo�� p. umo�liwia nie tylko w�a�ciwe rozumienie procesu chorobowego, ale ma te� praktyczne znaczenie w leczeniu, pozwalaj�c stosowa� leczenie hamuj�ce rozw�j choroby poprzez wp�yw na odpowiednie mechanizmy patogenetyczne (stosowanie diety bezhistydynowej w dychawicy oskrzelowej, co zmniejsza wytwarzanie histaminy i nasilenie odczynu alergicznego). Czasem u�ywa si� okre�lenia etiopatogeneza, na oznaczenie nauki o przyczynach i mechanizmie powstawania i rozwoju choroby. PATOGENNO�� ? chorobotw�rczo��. PATOGNOMONICZNY, charakterystyczny, znamienny objaw danej choroby; np. wytrzeszcz ga�ek ocznych jest p. objawem ? nadczynno�ci tarczycy. PATOLOGIA, nauka o -zaburzeniach czynno�ci i zmianach morfologicznych ustroju powstaj�cych w przebiegu chor�b. Zasadniczym celem p. jest wyja�nienie istoty chor�b, zbadanie ich przyczyn i warunk�w, w kt�rych choroby rozwijaj� si� w ustroju. Odr�nia si� dwa dzia�y p.: � patofizjologi� i anatomi� patologiczn� (patomorfologi�). Ka�dy z nich bada inn� stron� tego samego procesu � choroby. Zmiany czynno�ci, zmiany budowy narz�d�w i tkanek w procesie chorobowym s� �ci�le ze sob� powi�zane i wzajemnie od siebie zale�ne. P. jest podstaw� wszystkich nauk klin., gdy� w celu rozpoznania i leczenia choroby nale�y pozna� i rozumie� jej przyczyny i mechanizm powstawania. PATOLOGIA MOLEKULARNA, kierunek patologii wyja�niaj�cy etiopatogenez� chor�b i ich przebiegu na podstawie prostych zjawisk fiz. i chem. Dzi�ki badaniom genet. okaza�o si�, �e r�ne stany chorobowe zale�� nie tylko od dzia�ania czynnik�w �rodowiska, ale w du�ym stopniu od istnienia odpowiedniego � kodu genetycznego, warunkuj�cego powstanie odpowiednich bia�ek, od kt�rych zale�y powstanie odpowiednich cech determinuj�cych m.in. odczyny chorobowe. PATOMORFOLOGIA ? anatomia patologiczna. PAWE� Z EGINY ? Egineta. PAWI�SKI J�zef, ur. 21 I 1851, zm. 16 V 1925, pol. lekarz internista; ordynator oddzia�u chor�b wewn. szpitala Dzieci�tka Jezus, potem �w. Ducha w Warszawie (1884-1923), cz�. Franc. Akad. Med. w Pary�u. Pionier kardiologii w Polsce. Autor 84 prac nauk., g�. z zakresu rozpoznawania i leczenia chor�b serca, a przede wszystkim zaburze� rytmu serca i naczy� wie�cowych. Dzia�acz spo�. w: Macierzy Szkolnej, Komitecie Pomocy dla os�b pracuj�cych na polu naukowym, Warszawskim Tow. Lekarskim. PAW��W Iwan P., ur. 26 IX 1849, zm. 27 II 1936, radz. fizjolog; prof. Wojsk. Akad. Med. w Petersburgu (od 1890), kier. Inst. Fizjologii Akad. Nauk ZSRR, kier. Wydz.Fizjologii Inst. Medycyny Eksperymentalnej (od 1891); cz�onek Petersburskiej A� (od 1907), Akad. Nauk ZSRR i Royal Society; tw�rca fizjologii wy�szych czynno�ci nerw. Pocz�tkowo zajmowa� si� fizjologi� uk�adu kr��enia i wykaza� na sercu zwierz�t istnienie specjalnych nerw�w reguluj�cych prac� mi�nia sercowego. W dalszych badaniach ujawni� znaczenie funkcji uk�adu nerw.; zajmowa� si� te� fizjologi� trawienia (1888-1903); prace te przynios�y mu nagrod� Nobla w 1904. Odkrycie przez P. odruch�w warunkowych (.�> odruch) zapocz�tkowa�o nauk� zw. fizjologi� wy�szych czynno�ci nerw. Wyja�niaj�c mechanizm czynno�ci nerw. P. stworzy� nauk� o dw�ch? uk�adach sygna��w: pierwszym, wsp�lnym dla cz�owieka i zwierz�t, oraz drugim, w�a�ciwym tylko cz�owiekowi, stanowi�cym fizjol. pod�o