p
PAB —> kwas para ammobenzoesowy.
PABACYD —> kwas para-aminobenzoesowy.
PABIALGINA, Pabialgin, Cibalgin, preparat zawierający —> allobarbital (dial) i ?aminofenazon (piramidon). Działa przeciwbólowe oraz przeciwgorączkowo i uspokajająco. Stosowany w bólach różnego pochodzenia, np. migrenie, bólu zębów, mięśnio-i nerwobólach (rwa kulszowa), bolesnym miesiączkowaniu. Może powodować (zwłaszcza przy przedawkowaniu lub długotrwałym stosowaniu) uszkodzenie szpiku.
PABIAMID? - sulfamlamid.
PACIORKOWCE,   streptokohi {Streptococcus), bakterie kuliste lub owalne, Gram-dodatnie, układające się w łańcuszki różnej dł. Tworzą dużą grupę obejmującą zarówno bakterie chorobotw. dla ludzi i zwierząt, jak i saprofityczne. Obecny podział p. na gatunki, odmiany i typy opiera się na właściwościach biochem., cechach fizjol. i budowie antygenowej. Większość p. ma działanie hemolizujące typu
beta lub alfa. W.patologii ludzkiej największe znaczenie ma p. betahemo-lizujący grupy serol. A, czyli ropo-twórczy (S. pyogenes); wywołuje on różę, płonicę, liszajec, pęcherzycę, anginy, zapalenie ucha środk., zapalenie, wsierdzia, posocznicę, chorobę reumatyczną jako następstwo infekcji paciorkowcowej. P. zieleniący (S. viridans) jest p. alfahemoli żującym; wywołuje przewlekłe zapalenie wsierdzia. P. kałowy {S. faecaUs), zw. potocznie enterokokiem, jest normalnym mieszkańcem przewodu pokarmowego. Może wywoływać zapalenie dróg moczowych, pęcherzyka żółciowego, opon mózgowych. P. mleczne mają znaczenie przemysłowe i ekologiczne; nie są chorobotwórcze.
PADACZKA, epilepsja, choroba św. Walentego, zespół chorobowy, którego istotą są napady padaczkowe z towarzyszącymi im zmianami czynności bioelektr. mózgu (—» elektroencefalografia). Napady padaczkowe polegają na nagłym występowaniu zespołu objawów somatycznych (ruchowych lub czuciowych), wegetatywnych bądź psych., spowodowanym rozmaitymi zmianami morfologicznymi albo metabolicznymi w mózgu. Podłożem napadu jest nadmierne, gwałtowne wyładowanie grupy komórek nerw., aktywujących określone układy strukturalno-czynnościowe mózgu, co objawia się zaburzeniem ich czynności, zwykle o charakterze pobudzenia, rzadziej zahamowania. Rozróżnia się p. objawową i p. o nie ustalonej przyczynie. Napady padaczkowe, ogólnie, dzieli się na ogniniskowe  czyli częściowe, pierwotnie uogólnione (małe i duże) i nie sklasyfikowane.
P. objawowa—postać p., w której napady są wywołane wyraźnie zaznaczonym uszkodzeniem określonej okolicy mózgu i mają z reguły charakter ogniskowy. Uszkodzenie (podrażnienie) mózgu może być wywołane np. blizną pourazową, krwiakiem podtwardówkowym, guzem mózgu, zmianami w naczyniach mózgowych, zakażeniem mózgu lub opon mózgowych itp. Wśród rozmaitych postaci p. objawowej wyróżnić należy: l) p. pourazową — postać p., w której występować mogą rozmaite rodzaje napadów, wywoływaną urazami czaszki i mózgu, a szczególnie stłuczeniem lub zranieniem mózgu, ujawniającą się najczęściej w 6 do 18 miesięcy po urazie;
2) p. alkoholową—występującą u nałogowych alkoholików, po wielu latach trwania nałogu, przy braku innych uchwytnych przyczyn napadów;
3) p. wieku starczego czyli późną—o rozmaitym przebiegu i charakterze napadów, rozpoczynającą się u osób po 50 r. życia, u których często udaje się ustalić przyczynę napadów (miażdżycę, nadciśnienie tętnicze, guz mózgu).
P. o nie ustalonej przyczynie, zw. skrytopochodną lub samoistną— polega na występowaniu napadów padaczkowych, zwykle pierwotnie uogólnionych, których przyczyny nie udaje się ujawnić. Skłonność do p. samoistnej występuje nieraz rodzinnie.
P. uogólniona—postać p. polegająca na występowaniu napadów utraty świadomości bądź krótkotrwałych, kilkusekundowych (petit mai, ab-sence), bądź przebiegających z uogólnionymi drgawkami tonicznoklonicznymi (duży napad—grand mai). W postaci klasycznej, duży napad padaczkowy poprzedzają objawy sygnałowe (—» aura padaczkowa, czuciowa, wzrokowa, słuchowa, węchowa lub smakowa). Następuje po tym nagła utrata świadomości, z upadkiem na ziemię, pojawia się kurcz tężcowy całego ciała, po którym występuje faza drgawek klonicznych. Po ustąpieniu kurczów utrzymuje się zamroczenie
o różnym czasie trwania. Po odzyskaniu świadomości chory wykazuje niepamięć wsteczną napadu. Zapis EEG między napadami jest zwykle nieprawidłowy.
P. ogniskowa, p. częściowa, p. korowa—polega na występowaniu napadów rozpoczynających się wyładowaniem określonej części jednej półkuli mózgu z objawami prostymi (ruchowymi, zmysłowymi, wegetatywnymi), bądź złożonymi (zaburzenie czynności umysłowych, pamięci, postrzegania, afektu, nastroju, objawy psychoruchowe). Napady p. ogniskowej mogą wtórnie uogólniać się, przyjmując postać tzw. napadu dużego (grand mai).
Z punktu widzenia charakteru napadów p. ogniskowej na wyróżnienie zasługuje kilka jej odmian, a mianowicie:
P. skroniowa, p. psychoruchowa, charakteryzująca się klin. i encefalograficznie zmianami wskazującymi na uszkodzenie części płata skroniowego. P. skroniowa wykazuje znaczną różnorodność objawów w sferze świadomości, intelektu, emocji i afektu oraz w sferze psychoruchowej. Przebiega pod postacią napadów zwężenia pola świadomości, zaburzeń pamięci, zmian nastroju, wyładowań afektywnych, nieraz b. złożonych aktów ruchowych i zachowań itp. (—> automatyzm padaczkowy).
P. Jacksona, postać p. ogniskowej, która cechuje się napadami ruchowymi, ruchowo-czuciowymi bądź czuciowymi, rozpoczynającymi się w ograniczonej części kończyny, twarzy bądź tułowia i rozprzestrzeniającymi się stopniowo na mniejszym lub większym obszarze tej samej polowy ciała („pochód drgawek"). Utrata świadomości występuje tylko w razie wtórnego uogólnienia się napadu.
Stan padaczkowy, szczególnie groźna postać padaczki polegająca na szeregu następujących jeden po drugim napadów padaczkowych, zwykle uogólnionych, przy czym chory między napadami nie odzyskuje przytomności.
Szczególne postacie napadów o charakterze padaczkowym bądź prawdopodobnie padaczkowym występują u dzieci. Wymienić należy: l) napady skłonów — krótkotrwałe, występujące pojedynczo lub w seriach, polegające na błyskawicznym albo nieco wolniejszym zgięciu do przodu głowy i tułowia. Napady skłonów występują w wieku niemowlęcym, spowodowane są różnorodnymi, wczesnymi uszkodzeniami ośrodkowego układu nerwowego; 2) napady zatrzymania oddechu— występujące u małych dzieci, zwykle pod wpływem przykrych bodźców emocjonalnych, bólu, zimna; polegają na nagłym, krótkotrwałym, przemijającym zatrzymaniu oddechu z utratą przytomności, sinicą, ogólnym zwiotczeniem bądź zesztywnieniem; napady te bywają objawem skazy kurczowej (spazmofilii); przebieg jest łagodny, napady ustępują zwykle po upływie trzeciego roku życia dziecka; leczenie środkami przeciw drgawkowymi daje wyniki pomyślne; 3) piknolepsję— polegającą na częstym występowaniu krótkotrwałych napadów wyłączonej świadomości, niekiedy z drobnymi objawami ruchowymi.

Rozpoznanie p. opiera się na danych z wywiadu chorobowego wskazujących na powtarzanie się napadów, na wynikach badania EEG, klin. badań neurologicznych   i   pomocniczych (rentg. czaszki, badanie płynu mózgowo-rdzeniowego, odma czaszkowa, angiografia mózgowa). Badania te pozwalają ustalić zarówno sam fakt występowania napadów p., jak też ich naturę oraz przyczynę i lokalizację ogniska padaczkorodnego w przypadkach p. objawowej, ogniskowej. Należy zwrócić uwagę na to, że zmiany zachowania się l emocjonalne składniki napadu p., zwlaszcza w przypadkach p. skroniowej, mogą nieraz maskować podstawowy składnik drgawkowy. Do składników maskujących należą zwłaszcza zaburzenia orientacji i nastroju, stany pobudzenia, niepokój, zwężenie pola świadomości, automatyzmy psychoruchowe.
Leczenie p. może być przyczynowe lub objawowe. Leczenie przyczynowe polega na usunięciu czynnika bezpośrednio wywołującego napady (np. blizny pourazowej, guza mózgu itp.). Jednakże w większości przypadków p. usunięcie przyczyny napadów jest niemożliwe. Stosuje się więc leki przeciw drgawkowe, które chory musi przyjmować systematycznie, niekiedy przez wiele lat, pod stałą kontrolą lekarską.
Chorzy na p. powinni unikać zajęć niebezpiecznych (przy ogniu, maszynach w ruchu, na wysokości), z reguły me powinni prowadzić pojazdów, powinni również unikać nadmiernych wysiłków, emocji i stanów napięcia psych. Alkohol we wszelkiej postaci jest zabroniony. Chorzy powinni dbać o przestrzeganie stałej aktywności życiowej, w miarę możności odpowiadającej ich kwalifikacjom i rodzajowi zawodu, optymalną kondycję psych. i fiz. oraz poczucie przydatności społ. B. cenne jest pod tym względem racjonalne, pozbawione nieuzasadnionych uprzedzeń zachowanie się otoczenia, zarówno w miejscu pracy chorego, jak i w innych jego środowiskach społecznych.
PAGET SirJames, ur. 11 I 1814, zm. 30 XII 1899, ang. chirurg i patolog; chirurg Szpitala św. Bartłomieja w Londynie (od 1834), członek Royal Society (od 1851), przewodniczący Royal College of Surgeons (od 1875). Pełnił funkcje nadwornego chirurga królowej Wiktorii. Przeprowadzał badania nad patologią guzów (przede wszystkim kości). W 1874 opisał odmianę nowotworu złośliwego brodawki sutkowe) i gruczołu piersiowego, w 1876 — chorobę zniekształcającą kości; obie jednostki noszą nazwę choroby Pageta.
PAGETA CHOROBA: l) sutka — zamaskowany rak wylotowych przewodów mlekowych sutka, występujący w postaci sączącej egzemy brodawki u kobiet starszych. Długo ma charakter przedinwazyjny; może przejść w postać naciekającą; rzadko daje przerzuty do węzłów pachowych. Leczenie operacyjne; 2) skóry—zmiana analogiczna jak w sutku; rak wylotowych odcinków gruczołów potowych (apokrynowych), występujący w okolicy zewn. narządów płciowych; 3) kości —> zniekształcające zapalenie kości przewlekle.
PAJĄKI JADOWITE, stawonogi z gromady pajęczaków (,Arachnida). Istotne znaczenie w medycynie mają w zasadzie pająki z grupy tarantul oraz pająki z rodziny Theridiidae. Gatunki tarantul występujące w Europie nie są groźne dla życia, ale liczne ukłucia wywołują u człowieka przykre dolegliwości. Bardziej niebezpieczne są gatunki tarantul występujące w ZSRR oraz w Ameryce Pd. i zach. stanach Ameryki Pn. Za najbardziej jadowitą z tej grupy uchodzi czarna tarantula panamska. Z drugiej grupy pająków jadowitych najgroźniejsze są: „karakurt" (czarny wilk) spotykany w ZSRR i „czarna wdowa" występująca w Ameryce Pn. i Pd. Ukłucie tych pająków jest trujące i może niekiedy doprowadzić do śmierci. „Czarna wdowa" jest pająkiem najlepiej poznanym z punktu widzenia medycyny. Bytuje zwykle pod spodem deski sedesowej w ustępach, stąd najczęstszym miejscem ukłucia bywają narządy płciowe męskie. W kilka minut po ukłuciu powstaje kurczowy ból obejmujący stopniowo brzuch, nogi, klatkę piersiową i plecy. Po upływie ok. godziny wszystkie duże grupy mięśni,  zwłaszcza mięśnie ściany brzucha, wykazują wzmożone napięcie i chory może w tym okresie wić się w bólach. W zatruciu jadem tego pająka występują niekiedy objawy, które mogą powodować zbędny zabieg chirurgiczny. Wymagane natychmiastowe leczenie szpitalne.
PAJĘCZYNÓWKA? opony mózgowo-rdzeniowe.
PALCE MŁOTECZKOWATE, nieprawidłowe ustawienie palców stopy, w którym podstawowe paliczki zgięte są grzbietowe, środkowe — podeszwowo, a paznokciowe — podeszwowo lub grzbietowe. Przyczyny tej wady bywają różne — m.in. noszenie zbyt krótkiego i ciasnego obuwia, porażenia mięśni, paluch koślawy. Zniekształcenie to dotyczy najczęściej II palca — ponieważ jest on najdłuższy, zbyt krótki but zmusza go do ustawienia w pozycji zgięcia. Nad uwypuklającym się stawem między-paliczkowym tworzy się b. bolesny odcisk. Zapobieganie i leczenie polega na noszeniu prawidłowego obuwia. Szczególną uwagę należy zwracać na to u dzieci — nawet skarpetki nie powinny być zbyt krótkie.
Leczenie w zniekształceniu niezbyt zaawansowanym może polegać na utrzymywaniu palca w wyproście za pomocą pasków przylepca. Należy zawsze unieruchomić palec na noc. Często stosuje się ruchy bierne. Przypadki nie poddające się postępowaniu zachowawczemu wymagają leczenia operacyjnego.
PALEC TRZASKAJĄCY, przeskakujący, zgrubienie ścięgna zginacza palców (I, II lub III), z jednoczesnym zwężeniem pochewki ścięgna. Przy ruchu zgięcia palca, w momencie przejścia zgrubiałego ścięgna przez zwężenie pochewki, słyszalny jest charakterystyczny trzask. Leczenie operacyjne.
PALEOPATOLOGIA, kierunek badawczy w ?• antropologii i?patologii, zajmujący się zmianami chorobowymi obserwowanymi w kopalnych szczątkach kostnych form przed-ludzkich i wczesnoludzkich. Do p. zaliczane bywa również anatomopatol. badanie zmumifikowanych zwłok ludzkich z okresu wczesnohistorycznego, jak też szczątków zwierząt, zwłaszcza towarzyszących człowiekowi pierwotnemu. Na podstawie danych p. można wysnuwać wnioski co do chorób, które gnębiły przodków człowieka i ludzkość w jej zaraniu.
PALIATYWNE LECZENIE, stosowanie środków lub zabiegów leczn., także chir., które nie wpływają na przyczynę ani mechanizm choroby, ale przynoszą ulgę w dolegliwościach, np. działają przeciwbólowe, uspokajająco itp. P.l. stosuje się gł. w stanach przebiegających z dużym nasileniem dolegliwości subiektywnych. P.l. w onkologii — postępowanie w przypadkach nowotworów b. zaawansowanych lub nie nadających się do —> leczenia chirurgicznego radykalnego ze względu na umiejscowienie, wiek chorego albo )ego stan ogólny. Celem l.p. jest przyniesienie choremu jak największe) ulgi w cierpieniu przy jak najmniejszym obciążeniu ustroju.
PALLANESTEZJA ? czucie (zaburzenia). narządów wewnętrznych, jak również w pewnej mierze o ich czynności.
PALPACJA, obmacywanie ciała, jeden ze sposobów—obadania przedmiotowego, pozwalający wnioskować o kształcie, wielkości i spoistości PALPITACJA —> kołatanie serca.                                                                                                                           
PALUCH SZTYWNY I PALUCH ZGIĘTY, stan, w którym dochodzi do częściowego lub całkowitego ograniczenia ruchomości palucha w stawie  śródstopno-paliczkowym. Przyczyną choroby są najczęściej zmiany zniekształcające, prowadzące stopniowo do bolesnego ograniczenia ruchów stawu śródstopno-paliczkowego palucha. Zmiany zniekształcające mogą powstawać na tle przebytych urazów i zapaleń uszkadzających chrząstkę stawową. Z powodu bólów palucha chory chodzi na zewn. krawędzi stopy, co łatwo poznać porównując zużycie podeszwy buta. Leczenie: w przypadkach dających małe dolegliwości, wystarcza zmiana obuwia lub modyfikacja jego podeszwy, okłady parafinowe, kąpiele oraz odpowiednie bierne i czynne ćwiczenia palucha;
w przypadkach przebiegających z silnymi bólami i nasilonymi zmianami stawowymi konieczne jest leczenie operacyjne.
PALUCHY KOŚLAWE, zniekształcenie polegające na szpotawym ustawieniu I kości śródstopia, wystawaniu ku stronie przyśrodkowej głowy tej kości oraz odchyleniu palucha do boku. W związku z koślawością palucha główka I kości śródstopia zaczyna wystawać do boku i tworzy tzw. „kostkę", czyli „powiększony staw". W miejscu tym, narażonym na stały ucisk ze strony obuwia, wytwarza się kaletka maziowa, w której często powstają zmiany zapalne, powodujące znaczne bóle. Na skórze w tej okolicy tworzy się często
bolesny odcisk. W zaawansowanym zniekształceniu paluch zachodzi od góry lub od dołu na palec drugi, który przyjmuje kształt —> palców młoteczkowatych. Zapobieganie i leczenie lekkich przypadków polega na noszeniu prawidłowego obuwia, w celu wyeliminowania ucisku na okolicę „kostki" pożądane jest stosowanie różnego rodzaju ochron (kółka, poduszeczki itp.); można stosować ciepło, kąpiele solankowe, okłady pod ceratką, jak również wykonywać ćwiczenia ruchowe. W przypadku stopy słabej czy płaskiej, współistniejącej z p.k., trzeba podjąć odpowiednie leczenie, stosować wkładki lub —> obuwie ortopedyczne. W większości zaawansowanych przypadków p.k. leczenie zachowawcze nie daje efektów i w zasadzie skuteczne jest jedynie leczenie operacyjne.

PALUDRIN -? proguanil .

. PAŁECZKI (bacterium), bakterie cylindryczne, Gram-ujemne. Wyróżnia się p. niezarodnikujące: p. odmieńca, okrężnicy, ropy błękitnej, —> Salmonella, Shigella, Klebsiella, oraz p. krótkie: —» krztuśca, wrzodu miękkiego,   dżumy,   tularemii   (Pas-teurella,   Brucella). P. odmieńca
{Proteus), urzęsiona, rośnie w warunkach tlenowych na zwykłych podłożach; występuje w przewodzie pokarmowym ludzi i zwierząt oraz w ich środowisku bytowania. Pałeczka odmieńca pospolitego (P. vulgaris) może wywoływać biegunki u niemowląt, zapalenia dróg moczowych. Proteus OXi» ma właściwość zlepiania się w surowicy chorych na dur plamisty (—> odczyn Weila-Felixa).
P. okrężnicy (Escherichia coli), przeważnie urzęsiona, rośnie dobrze na zwykłych podłożach; jest normalnym mieszkańcem jelita grubego człowieka i zwierząt wyższych. Określone typy serol. E. coli mogą wywołać biegunki u niemowląt, zapalenie dróg moczowych, zapalenie dróg żółciowych.
PAM ? pralidoksym.
PAMIĘĆ, złożony proces nerw., dzięki któremu bodźce działające na ustrój pozostawiają w układzie nerw. ślady utrzymujące się dłużej niż trwa działanie bodźców. Proces nerw. związany 2 p. przebiega etapami: l) odebranie bodźca przez receptory; 2) szyfrowanie go w formę impulsów dochodzących do ośrodków mózgowych (.—> ośrodki nerwowe), 3) przetworzenie w wyższych ośrodkach nerw. prowadzące do powstania wrażenia, postrzeżenia i wytworzenia śladu pamięciowego (engramu) oraz kojarzenie napływającej informacji z już wytworzonymi śladami pamięciowymi;
4) przechowywanie dopływającej informacji w formie p. trwałej i nietrwałej; 5) odtwarzanie zakodowanej informacji; 6) wykorzystanie odtworzonej ze śladu pamięciowego informacji w funkcjach mowy, ruchu lub reakcji emocjonalnych.
P. świeża (bezpośrednia, nietrwała) — krótkotrwała rejestracja zdarzeń w ośrodkowym układzie nerw.; ulega łatwo zakłóceniu pod wpływem czynników zewn. (np. wstrząs mózgu). Zasadnicze znaczenie w mechanizmie p. świeżej mają procesy elektrofizjol., w których uczestniczą zwłaszcza okolice asocjacyjne —» kory mózgowej. Utrwalenie (konsolidacja) śladu pamięciowego prowadzi do przekształcenia go w p. długotrwałą. P. jest zatem procesem składającym się z 2 etapów; pierwszy (p. świeża) wymaga wysokiego poziomu wzbudzenia mózgu oraz wytężonej —> uwagi; drugi (p. długotrwała) przebiega w ciągu dłuższego czasu. Mechanizm p. długotrwałej związany jest ze zmianami  w  ultrastrukturze  komórki nerw., polegającymi na modyfikacji składu nukleotydowego cząsteczek —> kwasu rybonukleinowego i syntezie białek w neuronach.
Zasadnicze typy p.: p. wzrokowa, ruchowa, słuchowa, w zależności od indywidualnej preferencji, tj. od rodzaju bodźców, które człowiek najlepiej zapamiętuje, i od sposobu zapamiętywania wybieranego w sytuacji swobodnego wyboru. W zależności od charakteru zapamiętywania rozróżnia się: p. logiczną—zapamiętywanie, przechowywanie i odtwarzanie gł. sensu materiału z uwzględnieniem zachodzących w nim związków; p. mechaniczną — zapamiętywanie, przechowywanie i odtwarzanie gł. formy zewn. materiału, bez wnikania w jego sens. Cechy p.: łatwość—zdolność do zapamiętywania dużej ilości materiału po niewielkiej ilości powtórzeń; gotowość — zapamiętany materiał przypomina się na żądanie; wierność— mierzona stopniem zgodności między odtworzonym a zapamiętanym materiałem; wybiórczość—tj. selektywność zapamiętywania i odtwarzania; trwałość—mierzona czasem przechowywania zapamiętanego materiału; pojemność (czyli zasięg, zakres) — mierzona ilością materiału, jaką człowiek potrafi odtworzyć po jednorazowej ekspozycji bodźców. Cechy p. badane są eksperymentalnie metodą wyuczania najczęściej materiału bezsensownego (ciągi liczbowe, szeregi głosek bezsensownych) w ściśle kontrolowanych warunkach.
PANDEMIA, -> epidemia ogarniająca dany kraj lub kilka krajów, kontynent albo nawet wszystkie części świata. P. cechuje zarówno zasięg przestrzenny, jak i masowość zachorowań. W czasach dawnych pandemicznie występowały np. takie choroby zak., jak —> dżuma, ospa prawdziwa, cholera, a nawet dur plamisty. Obecnie do pandemicznego szerzenia się ma tendencję —> grypa.
PANEWKA STAWOWA, wklęsła składowa stawu (pow. wypukłą stanowi główka). Zarówno panewka, jak i główka są pokryte chrząstką stawową szklistą, o b. gładkiej i lśniące; pow. Zmiany p.s. mogą być wrodzone lub nabyte w przebiegu różnych chorób stawów i kości. Panewka może być spłycona lub nadmiernie głęboka; np. wrodzony niedorozwój stawu biodrowego (dysplazja) wyraża się spłyceniem panewki. Chrząstka pokrywająca panewkę może ulec zmianom zwyrodnieniowym, jej pow. staje się wówczas nierówna i ścieńczała. Do częstych uszkodzeń p.s. dochodzi wskutek urazów — np. centralne zwichnięcie stawu biodrowego czy zwichnięcie stawu barkowego z oderwaniem tylnego fragmentu panewki powoduje niestabilność stawu.
PANKREATYNA, suchy wyciąg z trzustki zawierający enzymy: trypsynę, amylazę i lipazę, ułatwiające trawienie białek, cukrów i tłuszczów w obrębie jelit. Stosowany w przewlekłym zapaleniu trzustki, stanach pooperacyjnych trzustki, zaburzeniach trawienia, nieżytach jelit, biegunkach.
PANKREOZYMINA -> cholecystokinina.
PANOWANIE CECH ? dominowanie cech.
PANTOCAIN ? tetrakaina.
PANTOCID, Halazon, środek anty septyczny i dezynfekujący; działa również odwaniające. W roztworach wodnych odczepia wolny —> chlor.
Używany do odkażania wody do picia oraz dezynfekcji narzędzi chirurgicznych i bielizny.
PANTOMOGRAF, diagnostyczny aparat rentg. działający na zasadzie tomografii (? tomograf), wykorzystywany gł. w diagnostyce stomatologicznej. Kaseta z filmem o kształcie półkolistym, znajdująca się przed twarzą chorego, oraz lampa rentg. znajdująca się poza głową chorego, wykonują ruch po zmiennych krzywych odpowiednich do kształtu żuchwy, co pozwala na uzyskanie obrazu tzw. panoramicznego i jednocześnie warstwowego całej żuchwy na pojedynczym rentgenogramie o wymiarach 15 x 40. Użycie p. pozwala również uniknąć wykonywania pojedynczych zdjęć poszczególnych zębów i narażania chorego na liczne ekspozycje.  
PANTOPON?omnopon                                                                                                                                                                            .PANSTWOWA INSPEKCJA SANITARNA ,PIS ,zespół organów adm. Panstw.podporządkowanych Ministrowi Zdrowia i Opieki Społ. wykonujący zadania anitarno epidemiol. Do zadań PIS, która powstała w 1954, należy: nadzór zapobiegawczy, nadzór bieżący, zwalczanie chorób zak., zawodowych i zatruć pokarmowych, oświata zdrowotna. Na czele PIS stoi —> Główny Inspektor Sanitarny; terenowymi organami PIS są wojewódzcy i portowi inspektorzy sanitarni. Inspektorzy sanitarni są jednocześnie dyrektorami stacji sanitarno-epidemiol., które zatrudniają odpowiednio kwalifikowany personel i dysponują bazą laboratoryjną. Stacje pracują pod fachowym nadzorem i w oparciu o konsultacje instytutów nauk.
(—»Państwowy Zakład Higieny, Instytut Medycyny Pracy w Przemyśle Węglowym i Hutniczym, Instytut Medycyny Pracy w Przemyśle Włókienniczym i Chemicznym, Instytut Medycyny Morskiej i Tropikalne), Instytut Medycyny Pracy i Higieny Wsi, Instytut Żywności i Żywienia). Decyzjom inspektorów sanitarnych nadany został rygor natychmiastowej wykonalności, mają om i osoby przez nich upoważnione prawo wstępu do zakładów pracy, instytucji, na statki itp., mogą też w trybie przepisów o postępowaniu egzekucyjnym nakładać grzywny. Ze względu na zakres swych zadań, które dotyczą niemal wszystkich dziedzin życia, inspektorzy są obowiązani do współdziałania z organami administracji i organizacjami społecznymi.
PAŃSTWOWY ZAKŁAD HIGIENY, PZH, instytut nauk.-badawczy, którego podstawowym działaniem jest prowadzenie prac nauk. i usługowo-badawczych dostosowanych do potrzeb zdrowia ludności oraz rozwoju nauk, takich jak: higiena i epidemiologia, bakteriologia, wirusologia, immunologia, parazytologia, entomologia lek. oraz medycyna zapobiegawcza i oświata zdrowotna, a także prowadzenie badań biol., toksykologicznych i społ. związanych z zapobieganiem chorobom żak. PZH jest również koordynatorem prac prowadzonych w tych dziedzinach przez inne jednostki podległe Ministrowi Zdrowia i Opieki Społeczne), sprawuje nadzór specjalistyczny nad jednostkami pionu sanitarno-epidemiol., bierze udział we wdrażaniu osiągnięć nauk. do praktycznej działalności służby zdrowia. Filie PZH włączono do sieci wojewódzkich stacji sanitarno-epidemiologicznych.
PAPANICOLAU  George Nicolas, ur. 13 V 1883, zm. 19 II 1962, amer. lekarz histolog gr. pochodzenia;
prof. anatomii klin. w Cornell Medical College (1947-61). W 1917 wraz z C.R. Stockardem badając morfologiczne i cykliczne zmiany złuszczającego się nabłonka pochwy gryzoni wprowadził test wymazu z pochwy na ruję. W 1923 zaczął stosować metodę badania zmian zachodzących w śluzówce pochwy kobiet, w celu wczesnego wykrywania raka macicy. Autor ponad 100 prac naukowych.
PAPATASI ? gorączka papatasi                                                                                                                                                          .PAPAWERYNA, alkaloid izochinolinowy —> opium. Działa silnie rozkurczowo (spazmolitycznie) na mięśnie gładkie; wywiera słabe działanie antyarytmiczne (hamuje niemiarowość serca). Stosowany w stanach skurczowych przewodu pokarmowego (kolka jelitowa, wątrobowa, zaparcia spastyczne), dróg moczowych (kolka nerkowa, kamica), oskrzeli, naczyń krwionośnych itp.
PAPILLOMA ? brodawczak.                                                                                                                                                                           PAPKI, pudry płynne, zawiesiny ciał sproszkowanych w podstawie (proporcja l :1), z dodatkiem alkoholu (zwiększa efekt osuszający) oraz gliceryny (lepsze przyleganie). P. działają osłaniająco, chłodząco i osuszająco. Wysychając na pow. skóry tworzą silnie przylegającą warstwę substancji sproszkowane) (nie osypują się tak szybko, jak puder).
PAPUZIA CHOROBA? ptasia choroba.
PAOUELIN Ciaude, ur. 30 XII 1836, zm. 1905, franc. aptekarz i lekarz w szpitalu św. Łazarza w Paryżu. W miejsce stosowanego od setek lat rozżarzonego żelaza, skonstruował w 1876 przyrząd do przyżegania, tzw. termokauter (żegadło cieplne) z końcówką platynową; umożliwia on zatamowanie upływu krwi nawet z większych naczyń oraz ułatwia dokonywanie szeregu zabiegów operacyjnych.
PARACELSUS, właśc. Philippus Aureolus Theophrastus Bombastus von Hohenheim, ur. 10X11493, zm. 24 IX 1547, niem. lekarz, filozof, przyrodnik, alchemik; prawie całe życie podróżował, zyskując sławę świetnego lekarza; od 1526 był lekarzem miejskim w Bazylei i prof. uniw. P. zapoczątkował   jatrochemię, pierwszy zastosował w leczeniu preparaty chem. Wierzył w istnienie w każdym organizmie niewidzialnego pierwiastka życiowego — „archeusza", od którego działania miał zależeć stan zdrowia lub choroby. Występował przeciwko naukom powszechnie uznawanych takich autorytetów, jak: —> Hipokrates, Galen, Awicenna, przykładał większą wagę do doświadczenia i obserwacji chorego niż teoretycznej wiedzy książkowej. Był zwolennikiem stosowania środków prostych a silnie działających, uważając, że podstawowymi czynnościami organizmu są procesy chem., w których gł. rolę odgrywają rtęć, siarka i sól. Zakładał, że wszelkie zaburzenia we wzajemnej proporcji tych elementów powodują chorobę. Wierzył w możliwość wynalezienia leku uniwersalnego — „panaceum", w istnienie kamienia filozoficznego i tajemnych związków magicznych w przyrodzie. Autor szeregu dzieł, m.in. Die Grosse Wimdarzney (1536), Opus Paramirum (1562), w którym wyłożył gł. zasady swej nauki o przyczynach chorób, Paragraum (1565) traktującego o podstawach medycyny. Wiele rękopisów P. zaginęło. Jego poglądy odegrały wielką rolę w kształtowaniu się teorii med. i chem. aż do połowy XVII w.
PARACENTEZA, nacięcie błony bębenkowej w przebiegu zapalenia ucha środk., w celu stworzenia odpływu wydzieliny gromadzącej się w jamie bębenkowej. U niemowląt stosuje się niekiedy p. próbną, jeśli wziernikowanie ucha nie pozwala na całkowite wyłączenie stanu zapalnego ucha środk., mimo sugerujących objawów ogólnych.
PARACODIN ? dwuhydrokodeina.
PARADENTOZA —> przyzębica. PARADOKS STRESU —> stres. PARADOKS ZEGARÓW, paradoks czasu, paradoks bliźniąt,
zjawisko odmiennego upływu czasu mierzonego zegarem w obiekcie, który porusza się z pewną prędkością w stosunku do obserwatora. Oparte na teorii względności i określone wzorem:gdzie T jest czasem mierzonym w obiekcie lub w miejscu obserwacji, v — prędkością obiektu w stosunku do obserwatora, c — prędkością światła. Z równania tego wynika, że dla kosmonauty, lecącego w statku kosmicznym z prędkością zbliżoną do prędkości światła, czas będzie upływał znacznie wolniej niż na Ziemi. Teoretyczne wyliczenia stały się podstawą do przypuszczeń, że w takim wypadku życie kosmonauty znacznie się wydłuży, upływając zgodnie ze wskazaniami zegara na statku, a nie na Ziemi. W efekcie, po powrocie na Ziemię, kosmonauta może zastać cywilizację o kilka tyś. lat starszą, podczas gdy jego czas podróży wyniósł kilkanaście lat. P.z. został udowodniony w reaktorach atomowych na cząstkach promieniowania jonizującego, jednak w odniesieniu do organizmów żywych brak dotąd potwierdzenia tej hipotezy.                                                                                                                                                                  PARAFAZJA?afazja.                                                                                                                                                                                 PARAFIMOZA ?.załupek.                                                                                                                                                                               PARAFINA, mieszanina węglowodorów otrzymywana podczas destylacji ropy naftowej. P. stała używana jest jako podłoże do wyrobu maści i kremów (nie jełczeje). P. płynna działa osłaniające i przeczyszczające; stosowana w nawykowych zaparciach, nieżycie żołądka; zmniejsza wchłanianie witamin.
PARAFINOTERAPIA, rodzaj ? ciepłolecznictwa, zewnętrzne stosowanie roztopionej parafiny do okładów i kąpieli miejscowych. Zob. też okłady parafinowe.
PARAPORMALDEHYD ? formaldehyd.
PARAFRENIA, rzadka postać ? psychozy, charakteryzująca się występowaniem względnie usystematyzowanych urojeń i różnego rodzaju omamów. Leczenie w przypadkach p. jest podobne jak w innych psychozach.
PARAGONIMOZA, choroba inwazyjna wywoływana przez przywrę płucną Paragonimus westermani. Dość szeroko rozpowszechniona, występuje przede wszystkim na Dalekim Wschodzie — w Chinach, Korei, Japonii, ale również w niektórych krajach Afryki i Ameryki Pd. Żywicielem ostatecznym jest człowiek oraz niektóre zwierzęta mięsożerne, w tym gł. kot i pies. Zarażenie następuje przez spożycie surowych lub półsurowych—^skorupiaków (raki, kraby), w których ciele znajdują się metacerkarie (—> cerkaria). W dwunastnicy uwalniają się z cyst larwy, które wędrują przez ściany przewodu pokarmowego do jamy otrzewnej. Następnie przez przeponę przenikają do miąższu płucnego, gdzie wywołują odczyn zapalny i powodują wytworzenie się torbieli. Na klin. obraz choroby składają się gł. objawy zapalenia płuc. W wypadku gdy pasożyt zawędruje do mózgu, może dojść do porażeń. Z objawów klin. najbardziej charakterystyczny jest poranny kaszel, z odkrztuszaniem brunatnej plwociny. Rozpoznanie polega na wykryciu w plwocinie jaj przywry. Dużą wartość w diagnostyce mają radiologiczne badania klatki piersiowej oraz metody immunol. Leczenie szpitalne. Zapobieganie polega na nie spożywaniu surowych lub półsurowych raków i krabów w ogniskach endemicznych. Pieczenie lub ogrzewanie skorupiaków w temp. 55°C przez 5 min zabija metacerkarie przywry płucnej.
PARAGRAFIA ? agrafia.
PARALELOGRAF ? klamrograf.
PARALELOMETR ?klamrograf.
PARALIŻ —>- porażenie.
PARAMNEZJA, zniekształcenia w odtwarzaniu wspomnień, zw. też iluzjami pamięciowymi. Odmianą p. jest zjawisko, gdy choremu się zdaje, że coś, co widzi, słyszy lub przeżywa obecnie, po raz pierwszy już kiedyś widział lub przeżywał. P. występuje najczęściej w napadach padaczki skroniowej, lecz może też wystąpić pod wpływem silnego zmęczenia lub wyczerpania, długotrwałej bezsenności itp.
PARANOJA ? obłęd.
PARA-PAS ? kwas para-aminosalicylowy.
PARAPLEGIA ? porażenie (poprzeczne).
PARAPSYCHOLOGIA, dziedzina psychologii zajmująca się problematyczną sprawą zdolności człowieka do przewidywania przyszłości, przekazywania na odległość swoich uczuć lub myśli. W ostatnich latach zainteresowanie p. wzrasta znacznie, jednakże jak

dotychczas brak wystarczających danych empirycznych na poparcie podstawowych tez tej dziedziny psychologii. Zob. też spostrzeganie pozazmysłowe.
PARASYMPATYCZNY UKŁAD NERWOWY ? przywspółczulny układ nerwowy.
PARASYMPATYKOTONIA, utrzymujący się stan wzmożonego napięcia — przywspółczulnego układu nerw. Do objawów p. należy zwolnienie akcji serca (—> rzadkoskurcz), zwężenie źrenic, wzrost napięcia mięśniówki gładkiej jelit (często bóle spastyczne), przewodów żółciowych i moczowodów.
PARATHORMON, paratyreoidyna, polipeptydowy hormon wydzielany przez —> przytarczyce; z witaminą D (synergistycznie) i —>-kalcytoniną (antagonistycznie) bierze udział w regulacji stężenia jonów wapnia (Ca2+) we krwi. Powoduje wzrost stężenia wapnia w osoczu (hiperkalcemię), zwiększając wchłanianie wapnia z kości i jelit (silniej działa witamina D). Ponadto działa na nerki, zwiększając wchłanianie zwrotne wapnia w kanalikach nerkowych i jednocześnie hamując resorbcję fosforanów. Wydzielanie p. pobudzane jest bezpośrednio przez obniżenie stężenia jonów wapnia we krwi. Brak p. prowadzi do —> tężyczki.
PARATYFUS ? dur rzekomy.
PARATYREOIDYNA ? parathormon.
PARAZYTOCENOZA, zespól pasożytów jednego lub wielu gatunków w danym żywicielu albo w danym narządzie żywiciela, powiązany wzajemnymi stosunkami ekologicznymi.
PARAZYTOFAUNA, ogół pasożytów danego gatunku żywiciela (p. gatunku) lub danego terytorium (p. terytorium).
PARAZYTOLOGIA, dział biologii zajmujący się badaniem —> pasożytów i pasożytnictwa, a więc formami bytowania pasożyta w organizmie żywiciela innego gatunku. Podstawowymi zagadnieniami p. są: przystosowanie się pasożytów do przebywania w organizmie żywiciela, wzajemne stosunki między pasożytem i żywicielem, rozmieszczenie pasożytów, ich biologia, a w niej przede wszystkim cykle rozwojowe, zmiana żywicieli, rozrodczość, zależność od warunków środowiska itd. Ze względu na przynależność systematyczną badanych pasożytów p. dzieli się na: —> protozoologię, helmintologię i arachnoentomologię. Zależnie od rodzaju żywicieli p. dzieli się na:, lekarską, weterynaryjną i rolniczą. Jako nauka kompleksowa p. związana jest ściśle z innymi naukami: medycyną, weterynarią, chemią, naukami rolniczymi itd.
PARAZYTOZA, ? inwazja i ? choroba inwazyjna wywołana przez pasożyty, a także zmiany morfologiczne wywołane obecnością pasożytów. PARAZYTYZM ? pasożytnictwo. PARCH ? grzybice skóry.
PARCIE NA MOCZ I STOLEC, odczucie wywołane podrażnieniem zakończeń nerw. w ścianach pęcherza moczowego i odpowiednio jelita prostego wskutek wypełnienia ich produktami wydalania. Parcie na stolec nie prowadzi do wydalenia kału na zewnątrz, a pobudzenie związanych z parciem ośrodków, znajdujących się
w rdzeniu lędźwiowym i krzyżowym, jest hamowane przez podlegające woli ośrodki korowe. Hamowanie korowe znoszone jest w odpowiednich okolicznościach i wtedy może nastąpić wypróżnienie. Parcie na mocz jest wynikiem rozciągnięcia ścian pęcherza moczowego przez zbierający się mocz. Podobnie jak przy parciu na stolec odruch ten, którego ośrodki również leżą w rdzeniu kręgowym, jest hamowany przez ośrodki korowe.
PARE Ambroise, ur. 1509, zm. 20 XII 1590, franc. chirurg (cyrulik); największy chirurg Odrodzenia. Mając zaledwie 20 lat pracował jako chirurg polowy. Brał udział w wielu kampaniach wojskowych i wprowadzał humanitarne metody postępowania na polu bitwy. Był lekarzem i chirurgiem przybocznym królów: Henryka II, Franciszka II, Karola IX i Henryka III. W 1537 na podstawie obserwacji doszedł do wniosku, że szeroko praktykowane polewanie ran wrzącym olejem lub przyżeganie ich rozpalonym żelazem jest szkodliwe. Wynalazł narzędzie do zaciskania krwawiących w ranie naczyń. Udoskonalił amputacje kończyn, nastawianie zwichnięć dużych stawów stosując metody wyciągowe, operacje przepuklin. Wprowadził szereg aparatów ortopedycznych i protez; zajmował się różnymi działami medycyny, także położnictwem. Ogłosił kilkadziesiąt prac w języku franc. Wydanie zbiorowe jego dzieł Oeiwres, Lyon 1962.
PARESTEZJE, objawy podrażnienia czuciowego, występujące przy nieznacznych uszkodzeniach włókien czuciowych, niekiedy również przy uszkodzeniach płatów czołowych mózgu. P. polegają gł. na samoistnie występujących wrażeniach czuciowych o charakterze mrowienia, kłucia, palenia, pieczenia itp., dotyczących określonych okolic skóry, zależnie od lokalizacji uszkodzenia.
PAREZA —> niedowład.
PARIETOGRAFIA, metoda badania radiologicznego, polegająca na określaniu grubości ściany żołądka na rentgenogramach jamy brzusznej — po wprowadzeniu gazu do żołądka i jamy otrzewnej; przydatna w rozpoznawaniu nacieków powodujących zgrubienie ściany narządu.
PARIN Wasili W., ur. 18 III 1903, zm. 15 VI 1971, radz. fizjolog; organizator i długoletni dyr. Inst. Problemów Medyczno-Biol. oraz organizator badań z zakresu biologu i medycyny lotniczej i kosmicznej, członek rzeczywisty Akad. Nauk i Akad. Nauk Med. ZSRR. Zajmował się odruchową regulacją układu krążenia (zwłaszcza z receptorów naczyń płucnych), zastosowaniem podstaw cybernetyki w —> kardiologii oraz telemetrią procesów fizjol. Inicjator przystosowania różnych metod dla celów kontroli stanu zdrowia kosmonautów.
PARKINSON James, ur. 11 IV 1735, zm. 21 XII 1824, ang. lekarz praktyk, przyrodnik i polityk. Opisał w 1817 klasyczną —> drżączkę poraźną od niego nazwaną chorobą Parkinsona.
PARKINSONA CHOROBA ? drżączka poraźną.
PARKINSONIZM, zespół objawów, przypominających —> drżączkę poraźną, występujący w następstwie rozmaitych uszkodzeń mózgu (p. objawowy), jak np. po —> nagminnym śpiączkowym zapaleniu mózgu, zatruciu tlenkiem lub dwusiarczkiem węgla, w przebiegu miażdżycy i innych chorób mózgu. Nierzadko spotyka się p. polekowy, zwłaszcza po niektórych lekach psychotropowych.
PARNAS Jakub Karol, ur. 16 I 1884, zm. 29 I 1949, pol. biochemik i fizjolog; prof. uniw. w Warszawie (1916-19) i Lwowie (1920-41), od 1943 dyr. Inst. Biochemii Akad. Nauk ZSRR w Moskwie. Czł. PAU (od 1931), AŃ ZSRR (od 1942), Akad. Nauk Med. ZSRR (od 1944), Akad. Med. w Paryżu (od 1945), Akademii Leopoldina w Halle; doktor h. c. uniw. w Atenach i Paryżu. Jeden z twórców współczesnej biochemii, pionier enzymologii. Najważniejsze prace dotyczyły m.in.: przemiany węglowodanów w organizmie zwierzęcym, chem. mechanizmu skurczu mięśni oraz wyjaśnienia glikogenolizy i roli fosforu w organizmie. Jako jeden z pierwszych zastosował izotopy do badań przemiany związków fosforowych w mięśniach (1937). Pozostawił ok. 150 prac nauk., m.in. podręcznik Chemia fizjologiczna (1922), a stworzona przez niego tzw. szkoła lwowska wykształciła szereg poi. biochemików.
PARODONTOLOGIA, specjalistyczny dział ? stomatologii zajmujący się zespołem tkanek otaczających ząb, zwanych przyzębiem i jego patologią wynikającą: z procesu starzenia się ustroju, chorób różnych narządów i układów, ze szkodliwości środowiska pracy i zawodu. Celem p. jest rozpoznawanie, zapobieganie i leczenie chorób przyzębia i błony śluzowej jamy ustnej, także profilaktyka onkologiczna. P. łączy w sobie elementy chirurgii stomatologicznej, protetyki, ortodoncji oraz elementy interny, dermatologii, onkologii, endokrynologii, fizyko- i balneoterapii. Czołowym przedstawicielem p. w Polsce był—>-I. Pietrzycki, twórca określenia —>-przyzębica.
PARODONTOPATIE,  choroby przyzębia, stanowiące po próchnicy drugie co do częstości schorzenia jamy ustnej. Podziału chorób przyzębia dokonało Międzynarodowe Tow. do Badań nad Parodontopatiami ARPA w 1955, wyróżniając trzy grupy: p. zapalne (powierzchowne i głębokie), p. dystroficzne (?przyzębica i desmodontoza); p. nowotworowe (umiejscowione i uogólnione). Na p. zapadają częściej mężczyźni. Duży wpływ na powstawanie p. ma higiena jamy ustnej. Ubytki przyszyjkowe i na powierzchniach stycznych podtrzymują stany zapalne przyzębia. Większe

nasilenie p. stwierdza się w rejonach przemysłowych. Leczenie: likwidacja patol. kieszonek dziąsłowych i kostnych, przywrócenie prawidłowej funkcji uzębienia, higiena jamy ustnej, leczenie chorób układowych.
PARODONTOZA ? przyzębica.                                                                                                                                                                PAROKSYZM, atak, napad, nagłe, napadowe wystąpienie lub zaostrzenie objawów chorobowych.
PAS —> kwas para-aminosalicylowy.                                                                                                                                                     PASAŻOWANIE   BAKTERII, przenoszenie bakterii z jednego podłoża na drugie lub posiewanie zawierającego bakterie materiału na odpowiednie podłoża. Odpowiednie metody p. pozwalają na wyodrębnienie czystych hodowli bakterii. Niektóre gatunki dają się pasażować tylko drogą zakażenia wrażliwych zwierząt.
PASOŻYT, organizm, który wykorzystuje inny organizm jako środowisko życia i zdobywania pożywienia. P. może być: l) bezwzględny, bezwarunkowy, który w ciągu całego okresu rozwojowego lub tylko w niektórych stadiach czy pokoleniach jest pasożytem, przy czym życie pasożytnicze jest konieczne do zamknięcia jego osobniczego albo gatunkowego cyklu rozwojowego, 2) czasowy, korzystający z organizmu żywiciela przez krótki okres czasu, jedno- lub wielokrotnie; 3) eurykseniczny, który w określonym stadium rozwojowym może występować w różnorodnych żywicielach, należących do różnych i nieraz znacznie oddalonych od siebie grup systematycznych, 4)przypadkowy, właściwy dla innego gatunku żywiciela, który jednak może w pewnych przypadkach przebywać w nieswoistym żywicielu. Ponadto istnieje szereg innych typów p. o równym stosunku do żywicieli. Zob. też: wnętrzniaki, zewnętrzniaki.
PASOŻYTNICTWO,    parazytyzm, forma bytowania ? pasożyta w organizmie żywiciela, polegająca na wykorzystaniu organizmu żywicielskiego jako środowiska życia i zdobywania pożywienia. Formy p. mogą być różnorakie, w zależności od rodzaju pasożyta i jego stosunku do żywiciela.
PASTA CYNKOWA, pasta Lassara, maść zawierająca tlenek cynku i kwas salicylowy jako składniki podstawowe; działa wysuszające i ochronnie; powszechnie stosowana w leczeniu ropnych ran.
PASTA LASSARA? pasta cynkowa.
PASTA SILIKONOWA, maść stosowana w leczeniu oparzeń (poi. metoda); działa wysuszające, chroni zregenerowane komórki naskórka przed działaniem enzymów proteolitycznych bakteryjnych i tkankowych.
PASTERYZACJA, rodzaj dezynfekcji płynów: niszczenie wegetatywnych (żywotnych) form drobnoustrojów chorobotw. przez krótkotrwałe ogrzewanie płynu (np. mleka) do temperatury 62-95°C (odpowiednio dla danego aparatu — pasteryzatora) i następnie szybkie ochłodzenie; nie zmienia składu chem. płynu i nie pozbawia go witamin. P. przerywana —> tyndalizacja.
PASTEUR Louis, ur. 27 XII 1822, zm. 28 IX 1895, franc. chemik i mikrobiolog; prof. uniw. w Strasbur-gu (od 1849), Lilie (od 1854), Ecole Normale w Paryżu (od 1857), Sorbony (od 1867); czł. Akad. Nauk (od 1862), Akad. Med. (1873), Akad. Franc. (od 1881); twórca podstaw mikrobiologii i? immunologii. W 1860 udowodnił, że fermentacja spowodowana jest rozwojem mikroskopijnych drobnoustrojów. Z kolei wykrył sposób zapobiegania psuciu się środków spożywczych przez wyjaławianie podwyższoną temp. (—> pasteryzacja). W szeregu eksperymentów obalił ostatecznie w 1864 teorię samorództwa, a w 1865 ustalił przyczyny choroby )edwabników i sposoby jej zapobiegania. W 1878 ogłosił teorię o bakteryjnym pochodzeniu niektórych chorób. W 1880 wprowadził metodę szczepień ochronnych w cholerze drobiu, w 1881 szczepień przeciwko —> wąglikowi, w 1883 przeciwko różycy świń. Badania nad —> wścieklizną doprowadziły do uzyskania skutecznej szczepionki zapobiegającej rozwojowi tej choroby (1885). Gł. zasługą P. było wykazanie, że chorobę zak. wywołuje swoisty drobnoustrój, który może być wyhodowany na pożywkach, a wprowadzony do organizmu wywołuje chorobę oraz pozostawia odporność; odporność taką można też uzyskać sztucznie za pomocą szczepień osłabionymi lub zabitymi zarazkami.
PASTEURELLA, rodzaj bakterii, krótkie pałeczki o dl. 1-2 um, Gram-ujemne, barwiące się biegunowo, rosną na pożywkach zwykłych w atmosferze tlenowej. P. pestis wywołuje ? dżumę, P. tularensis —> tularemię. Rezerwuarem zarazków są gryzonie.
PASTY, odmiana —» maści, w których ilość substancji stałych (leku) wynosi od ok. 25% (p. miękkie) do 50% (p. twarde). Z uwagi na gęstą konsystencję, p. są stosowane na pow. skóry jako preparaty ochraniające, pokrywające i przeciwzapalne.
PASZKIEWICZ Ludwik Antoni, ur. l VI 1878, zm. 12 VII 1967, pol. lekarz anatomopatolog; prof. uniw. (1924-52), a następnie Akad. Med. w Warszawie (do 1961), czł. PAU (od 1945) oraz PAN (od 1952). Jeden z gł. organizatorów tajnego nauczania medycyny w okresie okupacji w Warszawie. Autor licznych prac nauk., 3-tom. podręcznika Anatomia patologiczna (1952) oraz Technika sekcji zwłok. Redaktor Poi. Tygodnika Lek., współorganizator i pierwszy prezes Poi. Tow. Anatomopatol. (1959-67);
wychowawca wielu poi. anatomopatologów.
PATOFIZJOLOGIA, fizjopatologia, fizjologia patologiczna, nauka o zaburzeniach czynności ustroju w przebiegu chorób. Jest to drugi
obok —> anatomii patologicznej (patomorfologii) dział ? patologii. Podział patologii na p. i anatomię patol. jest stosowany m.in. ze względu na odrębne metody badawcze. Gł. metodą badawczą w p. jest doświadczenie (eksperyment) na żywym ustroju. Dlatego też p. nazywa się często patologią doświadczalną. Eksperyment daje możność stworzenia dowolnych warunków w celu zbadania, jakim zaburzeniom ulegną czynności danego ustroju.
PATOGENEZA, nauka o mechanizmie, czyli o sposobach i warunkach powstawania i rozwoju choroby. P. wyjaśnia sposób działania —> czynników chorobotwórczych na ustrój, sposób reagowania ustroju i warunki, w których określony czynnik chorobotw. wywoła daną chorobę. Jeśli —» etiologia odpowiada na pytanie „co", to p. odpowiada na pytanie „jak". Jeśli np. czynnikiem etiologicznym oskrzelowej —> dychawicy może być uczulenie (np. na poziomki), to w p. tego schorzenia odgrywa rolę m.in. wyzwalanie pod wpływem reakcji antygen-przeciwciało —> histaminy, która kurczy mięśnie gładkie naczyń wywołując charakterystyczną duszność. Znajomość p. umożliwia nie tylko właściwe rozumienie procesu chorobowego, ale ma też praktyczne znaczenie w leczeniu, pozwalając stosować leczenie hamujące rozwój choroby poprzez wpływ na odpowiednie mechanizmy patogenetyczne (stosowanie diety bezhistydynowej w dychawicy oskrzelowej, co zmniejsza wytwarzanie histaminy i nasilenie odczynu alergicznego).
Czasem używa się określenia etiopatogeneza, na oznaczenie nauki o przyczynach i mechanizmie powstawania i rozwoju choroby.
PATOGENNOŚĆ ?  chorobotwórczość.
PATOGNOMONICZNY, charakterystyczny, znamienny objaw danej choroby; np. wytrzeszcz gałek ocznych jest p. objawem ? nadczynności tarczycy.
PATOLOGIA, nauka o -zaburzeniach czynności i zmianach morfologicznych ustroju powstających w przebiegu chorób. Zasadniczym celem p. jest wyjaśnienie istoty chorób, zbadanie ich przyczyn i warunków, w których choroby rozwijają się w ustroju. Odróżnia się dwa działy p.:
— patofizjologię i anatomię patologiczną (patomorfologię). Każdy z nich bada inną stronę tego samego procesu
— choroby. Zmiany czynności, zmiany budowy narządów i tkanek w procesie chorobowym są ściśle ze sobą powiązane i wzajemnie od siebie zależne. P. jest podstawą wszystkich nauk klin., gdyż w celu rozpoznania i leczenia choroby należy poznać i rozumieć jej przyczyny i mechanizm powstawania.
PATOLOGIA MOLEKULARNA, kierunek patologii wyjaśniający etiopatogenezę chorób i ich przebiegu na podstawie prostych zjawisk fiz. i chem. Dzięki badaniom genet. okazało się, że różne stany chorobowe zależą nie tylko od działania czynników środowiska, ale w dużym stopniu od istnienia odpowiedniego — kodu genetycznego,   warunkującego  powstanie odpowiednich białek, od których zależy powstanie odpowiednich
cech determinujących m.in. odczyny chorobowe.
PATOMORFOLOGIA ? anatomia patologiczna.
PAWEŁ Z EGINY ? Egineta.
PAWIŃSKI Józef, ur. 21 I 1851, zm. 16 V 1925, pol. lekarz internista;
ordynator oddziału chorób wewn. szpitala Dzieciątka Jezus, potem św. Ducha w Warszawie (1884-1923), czł. Franc. Akad. Med. w Paryżu. Pionier kardiologii w Polsce. Autor 84 prac nauk., gł. z zakresu rozpoznawania i leczenia chorób serca, a przede wszystkim zaburzeń rytmu serca i naczyń wieńcowych. Działacz społ. w:
Macierzy Szkolnej, Komitecie Pomocy dla osób pracujących na polu naukowym, Warszawskim Tow. Lekarskim.
PAWŁÓW Iwan P., ur. 26 IX 1849, zm. 27 II 1936, radz. fizjolog;
prof. Wojsk. Akad. Med. w Petersburgu (od 1890), kier. Inst. Fizjologii Akad. Nauk ZSRR, kier. Wydz.Fizjologii Inst. Medycyny Eksperymentalnej (od 1891); członek Petersburskiej AŃ (od 1907), Akad. Nauk ZSRR i Royal Society; twórca fizjologii wyższych czynności nerw. Początkowo zajmował się fizjologią układu krążenia i wykazał na sercu zwierząt istnienie specjalnych nerwów regulujących pracę mięśnia sercowego. W dalszych badaniach ujawnił znaczenie funkcji układu nerw.; zajmował się też fizjologią trawienia (1888-1903);
prace te przyniosły mu nagrodę Nobla w 1904. Odkrycie przez P. odruchów warunkowych (.—> odruch) zapoczątkowało naukę zw. fizjologią wyższych czynności nerw. Wyjaśniając mechanizm czynności nerw. P. stworzył naukę o dwóch? układach sygnałów:
pierwszym, wspólnym dla człowieka i zwierząt, oraz drugim, właściwym tylko człowiekowi, stanowiącym fizjol. podłoże myślenia i mowy. Nowe zasady badania czynności układu nerw. dały podstawę rozwojowi materialistycznej psychologii. Stworzona przez P. nauka o wyższych czynnościach nerw. miała doniosłe znaczenie dla nauki w ogóle, a zwłaszcza dla biologii, fizjologii, medycyny i psychologii.
PAZNOKCIE, płytki rogowe pokrywające grzbietową pow. dolnych członów (paliczków) palców rąk i stóp. Brzegiem tylnym i bocznymi p. wsunięty jest w bruzdę skóry; brzeg przedni wystaje wolno. Część p. tylna zw. korzeniem jest cienka i całkowicie przykryta przez skórę; widoczna jest tylko półksiężycowa część korzenia — biało zabarwiony obłączek. Środkowa część p. utworzona jest przez trzon, którego podłoże stanowi macierz paznokcia. Do najczęstszych chorób p. należy grzybica p. (—> grzybice skóry).
PAZNOKCIE WRASTAJĄCE,
chorobliwe zawijanie się pod spód i wrastanie (z obu boków) obwodowej części —> paznokci u palców nóg, przeważnie u paluchów, w wal otaczający płytkę paznokciową. W miejscu wrastania powstaje b. bolesny odczyn zapalny i łatwo rozwija się wtórne zakażenie. Sprawa przykra i uporczywa, najczęściej następstwo noszenia ciasnego obuwia. Leczenie polega na usunięciu płytki paznokciowej, w całości lub w części, stosowaniu środków przeciwzapalnych i zmianie niewygodnego obuwia. Aby zapobiec wrastaniu paznokci, należy je obcinać poprzecznie, najlepiej cążkami, tylko nieznacznie zaokrąglając po bokach, po uprzednim wymoczeniu nóg w ciepłej wodzie z mydłem.
PCHŁY (Aphaniptera), drobne pijące krew owady, bezskrzydłe stawonogi pasożytujące na ptakach i ssakach. Aparat gębowy u dorosłych p. typu kłująco-ssącego, u larw — gryzącego. W Polsce występują najczęściej gatunki: p. ludzka (Pulex irritans), która przenosi zarazki —> dżumy, niektóre —> gronkowce oraz jest żywicielem pośrednim tasiemca psiego (Dipylidium caninwn); p. psia (Ctenocephalides canis) przenosząca dur endemiczny szczurzy; p. szczurza (Xenopsylla cheopsis) przenosząca zarazki dżumy dymieniczej ze szczura na szczura i ze szczura na człowieka oraz dur endemiczny szczurzy. W Ameryce, Afryce i Azji występuje bardzo dokuczliwa dla ludzi i bydła
p. piaskowa (Tunga penetrans), która po zapłodnieniu wdraża się w skórę ofiary i tam pasożytuje.
PCK, Polski Czerwony Krzyż ? Czerwony Krzyż.
PEAN Jules, ur. 29 XI 1830, zm. 301 1898, franc. chirurg; prof. chirurgii uniw. w Paryżu i czł. Akad. Medycyny (od 1885). Wynalazca kilku narzędzi, m.in. kleszczyków hemostatycznych (do chwytania krwawiących naczyń), i nowych metod operacyjnych. W 1873 wprowadził metodę wycięcia macicy z przydatkami (w przypadkach nowotworu) poprzez —>-pochwę. Jako pierwszy w 1879 wyciął część żołądka z powodu raka. Autor szeregu prac, w tym Lefons de climque chirurgicale professees d 1'HSpital Saint Luc (t. 1-9, 1876-95).

PEDAGOGIKA, nauka o ? wychowaniu; o celach, treści, metodach, środkach i formach organizacyjnych procesu wychowawczego. Zadaniem p. jest formułowanie norm i zasad praktycznego postępowania, analiza celów wychowawczych. Działy p.:
l) p. ogólna, czyli „wprowadzenie do p.", zajmująca się charakteryzowaniem przedmiotu, zadań, metod badań p. jako nauki, jej podstawowymi pojęciami; 2) dydaktyka, teoria ? nauczania i umysłowego —> kształcenia, zajmująca się przebiegiem procesu nauczania, jego celami, treścią i formami organizacyjnymi. W skład dydaktyki wchodzą: dydaktyka ogólna i metodyki szczegółowe nauczania poszczególnych przedmiotów na kolejnych szczeblach nauczania; 3) teoria wychowania moralnego, estetycznego, fizycznego; 4) teoria i organizacja szkolnictwa (p. porównawcza), analizująca organizację systemów szkolnych w różnych krajach, omawiająca metody organizowania i kierowania pracą szkolną, szkolnictwem.
PEDERASTIA, zboczenie płciowe będące formą —> homoseksualizmu, polegające na utrzymywaniu stosunków seksualnych między mężczyznami.
PEDIATRIA, nauka o dziecku w stanie zdrowia i choroby. Zajmuje się rozwojem psychomotorycznym dziecka, jego odrębnościami fizjopatol., dojrzewaniem dziecka i kształtowaniem jego osobowości. Obejmuje zapobieganie chorobom i leczenie oraz problemy rozwoju dziecka w społeczeństwie (żłobki, przedszkola, szkoła). Jako samodzielna gałąź medycyny p. wyodrębniła się w Polsce w pierwszej połowie XIX w. Opieką pediatryczną objęte są wszystkie dzieci w Polsce.
PEDICURE, zabieg pielęgnowania stóp, gł. paznokci. Po moczeniu nóg w cieplej wodzie z boraksem lub mydłem, następuje obcięcie paznokci (prosto po bokach, co zapobiega wrastaniu) i opiłowanie ich pilnikiem, co nadaje odpowiedni kształt. Niekiedy usuwa się także obrąbek naskórkowy (tzw. skórkę) oraz pokrywa płytki paznokciowe lakierem lub emalią kolorową. Do p. należy też usuwanie zrogowaciałego naskórka, modzeli i odcisków. P. powinien być wykonywany przez osoby kwalifikowane.
PEDODONCJA, dział ? stomatologii,  obejmujący ambulatoryjną opiekę — zachowawczą i chirurgiczną — nad dziećmi od wieku niemowlęcego do wczesnego szkolnego. Podstawową formą działania jest profilaktyka stomatologiczna ze szczególnym zwróceniem uwagi na uzębienie mleczne — jego leczenie i pielęgnację; ma to wpływ na zdrowie zębów stałych u młodzieży i osób dorosłych.
PEDOFILIA, zboczenie płciowe polegające na ukierunkowaniu popędu seksualnego do dzieci.
PEDOLOGIA, nauka zajmująca się rozwojem psych. i fiz. dzieci i młodzieży, w powiązaniu z czynnikami biol. i środowiskowymi. Rozwój jej przypada na pierwsze lata XX wieku.
PELAGRA, rumień lombardzki, przewlekła choroba spowodowana brakiem witamin z grupy B (gł. witaminy PP), o charakterystycznym zespole objawów: l) ze strony ośrodkowego układu nerw.: zaburzenia psych., dochodzące w krańcowych przypadkach do umysłowego —> otępienia, oraz zapalenia nerwów z porażeniami;
2) przewodu pokarmowego: biegunki, nudności, wymioty, niedokwaśność soku żołądkowego; 3) skóry:
rumienię, obrzęki i sączące pęcherze w miejscach odsłoniętych i narażonych na działanie promieni słonecznych (twarz, szyja, ręce itd.). Rumienię mają charakter ostro zapalny (przypominają ? różę) i pozostawiają złuszczenie i przebarwienia. Objawy zaostrzają się na wiosnę i w lecie (słońce!). Leczenie dużymi dawkami witamin, gł. z grupy B.
PELOIDY, występujące w przyrodzie naturalne tworzywa leczn., powstające w wyniku procesów biol. i geologicznych. Do p. zalicza się osady podwodne pochodzenia organicznego — biolity (np. torfy, muły) i nieorganicznego — a biolity (glinki sedymentacyjne, piaski) oraz ziemie lecznicze powstałe w wyniku wietrzenia minerałów (glinki, margle, less). W Polsce do celów leczn. stosuje się przede wszystkim biolity określane ogólną nazwą —> borowiny.
PELWIMETR —>- miednicomierz.                                                                                                                                                        PELWIMETRIA RADIOLOGICZNA, metoda oceny wymiarów i kształtu miednicy oraz ułożenia i wielkości główki płodu w stosunku do kanału rodnego. Służy do tego celu profilowe zdjęcie rentg. miednicy, na którym z dużą dokładnością można zmierzyć wymiar prosty wchodu, próżni i cieśni, porównując uzyskane wartości liczbowe ze skalą metryczną uwidocznioną równocześnie na zdjęciu.
PEŁZAKOWICA, czerwonka pełzakowa, ameboza, choroba wywołana przez pełzaka (amebę) Enta-moeba histolytica. Pierwotniak ten występuje na całym świecie; żyje w jelicie grubym, człowieka w postaci —> trofozoitu i —> cysty, najczęściej w krajach o klimacie tropikalnym, gdzie można go stwierdzić w 80% populacji. Zarażenie p. następuje przez jamę ustną postacią cysty, z której w końcowym odcinku jelita cienkiego lub na początku jelita grubego uwalniają się trofozoity. Cysty znajdują  się zwykle na surowych jarzynach, owocach, a także w wodzie, gdzie dostają się z kalem osób zarażonych. Najkrótszy okres wylęgania wynosi 3-4 dni, najdłuższy — ok. roku. Wystąpienie objawów chorobowych wiąże się z wnikaniem pierwotniaka do błony podśluzowej oraz do głębszych warstw ściany jelita grubego.
W p. ostrej występuje biegunka z dużą ilością śluzu i krwi w kale, bóle w jamie brzusznej, wzdęcia, bóle głowy, podwyższona ciepłota ciała. W przewlekłej p. obserwuje się powiększenie wątroby oraz wyraźną ciągłość objawów świadczących o stanie zapalnym jelita grubego z okresami poprawy i pogorszenia. Występuje utrata łaknienia, ogólne osłabienie, spadek ciężaru ciała. Do częstych należy bez-objawowa postać inwazji, zwłaszcza w klimacie umiarkowanym. W przebiegu p. mogą powstać ogniska chorobowe poza jelitem (u Europejczyków zwłaszcza ropień wątroby, czasem ropnie w dolnym płacie płuc, opłucnej oraz rzadziej w skórze powłok brzusznych i stosunkowo rzadko w mózgu). Rozpoznanie polega na stwierdzeniu trofozoitów lub cyst ameby w kale. Zapobieganie i zwalczanie polega na wczesnym wykrywaniu i leczeniu osób zarażonych oraz higienie osobistej i higienie żywienia. W leczeniu stosuje się szereg środków, które jednak muszą być podawane pod ścisłą kontrolą lekarską.
PENBRITIN?ampicylina                                                                                                                                                                         . PENICYLINA BENZATYNOWA, debecylina, trudno rozpuszczalne w wodzie połączenie penicyliny G z dwubenzyloetylenodwuaminą.
Wstrzyknięta domięśniowo wchłania się b. wolno, wskutek czego długo (5 dni lub więcej, w zależności od dawki) otrzymuje się poziom bakteriobójczy we krwi. Zakres działania, właściwości —> penicyliny.
PENICYLINY, antybiotyki wytwarzane przez grzyby z gatunku pędzlaków, m.in. Penicillium notatum. Odkryte przez Pleminga w 1929, wprowadzone do lecznictwa przez Floreya i Chaina w 1940, rozpoczęły nową erę w lecznictwie. P. są pochodnymi kwasu 6-aminopenicylanowego. Z naturalnie występujących p. (F, G, X, K) w lecznictwie stosuje się penicylinę G zwaną też benzylopenicyliną. Działa ona b. silnie bakteriobójczo;
mechanizm tego działania polega na uszkodzeniu ściany komórki bakteryjnej. Zakres działania anty bakteryjnego p. jest ograniczony gł. do ziaren-kowców, a zwłaszcza bakterii Gram--dodatnich. Zastosowana w bardzo wysokich dawkach działa na niemal wszystkie rodzaje bakterii oraz na grzyby promienicy. Nie działa na riketsje, bedsonie, neowirusy, wirusy i pierwotniaki. Rozkładana jest przez enzym penicylinazę (szczepy oporne produkują ten enzym), wrażliwa na kwas solny (nie może być podawana doustnie). W lecznictwie stosuje się obok krótko działającej p. krystalicznej, połączenia p. z prokainą — penicylinę prokainową wolno wchłanianą, działającą przez 24 godziny oraz —» penicylinę benzatynową. Obecnie coraz szerzej stosuje się p. półsyntetyczne. Niektóre z nich są oporne na działanie kwasu solnego (mogą być stosowane doustnie) lub  na działanie penicylinazy (stosowane w przypadku szczepów penicylino-opornych). Do najbardziej znanych p. półsyntetycznych należą: —> ampicylina, p. izoksazolinowe —> kloksacylina, oksacylina oraz metycylina. Przy stosowaniu p. podawanych pozajelitowe zalecana jest próba uczuleniowa.
PENTAERYTRYTOL, Pentrit, Nitropenton, Neocorovas, cztero-azotan pentaerytrylu, środek o przedłużonym działaniu, rozszerza naczynia wieńcowe; wywiera również działanie hipotensyjne (nieznacznie obniża ciśnienie krwi). Stosowany w leczeniu choroby wieńcowej. Najskuteczniejszy przy podaniu podjęzykowym.
PENTETRAZOL, Metrazol, kardiazol, lek silnie pobudzający ośrodkowy układ nerw., zwłaszcza ośrodki oddechowy i naczynioruchowy, przyspiesza i pogłębia oddech, podwyższa ciśnienie tętnicze krwi, rozszerza naczynia wieńcowe, mózgowe i nerkowe. Stosowany w zapaściach obwodowych oraz celem pobudzenia ośrodka oddechowego. W dużych dawkach p. wywołuje drgawki. Lek był stosowany w psychiatrii w leczeniu schizofrenii (wstrząsy kardiazolowe). Podobnie jak inne analeptyki, nie jest obecnie stosowany w zatruciach przebiegających ze śpiączką.
PENTOZY, pięciowęglowe cukry proste. Najważniejsze z nich to rybo z a—wchodząca w skład rybo-nukleotydów (—> nukleotydy) i —> kwasów rybonukleinowych, oraz dezoksyryboza — wchodząca w skład dezoksyrybonukleotydów i —> kwasu dezoksyrybonukleinowego. 
PENTRIT? pentaerytrytol.                                                                                                                                                                                   PEPSYNA, enzym trawienny rozkładający białka, wydzielany jest przez błonę śluzową żołądka w formie nieczynnego proenzymu — pepsynogenu, który staje się aktywny w kwaśnym środowisku soku żołądkowego. W kwaśnym pH (~1) treści żołądka p. trawi białka pokarmowe do krótszych polipeptydów i oligopeptydów (? peptony). W lecznictwie stosowana w braku łaknienia i zaburzeniach trawiennych spowodowanych niedokwaśnością i bezsocznością (achylia), najczęściej z kwasem solnym.                                                               PEPSYNOGEN ? pepsyna.                                                                                                                                                                     PEPSYNURIA, obecność ? pepsyny (uropepsyny) w moczu. Ok. 1% pepsyny w formie nieczynnego pepsynogenu wydzielanego przez żołądek dostaje się do krwiobiegu, a stąd do moczu (uropepsynogen). W kwaśnym moczu przechodzi w pepsynę (uropepsynę), wykazującą aktywność proteolityczną. Obniżenie lub brak utopepsynogenu dowodzi zmniejszonego wydzielania albo braku pepsyny w żołądku (bezsoczność), co stwierdza się w —> raku żołądka, w chorobie Addisona-Biermera (—> niedokrwistość), w zanikowym —> nieżycie żołądka, u osób po wycięciu żołądka, w niedoczynności kory nadnerczy i tarczycy. Wzrost zawartości uropepsynogenu w moczu stwierdza się we —> wrzodowej chorobie, w —» Cushinga chorobie, stanach stresu (oparzenia, zawał serca), w czasie leczenia ACTH i kortykosterydami, po posiłkach, po wysiłkach fiz., paleniu tytoniu i podaniu kofeiny.
PEPTONY, mieszanina produktów trawienia białek przez —> pepsynę;
wchodzi w skład niektórych pożywek bakteryjnych.
PEPTYDAZY, enzymy należące do grupy —» hydrolaz. Rozkładają wiązania peptydowe w białkach (proteazy) lub w innych peptydach. Do p. należą endopeptydazy, hydrolizujące wiązania wewn. łańcuch polipeptydowego (—> pepsyna, trypsyna, chymotrypsyna, katepsyny, rennina, enterokinaza) oraz egzopeptydazy, rozkładające krańcowe wiązania w cząsteczce białka. Wśród egzopeptydaz wyróżnia się  aminopeptydazy (uwalniają aminokwas od końca łańcucha z wolną grupą aminową) oraz karboksypeptydazy    (uwalniają aminokwas od strony grupy karboksylowej). Końcowymi produktami działania wszystkich wymienionych enzymów są, oprócz wolnych aminokwasów, dwupeptydy, które są rozkładane przez dwupeptydazy. P. występują w każdej komórce — p. wewnątrzkomórkowe zwane katepsynami, zlokalizowane w —> lizosomach, oraz pozakomórkowo — p. pozakomórkowe, gł. w sokach trawiennych (pepsyna, trypsyna, chymotrypsyna, rennina, enterokinaza).
PEPTYDY, związki powstające w wyniku połączenia ze sobą ? aminokwasów wiązaniami peptydowymi:  Zależnie od ilości połączonych aminokwasów wyróżnia się:
dwupeptydy, oligopeptydy (do 10 aminokwasów), polipeptydy (do ok. 100 aminokwasów) oraz —> białka. Większość naturalnych p. ma budowę łańcuchową (np.: glutation, adrenokortykotropowy hormon, insulina, glukagon), niektóre — cykliczną (np. antybiotyki peptydowe).
PERCEPCJA? postrzeganie.                                                                                                                                                                                PERCY Pierre Francois, baron, ur. 28 X 1754, zm. 18 II 1825, franc. chirurg wojskowy; prof. wojskowej szkoły med. w Paryżu, jeden z reformatorów chirurgii wojennej. W okresie wojen napoleońskich utworzył batalion „żołnierzy ambulansowych" z kompanią sanitariuszy noszowych, wyprzedzając w ten sposób o kilkadziesiąt lat zorganizowanie ewakuacji rannych z pola walki. Zaprojektował nowy rodzaj wozu sanitarnego (ambulansu) oraz wprowadził regulaminy określające obowiązki lekarzy wojskowych, w których uwypuklił znaczenie i rolę lekarza w czasie wojny. Autor dzieła Manuel du chirurgien cTArmee (1792 i 1830).
PERFORACJA, przedziurawienie, powstanie nieprawidłowego otworu w chorobowo zmienionej ścianie narządu przewodowego lub jamistego. Szczególnie groźna jest p. narządów jamy brzusznej, umożliwia bowiem dostanie się treści danego narządu do jamy otrzewnej. Jest to najczęstsza przyczyna zapalenia —> otrzewnej. P. towarzyszą: nagły ból podobny do pchnięcia nożem, wymioty, przyspieszenie tętna, spadek ciśnienia tętniczego i objawy zapalenia otrzewnej. Na rentgenogramach przeglądowych jamy brzusznej, wykonywanych w pozycji stojącej chorego, uwidocznia się obecność szczelinowatego zbiornika gazu w kształcie półksiężyca pod przeponą, szczególnie wyraźnie zaznaczającego się po stronie prawej, między pow. wątroby i przeponą. P. wymaga natychmiastowego leczenia operacyjnego.
PERFUZJA WĄTROBY: l) postępowanie mające na celu przedłużenie pozaustrojowej żywotności wątroby przeznaczonej do przeszczepienia choremu (z powodu ostrej, nieodwracalnej niewydolności wątroby, marskości wątroby w końcowej fazie lub nowotworu złośliwego). Wątrobę pobiera się od osób zmarłych nagle. Zwykle stosuje się ciągłą p.w. za pomocą specjalnej aparatury, używając przy tym płynu będącego mieszaniną — płynu Ringera, —> dekstranu, glukozy i rozcieńczonej krwi z dodatkiem
—> heparyny, antybiotyków i związków buforujących. Można w ten sposób utrzymać żywotność wątroby w ciągu kilku godzin, 2) dializa pozaustrojowa krwi u osób ze śpiączką wątrobową za pomocą dodatkowej izolowanej wątroby ludzkiej lub zwierzęcej (świń, cieląt, małp) albo na drodze parabiotycznego   skrzyżowanego   krążenia (układ krążenia chorego z niewydolnością wątroby łączy się z układem krążenia małpy).
PERHYDROL? nadtlenek wodoru.
PERLAK, guz utworzony z koncentrycznie ułożonych warstw złuszczonego, wielowarstwowego nabłonka płaskiego, otoczony torebką łącznotkankową, zawierający czasem kryształy —> cholesterolu. P. rzekomy, guz wtórny, rozwijający się w uchu środk. w przebiegu przewlekłego zapalenia, któremu towarzyszy brzeżna perforacja błony bębenkowej i cuchnący wyciek z ucha; rozwija się z wielowarstwowego nabłonka płaskiego, który pojawia się w wyniku rozrostu nabłonka błony śluzowej ucha środk. lub przenikania nabłonka wyścielającego przewód słuchowy zewn. poprzez ubytek w błonie bębenkowej. P. prawdziwy (wrodzony), b. rzadko rozwijający się guz z wysp wielowarstwowego nabłonka płaskiego przemieszczonego w okresie rozwoju płodowego do miejsc, gdzie ten typ nabłonka normalnie nie występuje. Przebieg i ciężkość schorzenia zależy od umiejscowienia p. Leczenie zazwyczaj operacyjne.
PEROKSYDAZY, enzymy z klasy —> oksydoreduktaz, mające porfirynowe grupy prostetyczne. Wraz z —>-katalazą chronią organizm przed nagromadzeniem się nadtlenku wodoru (trucizna komórkowa). P. katalizują reakcje utleniania różnych związków chem. kosztem nadtlenku wodoru, który równocześnie ulega rozkładowi z wytworzeniem wody. Oznaczenie zawartości p. jest stosowane w diagnostyce chorób układu krwiotwórczego.
PERSANTIN ? dipirydamol.
PERSEWERACJA, zaburzenie myślenia, ściślej toku myślenia, polegające na ciągłym powracaniu tej samej myśli. Zob. też zaburzenia myślenia.
PERTHES Georg, ur. 17 I 1869, zm. 31 1927, niem. chirurg; prof. uniw. w Lipsku (od 1903) i Tybindze od 1910, jeden z pionierów rentgenoterapii. Wyjaśnił w 1903 mechanizm niszczącego działania —> promieniowania rentgenowskiego na nowotwory, torując drogę promieniolecznictwu (—> radioterapia). P. zajmował się
również chirurgią płuc i ścięgien, plastyką kości; jego nazwiskiem została nazwana jałowa (aseptyczna) martwica głowy kości udowej (—> Perthesa choroba).
PEBTHESA CHOROBA, jałowa martwica górnej nasady kości udowej, choroba występująca najczęściej u chłopców (80%), przy czym największa liczba zachorowań przypada na 5-8 r. życia. Objawami choroby są pozornie nieuzasadnione bóle biodra lub kolana, do których z czasem dołącza się utykanie. Leczenie: odciąża się chory staw, aby zapobiec spłaszczeniu i deformacji zmienionej chorobowo głowy kości udowej. Proces chorobowy trwa 2-3 lata i przez cały ten czas głowa kości udowej nie może być obciążana. W początkowym okresie choroby stosuje się leżenie w łóżku, wyciąg na chorą kończynę lub unieruchomienie w opatrunku gipsowym. Po 6-12 miesiącach chorego zaopatruje się w aparat ortopedyczny i zezwala na chodzenie za pomocą kuł. Obciążanie kończyny rozpoczyna się z chwilą stwierdzenia pełnej regeneracji zniszczonej martwicą tkanki kostnej i chrzestnej głowy kości udowej. Duża zdolność regeneracji tkankowej młodego organizmu powoduje, że w przypadku właściwego leczenia nie dochodzi do powstania większych zniekształceń. W ostatnich latach coraz częściej stosuje się leczenie operacyjne, wybitnie skracające okres leczenia.
PERYLIMFA, przychłonka, ciecz wypełniająca szczelinowate przestrzenie między ścianami błędnika kostnego i błoniastego w uchu wewn. (? ucho).
PERYSTALTYKA, ruchy robaczkowe, rodzaj ruchu jelitowego, będący wynikiem skurczów okrężnej warstwy mięśniówki jelitowej, przesuwających się w postaci fali (perystaltycznej) wzdłuż całego jelita. Tego rodzaju ruch powoduje wyciskanie —> miazgi pokarmowej z odcinka kurczącego się w stronę odcinka następnego, w danym momencie rozkurczonego, i przesuwanie się miazgi pokarmowej wzdłuż jelita. Ruchy jelit są przejawem —> automatyzmu ich mięśniówki (bodźce wywołujące ruchy powstają w jelitach). Rodzaj spożywanego pokarmu wpływa tylko na intensywność ruchu (im silniejsze podrażnienie mechaniczne, tym silniejszy skurcz). P. pobudzana jest przez układ para-sympatyczny, hamuje ją układ sympatyczny (—> autonomiczny układ nerwowy).
Zaburzenia p. jelitowej mogą polegać na jej wzmożeniu lub osłabieniu. Wzmożona p. występuje w stanach zapalnych jelit, po przyjęciu niektórych  środków przeczyszczających, w niektórych rodzajach niedrożności jelitowej, po podaniu środków zwiększających napięcie nerwu błędnego, po przyjęciu pokarmów nie ulegających trawieniu, w stanach upośledzonego trawienia i wchłaniania. Zwiększenie ruchów robaczkowych jelit prowadzi do —> biegunki. Osłabienie p. występuje wskutek zmniejszonego napięcia mięśni gładkich jelit (podrażnienie nerwów współczulnych) lub niedostatecznego działania czynników mechanicznych, chem. i nerw. Spostrzega się je w porażennej niedrożności jelit (np. po operacjach w jamie brzusznej i innych, w kolce nerkowej, ostrym zapaleniu otrzewnej). Upośledzenie ruchów robaczkowych jelit (atonia) prowadzi do zatrzymania w nich treści pokarmowej, wzrostu procesów gnicia i fermentacji oraz rozdęcia jelit gazami. Porażenie jelit w zapaleniu otrzewnej prowadzi do wymiotów, niekiedy kałowych, i jest jednym z objawów tego bardzo groźnego stanu.
PERYSTALTYKA STENOTYCZNA, rodzaj ? perystaltyki występujący w —> zwężeniu odźwiernika żołądka i utrudnieniu przechodzenia treści pokarmowej z żołądka do dwunastnicy. Pojawiają się początkowo głębokie fale perystaltyczne, a następnie wskutek wyczerpania się mięśniówki perystaltyka wygasa, żołądek staje się wiotki, rozszerzony.
PERZYNA Ludwik, ur. 1742, zm. 1812, pol. lekarz, zakonnik zgromadzenia braci miłosierdzia (Bonifratrów), od 1786 w Warszawie; 1790-93 lekarz Szpitala św. Jana Bożego w Warszawie, później przeor zakonu przy Szpitalu św. Ducha w Kaliszu. Lekarz praktyk, autor kilku poi. podręczników, które przyczyniły się do popularyzacji naukowych metod lek. w społeczeństwie: Porządek życia w czerstwosci zdrowia w diugie prowadzący lata
(1789), Anatomia krótko zebrana...
(1790), Nauka położna krótko zebrana... (1790), Lekarz dla włościan czyli rada dla pospólstwa w chorobach i dolegliwościach naszemu kratowi albo właściwych, albo po wiekszey części przyswoionych... (1793), Nai4ki cyrulickiey krótko zebraney... (1793).
PESSARIUM ? krążek pochwowy.
PESTKI OWOCOWE, brzoskwiń, moreli, wiśni, śliwek, podobnie jak gorzkie migdały zawierają amigdalinę. W żołądku z amigdaliny uwalnia się cyjanowodór. Po zjedzeniu większej ilości p.o. mogą wystąpić objawy zatrucia typowe dla cyjanowych związków (—> cyjan).

PESTYCYDY, środki ochrony roślin oraz środki do zwalczania pasożytów człowieka i zwierząt (muchy, komary, itp.). Nazwa p. obejmuje: —» insektycydy (środki owadobójcze), herbicydy (środki chwastobójcze), fungicydy (środki grzybobójcze), rodentycydy (środki przeciw gryzoniom, np. arszenik, naftylotiomocznik), fumiganty — p. stosowane w postaci dymów, par lub gazów do tępienia szkodników w pomieszczeniach zamkniętych (magazyny, okręty itp.) oraz do odkażania gleby. Jako fumiganty używane są m.in.: ? czterochlorek węgla, dwusiarczek węgla, chloropikryna, cyjanowe związki (cyjanowodór —»cyjan).
PETIT Jean Louis, ur. 13 III 1674, zm. 20 IV 1750, franc. chirurg;
od 1698 prowadził własną szkołę chirurgów w Paryżu. Zyskał sławę niezwykle zręcznego operatora. Od 1731 pierwszy przewodniczący Akad. Chir. w Paryżu. Prowadził badania anat. i opisał tzw. trójkąt lędźwiowy P. oraz przepuklinę lędźwiową. W 1726 był wzywany celem udzielenia pomocy królowi poi. Augustowi II do Białegostoku. Rodzina królewska z tej okazji wybiła medal na jego cześć (1728).                                    PETIT MAL? padaczka.
PETOCEE, drobne, punkcikowate wybroczyny w skórze lub śluzówkach powstałe wskutek pękania drobnych
naczyń w przebiegu znacznego wzrostu ciśnienia w łożysku krwi lub chorobowego uszkodzenia ścian naczyń.
PETRYCY Sebastian (z Pilzna), ur. 1554, zm. 11 IV 1626, lekarz i filozof; prof. UJ w Krakowie (od 1584), autor wielu traktatów nielekarskich;
spolszczył i opatrzył komentarzami niektóre dzieła —> Arystotelesa i jego naśladowców. Z med. dzieł P. najważniejsze są: Rozprawa o kile (1591) oraz Instrukcja czyli nauka, jak należy sprawować się czasu moru (1616). P. rozwijał również działalność spol. i filantropijną, leczył bezpłatnie ubogich, wspomagał studentów i opracowywał zasady sprawiedliwości społecznej.
PETTENKOFER Max Joseph von, ur. 3 XII 1818, zm. 10 II 1901, niem. lekarz higienista i chemik; prof. uniw. w Monachium (od 1853), jeden z twórców nowoczesnej higieny. W 1862 założył pierwsze na świecie laboratorium higieny doświad. Zajmował się badaniami warunków życia ludzkiego, gł. procesami oddychania i żywienia, co stworzyło podstawę nauki o —» przemianie materii. P. rozwinął badania gleby, wody i powietrza, był jednym z twórców nauki o żywieniu, opracował normy odżywiania się. Zasługą jego był rozwój komunalnej higieny sanitarnej, zwłaszcza w zakresie urządzeń wodociągowych, kanalizacji itp.
PETYDYNA, Dolantin, Meperidin, Dolargan, syntetyczny, silny lek przeciwbólowy, krócej działający niż —» morfina. Wywołuje euforię, może prowadzić do lekozależności;
poraża zakończenia parasympatyczne, działa nieznacznie spazmolitycznie (rozkurcza mięśnie gładkie); w odróżnieniu od morfiny nie zwęża źrenicy (różnicowanie). Stosowany jest w silnych bólach (np. pooperacyjnych, w nowotworach), w przygotowaniu farmakologicznym przed narkozą. W zatruciu, podobnie jak w zatruciu morfiną, stosuje się nalorfinę, nalokson lub lewalorfan.
PĘCHERZ, większy od ? pęcherzyka —> wykwit skórny, powstający szybko wskutek silnego naporu płynu wysiękowego; płyn gromadzi się bądź pod warstwą rogową naskórka, tworząc p. podrogowy o cienkiej, wiotkiej i pomarszczonej pokrywie łatwo ulegającej rozerwaniu, bądź na pograniczu skóry właściwej i naskórka — p. podnaskórkowy, o stosunkowo grubej pokrywie, trwały i oporny na urazy. Treść p. bywa surowicza, z domieszką wlóknika lub krwi (w razie zmętnienia i zropnienia powstaje p. ropny). 
Zejściem p. jest nadżerka i strup. P. może. występować na skórze nie zmienionej lub chorobowo zmienionej (ważne ze względów diagnostycznych).
PĘCHERZ MOCZOWY, workowaty narząd mięśniowy, w którym zbiera się—> mocz ściekający kroplami z—> moczowodów. P.m. leży w miednicy malej za spojeniem łonowym. Pusty nie wystaje nad spojenie łonowe, maksymalnie wypełniony nie sięga nigdy pępka. P.m. składa się z: dna, trzonu i szczytu; szczyt jest skierowany do góry i do przodu, dno do dołu i do tylu. Pusty p.m. ma kształt miski, wypełniony jest kulisty. Błona śluzowa pęcherza jest gruba i bogato unaczyniona, pofałdowana, tylko w tylnej części dna pęcherza znajduje się trójkątne, gładkie pole. Wierzchołek trójkąta skierowany ku dołowi odpowiada ujściu wewn. cewki, a kąty górne trójkąta odpowiadają ujściu moczowodów. Błona mięśniowa pęcherza zbudowana jest z trzech warstw. W opróżnianiu pęcherza gł. rolę odgrywa czynność —> tłoczni brzusznej.
Zapalenie p.m. jest najczęstszą chorobą tego narządu. Może być wywołane czynnikami toksycznymi (związkami arsenu, ołowiu, cytostatykami) wydzielanymi z moczem, drobnoustrojami (najczęściej pałeczką ok-rężnicy, gronkowcami, paciorkowcami, rzęsistkiem pochwowym, grzybami chorobotw.), ciałami obcymi (kamica) i innymi czynnikami. Najczęstszymi czynnikami usposabiającymi do zapalenia p.m. są: utrudniony odpływ moczu, porażenie p.m., zmniejszenie odporności w przewlekłych chorobach wyniszczających, naświetlania
promieniami rentg. lub radem. Choroba jest częstsza u kobiet niż u mężczyzn. W postaci ostrej występując gorączka, dreszcze, parcie na mocz oraz częste i bolesne jego oddawanie z uczuciem pieczenia. W moczu stwierdza się obecność białka, liczni leukocyty, komórki nabłonkowe pęcherza, śluz i bakterie. Zapalenie przewlekłe może przebiegać bez objawowo, tylko w okresach zaostrzen występują objawy podobne jak w zapaleniu ostrym. Leczenie: stosuje się antybiotyki, sulfonamidy, środki przeciwbólowe i rozkurczowe. Poleca się picie dużej ilości płynów, niespożywanie środków drażniących i przypraw Z nowotworów p.m. najczęstsze są —> brodawczak i —» rak, a z wad rozwojowych — uchyłki wrodzone i wynicowanie (brak przedniej ściana p.m. i powłok brzusznych w okolic} nadłonowej); leczenie chirurgiczne
PĘCHERZ PŁODOWY, dolni biegun jaja płodowego, który ustawia się do częściowo rozwartego ujścia zewn.. macicy przed częścią przodującą płodu (główką lub pośladkami) i wypełniony jest wodami płodowymi poprzedzającymi. Przy prawidłowym przebiegu porodu p.p. pęka w chwil całkowitego rozwarcia ujścia zewnętrznego.
PĘCHERZYCA, choroba skóry ,w której —> wykwitem pierwotnym jest pęcherz. P. przewlekła (właściwa jest chorobą o nieznanej etiologii (wirusowej?); w mechanizmie powstawania podstawową rolę odgrywają zjawiska autoimmunologiczne (—> autoimmunizacja; przeciwciała są skierowana przeciwko substancji międzykomórkowej warstwy kolczystej naskórka). Wysokość miana przeciwciał pęcherzycowych jest proporcjonalna do nasilenia procesu  chorobowego  na  skórze i może być przydatna w ocenie wyników leczenia. Występuje w czterech postaciach: zwykłej, bujającej, rumieniowatej i liściastej. W p. zwykłej na skórze i błonach śluzowych pozornie zdrowych pojawiają się pęcherze o wiotkiej pokrywie, łatwo pękające z wytwarzaniem sączących nadżerek zajmujących czasami duże pow. skóry. Przebieg choroby jest na ogól przewlekły, wieloletni, czasami ostry, z burzliwymi objawami ogólnymi. W p. bujającej w obrębie nadżerek po pękniętych pęcherzach pojawiają się wyniosłe twory brodawkujące. Zmiany te dotyczą gł. fałdów i miejsc drażnionych. W p. rumieniowatej pęcherze są powierzchowne i wiotkie, łatwo pękają, a nadżerki pokrywają się łojotokowym strupem. P. często dotyczy twarzy, rzadziej jest rozsiana (na tułowiu). Przebieg choroby w tej postaci jest przewlekły i stosunkowo łagodny. W p. liściastej występują płaskie, wiotkie pęcherze, umiejscowione b. płytko; w otoczeniu obserwuje się odwarstwianie zmacerowanego naskórka; choroba szerzy się obwodowe, szybko prowadząc do zmian zlewnych, zajmujących całą skórę (rozlegle pow. sączące pokryte licznymi łuskami). Przebieg wieloletni, stosunkowo łagodny.
Leczenie p. przewlekłej, na ogół szpitalne, polega na ogólnym podawaniu hormonów sterydowych i leków immunosupresyjnych (—> immunosupresja).
PĘCHERZYCA   NOWORODKÓW, choroba skóry noworodków wywołana przez bakterie ropne (gronkowce, paciorkowce). Na zaczerwienionej skórze powstają dość duże pęcherze wypełnione treścią surowiczą, a następnie ropną. Po pęknięciu pęcherzy tworzą się strupy i ubytki skóry. P.n. zwykle występuje u dzieci słabszych, wcześniaków. Przebieg choroby może być łagodny, ale często prowadzi do zakażenia uogólnionego. Leczenie antybiotykami oraz miejscowe — spirytusem i gencjaną, a także kąpielami leczniczymi.
PĘCHERZYCA OSTRA, ciężka, pęcherzowa choroba skóry o gwałtownym i burzliwym przebiegu, z objawami ogólnymi i gorączką, prawdopodobnie pochodzenia zakaźnego (wirusowa, bakteryjna). Leczenie szpitalne, gł. hormonami kory nadnerczy w dużych dawkach.
PĘCHERZYK, drobny? wykwit wyniosły ponad powierzchnię skóry, wypełniony  płynem   wysiękowym, kształtu okrągłego lub owalnego, różnej wielkości, ale nie większy niż ziarno grochu. Może: l) wessać się bez przerwania pokrywającej go warstwy naskórka; 2) wytworzyć nadżerkę, gdy pęknie jego pokrywa; 3) pokrywać się strupem; 4) przekształcić w krostę (w razie zropienia jego surowiczej treści) lub 5) powiększyć do rozmiarów —> pęcherza.
PĘCHERZYKI GRAAFA ? jajnik.
PĘCHERZYKI PŁUCNE, najdrobniejsze, właściwe elementy —> układu oddechowego, mające średnicę 0,1-0,3 mm i cieniutkie ścianki wysłane komórkami tzw. nabłonka oddechowego, leżącymi na błonie podstawowej, Błona ta przylega bezpośrednio do błony podstawowej naczynia włosowatego. W obu płucach znajduje się ok. 400-725 milionów pęcherzyków, a łączna pow. ich ścian, tzw. pow. oddechowa płuc, wynosi ok. 90-100 m2. W p.p. odbywa się wymiana gazowa.	
 PĘCHERZYK NASIENNY, parzysty, podłużny woreczek położony bezpośrednio pod bańkami —> nasieniowodów. Z jednej strony jest zakoń czony ślepo, z drugiej uchodzi do nasieniowodów w miejscu przechodzenia baniek w przewody wytryskowe. Końcowe odcinki p.n. nazywają się przewodami wydalającymi. Błona śluzowa pęcherzyków nasiennych jest pofałdowana i zawiera nabłonek sześcienny wytwarzający wydzielinę rozcieńczazająca—». nasienie i pobudzającą ruchliwość plemników.                                                                                                                  PĘCHERZYK ŻÓŁCIOWY, część —> dróg żółciowych; ma kształt gruszkowaty, dł. ok. 10 cm, przylega ściśle do dolnej pow. wątroby. W p.ż. odróżniamy szyjkę, trzon i dno. Błona śluzowa p.ż. ma liczne, niskie fałdy. Pod błoną śluzową położone są krzyżujące się skośnie gładkie włókna mięśniowe. P.ż. jest zbiornikiem —> żółci. Żółć z p.ż. odprowadzana jest przez przewód pęcherzykowy do przewodu wątrobowego wspólnego. Czynność p.ż. polega na gromadzeniu wytwarzanej stale w wątrobie żółci w czasie, gdy trawienie nie odbywa się (przerwy między posiłkami) i ujście przewodu żółciowego wspólnego w dwunastnicy jest zamknięte. Napływająca z wątroby żółć ulega w p.ż. zagęszczeniu (resorpcja wody, składników mineralnych) i wzbogaceniu w śluz. Z chwilą rozpoczęcia trawienia żółć, uwalniana w wyniku skurczu mięśniówki pęcherzyka, spływa przewodem do dwunastnicy. Obkurczanie p.ż. związane jest z wyzwoleniem w przewodzie pokarmowym specjalnego hormonu. Wydzielanie żółci rozpoczyna się w kilka minut od momentu przyjęcia pokarmu i trwa przez  5-9 godz, tzn. przez cały czas trawienia. Znajdujące się w wyniku procesu chorobowego w p.ż. kamienie żółciowi mogą utrudniać odpływ żółci, wywołując silne bóle (? kamica żółciowa).   Zapalenie p.ż., nieswoiste zapalenie wywołane najczęściej zakażeniem pałeczką okrężnicy i paciorkowcami niehemolizującymi. Czynnikiem sprzyjającym jest zastój żółci, wywołany zwyczaj kamicą żółciową. Ostre zapalenie występuje pięciokrotnie częściej u kobiet niż u mężczyzn. W większości przypadków łączy się z obecnością kamieni żółciowych. Objawy: bóle poć prawym podżebrzem promieniujące do pleców, wysoka gorączka, niekiedy nudności i wymioty oraz żółtaczki (w 25%). Badania laboratoryjne wyka, żują podwyższoną leukocytozę i przyśpieszone OB. Badania przedmiotowe ujawniają bolesność o różnym stopniu nasilenia w prawym górnym kwadrancie brzucha, poczynając od niewielkiej
—> obrony mięśniowej i wrażliwości na wstrząsanie (dodatni objaw Chełmońskiego), aż do ostrej bolesność i deskowato napiętych powłok. P.ż. jest często wyczuwalny jako elastyczny, bolesny twór. Ostry napad ustępuje zwykle w ciągu 1-4 dni. Niekiedy dochodzi do powikłań: ropniaka, ropowicy, przebicia   pęcherzyka   żółciowego. przewlekłe zapalenie p.ż. może być zejściem ostrego zapalenia lub od początku może rozwijać się jako postać przewlekła. W powstawaniu choroby współdziała zakażenie bakteryjne z zastojem żółci. Występuje kilkakrotnie częściej u kobiet niż u mężczyzn. W przebiegu ciąży i po okresie przekwitania choroba ulega nasileniu. Objawy:
wzdęcia brzucha, uczucie pełności i gniecenia w nadbrzuszu, nudności, zaparcie stolca, niesmak w ustach. Niekiedy występują tępe bóle w nadbrzuszu, promieniujące do prawej łopatki. Często choroba ulega zaostrzeniu po błędach dietetycznych (pokarmy tłuste i ciężko strawne), wypiciu alkoholu, dużych wysiłkach fiz. Badanie przedmiotowe wykazuje bolesność uciskową w okolicy p.ż., nieznaczne powiększenie wątroby, bolesność na wstrząsanie, lekką żółtaczkę. ? Cholecystografia często wykazuje niedostateczne wypełnianie się p.ż. lub obecność kamieni, a zgłębnikowaniem dwunastnicy najczęściej nie uzyskuje się żółci pęcherzykowej, jeśli żółć wypływa, to zawiera leukocyty i bakterie. Leczenie polega na zwalczaniu zakażenia, stosowaniu leków przeciwbólowych i rozkurczowych oraz odpowiedniej diety. W przypadkach kamicy p.ż. leczeniem z wyboru jest zabieg operacyjny.
PĘCZEK HISA ? bodźco-przewodzący układ serca.
PĘKNIĘCIA, linijne ubytki naskórka i skóry występujące tam, gdzie skóra jest napinana lub rozciągana (okolice otworów naturalnych itp.). Do P. usposabiają: stan zapalny, obrzęk,nadmierna suchość i wzmożone rogowacenie skóry. Głębszą odmianą p. jest —> rozpadlina.
PĘKNIĘCIE MACICY, przerwanie ciągłości ściany macicy w wyniku nadmiernego jej rozciągnięcia lub uszkodzenia, może obejmować wszystkie warstwy (p.m. zupełne) lub tylko mięśniówkę bez uszkodzenia otrzewnej (p.m. niezupełne). Dotyczyć może szyjki, trzonu lub dolnego odcinka macicy. Do p.m. zalicza się także oderwanie macicy od pochwy. Przyczyną p.m. może być—»-niestosunek porodowy lub uszkodzenie ściany macicy (blizny po operacjach, po stanach zapalnych, nowotwory macicy itp.). P.m. z niestosunku porodowego rozwija się stopniowo i bywa poprzedzone objawami zagrażającego pęknięcia (m.in.—>-tężcowy skurcz macicy). P.m. wzdłuż blizny często występują nagle, bez objawów zwiastujących. Leczenie zależy od umiejscowienia i rodzaju pęknięcia, stanu rodzącej i płodu.
PĘPEK, blizna w środkowym punkcie brzucha — pozostałość po od-padniętej pępowinie. Czasami jest miejscem tworzenia się pępkowej? przepukliny.
PĘPOWINA, sznur pępowinowy, twór sznurowaty powstały w ciąży, łączący łożysko z pępkiem płodu. P. pokrywa owodnia, a wypełnia tkanka mezenchymalna, tzw. galareta Whartona. W p. przebiegają dwie tętnice pępkowe i jedna żyła pępkowa. P. przyczepia się zwykle w środk. części pow. płodowej łożyska. Nieprawidłowy przyczep p. na błonach płodowych (przyczep błoniasty) grozi przerwaniem naczyń p. przy pęknięciu błon
płodowych i wykrwawieniem się płodu. P. ma długość ok. 50 cm; zbyt krótka może utrudniać przesuwanie się płodu, zbyt długa grozi zawęźleniem, wypadnięciem lub owinięciem się dokoła części płodu. Po urodzeniu się dziecka i ustaniu tętnienia p. należy ją przeciąć między dwiema podwiązkami, a kikut zabezpieczyć jałową gazą.
PESETA —> szczypczyki chirurgiczne.
PĘTLA GLISSONA, urządzenie do wyciągu kręgosłupa, stosowane przy złamaniach i zwichnięciach kręgów odcinka szyjnego. P.G. jest wykonana ze skóry, pokryta filcem lub flanelą. Obejmuje część potyliczną czaszki i żuchwę. Na bokach pętli umocowane są pasy skórzane w kształcie litery V z kółkami metalowymi. Kółka zahacza się o metalowy kabłąk ze sznurem przerzucanym przez bloczek. Pętli używa się przy ramie wyciągowej, a także nakłada się choremu leżącemu w łóżku dla uzyskania stałego wyciągu (ustawia się wówczas wyżej część głowową łóżka) dla stworzenia przeciwwagi przez ciężar ciała. Prowizoryczną pętlę można sporządzić z bandaży.
PFEIFFER Richard, ur. 27 III
1858, zm. 15 IX 1945, niem. lekarz bakteriolog, prof. uniw. w Królewcu (1899-1909) i we Wrocławiu (1909-25). Odkrył w 1894 swoisty drobnoustrój powodujący influenzę (—> grypa). Późniejsze badania wykazały jednak, że pałeczka, nosząca nazwisko P., tylko towarzyszy zakażeniu grypowemu wywołanemu wirusami. P. zasłużył się także wykryciem bakteriolizyn (1893-95) i ukazaniem w doświadczeniu (od
niego nazwanym) roli i znaczenia zjawiska —> bakteriolizy.
pH, ujemny dziesiętny logarytm stężenia jonów wodorowych [H] w roztworze. Stężenie to jest wyrażone w gramojonach na litr. pH jest miarą kwasowości lub zasadowości środowiska. pH roztworów obojętnych wynosi 7, zasadowych — 7 do 14, kwaśnych — 7 do 0. pH roztworu zmienia się podczas dodawania do niego kwasów lub zasad. Zmianom tym można zapobiec stosując -> bufory. Dzięki nim pH płynów ustrojowych zmienia się w b. niewielkich granicach (od 7,3 do 7,4).
PHENMETRAZIN? fenmetrazyna.
PIASZCZAKI, podobne do piasku złogi, będące prawdopodobnie zwapniałymi obumarłymi komórkami śródbłonków, wytwarzającymi się na wewn. powierzchni naczyń krwionośnych.
PIEGI, plamy barwnikowe w skórze, żółtobrunatne lub brunatne, wielkości główki szpilki do ziarna soczewicy pojedyncze albo częściej  mnogie, skłonne do zlewania się i grupowania. Występują w miejscach wystawionych na działanie promieni słonecznych (twarz, dekolt, grzbiety rąk itd.). W zimie bledną, wiosną i latem stają się wy-raźniejsze. Występują u ludzi Z wrodzoną (często rodzinną) skłonnością osobniczą skóry, zwłaszcza u rudych;
Leczenie środkami złuszczającymi i odbarwiającymi tylko pod kierunkiem lekarza dermatologa.
PIELĘGNIARKA, zawód med. wykonywany przez osoby zaliczane do średniego personelu med.; wykonywanie zawodu p. regulują: ustawa o pielęgniarstwie (1935), dekrety z 1947, 1950 oraz regulaminy szpitalne. Rozróżnia się: p., asystentki pielęgniarskie, młodsze p. i p. przyuczone. Do prac p. należy: pielęgnowanie chorych i wykonywanie zleceń lekarzy, zapobieganie chorobom, pomoc przy zwalczaniu epidemii i szerzenie zasad higieny ogólnej i osobistej. Przy zachowaniu specjalnych warunków uprawnienia p. mogą być rozszerzone na wstrzykiwanie dożylne słabiej działających leków i na kierownictwo punktu aptecznego. Odpowiednio przeszkolone p. mogą także wykonywać przetaczanie krwi konserwowanej lub środków krwiopochodnych. Uprawnienia te zostają potwierdzone odpowiednim zaświadczeniem wydanym przez przełożonego.
P. oddziałowa, przełożona średniego i niższego personelu ? oddziału szpitalnego. P. oddziałowa podlega bezpośrednio ordynatorowi i przełożonej pielęgniarek; kieruje całokształtem pracy podległego personelu, w szczególności: przydziela miejsca pracy, organizuje i nadzoruje wykonywanie zleceń lek., dyscyplinę pracy, sporządza opinie, plany urlopów, dyżurów,
zastępstw itp. Przedstawia przełożonym dokumenty wymagające ich akceptacji. Zapotrzebowuje leki i prowadzi ich ewidencję, nadzoruje żywienie chorych i przestrzeganie przez nich regulaminu. Odpowiada za całość inwentarza oddziału.
P. rejonowa (środowiskowa), zatrudniona w poradni rejonowej, dokonuje  odwiedzin środowiskowych badając stan sanitarny, warunki bytówe
oraz zbiera dane o stanie zdrowia poszczególnych rodzin. Do p. rejonowej należy również wykonywanie zabiegów zleconych przez lekarza, opieka pielęgniarska i współudział w szerzeniu oświaty zdrowotnej. Zebrane informacje p. rejonowa przekazuje lekarzowi rejonowemu lub opiekunowi społ. inicjując czynne wkraczanie w sprawy zdrowotne i socjalne środowiska. W skład zespołu poradni wchodzą 2 p. rejonowe, dzieląc rejon na 2 odcinki.
PIELĘGNOWANIE CHOREGO, całokształt czynności związanych z opieką nad chorym, która polega na ścisłym wykonywaniu zleceń lekarza, przeprowadzaniu różnych zabiegów leczn. oraz zabiegów i czynności mających na celu stworzenie choremu odpowiednich warunków higienicznych w czasie choroby. P.ch. wymaga pewnego zasobu niezbędnych wiadomości teoretycznych i praktycznych, a także odpowiednich walorów osobistych, jak dokładność, wytrwałość,  cierpliwość, opanowanie, spostrzegawczość i subtelność w odniesieniu do chorego. W zależności od choroby i leczenia lekarz albo kieruje chorego do zakładu leczn., gdzie chory ma zapewnioną fachowa opiekę pielęgniarską, albo zaleca leczenie w domu. Wtedy p.ch. całkowicie lub częściowo przejmują osoby z najbliższego otoczenia. W p.ch. istotne jest stworzenie warunków pomocnych w leczeniu. Wymaga to: l) odpowiedniego pomieszczenia (widny, suchy, łatwy do wietrzenia pokój); 2) właściwie usytuowanego (swobodny dostęp z obu stron) i przystosowanego łóżka (dobre materace, podgłówek, wałek pod kolana, podpórka pod stopy,
stolik do jedzenia); 3) prawidłowego zaścielenia łóżka (prześcieradło rozpostarte gładko, założone brzegami pod materac); 4) odpowiedniej pościeli (2 poduszki, koce wełniane lub kołdra); 5) wydzielonego zestawu do toalety chorego (miednica, spluwaczka, szklanka do mycia zębów, ręczniki, myjka itp.);
6) sprzętu pomocniczego (kółko gumowe, „lejce" do siadania, basen, kaczka). Na czynności związane z p.ch. składają się: l) toaleta chorego (mycie i kąpiel w łóżku, zapobieganie odleżynom itp.); 2) zmiana bielizny osobistej i pościelowej; 3) zgodne z zaleceniem lekarza ułożenie chorego w łóżku;
4) karmienie chorego; 5) punktualne podawanie leków i wykonywanie innych zleceń lekarza.
PIELĘGNOWANIE JAMY USTNEJ, zabiegi niezbędne do utrzymani! narządu żucia w stanie zdrowi) i sprawności fizjol. oraz zachowania estetycznego wyglądu. P. j .u. polega na przemywaniu i płukaniu jamy ustnej, czyszczeniu zębów, masażu dziąseł, higienicznym utrzymywania aparatów i uzupełnień protetycznych na systematycznych wizytach u stomatologa. Prawidłowej p.j.u. powinna uczyć się dzieci już w 2-3 r. życia Podstawowym zabiegiem p.j.u. jest czyszczenie zębów szczotką z użyciem pasty, proszku, mydełka, wspomagane specjalnymi płynami do ust lub wodą. Czyszczenie zębów ma ni celu usuwanie resztek pokarmowych, osadu nazębnego, złuszczonego nabłonka, drobnoustrojów i pobudzanie krążenia w przyzębiu. Zaleca się czyszczenie zębów po każdym posiłku, obowiązkowo zaś 2 razy dziennie po śniadaniu i po kolacji. Metoda czyszczenia Fonesa, czyli okrężna, polega na prowadzeniu szczotki dużymi okrężnymi ruchami wybierającymi od tyłu ku przodowi; w ten sposób czyści się wszystkie powierzchnie zębów. Metoda Hirschfelda polega na przesuwaniu szczotki ruchem pionowym od przedsionka górnego do dolnego i na odwrót, przy zwartych zębach. Metoda Leonharda polega na prostopadłym ustawieniu szczotki przy brzegu dziąsła i przesuwaniu jej ruchem jednostronnego wymiatania od strony dziąsła do korony zęba. Poziome przesuwanie szczotki po zębach, tzw. metoda szorowania, nie oczyszcza skutecznie zębów, powoduje wciśnięcie resztek pokarmowych w przestrzenie międzyzębowe i aby je usunąć, trzeba używać wykałaczki. Masaże dziąseł z użyciem różne) twardości szczotek może zlecać tylko stomatolog, np. w celu zapobiegania i leczenia —> parodontopatii. Płukanie jamy ustne; jako niewystarczający zabieg oczyszczający zaleca się w przypadku przeciwwskazań do stosowania szczotki, np. w ostrych stanach zapalnych dziąseł. Krwawienie z dziąseł przy czyszczeniu jest często sygnałem choroby przyzębia i wymaga konsultacji stomatologa. Wszystkie elementy techniczne noszone w ustach, a dające się wyjąć (protezy, aparaty ortodontyczne), należy dokładnie myć i odkażać w płynach dezynfekcyjnych, np. w 2% chloraminie, w wodzie utlenionej itp.
P.j.u. wymaga usuwania ruchomych protez na noc, czyszczenia ich i systematycznych badań kontrolnych u stomatologa. Pacjenci posługujący się protezami ruchomymi z częściowo zachowanym uzębieniem oraz dzieci i młodzież leczona aparatami ortodontycznymi stanowią grupy dyspanseryj-ne, podlegające systematycznym zabiegom kontaktowej fluoryzacji zębów.
PIELĘGNOWANIE RĄK, zabieg polegający przede wszystkim na oczyszczaniu i chronieniu skóry rąk przed działaniem zewn. czynników szkodliwych oraz na utrzymywaniu lub nadawaniu im ładnego wyglądu. Ręce myje się wodą z mydłem, wielokrotnie w ciągu dnia, nie tylko wówczas, kiedy są widocznie brudne. Ponieważ jednak częste używanie mydła pozbawia naskórek naturalnej tłuszczowej osłony, ochronnego „płaszcza lipidowego", aby zabezpieczyć ręce przed niebezpieczeństwem łatwych zakażeń i szkodliwych wpływów zewn. (wahania temp., wilgoć, wysychanie itp.), należy je smarować kremami ochronnymi i tzw. odżywczymi, zawierającymi tłuszcze podobne do składników „płaszcza lipidowego" oraz lecytynę i glicerynę. Przed szkodliwymi wpływami atmosf. należy ręce chrome rękawiczkami. W wielu rodzajach pracy zawodowej i domowej należy używać rękawic ochronnych. W chłodnych porach roku, wskutek niedokładnego osuszania rąk po umyciu i wystawiania ich na duże zmiany temp., dochodzi łatwo do spierzchnięcia naskórka, a niekiedy do popękania lub nawet głębokich rozpadlin. W złych warunkach i przy pewne) skłonności zdarzają się też odmrożenia. Zapobieganie spierzchnięciom i ich leczenie polega na dokładnym osuszaniu rąk i  wcieraniu w skórę tłustego kremu lub płynu złożonego z gliceryny i spirytusu (poi na pól) oraz kilku kropli cytryny. Na ręce odmrożone dobrze robią kąpiele naprzemienne (w wodzie cieplej i zimnej — wielokrotnie na zmianę) oraz racjonalnie stopniowane naświetlenia lampą kwarcową. Zob. też manicure.
PIENIĄŻEK Przemysław, ur.
2 XI 1850, zm. l VI 1916, pol. lekarz laryngolog, jeden z twórców laryngologii; prof. UJ w Krakowie (od 1888), gdzie zorganizował klin. oddział laryngologiczny. Wykonał jako pierwszy w 1884 zabieg tracheoskopii dolnej (wziernikowania dolnej części tchawicy przez przetokę po —> tracheotomii), która utrwaliła jego imię w światowej laryngologii. Zabieg P. po udoskonaleniu w okresie późniejszym, dzięki zastosowaniu specjalnych rurek, stanowił punkt wyjścia dla niem. uczonego —» G. Killiana który opracował tracheoskopię górni (drogą naturalną przez usta). P. jako pierwszy opisał też obraz krtani w — błonicy, opracował wiele nowych metod zabiegów laryngologicznych oraz wydał w 1897 pierwszy polski podręcznik laryngoskopii.
PIERWIASTKI CIAŁA CZŁOWIEKA, dzielimy na makroelementy, stanowiące w połączeniach chem. przeszło 99% ciężaru ciała człowieka (tlen — 63%, węgiel — 20%, wodór — 10%, azot —3%, wapń—1,5%,, fosfor — l %, potas — 0,25%, siarka—0,2%, chlor—0,1%, sód— 0,1%, magnez—0,04%) i mikroelementy, stanowiące ok. 0,8% (żelazo, miedź, mangan, jod, kobalt, cynk, fluor i in.). Wymienione pierwiastki wchodzą w skład związków chem., z których składa się organizm i ulegają ciągłej wymianie z otoczeniem, co jest jednym z podstawowych przejawów życia.
PIERWIASTKI  PROMIENIOTWÓRCZE NATURALNE, wszystkie pierwiastki o liczbie atomowej Z większej od 83. Promieniotwórczość ich spowodowana jest nietrwałością jąder wskutek zmniejszania się średniej energii wiązania nukleonów w jądrze dla dużych wartości liczby atomowej Z. Znane są 4 rodziny naturalnych pierwiastków promieniotwórczych: torowce, neptunowce, uranowce, aktynowce.
PIERWOTNIAKI, Protozoa, jednokomórkowe organizmy zwierzęce o wielkości od kilku do kilkuset mikrometrów, z wyraźnie wykształconymi jądrem (lub jądrami) oraz—>organellami, które umożliwiają p. wykonywanie najrozmaitszych czynności. p. poruszają się za pomocą wici lub rzęsek, albo przez przelewanie cytoplazmy i tworzenie nibynóżek (pełzaki). Ruchliwe są jedynie formy wegetatywne —> trofozoity. Sposób pobierania pokarmu jest różny u poszczególnych grup p. Rozmnażają się płciowo lub bezpłciowo. P. chorobotwórcze wydzielają do środowiska proteolityczne enzymy, hemolizyny, cytolizyny, a także toksyczne i antygenowe substancje, które są przyczyną występowania objawów klin. Większość p. chorobotw. przechodzi cykl rozwojowy; w pewnych okresach życia wytwarzają formy przetrwalnikowe — cysty. Pasożytujące u człowieka p. należą do rodzajów: rzęsistek (Trichomotias), lamblia (Lamblia), świdrowce (Trypanosoma), leiszmania (Leishmania), pełzak (Ęntamoebd), zarodziec {Plasmodium), toksoplazma (Toxoplasma), Isospora, Balan-tidium, Pneumocystis.
PIERWSZA MIESIĄCZKA? menarche.
PIERWSZA POMOC? pomoc doraźna i dodatek na końcu książki.
PIETRZYCKI Ignacy, ur. 25 IX 1885, zm. 27 III 1964; pol. lekarz stomatolog, uczeń—> A. Cieszyńskiego; prof. i kier. Zakładu Stomatologii Zachowawczej Akad. Med. we Wrocławiu (od 1948). Interesował się zwłaszcza chorobami przyzębia; jest twórcą określenia —> przyzębica. W pracach swych przedstawił własne poglądy na etiologię tych chorób.
PIF —> podwzgórzowe czynniki uwalniające i hamujące.
PIGMALIONIZM, podniecanie się płciowe widokiem ilustracji pornograficznych, obrazów przedstawiających akty, posągów.
PIGMENT CASTELLANIEGO, środek działający antyseptycznie, grzybobójcze i przeciwzapalnie. Stosowany zewnętrznie w grzybicach i stanach zapalnych skóry.
PIGMENTY, barwniki, nazwa różnorodnych substancji barwnych w organizmie:? hemoglobiny krwinek czerwonych (której pochodnymi są barwniki żółciowe, bilirubina i biliwerdyna), ?melaniny (od niej zależy kolor skóry, włosów, paznokci i tęczówek), karotenoidów (zw. dawniej lipochromami—barwników tłuszczów, kory nadnercza, ciałka żółtego w jajnikach itd.), a także cząsteczek węgla, które dostają się z wdychanym powietrzem i odkładają w tkance płucnej, węzłach chłonnych itd.
PIGUŁKI, postać leku do stosowania doustnego. Dawniej szeroko stosowane w lecznictwie, obecnie używa się wyłącznie gotowych pigułek przeczyszczających, zawierających m.in. korę kruszyny i aloes.
PIJAWKI, gromada z typu pierścienic. Zamieszkują w większości zbiorniki słodkowodne, żywią się krwią kręgowców i bezkręgowców. W czasie ssania wydzielają przeciwkrzepliwą substancję —> hirudynę, której działanie utrzymuje się przez pewien czas, w związku z czym miejsce ukąszenia goi się powoli i może ulec zakażeniu. Najpospolitszym przedstawicielem tej grupy zwierząt są: p. końska (Haemopis sanguisuga) oraz p. lekarska (JHirudo medicinalis'). Ta ostatnia od wieków była stosowana leczniczo w medycynie do obniżenia ciśnienia krwi.     PIKNOLEPSJA ? padaczka.                                                                                                                                                                    PDLOKARPINA, alkaloid otrzymywany z liści drzewa Ptlocarpus Joborandii {Rutaceae). Pobudza —> przywspółczulny układ nerwowy, zwiększając ilość uwalnianej ? acetylocholiny. Zwiększa wydzielanie gruczołowe, kurczy mięśnie gładkie oskrzeli, jelit, układu moczowego, rozszerza naczynia krwionośne, zwęża źrenice i obniża ciśnienie śródoczne. Obecnie rzadko stosowana.
PILTZ Jan, ur. 15 I 1870, zm. 26 XI 1930, pol. lekarz neurolog i psychiatra; prof. UJ w Krakowie (od 1905). Gł. badania neurol. prowadził nad źrenicą oka. Opisał szereg objawów i odruchów źrenicznych. Zajmował się też zaburzeniami czucia w chorobach organicznych układu nerw. i nerwicami wojennymi, a w dziedzinie psychiatrii poświęcił się zagadnieniom dziedziczności. Założyciel Tow. Neurologiczno-Psychiatrycznego   (1920), zasłużony działacz społ. na polu walki z chorobami psychicznymi.
PINCETA? szczypczyki chirurgiczne.
PINEL Philippe, ur. 20 IV 1745, zm. 25 X 1826, franc. lekarz psychiatra; czł. Akad. Nauk w Paryżu (1803), jeden z twórców nowożytnego lecznictwa psychiatr. Jako naczelny lekarz paryskich szpitali psychiatr. wprowadził nowoczesne metody traktowania umysłowo chorych, likwidując dotychczasowe brutalne metody leczenia: zakuwanie w kajdany, upusty krwi, kaftany bezpieczeństwa. Udane doświadczenie P. przyczyniło się do zreformowania psychiatrii w całej Europie. Autor licznych publikacji dotyczących jego badań i spostrzeżeń u psych. chorych, propagował ich leczenie postępowaniem zachowawczym oraz pracą i —> psychoterapią.
PINOCYTOZA, proces wchłaniania przez komórki rozpuszczonych w wodzie substancji, przez wpuklenie —> błony komórkowej do wnętrza komórki, a następnie tworzenie i odrywanie się wypełnionych płynem pęcherzyków. W ten sposób pobierane są z otoczenia cząsteczki substancji, nie przechodzące przez pory w błonie komórkowej i jednocześnie nie rozpuszczalne w tłuszczach wchodzących w skład błony, np. polipeptydy, białka, kwasy nukleinowe. Zob. też wchłanianie.
PINTA, Mai de pinto, carate, choroba zak. wywoływana przez krętka Treponema carateum, który morfologicznie jest podobny do krętka —> kiły.p charakteryzuje powierzchowna nie wrzodziejąca zmiana pierwotna, wysypka wtórna i późne odbarwienie oraz rogowacenie skóry. Najczęściej zajęte są ręce i nadgarstki, ale rozmieszczenie zmian na stopach, w okolicy kostek i na klatce piersiowej jest również dosyć częste. Uogólnione zmiany ustępują powoli po okresie 3-6 miesięcy, pozostawiając trwałe, szpecące odbarwienie skóry. P. występuje jedynie w Ameryce Pd. i Środk. Rozpoznanie na podstawie zmian i objawów klin. W późniejszym okresie choroby —> odczyn Wassermanna jest zwykle dodatni i często występuje —> eozynofilia. Leczenie, jak w kile, antybiotykami. Mimo wielu podobieństw do kiły, p. nie jest chorobą weneryczną.
PIODERMIE, ropne choroby skóry (—> skórne choroby).
PIONIZACJA, stopniowe stosowanie pozycji pionowej u pacjentów po długim unieruchomieniu w pozycji leżącej. Stół do pionizacji z ruchomym na osi blatem umożliwia dawkowanie nachylenia osi ciała względem pionu. P. zapobiega gwałtownym spadkom ciśnienia przy nagłej zmianie pozycji. P. również umożliwia wyrobienie nowych odruchów kompensacyjnych (np. stania w protezie, w aparatach ortopedycznych, o kulach).
PIPERAZYNA, środek przeciwko robakom obłym. Stosowana w leczeniu —> glistnicy i —» owsicy (poraża mięśnie pasożytów). W lecznictwie stosowane są gł. sole p. — adipinian (Antiyennina, Vermitox) i cytrynian (Piperasol).  W postaci musującej (Piperazinum efferoescens) zwiększa
również wydalanie kwasu moczowego, toteż jest stosowana w leczeniu przewlekłej —> dny i —> kamicy moczowej.
PIPETA, rurka szklana do przenoszenia i odmierzania płynów. P. pasteurowskie — służą do nieilościowego przenoszenia małych objętości płynów, p. kalibrowane — do ilościowego odmierzania płynów. Obecnie coraz większe zastosowanie w praktyce znajdują pipety umożliwiające mechaniczne przenoszenie i odmierzanie płynów, np. ręczne pipety strzykawkowe, automatyczne pipety z magnetycznym systemem sterowania zaworami itp.
PIRAMIDON? aminofenazon.                                                                                                                                                           PIRAMIDOWY UKŁAD, układ biorący udział w kierowaniu ruchami dowolnymi. W skład u.p. wchodzą komórki piramidowe okolicy ruchowej —> kory mózgowej oraz wypustki tych komórek, tworzące drogi (szlaki) korowo-rdzeniowe, zw. też piramidowymi. Szlaki piramidowe przechodzą przez ramię tylne torebki wewn., konary mózgu i podstawę mostu. W opuszce mostu tworzą wypuklenia, tzw. piramidy, w których ok. 90% włókien przechodzi na drugą Stronę. Włókna u.p. kończą się na ośrodkach ruchowych rdzenia kręgowego i nerwów czaszkowych, tworząc połączenia synaptyczne z neuronami ruchowymi, z intemeuronami i tzw. komórkami Renshawa. Inicjowanie ruchu dowolnego przez impulsy biegnące w drogach piramidowych polega na: l) regulacji odruchów rdzeniowych (—> torowaniu jednych, hamowaniu innych) za pośrednictwem intemeuronów, 2) pobudzaniu neuronów ruchowych gamma (—> regulacja ruchu i postawy); 3)pobudzeniu obwodowego neuronu słuchowego (neuron ruchowy alfa); 4) modyfikowaniu za pośrednictwem komórek Renshawa pobudliwości neuronów ruchowych alfa na dochodzące impulsy. U.p. działa także na układ siatkowaty (—> nieswoiste układy mózgu oraz swoiste drogi czuciowe, wywierająć w ten sposób wpływ na informacje docierające z obwodu do ośrodków czuciowych.                                                                                                          PIRANTEL, Combantrin, lek przeciwrobaczy, stosowany w zakażeniach: owsikiem (? owsica), tęgoryjcem dwunastnicy i amerykańskimj (?ancylostomatoza); w leczeniu tych zakażeń wystarcza na ogół jednorazowe podanie preparatu. Mniej skuteczna jest p. w zakażeniach włosogłówka (? włosogłówczyca). Praktycznie lek nie jest wchłaniany z przewodu pokarmowego.                                                      PIRITINOL, Enerbol, Encephabol, pochodna pirydoksyny; lek psychoenergizujący; nasila procesy metaboliczne ośrodkowego układu nerw. Stosowany w stanach wyczerpania psychosomatycznego, miażdżycy naczyń mózgowych, rekonwalescencji poudarowej, niektórych postaciach migreny.                                                                                                                                                                                                               PIROGOW Nikolaj I., ur. 23 Xl 1810, zm. 5 XII 1881, ros. chirurgj prof. chirurgii uniw. w Dorpacie(1836-41), Akad. Med.-Chir. w Petersburgi (1841-56); od 1847 czł. petersburskie Akad. Nauk. Przyczynił się do rozwoju! anatomii topograficznej, a wydany przez niego 4-tomowy atlas anatomii (1851-54) do dziś posiada szczególnej wartość. Jako naczelny lekarz armii ros. w kampanii kaukaskiej i krymskiej wprowadził do szpitali przyfrontowych uśpienie i opatrunki gipsowe. Był rzecznikiem nowoczesnej organizacji służby zdrowia w czasie działań wojennych, pierwszy opracował dokładne wytyczne chirurgii polowej; wprowadził kilka nowych metod operowania (m.in. amputację stopy i sposób podwiązywania tętnicy podjęzykowej w tzw. trójkącie Pirogowa). Był jednym z prekursorów —> aseptyki. Uważa się go za „ojca nauk. chirurgii ros." Jego dzieła zebrane wydano w 1957.
PIROMANIA, popęd do podpalania, zaliczany do zaburzeń sfery popędów. Wyjaśnienie ukrytych motywów takiego zachowania bywa zazwyczaj bardzo trudne, wiąże się najczęściej z ukrytymi motywami do zachowań destrukcyjnych wynikających np. z różnego rodzaju —» zaburzeń osobowości. Zob. też zaburzenia popędów.
PIRQUET Clemens Johannes von, ur. 12 V 1874, zm. 28 II 1929, austr. lekarz pediatra, prof. uniw. w Baltimore (1908-10), we Wrocławiu
(1910), w Wiedniu (od 1911). Jeden z twórców nauki o —> alergii. Badania P. nad odpornością w gruźlicy doprowadziły go do wykrycia zjawisk nazwanych przez niego alergią (1903) i odegrały doniosłą rolę w diagnostyce gruźlicy, dzięki zastosowaniu w 1907 skórnego odczynu tuberkulinowego, zw. ? odczynem Pirqueta. Ponadto opracował oryginalną metodę sztucznego odżywania niemowląt (obliczaną wg ścisk określonych dawek zwanych NEM) oraz w 1905 opisał —> posurowiczą chorobę.
PIRYDOKSAL ? witamina B6.                                                                                                                                                    PIRYDOKSAMINA? witamina B6..
PIRYDOKSYNA? witamina B6.                                                                                                                                                              . PIRYDYNA, heterocykliczna zasada organiczna zawierająca l atom azotu w pierścieniu. Pierścień pirydynowy w swych cząsteczkach mają np.:—>-witamina PP i dwunukleotyd nikotynamidoadeninowy.

 
PIRYMIDYNA,   heterocykliczna zasada organiczna zawierająca 2 atomy azotu w pierścieniu. Pochodne p. — cytozyna, tymina i uracyl — wchodzą w skład: —> nukleozydów, nukleotydów pirymidynowycb, kwasów nukleinowych (DNA i RNA).
PIS —» Państwowa Inspekcja Sanitarna.
PISZCZEL, kość piszczelowa, gł. kość —> podudzia.
PIWNICZNA ZDRÓJ, m. w woj. nowosądeckim, położone w końcowej części przełomu doliny Popradu, po obu brzegach rzeki, na wys. ok. 450-500 m n.p.m. Jako uzdrowisko znana od 1931, od odkrycia źródeł leczn. wód mineralnych; uznana za uzdrowisko rozporządzeniem ministra zdrowia i opieki społecznej w 1967. Wzgórza otaczające P. w wyższych paniach są pokryte lasami o drzewostanie g}. iglastym. Klimat górski, średniobodźcowy, o pewnych właściwościach biol. Wody leczn. wodorowęglanowo-wapniowo-magnezowo-sodowe, żelaziste, z zawartością wolnego dwutlenku węgla, występują w 2 odwiertach: „Piwniczna l" i „Piwniczna 2" oraz w płytkim ujęciu studziennym „Piwniczna 3". Woda stołowa — „Piwniczanka". Borowina czerpana jest z lokalnych złóż torfowych b. wysokiej jakości. W Uzdrowiskowym Zakładzie Przyrodoleczn. wykonywane są kąpiele mineralne i borowinowe. Ponadto znajduje się kilkanaście obiektów wczasowych. Kierunek leczenia:
choroby układu oddechowego.
PLACEBO, środek pozbawiony działania leczniczego, o postaci identycznej z lekiem. Stosowany w tzw.ślepej próbie przy badaniu i ocenianiu działania klinicznego nowego leku.                                                                                                                                                           PLACENTA? łożysko.                                                                                                                                                                                       PLAMA, rodzaj —> wykwitu pierwotnego, będący zmianą zabarwienia skóry na ograniczonej przestrzeni. Zależnie od przyczyny wywołującej, odróżnia się kilka rodzajów p. Naczyniowe p. powstają w wyniku ukrwienia nadmiernego (np. osutki zapalne,  naczyniaki płaskie) lub niedostatecznego, a także w wyniku wylewów krwawych do skóry; barwnikowe p. tworzą się wskutek nadmiernego gromadzenia się barwnika (np. —> piegi) lub braku barwnika (—» bielactwo), przykładem p. złogowych jest —> tatuaż;
p. zwyrodnieniowe są np. wynikiem zwyrodnienia włókien sprężystych.
PLAMICA, purpura, uogólniona skaza krwotoczna polegająca na powstawaniu drobnych, różnej wielkości wynaczynień krwi (wybroczyn) do skóry; błon śluzowych i surowiczych oraz narządów, spowodowana —» małopłytkowością lub defektem ściany naczyń włosowatych, które stają się łamliwe i przepuszczalne. P. małopłytkowa występuje zwykle przy obniżeniu liczby —» krwinek płytkowych poniżej 70 000 w l ul krwi. Małopłytkowość może być samoistna (—» krwotoczność małopłytkowa samoistna) lub objawowa, wywołana działaniem leków, środków chem., fiz., roślinnych, naciekaniem szpiku przez nieprawidłowe komórki. P. naczyniowe występują najczęściej w przebiegu chorób żak. i alergicznych (tzw. —> Henocha-Schonleina plamica), po przyjęciu niektórych leków, u starców, w cukrzycy, otyłości, w nadciśnieniu, szkorbucie, jako wrodzona łamliwość naczyń.
PLAMKA ŚLEPA, ubytek w polu widzenia, odpowiadający tarczy nerwu wzrokowego na dnie —> oka. Miejsce to pozbawione jest całkowicie fotoreceptorów, tj. —> czopków i—>pręcików.
PLAMKA ŻÓŁTA, miejsce na? siatkówce w obrębie tylnego bieguna gałki ocznej, w osi optycznej? oka, kształtu poprzecznie owalnego, szer. 2 mm, koloru żółtawego, z małym dołeczkiem środkowym. P.ż. jest miejscem najbardziej ostrego i precyzyjnego widzenia, gł. dzięki przewadze —> czopków nad —» pręcikami.
PLAMY  BŁĘKITNE,  drobne plamki na skórze brzucha, klatki piersiowej, ud i na wewn. powierzchni ramion, w miejscach ukąszenia wszy łonowych, prawdopodobnie następstwo rozkładu —> hemoglobiny przez jad ze ślinianek tych pasożytów (hemolizą). Świeże p.b. mają zabarwienie sinofiołkowe, starsze — szarawe. Po wyleczeniu z —> wszawicy ustępują.
PLAMY KRWI, ślady krwawe, mogące pozostać na miejscu przestępstwa, na odzieży lub na ciele ofiary lub sprawcy w przypadkach, gdy doszło do zranienia. Badaniem analit. w zakładach nauk. można ustalić charakter tych plam, a w niektórych przypadkach ich przynależność antygenową do jednej z grup Jawi. Badania p.k. mają duże znaczenie w medycynie sądowej i w kryminalistyce, gdyż przyczyniają się do ustalenia sprawców przestępstw.
PLAMY OPADOWE, sinoczerwone zabarwienia skóry najniżej położonych części zwłok na tułowiu i kończynach; należą do tzw. pewnych i wczesnych znamion —> śmierci. Zjawisko związane jest z ustaniem pracy serca i z przemieszczeniem, czyli hydrostatycznym opadaniem krwi płynnej w układzie żylnym. P.o. tworzą się w ciągu pierwszych godzin po śmierci; po kilkunastu godzinach są już -nieprzemieszczalne i nie ustępują pod uciskiem i po odwróceniu zwłok. Barwa p.o. może się zmieniać w niektórych zatruciach, np. jasnoczerwone plamy przy zatruciach tlenkiem węgla, brązowo-czerwone przy zatruciach chloranem potasu.
PLANOWANIE RODZINY, świadome i celowe przewidywanie struktury i liczebności rodziny, uwarunkowane względami natury zdrowotnej, ekonomicznej, społ. i obyczajowej. Jednym z podstawowych warunków stworzenia trwałej rodziny jest pełne uświadomienie partnerów w okresie przedmałżeńskim co do form i treści współżycia małżeńskiego. Uświadomienie to obejmować powinno m.in. wyjaśnienie roli i praw rządzących współżyciem seksualnym, wagi właściwego doboru współmałżonka, istotnego znaczenia układu stosunków rodzinnych, roli cech charakterologicznych oraz dojrzałości życiowej i emocjonalnej współpartnera. P.r. wiąże się ściśle ze świadomym rodzicielstwem czyli racjonalnym regulowaniem liczby potomstwa. Regulacja urodzeń za pomocą nieszkodliwych dla zdrowia metod antykoncepcyjnych pozwala kobiecie rodzić w okresie i okolicznościach najodpowiedniejszych dla macierzyństwa zarówno ze względu na zdrowie matki, jak i właściwe warunki rozwoju potomstwa, a także na stabilizację warunków ekonomicznych rodziny. W Polsce działa Tow. Planowania Rodziny, które udziela porad przyszłym i istniejącym już małżeństwom w dziedzinie zagadnień związanych z planowaniem rodziny.
PLANOWANIE W SŁUŻBIE ZDROWIA, jedna z podstawowych zasad działania społ. służby zdrowia w ramach kompleksowego planowania rozwoju społeczno-gospodarczego kraju. P. w s.z. jest projektowaniem zorganizowanej celowej działalności w określonym czasie na rzecz zdrowia społeczeństwa i składa się z fazy koncepcyjnej i fazy realizacyjnej. Opracowuje się plany roczne, wieloletnie (5-letnie) i perspektywiczne. P. w s.z. obejmuje zarówno działalność merytoryczną, jak wynikającą z jej potrzeb działalność gospodarczo-budżetową.Zgodnie  ze strukturą zarządzania społ. służbą zdrowia planowanie jej działalności jest wieloszczeblowe i różni się na poszczególnych szczeblach zakresem zadan i stopniem szczegółowości. Obowiązuje zasada centralizacji planowania programowego, strategicznego i decentralizacji planowania operatywnego — wykonawczego. Podstawą p. w s.z. jest należyte nowoczesne zorganizowana i racjonalne wykorzystanie systemu informacji demograficznych, epidemiol. socjologiczno-med. itp., umożliwiające właściwą analizę i programowanie potrzeb zdrowotnych społeczeństwa oraz
optymalizację decyzji i określania pod. stawowych i pomocniczych funkcji opieki zdrowotnej. Wymaga to udziału rzeczoznawców wielu dyscyplin med i pozamed. Specyfika i zróżnicowanie problematyki ochrony zdrowia wymagają opracowywania poza programem ogólnym również wielu programów szczegółowych. Takim szczegółowym planowaniem objęte są pewne grupy ludności, np. matki i dzieci, pracownicy przemysłu, inwalidzi, oraz zwalcza nie pewnych grup chorób o dużym znaczeniu społecznym, jak gruźlica, choroby weneryczne, choroby nowotworowe, choroby układu krążenia,choroby psychiczne itp.
PLASMODIUM? zarodziec                                                                                                                                                                         . PLASTRON, naciek okołowyrostkowy powstający w ostrym zapaleniu —» wyrostka robaczkowego, wyraźniej wyczuwalny przez powłoki brzuszne lub przez odbytnicę jako twardy, ograniczony, bolesny guz. Gdy nie ma objawów otrzewnowych lub gdy występują łagodne objawy otrzewnowe, stosuje się leczenie zachowawcze, wnikliwie obserwując chorego i uzależniając postępowanie od dalszego przebiegu choroby, przy czym bierze się pod uwagę  następujące możliwości: l) naciek no krótszym lub dłuższym czasie cofa się samoistnie i chory powraca do zdrowia; wycięcie wyrostka robaczkowego zaleca się najwcześniej po upływie 3 miesięcy, a najlepiej po 6 miesiącach; 2) po pewnym czasie w nacieku wytwarza się ropień i przez powłoki brzuszne lub przez odbytnicę wyczuwa się chełbotanie; ropień należy w tych stanach otworzyć; 3) zakażenie szwy się w tkance zaotrzewnowej i powstaje ropowica w okolicy lędźwiowej, którą należy otworzyć, 4) wytwarza się ropień, który pęka samoistnie, najczęściej do odbytnicy lub pochwy (zejście pomyślne) albo do narządów sąsiednich, albo też — co jest najgroźniejsze — do wolnej jamy otrzewnej; w ostatnim przypadku natychmiastowa operacja.
PLASTRY, lepkie masy rozprowadzone na płótnie, topiące się w temp. ciała i przyklejające się do skóry. Przeznaczone do użytku zewn. P. nie zawierające środków leczn. stosowane są do przytrzymywania opatrunków. P. lecznicze zawierają w masie plastrowej lek w ilości nie większej niż 10%. Odmianą plastrów są przylepce. W celach osłaniająco kosmetycznych stosowane są p. klejowe, tzw. angielskie (jedwab powleczony karukiem rybim, werniksowany z drugiej strony żywicą).                                                                                                                               PLATFUS? płaskostopie.                                                                                                                                                                  PLAZMAFOREZA, zabieg polegający na pobraniu od krwiodawcy pewnej ilości krwi, szybkim rozdzieleniu jej na —> osocze i elementy komórkowe, które następnie zostają zwrócone krwiodawcy drogą dożylną.
P. pozwala na uzyskiwanie dużych ilości osocza świeżego (np. dla chorych na —» hemofilię).
PLAZMA KRWI? osocze.                                                                                                                                                                            PLĄSANIE RZEPKI, objaw popularnie nazywany balotowaniem rzepki, umożliwiający stwierdzenie obecności płynu lub krwi w stawie kolanowym. Objaw ten może wystąpić w stanach zapalnych i po urazach stawu kolanowego.
PLĄSAWICA, choroba św. Wita, taniec św. Wita, choroba osób młodych, cechująca się mimowolnymi, nieregularnymi ruchami (,—> ruchy mimowolne), zaburzeniami koordynacji ruchów dowolnych, umiarkowanym osłabieniem mięśni i niekiedy zaburzeniami psych. Na ogół uważa się ją za jeden z przejawów często współistniejącej choroby reumatycznej. Objawy: dziecko staje się niecierpliwe, nadmiernie pobudliwe, niespokojne, źle sypia. Zjawiają się grymasy twarzy, ruchy niezdarne, mowa często jąkająca; charakterystyczne ruchy urywane, gwałtowne, krótkie, szybkie, szarpiące; nieregularne i nierytmiczne ruchy mimowolne mogą obejmować również mięśnie artykulacyjne mowy i mięśnie tułowia. Ruchy dowolne są zniekształcone przez nakładające się ruchy mimowolne. Siła dotkniętych kończyn jest zmniejszona, napięcie mięśniowe obniżone. Największe nasilenie objawów przypada na okres 2-3 tygodni po ich wystąpieniu, następnie ustępują z wolna, w ciągu 2-3 miesięcy, aż do całkowitego zniknięcia. Niekiedy zdarzają się nawroty choroby. Leczenie: środki uspokajające, ACTH, kortyzon.
PLEMNIKI, obdarzone ruchem męskie komórki rozrodcze, wchodzące w skład płynu nasiennego (?nasienie). Powstają w kanalikach nasiennych jądra, w czasie —> spermatogenezy, procesu kontrolowanego przez hormon przysadki mózgowej —> folikulostymulinę. Dojrzały plemnik ma kształt nitki dł. ok. 60 urn i składa się z jajowatej, zawierającej —> chromatynę główki, szyjki, wstawki i witki z kurczliwym wlókienkiem osiowym, dzięki któremu p. porusza się z szybkością (zależną od środowiska) ok. 0,1 mm/s. Energię potrzebną do wykonywania ruchów p. uzyskuje ze spalenia obecnego w nasieniu cukru fruktozy. Zmiany w budowie i ilości p. mogą być przyczyną —> niepłodności lub ograniczonej płodności. Niektóre stany zapalne jąder mogą doprowadzić do zatrzymania czynności plemnikotwórczej. Brak p. określony jest jako azospermia, a stan prawidłowy jako normospermia. W czasie badania nasienia uwzględnia się budowę p., cechy ruchliwości oraz liczbę p. Bada się także skład chem. nasienia. Wykazanie obecności p. i innych składników nasienia w plamach na odzieży może mieć znaczenie sądowo-lek. przy wykrywaniu przestępstw seksualnych. P. zawierają determinanty płci w formie chromosomów płciowych X i Y (—> chromosomy). Zależnie od tego, który z nich wniknie do komórki jajowej (mającej chromosom płciowy X), zygota rozwinie się w potomstwo żeńskie (XX) lub męskie (XY). Całkowicie rozwinięte p. nie wykazują jeszcze zdolności do poruszania się i do zapłodnienia komórki jajowej. Zdolności te nabywają dopiero w najądrzu, gdzie mogą przebywać do kilku tygodni. Jest to ostatni etap w rozwoju p., po którego odbyciu mogą już być wydzielone wraz z płynem nasiennym na zewnątrz.
PLENCZICZ Marcus Anton von,  ur. 28 IV 1705, zm. 25 XI 1786, austr lekarz pochodzący z Dalmacji; prof. medycyny uniw. w Wiedniu (od 1762);prekursor teorii zakaźnego pochodzenia chorób. Autor dzieła Opera medico--physica in IV tractatus digesta (Dzieło medyczno-fizyczne podzielone ni IV traktaty — 1762), w którym tłumaczył rozwój choroby rozmnażaniem się zarazków w organizmie i przewidział swoistość zarazków chorobotwórczych. Wydal także Tractatus de scarlatina (Traktat o płonicy — 1780).
PLEOCYTOZA, zwiększenie liczby komórek zawartych w l ul płynu mózgowo-rdzeniowego. W warunkach prawidłowych liczba komórek nie powinna przekraczać 5 w l ul płynu.  
PLEOPTYKA, dział ? onoptyki którego gł. celem jest zwalczanie niedowidzenia, przede wszystkim dzieci. Za pomocą specjalnej aparatury pobudza się i ćwiczy prawidłowy punkt fiksacji (plamkę żółtą), którego czynność jest zaburzona; równocześnie przytłumia się czynność fałszywego punktu fiksacji wytworzonego w siatkówce. Ćwiczenia takie muszą trwać przez wiele miesięcy,
PLEŚNIAWKI, zmiany drożdżakowe na błonach śluzowych języka i jamy ustnej, pod postacią białych nalotów, zwykle u dzieci najmłodszych (do 3 m. życia) lub starszych wyniszczonych, leczonych antybiotykami, z uszkodzoną śluzówką albo ze złych warunków higienicznych. Naloty mogą być nieliczne lub obejmować całe gardło, krtań, a nawet przewód pokarmowy i drogi oddechowe. Chorobę wywołuje drożdżak? Candida albicans, szeroko rozpowszechniony w przyrodzie i będący saprofitem u ludzi zdrowych. Przy usuwaniu p. powstają krwawiące miejsca. Leczenie miejscowe polega na pędzlowaniu nalotów boraksem w glicerynie lub roztworem wodnym fioletu goryczki (gencjaną). Rozwój p. hamuje —> nystatyna. Rozpoznanie i leczenie zakażeń uogólnionych jest trudne i musi być prowadzone w szpitalu.
PLEURODYNIA? bornholmska choroba.
PŁACZ NOWORODKÓW;
pierwszy krzyk noworodka, związany zwykle z rozpoczęciem oddychania, jest korzystny z punktu widzenia fizjologii oddychania i rozprężania się tkanki płucnej. Zdrowy, donoszony noworodek płacze głośno. Noworodek chory, wątły lub wcześniak płacze cicho albo kwili. Zdrowy noworodek większość doby przesypia, a płaczem reaguje na nieprzyjemne odczucia, jak głód, pragnienie, mokre pieluszki, zimno lub przegrzanie, ból. Uspokojenie noworodka osiągać się powinno przez usunięcie właściwej przyczyny płaczu, a nie przez podanie smoczka, noszenie, huśtanie, kołysanie. Dość częstą i kłopotliwą przyczyną p.n. bywa tzw. kolka, czyli skłonność do nadmiernego wytwarzania gazów w jelitach, doprowadzająca do wzdęcia brzuszka. Podobne objawy mogą wystąpić u noworodków i niemowląt neuropatycznych, połykających powietrze w czasie karmienia. Płacz i niepokój mogą być również wyrazem rozpoczynającej się choroby. Umiejąca obserwować matka lub opiekunka po rodzaju krzyku i sposobie zachowania się noworodka zwykle trafnie ocenia przyczynę płaczu. Częsty, głośny, krótki, o wysokim tonie, tzw. krzyk mózgowy, lub cichy, żałosny, są wyrazem uszkodzenia ośrodkowego układu nerw. w okresie okołoporodowym. Niepokojem ruchowym i ostrym krzykiem reagować mogą noworodki i niemowlęta z zapaleniem ucha środkowego (—>-ucho). Płaczącego noworodka należy przewinąć, napoić, sprawdzić czy nie jest przegrzany lub głodny. Często trzeba mu ułatwić wydalenie gazów (czasem pomaga włożenie do odbytu termometru). Zapobieganie polega na dbaniu o to, aby noworodek nie połykał powietrza przy karmieniu i miał regularne wypróżnienia. W wypadku podejrzenia o chorobę, należy wezwać lekarza.
PŁASKOSTOPIE, stopa płasko -koślawa, platfus, zniekształcenie, którego istotą jest ustawienie w nawróceniu kości stepu oraz obniżenie sklepienia podłużnego stopy, najczęściej na de niewydolności statycznej. P. może
być wrodzone lub pojawia się w okresie przeciążenia nauką, po chorobach połączonych z długotrwałym leżeniem, w przypadkach znacznej nadwagi ciała, noszenia ciężarów przez młodocianego itp. P. jest zawsze obustronne i u dzieci rzadko powoduje dolegliwości; dzieci skarżą się czasem na uczucie szybkiego męczenia stóp po staniu i chodzeniu. P. u dorosłych charakteryzuje się większym nasileniem zmian chorobowych, często ich definitywnym utrwaleniem, zaburzeniami w krążeniu krwi, a także zmianami degeneracyjnymi w najbardziej przeciążonych stawach; stopy są zdeformowane, występują zmiany żylakowate i obrzęki dookoła i poniżej kostek. Leczenie u dzieci polega na odciążaniu stóp, wykonywaniu odpowiednich ćwiczeń wzmacniających mięśnie, które utrzymują prawidłowe wysklepienie stóp, noszeniu obuwia z korekcyjnymi obcasami — tzw. obcasami Thomasa.U dorosłych leczenie zależy od zaawansowania p.; w przypadku stopy płaskiej przykurczonej — stanu   charakteryzującego się bolesnym przykurczeni mięśni— leczenie fizykalne rozpoczyna się dopiero po ustąpieniu bólu i kurczu; najważniejszym czynnikiem leczn. jest w tych stanach noszenie korekcyjnego obuwia. W tzw. p. sztywnym leczenie fizykoterapeutyczne stosuje się dopiero po przywróceniu stopie prawidłowej ruchomości drogą zabiegu chir. w znieczuleniu ogólnym. W p. ze zmianami zniekształcającymi lub stopie zesztywniałej stosuje się leczenie operacyjne;
jeśli jest ono przeciwwskazane, wówczas konieczne jest stałe noszenie obuwia ortopedycznego. 
PŁAZIŃCE, robaki płaskie (Plat yhelminthęs), typ zwierząt o ciele miękkim, spłaszczonym grzbietowo-brzusznie, przeważnie pasożytniczych. P. są i najczęściej obojnakami: w ciele jednego osobnika występują jednocześnie gruczoły męskie (jądra) i gruczoły żeńskie (jajniki) albo jeden gruczoł, zw. obojnaczym (—> obojnactwo), produkującym jaja i plemniki. Do p. zalicza się:—>przywry, —> tasiemce i niektóre inne mniej ważne gatunki z punktu widzenia medycznego.
PŁEĆ, zróżnicowanie organizmowi na męskie, produkujące komórki rozrodcze męskie (—> plemniki), oraz żeńskie, produkujące komórki jajowe (—>-jajo). P. zdeterminowana jest genet. osobniki męskie mają w komórkach chromosomy płciowe X i Y, osobniki żeńskie — dwa chromosomy X (—» chromosomy). Zapłodnienie jaja przez, plemnik z chromosomem Y prowadzi;
do rozwoju zarodka męskiego, przez. plemnik z chromosomem X — zarodka żeńskiego. Zależnie od p. genetycznie męskiej lub żeńskiej, z pierwotnych gruczołów płciowych płodu  rozwijają się jądra albo jajniki. Wydzielone przez nie hormony kształtują pełny zespół męskich lub żeńskich? cech płciowych.
Zmiana p., korekcja cech płciowych u osobników z rzekomym ?obojnactwem, w celu ukształtowania, somatycznych cech płci zgodnie z orientacją psychoseksualną. Postępowanie korekcyjne musi poprzedzać drobiazgowa diagnostyka wady, ocena nastawienia psych. i wnikliwe badanie stanu anat. Na ogól przyjmuje się, ze o wyborze płci winno decydować nastawienie psych. osobnika z obojnactwem. Zwykle łatwiej jest uformować narządy płciowe w kierunku żeńskim;
korekcja w kierunku męskim jest możliwa tylko wtedy, gdy istnieje wyraźne prącie i jądra dające sprowadzić się do moszny.
PŁODOWA DYSTROFIA MIĘśNI? sztywność stawów wrodzona.
PŁODOWE ZBOCZENIE WZROSTU CHRZĄSTEK, karłowatość krótkokończynowa, wrodzona choroba kośćca wywołana zaburzeniami wzrostowymi chrząstek, przy jednoczesnym normalnym kostnieniu ochrzęstnym. W wyniku choroby kończyny są b. krótkie przy prawidłowej di. tułowia; występują także zniekształcenia kości wskutek ich nierównomiernego wzrostu; rozwój psycb. jest prawidłowy, czasami wybitny (dzięki temu osobnicy dotknięci chorobą piastowali dawniej stanowiska nadwornych karłów); nie stwierdza się cech zaburzeń hormonalnych. Leczenie nie jest znane.
PŁONICA, szkarlatyna, ostra choroba zak. wywołana przez paciorkowca hemolizującego beta z grupy A (? paciorkowce), atakująca gł. dzieci, ale niekiedy i dorosłych. Proces chorobowy wywołany jest zatruciem jadami paciorkowców i działaniem alergizującym tych drobnoustrojów. Okres wylęgania 2—4 dni, niekiedy do 7 dni. Objawy: początek ostry—gorączka 39-40°, wymioty, bóle gardła, czasem bóle brzucha, bóle głowy, biegunka. Migdałki i luki podniebienne silnie zaczerwienione i obrzęknięte, język obłożony, węzły chłonne podżuchwowe powiększone. Po 12-36 godz .pojawia się typowa wysypka płonicza:
drobne, mocno czerwone („szkarłatne") plamki, szczególnie obfite i niemal zlewające się ze sobą w najbardziej nagrzanych okolicach skóry (pachwiny, pachy, dół brzucha, pośladki). Wolny od wysypki jest tzw. trójkąt Piłatowa (między fałdami policzkowymi i wokół ust). Wysypka znika zwykle po 2-3 dniach: pozostaje po niej otrębowate łuszczenie się skóry. Charakterystyczne jest grube, wielopłatowe łuszczenie się skóry na dłoniach i stopach (w 3-4 tygodniu choroby). Jady paciorkowców mogą już na początku choroby przejściowo uszkodzić mięsień sercowy. P. w stanie ostrym trwa ok. 7 dni, ale po tym okresie mogą jeszcze wystąpić powikłania, dlatego zaleca się izolację na dalsze 14 dni. Powikłania (obecnie dość rzadkie): zapalenie ucha środkowego, zapalenie zatok przynosowych, ropień okolomigdałkowy, a w późniejszym okresie (po 2-5 tygodniach) choroba reumatyczna, zapalenie nerek. Leczenie: penicylina lub—w razie oporności — inny antybiotyk. P. jest chorobą wykazującą regres. Zapobieganie: izolacja chorych w domu (od 1963 nie obowiązuje hospitalizacja), dezynfekcja mieszkania po wyzdrowieniu chorego.
PŁONICA RAN, zakażenie wywołane przez betahemolizującego ?paciorkowca. Wrotami wtargnięcia zakażenia jest rana (uraz, rana chir., oparzenie); przebieg choroby przypomina —> płonicę, z tą różnicą, że objawy zapalne występują w ranie, a nie w gardle, wysypka zaś pojawia się w jej otoczeniu, rozprzestrzeniając się na tułów, Leczenie polega na stosowaniu antybiotyków i odpowiednim pielęgnowaniu rany (niekiedy konieczne jest ponowne otwarcie rany i jej sączkowanie).
PŁÓD, zarodek człowieka od początku 3 miesiąca ciąży aż do chwili porodu. P. niedonoszony jest to p. urodzony do 37 tygodnia ciąży.
Topografię p. ustala się na podstawie: l) położenia p., czyli stosunku długiej osi p. do długiej osi macicy, może ono być podłużne (gdy główka p. lub pośladki p. znajdują się nad wchodem miednicy), poprzeczne lub skośne (jeśli podłużna oś p. krzyżuje się pod kątem prostym lub zbliżonym do prostego z osią długą macicy), 2) ustawienia p., czyli stosunku grzbietu p. do wewn. ściany macicy; grzbiet po stronie lewej określa się jako ustawienie I, grzbiet po stronie prawej jako ustawienie II; 3) ułożenia p., czyli stosunku poszczególnych części p. względem siebie; p. w ułożeniu prawidłowym ma wszystkie stawy kończyn zgięte, bródkę przygiętą do klatki piersiowej. Każde odchylenie od takiego ułożenia główki określa się jako ułożenie odgięciowe.
PŁUCA, parzyste narządy znajdujące się w—> klatce piersiowej, w których następuje pobieranie tlenu z powietrza do krwi oraz wydalenie z krwi do powietrza dwutlenku węgla. P. zbudowane jest z bogato rozgałęzionego drzewa   oskrzelowo-oskrzelikowego, pokrytego obfitym miąższem płucnym składającym   się  z?pęcherzyków płucnych, naczyń krwionośnych i—»tkanki łącznej. Całość p. otoczona jest? opłucną. P. mają kopulasty szczyt i wklęsłą podstawę odpowiadającą wypukłości przepony, na której spoczywają. Boczna pow. p. przylega do żeber (pow. żebrowa), a część przeciwległa nosi nazwę przyśrodkowej. Pośrodku pow. przyśrodkowej położona jest wnęka płucna, przez którą wnikają do p. oskrzele główne, tętnica i żyła płucna, tętnice i żyły oskrzelowe, naczynia limfatyczne i nerwy. Każde p. dzieli się na płaty oddzielone od siebie głębokimi szczelinami międzypłatowymi. P. lewe posiada 2 płaty — górny i dolny i szczelinę międzypłatową dużą. Przedni brzeg górnego płata ma wcięcie sercowe .Najniższa część płata górnego lewego tworzy języczek dochodzący do przepony. P. prawe ma 3 płaty: górny, środkowy i dolny. Górny od środkowego oddzielony jest szczeliną międzypłatową poziomą, czyli małą, a dolny od środkowego szczeliną dużą .Dla potrzeb klin. Podzielono płuca na segmenty .Prawe ma 10,lewe 9 segmentów ,stanowią one niezależne jednostki ,mające oskrzela i naczynia.P.są bardzo lekkie, ich ciężar gatunkowy jest mniejszy od wody i charakteryzuje się dużą zdolnością rozszerzania, przy wdechu i opadania, przy wydechu, co możliwe jest dzięki temu ,że jama opłucnej jest obszerniejsza niż objętość płuc. Między płucami jest położone?śródpiersie.                       Choroby ..Zapalenie p .pneumonia, z punktu widzenia klin. Dzieli się na płatowe ,krupowe ,włóknikowe, oskrzelowe ,zrazikowe i nietypowe śródmiąższowe.Ze względu na czynnik przyczynowy, wyróżnia się zapalenie p. bakteryjne, swoiste i nieswoiste, wiusowe,bakteryjno wirusowe grzybicze i inne. Płatowe zapalenie jest ostrą chorobą zak .wywołaną w większości przypadków 95 % przez —>-dwoinki zapalenia płuc  (pneumokoki), rzadziej przez inne drobnoustroje. Choroba przenosi się drogą kropelkową i występuje najczęściej na wiosnę. Zakażenie prowadzi do wytworzenia się wysięku wypełniającego pęcherzyki płucne, zawierającego duże ilości włóknika. Zapalenie może dotyczyć części płata, całego  płata lub wielu płatów. Łatwo przechodzi ono na opłucną. Okres wylęgania  choroby jest krótki, trwa 1-2 dni. Choroba zaczyna się zazwyczaj nagle wstrząsającymi dreszczami i wysoką gorączką, która ma charakter ciągły.Pojawia się suchy, męczący kaszel, kłucie w klatce piersiowej i ciężka  duszność. Często towarzyszy opryszczka wargowa. Po kilku dniach występuje odpluwanie śluzowo-ropnej, rdzawej plwociny. Badanie fizykalne wykazuje  obecność nacieku płucnego oraz objawy suchego zapalenia opłucnej. Badanie radiologiczne wykazuje intensywne zacienienie zajętego płataWe krwi stwierdza się podwyższoną?leukocytozę i przyspieszone opadanie krwinek czerwonych. W plwocinie wykrywa się bakterie. W przebiegu płatowego zapalenia p. mogą wystąpić powikłania: przewlekanie się sprawy chorobowej, przejście w postać przejewlekłą, ropień płuc, ropniak opłucnej ,włóknikowe  zapalenie -> osierdzia, zapalenie opon mózgowych, toksyczne uszkodzenie wątroby i nerek.Odoskrzelowe zapalenie p. bronchopneumonia, także bakteryjna  choroba zak. (pneumokoki, gronkowce, paciorkowce) szerząca się z oskrzeli na pęcherzyki płucne; Proces zapalny obejmuje większe lub mniejsze grupy zrazików płucnych; nierzadko w dwu lub kilku płatach. Często rozwija się w toku chorób zak. (—> grypa, koklusz, dury), wyniszczających, niewydolności krążenia, zniekształcenia klatki piersiowej. Do szczególnych postaci należy zapalenie zachłystowe, występujące u osób nieprzytomnych, wyniszczonych, po operacjach lub z porażeniem krtani, oraz zapalenie opadowe, występujące u chorych w schyłkowym okresie, wyniszczonych, długo leżących na wznak, wykazujących cechy niewydolności krążenia. Odoskrzelowe zapalenie p. ma charakter ogniskowy, rozsiany. Ogniska mogą zlewać się ze sobą (zlewające się zapalenie p.), zajmując cały płat. Mogą one ulec zropieniu lub zgorzeli. Objawy klin. zazwyczaj są mniej nasilone niż w płatowym zapaleniu. Występuje gorączka lub stany podgorączkowe, kaszel z odpluwaniem śluzowo-ropnej plwociny, bóle w klatce piersiowej, duszność. Badanie radiologiczne wykazuje ogniskowe zacienienie w płucach. Choroba trwa różnie długo, w zależności od choroby podstawowej, wieku chorego i jego stanu ogólnego.
Pierwotne nietypowe zapalenie p. bywa wywołane zakażeniem wirusowym (grypa), mykoplazmowym, riketsjowym (gorączka Q), grzybiczym. Cechuje się zapaleniem śródmiąższowym p. oraz zapaleniem oskrzeli i oskrzelików. Objawy klin. w badaniu przedmiotowym są b. skąpe, natomiast radiologiczne b. wyraźne. Występują stany podgorączkowe, nieżyt spojówek i górnych dróg oddechowych, kaszel zazwyczaj suchy, ogólne rozbicie, bóle głowy, złe samopoczucie, osłabienie.
Leczenie zapaleń p.: l) postępowanie ogólne i leżenie w łóżku, odpowiednia dieta, pielęgnacja chorego;
2) leczenie antybiotykami; wybór antybiotyku zależy od rodzaju drobnoustrojów i ich wrażliwości na dany antybiotyk; 3) leczenie objawowe: leki wykrztuśne, przeciwkaszlowe, przeciw-gorączkowe, uspokajające, nasenne;
4) leczenie klim. — w okresie rekonwalescencji, po ustąpieniu ostrych objawów choroby. Zob. też: rozedma płuc, gruźlica płuc, rak płuca, pylica płuc.
PŁUCA ELEKTRYCZNE? płuca sztuczne.
PŁUCA SZTUCZNE, pluca „żelazne", urządzenie zastępujące pracę mięśni oddechowych, stosowane u osób dotkniętych —> Heinego-Medina chorobą, zatrutych lub chorych z wysokimi uszkodzeniami rdzenia kręgowego i in. Działanie aparatu zastępuje naturalne ruchy oddechowe klatki piersiowej; gdy w aparacie zmniejsza się ciśnienie, klatka piersiowa chorego rozszerza się, a do płuc zostaje wciągnięte powietrze — następuje wdech; gdy ciśnienie wzrasta, klatka piersiowa zapada się i następuje wydech. Pewną odmianą p.sz. są tzw. płuca elektryczne. Jest to urządzenie wytwarzające zmienny prąd faradyczny, który doprowadzony do mięśni oddechowych powoduje ich drażnienie i skurcze, pomagając w oddychaniu.
PŁUKANIE GARDŁA, zabieg leczn. w chorobach gardła: uśmierza ból,ułatwia usuwanie patol. wydzieliny :
błony śluzowej gardła, usuwa niemiły smak i zapach. W nieżycie przerostowym zaleca się p.g. środkami ściągającymi, ziołowymi (szałwią, rumiankiem, wywarem z kwiatu malwy), W nieżycie zanikowym stosuje się roztwór soli kuchennej, dwuwęglanu sodu i preparaty jodu, np. płyn Lugola.
PŁUKANIE JELIT, zarzuceni obecnie metoda pozanerkowego oczyszczania krwi, stosowana niegdyś w —> mocznicy. Zabieg polegał na wprowadzeniu do jelita cienkiego, poprzez zgłębnik, odpowiedniego płynu i zbieraniu go przez sondę doodbytniczą Płyn przepłukujący, zawierający różne elektrolity i glukozę, zabierał mocznik przechodząc przez jelita. Zob. też dializa zewnątrzustrojowa.
PŁUKANIE ŻOŁĄDKA, zabieg leczn. służący do usuwania trucizn 2 żołądka lub do przedoperacyjnego jego opróżnienia u pacjenta, który niedawna spożył posiłek albo wykazuje objaw zalegania pokarmu. Zgłębnik żołądki wy z miękkiej gumy wprowadza się r głębokość 45-50 cm i przez lejek wlew się kilkakrotnie odpowiednią ilość określonego płynu, który po wymieszaniu się z zawartością żołądka wydobywa się następnie na zewnątrz (na zasadzie lewara). Przez zgłębnik można podać również odpowiednią odtrutkę. 
PŁYN BUROWA, roztwór zasadowego octanu glinowego, środek ściągający, odkażający i przeciwzapalny. Stosowany w postaci okładów na wszelkiego rodzaju stłuczenia, opuchnięcia, stany zapalne, oparzenia. Nią wolno stosować p.B. na otwarte rany w lecznictwie najczęściej stosuje się octanowinian glinowy (Altacet).
PŁYN DAKINA, roztwór podchlorynu sodowego, zawierający ok. 0,5 g czynnego chloru w 100 ml, stosowany gł.. do potokowego przemywania cuchnących, zakażonych ran, z bogatą wydzieliną nekrotyczną. Należy chronić go przed światłem.
PŁYN FIZJOLOGICZNY? fizjologiczny roztwór chlorku sodowego.
PŁYN LUGOLA, roztwór jodu w jodku potasowym. W zależności od dawki hamuje lub pobudza czynność tarczycy; działa przeciwmiażdżycowo i hipotensyjnie oraz silnie odkażająco. Zewn. stosowany do płukania gardła i pędzlowania skóry. Wewn. w chorobach tarczycy (przy nad-, jak i niedoczynności), miażdżycy naczyń, tętniaku tętnicy głównej, wspomagające w chorobie nadciśnieniowej.
PŁYN MÓZGOWO-RDZENIOWY, płyn wypełniający jamę podpajęczynówkową mózgowia i rdzenia kręgowego, komory mózgu oraz kanał środkowy rdzenia. Wytwarzany przez sploty naczyniówkowe oraz komórki wyściółki komór. P.m.-r. znajduje się w stanie ciągłego ruchu (krążenia), zaś jego nadmiar jest wchłaniany zwrotnie gł. przez kosmki opony pajęczej zatok żylnych mózgu. Gł. rolą p.m.-r. jest ochrona mózgu przed urazami mechanicznymi (płaszcz płynny). Reguluje on też zmiany ciśnienia wewnątrzczaszkowego.   Zwiększenie dopływu krwi do mózgu powoduje przesunięcie odpowiedniej objętości p.m.-r. do kanału kręgowego. Stwierdzenie w czasie badania zmętnienia,wykrycie białka lub bakterii w p.m.-r. świadczy o procesie chorobowym.
Badanie składu p.m.-r. obejmuje obliczenie liczby i ocenę rodzaju zawartych w nim komórek, ilościową ocenę zawartości białka, cukru, chlorków, stwierdzenie ewentualnego występowania komórek nowotworowych i bakterii. Niekiedy wykonuje się rozmaz p.m.-r. i jego posiew, w celu ewentualnego wyhodowania drobnoustrojów, np. pałeczek gruźlicy. Można również p.m.-r. zaszczepić zwierzętom doświad., aby w ten sposób sprawdzić obecność zarazków. Wykonuje się także pewne odczyny specjalne, np. odczyn Wassermanna i odczyn koloidowy. Wygląd p.m.-r. (np. zmętnienie) może świadczyć np. o procesie zapalnym opon mózgowo-rdzeniowych, a obecność krwi o —> krwotoku podpajęczynówkowym. Zmiany ciśnienia p.m.-r. mogą wskazywać np. na obecność przeszkody w krążeniu p.m.-r. w przestrzeniach płynowych rdzenia. Znaczne zwiększenie liczby komórek, które w normie występują w p.m.-r. w liczbie niewielkiej, jest objawem —> zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych, a rodzaj tych komórek wskazuje na podłoże sprawy chorobowej.
PŁYN PIETROWA, płyn krwiozastępczy z dodatkiem 1/10 objętości krwi, wprowadzany drogą dożylną.
PŁYN POPOWA, płyn przeciw-wstrząsowy do wprowadzania dożylnego metodą kroplową.
PŁYN RINGERA, wieloelektrolitowy —> hipertoniczny roztwór, uzupełniający niedobory elektrolitów i wody, składający się z chlorku sodu 0,86°o, chlorku potasu 0,3% i chlorku wapnia 0,48%, rozpuszczonych w wodzie. Podaje się go dożylnie w stanach odwodnienia ustroju, utracie soków żołądkowych i jelitowych, podczas operacji i w okresie pooperacyjnym.
PŁYN SAPIEŻKI, płyn służący do przemywania ran zakażonych, o własnościach bakteriobójczych; nie niszczy i nie drażni tkanek, rozcieńcza gęstą wydzielinę i ułatwia przez to jej odpływ. Wlewanie płynu do rany odbywa się przez pozostawiony w niej dren gumowy, którego koniec zewn. po zakończeniu wlewania chowa się pod zwojami bandaża.
PŁYNY INFUZYJNE, płyny stosowane w celu doraźnego uzupełnienia strat płynu i utrzymania odpowiedniego—> ciśnienia osmotycznego krwi w przypadkach krwotoków, jak również podawane w różnego pochodzenia zaburzeniach gospodarki mineralno-wodnej ustroju. Istnieje dużo p.i. o różnym składzie, do najprostszych należy —>fizjologiczny roztwór chlorku sodowego; bardziej złożone p.i. to: płyn Ringera, jelitowy zapobiegawczy izotoniczny, pediatryczny wyrównawczy izotoniczny, wieloelektrolitowy fizjologiczny, nawadniający interwencyjny hipotoniczny, Ełkintona I i II. Obok wymienionych, w lecznictwie stosowane są również roztwory —> dekstranu i poliwinylopirolidonu.
PŁYNY USTROJOWE, roztwory wodne substancji elektrolitowych, nie-elektrolitowych i substancji koloidalnych w komórkach i pozakomórkowych przestrzeniach ustroju. Woda stanowi 45-75% ciężaru ciała człowieka, z tego w płynie wewnątrzkomórkowym 30--40%. Płyn pozakomórkowy  obejmuje:?-osocze krwi (4,5% ciężaru ciała), płyn śródmiąższowy (16%), —» limfę (2%) oraz płyny transcelulame (np. —> płyn mózgowo-rdzeniowy,soki trawienne, płyn jamy opłucnej i otrzewnej, torebek stawowych i gałki ocznej —łącznie 1-3%). Gł. kationem płynu pozakomórkowego jest sód, a, anionami chlorki i dwuwęglany. W płynie wewnątrzkomórkowym gł. kationami są potas i magnez, a anionami fosforany organiczne i białka. Istotne różnice między stężeniem potasu i sodu wewnątrz i na zewnątrz komórek wynikają z działania ? pomp jonowych, zlokalizowanych w błonach komórkowych i usuwających sód z komórek, a gromadzących w nich potas. Błony te są nieprzepuszczalne dla białek i kompleksowych związków fosforoorganicznych, ale pozwalają na wymianę innych substancji między płynem wewnątrz-i pozakomórkowym. Woda przenika przez błony komórkowe swobodnie, dzięki czemu —» ciśnienie osmotyczne obu p.u. jest jednakowe. Prawidłowa objętość, ciśnienie osmotyczne i skład p.u. mają podstawowe znaczenie dla życia i funkcji całego ustroju i są precyzyjnie regulowane przez wyspecjalizowane mechanizmy homeostatyczne (—> homeostaza). Zob. też:
elektrolitowy skład osocza, regulacja objętości płynów ustrojowych.
PŁYTKA BAKTERYJNA? płytka nazębna.
PŁYTKA NAZĘBNA, płytka bakteryjna, złogi miękkiego osadu przylegające silnie do pow. zębów, powstające po kilku dniach nieczyszczenia zębów. P.n. przyspiesza w znacznym stopniu proces próchnicy, umiejscawia się  w trudno dostępnych do oczyszczenia przestrzeniach w postaci b. cienkiej błonki. Składa się z różnych drobnoustrojów, substancji bezpostaciowej, złuszczonego nabłonka, białych ciałek krwi i jest idealnym podłożem do wegetacji bakterii; po 2-3 dniach zaczyna się mineralizować, a po 2 tygodniach może się przekształcić w złóg mineralny. Do powstawania p.n. usposabiają: niewłaściwa higiena jamy ustnej, utrudnione oczyszczanie, braki w uzębieniu, rodzaj diety.
PŁYTKA PETRIEGO, okrągłe i płytkie szklane naczynie, z pokrywą obejmującą jego wierzch i boki;
służy do hodowli —> bakterii.
PŁYTKI BIZZOZERO ? krwinki płytkowe.
PŁYTKI KRWI ? krwinki płytkowe.
PNEUMOCYSTERNOGRAFIA
—» cysternografia.
PNEUMOCYSTODOZA, rzadko spotykana postać śródmiąższowego zapalenia płuc u niemowląt, wywołana przez pierwotniaka Pneumocystis carinii: P. występuje najczęściej w środk. Europie, spotykana jest również w Kanadzie, St. Zjedn., w Ameryce Pd. Przebieg inwazji najczęściej bezobja-wowy. Chorują zwykle dzieci w pierwszym roku życia przebywające w zbiorowiskach (Domy Małego Dziecka, oddziały szpitalne itp.). Choroba charakteryzuje się wzrastającym przyspieszeniem oddechu, dusznością i sinicą. Z badań dodatkowych największą wartość mają zdjęcia radiologiczne, na których stwierdza się charakterystyczne cechy śródmiąższowego zapalenia pluć. Leczenie wyłącznie szpitalne.
PNEUMOENCEFALOGRARA,
encefalografia, odma czaszkowa, badanie rentg. przestrzeni płynowych mózgu po wprowadzeniu powietrza drogą nakłucia lędźwiowego lub rzadziej podpotylicznego. Wykonuje się zdjęcia kolejnych faz wypełnienia komór mózgu i przestrzeni podpajęczynówkowej, co pozwala uzyskać informacje o szeregu nieprawidłowości wrodzonych i nabytych. P. dostarcza również cennych danych o guzach mózgu. Do badania wykorzystuje się specjalne urządzenie —> kraniograf. Zob. też ganunaencefalografia.
PNEUMOKOKI, potoczna nazwa —> dwoinek zapalenia płuc.
PNEUMOLIZA, zewnątrzpłucne odwarstwienie płuca z zastosowaniem plomby z tworzywa sztucznego, np. z jałowej parafiny lub z zastosowaniem powietrza, czyli odmy zewnątrzopłucnej. Była wykonywana w leczeniu chir. jam gruźliczych, w celu stworzenia warunków sprzyjających zapadnięciu się jam. Zob. też odma opłucna.
PNEUMONIA, zapalenie płuc?płuca.
PNEUMOPELWIGRAFIA, Ppg, metoda badania radiologicznego narządu rodnego po wykonaniu diagnostycznej odmy brzusznej. P. uwidocznia narządy miednicy malej, szczególnie macicę i jajniki na tle gazu wprowadzonego do jamy otrzewnowej. Znajduje zastosowanie w rozpoznawaniu zaburzeń i wad rozwojowych, guzów łagodnych i złośliwych macicy i jajników, a nawet w rozpoznawaniu ciąży pozamacicznej.
POBUDLIWOŚĆ, zdolność komórki do reagowania stanem—>-pobudzenia na działanie —> bodźców.
POBUDZENIE, zmiana właściwości błony komórki pobudliwej, zachodząca w wyniku działania progowego? bodźca. Bodziec powoduje wzrost przepuszczalności błony komórkowej dla jonów sodu (Na), przez co wnętrze komórki staje się mniej ujemne (polaryzacja). Pobudzenie rozpoczyna się od momentu doprowadzenia —» błonowego potencjału komórkowego do wartości progowych. Wielkość obszaru pobudzonej błony komórkowej jest proporcjonalna do siły działającego bodźca. Bodźce progowe powodują lokalne p. błony komórkowej, które nie zawsze rozprzestrzenia się na całą błonę, pobudzenie miejscowe bodźca nadprogowego zapoczątkowuje p. całej komórki. Podczas p. przepuszczalność dla Na4' gwałtownie wzrasta, depolaryzacja narasta i potencjał wnętrza komórki staje się dodatni (—> potencjał czynnościowy). Po przekroczeniu pewnego poziomu depolaryzacji dochodzi do stopniowego zmniejszania się przepuszczalności błony komórkowej dla Na oraz zwiększenia przepuszczalności dla jonów potasu (K). Dzięki tym procesom potencjał wnętrza komórki powraca do wartości spoczynkowych (repolaryzacja).
POBUDZENIE PRZEDWCZESNE —> skurcz dodatkowy.
POCENIE SIĘ? pot.
POCHEWKI ŚCIĘGNA, twory otaczające ścięgna końcowe na rękach i stopach, podobne do —> kaletek maziowych, zbudowane są z tkanki łącznej włóknistej zbitej. Zapalenie ropne p.ś., zwłaszcza w obrębie dłoni, powstające w następstwie zakażeń skóry palca, stwarza niebezpieczeństwo rozwoju poważnej w skutkach ropowicy dłoni, nadgarstka i przedramienia. Zapalenie szerzy się szybko wzdłuż ścian p.ś. i obejmuje całą ranę, w tym niejednokrotnie wspólne pochewki licznych drobnych ścięgien. Leczeni otwarcie ogniska ropnego, unieruchomienie kończyny w opatrunku gipsowym, stosowanie leków przeciwzapalnych i właściwych antybiotyków.
POCHŁANIANIE TLENU MAKSYMALNE, pułap tlenowy, największa ilość tlenu pochłaniane przez organizm w jednostce czas Pułap tlenowy osiągany jest podczas intensywnego wysiłku fiz.; nasilenie funkcji współdziałających w pokrywaniu zapotrzebowania tlenowego osiąga poziom maksymalny. Wielkość pułapu zależy od zdolności zwiększania;? wentylacji płuc, pojemność płuc dyfuzyjnej, maksymalnej —pojemności serca (minutowej), zdolności wiązania tlenu przez krwinki i ich liczby (zawartości hemoglobiny), objętości krwi krążącej, prawidłowej regulacji przepływu krwi przez tkani i zdolności pochłaniania tlenu przez tkanki (gł. mięśnie). M.p.t. przez ustrój jest niższe o 20-30% u kobiet niż u mężczyzn. U obu płci do około 20 życia wzrasta; średnie wartości wynoszą u mężczyzn—3,0 l tlenu/min (46 ml/min/kg ciężaru ciała), u kobiet 2,2 l tlenu/min 36ml/min/kg .Po 20 r. życia zdolność pochłaniania tlenu utrzymuje się przez kilka lat na tym samym
poziomie, potem obniża się. Pułap tlenowy można zwiększyć przez trening fiz.; najwyższe wartości notowane u sportowców przekraczają 6 l/min. Wielkość pułapu tlenowego uważana jest za miarę ogólnej ? wydolności fizycznej. Pułap tlenowy zmierzyć można bezpośrednio podczas maksymalnego, trwającego kilka minut wysiłku fiz. lub pośrednio, mierząc częstość skurczów serca podczas wysiłków o mniejszej intensywności i wykorzystując linijną zależność pomiędzy częstotliwością skurczów serca a pochłanianiem tlenu przez organizm.                                       POCHWA, żeński narząd płciowy, przewód mięśniowo-łącznotkankowy, dług. ok. 10 cm, wyścielony błoną śluzową tworzącą poprzeczne fałdy. Podczas spółkowania pośredniczy we wprowadzaniu nasienia, a podczas porodu stanowi kanał wyjściowy dla płodu. W p. rozróżnia się przylegające do siebie ściany: przednią i tylną. W odcinku górnym p. rozszerza się,tworząc sklepienie obejmujące część pochwową szyjki—» macicy; sklepienie dzieli się na przednie, płytkie, i tylne, głębokie, w którym po stosunku płciowym gromadzi się nasienie. Błona śluzowa p. wydziela białawą wydzielinę o odczynie kwaśnym, która zapewnia utrzymanie normalnych, prawidłowych warunków biologicznych w pochwie.
Biologia p. Będąc szczególnie narażoną na zakażenia, posiada p. chroniący ją biol. mechanizm obronny w postaci kwasoty jej środowiska wewn., uwarunkowanej   przemianą, przy współdziałaniu  pałeczek Dóderleina, glikogenu złuszczonych komórek nabłonka p. w kwas mlekowy; mechanizm ten może ulegać zakłóceniu pod wpływem zaburzeń hormonalnych, przewlekłych chorób, chorób przemiany materii (cukrzycy), —> ciał obcych w pochwie, źle pojętej higieny osobistej (nie należy bez wskazań lekarskich stosować irygacji p.) itp.; wnikające do p. bakterie chorobotw. rozmnażają się, zmieniając skład flory bakteryjnej p. Stopień zanieczyszczenia p. ocenia się na podstawie mikroskopowego badania rozmazów wydzieliny p. Odróżnia się 4 stopnie czystości. Dojrzałe kobiety powinny mieć II stopień czystości.
Zapalenie p. (IV stopień czystości) mogą wywołać gronkowce, paciorkowce, pałeczki okrężnicy, —> rzęsistek ; pochwowy, ? grzybica pochwy i sromu. Objawami zapalenia p. są upławy, pieczenie i ? świąd sromu, bóle w dole brzucha, bóle przy stosunkach i oddawaniu moczu. Leczenie zachowawcze, zależnie od przyczyn zapalenia.
Obniżenie przedniej lub tylnej ściany p. z jej wypadaniem występuje na skutek zwiotczenia przepony miednicowej, najczęściej w następstwie uszkodzeń porodowych lub zwiotczenia starczego. Leczenie operacyjne polega na plastyce pochwy i krocza.
POCHWICA, bolesny odruchowy skurcz mięśni okolicy sromu i pochwy, występujący przy próbie spółkowania i wewn. badania ginekol. Rozwija się zwykle na tle urazu psych., doznanego podczas pierwszego stosunku płciowego w związku z towarzyszącym mu bólem. Występuje b. rzadko. Leczenie środkami uspokajającymi, czasem stosuje się znieczulenie okolicy wejścia do pochwy; zaleca się na pewien czas wstrzemięźliwość płciową.


POCIĄG SANITARNY, pociąg przeznaczony i przystosowany do transportu rannych i chorych; składa się z kilku wagonów specjalnych (sala zabiegowa, opatrunkowa, apteka, komenda itp.), które muszą być zawczasu przygotowane (tzw. „główki"). Do nich doczepia się odpowiednią ilość wagonów zaadaptowanych do przewozu ciężko rannych w pozycji leżącej oraz zwykłych wagonów osobowych z podnoszonymi oparciami dla lżej rannych. Oprócz tego dołącza się wagony gospodarcze, magazyny itp. Średnio p.s. przewozi ok. 500 rannych i ok. 80 osób personelu.
POCZUCIE NIŻSZOŚCI, rodzaj ?samooceny, w której przeważają elementy negatywne. Człowiek z p.n. przekonany jest, że nie zasługuje na uznanie i aprobatę innych. Wielu psychologów przypisuje p.n. podstawowe znaczenie w rozwoju zaburzeń emocjonalnych. Zob. też analiza transakcyjna.
POCZUCIE WINY? sumienie.                                                                                                                                                          POCZYTALNOŚĆ, pojęcie prawne związane z odpowiedzialnością karną. W świetle prawa, sprawcę czynu przestępczego można uznać winnym tylko wówczas, gdy w chwili dokonania przestępstwa był poczytamy, tzn. miał zachowaną zdolność oceny moralnej (rozpoznawania znaczenia) czynu i kierowania swoim postępowaniem. Zdolności te zależą od wielu czynników, takich jak: cechy osobowości, poziom inteligencji, okoliczności towarzyszące sytuacji, w jakiej popełniony był czyn przestępczy. Istotny wpływ na stopień p. przestępcy w pojęciu prawnym mogą mieć jednakże tylko stany zakłóceń czynności psych. wywołanych przez procesy chorobowe, takie n.p. jak:—> schizofrenia, psychoza maniakalno-depresyjna  czy   niedorozwój umysłowy. Jeżeli sąd uzna, że czyn przestępczy dokonany został w wyniku zakłóceń czynności psych. wywołanych przez proces chorobowy (z wyjątkiem świadomego odurzenia alkoholem orzeka niepoczytalność podsądnego w następstwie czego czyn przestępczy nie podlega karze. W pewnych warunkach sąd może orzec zmniejszoną p. sprawcy i złagodzić karę. Problemy, reguluje § 25 kodeksu karnego. Zob. też biegli sądowi.
PODAGRA, nawracające napady dnawego zapalenia stawów palucha (dużego palca nogi). Jest to najczęstsza postać umiejscowienia ?dny. W ostrym napadzie występuje dokuczliwy ból, najczęściej w stawie śr6dstopno-paliczkowym, obrzmienie i zaczerwienienie stawu, wrażliwość na ucisk oraz gorączka.
PODATNOŚĆ PŁUC I KLATKI PIERSIOWEJ, wskaźnik rozciągliwości płuc i klatki piersiowej, mierzony jako stosunek zmiany objętości powietrza w płucach (A V) do wywołanej przez nią zmiany ciśnienia (AP/ W prawidłowym płucu zwiększenie ciśnienia powietrza o l cm słupa wody wiąże się ze wzrostem obj. o ok. 0,1l (podatność == 0,1 l/cm H^O). Im mniej elastyczne płuca i mniej ruchoma klatka piersiowa, tym niższa jest podatność.
PODCIŚNIENIE KONTROLOWANE, celowe obniżenie ciśnienia krwi; metoda postępowania anestezjologicznego, którą stosuje się w
niektórych zabiegach operacyjnych (np. .przy? tętniakach). P.k. uzyskuje się za pomocą :?>ganglioplegii, hipotermii, znieczulenia   rdzeniowego i zewnątrzoponowego.
PODCIŚNIENIE ŚRÓDCZASZKOWE, spadek ciśnienia —> płynu mózgowo-rdzeniowego, prowadzący do zespołu objawów w postaci zaburzeń świadomości i zaburzeń wegetatywnych. Przyczyną są zaburzenia naczynioruchowe upośledzające wydzielenie płynu mózgowo-rdzeniowego. W stanie podciśnienia dominują bóle głowy, wymioty, wzmożona senność. Wtórne p.ś. obserwuje się po urazach zamkniętych czaszki i nakłuciu lędźwiowym (dolegliwości popunkcyjne przemijające). Leczenie farmakol., niskie ułożenie ciała, dożylne wlewy roztworów hipotonicznych.
PODCIŚNIENIE TĘTNICZE, niedociśnienie, stan, w którym ciśnienie tętnicze jest obniżone poniżej wartości prawidłowej, a zatem u ludzi dorosłych (do 40 lat) poniżej 100 mm Hg ciśnienie skurczowe i 60 mm Hg — rozkurczowe. W wieku starszym granice te podwyższają się. Wyróżnia się p.t. przewlekle (trwałe) i  przemijające. Przewlekłe p.t. może być uwarunkowane konstytucjonalnie? wagotonia) lub może być objawem  welu chorób, np. niektóre przewlekłe choroby serca i naczyń, choroby płuc, zaburzenia wewnątrzwydzielnicze (—> wydolność nadnerczy, Addisona choroba, niewydolność przysadki, charłactwo przysadkowe, niedoczynność tarczycy). Przemijające p.t. występuje jako objaw towarzyszący wielu chorobom zak. (błonica, płonica, dury,grypa i in.). po zabiegach operacyjnych, zawałach serca, zatorze i zawale płuc, w niektórych zaburzeniach przemiany materii (cukrzyca, choroba głodowa i stany wyniszczenia), zatruciach (alkohol, barbiturany, niektóre środki kojące i in). P.t. występuje także przejściowo jako tzw. reakcje —> ortostatyczne. Następstwa p.t. i jego objawy zależą od przyczyny, postaci i stopnia p.t. Wiele osób z p.t. konstytucjonalnym nie odczuwa żadnych dolegliwości. U niektórych występuje łatwe męczenie się i znużenie umysłowe, zawroty głowy, bóle głowy, skłonność do omdleń, czasem brak apetytu, zaparcia i inne.
PODGRUPY SEROLOGICZNE —> grupy krwi.
PODŁOŻA BAKTERIOLOGICZNE? pożywki bakteriologiczne.
PODMYWANIE, zabieg higieniczny mający na celu utrzymanie W czystości zewn. części narządu rodnego. Przestrzeganie czystości zewn. narządów płciowych jest ważne z powodu możliwości zanieczyszczenia ich kałem i moczem oraz ze względu na większą potliwość tych okolic ciała. P. należy dokonywać co najmniej raz dziennie, najlepiej ciepłą wodą bieżącą (nawet z czajnika) z użyciem mydła toaletowego. Myć należy od spojenia łonowego do odbytu, następnie dokładnie osuszyć okolicę sromu. W okresie miesiączki kobieta powinna podmywać się 2-3 razy w ciągu dnia.
PODNIEBIENIE, sklepienie ? jamy ustnej, składające się z części przedniej o podstawie kostnej — p. twardego i części tylnej, umięśnionej—p.   miękkiego.   Podłożem p. twardego jest wyrostek podniebienny szczęki i blaszka pozioma kości podniebiennej. W przedniej części p. twardego występują fałdy podniebienne poprzeczne. Na tylnej części p. twardego znajdują się pod błoną śluzową gruczoły podniebienne. P. twarde przechodzi w p. miękkie, które zwisa na jego tylnym brzegu na kształt płachty namiotu. Pośrodku p. miękkiego znajduje się?języczek podniebienny. Po obu stronach języczka od p. miękkiego odchodzą po 2 fałdy: przednie — łuki podniebienno-językowe, i tylne — łuki podniebienno-gardłowe; między łukami po obu stronach znajdują się migdałki podniebienne (—» migdałki). Oba łuki, razem z języczkiem, tworzą cieśń gardzieli. Dzięki ruchomości p. miękkiego cieśń gardzieli może poszerzać się lub zamykać; ruchomość tę zapewnia 5 par mięśni poprzecznie prążkowanych. Zob. też rozszczep podniebienia.
PODPASKA MOSZNOWA, kawałek płótna lub specjalnie uszyty worek z przewiewnej tkaniny bawełnianej, zakładany przez krocze i umocowany na pasku biodrowym. Zadaniem p. m. jest uniesienie moszny i jąder w razie zwiększenia ich ciężaru (np. wodniak, zapalenie jąder i najądrzy). Ma to na celu zmniejszenie bólu powstałego wskutek pociągania w dół powrózka nasiennego oraz zapewnienie lepszego odpływu krwi i chłonki.                                                                                                                                                                                                PODPUSZCZKA ? rennina.
PODSTAWA CZASZKI, tarasowate ukształtowana pow. kostna stanowiąca oparcie dla podstawy mózgu.
Posiada 3 parzyste zagłębienia, doły czaszkowe, które odpowiadają kształtem podstawie mózgu. W dole prze dni m, którego dno jest utworzone przez kość czołową, leżą płaty czołowe mózgu. Granicę między dołem przednim i środkowym stanowią skrzydła mniejsze kości klinowej. Dół środkowy, położony nieco niżej, zawiera płaty skroniowe mózgu. W części środkowej między dołami znajduje się siodło tureckie z?przysadką. Dół tylny, położony jeszcze niżej niż środkowy, wypełnia —> móżdżek. We wszystkich dołach podstawy czaszki znajdują się parzyste szczeliny i otwory przez które przechodzą? nerwy czaszkowe lub naczynia krwionośne Pośrodku między dołami tylnymi leży największy otwór podstawy czaszki nieparzysty otwór potyliczny wielki zawierający —> rdzeń przedłużony tętnice i nerwy czaszkowe.
Złamania podłużne p.cz. przebiegają najczęściej przez blaszkę sitową cienkie sklepienie oczodołu lub przez kanał wzrokowy; mogą one również łączyć duże otwory środkowego dołu czaszki w jedną dł. linię złamania  Złamania  poprzeczne przebiegają gł. przez otwór poszarpany i siodło tur.; mogą one rozerwać zatokę jamistą wraz ze znajdującymi się w niej naczyniami i nerwami. W zależności od umiejscowienia złamania p.cz. może dochodzić do krwawienia z nosa, wyciekania płynu mózgowo-rdzeniowego z nosa lub ucha, wylewów krwawych do tkanki jednego lub też obu oczodołów, jak też uszkodzenia nerwów czaszkowych. Złamania p.cz., zależnie od uszkodzeń mózgu i obecności krwiaka wewnątrzczaszkowego, leczy się zachowawczo lub operacyjnie;
jeżeli  jest rozerwana opona twarda i utrzymuje się wyciek płynu mózgowo-rdzeniowego z-nosa lub ucha, konieczne jest zaniknięcie ubytku w oponie twardej, zwykle przeszczepem z powięzi szerokiej.
PODSTAWOWA PRZEMIANA MATERII —> przemiana materii.
PODŚWIADOMOŚĆ, termin wprowadzony przez —> S. Freuda na oznaczenie pośredniej warstwy psychiki między świadomością i nieświadomością; tkwią w niej treści, które nie są przez człowieka aktualnie uświadamiane, ale które były kiedyś w jego świadomości (zostały z niej wyparte) i w pewnych okolicznościach lub wskutek pewnych zabiegów mogą powrócić do świadomości. Termin p. jest często używany w znaczeniu łączącym zakres obu tych pojęć.
PODTARCZYCZNOŚĆ ? niedoczynność tarczycy.
PODTLENEK AZOTU? gaz rozweselający.
PODUDZIE, goleń, odcinek kończyny dolnej położony między udem a stopą, zawierający 2 kości długie;
piszczelową po stronie przyśrodkowej i strzałkową po stronie bocznej. Kość piszczelowa jest znacznie masywniejsza od strzałkowej. Koniec bliższy piszczeli ma 2 kłykcie, boczny i przyśrodkowy, oraz pow. stawowe dla stawu kolanowego (—> kolano). Koniec dalszy piszczeli ma pow. stawową dolną dla stawu skokowego, a po stronie przyśrodkowej przechodzi w mocny wyrostek, przyśrodkową —>
kostkę. Cienka kość strzałkowa w swym końcu bliższym tworzy głowę łączącą się pow. stawową z odpowiednią pow.kłykcia bocznego kości piszczelowej. Koniec dalszy strzałki przechodzi w kostkę boczną, która sięga poniżej poziomu kostki przyśrodkowej. P. wykonuje ruchy zginania i prostowania w stosunku do uda w stawie kolanowym; przy zgiętym kolanie może wykonywać niewielkie ruchy boczne i obrotowe. Z mięśni poruszających stopę wyróżnia się 3 zasadnicze grupy:
tylną, zginaczy, z najsilniejszym mięśniem trójgłowym łydki (w jego skład wchodzą trzy mięśnie, m.in. mięsień brzuchaty łydki), nadającym jej charakterystyczny kształt i przechodzącym w mocne ścięgno Achillesa przednią — prostowników i boczną—mięśni strzałkowych nawracających stopę.
Urazy p.: zwichnięcia stawu skokowego, rzadziej kolanowego, złamania trzonów kości podudzia, złamania dolnej nasady kości piszczelowej i kostek oraz złamania górnej nasady kości piszczelowej wymagają nastawienia i unieruchomienia. Nie dające się właściwie nastawić, stanowią niekiedy wskazanie do leczenia operacyjnego.
Choroby: na j częstszym schorzeniem tej okolicy są —» żylaki kończyn dolnych i —> owrzodzenie żylakowate kończyn.
PODWIĄZKA, ligatura, nić służąca do podwiązania naczyń krwionośnych w czasie operacji. Najczęściej używanymi materiałami na p. są jedwab i katgut. Mniejsze naczynia, zwłaszcza tętnicze, podwiązuje się po przecięciu i założeniu kleszczyków. W razie potrzeby zakłada się p. przekłuwając tkankę koło naczynia, aby p. trzymała się mocniej .Jest to tzw. podkłucie naczynia. W razie uszkodzenia dużych tętnic lub żył wskazany jest szew naczyniowy, gdyż podwiązanie dużej tętnicy może spowodować martwicę zaopatrywanego przez nią odcinka, a podwiązanie większej żyły -znaczny zastój krwi, niekiedy zaś również martwicę. P. zakłada się jedynie wtedy, gdy szew naczyniowy nie może
być wykonany z powodu trudności technicznych, istniejącego już zakaż nią rany lub krwotoków wtórnych.                                           PODWINIĘCIE POWIEK ?entropion.
PODWZGÓRZE, część ? miedzy mózgowia odsłonięta, leżąca na po stawie mózgu w okolicy ciałek suteczkowatych i skrzyżowania nerwów wzrokowych. Zawiera ważne ośrodki uczestniczące w kierowaniu czynnością —> autonomicznego układu nerwowego, regulacją temp. ciała, gospodarką wodną organizmu, czynnością gruczołów wewn. wydzielania, pobieraniem pokarmu, czynnościami seksualnymi oraz reakcjami emocjonalnymi. Czynność p. jest ściśle związana z czynnością —> przysadki mózgowej i ?grabkowego układu. Uszkodzenie p. może powodować:? czówkę prostą, otyłość, zespół tłuszczowo-płciowy, śpiączkę, utratę pociągu płciowego i zaburzenia regulacji temp. ciała. Zob. też neurosekrecja.
PODWZGÓRZOWE CZYNNIKI UWALNIAJĄCE I HAMUJĄCE polipeptydowe —> neurohormony wytwarzane w —> podwzgórzu, regulujące wydzielanie hormonów części przedniej przysadki mózgowej, a transportowane do przysadki z krwią poprzez układ wrotny przysadki. Dotychczas wyodrębniono: TRF— czynnik pobudzający wydzielanie —> tyreotropiny;
CRF — czynnik pobudzający wydzielanie ? adrenokortykotropiny; SIRF soniatostatyna — czynnik hamujący wydzielanie?-somatotropiny, LRF — czynnik pobudzający wydzielanie? folikulostymuliny i —> luteinizującego hormonu; PIF — czynnik hamujący wydzielanie ? prolaktyny. Poprzez czynniki podwzgórzowe różne części ośrodkowego układu nerw. wywierają wpływ na wydzielanie hormonów przysadki, która z kolei reguluje czynność kory nadnerczy, tarczycy, jajników i jąder. Hormony tych gruczołów zwrotnie hamują wydzielanie odpowiednich czynników podwzgórzowych.
PODWZGÓRZOWO-PRZYSADKOWO-NADNERCZOWY UKŁAD, zespół nerwowo-hormonalny odgrywający ważną rolę w regulacji przemiany materii poprzez zmiany tempa wydzielania hormonów kory nadnerczy, gł. —> glikokortykoidów. Mechanizm działania tego układu ma charakter sprzężenia zwrotnego: l) przysadka mózgowa wytwarza —» adrenokorty-kotropinę, pobudzającą czynność kory nadnerczy, 2) wydzielanie adrenokortykotropiny jest stymulowane przez czynnik uwalniający CRF, powstający w neuronach podwzgórza (?- podwzgórzowe czynniki uwalniające i hamujące) ; 3) wzrost poziomu glikokortykoidów (gł. —> kortyzolu) we krwi w wyniku pobudzenia kory nadnerczy hamuje wydzielanie kortykotropiny w samej przysadce i pośrednio przez zmniejszenie wydzielania CRF. W stanach zwiększonego zapotrzebowania na hormony kory nadnerczy (np. w hipoglikemii, podczas wysiłku fiz., we wstrząsie, w ostrych stanach zapalnych, w stanach emocjonalnych) impulsy z receptorów obwodowych i struktur ośrodkowego układu nerw. pobudzają u.p.-p.-n. przez zwiększenie wydzielania CRF.
PODWZGÓRZOWO-PRZYSADKOWY UKŁAD ANTYDIURETYCZNY, funkcjonalny układ neuronów jąder nadwzrokowych i przykomorowych —> podwzgórza, syntetyzujących i wydzielających (? neurosekrecja) —> wazopresynę oraz jej białko nośnikowe neurofizynę II. Wazopresyna i neurofizyna II przesuwane są do zakończeń znajdujących się w tylnym płacie przysadki mózgowej i tam uwalniane (sekrecja) do naczyń krwionośnych. P.-p.u.a. pobudzany jest przez wzrost osmolalności płynów ustrojowych (za pośrednictwem —» osmoreceptorów) i hamowany przez impulsy z receptorów objętościowych (—> regulacja objętości płynów ustrojowych). Pobudzenie powoduje wzrost syntezy wazopresyny, przesuwanie się jej wzdłuż aksonów i uwalnianie do naczyń krwionośnych. Procesy te uwarunkowane są powstaniem stanu czynnego w komórce i depolaryzacją zakończenia aksonu. Proces łączący depolaryzację z uwolnieniem do naczyń wazopresyny nazywany jest sprzężeniem elektrosekrecyjnym. Zasadniczą rolę odgrywają w nim jony wapnia.
PODZIAŁ KOMÓRKI, p.k. somatycznych, m i toż a, składa się z podziału jądra — kariokinezy i podziału cytoplazmy — cytokinezy. Powstające w wyniku mitozy komórki potomne mają taki sam skład ? chromosomów i ? genów jak komórka wyjściowa. Komórki między dwoma kolejnymi podziałami znajdują się w stadium interfazy. W jądrze interfazowym odbywa się odtwarzanie (—> replikacja) —> kwasu dezoksyrybonukleinowego (DNA), podstawowego składnika chromosomów. Chromosomy są w tym stadium niewidoczne. Kariokineza rozpoczyna się od stadium profazy, w której z substancji chromatynowej wyodrębniają się poszczególne chromosomy. Początkowo mają one postać cienkich nici, następnie skracają się i grubieją. Każdy podzielony jest podłużnie na dwie chromatydy, które powstały w następstwie replikacji DNA. Zanika błona jądrowa i jąderko, zaczyna powstawać wrzeciono podziałowe. W następnym stadium, w
metafazie chromosomy układają w płaszczyźnie równikowej komórk przy czym —> centromery wchodzą i bezpośredni kontakt z nićmi wrzecioni W anafazie każdy z chromosomów rozdziela się na dwie chromatydy które jako chromosomy siostrzane rozchodzą się do przeciwległych biegunów komórki. W telofazie odtwarzają się 2 jądra potomne, chromosomy odróżnicowują się, powstaje błona jądrowa i jąderko. Po zakończeniu kariokinezy zachodzi podział cyroplazmy i obie komórki potomne wchodzą w stadium interfazy. W leukocytach ludzkich okres interfazy trwa ok. 17 godz. okres p.k. mniej niż l godz.
Podział jądrowy redukcyjny, mejoza, prowadzi do powstawania —> gamet mających o połowę mniej chromosomów nów niż komórki somatyczne. Mejoza składa się z dwóch kolejnych podziałów jądra — I i II. Replikacja DNA zachodzi tylko przed I podziałem mejotycznym. W początkowym stadium profazy, w leptotenie, chromosomy mają  postać długich, cienkich nici. W zygotenie homologiczne chromosomy układają się w pary (biwalenty) ściśle przylegając do siebie na całej długości koniugacja chromosomów). W czasie koniugacji zachodzi wzajemna wymiana odcinków (—>-crossing-over)między chromatydami koniugujących par.
W późniejszych stadiach profazy I (pachyten, diploten) pary ulegają stopniowemu skracaniu i między koniugującymi homologami widoczne są połączenia zw. chiazmami. Pod koniec profazy, w diakinezie, zanika błona jądrowa i jąderko; chromosomy homologiczne nadal są połączone pojedynczymi chiazmami, W metafazie I pary chromosomówukładają się w płaszczyźnie równikowej komórki. W an a fazie I homologiczne chromosomy rozchodzą się i wędrują do przeciwległych biegunów komórki. W telofazie I powstają dwa jądra zawierające po jednym chromosomie z każdej pary. Każdy z chromosomów nadal składa się z dwóch chromatyd powstałych w wyniku replikacji DNA przed I podziałem mejotycznym.
II podział mejotyczny przebiega jak zwykła mitoza. Po profazie II następuje metafaza II, podczas której chromosomy w obu jądrach układają się w płytki równikowe. W anafazie II każdy chromosom rozdziela się na dwie chromały dy, które wędrują do przeciwległych biegunów. W telofazie II powstają cztery jądra, z których każde zawiera zredukowaną do połowy liczbę chromosomów. U zwierząt (i człowieka) w wyniku I podziału mejotycznego powstają spermatocyty lub oocyty I rzędu. Cztery jądra powstające w telofazie II (tetrada) są spermatocytami lub oocytami II rzędu. Przy powstawaniu plemników (—> spermatogeneza) stają się one jądrami spermatyd i plemników. Przy powstawaniu komórek jajowych (—> oogeneza) trzy jądra ulegają degeneracji dając ciałka polarne, czwarte staje się jądrem komórki jajowej.
POGOTOWIE RATUNKOWE, jedna z formacji działu opieki zdrowotnej podejmująca i prowadząca doraźną pomoc med. Cykl czynności noszących charakter doraźnej pomocy składa się na ogół z 3 etapów obejmujących czas i akcje podejmowane od chwili zdarzenia, tj. nieszczęśliwego wypadku lub zachorowania, do udzielania kwalifikowanej pomocy lek., dostosowane do stwierdzonej potrzeby. W ramach doraźnej pomocy działają zespoły wyjazdowe (właściwe pogotowie ratunkowe), ambulatoria specjalistyczna pomoc lek. dla chorych w stanach ostrego zagrożenia zdrowia a nawet życia. P.r, posiada głównie tzw.ogólnolekarskie zespoły wjazdowe, przeznaczone do udzielania podstawowej pomocy w miejscu zdarzenia. W większych miastach organizowane są również zespoły specjalistyczne wykonujące akcje ratownicze w razie wypadku, urazu, zatrucia, udzielające pomocy w ostrych, gwałtownie przebiegających chorobach kładu krążenia (np. zawał), chorobach wieku dziecięcego, w ciąży, porodzie i powikłaniach połogu oraz tzw. zespoły reanimacyjne. Zadania doraźnej pomocy koncentrują się wokół udzielania pomocy lek. w nieszczęśliwych wypadkach i nagłych, ciężkich zachorowaniach, grożących utratą życia lub kalectwem. Drugim zadaniem realizowanym przez karetki sanitarne p.r. są przewozy chorych. Potęgujący się napływ zgłoszeń pacjentów o pomoc doraźną spowodował,że od 1964 roku zakres działania doraźnej pomocy (jej zespołów wyjazdowych/ został rozszerzony o udzielanie pomocy lek. w godzinach, kiedy nieczynni przychodnie i ośrodki zdrowia. Dodatkowo karetki sanitarne dokonują również, w sytuacjach nagłych przewozu krwi, leków i fachowych pracowników służby zdrowia. Ogółem działa w kraju prawie 400 działów (oddziałów) doraźnej pomocy (byłe stacje pogotowia). Obok tego pracują samodzielne wojewódzkie stacje pogotowia. Organizacja i działalność doraźnej pomocy w Polsce jest od wielu lat wzorem dla innych krajów, które w podobny sposób starają się rozwiązać złożone zagadnienie skutecznej pomocy lek. w stanach naglących.
POIKILOCYTOZA; występowanie krwinek czerwonych o różnych kształtach we krwi obwodowej. P. spotyka się w niektórych chorobach —> narządów krwiotwórczych, np. w niedokrwistości złośliwej. P. wykrywa się przy oglądaniu przez mikroskop barwionego preparatu z krwi obwodowej.
POJEMNOŚĆ PŁUC, objętość powietrza zawartego w płucach; całkowita p.p. to cała objętość powietrza zawartego w płucach. Wg przyjętej terminologii całkowita p.p. dzieli się na składowe większe nazywane pojemnościami i składowe małe niepodzielne, nazywane objętościami. Zgodnie z tym rozróżnia się: l) pojemność życiową płuc (VC) — największą ilość powietrza, jaką po maksymalnym wdechu można usunąć z płuc, oraz objętość zalegająca (RV), powietrze po-ostające w płucach po maksymalnym wydechu. Pojemność życiowa płuc [zieli się na: l) objętość oddechową  (TV) — ilość powietrza wchodzącą  i wychodzącą z płuc przy spokojnym oddychaniu; 2) objętość zapasową wdechową (IRV) — wdychaną przy maksymalnym wysiłku oddechowym ponad objętość oddechową; 3) objętość zapasową wydechową (ERY) — usuwaną z płuc przy maksymalnym wydechu, poniżej objętości oddechowej. Składowe całkowitej p.p. w formie schematycznego zapisu spirometrycznego przedstawia rysunek, który podaje także średnie wartości prawidłowe (w l). Pomiary składowych p.p., zwłaszcza objętości oddechowej (TV), są podstawą do określania —> wentylacji płuc.
POJEMNOŚĆ SERCA, ilość krwi przepływającej przez serce; określają ją 2 wartości: p.s. wyrzutowa i minutowa. P.s. wyrzutowa, wyrzut sercowy, rzut skurczowy, objętość krwi wytłaczana przez każdą z komór do naczyń tętniczych podczas jednego skurczu serca; wartość ta wynosi średnio (w spoczynku) 70 ml i musi być równa powrotowi żylnemu, tj. objętości krwi dopływającej do komory naczyniami żylnymi. P.s. wyrzutowa zmienia się w zależności od potrzeb organizmu i zależy gł. od wypełnienia serca (stopnia rozciągnięcia m. sercowego) oraz ciśnienia tętniczego w aorcie (oporu, jaki musi pokonać krew wytłaczana z serca).
P.s. minutowa, objętość krwi wytłaczana przez komorę do naczyń tętniczych w czasie l min pracy serca. Liczbowo p.s. minutowa odpowiada p.s. wyrzutowej pomnożonej przez liczbę skurczów serca w czasie jednej min i wynosi ona średnio 51, lecz może zmieniać się w szerokich granicach. Zwiększenie p.s. minutowej zachodzi w czasie wysiłku fiz. (zwiększenie zapotrzebowania tkanek na tlen), po posiłku, w gorączce, w czasie ciąży. Zmniejszenie — występuje w warunkach patol., jak niedoczynność tarczycy, stany wstrząsowe. Ponieważ absolutna wielkość p.s. minutowej zależy od ciężaru ciała badanego, aby uzyskiwać wartości porównywalne u różnych ludzi przelicza się ją często na l m2 powierzchni ciała. Wartość ta, tzw. wskaźnik (indeks) sercowy, wynosi średnio 3,5 l/min, m2. Zob. też prawo serca Franka-Starlinga.
POJNIK, filiżanka z dziobkiem, przypominająca wyglądem czajniczek, służąca do podawania napojów ciężko chorym. Część filiżanki przylegająca do dziobka jest zamknięta od góry, co uniemożliwia wylewanie się płynu w czasie przechylenia p. przy pojeniu chorego.
POKARM KOBIECY ? mleko.
POKARMY, PRZYSWAJALNOŚĆ, stopień zużytkowania i wchłonięcia materiałów pokarmowych, rozłożonych w przewodzie pokarmowym, zależy od rodzaju pokarmu, sposobu przyrządzania, aktywności trawiennej soków i szybkości przechodzenia pokarmu przez jelita. Organizm ludzki nie przyswaja tych części pokarmu, które ze względu na swoją naturę nie poddają się działaniu soków trawiennych (keratyna, błonnik, hemiceluloza, związki pektynowe). Pokarmy zwierzęce są łatwiej przyswajalne niż roślinne': białko zwierzęce prawie w 97%, roślinne w 85%, tłuszcz zwierzęcy prawie w 95%, roślinny w 90%, węglowodany prawie w 100%.
POKRZYK WILCZA JAGODA
(Atrapa belladonna), krzewiasta wieloletnia roślina występująca w dużych ilościach na Podkarpaciu, w Karpatach i Sudetach oraz południowych częściach niżu polskiego. Owoce to czarne, lśniące, duże jagody, o fioletowym soku, zawierają liczne, jasnobrunatne nasiona. Liście, korzenie i owoce zawierają alkaloidy tropinowe, gł.: —> atropinę i —> skopolaminę. Owoce powódują przypadkowe zatrucia u dzieci (spożycie kilku owoców może prowadzić do śmiertelnego zatrucia; objawy: podniecenie psychoruchowe, rozszerzone źrenice, suchość w jamie ustnej, przyspieszone tętno, w większych dawkach zaburzenia świadomości, drgawki ;leczenie szpitalne). W lecznictwie stosuje się płynny i suchy wyciąg z liści oraz nalewkę, gł. jako leki rozkurczowe. Wchodzi w skład mieszanki ziołowej Pektosan.
POKRZYWA ZWYKŁA (Urtica dioica), liście zawierają witaminy ,A,C i K, garbniki, śluzy i sekretynę .Działają moczopędnie, przeciwkrwotocznie, przeciwbiegunkowe, regulują przemianę materii. Stosowane w biegunkach, krwawieniach, nadczynności tarczycy, zaburzeniach czynności jajników, upławach, wypadaniu włosów. P.z. wchodzi w skład wielu mieszanek ziołowych.
POKRZYWKA, zmiany skórne zaliczane do grupy chorób alergicznych, których podstawowym objawem klin. jest silnie swędzący —> bąbel pokrzywkowy, powstający pod wpływem wyzwalanej w organizmie —>- histaminy działającej na naczynia krwionośne Niejednolity mechanizm powstawania pokrzywki oraz różny obraz klin.spowodowały podział p. na kilka odmian. p ostra, uczulenie anafilaktyczne pokarmowe lub lękowe, rzadziej wziewne, występują ostre objawy miejscowe a często również ogólne; zmiany skórne są bardzo obfite, przebieg choroby szybki. Pewną odmianą p. ostrej iest p. typu ? posurowiczej choroby, powstająca w wyniku działania leków i in. związków chem. Choroba trwa 2-3 tygodnie, często z gorączką, bólem stawów itd.
p. przewlekła, może być uczuleniowa, na —>- alergeny wziewne, lub nieswoista na działanie czynników psychogennych. Wykwity są nieliczne, przebieg choroby przewlekły, nawrotowy.
Trzecim wyróżnionym rodzajem p. jest p. fizykalna, powstająca wskutek działania czynników fiz., np. zimna, urazów mechanicznych (ucisku, drapania) i in. Niektórzy zaliczają do p. —> obrzęk Quinckego (naczynioruchowy).
Leczenie p. polega na podawaniu preparatów przeciwhistaminowych (np. antistiny i jej pochodnych), w p. pokarmowej leków przeczyszczających i diecie, w p. przewlekłej także na stosowaniu nieswoistego —> odczulania (np. wapna), leków działających na układ nerw., psychoterapii. W niektórych postaciach p. podaje się hormony sterydowe. Miejscowo w p. stosuje się leki zmniejszające swędzenie. Przy znanym —» alergenie prowadzi się odczulenie swoiste na dany alergen.
POKWITANIE? dojrzewanie płciowe.
POLAK Józef, ur. 11 XII 1857, zm. VIII 1928, pol. lekarz higienista. działacz propagujący higienę i oświatę sanitarną; rozwijał szeroką działalność populamonauk., walczył o poprawę warunków sanitarnych w miastach, zwłaszcza w dzielnicach robotniczych. Inicjator i założyciel Tow. Higienicznego (1894), redaktor czasopisma „Zdrowie" (1885-1900, 1919-22), organizator pierwszej w Polsce (czwartej w Europie) wystawy higienicznej w Warszawie.
POLANICA ZDRÓJ, m. w woj. wałbrzyskim, położone w zach. części Kotliny Kłodzkiej nad rzeką Bystrzycą Dusznicką, na pograniczu Gór Bystrzyckich i Stołowych. Pierwsze wiadomości o źródłach wód leczn. w P. pochodzą z początku XVII w.; w 1829 roku wybudowano tu pierwszy zakład kąpielowy, a w 1905 wywiercono dwa b. wydajne źródła — „Wielką Pieniawę" i „Goplanę", czyli „Zdrój Józefa". W 1945 Polanica otrzymała prawa miejskie i w tymże roku rozpoczęła przerwaną w czasie II wojny światowej działalność uzdrowiskową. Klimat P. charakteryzuje się łagodnymi zimami i mniej upalnymi latami niż w głębi kraju. Wody leczn. typu szczaw wodorowęglanowo-wapniowych ujęte są odwiertami „Wielka Pjeniawa" o głębokości 34 m, „Pieniawa Józefa" o głębokości 89 m i „P-300" — 300 m. Eksploatacja odbywa się samoczynnie. W uzdrowisku działają szpitale i sanatoria uzdrowiskowe, obiekty profilaktyczno-wypoczynkowe, hotele, pensjonaty i obiekty turystyczne, czynna jest pijalnia wód mineralnych. Kierunek leczenia dla dorosłych: choroby układów pokarmowego i krążenia, dla dzieci — choroby układu krążenia (rehabilitacja wad serca).
POLARYMETRIA —> metody optyczne.
POLE WIDZENIA, zakres przestrzeni, której obraz pada na —> siatkówkę oka. Każdemu punktowi tego pola odpowiada określony punkt siatkówki. W p.w. można wyodrębnić obszar znajdujący się na przedłużeniu osi patrzenia, odpowiadający okolicy dołka środkowego, oraz obszar zw. plamką ślepą, znajdujący się w bocznej części pola widzenia i odpowiadający niewrażliwej na światło tarczy nerwu wzrokowego. Przedmioty w pierwszym obszarze widziane są najwyraźniej, natomiast obszar plamki ślepej stanowi fizjologiczny ubytek
w. polu widzenia.
POLICHROMATOFILIA, występowanie w barwionym preparacie krwi krwinek czerwonych niejednakowo zabarwionych. Przy zwykłym sposobie barwienia prawidłowe krwinki czerwone barwią się na różowo, zależy to od wypełnienia ich dojrzałą —> hemoglobiną. W przypadku gdy krwinki zawierają mało hemoglobiny (krwinki niedojrzałe z nie zakończonym procesem hemoglobinizacji, występujące np. w przebiegu wzmożonej czynności krwiotwórczej po utracie krwi), barwią się
na szaro lub szaroniebiesko.
POLIDAKTYLIA, wielopalcowość, wada wrodzona polegająca na rozszczepieniu lub podwojeniu zalążka palca, najczęściej związana z —> syndaktylią.
POLIKLINIKA, określenie, które początkowo dotyczyło tylko dużych pełnoprofilowych przychodni przyszpitalnych (przyklinicznych), a następnie objęło przychodnie w ogóle. Do dziś jednak utrzymuje się pewna gradacja pojęć i dla określenia placówek opieki zdrowotnej otwartej (idąc od najmniejszej do największej) używa się określeń-? ambulatorium, przychodnia. Nazwa „poliklinika" jest w PRL mniej używana i tylko w odniesieniu do przychodni przyklinicznej.
POLIMASTIA, nadliczbowe sutki zaburzenie rozwojowe bez większego znaczenia klin. (przejaw cech atawistycznych), polegające na wytworzeniu się większej liczby sutków lub brodawek sutkowych. Występują one najczęściej w pachach, czasem w okolicy
nadobojczykowej lub nawet na wewn. pow. ud. U kobiet w czasie ciąży  dodatkowe sutki ulegają przerostowi i obrzękowi.
POLIMORFIZM, wielopostaciowość, występowanie więcej niż dwu różnych postaci danego gatunku, różniących się pewnymi cechami budowy.
POLINEUROPATIA,   zapalenie wielonerwowe, klin. zespół objawów wynikający z uszkodzenia jednocześnie wielu nerwów obwodowych, spowodowany rozmaitymi czynnikami etiologicznymi; zakaźnymi, toksycznymi, alergicznymi, niedoborami pokarmowymi, zaburzeniami przemiany materii. P. odznaczają się wielopostaciowością obrazu klin., obejmującego z reguły objawy ruchowe, czuciowe odżywcze i naczynioruchowe. Klinicznie wyodrębnia się zespoły uszkodzenia poszczególnych nerwów (np. nerwu twarzowego, nerwu promieniowego; oraz p. w --» metabolicznych chorobach (cukrzyca, skrobiawica itp./ w chorobach gruczołów wewn. wydzielania w chorobach krwi, w? kolagenozach i w innych chorobach ogólno-ustrojowych, a także p. toksyczne i infekcyjne, alergiczne, genetyczne lub towarzyszące in. chorobom ośrodkowego układu nerw. (np. stwardnienie rozsiane, choroba Wilsona itp.). Leczenie przyczynowe oraz objawowe, polegające na usprawnianiu, leczeniu fizykalnym lub ortopedyczno-chir. rekonstrukcjach.
POUNUKLEOTYDY, związki powstające w wyniku połączenia—>-nukleotydów wiązaniami fosfodwuestrowymi. Zależnie od komponenty cukrowej rozróżnia się polirybonukleotydy i polidezoksyrybonukleotydy. Z łańcuchów polinukleotydowych zbudowane są —> kwasy nukleinowe.
POUOMYELITIS? Heinego-•Medina choroba.
POLIOWIRUSY? wirusy wielkości ok. 30 nm, należące do RNA-wirusów. Dzielą się na trzy typy serol., namnażają się w hodowlach konórkowych, są chorobotw. dla małp. Wywołują u ludzi —» Heinego-Medina chorobę. Zarazek izoluje się z płynu mózgowo-rdzeniowego, kału, popłuczyn z gardła, prowadzi się badania serol. krwi. Zapobiegawczo stosuje się szczepionki zawierające p. zabite bądź ż żywe, niezjadliwe formy tych zarazków.
POLIOZY? polisacharydy.                                                                                                                                                                                            POLIP, twór guzowaty, pojedynczy b mnogi, uszypułkowany, miękki,o gładkiej powierzchni; wyrasta ze śluzówki, jest zwykle pochodzenia nie nowotworowego, lecz powstaje w następstwie przewlekłego procesu zapalnego. Najczęściej umiejscawia się w:górnych drogach oddechowych, —? okrężnicy, macicy, cewce moczowej i pęcherzu moczowym. Długo trwający może przekształcić się w nowotwór złośliwy. Leczenie operacyjne.
POLIPEPTYDY? peptydy.
POUPLOIDALNOŚĆ, występowanie w pojedynczych komórkach ciała (somatycznych), tkankach lub w całym organizmie więcej niż dwóch podstawowych, haploidalnych (—> haploid) zespołów —> chromosomów. Organizmy zawierające trzy zespoły chromosomów są triploidami, zawierające cztery zespoły — tetraploidami, pięć—pentaploidami itd. Organizmy poliploidalne występują gł. u roślin, u zwierząt są b. rzadkie.
POLISACHARYDY, wielocukry, poliozy, glikany, węglowodany złożone z wielu —> monosacharydów, w które przechodzą podczas hydrolizy. Do p. należą m.in. skrobia, amyloza, amylopektyna, glikogen, celuloza, dekstran.
POLITELIA, wada rozwojowa polegająca na obecności dodatkowych brodawek sutkowych, rozmieszczonych wzdłuż linii mlecznej. Zob. też polimastia.
POLITOM, aparat rentg. do zdjęć warstwowych, działający na zasadzie ruchu lampy i kasety po liniach wielo-łukowych, pozwalający na uzyskanie warstw grubości l mm. Ma zastosowanie w precyzyjnej diagnostyce kostnej szczególnie kości skalistej; umożliwia uwidocznienie niewielkich zmian ogniskowych, kosteczek słuchowych oraz układu przedsionkowo-błędnikowego.
POLITZER Adam, ur. l X 1835, zm. 13 VIII 1920, austr. lekarz otolog; prof. otologii uniw. w Wiedniu (1870-1907), twórca współczesnej nauki o chorobach uszu; założyciel i pierwszy wykładowca katedry otologii w Wiedniu (1861), współzałożyciel pierwszej kliniki otologicznej (w 1873). W 1863 zastosował w celach diagnostycznych i leczn. balon gumowy własnego pomysłu do przedmuchiwania —> trąbki słuchowej. Wprowadził w 1871 nacinanie fałdu tylnego błony bębenkowej w przypadkach ostrego zapalenia ucha środk. (—>ucho). W 1873 zastosował metodę prześwietlania obocznych zatok nosa, w 1895 podał opis klin. —> otosklerozy i zalecił test do wykrywania głuchoty jednego ucha. Autor wielokrotnie wznawianego podręcznika chorób uszu (1878) oraz historii otologii (2 tomy, 1907-13).                                                           POLOKAINA? prokaina.                                                                                                                                                                         POLOPIRYNA? kwas acetylosalicylowy.
POLSKI CZERWONY KRZYŻ —> Czerwony Krzyż.
POLSKIE TOWARZYSTWO STOMATOLOGICZNE, PTS, stowarzyszenie nauk. lekarzy stomatologów, powstałe w 1951; przyjęło niektóre agendy b. Izby lekarsko-dentystycznej; pełnomocnikiem ministra zdrowia do organizacji PTS był dr Feliks Rutkowski. Pierwszym prezesem wybranym w 1953 był Aleksander Ujejski (1887-1957). PTS zrzesza około 70% stomatologów; działalność PTS jest oparta na pracy społ. członków, a celem PTS jest m.in. rozwijanie i propagowanie wiedzy stomatologicznej, podnoszenie poziomu fachowego i nauk. stomatologów, szerzenie zasad deontologii lek., współdziałanie ze społ. służbą zdrowia, organizowanie posiedzeń i zjazdów nauk. PTS jest członkiem międzynarodowych stów. stomatologicznych (np. FDI, ORCA), Od 19 wydaje miesięcznik „Czasopismo  Stomatologiczne".

POLSTIGMINUM? neostigmina.
POLUCJA —> zmaza nocna.
POLYGLUCIN ? dekstran.                                                                                                                                                                              POŁCZYN ZDRÓJ, m. W koszalińskim, położone na obszarze Pojezierza Drawskiego, w dorzeczu Regi i Parsęty. Jako uzdrowisko P. znany jest od końca XVII w. Położenie miasta sprzyja  występowaniu  silniejszych bodźców klim. Wody lecznicze chlorkowo-sodowe, bromkowe, jodkowe, żelaziste. Borowina dla celów leczn. czerpana ze złóż torfu Połczynek o przeciętnych walorach leczn. oraz z wysokowartościowego złoża Zielone Bagno. Uzdrowisko posiada zakłady przyrodo leczn, przy sanatoriach i szpitalach uzdrowiskowych. W zakładach wykorzystywane są: kąpiele kwasowęglowę, solankowe i igliwiowe, kąpiele, zawijania i tampony borowinowe hydroterapia, inhalacje, elektro-, światło- i cieplolecznictwo, masaż i gimnastyka rehabilitacyjna. W uzdrów ponadto mieszczą się obiekty profilaktyczno-wypoczynkowe. Ukierunkowanie leczn.: choroby narządów ruchu i reumatyczne oraz choroby kobiece.                                                                                                                POŁOGOWE ZAKAŻENIE, gorączka połogowa, powikłanie poąogu przebiegające z gorączką, wywołane wtargnięciem zarazków chorobotw. do ran porodowych, czyli uszkodzeń mechanicznych wewn. i zewn. części rządu rodnego; p.z. może być ograniczone do obszaru rany lub może się uogólniać,1/drogą błon śluzowych, przechodzi z błony śluzowej jamy macicy na jajowody, jajnik i otrzewną;
2) naczyniami chłonnymi z macicy na przymacicza i otrzewną; 3) naczyniami krwionośnymi, co prowadzi do posocznicy połogowej, zw. także prawdziwą gorączką połogową; jest to najcięższa postać p.z. Leczenie: antybiotyki, przetaczanie krwi i środków krwiozastępczych, podawanie kortykosterydów i leków ogólnie wzmacniających.
POŁOŻNA, akuszerka, zawód med. wykonywany przez osoby zaliczane do średniego personelu med. (pomaturalne szkoły dla p.). Do zadań p. należy: prowadzenie prawidłowej ciąży i pomoc przy prawidłowym porodzie. W razie stanu niebezpieczeństwa dla rodzącej lub płodu p. może samodzielnie wykonać niektóre zabiegi, wymagające w zasadzie pomocy lek. Są to:
ręczne wydobycie łożyska, pomoc ręczna w przypadku położenia miednicowego płodu, przebicie pęcherza płodowego, boczne nacięcie krocza przy zagrażającym pęknięciu. Po odpowiednim przeszkoleniu i otrzymaniu zaświadczenia, może uzyskać zezwolenie na szycie krocza, w pęknięciach I i II stopnia. Zakres obowiązków p. regulują rozporządzenia Min. Zdrowia z 1955. M.in. zwraca się uwagę, że p. powinna przestrzegać zasad etyki, szczegółowych zarządzeń władz i przełożonych, bezwzględnie stosować zasady higieny (sterylizacja narzędzi). Podkreśla się szczególnie ważną funkcję p. polegającą na szerzeniu oświaty sanitarnej wobec ciężarnych i otoczenia. Naruszenie uprawnień prowadzi do cofnięcia prawa praktyki i zastosowania sankcji karnych.
POŁOŻNICTWO, dział medycyny zajmujący się prawidłowym i nieprawidłowym przebiegiem ciąży, porodu i połogu oraz metodami postępowania w porodach prawidłowych i patol.; łączy się ściśle z?ginekologią.
W starożytności p. opierało się wyłącznie na praktycznym doświadczeniu, nie mając podstaw anat. i fizjol. Właściwy rozwój p. rozpoczyna się w XVI w. (pierwsze doniesienia o sporadycznie wykonywanych cesarskich cięciach u żywych kobiet). Ok. 1620 zaczęto używać kleszczy położniczych udoskonalonych i rozpowszechnionych później przez lekarza hol. J. Palfyna (1650-1730). W XVII-XVIU w. rozbudowano anat. i fizjol. podstawy p. Punktem zwrotnym było odkrycie 1847 istoty gorączki połogowej przez I.Ph. Semmelweisa. Postęp p. w Polsce wiąże się z nazwiskami:? J.R. Czerwiakowskiego, J.M.A. Madurowicza, A. i A. Czyżewiczów, H. Jordana i A. Rosnera.
Rozwój nowoczesnego p. wiąże się z postępem w innych dziedzinach medycyny i nauk technicznych. Immunologia wyjaśniła podłoże konfliktu serol. w zakresie czynnika Rh i grup układu ABO; bakteriologia, biochemia kliniczna i endokrynologia umożliwiły wczesne rozpoznawanie i leczenie powikłań ciąży, porodu i połogu; hematologia zbadała istotę zaburzeń krzepliwości krwi w przypadkach przedwczesnego odklejenia się łożyska i w okresie połogu. Zmianę taktyki położ-Jliczej spowodowało odkrycie antybiotyków i wprowadzenie krwiolecznictwa. 
Diagnostyka w p. staje się bardziej precyzyjna dzięki aparaturze elektronicznej i sonograficznej umożliwiającej dokładną ocenę stanu płodu, jego położenia i wielkości, rejestrację czynności skurczowej macicy, rozpoznanie umiejscowienia i patologii łożyska.
POŁÓG, okres po porodzie od momentu wydalenia łożyska do chwili powrotu czynności jajników i możliwości zajścia w ciążę; trwa ok. 6-8 tygodni. W p. następuje: l) zwijanie się (inwolucja) macicy, polegająca na zmniejszaniu się macicy i zamknięciu się kanału szyjki; 2) gojenie się ran poporodowych — fizjol. rany w jamie macicy, powstałej po oddzieleniu się łożyska i błon płodowych oraz uszkodzeń kanału rodnego w postaci drobnych pęknięć i zmiażdżeń, zeszytego pęknięcia lub rany po nacięciu krocza; w okresie gojenia się ran w jamie macicy wydalana jest z niej wydzielina połogowa, zw. odchodami, początkowo krwista, następnie surowicza, a potem śluzowa, która zanika zwykle w 4-6 tygodniu po porodzie; 3) laktacja, czyli wytwarzanie mleka w gruczołach sutkowych, wyzwolone przez działanie hormonu przedniego płata przysadki mózgowej, prolaktyny; wydzielanie mleka pojawia się w 2-3 dniu połogu; karmienie piersią przyspiesza zwijanie się macicy; 4) powrót czynności jajników w następstwie wydzielania hormonów gonado-tropowych przez przedni płat przysadki mózgowej. U większości karmiących kobiet pierwsza miesiączka pojawia się pod koniec lub po ukończeniu karmienia. W p. mogą występować różne powikłania, jak —> połogowe zakażenie, krwawienia, połogowe zapalenie błony 946
śluzowej macicy, zapalenie połogowe., —> sutków, zakrzepy naczyń żylnych' miednicy i kończyn dolnych.       
POŁYKANIE, akt pokarmowy, podczas którego kęs pokarmowy zostaje przyciśnięty do podniebienia i przesunięty do tylu, w kierunku gardła, przy współudziale ruchów języka. Przeżuty i przesiąknięty śliną kęs pokarmowy zostaje przełknięty. Kęs pokarmowy, przesunięty ku tyłowi jamy ustnej przez ruchy języka, podrażnia nerwy tylnej ściany gardła i w ten sposób wywołuje p. Efektem podrażnienia receptorów jest szereg reakcji odruchowych, jak uniesienie podniebienia miękkiego zapobiegające przedostaniu się pokarmu do jamy nosowej, zamykanie się nagłośni uniemożliwiające wpadnięcie pokarmu do dróg oddechowych] oraz skurcz mięśniówki gardła powodujący przesuwanie kęsa pokarmowego do przełyku. Dzięki skurczom mięśni gładkich przełyku pokarm przechodzi następnie do żołądka. Zaburzenia p^ polegają na utrudnieniu przechodzenia pokarmu przez przełyk, bądź na po-i wstaniu lub nasilaniu się bólu podczas aktu p. Może to zależeć od takich czynników, jak niedrożność mechaniczni przełyku (guzy nowotworowe, blizno watę zwężenia po oparzeniach, ciał. obce), zaburzenia nerwowo-mięśniową występujące podczas aktu połykowego zależne od uszkodzeń centralnego układu nerw. w okolicy opuszki rdzenia, uszkodzenia jamy ustnej, gardła lub] krtani, powodujące ból lub stwarzająca mechaniczną przeszkodę w przedostawaniu się pokarmu.
POMOC DORAŹNA, dział opiek zdrowotnej obejmujący pierwszą pomoc w wypadkach i nagłych zachorowaniach. Wielkie znaczenie p.d. dla ratowania życia i stale wzrastający jej zakres wymagał powołania specjalnej instytucji, której organizacja, wyposażenie i zasady działania gwarantowałyby sprostanie zadaniom. Instytucją tą jest —> pogotowie ratunkowe. Obecnie pogotowie ratunkowe włączone jest organizacyjnie do działów p.d.? zespołów opieki zdrowotnej. Pojęcie p.d. jest o wiele szersze od pojęcia pogotowia ratunkowego. P.d. jest ciągłym, wieloetapowym działaniem szeregu ogniw społecznej służby zdrowia, zmierzającym do uratowania i zlikwidowania zagrożenia życia ofiary wypadku lub nagiego zachorowania: I etap — pomoc przedlekarska i lekarska na miejscu wypadku; II etap — szybki i właściwy transport do szpitala z jednoczesnym kontynuowaniem akcji ratowniczej;
III etap — kontynuowanie w szpitalu (izba przyjęć, sala przed- i operacyjna, dział reanimacji i intensywnej terapii) postępowania ratującego życie.
P.d. na miejscu wypadku. Do czynności składających się -na postępowanie ratownicze należą: l) przywrócenie drożności dróg oddechowych; 2) zastosowanie w razie potrzeby —» sztucznego oddychania; 3) pośredni —> masaż serca, gdy wystąpią cechy przerwania krążenia (brak tętna na obu tętnicach szyjnych przy bladości lub sinicy powłok, rozszerzeniu i sztywności źrenic, braku tonów serca);
4) zatamowanie krwotoku i właściwe ułożenie chorego; 5) w razie rozpoznania lub podejrzenia wstrząsu urazowego, natychmiastowe rozpoczęcie leczenia uzupełniającego ilość krwi krążącej 6) zamknięcie odmy otwartej, odbarczenie odmy ciśnieniowej, ułożenie chorego na tej stronie klatki piersiowej, po której się stwierdza rozległe złamania żeber, w celu uniknięcia ruchów opacznych; 7) w razie potrzeby zastosowanie środków przeciwbólowych; 8) opatrunek; 9) unieruchomienie złamań; 10) ułożenie chorego nieprzytomnego na boku, jeżeli nie ma przeciwwskazań (złamanie kręgosłupa);
11) przekazanie chorego do szpitala w celu udzielenia pomocy kwalifikowanej. Zob. też dodatek Pierwsza pomoc.
POMOC LEKARSKA, zespół usług świadczonych przez lekarzy chorym lub zagrożonym. P.l. może być świadczona jednoosobowo lub zespołowo, indywidualnie albo w zorganizowanych systemach ochrony zdrowia. P.l. może być udzielana w ramach profilaktyki, lecznictwa i orzecznictwa. P.l. może mieć charakter p.l. ogólnej lub specjalistycznej. Rozróżnia się również pierwszą p.l., doraźną, okresową, ciągłą. Zob. też obowiązek udzielania pomocy lekarskiej.
POMOCNIK APTEKARSKI,
osoba, która nie ukończyła wyższych studiów farmaceutycznych, lecz posiada odpowiednie wykształcenie i kwalifikacje, by z mocy obowiązujących przepisów (ustawa z 4 IV 1950) o nabywaniu uprawnień p.a. z późniejszymi zmianami) uzyskać ten tytuł. P.a. zaliczeni zostali do grupy —> farmaceutów i mają uprawnienia w zakresie samodzielnego wykonania czynności fachowych z ograniczeniem prawa zajmowania stanowiska kierownika apteki.
POMOC SPOŁECZNA, element socjalnej działalności państwa rozumianej jako pomoc zbiorowości dla jednostki w sytuacji życiowej, w której nie może ona własną pracą czy osobistym staraniem zaspokoić swych niezbędnych potrzeb życiowych. Zadaniem p. s. jest organizowanie różnych form pomocy i usług dla ludzi chorych, niedołężnych, niezdolnych do pracy, a zwłaszcza starych, niekoniecznie ubogich, którzy sami lub nawet z pomocą rodzin nie mogą zabezpieczyć sobie niezbędnych warunków życia. Kierunki rozwojowe p.s. z zabezpieczenia podstawowych potrzeb przesuwają się na usługi, domy pomocy społecznej, organizowanie życia człowieka niezdolnego do samodzielnego życia, nawet gdy posiada zabezpieczenie materialne. Zasady działalności p.s. w Polsce: system państwowy, powszechność, uspołecznienie p.s., prawna i moralna odpowiedzialność rodziny, jednolitość działania, planowość, kompleksowość, organizacja systemu pomocy społecznej. Zob. też opieka społeczna.
POMPA JODOWA? pompa jonowa.
POMPA JONOWA, mechanizm czynnego transportowania jonów przez —> błonę komórkową. Działanie p.j. umożliwia utrzymywanie różnicy stężeń jonów między wnętrzem komórki a jej środowiskiem. Pompa sodowo-potasowa — transportuje jony sodu (Na+) na zewnątrz komórki, a jony potasu (K'+') do jej wnętrza, umożliwia przestrzenną   separację   ładunków elektr., warunkującą —> pobudliwość komórek. P.j. jest układem enzymatycznym, czerpiącym energię z rozpadu ATP. Aktywność pompy sodowo-potasowej pobudzają jony magnezu

(Mg++) a hamują jony wapnia (Ca++), a także —» glikozydy nasercowe. Pompa wapniowa—układ transportujący jony wapniowe w pęcherzykach siateczki endoplazmatycznej, odgrywa ważną rolę w procesie—» elektromechanicznego sprzężenia. W komórkach tarczycy istnieje układ enzymatyczny czynnie transportujący jod, zw. pompą jodową.
POMPA SODOWO-POTASOWA —>pompa jonowa.
POMPA WAPNIOWA? pompa jonowa.
POOPERACYJNA CHORÓBA zespół objawów będących wyrazem oddziaływania organizmu ludzkiego na uraz spowodowany operacją, a więc na uraz psych. i fiz., utratę krwi, rozpad białek w uszkodzonych tkankach, zaburzenia wentylacji wywołane unieruchomieniem i bólami w ranie pooperacyjnej, zatrzymanie ruchów robaczkowych jelit, zaburzenia w czynności nerek i wątroby i inne odchylenia od stanu zdrowia, zależne od choroby podstawowej i od doraźnych skutków operacji.
POPĘD, biologicznie uwarunkowany, wewn. czynnik motywacyjny wywołany przez określoną potrzebę organizmu i warunkujący określone formy zachowania się, zmierzające do zaspokojenia tej potrzeby; zaspokojeń jej prowadzi do osłabienia p., a w fazie końcowej — do redukcji. W trakcie oddziaływania wychowawczego możliwa jest sublimacja p. i ukierunkowanie znajdujące aprobatę społ. Zbiorową nazwę dla pierwotnych p. biol. stanowi w koncepcjach —> psychoanalizy „id". P. bywa używany zamień
z terminami: —> instynkt, motyw, potrzeba. Zob. zaburzenia popędów.
POPĘD PŁCIOWY, instynktowna nieuświadomiona motywacja do realizacji życia seksualnego; ma różne nasilenie indywidualne i odczuwany iest zwykle subiektywnie jako potrzeba życia seksualnego. Pokrewnym pojęciem do p.p. Jest? libido. Zaburzenia popędu seksualnego w zakresie jego realizacji i ukierunkowania określa się ,jako —> zboczenia płciowe (seksualne).
POPĘD WĘDROWANIA? poriomania.
POPIELSKI LEON ur. 11 III 1866, zm. 8 X 1920, lekarz fizjolog i farmakolog, uczeń i współpracownik ? I.P. Pawiowa w latach 1894-1904;
od 1905 prof. farmakologii dośw. i farmakognozji UJK we Lwowie. Prowadził badania w dziedzinie fizjologii i farmakologii przewodu pokarmowego. Odkrył w wyciągu tkankowym czynne ciało — wazodiiatynę, prawdopodobnie identyczną z dzisiejszymi —> kulinarni. Wykazał, że
—> histamina wstrzyknięta podskórnie silnie pobudza wydzielanie soku żołądkowego. Prowadził również badania nad fizjol. rolą (rzewnych zwojów nerw. Autor wydanej pośmiertnie monografii Podstawy farmakologii doświadczalnej (1927)..
POPŁÓD? poród.
POPROMIENNA CHOROBA, zespół objawów występujących po napromieniowaniu. Obraz klin. zależy od wielkości dawki —> promieniowania jonizującego. Przy średniej dawce śmiertelnej 400-600 remów na cale ciało (ekspozycja taka może mieć miejsce po wybuchach broni jądrowej oraz przy nieszczęśliwych wypadkach w reaktorach atomowych) po kilkudniowym okresie bezobjawowym rozwija się pełny klin. obraz ch.p.: niewydolność układu krwiotwórczego i limfoidalnego oraz skaza krwotoczna, zmiany w obrębie przewodu pokarmowego spowodowane uszkodzeniem nabłonka jelitowego, zaburzenia równowagi wodnoelektrolitowej, zaburzenia układu nerw., uszkodzenie komórek układu  siateczkowo-śródbłonkowego oraz komórek plazmatycznych, a w następstwie zahamowanie mechanizmów odpornościowych. Najgorzej rokującymi objawami są występujące wcześnie wymioty, podwyższenie ciepłoty ciała i biegunki; jest to tzw. triada objawów szybkiej śmierci popromiennej. W ch.p. po niższych dawkach od minimalne) dawki śmiertelnej występują tylko niektóre z wymienionych objawów. W wyniku przewlekłego, długotrwałego napromieniowania całego ciała również może rozwinąć się ch.p., niekiedy nawet w postaci ostrych schorzeń układu krwiotwórczego (niedokrwistość aplastyczna, leukopenia, agranulocytoza, skaza krwotoczna). Pod wpływem przewlekłego napromieniowania zwiększa się częstość występowania białaczek. W wyniku napromieniowania mogą też wystąpić zmiany późne (po kilku lub kilkunastu latach) jako zaburzenia wzrostu i rozwoju, białaczki, nowotwory złośliwe, bezpłodność, zaćma, skrócenie życia.
POPROMIENNE USZKODZENIA SKÓRY; odczyny porentgenowskie: l) bezpośredni — występuje w miejscu naświetlanym w 1-2 godz, utrzymuje się kilkanaście godzin i ustępuje bez śladu, 2) przejściowe wypadnięcie włosów — po zastosowaniu jednorazowej dawki epilacyjnej, 350-375 remów, w 2 do 3 tygodni później włosy wypadają, skóra nie wykazuje żadnych zmian zapalnych, włosy odrastają całkowicie; 3) porentgenowskie właściwe: 1°— w 2-3 tygodnie po naświetlaniu pojawia się —> rumień i obrzęk; zmiany te cofają się w ciągu miesiąca, pozostawiając lekkie przebarwienie i złuszczanie; może wystąpić wyłysienie, przejściowe lub trwale; 11° — w 1-2 tygodnie po naświetlaniu pojawia się obrzęk, pęcherze i nadżerki, znaczna bolesność; okres ten trwa od 6 tygodni do 3 miesięcy; jeśli naświetlano skórę owłosioną, trwałe wypadnięcie włosów; 111° — w kilka dni po naświetlaniu występuje rumień, a później pęcherze i owrzodzenia, bolesne i długo nie gojące się; 4) odczyny porentgenowskie późne — cechuje rozszerzenie naczyń skórnych, przebarwienia, zmiany zanikowe, zaburzenia czucia, podatność na powstawanie głębokich, drążących owrzodzeń, nadmierne rogowacenie w postaci tworów brodawkowatych itd.; w kilka lat później może powstać nowotwór złośliwy skóry. Odczyny poradowe — nie różnią się w zasadzie od porentgenowskich; zwykle są mniej rozległe.
POPULACJA: l) biol. — zespół organizmów (roślin lub zwierząt) jednego gatunku, występujący na określonym terenie. P. charakteryzuje się takimi cechami, jak; gęstość, rozrodczość, śmiertelność, struktura wiekowa, potencjał biotyczny, szybkość rozprzestrzeniania się i wzrost. Zespól osobników w p. jest potencjalnie zdolny do krzyżowania się, a zatem do wymiany —> genów; p. ma więc wspólna „pulę genów". Taka p. jest często nazywana p. mendlowską, gdyż analizując częstości dwu typów homozygot(np. ludzi z grupą krwi M i N) i heterozygot (np. ludzi z grupą krwi MN można stwierdzić, że są one zgodne z przewidywanymi na podstawie praw Mendla (—» mendelizm). Największą populacją osobników potencjalnie zdolnych do krzyżowania się jest gatunek 2) statystycznie — zbiorowość wszystkich elementów (ludzi, przedmiotów zdarzeń) będąca przedmiotem badania P. może być skończona (np. ludność zamieszkała na danym terenie, pacjenci danego szpitala) lub nieskończona (np. ogólna zbiorowość wszystkich chorujących na daną chorobę, zbiorowość wszystkich zwierząt danego gatunku). P. może być sztukowa, tzn.
składająca się ze ściśle określonych jednostek (np. ludzie, zwierzęta, zdarzenia) lub bezkształtna — niepoczytalna (np. powietrze, woda). Badanie może obejmować całą p. (badanie wyczerpujące) lub jej część, tzn. próbę (badanie częściowe). Badanie p. nieskończonej, a także prawie zawsze bezkształtnej, polega na badaniu próby, badanie p. skończonej, sztukowej, może być wyczerpujące. Na podstawie informacji uzyskanych w wyniku badania próby można, za pomocą metod statystycznych, uogólniać wnioski ni całą p. tylko wówczas, gdy próba była pobrana w sposób losowy. Arbitralny, nielosowy sposób pobrania próby uniemożliwia przeprowadzenie tej rodzaju wnioskowania.
PORADA LEKARSKA, podstawowa czynność lekarza w przychodni, polegająca na udzielaniu zgłaszającym cię chorym wskazówek dotyczących postępowania leczn. zapobiegawczego jub sanitarno-przeciwepidemiol. Udzielenie p.l. jest poprzedzone zazwyczaj badaniem lek. lub wywiadem epidemiologicznym.
PORADNIA, komórka organizacyjna? przychodni, udzielająca ambulatoryjnych świadczeń profilaktyczno-leczn. w zakresie medycyny ogólnej i poszczególnych specjalności. W ramach pracy p. odpowiednio wyszkolony personel prowadzi działalność środowiskową, oświatową itp. W zależności od rodzaju przychodni rozróżnia się p. opieki zdrowotnej podstawowej (np. p. medycyny ogólnej, p. C dla kobiet ciężarnych w wiejskich ośrodkach zdrowia i przychodniach rejonowych) oraz p. specjalistyczne przychodni specjalistycznych (np. internistyczne, laryngologiczne, chirurgiczne, okulistyczne, dermatologiczne, dziecięce (D), p. K, przeciwgruźlicze, przeciwalkoholowe, onkologiczne, kardiologiczne itp.).
PORADNIA C, poradnia wiejskiego ośrodka zdrowia przeznaczona dla kobiet ciężarnych. Zadania: objęcie opieką zapobiegawczo-leczn. wszystkich zamieszkałych w rejonie kobiet ciężarnych od najwcześniejszych miesięcy ciąży i w całym okresie jej trwania aż do porodu; przygotowanie ciężarnej do urodzenia zdrowego dziecka i sprawowania nad nim opieki; opieka fachowa w czasie porodu i podczas połogu z bezwzględnym obowiązkiem hospitalizacji w przypadkach patol. Zadania te wykonuje lekarz przy pomocy położne), które) obowiązkiem jest dotarcie do każdej ciężarnej, kierowanie na badania laboratoryjne i lek., opieka w czasie transportu do izby porodowej lub szpitala, opieka i pomoc w czasie porodu, który już się rozpoczął, szerzenie oświaty zdrowotnej, opieka w czasie połogu, pomoc w pielęgnowaniu i karmieniu niemowlęcia.
PORADNIA D, rejonowa poradnia dziecięca przychodni rejonowej lub wiejsko-gminnego ośrodka zdrowia, podstawowe ogniwo profilaktyczno-leczn. opieki nad dziećmi w miastach i na wsi. Rozlegle i odpowiedzialne zadania p. D obejmują dzieci od okresu noworodkowego i niemowlęcego do lat 18. Poradnie rejonowe m.in. mają obowiązek prowadzenia bieżącej ewidencji wszystkich dzieci urodzonych w rejonie, w celu pełnego objęcia ich odwiedzinami pielęgniarskimi, badaniami profilaktycznymi i szczepieniami. Pierwsze badania muszą być przeprowadzane nie później niż w 4 tygodniu życia, następne systematycznie co miesiąc w ciągu pierwszego roku. Specjalną opieką poradni D objęte są dzieci przedwcześnie urodzone, sztucznie karmione oraz żyjące w złych warunkach. Warunki środowiskowe badają pielęgniarki rejonowe (środowiskowe) w czasie wizyt domowych. Szczepienia ochronne wykonuje się w p. D wg opracowanych indywidualnych kalendarzy szczepień. W poradni zakłada się i prowadzi na bieżąco książki zdrowia dzieci, wpisując do nich wszelkie ważne informacje dotyczące stanu zdrowia, rozwoju,, szczepień, przebytych chorób itp. Dzieci, u których stwierdzono odchylenia od stanu prawidłowego, zaliczane są do „grup specjalnej troski" i objęte specjalną opieką leczniczo-rehabilitacyjną. Częstość badań dzieci zdrowych maleje z ich wiekiem. Opiekę zdrowotną nad dziećmi chorymi p. D sprawuje własnymi siłami (p. D,), kierując w razie potrzeby i wg wskazań do leczenia specjalistycznego, szpitalnego, sanatoryjnego itp.
PORADNIA K, rejonowa poradnia dla kobiet w mieście, obejmująca czynnym poradnictwem i opieką zapobiegawczo-leczn. wszystkie kobiety rejonu. W szczególności p. K powinna objąć opieką kobiety w okresie ciąży oraz zapewnić im opiekę fachową przy porodzie i podczas połogu z bezwzględnym obowiązkiem hospitalizacji w przypadkach patol. W ramach oświaty zdrowotnej kobiety ciężarne są przygotowywane do urodzenia zdrowego dziecka i sprawowania nad nim opieki. P. K odgrywają znaczną rolę w przestrzeganiu przez zakłady pracy przepisów regulujących warunki pracy ciężarnych kobiet, urlopów, zwolnień itp. Specjalną opieką p. K otoczone są też kobiety zagrożone chorobą nowotworową.
PORADNIA ONKOLOGICZNA, rzadko jeszcze spotykana poradnia w przychodni specjalistycznej (—> Zespół Opieki Zdrowotnej), stanowiąca pierwsze ogniwo wykrywania, rozpoznawania i profilaktyki chorób nowotworowych. P.o. mają możność przeprowadzania badań cytologicznych; są ważnym ogniwem walki z nowotworami, kierującym chorych na drogę właściwego leczenia. Ze względu na konieczność kompleksowego leczenia nowotworów możliwie wcześnie wykrytych właściwe ich leczenie może się obecnie odbywać na szczeblu wojewódzkim i centralnym (wojewódzkie ośrodki i przychodnie onkologiczne Instytut Onkologii i jego filie).
PORADNIA REUMATOLOGICZNA, poradnia przychodni specjalistycznej (—> Zespół Opieki Zdrowotnej) prowadząca profilaktykę i leczenie chorób reumatycznych (? reumatyzm). W p.r. przyjmuje się najczęściej chorych na przewlekle choroby reumatyczne o różnym umiejscowieniu, gł. chorych na: przewlekły postępujący gościec stawowy, zesztywniające zapalenie stawów kręgosłup zwyrodniający gościec stawów biodrowych. Wytyczne organizacyjno-metodyczne p.r. otrzymują z wojewódzkie p.r. Zadania swe p.r. wykonują w ścisłej współpracy z poradniami rejonowymi. W realizacji tych zadań uwzględnia się ważny w chorobach reumatycznych aspekt środowiskowo-społ. Ogólny nadzór nad działalnością p.r. sprawuje —> Instytut Reumatologiczna
PORADNIA SKÓRNO-WENEROLOGICZNA, poradnia w przy chodni specjalistycznej (? Zespół Opieki Zdrowotnej), podstawowe ogniwo zwalczania —> wenerycznych chorób P.s.w. poza zadaniami profilaktyczno -leczn. prowadzi prace zmierzając do wykrywania i rozpoznawania chorób wenerycznych, ewidencjonowani ich i leczenia. Poradnię obowiązuje czynne wykrywanie chorób wenerycznych przez ustalenie, badania i ewidencjonowanie tzw. Kontaktów. Również w odniesieniu do pacjentów p.s.w. stosuje elementy czynne poradnictwa, egzekwując terminy wizyt
 badań kontrolnych itp. Centralną kartotekę chorych prowadzą wojewódzkie p.s.w. Nadzór specjalistyczny pełni Instytut Wenerologii Akademii Med. w Warszawie.
PORADNIE PLANOWANIA RODZINY, placówki organizowane przez wydziały zdrowia i Towarzystwo Planowania Rodziny, często organizacyjnie związane z ? poradnia K, mające na celu udzielanie porad przedmałżeńskich, dotyczących życia seksualnego i świadomego macierzyństwa — leczenia niepłodności, stosowania środków antykoncepcyjnych. Poradnie typu wojewódzkiego szkolą ponadto personel fachowy.
PORAŻENIE, bezwład, paraliż, całkowita utrata siły i zdolności ruchowej mięśni, grup mięśniowych, kończyn bądź większych części ciała. P. może być ośrodkowe albo obwodowe. P. ośrodkowe spowodowane jest uszkodzeniem dróg ruchowych w obrębie mózgu lub rdzenia, a zwłaszcza przerwaniem dróg korowo-rdzeniowych (.—> drogi nerwowe). Ala ono charakter p. spastycznego (kurczowego) i znamionuje się następującymi cechami: obejmuje na ogól wszystkie mięśnie dotkniętej kończyny, w których dochodzi do wzmożenia napięcia (hipertonia), co powoduje ich kurczową sztywność; odruchy fizjol. w dotkniętej kończynie są wygórowane (hiperrefleksja); występują—> odruchy patol.; w porażonych mięśniach nie występuje zanik, z wyjątkiem pojawiającego się później niebacznego zaniku z nieczynności (—>zanik mięśni). Należy zaznaczyć, że uszkodzenie dróg korowo-rdzeniowych rzadko powoduje całkowite p., raczej mniej lub bardziej znaczny—> niedowład. P. obwodowe spowodowane jest uszkodzeniem obwodowych neuronów ruchowych, a więc komórek rogów przednich rdzenia, korzeni przednich (ruchowych) rdzenia lub nerwów obwodowych. Ma ono charakter p. wiotkiego, tzn.: p. zajętych mięśni jest całkowite, ale rzadko dotyczy wszystkich mięśni zajętej kończyny; W mięśniach porażonych dochodzi do znacznego obniżenia napięcia (hipotonia) bądź do jego zniesienia (atonia), co powoduje nadmierną wiotkość; odruchy fizjol. ulegają osłabieniu (hiporefleksja) bądź znikają (arefleksja);odruchy patol. nie występują;
dochodzi do szybko występującego, znacznego zaniku zajętych mięśni z elektr. odczynem zwyrodnienia;
często występują zaburzenia naczynio-ruchowe w postaci sinicy i oziębienia skóry w zajętym obszarze.
Zależnie od lokalizacji uszkodzenia układu ruchowego i związanego z tym zakresu p. wyróżnia się m.in.: p. jednej kończyny (monoplegia); p. kończyn dolnych (paraplegia); p. czterokończynowe (tetraplegia); p. połowicze (hemiplegia). Nagle występujące p. połowicze jest objawem rozległego uszkodzenia dróg ruchowych korowo--rdzeniowych w obrębie mózgu, spowodowanego zwykle —> udarem mózgu. Obok p. wywołanego organicznym uszkodzeniem układu ruchowego, zdarzają się przypadki p. histerycznego, spowodowanego czynnikami psychogennymi. Obraz tego rodzaju p. z reguły nie odpowiada żadnym  przesłankom  anat.-fizjol.,
a postępowanie w tych przypadkach polega na leczeniu psychiatrycznym.
PORAŻENIE DZIECIĘCE NAGMINNE? Heinego-Medina choroba.
PORAŻENIE MÓZGOWE DZIECIĘCE, grupa zaburzeń układu nerwowego cechujących się występowaniem zespołów porażennych u niemowląt lub dzieci. Należą tu następstwa uszkodzeń układu nerw., powstałe w życiu płodowym, w czasie porodu lub we wczesnym okresie po urodzeniu. Przyczyną ich mogą być wady rozwojowe, uraz porodowy, niedotlenienie poporodowe, zapalenie opon mózgowych lub mózgu przebyte w życiu wewnątrzmacicznym, mózgowo-naczyniowe zaburzenia okresu niemowlęctwa, żółtaczka jąder pod-korowych. Najczęstszą postacią p.m.d. jest porażenie kurczowe, z—>atetozą, niezbornością, sztywnością mięśni, drżeniami. Pospolite są postacie mieszane, przy czym dołączyć się mogą zaburzenia mowy (—> afazja),? apraksja, niedowidzenie połowiczne, niedorozwój umysłowy, apatia, zubożenie ruchów. Rozwój dziecka ruchowy, umysłowy i mowy jest opóźniony. W lżejszych przypadkach zaburzenia mogą przez szereg lat być niedostrzegalne, dopóki nie okaże się wyraźnie, że dziecko jest fiz. i umysłowo mniej sprawne niż inne dzieci w tym samym wieku. Do najczęstszych postaci p.m.d. należą: wrodzony niedowład kurczowy kończyn dolnych i górnych (tzw. choroba Little'a) oraz dziecięce kurczowe porażenie połowicze. Leczenie ogólnie usprawniające, w pewnych przypadkach farmakologiczne.
PORAŻENIE ODDECHU, zatrzymanie ruchów oddechowych i w następstwie brak wymiany powietrza w płucach, prowadzące po pewnym czasie do śmierci z uduszenia .P.o .może być pochodzenia ośrodkowego (uszkodzenie pourazowe rdzenia przedłużonego, choroby rdzenia przedłużonego i kręgowego, heinemedin zatrucie alkoholem, narkotykami lub obwodowego (np. porażenie mięśni oddechowych po zatruciu kurarą).
PORAŻENIE OKORUCHOWE —> oftalmoplegia.             
PORAŻENIE PIORUNEM, zespół objawów cechujący się oparzeniami skóry oraz zaburzeniami ośrodkowego układu nerw.: utrata przytomności, drgawki, porażenie czynności oddechu i serca. Ratowanie porażonego polega przede wszystkim na przywróceniu czynności oddychania? sztuczne oddychanie, środki pobudzające ośrodek  oddechowy) i akcji serca. P.p. przypomina porażenie prądem elektr. o wysokim napięciu.
PORAŻENIE POSTĘPUJĄCE późna postać miąższowej —> kiły ośrodkowego układu nerwowego; obecnie rzadziej występuje z powodu wcześniejszego rozpoznania kiły i skuteczniejszego jej leczenia. Choroba ujawnia się zazwyczaj w wiele lat po zakażeniu pierwotnym, występuje częściej w 40-50 r. życia chorego .Uszkodzenie lokalizuje się gł. w płatach czołowych. Kora mózgu cieńczeje a komory powiększają się. Dochodzi do zatarcia prawidłowej budowy kory. Opony miękkie ponad zanikłymi  polami są zmętniałe, zgrubiałe i przylegają do położonej pod nimi kory, Wyrazem zaburzenia czynności płatów czołowych są zmiany psych. Do najczęstszych objawów należą: otępienie, urojenia, zmiany uczuciowości, upośledzenie krytycyzmu i zmącenie świadomości. Często występuje też drżenie palców, warg i języka, zamazana niewyraźna mowa, niezborność ruchów, objaw Argyll-Robertsona, dodatni ? objaw Babińskiego i wzmożenie odruchów głębokich. Odczyn Wassermanna z —> płynu mózgowo-rdzeniowego i krwi jest silnie dodatni. Płyn mózgowo-rdzeniowy wykazuje zwykle również inne zmiany.
Leczenie polega na podawaniu dużych dawek penicyliny. W przypadkach nie leczonych, choroba prowadzi w ciągu kilku lat do śmierci. Zastosowanie antybiotyków i leczenie gorączką (zimniczą lub wywołaną sztucznie) może opóźnić lub zatrzymać postęp choroby.
PORAŻENIE SŁONECZNE ? udar słoneczny.
PORAŻENIE TYPU ERBA, następstwo uszkodzenia korzeni rdzeniowych na poziomie 5 i 6 kręgu szyjnego, najczęściej wskutek nieprawidłowej akcji porodowej. Porażeniu ulegają mięśnie umożliwiające ruchy czynne w stawie barkowym oraz ruchy zgięcia i odwracania w stawie łokciowym. Porażona kończyna przyjmuje typowe ułożenie: bark jest nieco obniżony, ramię bezwładne i przywiedzione, przedramię nawrócone z dłonią zwróconą ku tyłowi, zachowane są zwykle ruchy ręki w stawie nadgarstkowym i ruchy palców.
PORAŻENIE TYPU KLUMPKE, następstwo uszkodzenia korzeni rdzeniowych na poziomie 7 kręgu szyjnego i l kręgu piersiowego przy nieprawidłowym przebiegu akcji porodowej. Porażeniu ulegają mięśnie zginające rękę i palce oraz krótkie mięśnie ręki. Ręka pozbawiona jest zupełnie czynności chwytnej.
PORFINA, związek organiczny składający się z czterech połączonych pierścieni pirolowych. Jest macierzystym związkiem dla: —> porfiryn, barwników pirolowych (hem) i witaminy B12.
PORFIRYNOPROTEIDY, białka złożone, których grupę prostetyczną stanowią—> porfiryny. Do p. należą m.in.: —> hemoglobina, mioglobina, cytochromy, katalaza, peroksydazy.
PORFIRYNY, barwniki pirolowe, zasady organiczne, pochodne porfiny, barwne związki mające wbudowany w cząsteczkę atom metalu: żelaza (—» hem), magnezu (—> chlorom) lub kobaltu (—> witamina B12). Z białkami tworzą połączenia zwane chromoproteidami (np. hemoglobina).
PORIOMANIA,   dromomania, popęd wędrowania, popęd do wędrowania, włóczęgi, zaliczany do —> zaburzeń popędów. Ukryte motywy tego zachowania związane są najczęściej z chęcią uniknięcia konfliktów bądź trudności życiowych. Najczęściej występuje u młodzieży. U ludzi dorosłych popęd do wędrowania wynika z trudności przystosowania się i może być związany z —> osobowością anty-socjalną.
PORONIENIE, abortus, przedwczesne wydalenie płodu w pierwszych 16 tygodniach trwania ciąży. P. bywa samoistne, z przyczyn naturalnych,
lub prowokowane, świadomie wywołane —> przerywanie ciąży. Przyczyną p. samoistnego mogą być: l) uszkodzenia jaja płodowego uwarunkowane genet. lub spowodowane czynnikami zewn., jak np. niedotlenieniem, zakażeniem, zatruciem, szkodliwym promieniowaniem, 2) zmiany w narządzie rodnym, np.  tyłozgięcie, nowotwory, niedorozwój macicy, —> niewydolność szyjki macicy; 3) choroby ogólnoustrojowe matki, np. cukrzyca, ostre choroby zak., kiła, toksoplazmoza, zaburzenia hormonalne, a także urazy psych. Jeśli u kobiety występują kolejno co najmniej 2 poronienia samoistne, nazywa się je p. nawykowymi.
W zależności do stopnia zaawansowania rozróżnia się p.: zagrażające, w toku, niezupełne i zupełne. Szczególną odmianę stanowi p. zatrzymane (ciąża zamarła). W samoistnym p. zagrażającym konieczne jest leżenie w łóżku, podawanie leków uspokajających i rozkurczowych, estrogenów. W p. niezupełnym dokonuje się —» wyłyżeczkowania jamy macicy. W p. nawykowym wskazane leczenie w warunkach szpitalnych, długotrwałe leżenie w łóżku, leczenie choroby podstawowej, stanowiącej przyczynę: w niewydolności szyjki macicy operacja Shirodkara. P. trąbkowe —> ciąża zamarła. Zob. też niezdolność do donoszenia ciąży.
PORONIENIE KRYMINALNE? spędzenie płodu.
PORONNA POSTAĆ CHOROBY, choroba przebiegająca ze słabiej niż przeciętnie zaznaczonymi objawami chorobowymi lub nawet bez wystąpienia niektórych objawów. W poronnej postaci reumatycznego zapalenia wsierdzia objawy mogą być tak nieznaczne, że chory nie zauważa choroby. Dopiero po pewnym czasie stwierdzając wadę serca, lekarz domyśla się, że chory przebył zapalenie wsierdzia. P.p.ch. może być następstwem np. małej zjadliwości zarazków (po szczepieniu ospy dziecko przechodzi poronną postać ospy) lub —» anergii ustroju. Skuteczne leczenie np. odpowiednio wcześnie zastosowanymi antybiotykami przerywa chorobę niekiedy na etapie —» zwiastunów, następstwem tego jest również p.p.ch. W odniesieniu do choroby zakaźnej p.p.ch. nie przeszkadza w wytworzeniu swoistej odporności (zakażenie bezobjawowe dzieci może pozostawić pełną odporność na daną chorobę zakaźną).
PORÓD, wydalenie—> płodu ,błon płodowych i—> łożyska z macicy przez kanał rodny na zewnątrz. Normalny p. odbywa się u człowieka między 38 a 42 tygodniem ciąży. Wydalenie płodu przed upływem tygodnia, ciąży określa się jako poronienie, między 16 a 27 tygodni jako p. niewczesny, między 28 a jako p. przedwczesny, po 42 tygodniu jako p. opóźniony. W p. i różnią się 3 okresy: okres I, rozwarci e, od początku p. do całkowitego rozwarcia zewn. ujścia macicy; zwykle pod koniec tego okresu pęka —> pecherz płodowy i odchodzą wody płodowe okres II, wydalania, od całkowitego rozwarcia ujścia zewn. do wydalenia płodu; w tym okresie do skurczów mięśnia macicy dołącza się kontrolowane przez rodzącą działanie tłoczni brzusznej, wzmacniające siłę wydalającą  macicy (bóle porodowe parte ? skurcze porodowe). Płód, szczególnie główka jako część przodująca, dopasowuje się w czasie p. do kanału rodnego (? adaptacja główki); okres III, łożyskowy, od urodzenia płodu do wydalenia łożyska z błonami płodowymi) ,czyli tzw. popłodu. Między II a III okresem p. następuje kilkunastominutowa przerwa, po której występują regularne skurcze aż do oddzielenia się i wydalenia łożyska. 
PORTOWA SŁUŻBA ZDROWIA, odpowiednio zorganizowane wyspecjalizowane siły i środki morskiej służby zdrowia działające na terenach portów morskich i w rejonach terytorialnych wód przybrzeżnych z zadaniem utrzymania właściwego stanu sanitarnego, stworzenia efektywnej bariery przeciwepidemicznej, zabezpieczenia profilaktyczno-leczn. marynarzy, rybaków, pracowników portów i przemysłu okrętowego oraz nadzoru nad pracą lekarzy okrętowych i udzielania radioporad. Podstawowe ogniwa p.s.z. to—aportowe stacje sanitarno--epidemiologiczne i —>- przychodnie portowe. Pierwsze są aparatem pracy portowych inspektorów sanitarnych i zabezpieczają zadania sanitarno--przeciwepidemiczne p.s.z. Drugie — sprawują opiekę profilaktyczno-leczn. nad ludźmi morza i portów.
PORTOWA STACJA SANITARNO-EPIDEMIOLOGICZNA, stacja Socjalnego typu, odpowiednio sprofilowana i wyspecjalizowana w wykonywaniu zadań sanitarnych w porcie. Na czele stacji stoi inspektor sanitarny, któremu, oprócz p.s.s.-e. podlegają laboratoria. Struktura p.s.s.-e. zależy od wielkości portu i różni się w portach I klasy od struktury p.s.s.-e. w portach małych. P.s.s.-e. podlegają bezpośrednio Wojewódzkiemu Inspektorowi Sanitarnemu zarówno pod względem administracyjnym, jak i fachowym — stanowią więc niejako filie wojewódzkich p.s.s.-e. Terenem p.s.s.-e. jest port i rejon terytorialnych wód przybrzeżnych, małe porty rybackie i przystanie, w których nie ma stacji, P.s.s.-e. muszą być czynne przez całą dobę, gdyż tak pracuje port i kapitanat. Podstawowym zadaniem p.s.s.-e. jest zorganizowanie i utrzymanie efektywnej bariery przeciwepidemicznej, nie pozwalającej na zawleczenie z morza chorób żak. do portów jako wrót kraju. Ważnym elementem tej bariery jest nadzór kwarantannowy i zabiegi przeciwepidemiczne dotyczące zawijających do portów statków, ich załóg, pasażerów i ładunków.
POSIEW BAKTERIOLOGICZNY, przeniesienie na specjalne podłoża do hodowli bakterii materiału pobranego od chorego (mocz, krew, ropa, kał, plwocina, płyn mózgowo-rdzeniowy itp.), w celu namnożenia i wykrycia bakterii, izolacji szczepów chorobotw., identyfikacji ich i określenia wrażliwości na leki. Stosowane są podłoża stałe (agar, agar z dodatkiem różnych substancji) i płynne (bulion, bulion wzbogacony itp.).
POSOCZNICA, obecność dużej liczby drobnoustrojów chorobotw. we krwi krążącej. Najczęściej występuje p. w ostrych chorobach zakaźnych, w których zarazki chorobotw. rozmnażające się w ustroju w określonym ognisku zapalnym, wysiewają się do krwiobiegu i krążąc we krwi wywołują ciężkie objawy chorobowe. Od p. należy odróżnić —>-toksemię, w której we krwi krążą wydzielane przez drobnoustroje jady (toksyny), oraz —> bakteriemię, którą cechuje krążenie we krwi zarazków o zmniejszonej zjadliwości, szybko niszczonych przez siły odpornościowe ustroju. Czynnikami wywołującymi p. są gł. drobnoustroje ropotwórcze (paciorkowce, gronkowce). Podstawowym warunkiem wytworzenia się p. jest przede wszystkim odpowiednie nasilenie się wysiewu drobnoustrojów do krwiobiegu, co występuje wówczas, gdy ognisko zakażenia jest bezpośrednio połączone z układem żylnym ustroju. Przebieg klin. p. jest różny, zależnie od nasilenia procesu żak. i od zjadliwości czynnika chorobotw. Odróżnia się p. ostre, podostre lub przewlekle. Jeśli odporność ustroju jest wyjątkowo słaba, a zjadliwość zarazków duża, wówczas p. może zakończyć się śmiercią chorego; mówi się wówczas o p. piorunującej. Początek p. jest z reguły gwałtowny.
POSOKA, ropa wytwarzana w przebiegu zapalenia wywołanego drobnoustrojami gnilnymi (zapalenie po-sokowe gnilne). Wysięk ropny przybiera w tych wypadkach odrażający zapach gnilny. Zapalenie posokowate jest wyjątkowo niebezpieczne, gdyż dochodzi do ciężkiego zatrucia ustroju nie tylko —> jadami bakterii, ale również nekrotoksynami pochodzącymi z gnijących tkanek. Przyczyną zapaleń posokowych są drobnoustroje beztlenowe. Najczęstszą postacią jest zapalenie posokowate macicy, często w następstwie nieaseptycznie przeprowadzonych (zwykle kryminalnych) biegów usuwania ciąży.
POSTAWA, pozytywne lub negatywne ustosunkowanie się do danego przedmiotu, pojęcia, sytuacji, wyrażające się w gotowości do reagowania na nie w pewien z góry określony sposób P. posiadają aspekty poznawcze, emocjonalne, motywacyjne i stanowią zewnętrzny, widoczny w zachowaniu wyraz —> potrzeb. Obiektem p. mogą być: własna osoba, inni ludzie, jak również zadania, normy, obyczaje. Oprócz strony treściowej p. charakteryzują się również stroną formalną, tj. siłą, czasem istnienia, adekwatności formą manifestowania się, stopniem dojrzałości i uświadomienia.
POSTAWA CIAŁA, sposób trzymania ciała w pozycji stojącej; z pojęciem p.c. jest nierozłącznie związana sylwetka ciała, będąca indywidualną cechą człowieka. P.c. ulega zmianom w ciągu dnia, pod wpływem bodźców fiz. i psych. Prawidłowa p.c. może pogorszyć się w pewnych okresach życia (np. w wieku szkolnym); z reguły pogarsza się w starszym wieku. P.c. jest uwarunkowana ustawieniem —» kręgosłupa w stosunku do miednicy, ustawieniem głowy oraz sprawnością i wydolnością mięśni. P.c. prawidłowa odpowiada typom A i B tzw. sylwetek harwardzkich. Typ A, postawa b. dobra: głowa i szyja nad klatką piersiową i stopami, klatka piersiowa wy-sklepiona, brzuch płaski, wciągnięty, wygięcie kręgosłupa zaznaczone. Typ B, postawa dobra: niewielkie wysunięcie głowy do przodu, mniejsze wysklepienie klatki piersiowej i zwiększenie krzywizny kręgosłupa. P.c. wadliwa związana jest z okresową lub trwałą niewydolnością układu mięśniowego, kostnego i więzadłowego kręgosłupa, z zaburzeniami funkcji innych odcinków narządu ruchu, które zmieniają statykę kręgosłupa (np. skrócenie kończyny dolnej, blizny i przykurczę biodra, kolana, stopy), albo ze schorzeniami narządów wewn. (np. pęcherzyka żółciowego). P.c. wadliwa może być zła — typ C: głowa wysunięta przed klatkę piersiową, wygięcie kręgosłupa wzmożone, lub b. zła — typ D: głowa znacznie wysunięta do przodu, klatka piersiowa płaska, brzuch wysunięty znacznie przed klatkę piersiową. Na kształtowanie się p.c. i na zapobieganie jej wadom należy zwracać uwagę już u małych dzieci.
W ocenie p.c. u dzieci należy uwzględnić rozwój mięśni, kręgosłupa i układu nerw. Pamiętać należy o fizjol.—»płaskostopiu do 3-4 roku życia. Pozycja siedząca sprzyja powstawaniu wad postawy; korzystnie zaś wpływa na p.c. u dzieci gimnastyka, ruch, pływanie.
POSTRZAŁ? lumbago.                                                                                                                                                                         POSTRZAŁOWA RANA? rana.                                                                                                                                                        POSTRZEGANIE, percepcja,
doznania wzrokowe, słuchowe, dotykowe, na które w danej chwili nie jest ukierunkowana —» uwaga. Gdy p. osiągnie duży stopień natężenia i przyciągnie uwagę, przeradza się w a percepcję, czyli —> spostrzeżenie. Zob. też zaburzenia spostrzegania.
POSUROWICZA CHOROBA, alergiczny odczyn ogólnoustrojowy na pozajelitowe wprowadzenie obcogatunkowej surowicy. Ch.p. objawia się po 7-10 dniach od podania surowicy, kiedy zaczynają powstawać —> przeciwciała, które reagują z resztą —> antygenu utrzymującego się w organizmie. Po drugim i następnych podaniach tego samego antygenu choroba występuje wcześniej i ma cięższy przebieg. Najczęstszymi objawami ch.p. są:osłabienie, gorączka, wykwity skórne zwykle o charakterze pokrzywki, bóle stawowe, powiększenie węzłów chłonnych, niekiedy nudności, wymioty, bóle brzucha, duszność i spadek ciśnienia. Częstość występowania ch.p. jest zależna od gatunku surowicy, stanu jej oczyszczenia i wielkości dawki. Choroba trwa 2-3 dni i zwykle ma przebieg łagodny. Leczenie polega na podawaniu środków antyhistaminowych, preparatów wapnia, a w cięższych przypadkach —> kortykosterydów.
POT, wydzielina —> gruczołów potowych znajdujących się w skórze na całej pow. ciała. Jest —> hipotonicznym płynem, o niskim ciężarze właściwym (1,002-1,003 g/cm3). Zawiera jony sodu, potasu, chloru, mocznik, kwas mlekowy i inne metabolity. Gruczoły potowe unerwione są przez włókna współczulne cholinergiczne (—> cholinergiczny układ), których pobudzanie jest kontrolowane przez ośrodek termoregulacji (—> regulacja ciepłoty ciała). W niskich temp. otoczenia p. nie jest wydzielany. Tempo wydzielania potu — pocenia się — wzrasta w wysokich temp. do 1,5-3,0 1/godz. Zamiana l g p. w parę wodną powoduje utratę 0,58 kcal. Tempo parowania zależy od pow. ciała oraz od temp., wilgotności i ruchu powietrza. W czasie b. dużego wysiłku, jak np. forsowny marsz, ciężka praca fiz. w wysokiej temp. (huty, kotłownie), SSO
człowiek może wydzielić do 10 i wie litrów potu, tracąc kilka tysięcy kalorii. Gruczoły potowe rąk i nóg unerwione są także przez włókna współczulne adrenergiczne i pobudzane przez krążące we krwi —> aminy katecholowe. Wytwarzanie p. w tych gruczołach wzrasta podczas pobudzenia układu adrenergicznego przez czynniki emocjonalne.
POTAIN Pierre Charles Edouard, ur. 25 VII 1825, zm. 16 I 1S franc. lekarz internista; ordyn szpitala św. Antoniego w Pa (od 1865), szpitala Neckera (od1866/ prof. medycyny klin. w szpil Charite (1875-1900). Jeden z pierwszych kardiologów w Europie. Wynalazca przyrządu do odsysania płynu z jam ciała (opłucnej), używanego, dzisiaj, zw. aspiratorem P. Chorobą P. jest nazywany zespól zastoju krwi w prawej komorze serca i w pluć Autor monografii Pression arteieller (Ciśnienie tętnicze — 1902).
POTAS, K, pierwiastek chem. makroelement (? pierwiastki ej człowieka). Kation potasowy (K+] jest głównym ilościowo kationem wewnątrzkomórkowym, wraz z jonami sodowym i chlorkowym jest odpowiedzialny za —> ciśnienie osmotyczne; aktywator wielu enzymów; wraz z kationem sodowym odgrywa dużą rolę w przewodnictwie nerw. i w —> skurczu mięśni. Stężenie p. w ustroju jest regulowane hormonalnie (—> mineralokortykoidy, dezoksykortykosteron, aldosteron).P. jest wydalany przez nerki; część jego jonów ulega—> wchłanianiu zwrotnemu czemu towarzyszy jednoczesne wydalanie jonów amonowych. Nadmierna utrata jak i nadmierne zatrzymanie potasu jest groźnym dla życia zaburzeniem gospodarki elektrolitowej.
Sole potasowe działają moczopędnie, wzmagają siłę skurczu i pobudliwość mięśnia sercowego. W leczn. stosowane są celem uzupełnienia strat
podczas leczenia środkami moczopędnymi (zwłaszcza benzotiazydami i furosenudem), w przedawkowaniu elikozydów nasercowych oraz w przyadku zaburzeń równowagi jonowej. Najczęściej podaje się chlorek i octan potasowy.
POTENCJA, zdolność mężczyzny do odbycia stosunku płciowego, tj. zdolność do prawidłowego wzwodu prącia, wytrysku nasienia oraz osiągnięcia orgazmu. P. nie jest jednoznaczna ze zdolnością do zapłodnienia, czyli płodnością. Zob. też impotencja.
POTENCJAŁ CZYNNOŚCIOWY, krótkotrwała zmiana potencjału wnętrza komórki po zadziałaniu nad-progowego —> bodźca. Dochodzi wówczas do gwałtownego, przejściowego wzrostu przepuszczalności dla jonów sodu (Na+). Potencjał wnętrza komórki przyjmuje wartości dodatnie. Amplituda p.cz. wynosi około 120 mV. Można w nim wyróżnić 3 komponenty: potencjał iglicowy (wyładowanie iglicowe), potencjał następczy dodatni V potencjał następczy ujemny. P.cz. -rozprzestrzenia się na sąsiednie obszary błony komórkowej (? przewodzenie).W pojedynczym włóknie nerw. p.cz. pojawia się pod wpływem bodźca nadprogowego, a wielkość i czas trwania oraz szybkość rozprzestrzeniania się podlega prawu „wszystko albo nic "tzn. nie zmienia się pod wpływem dalszego zwiększenia siły bodźca. Schematyczny wykres prądów czynnościowych komórek mięśni szkieletowych, zmian przepuszczalności błony komórkowej dla jonów Na+ i K+ oraz zmian pobudliwości przedstawia rys. na s. 963.
POTENCJAŁ GENERATOROWY —> receptory.
POTENCJAŁ MIKROFONOWY —> słuch.
POTENCJAŁ PROGOWY, potencjał krytyczny, poziom depolaryzacji komórki, w którym dochodzi do jej —> pobudzenia.
POTENCJAŁ SPOCZYNKOWY KOMÓRKI, —> błonowy potencjał  komórkowy.
POTNICA, szczególna odmiana —> wyprysku na dłoniach i stopach, przypuszczalnie na tle alergicznym lub jako odczyn na toksyny grzybicze albo bakteryjne. Występuje przy nadmiernej potliwości dłoni i stóp, ale jej wykwity pierwotne — pęcherzyki głęboko usadowione pod naskórkiem — nie zawierają potu, lecz płyn wysiękowy i nie łączą się z przewodami ? gruczołów potowych. P. może towarzyszyć świąd. Choroba ma przebieg przewlekły i zaostrza się latem.
POTOMSTWO, progenitura, nowe organizmy wytworzone na drodze rozmnażania przez zazwyczaj dojrzały organizm rodzicielski. P. zapewnia utrzymanie gatunku. Osobniki potomne zastępują w? populacji wymierające generacje rodzicielskie.
POTÓWKI, nagły wysiew drobniutkich, b. licznych i skupionych, przezroczystych pęcherzyków (p. zwykłe) zawierających pot i tkwiących w ujściach przewodów gruczołów potowych. Występują wskutek wzmożonego pocenia się przy utrudnionym parowaniu potu z pow. skóry. P. czerwone są wynikiem stanu zapalnego, a p. białe — zakażenia bakteryjnego p. zwykłej. P. występują wskutek przegrzania, w przebiegu gorączkowych chorób zakaźnych lub przewlekłych schorzeń wyniszczających, także u dzieci źle pielęgnowanych. Leczenie polega na usunięciu przyczyny, ponadto stosowaniu miejscowo spirytusu salicylowego, papek, zasypek, a w p. czerwonych — środków odkażających i przeciwzapalnych.
POTÓWKI CZERWONE TROPIKALNE, liszaj tropikalny, ostry stan zapalny skóry związany przede wszystkim z zablokowaniem ujść gruczołów potowych. P.cz.t. występują b. często w okolicach o gorącym, wilgotnym klimacie. Najważniejszym czynnikiem powodującym zablokowanie ujść gruczołów potowych jest prawdopodobnie namoknięcie keratyny w rogowej warstwie skóry (—> maceracja skóry) i zakażenie, zwłaszcza —» gronkowcami. Rolę dodatkową może odegrać obniżenie się poziomu ciał tłuszczowatych w warstwie rogowej. Występowanie p.cz.t. ogranicza się w zasadzie do części skóry osłoniętych odzieżą. Po wczesnych swędzących pęcherzykach występują czerwone grudki, po nich zaś pęcherzyki głębokie, które nie są czerwone, nie swędzą, mają wygląd białych grudek i przypominają „gęsią skórkę". Następstwem p.cz.t bywają różne pozostałości ropne, przewlekłe zapalenie skóry i —> astenia wskutek  niepotliwości.   Leczenie przez specjalistę dermatologa. Zapobieganie polega na noszeniu czystej, luźnej, możliwie krótkiej odzieży.
POTRZEBA, dotkliwie odczuwany brak czegoś, ukierunkowujący organizm do zmiany niepożądanego stanu (tj. zaspokojenia danej p.). Siła p. zależna jest od: stopnia jej zaspokojenia, czasu deprywacji, atrakcyjności i ważności p. dla osobnika, a także stopnia prawdopodobieństwa (realnej możliwości) jej zaspokojenia. W zależności od siły i ważności p. dla organizmu rozróżnia się p. pierwotne, biol., organiczne, czyli energetyczne których zaspokojenie jest niezbędnym warunkiem przeżycia, jak np.p. pożywienia, wody, tlenu, ciepła, i usuwania zużytych pokarmów, unikania uszkodzeń ciała; p. te istnieją od urodzenia przez całe życie, a sposoby ich zaspokajania są wyuczone i doskonalą się wraz z rozwojem. Po zaspokojeniu p. fizjol. dochodzą do głosu: p. nabyte —różne w zależności od warstwy kultury, społ.; p. miłości i przynależności, osiągnięć, prestiżu i uznania samourzeczywistnienia, jak również p. estetyczne. Tylko p. niezaspokojone dominują nad organizmem, ukierunkowując jego zachowanie się. Termin p. bywa używany zamiennie terminem ? popęd.
POTT Percivall, ur. 6 I 1714 zm. 22 XII 1788, ang. chirurg; naczelny chirurg szpitala św. Bartłomieja w Londynie. Opisał szereg jednostek chorobowych, m.in.?raka moszny, jako chorobę zawodową  kominiarzy londyńskich (1875), oraz  gruźlicę kręgosłupa (postać połączona z garbem/ (1879), zw. chorobą Potta.
POTWORKOWATOŚĆ, wada rozwojowa znacznego stopnia, widoczna na pierwszy rzut oka; noworodek ma wygląd potworka. Rozróżnia się p. o cechach ubytku, nadmiaru lub z wadliwym umiejscowieniem narządów albo układów. P. o cechach ubytku (np. niedorozwój kończyn, bezczaszkowość, bezmózgowie, beztwarzowość, jednooczność, syrenia czyli jednonożność), p. o cechach nadmiaru (np. zwiększenie liczby kończyn, wielopalcowość), p. z wadliwym umiejscowieniem narządów lub całych układów (np. wrodzona przepuklina przeponowa, przepuklina oponowa, torbiel skórzasta, torbiel naskórkowa). Pewną postacią p. są —> zroślaki (bliźnięta syjamskie).
POTWORN1AK, nowotwór wywodzący się z podłoża tkanki zarodkowej, zawierający składniki wszystkich 3 listków zarodkowych (pewnego rodzaju „odprysk" zarodka, który nie różnicuje się we właściwym kierunku i zaczyna rozrastać się w różnym czasie po urodzeniu). P. najczęściej usadawia się w śródpiersiu, przysadce, szyszynce, jajniku, jądrze. P. łagodny jest utworzony ze struktur dojrzałych, naśladujących tkanki prawidłowe, otorbiony. P. złośliwy wykazuje słabo zaznaczone zróżnicowanie tkankowe, rośnie szybko, nacieka otoczenie, daje wczesne przerzuty. Leczenie operacyjne.
POURAZOWA DYSTROFIA KOŃCZYN TYPU SUDECKA -> zespół Sudecka.
POWIDOK, zjawisko odczuwane subiektywnie po zamknięciu oka uprzednio naświetlonego obrazem przedmiotu o dużej jaskrawości. Rozróżnia się w p. kilka naprzemiennie występujących faz. W pierwszej fazie, tuż po przerwaniu bodźca pojawia się faza ciemna trwająca około 40 milisekund, po której występuje p. pozytywny, będący jakby przetrwaniem bodźca i trwający ok. 50 milisekund. Po p. pozytywnym ponownie pojawia się faza ciemna  po której ponownie występuje obraz przedmiotu, ale w barwie dopełniającej jest to p. negatywny. Cykl p.może się powtórzyć ze słabnącą intensywnością.
POWIEKI, górna i dolna, ruchoma części miękkie twarzy pokrywając  od przodu gałkę oczną; są częścią —» aparatu ochronnego oka, Pow. zewn., skórna p. przechodzi na wolnym jej brzegu w pow. wewn. spojówkę. Skóra p.jest cienka, zawiera gruczoły łojowe i potowe. Za tkanką podskórną znajdują się mięśnie p. — część mięśnia okrężnego oka i ścięgno mięśnia dźwigacza powieki górnej. Za warstwą mięśniową jest tarczka powiekowa, nadająca p. określoną sztywność. Brzegi p. zawierają rzęsy.
Choroby p. mogą występować łącznie z ogólnymi chorobami skóry lub mogą być skutkiem miejscowych zapaleń wywoływanych przez czynniki zakaźne, alergiczne i in. Powstają też w wyniku urazów i nowotworów a także wad wrodzonych (np. opadnięcię powieki). Leczenie farmakol. albo chirurgiczne. Zob. też: entropion (podwinięcie powiek), ektropion (fl winiecie powiek), gradówka, jęczmyk.
POWIERZCHNIOWY CZYNNIK PĘCHERZYKÓW PŁUCNYCH ? surfaktant.
POWIESZENIE, jedna z form ? uduszenia przez ? zagardlenie. Polega na założeniu na szyję i ucisku podwieszonej pętli. Zaciśnięcie pętli powoduje zamknięcie dopływu powietrza do płuc i dopływu krwi do mózgu, w wyniku czego dochodzi do szybkiej
utraty przytomności i śmierci. Na zwłokach osób zmarłych wskutek p. na skórze szyi pozostaje charakterystyczne odciśnięcie lub otarcie naskórka po założonej pętli, określane jako bruzda wisielcza. Pozwala ona na odtworzenie. pierwotnego przebiegu pętli, a tym samym na wyjaśnienie, czy rzeczywiście chodzi o wypadek. Rozpoznanie to może mieć ważne znaczenie w ekspertyzie sądowo-lek. Również rodzaj i sposób założenia pętli mogą przynieść szereg wyjaśnień. P. najczęściej ma charakter samobójczy.
POWIĘŹ, mocna, elastyczna błona łącznotkankowa otaczająca poszczególne mięśnie lub grupy mięśni. Należy do narządów pomocniczych mięśni, podobnie jak ścięgna i kaletki maziowe, i stanowi ich osłonę. P. pojedynczego mięśnia (p. własna) tworzy łożysko, które utrzymuje rozluźniony mięsień na właściwym miejscu, także w momencie —> pobudzenia jest on gotowy do skurczu (,—> skurcz mięśnia). P. nie bierze udziału w ruchu, ale zapobiega przesuwaniu się mięśnia. Często służy włóknom mięśniowym jako miejsce przyczepu początkowego lub końcowego, a wtedy jest b. mocna, o charakterze ścięgnistym. P., która otacza cale grupy mięśni o zbliżonej funkcji (p. zespołowa), utrzymuje poszczególne grupy w stałym położeniu względem sąsiednich zespołów.
POWONIENIE ?węch.
POWRÓZEK NASIENNY, twardawy twór znajdujący się w kanale pachwinowym i podwieszający jądro w mosznie. Otoczony z zewnątrz wraz z jądrem osłonką otrzewnową, składa się z: nasieniowodu, naczyń krwionośnych i limfatycznych, nerwów zdążających do moszny i z niej wychodzące oraz z włókien mięśniowych gładkich tworzących mięsień dźwigacz jądra wewnętrzny.
Choroby p.n. są stosunkowo rzadkie: zapalenie, wodniak jądra przechodzący na p.n., torbiel. Urazy tępe powodują krwiaki, a zranienia często przyczyniają się do obumierania jądra. Nowotwory p.n. są przeważnie łagodne: (łuszczaki, włókniaki, ze złośliwych mięsaki. Najczęstszą chorobą p.n. są —> żylaki powrózka nasiennego. -
POZAPIRAMIDOWY UKŁAD, część ośrodkowego układu nerw. regulująca, wspólnie z? piramidowym układem, czynności ruchowe ustroju. W skład u.p. wchodzą niektóre okolice —> kory mózgowej oraz szereg struktur podkorowych. Neurony korowej części u.p. rozproszone są w całej korze. Do najważniejszych miejsc ich skupienia należy kora przedruchowa (pole 6 wg K. Brodmana) oraz kora płata ciemieniowego i skroniowego. Wysyłają one włókna do podkorowych ośrodków u.p., do których należy jądro ogoniaste, skorupa, gałka' blada (jądra podstawy mózgu), wzgórze i układ siatkowaty zstępujący. W układzie siatkowatym b. ważną rolę odgrywa jądro czerwienne i istota czarna. U.p. reguluje napięcie mięśniowe, szybkość i precyzję ruchów dowolnych, uczestniczy w regulacji czynności lokomocyjnych zwł. ruchów zautomatyzowanych. U.p. może częściowo przejąć czynność układu piramidowego w wypadku jego uszkodzenia. Powyższe funkcje u.p. spełnia dzięki istnieniu łańcuchów neuronowych między różnymi częściami układu oraz między całym układem a mostem, móżdżkiem i rdzeniem kręgowym.
POZIOM FUNKCJONOWANIA, intensywność i stopień koordynacji' funkcji psych., warunkujące odpowiednie postępowanie i reagowanie. Jest ściśle związany ze ? sprawnością psychiczną, określa jej odchylenie od stanu optymalnego. Ocena poziomu funkcjonowania odbywa się poprzez pomiar różnych funkcji psych., które odpowiedzialne są za jakość wykonania danych czynności lub zadań,jak spostrzeganie, uwaga, pamięć, zdolność logicznego kojarzenia, myślenie abstrakcyjne i inne.
POŻYWKI BAKTERIOLOGICZNE, podłoża bakteriologiczne, mieszaniny substancji odżywczych
nieodzownych dla rozwoju bakterii. Dzielą się na p.b. płynne, półpłynne i stałe. Ze względu na wartość odżywczą, dzielą się na: p.b. zwykłe i wzbogacone. Ze względu na skład chem., wyróżnia się: p.b. syntetyczne, pólsyntetyczne oraz naturaln e, zawierające substancje wyciągowe z tkanek zwierzęcych oraz roślinnych i  płyny ustrojowe. Z uwagi na zastosowanie, można mówić o p.b. do wyosobniania drobnoustrojów, ich różnicowania i przechowywania. Do p.b. płynnych należą: bulion zwykły, cukrowy z surowicą, z żółcią, z dodatkiem 0,5% jednego z cukrów, podłoże S F, Wrzoska, Noguchiego, Todd-Hewitta.Do. p.b. stałych zalicza się: agar zwykły z krwią, czekoladowy, podłoże Loefflera, Chapmana. S S, Levine'a,Bordet-Gengou, Ciauberga, Lóvenstein  Jensena.
PÓŁKĄPIELE LECZNICZE,? kąpiele lecznicze stosowane w pozycji siedzącej; woda sięga do wysokości pępka. P.l. letnie w wodzie o temp. 28-33°C, połączone z polewaniem klatki piersiowej i nacieraniem kończyn,stosuje się u osób osłabionych.Pl.. chłodne, w wodzie o temp. 27C są
stosowane w nerwicach, psycho-nerwicach i w niektórych chorobach organicznych układu nerw. P.l. ze szczotkowaniem, w wodzie o temp. 31,37°C, stosuje się w chorobach układu krążenia, niektórych chorobach skóry, w chorobach gośćcowych oraz W nerwicach. P.l. gorące, w wodzie o temp. 38-41°C, są stosowane w niektórych chorobach stawów i mięśni, w chorobach narządów rodnych kobiecych i w chorobach narządów moczowych.
PÓŁPASIEC, ostra choroba żak. dorosłych, której istotą jest zapalenie zwojów nerw. międzykręgowych lub czaszkowych, wywołane przez wirusy identyczne z wirusem ? ospy wietrznej (osoby, które przeszły tę chorobę nie chorują na p.), zakaźność jest nieznaczna, często p. występuje rodzin-nie, tam gdzie dziecko miało ospę wietrzną. Okres wylęgania p. trwa 3-5 tygodni. Po kilku dniach złego samopoczucia, niewyraźnych dolegliwości ogólnych i niewielkiej gorączki, pojawiają się nagle silne bóle wzdłuż rozgałęzień jakiegoś nerwu, np. na klatce piersiowej, na połowie twarzy, na jednym ramieniu — prawie nigdy obustronnie. W 1-2 dni później na tym bolesnym obszarze pojawiają się na skórze skupiska pęcherzyków (w jednym lub kilku rzutach), które, nie leczone, ulegają zropnieniu i mogą pozostawiać szpecące blizny, leczone goją się w ciągu 3-4 tygodni. Mimo wystąpienia objawów skórnych, mogą się utrzymywać dotkliwe bóle. P. powiek i gaiki ocznej jest zapaleniem Pierwszej gałęzi nerwu trójdzielnego, z charakterystycznym wysiewem przezroczystych pęcherzyków różnej wielkości na górnej powiece, nosie, czole i rogówce (niebezpieczne dla wzroku). Leczenie polega na stosowaniu witaminy Bis i Bi, salicylanów oraz antybiotyków lub sulfonamidów, jako osłony przed zakażeniem bakteryjnym. Podawane są też środki przeciwbólowe.
PÓŁSANATORIUM, zakład profilaktyczno-leczn., przeznaczony dla pracowników zakładów przemysłowych, studentów itp., których stan zdrowia i brak odpowiednich warunków do leczenia (dieta, zabiegi, spokój itp.) w domu, dają wskazania do pozostawania przez część doby pod opieką lek. i pielęgniarską z możliwością kontynuowania pracy lub studiów. W zależności od warunków organizuje się dzienne i nocne pobyty w p. Korzystający z nich przewlekle chorzy lub zagrożeni chorobą poddawani są w sanatoryjnych warunkach systematycznemu leczeniu, zabiegom profilaktycznym itp.
PPG —> pneumopelwigrafia                                                                                                                                                                                   PRACA MIĘŚNIA, pokonywanie oporu zewn. przez mięsień w czasie jego skurczu. Wartość p.m. jest wprost proporcjonalna do rozwijanej siły (oporu) i skrócenia mięśnia (drogi). Stopień skrócenia mięśnia maleje ze wzrostem oporu zewn., a przy obciążeniu ok. 1/3 siły maksymalnej mięśnia praca podczas skurczu mięśnia jest największa. Ilość pracy wykonanej w jednostce czasu (moc) zależy od szybkości skracania mięśnia, maksymalna-moc mięśni człowieka w pojedynczym ruchu wynosi 0,2-0,3 KM/kg ciężaru mięśnia. P.m. ujemna — praca, podczas której mięśnie ulegają wydłużeniu a nie skróceniu, np. podczas schodzenia w dół po pochyłej powierzchni.                                                                                PRACA ODDECHOWA, praca? mięśni oddechowych zużywana na:l) rozciągnięcie w czasie oddychania elastycznych tkanek płuc i klatki piersiowej; 2) wprawienie w ruch elementów nieelastycznych (np. żeber) i 3) pokonanie oporu stawianego przez drogi oddechowe przy ruchu powietrza. P.o. może być przedstawiona jako iloczyn objętości oddechowej (—> pojemność płuc) i siły niezbędnej do wykonania wdechu i wydechu. W spoczynku p.o. wynosi 0,3-0,8 kgm/min; w czasie wysiłku fiz. wzrasta znacznie.
PRACOWNIA IZOTOPOWA, pomieszczenie lub zespól pomieszczeń przeznaczonych do pracy z izotopami promieniotw. W zależności od radiotaksyczności i aktywności stosowanych izotopów, p.i. z otwartymi źródłami promieniowania dzieli się na klasy I, II i III. Dla każdej klasy pracowni muszą być spełnione odpowiednie warunki: przechowywania izotopów, pracy przy ich użyciu i ochrony przed promieniowaniem jonizującym — określone specjalnymi, szczegółowymi przepisami.
PRACOWNIA STOMATOLOGICZNA, zespół pracowni technicznych produkujących protezy stomatologiczne, aparaty ortodontyczne i ortodontyczno-szczękowe i inne przedmioty stosowane w lecznictwie stomatologicznym i laryngologicznym. P.s. jest pomocniczym działem stomatologii; zatrudnieni są w niej? technicy dentystyczni.
PRACOWNIE POMOCNICZE SZPITALA, zespól komórek pomocniczych tworzących tzw. zaplecze pracowniane pełniące funkcję służebną dla zespołu łóżkowego. Rozmiary, i wyposażenie i zakres działania zaplecza pracownianego zależą od funkcji szpitala, jego wielkości oraz występujących w nim specjalności. Wszystkie szpitale posiadają pracownie diagnostyki laboratoryjnej i elektrokardiograficznej. W większych szpitalach miejskich, wojewódzkich oraz klin. istnieją pracownie bakteriol. Niektóre badania z tego zakresu przeprowadzają' dla szpitali wojewódzkie i miejskie stacje sanitarno-epidemiol. oraz —> Państwowy Zakład Higieny i jego filie. Pracownie rentg. zorganizowane są we wszystkich szpitalach, natomiast w szpitalach klin., wojewódzkich ogólnych i specjalistycznych (np. onkologicznych) i w niektórych miejskich istnieją też pracownie rentgenoterapii i pracownie izotopowe. W szpitalach klin. i specjalistycznych organizuje się szereg pracowni koniecznych do działalności klinik i oddziałów wąskich specjalności (np. pracownie pulmonologiczne, nefrologiczne, alergologiczne, encefalograficzne itp.). Zakłady anatomopatol. tworzy się w szpitalach klin., wojewódzkich, miejskich o liczbie łóżek ponad 250. W pozostałych szpitalach istnieją tylko prosektoria. Po integracji szpitali, przychodni i stacji pogotowia ratunkowego w  postaci  zespołów opieki zdrowotnej p.p.s. powinny obsługiwać całość zespołu.                                                                                                                                                                                                PRAGNIENIE, potrzeba przyjęcia płynów; jest wyrazem odwodnienia ustroju i zwiększenia ? ciśnienia osmotycznego krwi dopływającej do
?osmoreceptorów ośrodkowego układu. nerwowego. P. powstaje w wyniku utraty wody w procesie pocenia się/ wysiłek fiz., gorączka, przebywanie w otoczeniu o wysokiej temp.), po obfitych wymiotach i biegunkach. P .towarzyszy również z reguły —> wielomoczowi (np. w cukrzycy czy moczówce prostej). Zob. też regulacja przyjmowania wody.
PRAKTYKA PRYWATNA, działalność lek. wykonywana we własnym  gabinecie lekarza, opłacana przez pacjentów zgłaszających się po poradę. Czasami pojęcie p.p. rozciąga się także na działalność lekarza w szpitalach, będących prywatną własnością pojedynczych osób lub zrzeszeń (spółki, zakony). P.P. Jest podstawową formą otwartej opieki zdrowotnej w wielu krajach kapitalistycznych. Wysokość opłat za  świadczenia lek. w ramach p.p. ustalana jest na podstawie umowy między lekarzem a pacjentem. W Polsce Ludowej wobec rozwoju społ. służby zdrowia i istnienia spółdzielni lek. p.p. zanika.
 PRALIDOKSYM, PAM, Protopam, reaktywator enzymu rozkładającego? acetylocholinę. Łącznie z —>atropiną stosowany w zatruciu —»
związkami fosforoorganicznymi, stosowanymi jako insektycydy.
 PRAVAZ Charles Gabriel, ur. 24 III 1791, zm. 29 VI 1853, franc. lekarz; lekarz paryskiego domu starców 1(1825-35), potem kier. oddziału ortopedycznego w Lyonie. Zajmował się  ortopedią i gimnastyką leczn. W l 853 badając możliwość leczenia --» Fetmaków metodą wstrzykiwania do nich roztworu chlorku żelaza zastosował strzykawkę własnej konstrukcji, stąd uważany za wynalazcę prototypu dzisiejszej strzykawki. W 1847 wydal monografię na temat leczenia wrodzonego zwichnięcia biodra.
PRAWO SERCA FRANKA--STARLINGA, reguła, wg której siła skurczu serca zależy od wyjściowej długości jego włókien mięśniowych, czyli wyrzutowa—> pojemność serca rośnie ze wzrostem wypełnienia komór w czasie rozkurczu. Zależność ta (tzw. regulacja serca heterometryczna) jest jednym z mechanizmów zapewniających dostosowanie czynności serca do aktualnych potrzeb ustroju. Zob. też kurczliwość mięśnia sercowego.
PRAWO SŁUŻBY ZDROWIA, ogół obowiązujących przepisów prawnych (ustawy, rozporządzenia, biuletyny Ministerstwa Zdrowia i Opieki Społecznej), regulujących funkcje lecznictwa we wszystkich jego formach. Zgodnie z generalną zasadą „decentralizacji administracji", za zapewnienie opieki zdrowotnej obywatelom swego terenu odpowiedzialne są rady narodowe wszystkich szczebli, działające w zakresie ochrony zdrowia i służby sanitarno-epidemiol. za pośrednictwem wydziałów zdrowia i opieki społ. danych szczebli. Fachowy nadzór nad tymi placówkami sprawuje minister za pośrednictwem odpowiednich departamentów Ministerstwa Zdrowia i Opieki Społ. Przepisy p.s.z. dotyczą m.in. zagadnień z następujących dziedzin: l) struktury i organizacji służby zdrowia; 2) zakresu obowiązków placówek leczn.-zapobiegawczych; 3) zadań, obowiązków i uprawnień służby sanitarno-epidemiol.; 4) działalności placówek farmaceutycznych, zasad sprzedaży i kontroli jakości leków; 5) działalności lecznictwa uzdrowiskowego; 6) struktury organizacyjnej i działalności dydaktycznej i nauk. akademii - med.; 7) powoływania do życia i określania zakresu działalności instytutów - nauk.; 8) zagadnień związanych z kadrami służby zdrowia.               potencji PRAWO „WSZYSTKO ALBO NIC", zasada maksymalnej reakcji na działanie każdego bodźca o sile większej od progowego ? bodźca; odnosi się do zjawisk elektr. w mięśniach szkieletowych, mięśniu sercowym oraz we włóknach nerw., z wyłączeniem błon postsynaptycznych (? synapsa)
PRĄCIE, męski narząd kopulacyjny, a także odprowadzający mocz, zbudowany z dwóch —>-ciał jamistych oraz? z ciała gąbczastego, które obejmuje —> cewkę moczową i przechodzi ku przodowi w —> żołądź, gdzie ma ujście cewka moczowa. Rozróżnia się nasadę p. oraz trzon zakończony żołędzią. Skóra trzonu cienka i przesuwalna pokrywa żołądź, gdzie zagina się w fałd tworząc—> napletek. Podczas pobudzenia płciowego p. powiększa się i sztywnieje (erekcja) wskutek tego, że tętnice p. ulegają rozszerzeniu, przy jednoczesnym zaciśnięciu żył. Krew napływa do ciał jamistych, które znacznie pęcznieją i sztywnieją, ponieważ otaczająca je mocna powięź głęboka prącia nie rozciąga się i umożliwia powstanie w ciałach jamistych zwiększonego ciśnienią. Do wad wrodzonych p. należą:? wierzchniactwo, —» spodziectwo (mogące być przyczyną niepłodności, mimo zachowanej często potencji płciowej), —> stulejka i ?załupek. W obrębie p. występować mogą                        niekiedy brodawczaki..                                                                                                                                                                                                PRĄDY BERNARDA ?prądy diadynamiczne.                                                                                                                                                                       PRĄDY CZYNNOŚCIOWE zmiany potencjałów elektr. powstające w czasie —> pobudzenia w tkance nerw., mięśniowej i w gruczołach;    mogą być odbierane za pomocą elektrod przyłożonych do tkanek i połączonych z układem wzmacniającym i rejestrującym. P.cz. są przejawem?  czynności bioelektrycznej tkanek stanowiących przewodnik objętościowy (nerwów, mięśni szkieletowych, mięśnia sercowego, mózgu). P.cz. powstają w wyniku przepływu jonów pomiędzy miejscem pobudzonym i niepobudzonym. Zob. też: pobudzenie,pobudliwość.

PRĄDY   DIADYNAMICZNE,prądy Bernarda, stosowane w lecznictwie prądy malej częstotliwości wytwarzane przez aparaty specjalnej, konstrukcji. Wyróżnia się 6 rodzajów p.d. MF, DF, CP, LP, RS i MM (skróty, z języka franc.). Podstawowymi p.d. są MF (o częstotliwości 50 Hz) (o częstotliwości 100 Hz); przez zmianę tych prądów, ich modulację i przerywanie w odpowiednich stosunkach czasowych uzyskuje się pozostałe 4 rodzaje prądów. P.d. działają silnie przeciwbólowo, rozszerzają naczynia krwionośne oraz zmniejszają napięcie szkieletowych, dzięki czemu znajdują szerokie zastosowanie w leczeniu nerwobólów, zespołów bólowych zaburzeń ukrwienia obwodowego oraz stanów po urazach stawów, mięśni i ścięgien. 
PRĄTKI (Mycobacterium), rodzaj bakterii obejmujący liczne gatunki chorobotw. dla ssaków, ptaków i zwierząt zmiennocieplnych oraz niechorobotw. Gram-dodatnie i kwasooporne z małymi wyjątkami rosną na podłożach sztucznych w warunkach tlenowych, bezbarwnie lub wytwarzając charakterystyczne barwniki. Chorobotw. dla człowieka są: p. gruźlicy [M. tuberculosis) i p. trądu (M. leprac).
P. gruźlicy, wśród których wyróżnia się p. typu ludzkiego, bydlęcego, ptasiego i atypowe, mają dł. 1-3,5 um. Cienkie i na ogół zgięte, są oporne na różne fiz. i chem. środki bakteriobójcze. Diagnostyka bakteriol. gruźlicy polega na stwierdzeniu p. w materiale pobranym od chorego — w badaniu mikroskopowym, drogą hodowli na podłożach, przez zakażenie zwierząt doświadczalnych.
P. trądu, podobne do p. gruźlicy, przeważnie układają się w pęczki. Próby hodowli tych prątków na podłożach ztucznych nie dały pozytywnych wyników. Diagnostyka bakteriol. polega na wykazaniu p. w rozmazach z ropnych guzów, ze śluzówki nosa lub ze skóry.
PRECYPITACJA, jeden z ? odczynów immunologicznych; polega na łączeniu się rozpuszczonego ?antygenu ze swoistym —> przeciwciałem precypityną i wypadaniu, pod wpływem elektrolitów, nierozpuszczalnego kompleksu antygen-przeciwciało. Oprócz metody p. w środowisku płynnym, duże zastosowanie ma p. w środowisku żelowym, tzw. —> immunodyfuzja. Zob. też linia precypitacyjna.
PREDNIZOLON, Encortolon, syntetyczny hormon z grupy —> glikokortykoidów.
PREDNIZON, Encorton, syntetyczny hormon z grupy —> glikokortykoidów.
PREDYSPOZYCJA ? dyspozycja.
PREGNANDIOL, produkt unieczynnienia?progesteronu.
PREGNYL, nazwa handlowa preparatu —> gonadotropiny kosmówko-wej.
PRELUDIN —> fenmetrazyna.                                                                                                                                                                 PREMEDYKACJA, przygotowanie farm. chorego do operacji. Celem p. jest uspokojenie chorego i zniesienie lęku przed operacją, ułatwienie wprowadzenia do —> znieczulenia, osłabienie odruchów, zwłaszcza z układu nerw. przywspółczulnego (z nerwu błędnego), zapobieganie niekorzystnemu działaniu środków znieczulających (nudności, wymioty, nadmierne wydzielanie śluzu w drogach oddechowych). Do p. używa się leków przeciwbólowych i narkotycznych, nasennych i kojących, porażających —>-przywspółczulny układ nerwowy.
PRENYLAMINA, Prenylamin,Corontin, Segontin, lek stosowany w chorobie wieńcowej. Hamuje układ sympatyczny, obniża poziom noradrenaliny w sercu i mózgu; rozszerza naczynia wieńcowe, zmniejsza zapotrzebowanie mięśnia sercowego na tlen, obniża ciśnienie tętnicze, działa uspokajająco. Stosowany w przewlekłej chorobie wieńcowej, stanach przed i pozawałowych, nadciśnieniu tętniczym pochodzenia miażdżycowego przewlekłym zespole płucno-sercowym.
PREPARATY ARSZENIKOWE, w stomatologii stosuje się trójtlenek arsenu As2O3 do dewitalizacji miazgi w postaci past, włókien bzu lek. nasyconych arszenikiem lub preparatów dozowanych, zawierających ściśle określoną dawkę arszeniku (Arsodent, Causticin, Dozarsen, Nervarsen).Do dewitalizacji miazgi wystarcza dawka 0,001-0,006 arszeniku; dawka toksyczna na arszeniku wynosi 0,01; w zębach  jednokorzeniowych p.a. nie powinien pozostawać dłużej niż 24 godz, w wielokorzeniowych do 48 godz. Dłuższe przetrzymywanie p.a. w zębie lub zaniechanie leczenia po założeniu wkładki z p.a. prowadzi do utraty zęba.Zob. też arsen.
PRESBIOFRENIA, odmiana ? otępienia charakteryzująca się tym że w obrazie klin. dominują objawy ? zespołu Korsakowa.
PRESORECEPTORY ?baroreceptory.
PREWENTORIUM, zakład zamkniętej opieki zdrowotnej, przeznaczony dla , osób w zasadzie zdrowych (gł .dzieci i młodzieży), narażonych na zachorowanie, np. na gruźlicę (stałe kontakty/  lub działanie innych szkodliwych czynników środowiska. Zadaniem jest okresowa izolacja od czynników chorobotw. oraz zwiększenie odporności ustroju. W postępowaniu profilaktycznym p. opierają się na oddziaływaniu klimatu, wypoczynku, racjonalnego żywienia, wzmacniających ćwiczeń, fizjoterapii i oddziaływania farmakol. Istnieją również p. uzdrowiskowe jako zakłady lecznictwa uzdrowiskowego.
PREZBIOPIA —>- starczowzroczność.
PREZERWATYWA, kondom, mechaniczny środek antykoncepcyjny stosowany przez mężczyzn, wykonany z cienkiej gumy, w kształcie wydłużonego woreczka, wymiarami dopasowanego do prącia; p. nałożona na prącie zatrzymuje wytryśnięte nasienie. P. stosuje się równocześnie z preparatami plemnikobójczymi.
PRĘCIKI SIATKÓWKI, światłoczułe elementy —> siatkówki oka (foto-receptory), o dł. ok. 60 nm i średnicy ok. l nm, znajdujące się w pobliżu warstwy barwnikowej siatkówki. Ogólna liczba p.s. wynosi ok. 120 min. Tworzą one jednostki zmysłowe, przeważnie na obwodzie siatkówki, poza plamką żółtą. P.s. odgrywają zasadniczą rolę w adaptacji oka do zmierzchu i ciemności. W warunkach słabego oświetlenia widzenie dzienne czopkowe przechodzi w widzenie pręcikowe a ?fiksacja obrazu świata zewn. 'przesuwa się z widzenia środkowego na obwodowe. Adaptacja do ciemności jest najszybsza w pierwszych 5 min, a czas całkowitej adaptacji wynosi ok. 45 min. Wrażliwość siatkówki na światło jest Wtedy ok. 10 tyś. razy większa niż przed adaptacją. Adaptację badamy za pomocą —> adaptometru.
PRIAPIZM, przedłużony bolesny wzwód prącia bez udziału podniecenia seksualnego i nie prowadzący do wytrysku nasienia. Występuje niekiedy w chorobach ośrodkowego układu nerw. (zapalenie rdzenia, ? stwardnienie rozsiane, zmiany po urazach mózgu), w —> białaczkach, w zapaleniu cewki moczowej i gruczołu krokowego. W ciężkich przypadkach leczenie zachowawcze zawodzi, co zmusza do zabiegu chir. (nacięcie —> ciał jamistych prącia).
PRIDAZOL ?.tolazolina.                                                                                                                                                                                PRIESSNITZ Vincenz, 4 X 1799, zm. 28 XI 1851, niem. chłop, propagator —> wodolecznictwa. W swej rodzinnej miejscowości Grafenbergu k. Freiwaldu leczył różne choroby stosując zimne, naturalne kąpiele. Do założonego tam w 1830 zakładu kąpielowego zjeżdżali chorzy z całej Europy. Stosowane przez P. zabiegi wodolecznicze nie pozbawione były cech znachorskich. Niektóre sposoby lecznicze P., np. „okłady wysychające", znalazły stałe zastosowanie wśród metod nauk. Nazwisko P. zostało utrwalone w nazwie „prysznic", przyjętej w Polsce dla określenia natrysku wodnego, polewającego z góry.
PRIMACHINA, Primaquine, pochodna 4-aminochinoliny o działaniu przeciwmalarycznym. Działa na pozakrwinkowe postacie Plasmodium falciparum, słabiej na postacie krwinkowe Plasmodium vivax i gametocyty. Stosowana w zapobieganiu i leczeniu trzeciaczki (—> zinmica).
PRIMIDON, Mysoline, Mizodin, lek o działaniu przeciwdrgawkowym. Stosowany w niektórych postaciach —> padaczki; skuteczny również w neuralgii nerwu trójdzielnego i nerwobólach pierwotnych.
PRIMUM NON NOCERE, „przede wszystkim nie szkodzić";
aforyzm przypisywany Hipokratesowi, który miał twierdzić, że lekarz lecząc winien wspomagać naturę, nigdy zaś jej nie szkodzić, gdyż jest ona czynnikiem, który w chorobie sam leczy. Dziś rozumiany inaczej — wybrany sposób leczenia przede wszystkim nie ma szkodzić choremu.
PRINGLE Sir John, ur. 10 IX 1707, zm. 18 I 1782, ang. lekarz chirurg; prof. filozofii uniw. w Edynburgu iod 1734), naczelny lekarz armii (od 1744); od 1745 czł. a 1772-78 prezes Royal Society. Organizator służby zdrowia armii ang., jeden z twórców medycyny wojskowej. Opracował przepisy sanitarne armii, zajmował się higieną żołnierzy oraz profilaktyką masowych zachorowań w wojsku. Wiele uwagi poświęcił epidemiom —> czerwonki, po raz pierwszy użył określenia „antiseptica" dla środków przeciwko gniciu. Był jednym z prekursorów Konwencji Genewskiej, domagając się neutralności szpitali wojskowych podczas wojny.                                                                                                                              PRISCOL ? tolazolina.                                                                                                                                                                                          PROBIERZ TRZEŹWOŚCI, rurka testowa do badania obecności alkoholu w powietrzu wydychanym, powszechnie stosowana w kontroli trzeźwości, np. w ruchu drogowym lub zakładach pracy. Ma charakter  próby jakościowej, a nie ilościowej. Wynik dodatni polega na zmianie zabarwienia wskaźnika znajdującego się w rurce z  pomarańczowożółtego na zielone, w czasie przedmuchiwania powietrza wydechowego do pojemnika (balonik o pojemności l l). Próba z p.t. jest czuła i przy prawidłowym wykonaniu jej ujemny wynik może stanowić dowód trzeźwości. Należy ją wykonać przy świadkach i odpowiednio protokołować. Wyniki dodatnie wymagają kontrolnego pobrania krwi dla ilościowego stwierdzenia stężenia alkoholu.
PROCESY GRUPOWE, procesy występujące w małych grupach (10,15 osobowych), a wynikające z interakcji jej członków. Badania socjol.. doprowadziły ostatnio do wyjaśnienia istoty p.g. dawniej określanych czasem mglistym pojęciem „ducha grupowego".Decydującym czynnikiem interakcji w małej  grupie jest komunikowanie się jej członków i uzyskiwanie informacji zwrotnej o ich zachowaniu. To z kolei prowadzi do wyłonienia się w grupie określonej struktury związanej z popularnością poszczególnych osób. P.g. mogą być wykorzystywane w różnych celach, np. terapeutycznych (?psychoterapia grupowa) lub treningowych (? grupy treningowe).                                                                              PRODROMY ? zwiastuny.
PRODUKTY SPOŻYWCZE,środki spożywcze, artykuły spożywcze, żywność, produkty, które dzięki zawartości w nich składników odżywczych oraz odpowiednim cechom organoleptycznym, strawności i przyswajalności są stosowane w żywieniu ludzi. P.s. różnią się rodzajem i ilościami zawartych w nich składników odżywczych. Podzielone są na grupy wg składu (tabela).
Skład cz«ici Jadalnych zawartych w 100 g produktu rynkowego — niektórych Środków spożywczych
Lp.
	Nazwa produktu
	Kalorie
	Białka
	Tłuszcze
	Węglowodany
	Składniki mineralne
	Witaminy

						wapń
	żelazo
	A
	BI
	B,
	C

		kcal
	g
	g
	g
	mg
	mg
	j.m.
	mg
	mg
	mg

l
	2
	3
	4
	5
	6
	7
	8
	9
	10
	11
	12

l
	Mleko krowie 3,5% tiuszczu
	61
	3,0
	3,5
	4,4
	118
	0,1
	121
	0,04
	0,15
	1,0

2
	Mleko krowie 2,0% tłuszczu
	
	
	
	
	
	
	
	
	
	


	normalizowane
	48
	3,1
	2,0
	4,5
	118
	0,1
	69
	0,04
	0,15
	1,0

3
	Śmietanka i śmietana spożyw
	
	
	
	
	
	
	
	
	
	


	cze (18% tłuszczu)
	191
	3,1
	18,0
	4,2
	97
	0,1
	747
	0,03
	0,14
	1,0

4
	Ser twarogowy kwasowy chudy
	104
	21,2
	1,2
	2,2
	96
	0,2
	42
	0,05
	0,50
	~~

5
	Ser twarogowy kwasowy tłusty
	168
	17,9
	9,2
	3,4
	91
	0,3
	319
	0,04
	0,47
	——.

6
	Sery podpuszczkowe dojrzewające, średnio tłuste
	298
	26,2
	20,4
	2,3
	846
	0,5
	646
	0,02
	0,36
	—

7
	Ja;a świeże cale
	140
	11,4
	10,2
	0,6
	48
	2,4
	1015
	0,09
	0,26
	0

8
	Jaja świeże białko
	46
	10,8
	—
	0,8
	f 0
	0,2
	0
	0
	0,26
	0

9
	Ja;a świeże żółtko
	355
	16,3
	31,9
	0,7
	147
	7,2
	3210
	0,27
	0,35
	0

10
	Cielęcina cała tusza, średnio
tłusta
	117
	15,2
	6,2
	—
	9
	2,3
	—
	0,11
	0,20
	0

11
	Wieprzowina, schab
	139
	16,8
	8,0
	—
	12
	0,8
	—
	0,79
	0,15
	—

12
	Wołowina na pieczeń
	116 20,9
	3,6
	—
	3
	2,3
	—
	0,08
	0,22
	—

13
	Wołowina rostbef
	123 17,4
	5,9
	—
	7
	1,9
	—
	0,06
	0,16
	—

14
	Wątroba cielęca
	132 18,4
	4,8
	3,9
	6
	10,3
	13449
	0,20
	3,03
	34,9


	2
	3
	4
	5
	«
	7
	8
	9 l
	10 1
	11 1
	12

16
	Kurczę tłuste oskubane, patro
	
	
	
	
	
	
	
	
	
	


	szone
	122
	12,7
	7,9
	
	4
	0,6
	1S8
	0,04
	0,06
	—

17
	Kiełbasa zwyczajna
	258
	13,0
	22,9
	—
	8
	1,4
	—
	0,34
	0,15
	—

18
	Szynka gotowana średnio tłusta
	389
	23,0
	33,0
	—
	10
	2,5
	—
	0,70
	0,19
	—

19
	Kiełbasa krakowska sucha
	352
	23,2
	28,8
	—
	9
	2,1
	—
	0,82
	0,34
	—

20
	Dorsz (filety bez skóry)
	69
	16,5
	0,3
	—
	7
	0,6
	—
	0,07
	0,10
	2,2

21
	Karp
	49
	7,7
	2,0
	—
	5
	1,2
	312
	0,01
	0,02
	—

22
	Szczupak
	47
	11,0
	0,3
	—
	12
	0,4
	6
	0,02
	0,17
	0,8

23
	Pikling (wędzony)
	136
	13,7
	9,0
	—
	20
	0,9
	32
	0,03
	0,18
	—

24
	Węgorz (wędzony)
	231
	13,7
	19,3
	0,6
	69
	0,5
	4088
	0,10
	0,26
	—

25
	Śledź solony
	93
	0,5
	6,6
	—
	48
	8,6
	69
	0,02
	0,13
	—

26
	Boczek wędzony
	477
	12,7
	47,3
	—
	—
	—
	—
	—
	—
	—

27
	Margaryna zwykła
	738
	—
	82,0
	—
	—
	—
	—
	—
	
	

28
	Masło
	748
	0,6
	82,5
	0,7
	20
	—
	2700
	—
	0,01
	—

29
	Olej roślinny rafinowany
	900
	—
	100,0
	—
	—
	—
	—
	—
	—
	—

30
	Słonina świeża
	763
	2,3
	83,7
	—
	—
	—
	—
	—
	—
	—

31
	Kasza jęczmienna perłowa
	347
	7,4
	2,1
	74,6
	21
	1,7
	—
	0,21
	0,08
	—

32
	Mąka pszenna wrocławska
	348
	9,4
	1,4
	74,4
	18
	1,2
	—
	0,14
	0,06
	—

33
	Ryż
	349
	6,7
	0,7
	78,9
	10
	0,8
	—
	0,07
	0,03
	—

34
	Drobne pieczywo pszenne zwy
	
	
	
	
	
	
	
	
	
	


	kłe (bułki paryskie itd.)
	250
	6,9
	1,3
	52,6
	17
	1,4
	—
	0,15
	0,08
	—

35
	Chleb żytnio-pszeony pytlowy
	249
	5,9
	1,4
	53,1
	20
	1,5
	—
	0,16
	0,11
	—

36
	Chleb żytni razowy
	230
	6,5
	1,5
	47,7
	66
	2,5
	—
	0,17
	0,22
	—

37
	Fasola (suche ziarno)
	346
	21,4
	1,6
	61,6
	163
	6,9
	30
	0,67
	0,23
	2,0

38
	Groch (suche ziarno)
	349
	23,8
	1,4
	60,2
	57
	4,7
	195
	0,77
	0,28
	2,1


 
PRODUKTY ZBOŻOWE, mąki, kasze, makarony, stanowiące gł, źródło węglowodanów (skrobi) w żywieniu człowieka. Przeciętnie 40-60% kalorii spożywanych w naszym kraju pochodzi z p.z. Są również p.z. źródłem białek jednak jest ono ubogie w niektóre aminokwasy, gł. w lizynę, a więc powinno być uzupełniane innymi produktami, np. białkiem mleka. P.z. są jednym z poważnych źródeł witamin z grupy B. Zależnie od stopnia wymiału p.z. różnią się swym składem. P.z. z wysokiego wymiału, zawierające sporo zewn. części ziarna, są bogatsze w białko, składniki mineralne i witaminy od p.z. niskoprocentowych, oczyszczonych z tych części.
PROENZYM? zymogen.
PROFILAKTYKA, w medycynie wszelkie działania i środki zmierzające do zapobiegania chorobom, gł. przez przestrzeganie zaleceń —> higieny we wszystkich dziedzinach życia, stosowanie —> szczepień ochronnych, krzewienie oświaty zdrowotnej, propagowanie racjonalnego, umiarkowanego żywienia, dozowanych ćwiczeń fiz., czynnego i biernego wypoczynku itd. P. jest jedną z podstaw nowoczesnej medycyny, dąży bowiem nie tylko do zapobiegania chorobom, lecz również do ich ujawniania we wczesnych stadiach przez organizowanie masowych badań profilaktycznych (małoobrazkowe zdjęcia płuc, badania cytologiczne zmierzające do wykrycia zmian przedrakowych narządów rodnych u kobiet i in.).
PROFILAKTYKA STOMATOLOGICZNA —» zapobieganie chorobom jamy ustnej.
PROFILAKTYKA W ONKOLOGII, zapobieganie, wykrywanie i leczenie —» stanów przedrakowych oraz zapobieganie ? rakom zawodowym. Jedną z metod postępowania profilaktycznego są badania masowe zorganizowanych grup ludności (np. w dużych zakładach pracy).
PROGENITURA ? potomstwo.                                                                                                                                                                         PROGERIA, przedwcześnie starczy („zgrzybiały") wygląd.
PROGESTAGENY ?gestageny.                                                                                                                                                                        PROGESTERON, luteina, żeński hormon płciowy, o budowie sterydowej, wydzielany przez ciałko żółte jajnika w drugiej połowie —» cyklu miesiączkowego; powoduje zwiększenie wydzielania gruczołów śluzowych macicy, przygotowując ją do przyjęcia zapłodnionego jaja. Syntetyzowany również przez korę nadnercza, gdzie jest prekursorem: —»-mineralokortykoidów, glikokortykoidów i androgenów. Wydzielanie p. znajduje się pod kontrolą —> luteinizującego hormonu przysadki i —> gonadotropiny kosmówkowej. P. jest niezbędny dla utrzymania ciąży. W wątrobie i w innych tkankach jest przekształcany w pregnandiol, wydalany z moczem w postaci glikuronianu. P. otrzymywany syntetycznie (Syntolutan, Progestin) stosowany jest leczniczo w —> poronieniach zagrażających i nawykowych, nadmiernych krwawieniach miesiączkowych, nieregularnym miesiączkowaniu, pierwotnym i wtórnym braku miesiączki. Pochodna p. — kapronian 17-a-hydroksyprogesteronu jako Hormofott działa powoli, ale długotrwale, przez 7-14 dni; stosowana jest u chorych ze skłonnością do poronień nawykowych, w miesiączce bolesnej 
i napięciu przedmiesiączkowym. Zob. też luteinizacja.
PROGNOZA? rokowanie.
PROGRAM-SELEKTOR, elektroniczne urządzenie programujące, integralna część zespołu aparatury rentg. służącej do seryjnej —> angiografii; pozwala na dowolne zaprogramowanie ilości i częstości zdjęć angiogramów wykonywanych przy użyciu —> seriografu automatycznego, wyzwala z dużą dokładnością ekspozycje lampy rentg. i zmianę filmów wg danych ustawionych przed badaniem na zegarach kontrolnych program-selektora.
PROGUANIL, Paludrin, Proquanil, lek przeciwzimniczy stosowany w zapobieganiu i leczeniu —> zimnicy; zapobiega również napadom trzeciaczki. Jeden z nielicznych leków przeciwzimniczych działających na postacie wewnątrzkomórkowe zarodźca zimnicy.
PROJEKCJA, w ogólnym znaczeniu psychol. rzutowanie własnych pragnień i uczuć na otaczający świat, a także przypisywanie własnych myśli, postaw, cech charakteru itp. innym ludziom. W —» psychoanalizie, przypisywanie własnych niepożądanych cech charakteru i nieakceptowanych motywów własnego postępowania innym ludziom; np. przypisując ludziom z otoczenia nieuprzejmość i brak wychowania człowiek usprawiedliwia przed sobą swoje niewłaściwe zachowanie wobec nich. Jest to jeden z podstawowych —> mechanizmów obronnych psychologicznych.
PROJEKCYJNE METODY, techniki psychol. wykorzystujące mechanizm —> projekcji. Typowym przykładem p.n. .może być test Rorschacha. Polega on na prezentowaniu badanemu różnych standardowych kompozycji plam, które badany opisuje. Z podawanych przez niego skojarzeń badający wyciąga z kolei wnioski stanowiące podstawę diagnozy.
PROKAINA, Polokaina, Nowokaina ,lek miejscowo znieczulający, porażający przejściowo zakończenia czuciowe i przewodnictwo nerwów czuciowych, nie przenika przez błonę śluzową i nie może być stosowany do znieczuleń powierzchniowych. Działanie występuje szybko i trwa krótko. Stosowana do znieczuleń nasiękowych , przewodowych, rdzeniowych i innych. Podana dożylnie działa przeciwbólowi przeciwalergicznie, przeciwwstrząsowo i antyarytmicznie. Stosowana bywa również w geriatrii.
PROKAINAMID, pronestyl, lek działający antyarytmicznie; stosowa w częstoskurczach komorowych, skurczach dodatkowych komorowych i profilaktycznie, w zabiegach chir na. sercu i klatce piersiowej dla zmniejszenia ryzyka migotania przedsionków.
PROLAKTYNA, laktotropina, LTH, hormon przedniego płata przysadki mózgowej, wydzielany przez komórki zasadochłonne. Jest białkiem prostym, podtrzymuje wewnątrzwydzielniczą czynność ciałka żółtego (wydzielanie —> progesteronu), hamuje wydzielanie dwóch pozostałych gonadotropin (—> follikulostymuliny i  —> luteinizującego hormonu) przez przysadkę, przygotowuje gruczoły mleczne do —>laktacji, zapoczątkowuje laktację oraz nasila instynkt macierzyński. Wytwarzanie p. regulowane jest przez hormon podwzgórza, tzw. czynnik hamujący prolaktynę (—> podwzgórzowe czynniki uwalniające i hamujące).
PROLINA, aminokwas endogenny występujący w białkach; pochodną p. jest hydroksyprolina; oba aminokwasy występują obficie W białkach tkanki łącznej (kolagen).
PROMAZYNA, Promazin, Sparine, pochodna ? fenouazyny, o działaniu neuroleptycznym; działanie i zastosowanie podobne do —> chloroproinazyny.
PROMETAZYNA,   Diphergan, Fenergan, pochodna —> fenotiazyny, o silnym działaniu przeciwhistaminowyrn. Działa przeciwwymiotnie, przeciwświądowo, uspokajająco, nasennie, obniża ciepłotę ciała, potęguje działanie leków psychotropowych i alkoholu .Stosowana w chorobach: ?alergicznych, lokomocyjnych, migrenie, zespole Meniere'a.
PROMIENICA, choroba wywołana przez —> promieniowce; hodowle można uzyskać z błony śluzowej jamy ustnej, ubytków próchniczych i migdałków podniebiennych; promieniowce mogą stać się chorobotw. w ranach i uszkodzeniach śluzówki przy współ-obecności flory bakteryjnej jamy ustnej. W obrębie twarzy i szyi — p. twarzowo-szyjna wywołuje przewlekłe zapalenie w tkance łącznej i tłuszczowej. Powoduje występowanie w żuchwie lub szczęce twardych, deskowatych nacieków, ulegających rozmiękaniu. Wydzielająca się z przetok ropa zawiera żółte ziarenka tzw. promieniowce;
choroba rozprzestrzenia się przez ciągłość na kości szczęki górnej, zatoki przynosowe, łatwo przechodzi na szyję.
Drugą postacią p. jest ropień okolicy wyrostka robaczkowego — z możliwością przejścia na jelita i powłoki brzuszne; jest to p. jelitowa. Postać p. płucną cechuje tworzenie się ropni przechodzących na opłucną, żebra, kręgi, ścianę klatki piersiowej. Najrzadziej występuje postać p. rozsiana. Zakażenie p. może prowadzić również do przewlekłego, zniekształcającego ziarniniakowatego zakażenia ograniczonego wyłącznie do stopy (—>-stopa madurska). W leczeniu p. stosuje się antybiotyki i sulfonamidy oraz zabiegi operacyjne (otwarcie rozmiękających ognisk, wyłyżeczkowanie przetok itp.).
PROMIENIOCZUŁOŚĆ,   zdolność komórek i tkanek do zmiany swego stanu pod wpływem promieniowania, czyli reaktywność na procesy jonizacyjne; jest to cecha każdej żywej tkanki. Najwrażliwsze są komórki w trakcie —> podziału (końcowy okres in-terfazy); nieodwracalne zaburzenia w procesie podziału mogą prowadzić do śmierci komórki. Stopień promienioczułości zależy od: przynależności gatunkowej osobnika, rodzaju danej tkanki, stopnia zróżnicowania i dojrzałości nowotworu, stężenia tlenu w tkance itp. Najwrażliwsze na promieniowanie są nowotwory z tkanki limfatycznej, z komórek płciowych i nabłonków, niewrażliwe zaś — z tkanek miękkich oraz —>czerniaki. Zob. też radioterapia.
PROMIENIOLECZNICTWO ?radioterapia.
PROMIENIOULECZALNOŚĆ, skuteczny efekt działania promieni, np. zniszczenie nowotworu. Zob. też: promienioczulość, radioterapia.
PROMIENIOWANIE ALFA, 
strumień cząstek alfa emitowanych z jąder atomów promieniotw. Cząstka alfa składa się z dwóch protonów i dwóch neutronów, jest to więc jądro atomu helu. Jeżeli więc atom emituje cząstkę alfa, to z jego jądra ubywają 4 nukleony. Energia kinetyczna cząstek alfa wynosi od 3 do 10 MeV, w zależności od rodzaju nuklidu promieniotw. Cząstka alfa traci swą energię gł. wskutek jonizacji atomów ośrodka przenikanego. Zasięg p.a. zależy od energii cząstek oraz od rodzaju ośrodka. Wynosi on od kilku do kilkunastu mg/cm3.
PROMIENIOWANIE BETA, strumień cząstek beta (elektronów dodatnich lub ujemnych) emitowanych przez jądra atomów promieniotw. Emisja cząstki beta minus występuje przy przemianie neutronu w proton. Przemianie tej towarzyszy emisja antyneutrino. Pierwiastek pochodny ma więc tę samą liczbę masową A, a liczbę atomową Z większą o l. Emisja cząstki beta plus występuje przy przemianie protonu w neutron z emisją neutrino. Pierwiastek pochodny ma wtedy tę samą liczbę masową A, natomiast liczbę atomową Z mniejszą o l. Cząstki beta przenikając materię tracą swą energię kinetyczną wskutek jonizacji lub wzbudzania atomów przenikanego ośrodka oraz w wyniku hamowania w polach elektrostatycznych jąder.
PROMIENIOWANIE CIEPLNE —> promieniowanie podczerwone.
PROMIENIOWANIE GAMMA, promieniowanie elektromagnetyczne emitowane przez jądra wzbudzonych atomów promieniotw. Dł. fali p.g; wynosi 10'7 do 10"" cm. W przeciwieństwie do promieniowania cząstkowego zasięg promieniowania elektromagnetycznego jest duży. Kwanty p.g. przenikając ośrodek materialny tracą swą energię w wyniku zjawiska fotoelektr. zjawiska Comptona, zjawiska tworzenia par, a dla dużych energii wskutek występowania reakcji jądrowych.
PROMIENIOWANIE JONIZUJĄCE, energia wszelkich rodzajów promieniowania (alfa, beta, gamma, X, neutronowego i protonowego);po| wchłonięciu przez ustrój i jego układy biol. ulega rozproszeniu w zjawiskach pierwotnych, którymi są gł.: jonizacja i wzbudzenie. Zjawiska te trwają niezmiernie krótko (ułamki sekund), po czym powodują wystąpienie reakcji biol. Są to już zjawiska wtórne określane jako zespoły popromienne albo —> popromienna choroba Jonizacja wyzwala wolne jony związków chem. (tj. o ładunkach elektr.) w strukturach komórkowych, a wzbudzenie polega na zwiększeniu reaktywności atomów wchodzących w skład komórek, wobec innych atomów, niepobudzonych, do których nie dotarł promieniowanie,                
Wrażliwość i odpowiedź reaktywna na promieniowanie jest b. różna, indywidualna i zależy od wieku (b. wrazili we są dzieci, a zwłaszcza płód), płci i ogólnego stanu zdrowia oraz od czynników zewn. współdziałających (np. temperatura, zmęczenie, niedożywienie, pod- i nadciśnienie atmosferyczni itp.). Skutki napromieniania przejawiają się albo natychmiast — np. w postaci reakcji oparzenia, rzadziej II stopnia (rumień i pęcherze), wyjątkowo III stopnia (martwica) — albo po pewnym
okresie utajenia, jako niedokrwistość i osłabienie. Okres ten może rozciągać się nawet na dziesiątki lat, np. zanim ujawni się działanie rakotwórcze napromienienia. Do późnych reakcji znalicza się także uszkodzenie gonad /jąder i jajników). Następstwem tego są uszkodzenia genet., tj. nieprawidłowy rozwój płodów i wady wrodzone potomstwa.
Różne narządy wykazują różną wrażliwość na napromienianie. W związku z tym w każdym napromienieniu, zależnie od jego rodzaju, dawki i izotopu (np. żelazo, fosfor, stront, jod i in.), rozróżnia się specyficzne w danym przypadku narządy krytyczne dla danego izotopu promieniotw. (np. tarczyca dla jodu, kości dla strontu itp.). Ustrój wydala wchłonięte izotopy promieniotw. zwykłymi drogami, np. z powietrzem wydechowym, z kałem i moczem, ze śliną, mlekiem, potem i łzami. Wchłonięte izotopy ulegają w ustroju w dalszym ciągu samoistnemu rozpadowi, właściwemu dla każdego z nich. Czas trwania rozpadu, aż do zmniejszenia się danej dawki o połowę, jest cechą specyficzną danego izotopu i określa się jako „czas połowicznego zaniku". Dla różnych izotopów wynosi on od ułamka sekundy do tysięcy lat (np. dla izotopu węgla ponad 4000 lat). W wyniku tego rozpadu każdy wchłonięty izotop wykazuje specyficzny dla siebie tzw. „okres biologicznego Półtrwania", tzn. redukcji o połowę dawki pierwotnie wchłoniętej. Okres ten może być b. krótki (sekundy lub ich ułamki, minuty) lub dłuższy (dni, miesiące i lata). W następstwie każdy izotop ma specyficzny dla niego tzw.„półokres efektywny biologicznej radioaktywności", znacznie krótszy niż „czas połowicznego zaniku", np. dla izotopu węgla wynosi on kilkaset dni. Zjawiska te warunkują objawy i ich ciężkość w chorobowym zespole popromiennym. Najbardziej radiotoksyczne są: pluton, rad i izotop Strontu. Działanie ich, po wchłonięciu, rozciąga się na wiele lat, a nawet na całe życie.
PROMIENIOWANIE KOSMICZNE, promieniowanie docierające do Ziemi z przestrzeni kosmicznej, odkryte w 1911-13 przez V. Hessa i W. Kohihórstera. P.k. pierwotne składa się z protonów, cząstek a oraz jąder atomowych (gł. wodoru i helu) i dociera do granic atmosfery ziemskiej. Cząstki tego promieniowania w zderzeniach z jądrami atomów azotu i tlenu powietrza powodują jego jonizację i wytwarzają p.k. wtórne. Pochodzenie p.k. nie zostało jeszcze ostatecznie wyjaśnione, wyjaśniono jednak wiele problemów dotyczących jego roli. Stwierdzono, że poza atmosferą znaczną silę ochronną przed p.k. stwarza pole magnetyczne Ziemi, ustalono pola wzmożonej radiacji (np. pierścień Van A l len a) i wykreślono drogi bezpiecznego oddalania się pojazdów kosmicznych od Ziemi. Ustalono, że specjalnej ochrony przed p.k. wymaga narząd wzroku. Odczyny biol. wywołane p.k. są wielostronne i niedostatecznie jeszcze poznane, są one uwzględniane przy konstruowaniu osłon i ubiorów ochronnych oraz wytyczaniu dróg opuszczania Ziemi.
PROMIENIOWANIE MIKROFALOWE ? mikrofale.
PROMIENIOWANIE NADFIOLETOWE, ultrafioletowe, niewidzialne promieniowanie elektromagnetyczne o dł. fali od 400 do 10 nm;
w widmie tego promieniowania jest umiejscowione między światłem widzialnym i —> promieniowaniem rentgenowskim. Obfitym źródłem p.n. jest słońce; do pow. Ziemi dociera tylko część tego promieniowania, gdyż promienie dł. fali mniejszej od 280 nm są całkowicie pochłaniane przez atmosferę. W warunkach laboratoryjnych i w celach leczn. do wytwarzania p.n. stosuje się lampy kwarcowe oraz łukowe lampy węglowe (—> lampy lecznicze). P.n. wywołuje fluorescencję (np. ekranu powleczonego olejem maszynowym lub naftą), wzbudza w wielu substancjach silną fotoluminescencję, powoduje zaczerwienienie fot. materiałów światłoczułych; te własności pozwalają na jego wykrywanie. P.n. odznacza się dużą aktywnością biol.: zabija bakterie i inne drobnoustroje (najsilniej przy dł. fali 253,7-265,0 nm),.wpływa na przemianę ergosterolu w witaminę Da, dzięki czemu jest stosowane w leczeniu —> krzywicy, wyzwala produkcję pigmentu. W lecznictwie stosuje się naświetlania p.n. ogólne lub miejscowe. Wskazania obejmują, oprócz krzywicy, chorobę zwyrodnieniową stawów, gościec tkanek miękkich, nerwobóle, trądzik pospolity, stany zapalne skóry i tkanki podskórnej, łysienie plackowate, łuszczycę oraz stany rekonwalescencji. Znajduje szerokie zastosowanie w analizie fluorescencyjnej, w mikroskopii fluorescencyjnej (m.in. w biologii, gł. w badaniach histo- i cytologicznych). Do badań spektroskopowych w nadfiolecie (—> spektroskop) stosuje się soczewki, pryzmaty itd. wykonane z kwarcu, który przepuszcza p.n. gł. o długości fali ponad 180 nm (szkło tylko ponad 340 nm).
Dla ochrony przed szkodliwym działaniem p.n. stosuje się odpowiednie środki zapobiegawcze. Robotnicy w  przemyśle narażeni na p.n. powinni nosić ochronne okulary, stosować kremy ochronne, a jeśli jest ono b. intensywne, także odpowiednie ubrania ochronne. Albinosi powinni być WYkluczeni z tego rodzaju pracy, gdyż ochrony ogólnie stosowane są dla nich nieskuteczne. Najwyższe dopuszczalne natężenie p.n. wynosi 0,5 mikrowata na cm2 pow., przy stałym napromienianiu ciała w ciągu 24 godzin.
PROMIENIOWANIE NATURALNE, naturalne tło promieniowania, —> promieniowanie jonizujące które normalnie i stale istnieje na Ziemi i jest niezależne od działalności człowieka. Pochodzi gł. z dwóch źródeł :z przestrzeni kosmicznej oraz ze źródeł ziemskich, którymi są naturalne pierwiastki promieniotw. Wielkość naturalnego napromieniowania w większości okolic na Ziemi wynosi od kilkudziesięciu do stu kilkudziesięciu milimetrów na rok, co odpowiada warto ok. 3 remów na jedno pokolenie ludzkie i około 7 remów w ciągu średnie życia ludzkiego. Poziom n.p. zależy szerokości geograficznej, składu podłoża, wysokości nad poziomem morza i szeregu innych czynników.
PROMIENIOWANIE NEUTR NOWE, strumień neutronów wyzwolonych podczas reakcji jądrowej. Zjawisko jonizacji wywołanej bezpośrednio przez neutrony praktycznie nie występuje. Energię kinetyczną neutron ; wskutek zderzeń elastycznych jądrami atomów lub w wyniku zachodzących reakcji jądrowych. Reakcje jądrowe. spowodowane pochłonięciem neutronu przez jądro można podzielić na 3 zasadnicze typy: l) pochłonięcie neutronu i emisja kwantu gamma, 2/pochłonięcie neutronu i emisja nukleonu lub grupy nukleonów, 3) pochłonięcie neutronu i rozszczepienie jądra. W zależności od energii kinetycznej, neutrony dzieli się na relatywistyczne, prędkie, pośrednie, powolne i termiczne. Neutron jest składnikiem jądra atomowego;
masa jego jest równa 1,675 •10-2* g. Ładunek elektryczny jest równy zeru.
PROMIENIOWANIE PODCZERWONE, cieplne, niewidzialne promieniowanie elektromagnetyczne, mieszczące się w widmie między czerwienią a mikrofalami. Jest emitowane przez ogrzane ciała. W lecznictwie znajduje zwykle zastosowanie p.p. o dł. fali 770 do 15 000 nm. Urządzeniami leczn. emitującymi p.p. są promienniki, w których źródłem promieniowania jest spirala z drutu oporowego, nagrzewająca się w czasie przepływu prądu, oraz—> lamp y lecznicze wyposażone w żarówki emitujące p.p. i widzialne, jak np. —> lampa Sollux. Biol. działanie p.p. polega na wpływie cieplnym; powoduje ono m.in. rozszerzenie naczyń krwionośnych skóry, naczyń głębiej położonych, zmniejszenie bólu i napięcia mięśni. P.p. jest wskazane w leczeniu przewlekłych spaleń stawów, nerwobólów, zespołów bólowych, a także w stanach po przebytym zapaleniu skóry i tkanek miękkich pochodzenia bakteryjnego.                                                                                                                PROMIENIOWANIE RENTGENOWSKIE, promieniowanie elektromagnetyczne odkryte w 1895 przez
—> W. C. Roentgena i nazwane przez niego promieniowaniem X. P.r. powstaje w lampie rentg. w wyniku bombardowania anody przez elektrony uwalniane z katody. P.r. jest niewidzialne dla oka, przebiega prostolinijnie, ma wybitną zdolność przenikania ciał, wywołuje fluorescencję pewnych substancji, redukuje chemicznie związki srebra, jonizuje gazy i wywiera działanie, niszczące na tkankę żywą.
PROMIENIOWANIE ULTRAFIOLETOWE? promieniowanie nadfioletowe.
PROMIENIOWCE (Actinomyce-taceae), drobnoustroje tworzące rozgałęzione strzępki — grzybnię, łatwo rozpadające się na krótkie, cylindryczne lub owalne fragmenty. Są Gram--dodatnie; część z nich jest kwasooporna. Rozmnażają się przez podział poprzeczny lub za pomocą oidiospor. Rosną na podłożach sztucznych w warunkach tlenowych i beztlenowych. P. chorobotwórcze należą do rodzajów:
Actinomyces (beztlenowce) i Nocardia (tlenowce). Wywołują u ludzi i zwierząt —> promienicę.
PROMINAL? metylfenobarbital.                                                                                                                                                                  PROMOTOR, część składowa ?-operonu.
PRONESTYL? prokainamid.                                                                                                                                                                        PRONTOSIL, Rubrosil, czerwony barwnik, prekursor —> sulfonamidów. Obecnie nie stosowany w lecznictwie.                                      PROPANDID ? THAM.                                                                                                                                                                       PROPEDEUTYKA MEDYCYNY, dziedzina nauczania medycyny,przedstawiająca podstawowe zagadnienia i pojęcia nauk med., zapoznająca studiujących z elementarnymi założeniami działalności lekarskiej.
PROPERDYNA, białko prawidłowego osocza krwi o własnościach anty-bakteryjnych (tzw. czynnik naturalnej odporności nieswoistej). Aktywność bakteriobójcza p. wymaga użycia—> dopełniacza i jonów magnezu (Mg++). Powstaje kompleks—układ properdynowy — składający się z p., dopełniacza, magnezu i bakterii lub innych substancji mogących wchodzić w reakcję z p. (np. polisacharyd z drożdży — zymosan). Układ properdynowy jest jednym z podstawowych, choć nie specyficznym elementem odporności organizmu na infekcje. Działa bakteriobójczo, inaktywuje wirusy, rozpuszcza nieprawidłowe komórki. P. stanowi ok. 0,3% białek surowicy krwi, a aktywność jej wyrażona w jednostkach wynosi ok. 4-8 j/ml. Obniżenie poziomu stwierdza się w niektórych chorobach nowotworowych, białaczkach, we wstrząsie, po naświetlaniu energią promienistą, po—>-splenektomii, po podaniu —> dekstranu.
PROPRANOLOL, Inderal,  lek blokujący receptory beta adrenergiczne (—> receptory). Zmniejsza zapotrzebowanie mięśnia sercowego na tlen, obniża aktywność bodźcotwórczą węzła zatokowego, zwalnia przewodnictwo, wydłuża okres refrakcji mięśnia sercowego, obniża ciśnienie tętnicze krwi. Stosowany w zaburzeniach rytmu serca (?częstoskurcz napadowy, częstoskurcze nadkomorowe, migotanie i trzepotanie przedsionków, skurcze dodatkowe), chorobie wieńcowej i nadciśnieniu. Osoby  przyjmujące lek powinny unikać wysiłków fiz. i stanów emocjonalnych,.                                                                                                                                                                                PROPRIORECEPTORY, rodzaj —> receptorów odbierających bodźce umożliwiające orientację w położeniu
poszczególnych części ciała i w jego położeniu względem otoczenia. P.są narządami czucia mięśniowego, ścięgnowego, odbierają bodźce z wnętrza okolic stawów oraz z narządów równowagi w uchu wewn. (,—> ucho).
PROSAK, matowobiały lub żółtawy guzek wielkości prosa, nieco wzniesiony ponad pow. skóry, umiejscowiony przeważnie na policzkach; drobna torbiel naskórka, wypełniona blaszkami rogowymi.
PROSEKTOR, lekarz wykonujący badanie sekcyjne; powinien być przeszkolonym anatomopatologiem lub medykiem sądowym (forenzologiem/
PROSEKTORIUM, pomieszczenie przeznaczone do badań sekcji zwłok.
PROSÓWKA -> gruźlica prosówkowa.
PROSTAGLANDYNY, hormony tkankowe, pochodne nienasyconych kwasów tłuszczowych, dzielone ze względu na strukturę chem. i działanie na grupę E (PGE) oraz F (PGF/ Działają silnie naczyniorozszerzająco hamują naczynioskurczowe działanie ? amin katecholowych. Prawdopodobnie biorą udział w wywoływaniu przekrwienia czynnego w procesach zapalnych oraz przekrwienia czyn mięśni w czasie skurczu. Działają antagonistycznie w stosunku do amin katecholowych w obrębie tkanki tłuszczowej, hamując uwalnianie kwasów  tłuszczowych; powodują ponadto zmniejszenie —> wchłaniania zwrotnego wody i sodu w cewkach nerkowvch  oraz zmniejszenie wydzielania kwasu solnego i enzymów w żołądku. pobudzają motorykę przewodu pokarmowego,a PGF także skurcze macicy. prawdopodobnie pod wpływem ciał pyrogennych p. powodują wzrost temp. ciała przez bezpośredni wpływ na podwzgórzowy mechanizm —> regulacji ciepłoty ciała.
PROSTATA —> gruczoł krokowy.                                                                                                                                                     PROSTYGMINA ? neostigmina.                                                                                                                                                                      PROSTYTUCJA, negatywne zjawisko społ., polegające na uprawianiu—»nierządu w celach zarobkowych. F. wiąże się ściśle z szerzeniem chorób wenerycznych i z przestępczością. Zwalczanie jej jest b. trudnym problemem społ. Kodeks karny przewiduje karalność za nakłanianie do p., a także za pośrednie czerpanie z niej zysku (stręczycielstwo, sutenerstwo — art. 174).
PROSZEK DOVERA, zawiera sproszkowany korzeń wymiotnicy i sproszkowane opium. Działa wykrztuśnie, łagodzi napady kaszlu. Stosowany w stanach zapalnych górnych dróg oddechowych połączonych z męczącym kaszlem.
PROSZKI, sproszkowane związki ehem., surowce roślinne lub zwierzęce o średnicy nie większej niż 0,5 mm .Mogą być stosowane doustnie lub zewn. (zasypki). P., zarówno do użytku  zewn., jak i wewn., mogą składać się jednego środka leczn. — noszą wówczas nazwę p. prostych, lub też mogą  być  mieszaniną kilku surowców — noszą wtedy nazwę p. złożonych.
PROSZKI OD BÓLU GŁOWY,
proszki „z krzyżykiem"; zawierają kwas acetylosalicylowy, fenacetynę i kofeinę; wywierają działanie przeciwbólowe i przeciwgorączkowe. Stosowane w bólach głowy, bólach różnego pochodzenia, przeziębieniach, grypie i stanach gorączkowych.
PROTANOPIA, ślepota na barwę czerwoną; widzenie dwuchromatyczne pozostałych 2 barw podstawowych:
zieleni i błękitu.
PROTARGOL, białczan srebra, używany w roztworach i maściach jako środek odkażający i ściągający; w odróżnieniu od azotanu srebra nie drażni tkanek.
PROTEAZY ? peptydazy                                                                                                                                                                           . PROTEIDY? białka.                                                                                                                                                                    PROTEINOTERAPIA, stosowana dawniej metoda leczenia bodźcowego niektórych chorób wstrzykiwaniem obcego białka: roślinnego lub zwierzęcego. Preparaty białkowe wprowadzone pozajelitowe wywołują silne odczyny gorączkowe, co — jak sądzono — miało pobudzać i przestrajać siły odpornościowe organizmu. Najczęściej stosowano szczepionki wielo-wartościowe (np. --» Delbeta szczepionka) i przegotowane mleko domięśniowo oraz szczepionkę przeciwdurową dożylnie.
PROTEINY ? białka.                                                                                                                                                                                  PROTEOLIZA, rozkład białek pod wpływem hydrolitycznych ? enzymów (proteaz) na peptydy i aminokwasy. P. zachodzi w każdej komórce i jest pierwszym etapem katabolizmu białek. Ulegają jej również, pod wpływem enzymów trawiennych, białka spożywane z pokarmem.
PROTETYKA, wykonywanie różnorodnych aparatów stosowanych w leczeniu schorzeń ortopedycznych i stomatologicznych: P. ortopedyczna, dział —> ortopedii zajmujący się stosowaniem protez i aparatów ortopedycznych w leczeniu zachowawczym wad rozwojowych i schorzeń nabytych narządu ruchu. Oprócz protez, które są zaopatrzeniem ostatecznym, istnieją różne aparaty ortopedyczne stosowane najczęściej przejściowo, jako jeden z etapów leczenia. Do budowy aparatów protetycznych używa się drewna, skóry, stali, duraluminium oraz mas plastycznych. W p. nowoczesnej coraz więcej miejsca zajmują tworzywa sztuczne. P. stomatologiczna, dział —> stomatologii obejmujący ambulatoryjne leczenie i rehabilitację uszkodzeń jamy ustnej oraz narządu żucia w postaci utraty uzębienia, ubytków miękkich i twardych tkanek twarzy. Uzupełnienie braków oraz przywracanie funkcji i estetyki twarzy dokonuje się za pomocą indywidualnych —» protez stomatologicznych. Postęp techniczny doprowadził do uzupełniania brakujących części kości i tkanek jamy ustnej.
PROTEUS, odmieniec -> pałeczki.
PROTEZY DENTYSTYCZNE ? protezy stomatologiczne.
PROTEZY NARZĄDÓW, aparaty uzupełniające organy uszkodzone lub ich brakujące części. Postęp techniczny umożliwił wytwarzanie protez skomplikowanych, naśladujących czynność wielu narządów ciała ludzkiego. I tak prowadzone są intensywne prace badawcze w wielu ośrodkach med. świata nad skonstruowaniem protezy serca. Na szeroką skalę stosowana protezy zastawek serca w zwężenia i niedomykalności tych zastąp powstających najczęściej na tle choroby reumatycznej. Podobnie popularne są już protezy dużych naczyń krwionośnych. Praktyczne zastosowanie znalazły także sztuczne mięśnie (sprężyny wszczepiane chorym ze skrzywieniem kręgosłupa), sztuczne stawy, sztuczne oczy, sztuczne uszy, krtań itp.
PROTEZY ORTOPEDYCZNE protezy uzupełniające ubytki kończyn i kompensujące braki czynności.P.o. dzieli się na robocze (np. umożliwiające chodzenie czy chwyt ręki) oraz kosmetyczno-robocze. Najprostszą p.o. kończyny dolnej stanowi szczudło, proteza składająca się z leja zawieszonego na pasie biodrowym lub grenadierskim i kija wyrównującego utracony odcinek nogi. Współczesne p.o. dla
 kończyn dolnych zarówno kompensują utraconą funkcję, jak i skutecznie maskują brak części kończyny. P.o. kończyn górnych poza celem kosmetycznym mają zadanie zastępowania utraconych zdolności ruchowych ręki gł. chwytu.
PROTEZY STOMATOLOGICZNE, dentystyczne, zębowe, indywidualne konstrukcje stale lub ruchome, uzupełniające braki w uzębieniu i innych tkankach jamy ustnej; przywracała funkcje fizjol. narządu żucia i jamy ustnej. P.s. powinna być nieszkodliwa dla jamy ustnej i organizmu, powinna poprawiać harmonijny układ twarzy i samopoczucie psych.; wymaga adaptacji fiz. i psych. pacjenta. P.s. spełnia swoją funkcję przez określony czas i wymaga okresowego badania przydatności. P.s. ruchoma musi być wyjmowana: do oczyszczania, przed podaniem narkozy, przy wymiotach, utracie przytomności, reanimacji. P.s. może zastępować cale uzębienie lub jego część. Częściową p.s. ruchomą umocowuje się w jamie ustnej stosując klamry, zasuwy, zamki, korony teleskopowe i inne elementy mocujące; p. całkowitą utrzymuje się przez: przysysanie i przyleganie płyty, zastosowanie magnesów, wszczepów kostnych lub obciążenie (w protezie dolnej). P.s. stalą mocuje się na zębach filarowych lub wszczepach kostnych za pomocą cementów dentystycznych i żywic syntetycznych. Materiały stosowane na protezy to: stal chromoniklowa, stopy chromokobaltowe, złoto oraz' żywice syntetyczne. P.s. zwana obturatorem (zatykadłem) służy do zasłaniania i wypełniania ubytku w obrębie jamy ustnej i twarzy wrodzonego lub powstałego w wyniku choroby, urazu lub operacji.
PROTEZY ZĘBOWE ? protezy stomatologiczne.
PROTOPAM —> pralidoksym.
PROTOPLAZMA, żywa substancja komórek roślinnych i zwierzęcych, składająca się z—> jądra komórkowego i —> cytoplazmy. Jest podstawowym składnikiem żywej materii.
PROTOZOOLOGIA, nauka o? pierwotniakach (.Protozoa) i wywoływanych przez nie chorobach; dział —> parazytologii.
PROTROMBINA, białko osocza, nieaktywna postać—> trombiny, czynnik II—> krzepnięcia krwi. Powstaje w wątrobie przy udziale witaminy K. Aktywacja p. przebiega z udziałem enzymu osocza — trombokinazy (tromboplastyny) oraz wielu im białkowych czynników osoczowych płytkowych i tkankowych oraz jonów wapniowych. Brak  któregokolwiek z tych czynników jest przyczyną zaburzeń krzepnięcia krwi. Wytwarzanie p. w wątrobie jest hamowane przez pochodne kumaryny (np. dwukumarol) o działaniu przeciwkrzepliwym.
PROWAZEK Stanislaus Joseph Mathias Edler von Lanów, ur. 1 12 XI 1875, zm. 17 II 1915,niem. zoolog i mikrobiolog; kierownik działu zoologii Inst. Chorób Tropikalnych w Hamburgu (od 1907). W 1907 wraz z L. Haibstaedterem opisał ciałka wtrętowe charakterystyczne dla  ?jaglicy. Prowadził badania--> kiły u tubylców Jawy i Sumatry (1906)?ospy prawdziwej w Inst. Oswaldo Cruz w Rio de Janeiro (1908), —> duru plamistego w Belgradzie i Konstantynopolu (1913-14). Zmarł na dur plamisty, którym zaraził się w czasie pracy laboratoryjnej. Dla uczczenia jego pamięci zarazek duru plamistego nosi nazwę Rickettsia prowazeki. Autor dzieła Handbuch der pathogenen Protezom (Chorobotwórcze pierwotniaki), 1912.
PROWITAMINY, związki, z których w organizmie powstają —>witaminy. Organizm nie potrafi syntetyzować p. i musi je otrzymywać w pokarmach. Najważniejsze p. to niektóre karoteny (p. witaminy A) oraz pochodne —> cholesterolu (p. witaminy D/.
PRÓBA ASCHHEIMA-ZONDEKA —> próby ciążowe.
PRÓBA   BENEDICTA próba, stosowana w celu wykrycia cukru w moczu  za pomocą odczynnika Benedicta. Wykorzystane są tu redukcyjne
.właściwości glukozy. Odczynnik ten zawiera  siarczan miedziowy w zasadowym środowisku. W obecności glukozy niebieska barwa odczynnika mienia się w żółtopomarańczową. przy większym stężeniu glukozy wytraca się żółtopomarańczowy osad.
PRÓBA BENZYDYNOWA, odczyn na krew utajoną w kale, w zawartości żołądka itp. W p.b. wykorzystuje się zdolności peroksydatywne hemoglobiny} jak w—> odczynie peroksydazowym. W razie obecności hemoglobiny powstaje ciemnoniebieskie zabarwienie. P.b. jest b. czuła, lecz nieswoista.
PRÓBA BIOLOGICZNA PRZY PRZETACZANIU KRWI, próba wykonywana na początku —> transfuzji krwi, w celu wykrycia niezgodności serol. między krwią biorcy i dawcy. Polega na szybkim podaniu 20-50 ml krwi, zwolnieniu szybkości przetaczania i obserwacji chorego w ciągu 10-15 minut. Jeżeli w tym czasie nie pojawią się niepokojące objawy, przetacza się resztę krwi z szybkością zależną od wskazań. P.b. jest wyłącznie próbą dodatkową, zabezpieczającą przed powikłaniami po przetoczeniu krwi i nie zastępuje —> próby krzyżowej, obowiązującej przed każdą transfuzją.
PRÓBA CASONIEGO ? odczyn Casoniego.
PRÓBA CZYNNOŚCIOWA, w fizjologii próba, którą mierzy się sumarycznie zdolność wykonywania pracy  fiz. Zazwyczaj polega na pomiarach obranych parametrów czynności układu krążenia i oddychania, z wyników których oblicza się wskaźnik wydolnościowy. Najczęściej wykorzystywane są te próby w praktyce fizjologii pracy i sportu, oraz w orzecznictwie lotniczo-lek. jako wskaźniki wydolności fiz. Z najbardziej znanych można wymienić: próby oparte na ortostatycznej reakcji organizmu (próba Cramptona), polegającej na zmianie czynności serca pod wpływem zajęcia nowej pozycji ciała; próby oparte na badaniu reakcji układu krążenia na wzrost ciśnienia powietrza w płucach (?próba Valsalvy, próba Placka, próba Biirgera); wyliczanie maksymalnej zdolności pobierania tlenu z zachowania się tętna pod wpływem obciążenia pracą; złożone próby z wielokrotnym różnym obciążeniem (próba Schneidera, Letunowa).
PRÓBA FRIEDMANNA ? próby ciążowe.
PRÓBA GALAKTOZOWA ? próba Quicka.
PRÓBA KRZYŻOWA, próba zgodności, obowiązująca próba przed każdą —> transfuzją krwi, wykonywana w celu wykazania zgodności serol. między krwią dawcy i biorcy w zakresie układu ABO i Rh. Obejmuje: l) badanie surowicy krwi biorcy z krwinkami dawcy i surowicy dawcy z krwinkami biorcy w środowisku—»• fizjologicznego roztworu chlorku sodu oraz 2) kontrolne oznaczenie antygenu D z układu Rh w krwinkach biorcy w środowisku papainy. P.k. ocenia się jako zgodną, jeżeli w żadnym z przeprowadzonych odczynów nie wystąpiła —> aglutynacja lub —> hemoliza krwinek. Przy niezgodności p.k. danej krwi nie można przetoczyć danemu biorcy.



PRÓBA NYLANDERA, próba służąca do wykrywania glukozy w moczu przy użyciu odczynnika Nylandera zawierającego wodorotlenek bizmutowy w środowisku zasadowym. Próba oparta jest na własnościach redukujących glukozy; glukoza redukuje wodorotlenek bizmutowy do bizmutu metalicznego, który wytrąca się w formie czarnego osadu.
PRÓBA OBCIĄŻENIOWA, badanie czynnościowe polegające na oznaczeniu stężenia określonego związku po obciążeniu organizmu tym związkiem lub jego prekursorem. Np. podając badanemu doustnie dużą dawkę glukozy i oznaczając wzrost stężenia tego związku we krwi, można ocenić czynność hormonalną trzustki. Brak zwiększonego wydzielania insuliny spowoduje w tych warunkach nadmierny wzrost stężenia glukozy. Zbyt mały wzrost stężenia glukozy po obciążeniu może świadczyć o złym wchłanianiu lub nadmiernym wydzielaniu insuliny.
PRÓBA PROTROMBINOWA— próba Quicka.
PRÓBA QUICKA, próba na czynność wątroby; p.Q. protrombinowa służy do odróżnienia—> żółtaczki wątrobowej (z uszkodzenia miąższu wątrobowego) od pozawątrobowej (z zamknięcia przewodu żółciowego). W obu żółtaczkach czas protrombinowy (czas krzepnięcia osocza krwi przy nadmiarze tromboplastyny i jonów wapnia) jest przedłużony wskutek zmniejszonej syntezy —> protrombiny, wytwarzanej wyłącznie w wątrobie. W żółtaczce wątrobowej jest spowodowana niewydolnością miąższu wątrobowego, w żółtaczce pozawątrobowej brakiem
witaminy K, która jest niezbędna do syntezy protrombiny i jako rozpuszczalna w tłuszczach nie wchłania się z przewodu pokarmowego przy braku żółci. Jeżeli więc po dożylnym podaniu witaminy K czas protrombinowy nie ulegnie skróceniu, wskazuje to na uszkodzenie miąższu wątrobowego jeżeli zaś ulegnie normalizacji — czynność wątroby jest zachowana.
P.Q. galaktozowa polega na doustnym podaniu galaktozy; przy niewydolności miąższu wątrobowego podana galaktoza, która w normalnych warunkach ulega w komórkach wątroby przemianie do glukozy, zostanie wydalona z moczem w znacznie większych ilościach niż u ludzi zdrowych.
PRÓBA RIYALTY ? bada płynów z jam ciała.
PRÓBA  „TRZECH  SZKLANEK", badanie służące do określenia z jakiego miejsca układu moczowego pochodzi domieszka krwi lub ropy do moczu. Pacjent wypełnia moczem 3 naczynią szklane podczas nieprzerwanego oddawania, podstawiając kolejno naczynią w odpowiednim momencie. Pierwsza „szklanka" zawiera pierwsze 4-7 ml moczu wraz ze składnikami pochodzącymi z cewki moczowej druga „szklanka" — całą porcję moczu pęcherzowego, a trzecia — wydzielinę z gruczołu krokowego u mężczyzn. W moczu bada się zawartość krwi, ropy, bakterii, strzępków tkanek itp.
PRÓBA TYMOLOWA ? próby czynnościowe wątroby.
PRÓBA VALSALVY, próba polegająca na nabraniu do płuc powietrza, a następnie forsowaniu wydechu przy zamkniętych ustach i zaciśniętym nosie.Wskutek zwiększającego się ciśnienia w klatce piersiowej wymiary serca ulegają zmniejszeniu. P. V. Znajduje zastosowanie w orientacyjnej ocenie radiologicznej napięcia mięśnia sercowego, różnicowaniu torbieli śródpiersia i płuc oraz niektórych kontrastowych badaniach naczyń.
PRÓBA WODNA, badanie zdolności wydalania wody z ustroju w postaci moczu, po uprzednim wypiciu różnej jej ilości (600-2500 ml). P.w. służy do badania czynności nerek (p.w. rozcieńczenia) i układu sercowo-naczyniowego w spoczynku i po wysiłku (p.w. naczyniowo-sercowa). U osób zdrowych obciążenie wodą (l litr) powoduje zarówno w spoczynku, jak i po wysiłku szybki wzrost wydalania moczu, aż do całkowitego, w krótkim czasie wydalenia wypitych płynów.  Natomiast w niewydolności serca prawokomorowej (nawet utajonej) wydalenie wody ulega opóźnieniu, zwłaszcza po wysiłku. W próbie rozcieńczeniowej zdrowe nerki oddziaływają na dowóz płynów (1500 ml) wydalaniem dużej ilości (ponad 1500 ml) moczu o niskim ciężarze właściwym (1,001--1,002) w ciągu 4 godz. Natomiast w chorobach nerek ilość moczu wydalana w ciągu 4 godz jest znacznie mniejsza, a ciężar właściwy wynosi ponad 1,010.
PRÓBA ZGODNOŚCI ? próba krzyżowa.
PRÓBY CIĄŹOWE, badania mające na celu rozpoznanie istnienia żywego jaja płodowego, na podstawie obecności gonadotropiny kosmówkowej w moczu i krwi ciężarnej, gdzie pojawia się ona ok. 10 dnia po zapłodnieniu. Obecność gonadotropiny kosmówkowej wykrywa się p.c. biol. i immunol.. Biologiczne p.c. wykazują wpływ gonadotropiny kosmówkowej zawartej w moczu ciężarnej na gonady różnych gatunków zwierząt. Próby te stają się dodatnie zwykle po 8-10 dniach ciąży. Najpopularniejsze są p.c. Aschheima--Zondeka i p.c. Friedmanna. W próbie Aschheima-Zondeka mocz kobiety podejrzanej o ciążę wstrzykuje się myszkom niedojrzałym płciowo i po 100 godz bada się ich jajniki. W p.c. Friedmanna mocz wstrzykuje się niedojrzałej dziewiczej królicy, której jajniki bada się po 48 godz. W przypadku ciąży u kobiety jajniki zwierząt wykazują typowe zmiany.
P.c. immunologiczne opierają się na hamującym działaniu gonadotropiny kosmówkowej, zawartej w moczu ciężarnej, na —> aglutynację krwinek lub cząsteczek polistyrenu opłaszczonych tę gonadotropiną, występującą zawsze w obecności surowicy odpornościowej przeciwko gonadotropinie kosmówkowej. P.c. immunul. są proste, szybkie w wykonaniu i dokładne; dają ok. 97% pewności i są coraz powszechniej stosowane.
PRÓBY CZYNNOŚCIOWE NEREK, testy laboratoryjne służące do oceny zdolności nerek do —> przesączania klębkowego (np. —» klirens nerkowy inuliny lub kreatyniny endogennej), do transportu kanalikowego (próba z fenolosulftaleiną, test Tm — transport maksymalny dla glukozy lub kwasu para-aminohipurowego), do? zagęszczenia moczu (próba zagęszczania) lub zakwaszania.
PRÓBY CZYNNOŚCIOWE WĄTROBY, testy laboratoryjne służące do oceny stanu wydolności komórek wątrobowych. Stosowane są próby:
węglowodanowe, np. —> próba Quicka; białkowe, polegające na wytrącaniu globulin przez niektóre związki, np. przez tymol w wypadku uszkodzenia wątroby (próba tymolowa); barwnikowe, polegające na tym, że u chorych z uszkodzeniem wątroby podane dożylnie niektóre barwniki nie są wychwytywane przez wątrobę i dłużej pozostają w surowicy. Do p.cz.w. należą także testy enzymatyczne, np.na aktywność aminotransferaz, dehydroogenazy  mleczanowej i innych enzymów.
PRÓBY TUBERKULINOWE ?nodczyny tuberkulinowe.
PRÓCHNICA ZĘBÓW, choroba społ. występująca u prawie 100% ludności, gł. przyczyna utraty i uszkodzenia uzębienia u dzieci i młodzieży najbardziej próchnicotwórcze uważa się paciorkowce oraz cukry j przetwory; szczególnie szkodliwi słodycze spożywane między posiłkami podstawowymi, przed snem i o dużej przylepności (toffi, irysy); ważną rolę przypisuje się —> płytce nazębnej .P.z. rozwija się gł. na pow., na których zalegają resztki pokarmowe: żującej, stycznej, przyszyjkowej. Na pow. szkliwa tworzą się drobniutkie szczeliny między  pryzmatami i toczy się proces demineralizacji szkliwa. Rozpad głębszych warstw zęba prowadzi do próchnicy zębiny. Obrona szkliwa i zębiny Polega na rekrystalizacji i wytwarzaniu Wtórnej zębiny. Mimo mechanizmów obronnych p.z. postępuje i bakterie mogą przenikać do miazgi, powodując jej zapalenie. Tkanka zęba zniszczona Próchnicą jest miękka, martwa, przebarwiona; w próchnicy przewlekłej szkliwo i zębina są twarde, ciemno zabarwione, trudne do przeniknięcia dla bakterii i jadów. W powierzchownej próchnicy ból może wystąpić przy bodźcach termicznych, mechanicznych i chem., w średniej p.z. ból jest słaby, nieczęsty; w głębokiej p.z. ból wywołują bodźce termiczne i ucisk; często ból występuje po jedzeniu. W etiopatogenezie p.z. odgrywają rolę:, ślina — u osób odpornych na p.z. ma dużą zdolność zobojętniania i wypłukiwania kwasów, dieta — szczególnie ważna w wieku rozwojowym, powinna uwzględniać zapotrzebowanie na fosfor, wapń, witaminy, fluor i inne pierwiastki śladowe; kształt i budowa zęba — bruzdy pow. żującej tworzą głębokie przestrzenie retencyjne dla resztek pokarmowych; węglany zawarte w szkliwie — duże ich stężenie predysponuje ząb do próchnicy; inne istotne czynniki zapobiegające p.z. to: poziom kultury zdrowotnej i opieki stomatologicznej. Leczenie p.z. polega na usunięciu zmienionej tkanki zęba i położeniu wypełnienia. Zapobieganie p.z. przez stosowanie związków fluoru jest bardziej skuteczne od obecnych metod leczenia. Zob. też wskaźnik próchnicy zębów.
PRÓG NERKOWY, stężenie (poziom) substancji w osoczu, powyżej którego nie jest ona resorbowana w —> kanalikach nerkowych i pojawia się w moczu. Np. dla glukozy p.n. wynosi 180-200 mg/100 ml osocza. Przy obniżeniu —> przesączania kłębkowego (GFR) p.n. podwyższa się, ponieważ całkowita lub częściowa resorpcja zależy ściślej nie od poziomu substancji w osoczu (Px), ale od jej ilości przesączonej i 'dostarczonej do kanalików:
Px-GFR. Maksymalna wartość Px-•GFR, jaka może być zresorbowana, nosi nazwę —> transportu kanalikowego maksymalnego (Tm).
PRÓŻNIOCIĄG, przyrząd położniczy służący do urodzenia główki płodu przy osłabionej czynności skurczowej macicy. Składa się on z metalowej, miseczkowatej peloty, butli próżniowej i ręcznej pompki oraz przewodów łączących pelotę z butlą próżniową. Pelotę zakłada się na skórę głowy płodu, jak czapeczkę, i za pomocą pompki wytwarza się w układzie butla -pelota podciśnienie. Prowadzi to przyssania się peloty do skóry główki do powstania —> przedgłowia. Synchronicznie ze skurczami macicy pociąga się pelotę za pośrednictwem przymocowanego do niej łańcuszka ,umieszczonego wewnątrz przewodu łączącego pelotę z butlą. Trakcję przeprowadza się w osi miednicy aż do urodzenia główki płodu.
PRZECIĄŻENIE SENSORYCZNE, nadmierne obciążenie funkcji spostrzegania i przetwarzania przez dopływające bodźce, które dana osoba winna przeanalizować. P.s. występuje w sytuacji zagrożenia, w której analizowane są wszystkie dostępne bodźce mogące ułatwić podjęcie odpowiedniej decyzji. Spośród prac wykonywanych zawodowo w p.s., należy wymienić kontrolę lotu, zwłaszcza na ruchliwym lotnisku. W p.s. występuje nadmierne napięcie psych., które prowadzi do pomijania ważnych informacji, podejmowania przedwczesnych decyzji do silnego pobudzenia psychoruchowego, co utrudnia lub wręcz uniemożliwia prawidłowe wykonywanie czynności i zadań.
PRZECIĘTNE DALSZE TRWANIE ŻYCIA, średnia liczba lat,jaką ma jeszcze do przeżycia osoba będąca w wieku x ukończonych lat przy założeniu, że natężenie umieralności w poszczególnych grupach wieku nie ulegnie zmianie. Jest to na j bardziej upowszechniony  parametr  tablic trwania życia. P.d.t.ż. jest wskaźnikiem, który w sposób syntetyczny wyraża działanie ogółu czynników
wpływających na poziom umieralności danej populacji; nie zależy przy tym od struktury wieku. Wzrost wartości n d.t.ż. noworodków tylko w niewielkim stopniu jest spowodowany faktycznym wydłużeniem się życia; w przeważającej części wynika on ze spadku umieralności niemowląt. Ponieważ umieralność osób w wieku starszym zmniejsza się w czasie znacznie wolniej niż niemowląt, wzrost p.d.t.ż. w starszych grupach wieku jest znacznie słabszy. p.d.t.ż. dla niemowląt płci żeńskiej jest we wszystkich prawie krajach większe niż dla niemowląt płci męskiej. Do niedawna w Polsce jednym z czynników, który wpływał na p.d.t.ż., był charakter miejsca zamieszkania (miasto, wieś). Obecnie czynnik ten nie odgrywa już roli.
PRZECINKOWCE (,Vibrio\ bakterie kształtu cienkiego przecinka, Gram-ujemne, niekwasooporne; na biegunie mają pojedynczą rzęskę lub ich pęczek; nie wytwarzają zarodników, rozwijają się w warunkach tlenowych, przeważnie są saprofitami. Niektóre gatunki są chorobotw. dla ludzi i zwierząt. Groźne dla człowieka są p. cholery (K comma). Rozpoznanie mikrobiol. tej bakterii opiera się na wykryciu zarazka w wymiocinach i kale. Stosuje się bakterioskopię i hodowlę.
PRZECIWCIAŁA,   niweczniki, białka typu—> immunoglobulin o specyficznym powinowactwie do łączenia się z homologicznym —> antygenem, pod którego wpływem zostały wytworzone przez komórki plazmatyczne (śledziony, węzłów chłonnych, szpiku kostnego) i limfocyty. P. można wykryć tylko przy użyciu homologicznego antygenu, jako specyficznego odczynnika, z którym reagują w sposób swoisty tworząc kompleksy. Efekty łączenia antygenu z przeciwciałem są różne:
np. aglutynacja, precypitacja, liżą, wiązanie dopełniacza, neutralizacja, opsonizacja. W związku z tym wyróżnia się: —> aglutyniny (zlepniki), precypityny (strącalniki), lizyny (rozpuszczalniki, np. bakteriolizyny, hemolizyny), antytoksyny (przeciwjady) itp. Rozróżnia się ponadto tzw. au toprzeciwciała  skierowane przeciw własnym tkankom i komórkom organizmu. Do najczęściej stosowanych metod wykrywania p. należą; —> precypitacja, aglutynacja, immunofluorescencja, immunoelektroforeza, bierna hemagluty-nacja erytrocytów opłaszczonych antygenem, hemoliza i wiązanie dopełniacza. Obecność p. przeciw antygenom bakteryjnym lub wirusowym świadczy o przebytej lub istniejącej infekcji. Pojawiają się one także po —> szczepieniach ochronnych przeciwko zak. chorobom.
P. odgrywają ważną rolę W czynnej —> odporności organizmu na ponowne zachorowanie na daną chorobę zak. Niektóre osoby są niezdolne do wytwarzania p. U osób tych stwierdza się niskie stężenie immunoglobulin w surowicy krwi (zespół niedoboru przeciwciał) oraz zwiększoną podatność na nawracające infekcje.
PRZECUKRZENIE KRWI?hiperglikemia.
PRZECZOS, linijne otarcie naskórka, ślad drapania. Zob. wykwit (wtórny).
PRZECZULICA,  hiperestezja, objaw podrażnienia czuciowego, występujący przy niecałkowitym uszkodzeniu włókien czuciowych nerwów obwodowych lub korzeni tylnych rdzenia. Polega na nadmiernej subiektywnej reakcji na działanie bodźców skórnych, kiedy np. dotknięcie odczuwane jest jako ból. Nadmierne odczuwanie bodźców bólowych określa się jako p. bólową czyli hiperalgezję (? czucie, zaburzenia).
PRZECZYSZCZENIE, ewakuacja zawartości jelit po podaniu —> leków przeczyszczających lub wykonaniu —> lewatywy, w celu usunięcia nagromadzonego kału albo oczyszczenia jelit przed badaniami diagnostycznymi lub zabiegiem operacyjnym.
PRZEDGłOWIE, obrzęk na przodującej części główki płodu, wielkość p. zależy od czasu trwania porodu i siły skurczów porodowych, ustępuje ono samoistnie w ciągu 48 godzin.
PRZEDRAMIĘ, odcinek kończyny górnej, położony między ramieniem  a -> ręką, składający się z 2 kości:
promieniowej i łokciowej. Koniec bliższy kości łokciowej jest większy od końca bliższego kości promieniowej i odwrotnie — koniec dalszy kości łokciowej jest mniejszy od analogicznego kości promieniowej. Wypływa to  stąd że w połączeniu stawowym między ramieniem a p. gł. rolę odgrywa kość łokciowa, natomiast między p. a ręką  — kość promieniowa. Wzajemna ruchomość kości p., połączonych ze sobą stawami, pozwala na ruchy odwracania i nawracania ręki. Mięśnie p. można podzielić na 3 grupy: zginacze nadgarstka i palców (po stronie przedniej), prostowniki (po stronie tylnej) oraz odwracające i nawracające ręki (po stronie przednio-przyśrodkowej i tylno-bocznej). Większość brzuśców tych mięśni znajduje się w górnej połowie p.; w dolnej przeważają ich grube i mocne ścięgna, co nadaje p. charakterystyczny, wysmukły kształt.
PRZEGRZANIE -> hipertermia.
PRZEKAŹNICTWO SYNAPTYCZNE? synapsa.
PRZEKAŹNIKI, mediatory, biologicznie aktywne substancje pośredniczące w przekazywaniu —» pobudzenia w —> synapsie; są wytwarzane w cytoplazmie neuronów i gromadzą się w zakończeniach synaptycznych. Pobudzenie zakończenia synaptycznego powoduje uwolnienie p. do szczeliny synaptycznej, gdzie wywołuje on zmianę elektr. właściwości błony postsynaptycznej i ruch ładunków elektr. (przepływ prądu), wskutek czego powstają potencjały elektr. Działanie p. jest krótkotrwałe, ponieważ jest on szybko unieczynniany przez układy enzymatyczne. Do p. należą: —>-acetylocholina, aminy katecholowe (np.dopamina), serotonina, niektóre aminokwasy.
PRZEKRWIENIE wypełnienie krwią naczyń krwionośnych danego narządu lub tkanki ponad normę fizjol. Odróżniamy p. czynne, czyli tętnicze, p. bierne, czyli żylne oraz p. mieszane, czyli tętniczo-żylne. P. czynne, tętnicze, powstaje na skutek zwiększonego dopływu krwi do danego odcinka naczyń tętniczych w wyniku porażenia mięśniówki tętnic, porażenia nerwów zwężających naczynia lub pobudzenia nerwów rozszerzających naczynia. Jest ono zwykle krótkotrwałe i nie powoduje większych zaburzeń. Wyjątek stanowi p. mózgu (częściowo również gałki ocznej), gdyż rozszerzenie tętnic mózgowych powoduje wzrost ciśnienia śródczaszkowego i w następstwie silne bóle głowy, a niekiedy nawet utratę przytomności. P. bierne, żylne, zw. też —»-zastojem krwi, powstaje na skutek utrudnionego odpływu krwi żyłami z tkanek do serca. P. bierne może być ogólne (na tle niedomogi serca) lub miejscowe. Miejscowe p. żylne powstaje wskutek zwężenia światła żyły odprowadzającej krew (ucisk z zewnątrz, zator, zakrzep). W następstwie tego p. dochodzi do upośledzenia odżywiania i oddychania tkanek. Doprowadza to do zaburzeń przemiany materii tkanek, a w następstwie do zmian wstecznych i przenikania płynu do tkanek, czyli do —> przesięku. Równocześnie następuje odczynowy rozrost tkanki łącznej, co prowadzi do —» stwardnienia zastoinowego. W następstwie zastoju żylnego ulegają uszkodzeniu również same naczynia krwionośne. Krew zalegająca w żyłach powoduje ich rozszerzenie i stopniowy zanik ich ścian — powstają —> żylaki. Niekiedy w wypadku miejscowego p. biernego wytwarza się krążenie oboczne dzięki istnieniu licznych połączeń między żyłami. Połączenia te ulegają w czasie zastoju znacznemu rozszerzeniu, ale umożliwiają odpływ krwi. P. mieszane, tętniczo-żylne, powstaje wskutek zwiększonego dopływu krwi tętniczej do danego narządu lub tkanki, przy równoczesnym utrudnionym odpływie z żył.
PRZEKWITANIE -» klimakterium.
PRZEŁOM NADNERCZOWY -» niedoczynnosć kory nadnerczy.
PRZEŁOM TARCZYCOWY, gwałtowne nasilenie wszystkich objawów —> nadczynności tarczycy, występujące u chorych nieleczonych lub leczonych niedostatecznie. Czynnikiem wyzwalającym jest dodatkowe obarczenie: infekcja, zabieg operacyjny, silna emocja. Do charakterystycznych objawów należy wybitnie zwiększona pobudliwość nerwowa, odurzenie lub śpiączka, wysoka gorączka, —> częstoskurcz, obniżenie ciśnienia tętniczego krwi, wymioty, biegunka. Może pojawić się ostra niewydolność krążenia lub nadnerczy.
PRZEŁYK, przewód mięśniowo--błoniasty, dł. ok. 23-25 cm, łączący gardło z wpustem żołądka. Przebiega od przodu od kręgosłupa, rozpoczynając się na wysokości 6 kręgu szyjnego (chrząstki pierścieniowatej krtani) i kończy się na poziomie 10 lub 11 kręgu piersiowego. Składa się z części szyjnej, piersiowej i brzusznej; ta ostatnia, 1000
najkrótsza (dł. 1-3 cm), leży poniżej rozworu przełykowego przepony. Część piersiowa biegnie w jamie tylnej śródpiersia ku dołowi, stopniowo oddalając się od kręgosłupa. Począwszy od poziomu 4 kręgu piersiowego, towarzyszy mu po stronie lewej aorta piersiom która ku dołowi następnie wciska  się między p. a kręgosłup. P. ma 3 fizjol. zwężenia; górne — najwęższe w przejściu gardła w przełyk; środkowej przy skrzyżowaniu p. z lewym oskrzelem; dolne — ok. 3 cm powyżej wpustu żołądka (w rozworze przełykowym lub powyżej). Ścianę p. twoi 3 warstwy: mięśniowa, tkanka podśluzowa i błona śluzowa. Błonę surowiczą ma tylko część brzuszna Mięśnie p. tworzą 2 warstwy: zewn.  podłużną i wewn. — okrężną.
Urazy p.: l) zranienia —od wewnątrz przez ciała obce, urazy przy wziernikowaniu, przy rozszerzaniu od zewnątrz — rany kłute, rany postrzałowe; urazy operacyjne; 2) oparzenia silnymi kwasami lub zasadami 3) samoistne pęknięcia (rzadko).
Choroby: kurcz wpustu, uchyłki p., nowotwory niezłośliwe, rak p. wszystkie powodują gł. Trudności w przełykaniu; stany zapalne dół części p. wywołane są zazwyczaj zarzucaniem kwaśnej treści żołądkowej. Leczenie jest najczęściej chirurgiczne.
PRZEMĘCZENIE, ? zmęcz ponad normę fizjol.; wynik dysproporcji między wielkością zmęczeni odpoczynkiem. Cechuje się nie tylko charakterystycznymi dla zmęczę objawami, ale ponadto zaburzenia procesów psych. (upośledzenie postrzegania, pamięci), zaburzeniami snu,bólami głowy, nadmierną drażliwością
PRZEMIANA BIAŁKOWA?przemiana materii.
PRZEMIANA KWASÓW NUKLEINOWYCH —> przemiana materii-
PRZEMIANA MATERII, metabolizm, wszystkie procesy syntezy /anabolizmu) i rozpadu (katabolizmu) odbywające się w żywym ustroju, zapewniające wzrost ustroju (budowę ; odbudowę tkanek), wytwarzanie ciepła niezbędnego do utrzymania temp. ciała oraz dostarczanie energii wszystkim procesom życiowym. Energia potrzebna ustrojowi pochodzi z pożywienia. Podstawowymi składnikami pożywienia są: —> białka, węglowodany i tłuszcze oraz: —> woda, witaminy i składniki mineralne. P.m. ogólna jest sumą przemian pośrednich indywidualnych składników ustroju. Większość przemian ustrojowych odbywa się z udziałem biokatalizatorów, tj. —> enzymów warunkujących prawidłowy przebieg (szybkość i kierunek) reakcji chem. Istnieje wzajemna zależność pomiędzy produktami p.m. pośredniej białek, tłuszczów i węglowodanów. Końcowa przemiana podstawowych składników pokarmowych zachodzi we wspólnym łańcuchu, co powoduje, że związki te w znacznej mierze mogą się zastępować jako substancje pokarmowe. Końcowymi produktami p.m. jest przede wszystkim dwutlenek węgla i woda. Dwutlenek węgla powstaje w gł. mierze w procesach ?. dekarboksylacji w -> cyklu Krebsa, woda natomiast w procesach ? utleniania biologicznego w łańcuchu oddechowym.
Podstawowe wydatkowanie energii w spoczynku, tzw. podstawowa p.m. (PPM), zależy od pow. ciała, wieku, płci, stanu odżywienia, klimatu oraz niektórych stanów fizjol. (ciąża, karmienie piersią) i patol. PPM oznacza się najczęściej metodami pośrednimi, z ilości zużytego tlenu lub wydalonego dwutlenku węgla w określonym czasie. Wyniki wyraża się w odsetkach wartości należnych, które najczęściej podawane są w kaloriach na m2 pow. ciała. Za odchylenia od normy uważa się wartości przekraczające ±15%. PPM wynosi przeciętnie u dorosłego człowieka l kcal (4,19kilodżuli) na kg wagi i godzinę.
Przemiana białkowa. Białka przyjęte z pokarmem ulegają trawieniu w przewodzie pokarmowym do aminokwasów, które zostają wchłonięte w jelicie 'cienkim do krwi żyły wrotnej. Większość aminokwasów dochodzących do wątroby ulega tam zatrzymaniu i dezaminacji. Odłączony amoniak zostaje sprzężony z dwutlenkiem węgla tworząc mocznik, który jest końcowym produktem przemiany białkowej u człowieka i jest wydalany z moczem. Zdezaminowana reszta cząsteczki aminokwasu może ulegać utlenieniu dostarczając energii ustrojowi, albo przekształca się w glukozę ulegającą spaleniu, zmagazynowaniu w postaci glikogenu lub przemianie w tłuszcze. Ok. 20% aminokwasów dostaje się do krążenia ogólnego w stanie niezmienionym. Część ich zostaje zużytkowana przez tkanki, część wydalona z moczem, a część ulega dezaminacji w nerkach.
przy czym azot zostaje wydalony w postaci amoniaku. Poza dezaminacją ważnymi reakcjami w przemianie aminokwasów są: transaminacja i dekarboksylacja. Białka stanowią ok. 17% —>ciężaru ciała (tj. ok. 11 kg u dorosłego człowieka). Zawarte są one gł. w komórkach ustroju, poza tym w płynie pozakomórkowym, płynach ustrojowych i osoczu krwi (ok. 60-80 g/l). Dzienne zapotrzebowanie na białko wynosi ok. l g/kg ciężaru ciała, przy czym połowa tej ilości powinna być białkiem zwierzęcym. Białko powinno stanowić minimum 13% dziennego zapotrzebowania kalorycznego.
Przemiana tłuszczowa. Dieta dzienna zawiera ok. 80-100 g tłuszczu, co stanowi 20-35% zapotrzebowania kalorycznego. Tłuszcze dostarczają u-strojowi energii nie tylko bezpośrednio, lecz także stanowią energię zapasową. W przewodzie pokarmowym ulegają strawieniu do kwasów tłuszczowych:
mono-, dwu- i trójgiicerydów oraz cholesterolu, a następnie wchłanianiu w początkowym odcinku jelita cienkiego do naczyń chłonnych i krwionośnych (w mniejszym stopniu), gdzie znajdują się w postaci tzw. chylomikronów (emulsja b. małych cząsteczek tłuszczu). Chylomikrony składają się z trójgiicerydów (80%), cholesterolu (9%), białka (2%) i fosfolipidów (7%). W skład lipidów osocza krwi wchodzą trójgiicerydy, wolne kwasy tłuszczowe, fosfolipidy i cholesterol. Tłuszcze występują w osoczu w połączeniu z białkiem (tzw. lipoproteidy). Stężenie ich wynosi 5-9 g/l. Centralnym narządem przemiany tłuszczów jest —> wątroba, gdzie zachodzi ich utlenianie i synteza oraz przemiana pośrednia fosfolipidów, cholesterolu i jego estrów jak również synteza —> ciał ketonowych. Składnik glicerolowy zostaje utleniony do dwutlenku węgla i wody, a rozpad kwasów tłuszczowych o długim łańcuchu węglowym zachodzi w tzw. procesie beta-oksydacji z udziałem —> koenzymu A. przy rozkładzie tłuszczów powstaje duża ilość aktywnego kwasu octowego (acctylokoenzymu A), który jest jednym z najważniejszych produktów w pośredniej p.m. Jest on bowiem substancją wyjściową do syntezy nowych kwasów tłuszczowych, steroli, karotenoidów kwasu hipurowego itp. Stanowi substancję pośrednią łączącą reakcje beta-oksydacji kwasów tłuszczowych z cyklem Krebsa, w którym sprzęgają się końcowe produkty przemiany materii. Synteza kwasów tłuszczowych jest odwróceniem beta-oksydacji .Z przemianą kwasów tłuszczowych wiąże się powstawanie ciał ketonowych (kwas acetooctowy, kwas beta-hydroksymasłowy i aceton), których zawartość zwiększa się znacznie w głodzeniu.i cukrzycy. W ustroju dorosłego człowieka tłuszcze stanowią ok. 14% ciała (ok. 10 kg).
Przemiana węglowodanowa. W prawidłowej diecie 55-65% zapotrzebowania kalorycznego pochodzi z węglowodanów. Zawartość węglowodanów w ustroju ludzkim wynosi ok. 500 g (0,8% wagi ciała). W przewodzie pokarmowym ulegają one rozkładowi enzymatycznemu do cukrów prostych i są wchłaniane gł. W jelicie cienkim do krwi żyły wrotnej. Wątroba jest również centralnym narządem w metabolizmie węglowodanów. Większość heksoz ulega tu przekształceniu w glukozę. Część glukozy przechodzi do krwiobiegu (prawidłowe stężenie
glukozy we krwi 80-120 mg w 100 ml), cześć ulega utlenieniu w wątrobie, a część  zostaje zamieniona w glikogen, który jest materiałem zapasowym. Węglowodany są najważniejszym materiałem energetycznym, którym ustrój może najszybciej dysponować w każdej chwili. W warunkach prawidłowych zostają 'one całkowicie spalone do dwutlenku węgla i wody. Przy niedostatecznej ilości tlenu glukoza ulega rozkładowi w procesie glikolizy do kwasu mlekowego. Glukoza po wniknięciu do komórki zostaje ufosforylowana do glukozo-6-fosforanu, który stanowi kluczową substancję w przemianie węglowodanów. Równolegle do rozkładu glukozy występuje w komórce stalą przemiana cukru w tłuszcze i białka oraz proces odwrotny. Kwas pirogronowy jest substancją, która wiąże przemianę Węglowodanową z tłuszczową i białkową. Stały poziom glukozy we krwi jest nieodzownym czynnikiem prawidłowego funkcjonowania narządów, zwłaszcza tkanki mózgowej. Na zużytkowanie glukozy w tkankach wpływa przede wszystkim insulina, której niedobór wiedzie do —> cukrzycy.
Przemiana kwasów nukleinowych. —>. Kwasy nukleinowe odgryzą decydującą rolę w najistotniejszych procesach ustroju. Zawarte w pokarmach ulegają strawieniu w przewodzie pokarmowym do: —> nukleotydów, nukleozydów oraz wolnych zasad purynowych i pirymidynowych. związki te wchłonięte - do ustroju ulegają dalszemu rozkładowi. Końcowym produktem przemiany purynowej jest kwas moczowy, wydalany przez nerki do moczu. Losy związków pirymidynowych nie są poznane, prawdopodobnie zostają one całkowicie utlenione na azot wydalany gł. w postaci mocznika. Kwasy nukleinowe ulegają b. żywej przemianie w ustroju. Zasady purynowe i pirymidynowe są syntetyzowane na nowo z prostych związków dwutlenku węgla i amoniaku. Mogą być również wykorzystane gotowe zasady pochodzące z rozpadu kwasów nukleinowych.
Przemiana mineralna. Gł. elektrolitami płynu pozakomórkowego są jony sodu i chloru i one to przede wszystkim przyczyniają się do utrzymania jego ciśnienia osmotycznego i objętości oraz elektroobojętności. Gł. jonem wewnątrzkomórkowym jest potas. Zapotrzebowanie dzienne na te elektrolity w pełni pokrywa dieta, która zawiera zazwyczaj 5-20 g chlorku sodu i 2,5 g chlorku potasu. Wydalanie z moczem tych elektrolitów jest dość dokładnie regulowane przez nerki; zapewnia to stale stężenie tych jonów w płynach ustrojowych.
Przemiana wodna. Woda jest niezbędnie potrzebna do życia i prawidłowej czynności wszystkich komórek i narządów. Stanowi ona ok. 60% ciężaru ciała dorosłego człowieka, w zależności od wieku i pici oraz zawartości tłuszczu w ustroju. Przy utracie 10% wody w ustroju występują ciężkie objawy odwodnienia. W prawidłowych warunkach istnieje równowaga między wydalaniem (z moczem, stolcem, przez parowanie), a przyjmowaniem wody (pokarmy, napoje, woda metaboliczna). Dzienne zapotrzebowanie dorosłego człowieka na wodę wynosi 30—45 ml/kg wagi ciała. Utrzymanie gospodarki wodnej w równowadze w dużej mierze zależy od prawidłowego stężenia elektrolitów w płynach ustrojowych.
PRZEMIANA POKOLEŃ, zjawisko występowania na przemian pokoleń rozmnażających się w różny sposób, np. w jednym żywicielu następuje rozwój płciowy, a w drugim rozwój bezpłciowy (np. w —> zimnicy).
PRZEMIESZCZENIE, zastąpienie jednego przedmiotu, obiektu zaspokojenia pragnień lub źródła satysfakcji, innym.
PRZEMYSŁOWA SŁUŻBA ZDROWIA, wyodrębniony dział społ. służby zdrowia dla robotników zatrudnionych w przemyśle, których zdrowie narażone jest na większe ryzyko wynikające z rodzaju pracy wykonywanej i jej technologii. Specyficzność zawodowych szkodliwości przemysłowych była przyczyną wydzielenia z patologii człowieka osobnej grupy „chorób zawodowych". W ten sposób wyodrębniła się specjalność lekarza przemysłowego, ze specjalizacją l-i 2-go stopnia. Lekarze przemysłowi wykonują swą pracę bezpośrednio w fabryce, w wydzielonych dla ich celów przychodniach. W zależności od rodzaju przemysłu, produkcji, nasilenia ogółu szkodliwości zawodowych, liczebności załogi robotniczej i różnych innych czynników tworzy się przychodnie róż1-nego stopnia, o różnym stopniu wyposażenia i obsadzie personalnej — przemysłowe przychodnie przyzakładowe i międzyzakładowe .Gł zdania lekarzy przemyslowych to l) inicjowanie, wykonywanie i kierowanie pracą profilaktyczną, 2)praca  lek. terapeutyczna (pierwsza pomoc, leczenie bieżące itp.), 3) współpraca w ochronie zdrowia ze służbą technicznego bhp, z innymi działami administracji (służbą przeciwpożarową, PCK itp.), z technologiem i dyrekcją fabryki Ponadto lekarze przemysłowi powinni utrzymywać lek. kontakty i związki roboczo-pomocnicze z innymi pionami społ. służby zdrowia, np. z terenową stacją sanitarno-epidemiol. i Pogotowiem Ratunkowym, z rejonowym szpitalem i z leczenictwem otwartym ogólnym. Naukową podbudowę p.s.z. stanowią resortowe instytuty medycyny pracy dla przemysłu: chem. i włókienniczego, dla górnictwa i hutnictwa oraz dla rolnictwa.
PRZEOBRAŻENIE ?- metamorfoza.
PRZEPŁYW KRWI, w naczyniach krwionośnych p.k. (F) związany jest  z —» ciśnieniem krwi (P) i —> oporem naczyniowym (R) zależnością analogiczną do zależności między natężeniem prądu, napięciem i oporem w obwodzie elektr. (prawo Ohma), wg wzoru F = P/R. Mierzony najczęściej w ml/min, p.k. jest wprost proporcjonalny do różnicy ciśnień  między początkiem a końcem naczynia i odwrotnie proporcjonalny do oporu stawianego przez naczynie. Całkowity  p.k. w ?krążeniu krwi (ogólnym/ równy jest minutowej —> pojemności serca (5000-6000 ml/min). Wielkość p.k. przez różne narządy i tkani zależy od ich funkcji. Wyrażony w  ml/min na 100 g tkanki wynosi:)9/ średnio  dla całego ciała, 3 — dla mięśni szkieletowych w spoczynku, 13 — dla skóry 54—dla mózgu, 84—dla m. sercowego, 420 — dla nerek. Większy
Przepływ wiąże się na ogół z większą aktywnością metaboliczną (zapotrzebowaniem na tlen) danej tkanki. Największe ukrwienie nerek związane jest z wytwarzaniem dużej objętości —> przesączu kłębkowego.
Autoregulacją p.k. nazywamy zdolność szeregu tkanek do utrzymywania niemal stałego p.k., mimo wahań ciśnienia. Zależy to od automatycznych  zmian oporu naczyniowego o  kierunku przeciwnym do zmian ciśnienia.
Mierzenie p.k. Najczęściej stosuje  tzw. pośrednie metody mierzenia  p.k., polegające na oznaczaniu różnicy  tętniczo-żylnej w stężeniu we krwi
substancji wskaźnikowej, bądź też na analizie krzywych opisujących zmiany stężenia wstrzykniętego wskaźnika .W czasie chir. operacji p.k. przez odsłonięte, ale nieuszkodzone naczynia mierzy się za pomocą przepływomierza elektromagnetycznego. Prędkość p.k. jest to droga przebywana przez krew w jednostce czasu, w aorcie wynosi średnio 40 cm/s Miarą prędkości p.k. jest tzw. czas. krążenia, tj. czas od momentu wstrzyknięcia  preparatu soli  żółciowych do żyły w zgięciu łokciowym do pojawienia się gorzkiego smaku na języku wskazujące na dotarcie preparatu do tętnicy językowej; prawidłowy czas krążenia (ramię-język) wynosi ok. 15 s.                     
PRZEPONA, płaski, cienki mięsień oddechowy oddzielający jamę brzuszną od jamy klatki piersiowej, do której wpukla się dwoma kopułami:                prawą i lewą. Włókna mięśniowe p. kończą się w centralnie położonym ścięgnie zw. środkiem ścięgnistym, w którym znajduje się rozwór ,                 aorty i przełyku oraz otwór dla żyły głównej dolnej. W części mięśniowej przepony odróżnia się 3 części; lędźwiową, żebrową i mostkową; między tymi częściami znajdują się otwory pozbawione mięśni: trójkąt mostkowo-żebrowy dla tętnicy nadbrzusznej górnej i trójkąt lędźwiowo-żebrowy, przez, który narządy jamy brzusznej mogą przedostawać się do klatki piersiowej dając przeponowe—> przepukliny.   PRZEPUKLINA, ruptura, przemieszczenie trzew do nieprawidłowego uchyłka jamy ciała lub do sąsiedniej jamy ciała; najczęściej nazwa ta oznacza przemieszczenie trzew jamy brzusznej przez słabsze miejsce, zw. wrotami przepukliny. P. zewnętrzna — przemieszczenie trzew pod skórę jamy brzusznej; p. wewnętrzna— przemieszczenie trzew do zachyłków wewnątrz jamy ciała. W p. rozróżnia się wrota, worek przepuklinowy, będący uwypukleniem otrzewnej poprzez wrota, i zawartość worka — najczęściej —> sieć lub jelita. Jeżeli zawartość worka można odprowadzić swobodnie do jamy brzusznej, jest to p. wolna; jeżeli wskutek zrostów zawartość nie daje się odprowadzić, mówi się o p. nieodprowadzalnej;
jeżeli wskutek niestosunku między pierścieniem a zawartością p. następuje upośledzenie krążenia w zawartości worka, p. jest uwięźnięta, z grożącą martwicą zawartości, zwłaszcza jelit.
P. pępkowa powstaje w tkance bliznowatej pierścienia pępkowego, przez który w życiu płodowym przechodzą naczynia pępkowe i moczow-nik. P. pachwinowa powstaje w wyniku utorowania sobie drogi przez trzewia, przez najsłabsze miejsce okolicy pachwinowej brzucha: skośna lub boczna — przez kanał pachwinowy i pierścień pachwinowy głęboki, przy-środkowa lub prosta — przez pierścień pachwinowy powierzchowny. P. przeponowe dzieli się, zależnie od sposobu powstania, na pourazowe i pochodzenia nieurazowego; te ostatnie mogą być wrodzone i nabyte. W następstwie urazu powstają przeważnie p. rzekome (nie mające worka przepuklinowego), nieurazowe zaś są najczęściej wrodzone i są p. prawdziwymi (zawierają 3 klasyczne elementy/. P. udowa powstaje w szczelinie przyśrodkowej rozstępu naczyń pod więzadłem pachwinowym; wylot p .udowej znajduje się w rozworze odpiszczelowym powięzi szerokiej uda, dalej worek p. uwypukla się pod skórą uda P. odbytnicy do pochwy jest przeważnie skutkiem uszkodzenia porodowego; może nim być pęknięcie krocza, nie zeszyte i zagojone wtórnie, a jeszcze częściej zbyt uporczywa obrona krocza w II okresie porodu, która przedłuża ten okres i powoli rozciąga szparę sromową do jej maksymalnych możliwości oraz uszkadza przeponę moczowo-płciową. Efektem jest obniżanie się najczęściej przedniej ściany pochwy, rzadziej tylnej ściany z uchyłkiem odbytnicy. P. pooperacyjna powstaje w miejscu przecięcia powłok brzucha podczas operacji. Osłabienie zeszytego miejsca jest skutkiem albo wadliwej techniki chir .albo zaburzeń w gojeniu się powłok wskutek zropienia lub innych przyczyn. Leczenie p. jest operacyjne,p. uwięźnięte wymagają operacji w trybie nagłym. Niekiedy stosowane są pasy przepuklinowe.
PRZEPUKLINA JĄDRA MIAżDŻYSTEGO, dysk ? wypad jądra miażdżystego.
PRZEPUKLINA OPONOWO-CZASZKOWA? rozszczep czaszki.                                                                                                     PRZEPUKLINA OPONOWO-RDZENIOWA ? rozszczep kręgosłupa.
PRZEPUKLINA   ROZWORU PRZEŁYKOWEGO ? przepuklina polegająca na wpukleniu się części wpustowej —> żołądka poprzez rozwór przełykowy przepony. Występuje zwykle u osób w  średnim wieku. Objawia się bólami w nadbrzuszu, wymiotami, uczuciem pełności w nadbrzuszu, odbijaniem i krwawieniami  doprowadzającymi do niedokrwistości z niedoboru żelaza. Rozpoznanie badaniem radiologicznym. Leczenie operacyjne.
PRZEPUKLINOWY  PAS, pas stosowany w—>-przepuklinach; składa się z twardej poduszeczki (pelota), sprężystej taśmy i pasa skórzanego;
po odprowadzeniu przepukliny pelota przyciska skórę i tkankę podskórną do wrót przepukliny, zapobiegając w ten sposób wydostawaniu się trzew z jamy brzusznej; sprężysta taśma i pasek skórzany przyciskają pelotę. P.p. nie zawsze zabezpiecza przed wypełnieniem się przepukliny: nieraz, mimo noszenia pasa, następuje jej uwięźniecie. P.p. można stosować jedynie w przepuklinie wolnej (odprowadzalnej). Stosowanie p.p. w przepuklinie nieodprowadzalnej jest nie tylko nieuzasadnione, ale pociąga za sobą ujemne skutki; prowadzi jedynie do ucisku zawartości przepukliny, sprzyja powstaniu stanu zapalnego i uwięźnięciu przepukliny.
PRZEROST, hipertrofia, powiększenie objętości komórek, a w następstwie — złożonego z nich narządu, bez zwiększenia ich liczby. Powstaje wskutek wzmożenia czynności tkanek lub narządu, np. p. mięśni u sportowców, macicy w ciąży i porodzie, mięśnia licowego w wadach zastawek, mięśniówki przewodu pokarmowego przy Przeszkodach w jego drożności, mięśniówki pęcherza moczowego przy utrudnionym odpływie moczu wskutek przerostu gruczołu krokowego itp. P. rzekomy polega na pozornym powiększeniu narządu wykazującego w istocie zmiany zanikowe. Przykładem p. rzekomego jest—» rozedma płac lub gromadzenie się tkanki tłuszczowej w zrębie narządów przy zaniku komórek miąższowych (otłuszczenie mięśnia sercowego).
PRZERYWANIE CIĄŻY, zabieg wykonywany zwykle przez wyłyżeczkowanie jamy macicy (tzw. skrobanka); w zasadzie jest niedopuszczalny, poza przyjętymi ustawowo wyjątkami. Ustawa z 1956 o warunkach dopuszczalności p.c. przewiduje możliwość zabiegu p.c. pod warunkiem istniejących wskazań. Są to: wskazania lekarskie w przypadkach zagrożenia zdrowia kobiety, społ.-bytowe— jeśli w związku z narodzeniem dziecka powstać mogą szczególnie trudne warunki życiowe; prawne—jeśli ciąża była wynikiem przestępstwa (zgwałcenie). Wskazania lekarskie ustala badaniem lekarz i wydaje odpowiednie orzeczenie o dopuszczalności p.c. W razie istnienia trudnych warunków życiowych, składa oświadczenie pacjentka. Zabiegu p.c. dokonać mogą do 12-go tygodnia jej trwania jedynie specjaliści ginekologii i położnictwa. P.c. bez zgody ciężarnej przy istniejących przeciwwskazaniach lub wbrew innym warunkom ustawowym jest karalne (art. 154 kodeksu karnego). Lekarz przerywający ciążę legalnie powinien pouczyć ciężarną o sposobach zapobiegania ciąży.
Nielegalne p.c., dokonywane przez osoby nie uprawnione, bywa często wywoływane wstrzykiwaniem różnych płynów, wprowadzaniem ciał obcych do jamy macicy lub podawaniem środków o działaniu ogólnoustrojowym;
prowadzi często do ciężkich powikłań, niejednokrotnie do śmierci.
PRZERZECZYN-ZDRÓJ, miejscowość w województwie wałbrzyskim, położona u podnóża Gór Sowich w dolinie potoku Ślęzy, na wysokości ok. 250 m n.p.m. Jako uzdrowisko P. znany jest od 1802. W 1971 został objęty przepisami o uzdrowiskach i leczeniu uzdrowiskowym. Klimat od stosunkowo łagodnego podgórskiego, do bardziej bodźcowego górskiego. Wody lecznicze słabo zmineraiizowane, siarczkowe, eksploatowane z jednego ujęcia. Borowina przywożona z —> Lądka. Uzdrowisko posiada sanatorium oraz zakład przyrodoleczn. prowadzący: kąpiele mineralne siarczkowe, perełkowe i kwasowowęglowe, zawijania borowinowe, masaże leczn., inhalacje, elektro-, światło- i ciepło-lecznictwo, leczenie ultradźwiękami, gimnastykę rehabilitacyjną. Kierunki leczenia: choroby układu ruchu i reumatyczne oraz obwodowego układu nerwowego.
PRZERZUT, przeniesienie się procesu chorobowego z ogniska pierwotnego w inne miejsce ustroju drogą krążenia krwi, limfy lub naturalnymi kanałami. Dotyczy to przede wszystkim nowotworów złośliwych, rzadziej ogniska zakażenia (zatory bakteryjne). P. nowotworowe są charakterystyczną właściwością nowotworów złośliwych, powstają w ten sposób, że komórki nowotworowe odrywają się od ogniska pierwotnego 08
i dostają się najczęściej z chłonką lub krwią do odległych niekiedy narządów i tkanek ustroju, w których się rozrastają, tworząc nowe ogniska nowotworowe. Ogniska przerzutowe stają się niekiedy większe od ogniska pierwotnego. Rozsianie się nowotworu pod postacią p. prowadzi zwykle do śmierci.
P. zakażone są skutkiem szybkiego mnożenia się drobnoustrojów żyjących we krwi; powstające kolonie bakteryjne tworzą drobne grudki aglutynacyjne, które mogą zatykać drobne naczynia i wywoływać zatory. Bakterie w czopach zatorowych mogą się dalej rozmnażać, powodując przerzutowe ogniska zakażenia. W ten sposób dochodzi do powstania ropni przerzutowych lub np. rozsiania się gruźlicy.
PRZESĄCZALNOŚĆ ZARAZKÓW, zdolność przechodzenia przez —> filtry bakteriologiczne zatrzymujące bakterie.
PRZESĄCZANIE KŁĘBKOWE,filtracja  kłębkowa, filtracja wody osocza i rozpuszczonych w niej subtancji niskocząsteczkowych z naczyń włosowatych kłębka nerkowego (Malpighiego) przez błonę filtracyjną do światła torebki Bowmana i do kanajika krętego bliższego. Błonę filtracyjną stanowią śródbłonek naczyń włosowatych oraz wewnętrzna blaszka torebki Bowmana. Zatrzymują one białka osocza, stąd ich nieobecność w ? przesączu kłębkowym. Siłą umożliwiającą p.k. jest podwyższone ciśnienie hydrostatyczne w naczyniach włosowatych kłębka (ok. 50 mm Hg/ które przewyższa sumę sił przeciwstawiających się: —> ciśnienia onkotycznego białek osocza (25-30 mm Hg) oraz ciśnienia hydrostatycznego w torebce Bowmana (ok. 15 mm Hg). Wielkość p.k. jest też powiązana z przepływem krwi w naczyniach włosowatych kłębka. U. dorosłego człowieka p.k. wynosi ok. 120 ml/min lub 18% całej objętości osocza przepływającego przez nerki. W warunkach klin. p.k. mierzy się metodami pośrednimi, jako klirens inuliny lub, mniej dokładnie, jako klirens kreatyniny endogennej (—> klirens nerkowy). Zob. też ciśnienie filtracyjne.
PRZESĄCZ KŁĘBKOWY, mocz pierwotny, płyn filtrowany do światła torebki Bowmana w procesie ? przesączania kłębkowego. Wartość ciśnienia osmotycznego (osmolalności) p.k. jest zbliżona do osmolalnośri osocza i wynosi ok. 300 mOs/1. Skład p.k. jest niemal identyczny ze składem osocza, oprócz białek (zawiera tylko ślad albumin). Kationy w p.k. występują w stężeniu nieco niższym, a aniony nieco wyższym od odpowiednich stężeń w osoczu, zależnie od obecności ujemnie naładowanych białek znajdujących się tylko z jednej strony błony filtracyjnej (tj. we krwi włosowatych naczyń kłębkowych).
PRZESIEK, płyn gromadzący się w tkankach lub w jamach ciała w następstwie zaburzeń wymiany między naczyniami włosowatymi a tkankami. P. w jamach ciała nazywany jest—>puchliną (brzuszna, opłucna, osierdziowa). Przyczyny i następstwa p. są takie same jak —> obrzęku.
PRZESŁONA GŁĘBINOWA, urządzenie wchodzące w skład aparatu  rentg., składające się z systemu szczelin ołowiowych, dających się otwierać równocześnie. P.g. posiada źródło światła, które oświetla na skórze pacjenta takie pole, jakie podczas zdjęcia będzie miała wiązka promieniowania rentg. W wyniku zastosowania tego typu ogranicznika polepsza się jakość uzyskanego zdjęcia wskutek zmniejszenia ilości promieniowania rozproszonego, jak również zmniejsza się obciążenie pacjenta promieniowaniem.
PRZESTRZEŃ BEZUŻYTECZNA, martwa, przestrzeń, w której nie zachodzi —> wymiana gazów w płucach między powietrzem wdychanym, a włosowatymi naczyniami krwionośnymi. Tzw. anatomiczna p.b. (ok. 180 ml u ludzi młodych) obejmuje górne drogi oddechowe, tchawicę, oskrzela i oskrzeliki. Całkowita lub fizjol. p.b. bywa większa, ponieważ może być spowodowana upośledzeniem wymiany gazów w części pęcherzyków płucnych, zależnie od ich wadliwego ukrwienia lub —>• wentylacji płuc. Wentylacja p.b. nie ma znaczenia dla wymiany gazów w płucach.
PRZESZCZEPIANIE, transplantacja, wyrównanie ubytku w ustroju przez operacyjne przeniesienie tkanek lub narządów. Jeśli p. wykonuje się w obrębie tego samego ustroju, mówimy o autotransplantacji. Jeśli przeszczepianą tkankę pobiera się z innego osobnika tego samego gatunku, nazywamy to homotransplantacją; jeśli zaś przeszczepioną tkankę pobiera się z osobnika innego gatunku, mamy do czynienia z  heterotransplantacją. Najkorzystniejsze rokowanie przyjęcia się przeszczepu daje autotransplantacja. Homo- i heterotransplantacja rokują gorzej ze względu na obronne odczyny ustroju wymierzone przeciwko obcej przeszczepionej tkance (bariera immunologiczna). P. dotyczy różnych tkanek, a w ostatnich latach nawet narządów ważnych dla życia, jak nerki lub serce. Aby ułatwić zdobycie materiału do p., zakłada się przy instytucjach naukowych tzw. banki tkanek, gdzie w odpowiednich warunkach przechowuje się tkanki przeznaczone do transplantacji.
PRZESZCZEPIANIE NARZĄDÓW ZE ZWŁOK, sprawa dotyczy przeszczepiania narządów ważnych dla życia, jak nerki, serce. Dogodnym ich źródłem są zwłoki osób zmarłych w pełni zdrowia, np. wskutek wypadków drogowych. Przeszczepianie musi być dokonane w krótkim czasie po śmierci, przy zachowaniu odpowiednich warunków lek. i prawnych. Do nich należą m.in.: bezwzględne wskazania życiowe (konieczność przeszczepu) u biorcy, bezwzględne stwierdzenie zgonu U dawcy oraz odpowiednie decyzje kierownika kliniki i prokuratora, zależne od przyczyny śmierci dawcy. Wszelkie decyzje powinny być komisyjne. Przepisy prawne, dotychczas niepełne, v, zasadzie opierają się na rozporządzeniu o zakładach leczn. z 1929, uzupełnionym ustawą z 1949, oraz na piśmie okólnym Prokuratury Generalnej z 1961.
PRZESZCZEPIANIE ZĘBÓW, obejmuje: replantację, czyli wszczepianie usuniętego zęba do tego samego zębodołu, po jego uprzednim oczyszczeniu i wypełnieniu, transplantac j ę, czyli p.z. z jednego zębodołu do drugiego u tej samej osoby—zębem nadliczbowym lub zatrzymanym zastępuje się podobny ząb zniszczony;' implantację, czyli wszczepianie zęba ludzkiego lub sztucznego zęba do chirj utworzonego zębodołu. P.z. stosuje się rzadko, gdyż wyniki zabiegu są niepewne.                        
PRZEŚWIETLENIE, rentgen, noskopia, fluoroskopia, obok—>rentgenografii druga podstawowa metoda badania radiol. Polega na oglądaniu i interpretacji obrazu badanego obiektu na —> ekranie rentgenowskim lub we wzmacniaczu elektronowym obrazu rentgenowskiego.
PRZETACZANIE KRWI ?transfuzja krwi.
PRZETACZANIE OSOCZA ?transfuzja osocza.
PRZETOKA, kanał łączący: 1/głębsze narządy lub tkanki z pow. skóry, 2) narządy jamiste ze sobą. P. mogą więc być kanałem idącym ku skórze od jamy kostnej lub stawowej od jelit, pęcherzyka żółciowego, ( trzustki, wątroby, jamy opłucnej itp. P. są również połączenia powstałe na tle zapalnym między pętlami jelit między żołądkiem i poprzecznicą. Do p. należą również urazowe połączenia tętnic i żył. P. mogą być zewnętrzne i wewnętrzne, w zależności od tego gdzie się otwierają. Najczęstszą przyczynę p. stanowią stany zapalne: ostre lub przewlekłe, ropne lub swoiste. Oprócz p. nabytych mogą istnieć p. wrodzone, powstające na tle wad rozwojowych, jak np.: środk. p. szyi wytwarzająca się wskutek nie zarośnięcia się przewodu tarczowo-językowego czy p. powstała z powodu nie-zarośnięcia się moczownika. Wreszcie mogą się wytworzyć jako powikłania urazowe lub pooperacyjne, jak p. dwunastnicy po resekcji żołądka lub n. jelitowe po zeszyciu lub zespoleniu jelitowym. P. wytwarza się również przez operację (p. sztuczne), w celach leczn.; takimi p. są: zespolenie jelitowe, zespolenie żołądkowo-jelitowe, zespolenie pęcherzyka żółciowego z dwunastnicą (? zespolenie). Zewn. p. żołądkowa lub p. jelitowa łączy te narządy z otworem w ścianie brzucha i służy do odżywiania chorego w razie niedrożności górnej części przewodu pokarmowego. Zabieg nazywa się odpowiednio do nazwy jelita, na którym ta operacja zostaje wykonana, np.:
zewn. p. jelita krętego, zewn. p. jelita czczego. P. kątnicy i p. jelita grubego są stosowane przy niedrożności końcowej części jelita i służą do odprowadzenia na zewnątrz kału. Wydzielina p. zależy od rodzaju zmian chorobowych lub od narządów, z którymi jest związana, może więc być ropna, żółciowa, kałowa, ślinowa itp. P. odbytu, kanał powstały w wyniku ostrego procesu zapalnego odbytnicy, wychodzący na pow. skóry okolicy odbytu; p. odbytu stanowią fazę przewlekłą ropni przyodbytowych.
PRZETRENOWANIE, przejściowe zmniejszenie zdolności do wysiłku fiz., w wyniku zbyt intensywnego treningu. Obok bólu mięśni (wskutek drobnych urazów w obrębie układu ruchowego) występują także nieswoiste objawy ogólne, jak: zmniejszenie sprawności psychoruchowej, ogólne
złe samopoczucie, bezsenność, zmniejszenie łaknienia itp., świadczące o przeciążeniu układu nerw. Stan ten wymaga zmniejszenia natężenia treningu, uprawiania sportów rekreacyjnych lub wypoczynku i przerwania treningu specjalistycznego na pewien czas.
PRZETRWAŁY PĘCHERZYK GRAAFA, pęcherzyk Graafa, który po osiągnięciu dojrzałości nie pęka, ale nadal się rozwija i wydziela zwiększoną ilość estrogenów; prowadzi to do przerostu błony śluzowej macicy, bolesnego obrzęku sutków, skłonności dc obrzęków ciała. P.p.G. po pewnym czasie zanika, a nagły spadek poziomu estrogenów prowadzi do obfitego i długotrwałego krwawienia miesiączkowego. W każdym przypadku należy wykonać próbne wyłyżeczkowanie macicy i przeprowadzić badanie histopatologiczne wyskrobin. Leczenie hormonalne.
PRZETRWAŁY PRZEWÓD BOTALLA —> przewód Botalla.
PRZEWODZENIE, przekazywanie pobudzenia od miejsca pobudzonego w kierunku zakończeń synaptycznych. Polega na przepływie prądu elektr. (—» prądy czynnościowe) na zewnątrz komórki w kierunku do miejsca pobudzonego, a wewnątrz komórki od miejsca pobudzonego. W warunkach doświad. przenoszenie stanu czynnego od miejsca pierwotnie pobudzonego odbywa się w obie strony danego włókna; jest to tzw. dwukierunkowe  przewodzenie  impulsów. W warunkach fizjol. włókna nerw. przewodzą tylko w jednym kierunku (przewodzenie ortodromowe). W warunkach doświad. można wywołać przewodzenie antydromowe, tj. niezgodne z właściwym dla danego włókna kierunkiem. Prąd elektr. przepływając przez niepobudzone odcinki błony powoduje ich depolaryzację, a po przekroczeniu potencjału progowego pełne pobudzenie. Przewodzenie skokowe zachodzi we włóknach rdzennych (z osłonką mielinową). Stan czynny w tych włóknach powstaje i przenosi się skokowo między tzw. przewężeniami Ranyiera, które mają niższy opór elektr. niż pozostałe części włókien pokryte osłonką mielinową. Przewodzenie ciągłe zachodzi we włóknach bezrdzennych (bez osłonek mielinowych) i polega na rozprzestrzenianiu się pobudzenia wzdłuż kolejnych odcinków błony. Przewodzenie regeneratywne (bez ubytku) występuje w większości komórek i zachodzi bez zmiany amplitudy potencjału czynnościowego. Przewodzenie z ubytkiem przebiega ze zmniejszaniem się amplitudy potencjału czynnościowego w miarę przesuwania się stanu czynnego wzdłuż włókna. Szybkość przewodzenia zależy od: potencjału spoczynkowego komórki (tym wyższa, im bardziej ujemny potencjał) i od przekroju włókna. We włóknach bezrdzennych jest wprost proporcjonalna do pierwiastka kwadratowego przekroju, a we włóknach rdzennych do przekroju włókna.
PRZEWÓD BOTALLA, przewód łączący w życiu płodowym tętnicę płucną z aortą. Krew wyrzucona z prawej komory przepływa przez tętnicę płucną (przy rozprężonym płucu), a następnie przez p.B. do aorty i do
łożyska. Po urodzeniu, z pierwszym i wdechem krew z prawej komory kieruje się do naczyń płucnych, a światło p.B. ulega stopniowemu zwężeniu, ażt zamyka się całkowicie do końca 2 miesiąca życia dziecka. W przypadku  niezamknięcia się przewodu tętniczego (przetrwały p.B. — jedna z wrodzonych wad serca), krew przepływa aorty do tętnicy płucnej, przez co zwiększa się praca prawej komory a wtórnie i lewej.
PRZEWÓD  PIERSIOWY, naczynie zbiorcze dla większości limfy z obszaru całego ciała; powstaje przez połączenie na wysokości rozworu aortowego przepony 2 pni limfatycznych, które zbierają limfę z kończyn dolnych oraz pojedynczego pnia jelitowego, który zbiera limfę z jamy brzusznej. Ponadto przewód piersiowy zbiera limfę z jamy miednicy, z części klatki piersiowej, lewej połowy głowy i szyi oraz kończyny górnej lewej. P.p. uchodzi do lewego kąta żylnego i do żyły głównej górnej. Limfa z pozostałych części ciała wpada do p.p. prawego do prawego kąta żylnego i również do żyły głównej górnej.
PRZEZIĘBIENIE, następstwo zmniejszenia odporności ustroju wskutek działania zimna. Gwałtowne obniżenie temp. środowiska zewn. powoduje odruchowy skurcz naczyń w powłokach skórnych, w błonie śluzowej dróg oddechowych, w mięśniach stawach i in. W ustroju nie zahartowanym skurcz ten jest nadmierny i trwa zbyt długo, co powoduje niedokrwienie tkanek, a w następstwie miejscowe obniżenie odporności tkankowej. Drobnoustroje (żyjące np.w błonach śluzowych) zyskują wówczas sprzyjające warunki rozwoju, w następstwie czego dochodzi do zakażenia. .Zależnie od rodzaju zarazków i ich umiejscowienia powstaje katar nosa, zapalenie płuc, stawów, zapalenie nerek i in. P. nie jest chorobą, a jedynie usposabia do powstania tzw. chorób z przeziębienia.
  PRZODOZGIĘCIE MACICY.—> macica (patologiczne stany).                           
PRZYCHŁONKA ? perylimfa.                                                                                                                                                      PRZYCHODNIA, społ. lub spółdzielczy zakład służby zdrowia udzielający ogólnych lub specjalistycznych porad lek. w lecznictwie otwartym. W systemie społ. służby zdrowia p. jest ogniwem organizacyjno-administracyjnym obejmującym zasięgiem świadczeń profilaktyczno-leczn. ludności określonego obszaru. P. specjalistyczne obejmują swymi świadczeniami rejony o b. zróżnicowanej (od ok. 30 tys. do ponad 100 tys.) liczbie ludności. P. rejonowe działają na rzecz rejonów zamieszkałych przez 3-6 tyś. ludności. W skład p. specjalistycznych wchodzą poradnie lek., gabinety, zakłady pomocnicze i przychodnie rejonowe. Na przychodniach specjalistycznych ciąży obowiązek zapewnienia ludności pomocy specjalistycznej (w poradniach specjalistycznych), w czym uzupełniają jej działalność wojewódzkie zespoły przychodni specjalistycznych oraz przychodnie przyszpitalne i przykliniczne Ludność pracująca w przemyśle podlega opiece —> przemysłowej służby zdrowia, która organizuje przemysłowe przychodnie zakładowe, międzyzakładowe i wojewódzkie. W miastach istnieją również przychodnie międzyszkolne, akademickie itp.
PRZYCHODNIA PORTOWA, odpowiednio zorganizowany społ. zakład służby zdrowia, którego zadaniem jest udzielanie w ramach portowej służby zdrowia świadczeń profilaktyczno-leczn. marynarzom, rybakom, pracownikom portów i czynnych w ich obrębie zakładów przemysłu okrętowego i innych. P.p. mogą mieć charakter przychodni specjalistycznych, rejonowych, międzyzakładowych i zakładowych.
PRZYCHODNIA PRZEMYSŁOWA PRZYZAKŁADOWA I MIĘDZYZAKŁADOWA, podstawowa komórka organizacyjna i miejsce pracy —> przemysłowej służby zdrowia. P.p.p. i m. tworzy się w tych fabrykach, których załoga produkcyjna liczy co najmniej 400 osób i produkcja zakładu może być szkodliwa dla zdrowia. Dla fabryk o nielicznej załodze robotniczej, i o niewielkim ryzyku produkcyjnym, tworzy się jedną wspólną przychodnię dla kilku zakładów pracy w dogodnym dla wszystkich rejonie, albo przy terenowym ośrodku zdrowia lub szpitalu itp. Przychodnie powinny mieć własny lokal utrzymywany przez fabrykę ze standardowym i ustalonym przepisami wyposażeniem, oraz własny personel składający się z co najmniej l lekarza, a wyjątkowo, przy jego braku, z felczera i l pielęgniarki, możliwie ze specjalizacją przemysłową. Przychodnie bardziej rozbudowane mają odpowiednio więcej lekarzy, w tym o potrzebnych dla danego zakładu pracy specjalnościach, np. chirurga, ginekologa, okulistę i in., a z reguły stomatologa. Oprócz gabinetu lekarza przemysłowego są też odpowiednio wyposażone gabinety, np. rentg., ginekol., okulistyczny i in., a także z reguły laboratorium analityczne, a w razie potrzeby również pomocnicze, lip. fizykoterapeutyczny, rehabilitacyjny — zwłaszcza jeśli w fabryce pracują inwalidzi, i in. Odpowiednio do potrzeb zwiększa się wówczas etaty lekarzy i personelu pomocniczo-lekarskiego i felczersko-pielęgniarskiego, tak aby zapewnić całodobową pomoc lekarzy. Pracą przychodni kierują merytorycznie wojewódzkie przychodnie przemysłowe.                           '
PRZYDATKI, termin używany przez klinicystów na określenie ? jajników i —> jajowodów wraz z więzadłami właściwymi jajników i tkanką łączną, zawierającą naczynia' i nerwy.
Zapalenie p. Rozwija się na tle zakażenia: l) drogą wstępującą— zarazki przenikają od strony pochwy przez jamę macicy do jajowodów, skąd stan zapalny często przenosi się na jajniki, tą drogą szerzą się zakażenia dwoinkami —> rzeżączki,  gronkowcami, paciorkowcami, grzybami chorobotw.; 2) drogą zstępującą—przez naczynia krwionośne i chłonne (np. w gruźlicy). Czynnikami sprzyjającymi rozwojowi zapaleń bywa połóg i miesiączka, poronienie, ogólnoustrojowe choroby żak. (np. grypa) i in. Zapalenia p. przebiegać mogą ostro, z dreszczami, gorączką i bólami w dole brzucha, lub przewlekle; mogą prowadzić do wytworzenia się torbieli jajowodu z zawartością surowiczą (—> wodniak jajowodu) lub ropną (—>-ropniak jajowodu), zwężenia lub zarośnięcia jego światła, do ropnia jajnika,—» drobno-torbielowatego zwyrodnienia jajnika, nieprawidłowego położenia macicy utrwalonego przez zrosty, zaburzeń w miesiączkowaniu. Przebyte zapalenia p. są często przyczyną —> niepłodności. Leczenie: w stanach ostrych antybiotykami, sulfonamidami, lekami przeciwbólowymi, leżeniem w łóżku; w stanach przewlekłych stosuje się zabiegi fizykoterapeutyczne i balneologiczne, leczenie bodźcowe, w gruźlicy leki przeciwgruźlicze.
PRZYDATKI SKÓRNE, twory dodatkowe skóry: —> gruczoły łojowe i potowe oraz włosy i paznokcie.
PRZYKURCZ, kontraktura, unieruchomienie stawu przez bliznowate zmiany skóry lub mięśni, często po oparzeniach, albo z powodu włóknienia i bliznowacenia mięśni, np. wskutek ich niedokrwienia. Przyczyną p. mogą też być zmiany kostne.
PRZYKURCZ Z NIEDOKRWIENIA, przykurcz Volkmanna, zniekształcenie będące następstwem przykurczenia mięśni i porażeń nerwów na tle złamań powikłanych zaburzeniami ukrwienia (ostry kurcz tętnicy). Do przykurczu dochodzi z reguły w obrębie kończyn górnych, w przypadkach złamań nadkłykciowych kości ramiennej. Leczenie operacyjne: w okresie wczesnym odbarczenie uciśniętych naczyń, w okresie późnym — usunięcie zniekształceń celem poprawy funkcji ręki.
PRZYKURCZ STAWÓW WRODZONY ?sztywność stawów wrodzona.
PRZYKURCZ VOLKMANNA ? przykurcz z niedokrwienia.
PRZYPRAWY I UŻYWKI, produkty naturalne lub przetworzone, nie zawierające składników odżywczych lub zawierające je w ilościach nie mających znaczenia w żywieniu, a spożywane albo w inny sposób wprowadzane do organizmu ze względu na ich cechy organoleptyczne (gł. smakowe) lub oddziaływanie fizjol. Do używek zaliczane są: kawa, herbata, kakao, tytoń, napoje alkoholowe, do przypraw: pieprz, gorczyca, cynamon itd.
PRZYRODOLECZNICTWO, fizjatria, fizjoterapia, sposoby leczenia właściwe dawnej medycynie ludowej, posługującej się środkami naturalnymi: powietrzem, wodą, ciepłem, światłem słonecznym, ruchem, dietą i ziołami. Dzisiejsza medycyna oficjalna przejęła b. wiele metod z p., rozwinęła je i udoskonaliła i często je zaleca (np. hartowanie, leczenie napotne, dieta, zioła itd.).
PRZYROST NATURALNY, różnica między liczbą urodzeń a liczbą zgonów w badanym okresie na danym terytorium. P.n. może być dodatni —liczba urodzeń większa od liczby zgonów, lub ujemny—liczba zgonów większa od liczby urodzeń. Natężenie p.n. określa tempo zmian liczby ludności; wyraża się je jako stosunek p.n. do liczby ludności (najczęściej wyrażany w promilach). Ten współczynnik p.n. jest także równy różnicy między współczynnikami urodzeń i zgonów. Można wyodrębnić charakterystyczne typy p.n. związane ze stopniem rozwoju danego terytorium oraz postępem medycyny: l) wysokie natężenie urodzeń i zgonów—p.n. stosunkowo niski. Sytuacja charakterystyczna dla obszarów o niskim stopniu rozwoju społ.-gospodarczego; 2) wysokie natężenie urodzeń i zmniejszające się silnie natężenie zgonów;
duży wzrost p.n. nazywany eksplozją demograficzną. Sytuacja charakterystyczna dla krajów rozwijających się. Poprawa sytuacji społeczno-
-gospodarczej, a w konsekwencji sanitarno-higienicznej spowodowała spadek umieralności, a jeszcze nie wpłynęła na natężenie urodzeń; 3) niskie natężenie urodzeń i zgonów; p.n. stosunkowo niski. Sytuacja właściwa krajom wysoko rozwiniętym.
Polska należy do krajów o umiarkowanym p.n.; w ostatnich latach w liczbach bezwzględnych p.n. przekracza 300 000. Dla porównywania p.n. w czasie lub na różnych terenach oblicza się współczynnik p.n., czyli p.n. na 1000 mieszkańców; w 1950 r. wynosił on w Polsce 19,1, w 1955 r. — 19,5, a w 1970 r. — 8,5.
PRZYSADKA, mały gruczoł wydzielania wewn. (o ciężarze 0,5-0,9 g), leżący w jamie czaszki w dole —> siodła tureckiego kości klinowej. P. należy do—> międzymózgowia i łączy się z nim za pomocą lejka, na którym wisi jak jagoda na szypułce. P. składa się z 2 zasadniczych części; przedniej — gruczołowej i tylnej — nerwowej. W części gruczołowej odróżnia się płat przedni, część guzową i część pośrednią; część nerwowa składa się z płata tylnego i lejka. W płacie przednim rozróżnia się 6 rodzajów komórek:
do najważniejszych należą komórki alfa (kwasochłonne), wytwarzające hormon wzrostowy —> somatotropinę (STH), komórki beta (zasadochłonne), które wytwarzają hormony gonadotropowe: —> folikulostymulinę (FSH), luteinizujący hormon (LH), prolaktynę (LTH), a także —> adrenokortykotro-pinę (ACTH), ? tyreotropinę (STH) i —> melanotropinę (MSH), oraz komórki gamma (barwnikoodporne), 
będące komórkami „zapasowymi", mogącymi przekształcać się w inne komórki. Płat tylny, o złożonej budowie, zawiera specyficzne komórki glejowe (pituicyty), włókna nerwowe bez osłonki rdzennej, tkankę łączną i naczynia krwionośne. W płacie tylnym uwalniają się wydzielone przez jądra podwzgórza hormony:? wazopresyna, która podnosi ciśnienie tętnicze krwi i reguluje wydalanie moczu (ogranicza produkcję moczu w nerce) oraz —> oksytocyna, wzmacniająca skurcze mięśnia ciężarnej macicy. P. jest gruczołem sterującym i koordynującym wydzielanie wszystkich gruczołów dokrewnych.
Choroby p. mogą przebiegać z objawami nadczynności lub niedoczynności hormonalnej tego narządu. Częstą przyczyną chorób z objawami nadczynności są guzy zbudowane z tkanki hormonalnie czynnej (gruczolaki), rzadziej rozrost komórek przysadkowych. Choroby p. z towarzyszącą niedoczynnością są spowodowane zanikiem bądź całkowitym zniszczeniem komórek wydzielniczych przez mechaniczny ucisk wywierany przez guzy wychodzące z przysadki lub z sąsiedztwa. Guzy przysadki stanowią 10% wszystkich guzów wewnątrzczaszkowych. Gruczolaki mogą, wydzielać nadmierne ilości: somatotropiny, adrenokortykotropiny, melanotropiny i prolaktyny. Czaszko-gardlak, który zazwyczaj umiejscawia się nad siodełkiem i uciska przysadkę, stanowi najczęstszą przyczyna jej niedoczynności przed okresem pokwitania. Guzy przysadki poza wpływem na jej czynność hormonalną, rozrastając się poza obręb siodełka tureckiego powodują ucisk na nerwy wzrokowe, podwzgórze i inne znajdujące ,.p w pobliżu struktury ośrodkowego układu nerw. Gruczolaki powodujące nadmierne wydzielanie somatotropiny Cbornionu wzrostu) prowadzą do —> akromegalii u dorosłych oraz —> gigantyzrnu w okresie przed pokwitaniem. Gruczolaki wydzielające  adrenokortykotropinę powodują powstawanie —> Cushinga choroby. Nadmierne wydzielanie prolaktyny prowadzi do zbyt długiego utrzymywania się laktacji poporodowej i braku miesiączki lub wystąpienia laktacji u chorych z akromegalią i innymi gruczolakami przysadki.
Niedoczynność przedniego pląta przysadki powoduje powstanie —> charłactwa przysadkowego oraz przysadkowej —> karłowatości. Wybiórczy niedobór gonadotropin przysadkowych prowadzi do zaniku gonad z ich niedoczynnością hormonalną (eunuchoidyzm hipogonadotropowy). Niedobór wazopresyny prowadzi do powstania ?moczówki prostej.
PRZYSIĘGA HIPOKRATESA, przysięga, którą składali lekarze w starożytności, zawierająca podstawowe zasady etyki lekarskiej, tj. właściwego postępowania wobec chorych i otoczenia. Lekarz rozpoczynający zawód m in. zobowiązywał się do stosowania prawideł i zasad sztuki, do szacunku dla przełożonych i nauczycieli, do poświęcenia sił dla ratowania życia ludzkiego, do zachowania tajemnicy lek. i do pełnej lojalności wobec chorych. Znowelizowaną p.H. składa również obecnie absolwenci akademii med. podczas uroczystego zakończenia studiów. Zarówno zasady p.H., jak i zmodyfikowane normy etyczne tzw. „deklaracji genewskiej", ogłoszone przez Związek Światowy Tow. Lek., mają na celu podtrzymanie wysokiego poziomu etycznego zawodu lekarza. Zob. też etyka lekarska.
PRZYSPIESZENIE, wielkość fiz., charakteryzująca się zmianą prędkości w jednostce czasu. W lotnictwie i kosmonautyce wyróżnia się p. długotrwałe i udarowe, a ponadto p. liniowe, kątowe i Coriolisa, przy czym każde z nich dodatkowo dzieli się na rodzaje, zależne od kierunku działania w stosunku do długiej osi ciała człowieka. Jako jednostkę p. przyjmuje się g, która równa się p. ziemskiemu swobodnie spadającego ciała na szer. geogr. 45° nad pow. Ziemi (l g = 980,616 cm/s2). Działając na organizm człowieka p. wywołuje przede wszystkim zaburzenia krążenia i oddychania wskutek przemieszczenia się płynów i luźno zawieszonych narządów wewn. (efekt bezwładnościowy). Poziom tolerancji można oznaczyć opierając się na objawach krytycznych, które wskazują na osiąganie maksymalnej możliwości kompensacji tych przesunięć. W p. liniowych są to zaciemnienie lub zaczerwienienie pola widzenia jako efekt odpływu lub przepełnienia krwią naczyń siatkówki.
PRZYSTOSOWAWCZE ZACHOWANIA, zachowania zmierzające do dostosowania się organizmu do zmiennego środowiska. W pewnym stopniu wszystkie zachowania mają charakter przystosowawczy. Przystosowanie się do otoczenia traktowano przez długi czas jako gł. cel terapii, zakładając niejako, że warunki zewn. mają charakter stały. Obecnie częściej spostrzega się te warunki jako stale zmieniające się, a przez to pojęcie przystosowania rozszerza się tak dalece, że traci swój sens. Dlatego też w terapii chętniej używa się pojęcia rozwijania potencjalnych możliwości człowieka, zakładając, że w ten sposób będzie on mógł uzyskać optymalną równowagę między własnymi interesami i interesami otoczenia, w którym żyje. Zcb. też psychologia humanistyczna.
PRZYSWAJALNOŚĆ POKARMÓW, stopień zużytkowania i wchłonięcia strawionych w przewodzie pokarmowym środków spożywczych. P.p. uzależniona jest od rodzaju pokarmu, sposobu jego przyrządzania, aktywności trawiennej soków żołądkowo-jelitowych i wchłaniania jelitowego. P.p. może wahać się od O do 100%. Niektórych pokarmów ustrój ludzki w ogóle nie przyswaja (keratyna, błonnik, pektyny), a niektóre są przyswajane w 100% (np. glukoza). Pokarmy zwierzęce są łatwiej przyswajalne niż roślinne. Białko zwierzęce jest przyswajane w 97'%, roślinne w 85%, tłuszcz zwierzęcy w 95%, roślinny w 90%, węglowodany zwierzęce w 88%, roślinne w 98%. Na ogół przy diecie mieszanej nie przyswaja się ok. 10% kalorii.
PRZYTARCZYCE, gruczoły przytarczowe, 4 twory wielkości ziarna pieprzu, leżące na tylnej pow. płatów gruczołu tarczowego, po 2 na każdym płacie (u góry i u dołu). Zbudowane są z pasm i beleczek komórek nabłonkowych, niekiedy tworzących 1018
pęcherzyki zawierające koloid, s bogato unaczynione i unerwione. I są gruczołami wewnątrzwydzielniczi mi: wytwarzają —> parathormoi który reguluje przemianę wapnia ' ustroju. Usunięcie p. (np. podczas operacji wycięcia —> wola) powoduj wystąpienie —> tężyczki.
Choroby p. Najczęstszą przyczyn niedoczynności p. jest usunięć lub uszkodzenie p. W następstw) zabiegów chir. przeprowadzanych na —> tarczycy. Rzadszymi przyczynami są: zakażenia, naświetlania promieniami X lub podanie jodu promieniotw. Może również istnieć wrodzony niedorozwój lub brak p. oraz nieoddziaływanie narządów docelowych n hormon (rzekoma niedoczynność p.). Niedobór hormonu prowadzi do obniżenia poziomu wapnia w krwi oraz wzrostu poziomu fosfor nieorganicznego. Najbardziej uderzającym objawem jest wzrost pobudliwości nerwowo-mięśniowej, spowodowany spadkiem poziomu wapnia zjonizowanego w osoczu, co wywołuj napad tężyczki. Często występuje zaćma, suchość skóry, wypadanie włosów, łamliwość paznokci. Leczeni polega na podawaniu witaminy D lub  dwuhydrotachysterolu (AT-10). Na pad tężyczki przerywa się podaniem preparatów wapnia dożylnie. Nad czynność p. może być pierwotna lub wtórna. W postaci pierwotna nadmierne wydzielanie parathormonu jest spowodowane pojedynczymi lub mnogimi gruczolakami przytarczyc rzadziej rakiem lub przerostem. Nadmiar hormonu prowadzi do wzrostu poziomu wapnia i obniżenia fosforu w osoczu oraz zwiększonego wydalania wapnia i fosforu z moczem. Występują zmiany w układzie moczowym, kostnymi pokarmowym i nerwowym. Pojawia się osłabienie i łatwe męczenie się, utrata łaknienia, spadek ciężaru ciała, zaparcie, bóle brzucha, nudności, zaburzenia psych., wzmożone pragnienie, wielomocz, bóle kostne. Często dochodzi do powstania—» kamicy moczowej i niewydolności —> nerek. W układzie kostnym występuje uogólniony zanik kostny (—> osteoporoza) j ścieńczenie warstwy korowej kości długich. W wielu przypadkach powstałą torbiele kostne, wygięcia, złamania i zniekształcenia kości (—> osteodystrofia). Często współistnieje wrzodowa choroba dwunastnicy. Leczenie operacyjne. Wtórna nadczynność p. występuje w przewlekłej niewydolności nerek oraz w zespołach upośledzonego wchłaniania jelitowego.                                                                                  PRZYUSZNICA ? ślinianki.                                                                                                                                                    PRZYWIĄZANIOWE ZACHOWANIA, zachowanie się dzieci oraz młodych zwierząt, którego celem jest znalezienie się w pobliżu obiektu przywiązania, najczęściej matki. Z.p. wyrażają istotną u zwierząt wyższych potrzebę kontaktu społ., której zaspokojenie jest decydującym czynnikiem rozwoju psych. i fiz. Zob. też sieroca choroba.
PRZYWRA CHIŃSKA ?klonorchidoza.
PRZYWRA KOCIA ? opistorchidoza.
PRZYWRA PŁUCNA ? paragonimoza.
PRZYWRY (.Trematodd),? płazińce, z których rolę w medycynie odgrywają wyłącznie przywry—>-wnętrzniaki (Digenea); posiadają one aparat czepny składający się najczęściej z dwóch przyssawek. Są obojnakami, wyjątek stanowią przywry krwi (—> schistosomatoza). W cyklu rozwojowym występuje jeden lub kilku żywicieli pośrednich i kilka stadiów rozwojowych: miracidium — urzęsiona larwa wylęgająca się z jaja w wodnym środowisku zewn. i penetrująca żywiciela pośredniego — mięczaka sporocysta — postać zawierająca kule zarodkowe następnej postaci
larwalnej; r e di a — larwa z wykształconą gardzielą i nie rozwidlonym jelitem środkowym; —> cerkaria; adoleskaria—otorbiona cerkaria w środowisku zewn., lądowym; jej odpowiednikiem  w II żywicielu pośrednim jest ? metacerkaria. W medycynie mają znaczenie p. pasożytujące we .krwi (schistosomatoza), w płucach (? naragonimoza), w wątrobie (?motylicza choroba, motyliczkowa choroba, klonorchidoza), w jelitach.
PRZYWSPÓŁCZULNY UKŁAD NERWOWY, parasympatyczny ukŁad nerwowy, część —> autonomicznego układu nerwowego, którego ośrodki znajdują się w śródmózgowiu, pokrywie mostu, rdzeniu przedłużonym i krzyżowej części rdzenia kręgowego. Włókna nerw. p.u.n. opuszczają ośrodkowy układ nerw. w —> nerwach czaszkowych (III, VII, IX, X) oraz w 2 i 3 nerwie części krzyżowej rdzenia kręgowego. 80% włókien przy-współczulnych biegnie w —> nerwie błędnym (X). Unerwiają one serce, płuca, przełyk, żołądek, jelito cienkie, wątrobę, pęcherzyk żółciowy, trzustkę, połowę okrężnicy i górne części moczowodów. Zwieracz źrenicy i mięsień rzęskowy oka unerwia nerw III;
gruczoły łzowe, nosowe i ślinianki podszczękowe — nerw VII, a ślinianki przyuszne — nerw IX. Włókna części krzyżowej rdzenia kręgowego unerwiają okręźnicę, odbytnicę, pęcherz moczowy i zewn. narządy płciowe. Nerwy przywspółczulne składają się z neuronów przed- i pozazwojowych. Na ich zakończeniach uwalniana jest —>acetylocholina. Większość zwojów p.u.n. znajduje się w ścianie unerwianych narządów. Pobudzenie p.u.n. powoduje zwężenie źrenicy, skurcz ciała rzęskowego i uwypuklenie soczewki, wzrost wydzielania gruczołów nosowych, łz-wych i ślinowych i przewodu pokarmowego, obniżenie częstości i siły skurczów mięśnia sercowego, rozszerzenie naczyń, opon miękkich mózgu i zewn. narządów płciowych.
PRZYZĘBICA, paradentoza, parodontoza, proces zanikowy tkanek przyzębia, powodujący tworzenie się patol. kieszonek dziąsłowych i ich pogłębianie się, co prowadzi do stopniowego odsłaniania korzeni zębów. Zanik kości wyrostka zębodołowe-go postępuje wolno, ale stale, przez co dochodzi do rozchwiania, przemieszczenia i wypadania zębów. P. przebiega na ogół bez objawów zapalnych;
czasami mogą wystąpić objawy przewlekłego zapalenia dziąseł, czasem jest ono powikłaniem wtórnym. Miejscowymi przyczynami p. mogą być: przeciążenie zgryzu, zgryz urazowy, zaburzenia przemiany materii w przyzębiu, brak higieny jamy ustnej; przyczynami ogólnymi bywają: zaburzenia przemiany materii, czynniki nerwowe, niedobór witamin, choroby przewodu pokarmowego, konstytucjonalna skłonność i dziedziczność schorzenia. Leczenie polega na stosowaniu środków przeciwzapalnych, bakteriobójczych i ściągających; wykonuje się korekturę zgryzu lub zabiegi chir.: kiuretaż kieszonek przyzębia lub ich wycięcie, plastykę wyrostka zębowego i dziąsła, plastykę przedsionka. Rozchwiane zęby wzmacnia się specjalnymi podwiązkami lub obejmuje specjalnymi szynami. Zaleca się zabiegi balneo- i fizykoterapeutyczne.
PRZYZWOJAK, nowotwór łagodny występujący tam, gdzie znajdują się ciałka przyzwojowe niechromochłonne obwodowego układu nerw. (np. na szyi, uchu, w śródpiersiu). Jest to niewielki guzek dobrze odgraniczony od otoczenia, wzrastający powoli, łagodny, nie dający przerzutów i nawrotów. Leczenie operacyjne.                                                                                                                                                            PRZYŻEGANIE ?kauteryzacja.                                                                                                                                            PSEUDOHEMOFILIA ? krwinki płytkowe.
PSEUDOLOGIA, skłonność do opowiadania nieprawdziwych historii, prawie zawsze przedstawiających opowiadającego w korzystnym świetle. P. różni się od zwykłego kłamstwa tym, że opowiadający sam niezupełnie ściśle rozgranicza prawdę od własnej fantazji. Zob. też osobowość histeryczna.
PSYCHASTENIA, odmiana ? nerwicy, uważana za identyczną z nerwicą natręctw. Psychasteników cechuje wzmożona skłonność do rozważań, wyjątkowo nasilona—>ambiwalencja i —> ambitendencja, trudności w podejmowaniu decyzji, brak pewności siebie. Wielu autorów uważa p. za formę nerwicy, przypominającą łagodne postacie —> schizofrenii.
PSYCHEDRYNA ? amfetamina.                                                                                                                                                         PSYCHIATRIA, dziedzina medycyny, nauka o chorobach psych., ich przyczynach, objawach, zasadach rozpoznawania, sposobach leczenia. Współczesna p. w coraz większym stopniu korzysta z osiągnięć —>-psychologii (klinicznej), socjologii, antropologii i wielu in. nauk. W rezultacie p. w coraz większym stopniu staje się dziedziną interdyscyplinarną, a tradycyjny model med. p. zastępowany jest przez model społ. (? psychologia humanistyczna). Oznacza to, że zaburzenia psych. przestają być traktowane jako zaburzenia funkcji mózgu, lecz jako 
rezultat określonych interakcji społ. Techniki —> leczenia biologicznego uzupełniane są lub zastępowane prze —> psychokorekcyjne metody; lekar przestaje być jedyną osobą uczestniczącą w terapii, a szpital psychiatr. jedynym miejscem przewidzianym do leczenia. W Polsce istnieje Polskie Towarzystwo Psychiatryczne, posiadające swój własny organ „Psychiatrii Polska".
PSYCHIKA, całokształt procesów i cech psych. istot żywych, funkcji mózgu; jest przedmiotem badań psychologii. W węższym znaczeniu specyficzna organizacja procesów i cech psych. charakterystycznych dla dane jednostki lub typowa dla pewnej grupy społecznej.

PSYCHOANALIZA: l) kierunek w psychologii XX w., stworzony przez | S. Freuda (—» freudyzm), wyjaśniający strukturę, funkcjonowanie i rozwój osobowości człowieka oraz zjawisk;
historyczno-społ. działaniem nieświadomych instynktów, popędów i dążeń pozostających we wzajemnym konflikcie; 2) metoda leczenia zaburzeń psych. polegająca na wykrywaniu, interpretacji i rozwiązywaniu nie uświadomionych konfliktów emocjonalnych i utajonych konfliktów pacjenta; stosował w —> psychoterapii (głębokiej).
PSYCHOBIOLOGIA, kierunek  w psychiatrii zapoczątkowany i rozwijani przez amer. psychiatrę A. Meyerą P. kładła nacisk na jedność organizmu konieczność traktowania organizm) w ścisłym związku z wpływami środowiska zewn. P. odegrała dużą rolę torowaniu drogi dla nowoczesnej psychiatrii społecznej.
PSYCHOCHIRURGIA, jedna z metod —> leczenia biologicznego w psychiatrii. W pierwotnej formie p. polegała na  przecinaniu szlaków nerw.   łączących płaty czołowe z głębiej leżącymi strukturami mózgu (czołowa —> leukotomia). Metoda ta została zarzucona z powodu poważnych i nieodwracalnych zmian w funkcjonowaniu psych. chorych.
PSYCHODEGRADACJA ALKOHOLOWA, pojęcie wyrażające stan zaawansowanej desocjalizacji stanowiącej konsekwencje —> alkoholizmu. W p.a. szczególną rolę odgrywa zanik standardów i norm moralnych, związany z utratą przez alkoholika związków społ. i niezdolnością do przeżywania poczucia winy. P.a. może ulec złagodzeniu pod wpływem leczenia.
PSYCHODRAMA, technika oddziaływania psychokorekcyjnego, wykorzystywana często do diagnozy i —> psychoterapii, operająca się na mechanizmie projekcji (? mechanizmy obronne psychologiczne). Wprowadzona w 1938, polega na wyrażaniu przeżyć i konfliktów pacjentów w formie improwizowanego przedstawienia teatralnego. Zob. psychokorekcyjne metody.
PSYCHOFARMAKOTERAPIA, leczenie psychotropowe, leczenie za pomocą środków psychotropowych (—» leki psychotropowe), tj. związków chem., które działając na ośrodkowy układ nerw. wpływają na zmianę zachowania: uspokojenie, pobudzenie, podwyższenie lub obniżenie nastroju, redukcję lęku. Używając środków psychotropowych odpowiednio do obserwowanych u chorego stanów psych. można modyfikować jego emocje i zachowanie, tak aby uzyskać pożądane efekty terapeutyczne. Znanych jest obecnie kilkaset różnych związków chem. wykorzystywanych w psychofarmakologii. Chociaż ta obfitość środków i spektakularność wywoływanych przy ich pomocy doraźnych efektów rodzi u wielu psychiatrów wielkie nadzieje, warto pamiętać, że skuteczność p., oceniana w perspektywie dłuższych okresów terapii, jest ograniczona, a równocześnie posiada wiele potencjalnych niebezpieczeństw, jak np. możliwość lekomanii (—> lekozależność).
PSYCHOFIZJOLOGIA, nauka o zależnościach między procesami psychol. i fizjol. Odpowiednikiem p. w medycynie jest —> medycyna psychosomatyczna. W ostatnich 20 latach p. jest jedną z najbardziej dynamicznie rozwijających się dziedzin. Rozwija się ona na styku nauk psychol. i biol med. Typowym przykładem zainteresowań p. może być problematyka psychologicznego —> stresu. W wielu badaniach wykazano, że sytuacjom wywołującym strach, złość i inne stany emocjonalne lub uczuciowe towarzyszą zmiany fizjol., które mogą być wykryte niemal w każdym narządzie organizmu. Wzrasta poziom —> neurohormonów (np. adrenaliny), przyspiesza się czynność serca, podnosi się ciśnienie tętnicze krwi, przyspiesza się i pogłębia oddech itp.
PSYCHOGENNE CZYNNIKI, czynniki zewn., środowiskowe, warunkujące występowanie zaburzeń psych. (—> zaburzenia psychiczne, przyczyny).
PSYCHOGRAM, profil testowy, wykres przedstawiający wyniki badań dokonanych za pomocą wielu testów u jednej osoby lub u grupy osób. Wyniki te zaznacza się na równoległych, jednakowej wielkości skalach i łączy je linią łamaną, co pozwala natychmiast dostrzec podwyższone i obniżone wyniki.
PSYCHOKINEZJA -> spostrzeganie pozazmysłowe.
PSYCHOKOREKCYJNE METODY, różne sposoby oddziaływania psychol., zmierzające do usunięcia lub złagodzenia zaburzeń zachowania, albo do uformowania pożądanych zachowań. Metody te (—> psychoterapia, rehabilitacja psychiatryczna, leczenie pracą, terapia zajęciowa, resocjalizacja) stosowane są u ludzi z różnymi formami zaburzeń psych., a także coraz częściej u ludzi psych. zdrowych, w celu umożliwienia im nabycia specjalnych umiejętności zawodowych. Zob. też grupy treningowe.
PSYCHOLOGIA, nauka o zachowaniu się człowieka i zwierząt wyższych. P. wiąże się z antropologią, socjologią, biologią (teoria ewolucji, dziedziczności), fizyką (aparatura badawcza), fizjologią, medycyną, a zwłaszcza z psychiatrią. Za początek p. jako dyscypliny nauk. uważa się moment utworzenia w Lipsku (1879) przez W. Wundta eksperymentalnej pracowni psychol. W zależności od metod dowodzenia twierdzeń, p. dzieli się na p. filozoficzną (racjonalną, dedukcyjną, spekulatywną), wyprowadzającą swe twierdzenia z ogólnofilozoficznych założeń, i p. empiryczną (doświadczalną), czerpiącą swe twierdzenia z uogólnień prawidłowości obserwowanych w otoczeniu. Główne kierunki:
introspekcyjna, —> behawioryzm i głębi; l) p. introspekcyjna zajmuj się opisem zjawisk psych. człowiek rozumianych jako przeżycia świadome, posługując się metodą —> introspekcji. Z p. introspekcyjnej wyłoniły się następnie: p. elementów (atomistyczna), traktująca złożone zjswiska psych. jako mechaniczną sumę bardziej elementarnych zjawisk (—> wrażenia, przedstawienia) i p. całości (postaci), traktująca złożone zjawiska psych. jako jednorodne całości (postaci), w których dopiero wtórnie można wyróżnić części, przy czym obowiązuje prymat całości nad częściami, 2) ?behawioryzm (p. obiektywna) zajmuje się zachowaniem zewn. ludzi i zwierząt rozpatrywanym w kategoriach ? bodziec (S) ? reakcja (R), a podstawową metodą jest —> eksperyment. Z p. obiektywnej wyłonił się kierunek zw. neobehawioryzmem, wprowadzający do schematu S zmienne pośredniczące, tj. czynniki wewn. (—» nawyk, —> popęd); 3) p. głębi (p. psychoanalityczna, psychoanaliza Freuda) przyjmuje za przedmiot badań nieświadome zjawiska psych. prowadzące często do powstania
—> kompleksów, wydobywane z podświadomości pacjenta przez: —» hipnoze, sugestię, analizę marzeń senny metodę    swobodnych   skojarz Wariantami p. głębi są; a) p. indywidualna A. Adiera, w której najważniejszym motywem postępowania jest
—> instynkt mocy, rodzący w razifr niezaspokojenia kompleks niższości b) p. analityczna C.G. Junga wg której motorem działania jest
libido; c) psychoanaliza społeczna, odrzucająca znaczenie popędów biol., podkreślająca znaczenie stosunków międzyludzkich, potrzeby akceptacji, miłości, których niezaspokojenie prowadzi do powstania —» lęku leżącego u podłoża —> nerwic.
P. stosowana dzieli się na: l) p. kliniczną, zajmującą się zaburzeniami czynności ludzi, ich trudnościami życiowymi mającymi źródło psychol.;
2) p. sądową (kryminalną), koncentrującą się na problemach przestępstw, sytuacji człowieka więzionego; 3) p. pracy, analizującą właściwości psych. i czynności wykonywane przez pracownika W celu maksymalnego przystosowania maszyn do cech psych. i fiz. człowieka; 4) p. wychowawczą (pedagogiczną), zajmująca się ustaleniem doboru treści —> nauczania, —> wychowania, doskonaleniem metod, za pomocą których procesy te są przeprowadzane.
PSYCHOLOGIA GŁĘBI ?psychologia.
PSYCHOLOGIA HUMANISTYCZNA, rozwijane w ostatnich 10-15 latach nowe podejście w psychologii do człowieka i terapii (m.in.?dezyntegracja pozytywna). P.h. określa się często jako trzecią siłę w psychologii, która przeciwstawia się ? psychoanalizie i —» behawioryzmowi. W przeciwieństwie do psychoanalizy, P.h. koncentruje się na człowieku zdrowym, a nie chorym. W porównaniu natomiast z behawioryzmem odstępuje od zasady prymitywnego determinizmu w odniesieniu do człowieka. P.h. uważa, że człowiek jest zbyt skomplikowany, a jego zachowanie zależy od zbyt wielu czynników zewn. i wewn., by można je było sprowadzić do prostych reguł behawioralnych. P.h. reprezentuje całościowe podejście do problemów człowieka; z reguły zakłada, że najbardziej wartościowe cechy ludzkie powstają w wyniku długotrwałego rozwoju w sprzyjających warunkach zewn. i dlatego w centrum swoich zainteresowań stawia problematykę potrzeb człowieka. Większość psychologów humanistycznych zakłada, że natura człowieka jest dobra, co oznacza odrzucenie koncepcji instynktu śmierci wprowadzonej przez wczesną psychoanalizę. P.h. odrzuca tezę, że celem terapii zaburzeń psych. powinno być przystosowanie jednostki do społeczeństwa, stojąc na stanowisku, że takie przystosowanie może prowadzić do zniszczenia twórczego potencjału jednostki, która nie godzi się z zastanymi warunkami i dlatego czasami może być traktowana jako osoba chora psychicznie.
PSYCHOLOGIA POSTACI, teoretyczny system w psychologii zajmujący się właściwościami  funkcjonowania całości jakiegoś układu lub systemu, np. psychiki, składającego się z wielu elementarnych części. P.p. pod wieloma względami może być uważana za pewnego rodzaju przeciwieństwo —> behawioryzmu, który zajmuje się przede wszystkim fragmentami całości. P.p. odgrywa dużą rolę w badaniu prawidłowości procesu spostrzegania. Stwierdza ona, że spostrzeganie figury zdeterminowane jest w znacznym stopniu tłem. W oparciu o p.p. rozwinął się kierunek ? psychoterapii postaci.
PSYCHOLOGIA RÓŻNIC INDYWIDUALNYCH, nauka zajmująca się badaniem przyczyn stosunkowo trwałych różnic indywidualnych w budowie ciała lub zachowaniu się ludzi, bądź też osobników należących do tego samego gatunku. P.r.i. nie zakłada, jak czyniły to wcześniejsze szkoły zajmujące się —> temperamentem, że różnice indywidualne są zdeterminowane genet. Okazuje się bowiem, że ważnym czynnikiem kształtującym różnice indywidualne mogą być. różnice w doświadczeniach wczesnodziecięcych, jak również różnice wynikające z indywidualnego kształtowania się stylu reagowania lub stylu regulacji.
PSYCHOMIMETYKI ? halucynogeny.
PSYCHONERWICE ? nerwice.
PSYCHOPATIA ? osobowość antysocjalna.
PSYCHOPATOLOGIA, nauka zajmująca się czynnikami determinującymi zaburzenia psych. oraz mechanizmami rozwijana się tych zaburzeń. Do najważniejszych czynników, którymi zajmuje się p., należą czynniki psychol. i społ., zwłaszcza związane z sytuacjami rodzinnymi z dzieciństwa lub z aktualnymi trudnościami współżycia bliskich sobie ludzi. Wielu psychiatrów przypisuje dużą rolę czynnikom genet. i toksycznym.
PSYCHOPROFILAKTYKA, nauka zajmująca się zapobieganiem chorobom psych. Zamierzenia p. zależą w znacznym stopniu od znajomości czynników i mechanizmów zaburzeń. Zob. też: psychopatologia, --higiena psychiczna. 
PSYCHOTECHNIKA, dział psychologii stosowanej (—» psychologia/
zajmujący się badaniem cech psych. człowieka przy użyciu ?testów, w celach psychologicznej analizy pracy (psychologia pracy), selekcyjnych i poradnictwa zawodowego,             
PSYCHOTERAPIA, różne sposobi by oddziaływań psychol. zmierzających do usunięcia objawów nerwicowych (—> nerwice). P. polega na wykorzystywaniu wiedzy o mechanizmach psychol. dla uzyskania pożądanych efektów leczn., np. usunięcia fobii lub objawów histerycznych. Metody p. dzieli się na pośrednie i bezpośrednia Pierwsze polegają na oddziaływaniu na środowisko społ. pacjenta, np. —> terapia rodzin; drugie dzieli się na podtrzymujące i aktywne. Metody podtrzymujące polegają najczęściej na podnoszeniu wiary pacjenta we własne siły, uspokajaniu go, wywoływaniu w nim nadziei na możliwości skutecznego leczenia. Metody aktywn e dzieli się z kolei wg kryterium| oddziaływania na objawy (p. objawowa, powierzchowna) i przyczyny choroby (p. głęboka). Przykładem  p. powierzchownej może być terapia zachowania wprowadzona przez Wolpego i Eysencka. Metoda ta polegli na przewarunkowywaniu  zachowania się pacjenta. Terapeuta poprzestaje na powierzchownej analizie objawów w celu przygotowania odpowiedniego programu postępowania. P. nałogowego alkoholizmu polega np. na kojarzeniu smaku alkoholu z negatywną reakcją emocjonalną. W tym celu pacjent (lub grupa pacjentów) przyjmuje alkohol w warunkach przypominających zwykle okoliczności towarzyskie. Równocześnie pacjentom wstrzykuje się apomorfinę wywołującą silne mdłości. Po kilkakrotnym powtórzeniu tej procedury pacjent odczuwa mdłości na sam widok alkoholu. P. głęboka polega na odtworzeniu w toku zajęć historii życia pacjenta, w celu odkrycia nieświadomych konfliktów i prowadzi zwykle do wzbogacenia doświadczeń emocjonalnych chorego, wzrostu samoświadomości, przepracowania wzorców zachowania itp. Celem p. głębokiej jest więc wykrycie i usunięcie przyczyn nerwicy, a W rezultacie zlikwidowanie jej objawów. P. głęboka jest najskuteczniejszą formą p., wymaga jednak znacznego nakładu pracy ze strony psychoterapeuty i pacjenta i jest przedsięwzięciem długotrwałym. W ostatnich latach opracowano wiele technik—> psychoterapii grupowej, umożliwiającej objęcie tą formą pomocy liczniejszej rzeszy pacjentów. Zob. też: analiza bioenergetyczna, psychofarmakoterapia.
PSYCHOTERAPIA GRUPOWA, psychoterapia prowadzona z grupą 7-15 osób. P.g. wykorzystuje dla uzyskania efektów terapeutycznych —> procesy grupowe, łącząc je z różnymi technikami terapii. Wyróżnia się np. grupy psychoanalityczne, interpersonalne, psychodramatyczne, grupy prowadzone w oparciu o analizę tranzakcyjną, psychologię postaci i wiele in. P.g. uznana jest obecnie za najbardziej racjonalną, ekonomiczną i efektywną formę psychoterapii. P.g. można wykorzystywać do leczenia nerwic, psychoz, zachowań antysocjalnych, zaburzeń psychoseksualnych. Może ona opierać się na technikach słownych, bądź też bezsłownych. Zob. też: analiza transakcyjna, techniki niewerbalne.
PSYCHOTERAPIA INDYWIDUALNA, terapia polegająca na pracy jednego psychoterapeuty z jednym pacjentem. Klasycznym przykładem p.i. jest —> psychoanaliza. P.i. wykorzystywana jest także w leczeniu —» zaburzeń psychoseksualnych. Obecnie panuje dość powszechne przekonanie, że p.i. zdecydowanie ustępuje efektywnością psychoterapii grupowej. Formą pośrednią między p.i. a grupową jest —> psychoterapia postaci, w której najczęściej terapeuta pracuje z jednym pacjentem na tle grupy. P.i. można prowadzić równolegle do —> psychoterapii grupowej, w celu uzyskania lepszych efektów terapeutycznych w szczególnie trudnych przypadkach. Zob. też analiza transakcyjna.
PSYCHOTERAPIA POSTACI, podejście psychoterapeutyczne zdobywające sobie w ostatnich latach coraz więcej zwolenników, oparte na ? psychologii postaci (postać w jeż. niem.= Gestalt; słowo to często jest używane jako obiegowe określenie p.p. Gł. .tezy p.p.: człowiek stanowi niepodzielną całość; jego funkcjonowanie musi być rozpatrywane w ścisłym związku z jego sytuacją zewn.; przyczyny zaburzeń psych. wynikają gł. z nierozwiązanych, ciągnących się nawet latami konfliktów, które są stale podsycane przez aktualnie istniejący układ człowiek-otoczenie, analiza aktualnej sytuacji ma w związku z tym większą wartość niż poszukiwanie przyczyn, które ją wywołały. Opierając się na tych założeniach p.p. wykorzystuje najbardziej konsekwentnie zasadę „tu i teraz", zgodnie z którą należy poddawać drobiazgowej analizie zachowanie i emocje pacjenta występujące w grupie terapeutycznej i należy stwarzać sytuacje, które umożliwiłyby  dokonanie  bezpośredniej zmiany tych zachowań i emocji.
PSYCHOTROPOWE LEKI ? leki psychotropowe.
PSYCHOZA AFEKTYWNA ? psychoza maniakalno-depresyjna.
PSYCHOZA ALKOHOLOWA, psychoza występująca na podłożu—> alkoholizmu nałogowego i chronicznego. Najważniejsze z p.a. to: —» majaczenie alkoholowe (delirium tremens), halucynoza alkoholowa Wernickego, paranoja alkoholowa, psychoza Korsakowa.
PSYCHOZA CYKLICZNA ? psychoza maniakalno-depresyjna.
PSYCHOZA DOŚWIADCZALNA, stan psychozy wywołany w celach poznawczych podawaniem człowiekowi zdrowemu środków halucynogennych (—> halucynogeny). Najczęściej stosowanym środkiem dla wywoływania p.d. jest —> LSD.
PSYCHOZA INDUKOWANA ? obłęd.
PSYCHOZA KORSAKOWA, zaburzenie psych. występujące na podłożu przewlekłego alkoholizmu, w wyniku poważnych zmian patol. umiejscowionych w mózgu. Obraz klin. p.K. składa się z różnych zaburzeń właściwych —» otępieniu; czasami przeważają w nim objawy —> zespołu Korsakowa.
PSYCHOZA  MANIAKALNO-DEPRESYJNA, cyklofrenia, psychoza afektywna, cykliczna, jednostka chorobowa o przebiegu cyklicznym,
charakteryzująca się okresowym wystepowaniem zespołów faz —» manii —> depresji; w okresach między nimi chory nie wykazuje żadnych odchyleń od normy. Przyczyny choroby niejasne, na ogół przyjmuje się genetyczne uwarunkowania tej psychozy. Stany depresji stwierdza się w p.m.-d. znacznie częściej niż stany manii Pierwsze objawy choroby pojawiają się w okresie młodzieńczym. U tego samego chorego mogą występować stany tylko manii albo tylko depresjij lub na przemian stany manii i depresji. Czas trwania jednej fazy choroby może wahać się od paru tygodni do wielu lat. Właściwe leczenie skraca na ogół fazy choroby do najwyżej kilku miesięcy. W miarę trwania procesu chorobowego fazy p.m.-d. na ogół wydłużają się z jednoczesnym skróceniem okresów bezobjawowych. U wielu chorych kolejne fazy chorobowe wyzwalane są przez czynniki konfliktowe mają one, jak się wydaje, znaczenie prowokujące, a nie przyczynowe. Leczenie p.m.-d. wymaga stosowania -leków psychotropowych.
PSYCHOZA SYTUACYJNA, rodzaj —> psychozy; występuje pod wpływem szczególnie trudnych sytuacja życiowych, np. w czasie oczekiwania w więzieniu na wynik śledztwa — p. więzienna. P. więzienna występuje czasami po zapadnięciu wyroku na początku odsiadywania kary długoterminowego więzienia. P.s. mogą przyjmować postać urojeniową, obłędu (w tym przypadku występują urojenia niewinności lub urojenia darowania kary). Czasami p.s. przyjmuje postać zespołu. Gansera, polegającego na rzekomym otępieniu i zaburzeniach pamięci. P.s. występują zazwyczaj u osobników wykazujących różnego rodzaju zaburzenia rozwoju osobowości.
PSYCHOZA WIĘZIENNA ? psychoza sytuacyjna.
PSYCHOZOMIMETYKI ? halucynogeny.
PSYCHOZY, poważne zaburzenia psych. z reguły uniemożliwiające normalne funkcjonowanie społ. i często wymagające leczenia w szpitalu psychiatr. w niektórych okresach trwania choroby. Występują w wyniku zaburzeń w sferze emocjonalno-motywacyjnej, znacznie głębszych w porównaniu z —» nerwicami. Zaburzenia te wpływają z kolei na —> zaburzenia postrzegania i —» zaburzenia myślenia. P. występują często na podłożu różnego rodzaju —> zaburzeń psychoorganicznych, bądź też zakłóceń procesów fizjol. organizmu prowadzących do ? zaburzeń przytomności i świadomości. Obraz klin. p. cechuje wielka różnorodność. W porównaniu z nerwicami p. ogranicza lub uniemożliwia choremu krytyczną ocenę stanu swego zdrowia (brak poczucia choroby). Rozpoznanie p. w wielu przypadkach nie jest łatwe i wymaga b. starannej analizy objawów. Leczenie p. opiera się gł. na leczeniu —> lekami psychotropowymi i —> psychoterapią. Po opuszczeniu szpitala poddaje się chorego różnym formom —> rehabilitacji. Do p. należą na.in.: —> schizofrenia, psychoza maniakalno-depresyjna (afektywna), obłęd, psychoza alkoholowa, parafrenia.
PSYLOZA, przewlekła choroba o niewyjaśnionej etiologii, przebiegająca bez gorączki, nawracająca, charakteryzująca się zapaleniem języka, wzdęciami, stolcami tłuszczowymi, postępującym wychudzeniem, niedokrwistością, charłactwem. Niektóre dane epidemiol. nasuwają przypuszczenie, że pierwotny mechanizm p. może być pochodzenia żak., jednakże sprawy pokarmowe dominują w etiologii i leczeniu tej choroby. P. występuje gł. na Dalekim Wschodzie, w Indiach, na Cejlonie, na półkuli zach. w Puerto Rico i sporadycznie w Ameryce Pn. Rozpoznanie na podstawie objawów klin. i badań laboratoryjnych. Leczenie długotrwałe pod kierunkiem lekarza specjalisty.
PTASIA CHOROBA, papuzia choroba, omitoza, odzwierzęca wirusowa choroba żak., przebiegająca najczęściej w postaci śródmiąższowego zapalenia płuc. Rezerwuarem zarazka jest ptactwo dzikie i hodowlane. Zakażenie następuje najczęściej przez wdychanie kurzu zanieczyszczonego kałem lub wydzielinami z nosa chorych ptaków, a także przez bezpośredni z nimi kontakt. Okres wylęgania 7-14 dni. Natężenie objawów różne:
od lekkich stanów gorączkowych do ciężkich stanów toksycznych. Początek nagły, z dreszczami, bólami głowy, wysoką gorączką, ogólnym rozbiciem. Po kilku dniach pojawiają się zmiany płucne o niewyraźnej syroptomatyce (umiarkowany kaszel, skąpa wydzielina, niekiedy zabarwiona krwiste). Po 2-3 tygodniach objawy cofają się, ale zmiany radiologiczne w płucach utrzymują się jeszcze przez 6-8 tygodni.
Leczenie: antybiotyki, środki krążeniowe i ogólnie wzmacniające. Zapobieganie: izolacja chorych w szpitalach żak., przestrzeganie przepisów sanitarnych obowiązujących w hodowli drobiu i in. "ptaków.
PTOZA, opadnięcie, obniżenie się;najczęściej dotyczy trzew (—> opuszczenie trzew) lub powieki górnej. Przyczyną p. powieki górnej może być porażenie mięśnia dźwigacza górnej powieki uwarunkowane dziedzicznie lub nabyte w wyniku porażenia nerwu okoruchowego, a także w przebiegu —> miastenii i —> jaglicy.
PTS —> Polskie Towarzystwo Stomatologiczne.
PTYALINA, enzym trawienny z grupy amylaz, zawarty w —> ślinie, produkowany przez —> ślinianki: przyuszną i podżuchwową (w mniejszym stopniu). P. rozkłada skrobię i glikogen na maltozę, maltotriozę i dekstryny. Działa w jamie ustnej, przełyku i żołądku, dopóki treść pokarmowa nie zostanie zakwaszona przez kwas solny poniżej pH 6,6.
PUCHLINA, gromadzenie się nadmiernej ilości wody (płynu obrzękowego) w jamach ciała, może dotyczyć jamy otrzewnej — p. brzuszna (—> wodobrzusze), jamy opłucnej — p. opłucnej, worka osierdziowego oraz jamy czaszkowej (—> wodogłowie). Przyczyną p. są te same czynniki, które wywołują —> obrzęki. P. opłucnej powstaje wskutek nagromadzenia się niezapalnego (przesiękowego) płynu w opłucnej. Najczęstszą przyczyną p. jest przewlekła niewydolność krążenia (? niewydolność), rzadziej niedobiałczenie (hipoproteinemia) w przebiegu —» zespołu nerczycowego i—> marskości wątroby. P. opłucnej może być również spowodowana zmianami chorobowymi przewodu piersiowego (urazy, nowotwory). Towarzyszy niekiedy łagodnym guzom jajnika (tzw. zespól Meigsa).
PUDRY ? zasypki.
PUDRY PŁYNNE ? papki.
PULMOANGIOGRAFIA, kontrastowe badanie radiologiczne naczyń płucnych, polegające na wstrzyknięciu ?środka cieniującego do żył łokciowych lub przez cewnik do prawego serca albo do pnia tętnicy płucnej oraz wykonaniu seryjnej dokumentacji zdjęciowej. Znajduje zastosowanie w wadach rozwojowych, zmianach chorobowych naczyń płucnych, w guzach i zawałach płucnych. P. wybiórcza polega na wybiórczym wprowadzeniu specjalnego —> cewnika (naczyniowego), pod kontrolą wzrokową we —> wzmacniaczu elektronowym obrazu rentgenowskiego, do wybranych rozgałęzień płatowych lub segmentowych tętnicy płucnej, a następnie uwidocznieniu ich na zdjęciach seryinych przez wstrzyknięcie środka kontrastowego.
PULS ? tętno.
PULWERYZATOR, przyrząd służący do rozpylania sproszkowany lub płynnych środków leczn. i owadobójczych. Najprostszy konstrukcyjnie p. składa się z dwóch pod kątem prostym ustawionych rurek, z których jedna umieszczona jest w płynie, a  drugą wdmuchuje się powietrze.
PUŁAP TLENOWY ? pochłania nie tlenu maksymalne.
PUNKCJA ? nakłucie.
PUNKCJA WIERTARKOWA ?oligobiopsja.
PUNKT APTECZNY, placówka społ. służby zdrowia, zaopatrująca ludność w leki gotowe w opakowaniach fabrycznych i fasunkowych, nie zawierające trucizn ani środków odurzających (za specjalnym zezwoleniem leki mogą być rozfasowywane w p.a.). p.a. rozprowadzają również materiały opatrunkowe, odżywki, środki dezynsekcyjne i dezynfekcyjne. Istnieje kilka typów p.a. Kierownikiem p.a. może być osoba posiadająca prawo samodzielnego wykonywania w aptece czynności fachowych w pełnym lub ograniczonym zakresie (zarządzenie Ministra Zdrowia z 17 VI 52 r.), a także upoważniony lekarz, felczer, pielęgniarka. P.a. istnieją w wiejskich ośrodkach zdrowia i niektórych przychodniach (rejonowych, przemysłowych).
PUNKT IZOELEKTRYCZNY, punkt pH;, pH roztworu, przy którym kwasowe i zasadowe grupy związku chem. są zdysocjowane w jednakowym stopniu. W pHi cząsteczki związku mają zerowy ładunek sumaryczny, w pH < pHf ładunek dodatni (są kationami), w pH > pH, — ładunek ujemny (są anionami).
PUNKT Mac-BURNEYA, punkt umiejscowiony w odległości 4—5 cm od prawego górnego przedniego kolca biodrowego na linii łączącej ten kolec z pępkiem. Bolesność uciskową w tej okolicy stwierdza się w zapaleniu—» wyrostka robaczkowego.
PUNKT pH,? punkt izoelektryczczny.
PUPILOSKOPIA ? skiaskopia.
PURKYNE Jan Ewangelista, ur.
17 XII 1787, zm. 28 VII 1869, czes. lekarz fizjolog, przyrodnik i matematyk; prof. fizjologii na uniw. we Wrocławiu (1823-50) i Pradze (od 1850), jeden z twórców nowożytnej fizjologii. Zorganizował pierwszy w Niemczech zakład fizjologii eksperymentalnej (1839). Autor 127 prac w językach: łac., niem., czes., poi., obejmujących fizjologię, anatomię, embriologię, przyrodoznawstwo, a także filozofię oraz filologię. Uwypuklił rolę —> komórki jako zasadniczego elementu w budowie tkanek (wprowadził pojęcie —» protoplazmy (1839);
odkrył pęcherzyk zarodkowy i specjalne komórki w móżdżku (komórki P.) oraz włókna w sercu (włókna P. —> bodźco-przewodzący  układ  serca), badał narządy zmysłów (gł. wzroku — zjawisko Purkyniego); odkrył znaczenie linii papilarnych dla identyfikacji człowieka (1823) i ruch rzęskowy (1835). Działał na polu społ.-literackim i politycznym w narodowym ruchu czes., władał językiem poi. i utrzymywał żywe kontakty z pol. uczonymi i lekarzami.
PURYNA, heterocykliczna zasada organiczna zawierająca 4 atomy azotu w cząsteczce. Pochodne p. — adenina i guanina — wchodzą w skład: —> nukleozydów, nukleotydów i kwasów nukleinowych (DNA i RNA). Końcowym produktem metabolizmu p. w organizmie człowieka jest —?kwas moczowy.
PUW, puw —> wskaźniki próchnicy.
PYKNIK —> konstytucjonalny typ.
PYLICA PŁUC, przewlekła choroba zawodowa układu oddechowego, wywołana długotrwałym wdychaniem pyłów zatrzymujących się w utkaniu płucnym i wywołujących reakcje tkankowe. W zależności od rodzaju reakcji tkankowej rozróżnia się p.p. kolagenowe (zwłókniające) i niekolagenowe (niezwłókniające). Do pylic kolagenowych należą: —> krzemica, azbestoza, pylica węglowa, lalkowa, aluminiowa. Prowadzą one do rozwoju nieodwracalnych zmian bliznowatych w płucach i rozległego zwłóknienia utkania płucnego ze zniszczeniem struktury pęcherzyków płucnych. Na czoło objawów klin. wysuwają się objawy zależne od przewlekłego nieżytu oskrzeli i rozedmy płuc: duszność, kaszel, krwioplucie, bóle w klatce piersiowej. Z biegiem czasu dochodzi do powstania przewlekłego ? serca płucnego i niewydolności krążenia. Leczenie p.p. jest wyłącznie objawowe i polega na opanowaniu nieżytu dróg oddechowych, niewydolności oddechowej i krążenia. Dlatego i też zasadnicze znaczenie ma profilaktyka zarówno techniczna (chronienie f atmosfery środowiska pracy przed szkodliwymi zanieczyszczeniami), jak i lek. (możliwie wczesne rozpoznanie, zmiana pracy itp.).
P.p. niekolagenowe (nie zwłókniające) wywołane są wdychaniem pyłów chem. obojętnych (tlenek cyny, siarczan baru, tlenki żelaza). Tworzą
one skupiska w tkance płucnej, którym towarzyszą tylko nieznaczne odczyny tkankowe. Mogą one jednak usposabiać do nieżytów oskrzeli.
Do pneumopatii zawodowych spowodowanych wdychaniem pyłów zalicza się również berylozę, zmiany nowotworowe wywołane wdychaniem niektórych pyłów oraz tzw. pylicę organiczną. Beryloza, zw. też ziarniniakowatością płuc, występuje u robotników narażonych na wdychanie pyłu berylu i jego związków. Podstawowym zaburzeniem jest upośledzenie dyfuzji tlenu przez błonę pęcherzyków płucnych. Występuje duszność wysiłkowa, kaszel napadowy, sinica. Badanie radiologiczne wykazuje guzkowate zacienienia w płucach ogniska —> rozedmy oraz powiększę;
węzłów chłonnych. Beryloza prowadzi do powstania przewlekłego serca płucnego i niewydolności krążenia. Przewlekłe wdychanie pyłów arsenu, chromu, kobaltu, niklu, uranu wiedzie u niektórych osób do powstania raka oskrzeli. Wdychanie pyłów organicznych (butwiejące siano, słoma, trzcina cukrowa, pasza, proso, owies, jęczmień, kukurydza, tytoń, miąższ buraków, nawóz, odchody i pierze ptaków, włókno bawełny, pył kory klonowej) prowadzi do immunizacji chorego i wytwarzania—> przeciwciał. Reakcja antygen-przeciwciało zachodzi w pęcherzykach płucnych, prowadząc do ich alergicznego zapalenia. Objawy chorobowe występują po każdym zetknięciu się z antygenem; doprowadzają one do zwłóknienia śród-miąższowego płuc. Do najczęstszych stanów chorobowych tego typu należą:
choroba hodowców gołębi, choroba farmerów i —> bysynoza (choroba pracowników przemysłu włókienniczego).
PYOPEN ?karbenicylma.                                                                                                                                                                             PYRALGINA —» noramidopiryna.                                                                                                                                                  PYRIMETAMINA,  Daraprim, Malocide, lek przeciwzimniczy; działa silniej od proguanilu, niszczy postacie erytrocytarne i pozaerytrocytarne, me działa na gametocyty; stosowany również w leczeniu —> toksoplazmozy i —> czerwienicy (prawdziwej). Nieodpowiednie dawkowanie prowadzi do powstania szczepów opornych. Antagonista —» kwasu foliowego.
PZH —> Państwowy Zakład Higieny.

Q
QUABAINE-?strofantyna G.                                                                                                                                                                                      QUINCKE Hemrich Irenaeus,
ur. 26 VIII 1842, zm. 19 V 1922, niem.. lekarz internista; prof. chorób wewn. uniw. w Bernie (od 1873), w Kilonii (1878-1908). Klinicysta i pedagog. W 1882 opisał ostry, miejscowy obrzęk
skóry  zw. obrzękiem Quinckego. W 1886 wykrył jedną z przyczyn grzybicy woszczynowej (—» grzybice skóry). W 1888 zalecał częściowe wycinanie żeber (—> torakoplastyka) w leczeniu jamistej gruźlicy płuc. W 1891 wprowadził do praktyki klin.—> nakłucie lędźwiowe.             R
RABARBAR ? rzewień.
RABELAIS Francois, ur. 1494, zm. 1553, franc. pisarz i lekarz. W 1527 porzucił zakon i rozpoczął studia lekarskie w Montpellier, gdzie w 1530 uzyskał stopień bakałarza, a potem został prof. medycyny. Tłumaczył dzieła klasyków medycyny, ogłosił kilka własnych prac lek.; pracował w szpitalu w Lyonie, potem był lekarzem miejskim w Metzu. Sławę zdobył literackim dziełem satyrycznym Gargantua i Panta-gruel (1532), w którym zwalczał scholastycyzm i wsteczność nauki średniowiecznej oraz ośmieszał lekarzy, ulegających przesądom i nielogicznym dogmatom.
RABKA ZDRÓJ, m. w woj. nowosądeckim, położone w Beskidzie Zach., w kotlinie na pograniczu masywów górskich Gorce i Beskid Wyspowy, na wys. 500-560 m n.p.m. O właściwościach leczn. R. wspomina już Długosz w 1254. Karierę uzdrowiskową zrobiła Rabka dzięki prof. —> J. Dietlowi, założycielowi Komisji Balneologicznej Tow. Naukowego Krakowskiego. Badania przeprowadzone w 1861 wykazały, że solanki ze źródeł rabczańskich należały wówczas do najwartościowszych w Europie solanek jodowo-bromkowych. Rabka zyskała międzynarodową sławę gł. jako uzdrowisko dziecięce. Klimat uzdrowiska, charakterystyczny dla dolin i kotlin śródgórskich, jest korzystny dla leczenia chorób objętych wskazaniami uzdrowiskowymi. Wody leczn. chlorkowo-sodowe, bromkowe, jodkowe eksploatowane są | z odwiertów: „Warzelnia", „Bolesław",', „Rafaela" i .„Helena" oraz z szybu „Krakus". Borowina dowożona jest ze złoża torfu Czarnego Dunajca. W Rabce czynne są: pijalnia wód mineralnych, zakład przyrodoleczn., baseny  leczn. oraz basen na rzece Poniczanka, tory do terapii ruchowej i sale gimnastyczne. Oprócz szpitali uzdrowiskowych, licznych sanatoriów, obiektów profilaktyczno-wypoczynkowych w uzdrowisku znajduje się wiele obiekt wczasowych. Zakład przyrodoleczn.
prowadzi: kąpiele mineralne solankowe i kwasowęglowe, zawijania borowinowe, hydroterapię, inhalacje, masaż leczn., elektro-, światło- i ciepłolecznictwo. Ukierunkowanie lecznicze dla dorosłych: choroby układów krążenia i oddechowego; dla dzieci: choroby układu oddechowego oraz reumatyczne,
układu krążenia, układu wydzielania wewn. i przemiany materii.
RACJA POKARMOWA, zestawienie produktów przeznaczonych do spożycia jednorazowego lub w ciągu dnia, tygodnia itd., opracowane dla ułatwienia planowania wyżywienia człowieka lub grupy ludzi. Wartość odżywcza r.p. powinna być zgodna z —» normą żywienia   zalecaną. Normy żywienia można realizować z zastosowaniem zarówno produktów tanich, jak i kosztownych (np. jako źródło wysokowartościowego białka można przyjąć twaróg lub dorsza, ale również polędwicę wołową); racje pokarmowe o 4 poziomach kosztów przedstawiono w tabeli na s. 1037; wszystkie one zaspokajają zapotrzebowanie żywieniowe danej grupy.
RACJONALIZACJA, interpretacja, w sposób subiektywnie wiarygodny, dający się zaakceptować przez —> superego, własnego postępowania impulsywnego lub zachowań wynikających z nieakceptowanych motywów. Zob. też: mechanizmy obronne psychologiczne, zaburzenia myślenia.
RACZKOWANIE, chodzenie na czworakach; sposób poruszania się niemowląt w III kwartale życia, ok. 8 miesiąca, po uprzednim okresie pełzania. R. poprzedza samodzielne chodzenie.
RAD: l) dwuwartościowy pierwiastek (metal) odkryty przez Marię Skłodowską-Curie i Piotra Curie w 1898, jeden z naturalnych pierwiastków promieniotwórczych. Rozpada się powoli, wytwarzając radon (emanacja radowa) i hel; okres połowicznego zaniku wynosi 1590 lat. Działanie biol. r. zależy od wydzielanych przez niego 3 rodzajów ?  promieniowania: alfa, beta i gamma. Promieniowanie r. wywołuje w żywym ustroju szereg zaburzeń fizyko-chem. i biochem., a w następstwie zaburzenia czynności jego komórek i tkanek. Promieniowanie alfa ma b. silne właściwości jonizujące, ale jest mało przenikliwe i zatrzymywane jest już przez zrogowaciałą warstwę naskórka. Z tego powodu działanie chorobotw. zewn. napromienienia promieniami alfa jest niewielkie. Jednakże po przedostaniu się r. do wnętrza ustroju promieniowanie alfa może powodować duże zniszczenie otaczającej tkanki (skażenie wewn.). Promieniowanie betą ma większą przenikliwość niż alfa; przenika przez skórę i może uszkadzać tkanki głębiej położone. Największą przenikliwością odznacza się promieniowanie gamma; przenika ono z łatwością przez ciało człowieka; zatrzymują je dopiero grube osłony z ołowiu, beton czy baryt. R. jest stosowany w postaci soli (najczęściej jako siarczan) w celach radioterapeutycznych, gł. w radioterapii nowotworów, zwykle w kombinacji z napromienieniem promieniami rentg.; 2) jednostka dawki —> promieniowania jonizującego pochłoniętego przez ciało w wyniku napromienienia; dawka pochłonięta jest równa l rd., jeśli l g materii pochłonie energię równą 100 ergom. Jednostką pochodną jest milirad = = 0,001 rd. W układzie SI l rd = =0,01 dżul-kg-1 (J-kg-1).
RADIOBIOLOGIA, nauka o wpływie ?promieniowania jonizującego na organizmy żywe i ich procesy życiowe. Prowadzi badania zmian w podstawowych procesach biochem. i biofiz. zachodzących pod wpływem działania promieniowania oraz w reakcji komórek, tkanek, narządów i całego organizmu. Szczególnie duże znaczenie mają działy r. zajmujące się badaniem działania promieniowania jonizującego na zespoły —> genów i układ krwiotwórczy (? popromienna choroba) ; r. stanowi teoretyczną podstawę radiologii lekarskiej.
RADIOLOGIA, nauka o różnych rodzajach —> promieniowania jonizującego ; w węższym znaczeniu, powszechniej używanym — dyscyplina medycyny i nauka zajmująca się wpływem tego promieniowania na organizm, ochroną przed ujemnymi skutkami napromieniowania (ochrona radiologiczna), a zwłaszcza zastosowaniem do rozpoznawania (—> rentgenodiagnostyka) i leczenia chorób (? radioterapia).
RADIOTERAPIA, promieniolecznictwo, leczenie ? promieniowaniem jonizującym w onkologii polegające na wykorzystaniu —> promienioczułości poszczególnych tkanek i nowotworów. Dawka leczn. ma na celu uszkodzenie nowotworu i zahamowanie zdolności rozmnażania komórek, bez poważnego uszkodzenia tkanek zdrowych. Źródłem promieniowania są: l) urządzenia do wytwarzania promieni X — aparaty rentg. (tzw. terapia konwencjonalna), urządzenia do terapii megawoltowej (generator Van de Graaffa, przyspieszacz liniowy, betatron);
2) naturalne pierwiastki promieniotw. (—> rad i radon); 3) izotopy promieniotw. (gł. cez 137, —> kobalt 60, także złoto 98, tantal 182, jod 131, fosfor 32, itr 90). Zob. też leczenie śródtkankowe w promieniolecznictwie.
RADIOTOKSYCZNOŚĆ, właściwość izotopów promieniotw. szkodliwego działania na żywe tkanki
organizmu ludzkiego lub zwierzęcego. W zależności od okresu połowicznego zaniku efektywnego izotopu, od energii i rodzaju emitowanego promieniowania, miejsca depozycji w organizmie przy skażeniu wewn. radionuklidy zostały podzielone na cztery grupy Izotopy o największej r. zaliczane są da grupy I (należy tu większość izotopów o dużej liczbie atomowej, wysyłających promieniowanie alfa); do dalszych grup zaliczono izotopy w ten sposób że im mniejsza r., tym większy numer kolejnej grupy.
RADUŃSKI Zygmunt, ur. 20 I 1874, zm. 31 XII.1941, pol. chirurg. od 1902 asystent-chirurg w Szpitalu Dzieciątka Jezus w Warszawie. W 190S aresztowany za działalność patriotyczną w PPS i zesłany na Syberię, gdzi dal się poznać jako znakomity lekarz . i chirurg. Po ucieczce z Syberii osiadł w 1907 w Krakowie, pracując w klinice prof. —> B. Kadera, habilitował się 1911. Od 1920 prof. chirurgii uniw. i Warszawie. Wychowawca szeregu wybitnych chirurgów pol. (m.in. —> J. Rutkowskiego i J. Zaorskiego). Udoskonalił metody postępowania w ranach wojennych, wprowadził modyfikacje szwu nerw. i naczyniowego, zmodyfikował technikę operacji wycięcia odbytnicy z powodu raka itp. Autor 180 prac klin. i dydaktycznych, m.:
Wykłady kliniczne z chirurgii(1923-27]
RADON, promieniotw. pierwiastd gazowy stosowany w leczeniu raka. Produkt rozpadu —> radu o okresie połowicznego zaniku 382 dni. Zob. radioterapia.
S
j
l
•
k
u
?s
"s g?
s
sS
u
a& |1
1! &6
S N S"' 0 .
o.<C
•^J
l|
•oj
"^
2S. »,
•SS
l!
h-a
^ «•"
i a
s-a
B »
li ??
"i s' sl
s;
^
•o
u
B
B
0 C
Ł
	1B] Q9 OzAMOd
azsJUls AqosQ
	0009<f\^<f>OWOW\Q Q 00 |lfl0
oo5'5o'a' N-^^^^g ^ 0^1'iwN

	6
a s
	aluzaAzg A3fe(n38Jd 0^2^13 ozpJeq
	ir>o>r»0iriirty»rł0000 0 oommo rłoolnONN— owwr-o ift f0in^ooin r- ^ "^M r»N«-łfn

		3IUZ3AZ9
A3b(n3BJd o^zip
	assgsasissgsg s ssass
,0 (Ti -'^ r»<N|^rĄ

		3IUZ3AZy A3fe(n3BJd Oi(ZAl3 OIUp3JS
	8000u"ttrtwo«flooo o OOMVO
S •5- t^ ^ -, — ^ C4 r^ •9 ^ ^ w^^»ow w\ w '—»-« mN"(Ą

		33feZp91S BI3A1BZ
	OOmooot^oo^u^o o o o o u^ v\ ^infnON^^^-N—wo o mo^^t-N

	>>
f x>
&
	33EIIUJB11
	ooin00ift'"<'ir>omoo o oocinm intn'a'OtnN's-oo«^NWo w •^•ift^r-w ^ o, fł^i ^i M < (Ą

		BAlOiOd II AZfel3 A
	OOOOWOCłUlOOOO Q 000000 >ri>r>'^Or<N'^r^Nr<c^o •v •v ^ uifn m co ^i— ^"M^m

		3IUZ3AZy 33fefn3BJd O^Zil3
	OOOOlnONiTtTtfTłO 0 OONOW t^WirtgMN^-iONMWg W <f0'^»6fn

		aTuza^zy aafetnaBJd
O^ZilO OlUp^JS
	oooomirtfno*i^o>rł0 0 Ooooo cgiftiFuloi^^-inciciwu-i o moo^iftw

		33BZp3IS BOifCZ
	

			(NTi-nmN— --fĄ-<^Mtn » t^» •<"N
(n ł^ -^^ (D^^^N

	>,
u
j-6
	IBI OZ op 91 po
	OOOOOUtNOOlrtpOt Q OOlTtirtO
>r>'i6>r>0ui^'—-0imp<^»ft ^ •^ft^tr^w in in •^— c<M^m

		lei fii op ?1 po
	

			u^ "' ^ ^o M •^ (Ą

	2 s
t S Q
	IB| 02 op 91 po
	SOwoooNO*r>oino 0 oocinirt indu^in"'—mNCłMtn 0 rĄ^^^N w w '^^^ ^'f<^w

		IBI Sl OPEI po
	Otnooooo*>f>tnomo o oooiri>n oo^^^'<•lf^u1•"—-tnN<s»ts5 N •^fn^^-ci tn łn ^^—» iTtM^rt

	l ^
Q
	IBI zi op oi op
	

			inirttnO'^ -^OtN^win o w-^ ^"(s m in •"' ^1 N -< w

		w\ 6 op L PO
	

			Tllft^S^' --, (^ N — -< 0< 0 ?0 W-<
M i/^ ^ł (<^ (s ^^ m

		IBI 9 op*f po
	0>nQOOOTNir>>nmooo o ooirtwm o łr ^ o m ^-•iftN-- >ft t^ w'0 w^
N ir> '^ N — ^ C4

		181 ? Op I pO
	

			NNfnirtW ;^1'-'1'"' o 'o wwiw^

	li / 02 / 3&
/ li
/ 0 ca / &•§
/ gg
/ li
	

		-•& s s l &
c 1^ «iu;»S«i6
11 l i ^ i-i it ^
ei s % 8 s - S ^ g |" ^ g e ^|. r g s-a | ^ g s §1 |
|.-„oo^ oo3~3S>^>.3S-%fnS
l-SiSiS-sligagSsS^^I ss^s i-(%ASS<i>s N& ^ 5a5s


RADYKULOGRAFIA, radiologiczne badanie kontrastowe dolnego odcinka kanału kręgowego, pozwalające na uwidocznienie korzonków rdzeniowych. R. wykonuje się wprowadzając drogą nakłucia lędźwiowego 5—8 ml specjalnego wodnego —> środka cieniującego w pozycji siedzącej chorego lub leżącej z uniesieniem tułowia pod kątem 30°, co zapobiega przechodzeniu środka cieniującego powyżej stożka końcowego rdzenia. R. jest stosowana gł. w diagnostyce —> wypadnięcia jądra miażdżystego (dysku), pozwala również na rozpoznanie guzów śródkanałowych dolnego odcinka kręgosłupa. Zaletą badania jest szybkie wchłanianie się kontrastu i możliwość powtarzania.
RADZIWIŁŁOWICZ Rafał, ur. 1860, zm. 28 X 1929, pol. lekarz psychiatra i działacz społ.; ordynator zakładu dla chorych psych. w Tworkach (1891-1904), po I wojnie światowej kierował sprawami psychiatr. w administracji państwowej, od 1927 prof. uniw. w Wilnie. Jeden z założycieli Tow. Medycyny Społ., z jego inicjatywy powstało Pol. Tow  Psychiatryczne (1920), rozpoczęły się psychiatr. zjazdy nauk. i zaczęto wydawać „Rocznik Psychiatryczny". Szwagier Stefana  Żeromskiego, miał być prototypem doktora Judyma.
RAK, carcinoma, nowotwór złośliwy rozwijający się z tkanki nabłonkowej, naśladujący typ nabłonka narządu, w którym się rozwija. Wykazuje cechy różnicowania, dojrzewania i ? metaplazji, stąd różnorodność odmian r.:
od b. mało złośliwych, nie dających przerzutów (np. podstawnokomórkowy —> rak skóry), do b. złośliwych szybko rosnących, niezróżnicowanych (anaplastycznych). W zależności od rodzaju, r. reaguje w różnym stopniu na leczenie, które polega na wyborze jednej z metod: chir., promieniami rentg. chemioterapii, hormonoterapii albo też na różnym kojarzeniu tych metod.                                                          RAK ARNINGA, szczególna postać —> raka skóry (podstawnokomórkowego) występująca na tułowiu. Rozwija się b. powoli, wieloogniskowo, stopniowo naciekając skórę powierzchownie, sprawia wrażenie zmian  wypryskowych.
RAK GALARETOWATY, rod raka gruczołowego ze zdolnością wytwarzania śluzu. Występuje w przewodzie pokarmowym (w żołądku, jelitach i rzadziej w sutku.                 
RAK GARDŁA, najczęstszy nowotwór tej okolicy ciała; może dotyczył nosogardła, gardła środkowego z migdałkami i podniebieniem oraz gardła dolnego. Występuje u osób w 50-60 l życia na tle stanów przedrakowych, np zespołu Plummer-Yinsona (—> rak przełyku) i —> rogowacenia białego Utworzony jest z nabłonka płaskiego lub specjalnego nabłonka tej okolicy b. rzadko jest to tak gruczołowy (z nabłonka gruczołów śluzowych). R.g. rośnie szybko szerząc się na otoczenie i wcześnie daje przerzuty do głębokich węzłów limfatycznych szyi. Leczenie napromieniowaniem.
RAK GRUCZOŁOWY ?gruczolako-rak.
RAK GRUCZOŁU KROKOWEGO, złośliwy nowotwór występujący u mężczyzn w 70-80 r. życia. Duże znaczenie etiologiczne dla rozwoju r g. K mają zaburzenia hormonalne. Nowotwór początkowo rośnie bezobjawowo W obrębie gruczołu, następnie przechodzi na otoczenie, daje przerzuty do węzłów limfatycznych przykręgosłupowych, śródpiersiowych, nawet podobojczykowych, często też do kości miednicy i kręgosłupa (może to być pierwszy objaw choroby). Leczenie operacyjne lub hormonalne (podawanie dużych dawek ? estrogenów).
RAK JAJNIKA, złośliwy nowotwór jajnika (albo jajników), występujący u kobiet w 55-60 r. życia, częściej u bezdzietnych. Guz nacieka jajowód, trzon macicy, jelita, tworzy wszczepy otrzewnowe, daje przerzuty do węzłów limfatycznych nawet śródpiersia, do wątroby, kości i płuc. Leczenie operacyjne, następnie naświetlanie promieniami rentg. lub kobaltu oraz chemioterapia.
RAK JAMY USTNEJ, najczęstszy nowotwór tej okolicy, rozwijający się na języku (—»rak języka), w dnie jamy ustnej, na policzku, dziąśle dolnym, podniebieniu i dziąśle górnym. Występowaniu r.j.u. sprzyja palenie tytoniu, nadużywanie alkoholu, awitaminozy ze zmianami zanikowymi lub rozrostowymi, drażnienie złymi protezami lub próchniczymi zębami. Zwykle ma postać małego owrzodzenia lub gładkiego nacieku, wcześnie daje przerzuty do węzłów limfatycznych podbródkowych i podżuchwowych oraz szyjnych głębokich. Leczenie gł. napromienianiem, rzadziej chirurgiczne.
RAK JASNOKOMÓRKOWY ? rak nerki.
RAK JELITA CIENKIEGO, b.
rzadki nowotwór złośliwy, nabłonkowy, o utkaniu gruczołowym. Występuje u ludzi raczej młodych, często na tle —> brodawczaków. Szybko prowadzi do niedrożności jelita i daje stosunkowo wczesne przerzuty odległe. Leczenie operacyjne.
RAK JELITA GRUBEGO, złośliwy nowotwór rozwijający się na tle —> brodawczaków, —> brodawczakowatości jelita grubego rodzinnej lub wrzodziejącego zapalenia, u osób w 55-75 r. życia. Nacieka ścianę jelita, następnie przechodzi na otoczenie i tworzy przerzuty do węzłów limfatycznych i odległych narządów. Leczenie operacyjne.
RAK JĘZYKA, częsty nowotwór jamy ustnej, występujący najczęściej w przedniej części języka, na brzegu, w postaci bolesnego owrzodzenia, lub na grzbiecie języka w postaci twardego nacieku  ulegającego  owrzodzeniu. Wcześnie daje przerzuty do głębokich węzłów limfatycznych szyjnych. Leczenie radem (radiopunktura) lub bombą kobaltową.
RAK KANGRI, nabłoniak skóry brzucha, rozwija się w bliznach po oparzeniu u ludności Kaszmiru ze szczepu Kangri, gdzie panuje zwyczaj ogrzewania się przez noszenie na brzuchu, pod ubraniem, glinianych garnków z rozżarzonym węglem drzewnym (przykład termicznego czynnika rakotwórczego).
RAK KOLCZYSTOKOMÓRKOWY ? rak skóry.
RAK KROMPECHERA, rak podstawnokomórkowy, najczęstszy —> rak skóry.

 
RAK KRTANI, prawie jedyny nowotwór złośliwy tej okolicy. Występuje najczęściej u mężczyzn W 50-70 r. życia, częściej u palaczy papierosów i u osób spożywających wysokoprocentowe alkohole. Rozwija się na tle ? rogowacenia białego lub —» brodawczaków krtani; przeważnie jest płaskonabłonkowy, czasem gruczołowy z nabłonka gruczołów śluzowych. W późniejszym okresie daje przerzuty do węzłów limfatycznych szyjnych. Leczenie: operacyjne, ? radioterapia lub skojarzone.
RAK MACICY ? rak szyjki macicy, —> rak trzonu macicy.
RAK MIEDNICZKI NERKOWEJ, pierwotny nowotwór nerki, rozwijający się w formie brodawczaka od postaci niezłośliwej aż do krańcowo złośliwego raka brodawczakowatego. Cechuje się zdolnością do wieloogniskowego rozwoju i do wszczepienia w nabłonek dróg moczowych. Leczenie operacyjne.
RAK MOSZNY ? rak zawodowy.
RAK NERKI, rak jasnokomórkowy, guz Grawitza, dawna nazwa nadnerczak, najczęstszy nowotwór złośliwy nerki, o utkaniu raka gruczołowego, rozwijający się z nabłonka kanalików nerkowych. Występuje w 45-60 r. życia, częściej u mężczyzn. Rośnie wolno do dużych rozmiarów, wrasta do naczyń żylnych, daje przerzuty do kości, płuc, wątroby (pojedynczy przerzut jest często pierwszym objawem choroby). Leczenie operacyjne, uzupełnione napromienianiem.
RAK ODBYTNICY I ODBYTU, nowotwór zwykle typu raka gruczołowego, rzadko płaskonabłonkowego, stepujący w 50-60 r. życia. Do stanów przedrakowych należą —> brodawczaki o utkaniu gruczolaka i przewlekle stany zapalne. R. odbytnicy rośnie wolno najpierw nacieka ścianę jelita, potem wnika do otoczenia, szerzy się na ścianę pęcherza moczowego lub tylną ścianą pochwy u kobiet. Daje przerzuty do okolicznych węzłów chłonnych, a następnie do narządów odległych. Leczenie operacyjne.
RAK OSKRZELA ? rak płuca.                                                                                                                                                                              RAK OSKRZELOWOPOCHODNY ?  rak płuca.
RAKOTWÓRCZE CZYNNIKI, kancerogeny, liczne, rozpowszechnione w środowisku czynniki, wywołujące w żywych organizmach procesy nowotworowe, przy współistnieniu czynników   wewnątrzpochodnych (ustrojowych). R.cz. dzielą się na: 1/ fizyczne: mechaniczne, termiczna promienie nadfioletowe, promieniowanie  jonizujące; 2) chemiczne: b. liczne, np. arszenik, chlorek cynku, nikiel metaliczny, chloroform, cztero chlorek węgla, DDT, uretan, iperyt, p-naftyloamina, benzen, 3,4-benzopiren, 20-. -metylcholantren i in.; 3) współ-, rakotwórcze, wybitnie wzmagające działanie typowych ciał, np. olejek krotonowy, —> estrogeny, hormony tropowe przysadki; 4) biologiczne pasożyty (np. tasiemiec kota), bakterie (potwierdzone jedynie u roślin) i onkogenne wirusy.
RAKOWIAK, srebrzak, carcinoid, nowotwór nabłonkowy półzłośliwy, rozwijający się z komórek srebro-chłonnych z wytwarzaniem cewek gruczołowych. Występuje w 50-60 r. życia, często wieloogniskowo, gł. w wyrostku robaczkowym, rzadko zdarza się w jajniku oraz w oskrzelach (jedna z odmian gruczolaka), rośnie wolno, późno daje przerzuty. Dojrzałe komórki nowotworowe (zwłaszcza, gdy masa guza jest duża i w wątrobie są przerzuty) wytwarzają serotoninę (5-hydroksy-tryptaminę), która wyzwala zespół klin. objawów, zw. zespołem rakowiaka lub zespołem Bjórk-Thorsona:
bóle brzucha, biegunki, zmiany w zastawkach serca prawego, rozszerzenie naczyń skórnych i ataki astmy oskrzelowej. Po usunięciu ogniska pierwotnego ustępują zmiany ogólne, a nawet mogą się cofnąć przerzuty.
RAKOWIEC, cancroid, dojrzała postać raka płaskonabłonkowego, rogowaciejącego, który wytwarza „perły rogowe", czyli twory z mas rogowych ułożonych współśrodkowo.
RAK OWSIANOKOMÓRKOWY —> rak płuca.
RAK PĘCHERZA MOCZOWEGO, zwykle rak płaskonabłonkowy lub z przejściowego nabłonka pęcherza, na ogół brodawczakowaty (rozwija się na podłożu zwykłego brodawczaka), b. rzadko gruczołowy. Występuje częściej u mężczyzn, ok. 70 r. życia. W etiologii nowotworu dużą rolę odgrywają stany zapalne, kamica pęcherza i pewne czynniki chem. (u robotników fabryk związków anilinowych i wyrobów gumowych). R.p.m. rośnie powoli, stopniowo zmniejsza pojemność pęcherza, nacieka jego ściany i otoczenie, w następstwie czego ulegają rozszerzeniu moczowody i miedniczki nerkowe. Daje przerzuty do okolicznych węzłów chłonnych, do kości oraz płuc. Leczenie operacyjne oraz —> radioterapia:
napromienianie śródtkankowe (wprowadzenie ziaren złota promieniotwórczego), śródjamowe (wprowadzenie koloidalnego roztworu izotopu złota do pęcherza) i od zewnątrz (za pomocą aparatów do terapii megawoltowej).
RAK PĘCHERZYKA ŻÓŁCIOWEGO, nowotwór o utkaniu raka gruczołowego, występujący u osób w 45-60 r. życia, częściej u kobiet, na tle długotrwałych zapaleń z kamicą pęcherzyka lub zakażeń pasożytniczych. Rozwija się w szyjce lub dnie pęcherzyka, szerzy na wątrobę lub dwunastnicę, daje przerzuty do węzłów chłonnych i drogą krwi. Leczenie operacyjne.
RAK PŁASKONABŁONKOWY —> rak skóry.
RAK PŁUCA, „rak oskrzela", „rak oskrzelowopochodny", złośliwy nowotwór wywodzący się z nabłonka oskrzeli, o utkaniu płaskonabłonkowym, gruczołowym lub litym, tzw. anaplastycznym (którego odmianą jest r. owsianokomórkowy u ludzi młodszych). R.p. występuje z reguły u osób w 40-70 r. życia, ale ostatnio coraz częściej notowany jest w 20-30 r. życia; wzrasta też kilkakrotnie częstość zachorowań. Badania wskazują na związek powstawania raka z paleniem papierosów, zanieczyszczeniem powietrza spalinami, przewlekłymi sprawami zapalnymi w oskrzelach i starymi bliznami w tkance płucnej (np. po gruźlicy). Początek choroby jest bez-objawowy; guz zwykle jest wykrywany przypadkowo na obrazie rentg., później występują częste „grypy", zadyszka, kaszel, bóle w klatce piersiowej, obrzęki okolicy stawów, rzadko krwioplucie. Nowotwór szerzy się przez ciągłość lub drogami naczyniowymi, dając przerzuty do wątroby, kręgosłupa i mózgu. Leczenie operacyjne oraz ? radioterapia i —> leki cytostatyczne.
RAK  PODSTAWNOKOMÓRKOWY ? rak skóry.
RAK PRĄCIA, nowotwór szybko rozwijający się, początkowo jako ograniczone, niebolesne owrzodzenie, później w postaci kalafiorowatego guza;
wcześnie daje przerzuty do węzłów pachwinowych. Występuje najczęściej u ludzi w wieku 60-70 lat, przy czym u polowy chorych stwierdza się współistnienie stulejki. Do stanów przedrakowych zalicza się —> rogowacenie białe i —> rogowacenie czerwone. Leczenie napromienianiem lub operacyjne.
RAK PRZEDINWAZYJNY, rak śródnabłonkowy, postać raka ograniczająca się do nabłonka i nie wnikająca do podścieliska. Stan taki może trwać latami, ale jest nieodwracalny i nieuchronnie przechodzi w postać inwazyjną, jeżeli nie zostanie wcześniej zlikwidowany. Rak wykryty w tym okresie rozwoju i prawidłowo leczony daje szansę 100% wyleczenia.
RAK  PRZEŁYKU,  nowotwór umiejscowiony najczęściej w części środk. przełyku, występujący u ludzi w 40-60 r. życia, częściej u mężczyzn. Do stanów przedrakowych należą: —» rogowacenie białe, zwężenie przełyku lub jego uchyłki .oraz zespół Plummer--Vinsona (zmiany zanikowe śluzówki jamy ustnej, gardła i żołądka, niedokwaśność soku żołądkowego i niedokrwistość). Leczenie chir. lub —> radioterapia albo kojarzone: chir. po napromienianiu lub napromienianie -po chirurgicznym.                  
RAK SKÓRY, nowotwór występujacy gł. u ludzi starszych, ok. 60 r. życia, rzadko poniżej 40 r. życia. Rozwija się w skórze narażonej na stałe ujemne wpływy atmosf. (wiatr, zimno, intensywne działanie promieni słonecznych), drażnionej czynnikami chem., w starych bliznach lub pod wpływem działania promieni jonizujących (u radiologów — na palcach), a także na tle  stanów przedrakowych (—> róg skórny,skóra pergaminowa i barwnikowa, rogowacenie starcze). Istnieją 2 typy  r.s. Rak podstawnokomórkowy . (rak Krompechera) to najczęstszy r.s. mający postać płaskiego, tarczkowatego zgrubienia lub żółtawo przeświecającego guzka o walcowatym obwodzie. Występuje w skórze nosa ,policzków, powiek, czoła, rzadziej szyi, tułowia lub kończyn. Rośnie wolno, należy do guzów półzłośliwych, nie daje przerzutów, z wyjątkiem postaci wrzodziejącej. Prawie całkowicie jest wyleczalny chir. lub napromienianiem. Rak płaskonabłonkowy, kolczystokomórkowy jest postacią r.s. nieco złośliwszą, rośnie szybciej, ale także latami, może dawać przerzuty do okolicznych i odległych węzłów chłonnych. Wywodzi się z nabłonka skórnego. Rozwija się w skórze twarzy (często na małżowinie usznej), także na tułowiu i kończynach, jako płaski naciek wrzodziejący lub o pow. brodawkowatej, czasem kalafiorowaty, łatwo krwawiący. Leczenie obu postaci r.s. jest chir., promieniami rentg. lub radu, albo skojarzone.
RAK SROMU, nowotwór rozwijający się jako kalafiorowaty guzek na wargach sromowych lub jako wrzodziejący naciek w okolicy krocza i cewki moczowej; stopniowo przechodzi na skórę, daje przerzuty do węzłów chłonnych pachwinowych i biodrowych. Występuje u kobiet w 60-70 r. życia. Do stanów przedrakowych zalicza się: —> rogowacenie białe i —> marskość sromu. Leczenie operacyjne.
RAK SUTKA, nowotwór najczęściej występujący u kobiet w 47-50 r. życia. Zachorowalność prawdopodobnie wiąże się z płodnością (wyższa u kobiet bezpłodnych), ze sposobem karmienia piersią (wyższa u niekarmiących) oraz z dziedzicznością. Do stanów przedrakowych należą: —» mastopatia sutka, rozrosty nabłonkowe i —> brodawczak sutka wewnętrzprzewodowy. R.s. rozwija się z nabłonka przewodów gruczołowych. Raki przedinwazyjne wewnątrzprzewodowe stanowią 6% wszystkich r.s. i są rzadko wykrywane. Wśród raków inwazyj nych, naciekających, wyodrębnia się postacie o odmiennym obrazie histologiczno-klin., takie jak: r. rdzeniasty, r. galaretowaty, r. brodawczakowaty, r. sitowaty, r. płaskonabłonkowy i r. Pageta (—». Pageta choroba). Rak inwazyjny nacieka otaczające tkanki w postaci ognisk dużych, małych lub w sposób rozproszony, szerzy się na otoczenie w kierunku skóry lub powięzi mięśnia piersiowego, daje przerzuty do węzłów limfatycznych pachowych, zamostkowych, pod- i nadobojczykowych, w dalszym przebiegu do kości i innych narządów.
Klin. wyróżnia się trzy wczesne miejscowe objawy raka sutka: l) mały twardy guzek, 2) wyciek z brodawki, 3) owrzodzenie brodawki (objawy te mogą również towarzyszyć sprawom nie-złośliwym, ale wymagają badania i oceny onkologa!). W późniejszym okresie może pojawić się wciąganie skóry nad guzkiem, wciąganie brodawki, zaczerwienienie skóry, wzrost guza. Ze stopnia zaawansowania procesu wynika postępowanie leczn.: doszczętne chir. w I i II° zaawansowania, napromienianie radykalne (w III°), leczenie skojarzone, tj. napromienianie przed- lub pooperacyjne, —> paliatywne leczenie chirurgiczne lub promieniami, leczenie hormonalne (sterydy) oraz farmakologiczne.
Profilaktyka r.s. polega na okresowym badaniu sutków w poszukiwaniu stwardnień; każdy zauważony guzek lub zmiany w wyglądzie brodawki powinny być szybko zbadane przez onkologa.
RAK SZYJKI MACICY, najczęstszy nowotwór złośliwy u kobiet, występujący zwykle w 45-50 r. życia. Do czynników uspasabiających zalicza się wczesne rozpoczęcie życia seksualnego, liczne uszkodzenia poporodowe, przewlekłe stany zapalne. Do stanów przedrakowych należą: nieprawidłowo gojące się nadżerki, —> rogowacenie białe, polipy szyjki macicy. W r.sz.m. mogą występować plamienia krwią po stosunkach lub defekacji, przedłużone lub nieregularne miesiączki, długotrwałe bóle okolicy krzyżowej, obfite, cuchnące upławy; czasami choroba przebiega bezobjawowo, stąd konieczność okresowego badania ginekologicznego.
Rak przedinwazyjny — stopień „O" występuje około 38 r. życia i wcześniej; może trwać latami. Leczenie polega na usunięciu stożka części pochwowej szyjki nożem elektrycznym (elektrokonizacja) lub gdy. proces toczy się w kanale szyjki — na usunięciu macicy. Rak inwazyjny nacieka podścielisko, szerzy się na otoczenie, daje przerzuty drogą limfatyczną do węzłów chłonnych i narządów odległych. Ma wygląd kruchego, krwawiącego guza, nacieku wrzodziejącego lub głęboko ukrytego pod śluzówką. Leczenie napromienianiem, w 1° — leczenie chir. uzupełnione napromienianiem.
RAK ŚLINIANKI, guz o utkaniu gruczołowym, płaskonabłonkowym lub niezróżnicowanym, często rozwijający się na tle —> guza ślinianki śluzowo--nabłonkowego. Zazwyczaj umiejscawia się w przyusznicy. Guz rośnie powoli i jest twardy, zrośnięty ze skórą i otoczeniem; daje przerzuty do węzłów limfatycznych szyi. Odmianą r.ś. jest gruczolakorak z komórek surowiczych, rzadki guz, miejscowo złośliwy, histologicznie łagodny. Leczenie operacyjne, a następnie naświetlanie promieniami rentgenowskimi.
RAK ŚRÓDNABŁONKOWY ? rak przedinwazyjny.
RAK TARCZYCY, nowotwór występujący gł. u kobiet, w każdym wieku (nawet u dzieci), najczęściej ok. 50 r. życia. Początkowo mogą być stany przedrakowe: wole guzowate, pojedynczy gruczolak, przebyta w dzieciństwie radioterapia, uprzednio istniejąca —> nadczynność  tarczycy. R.t.  brodawczakowaty, małe ognisko pierwotne; daje wczesne, liczne przerzuty do okolicznych węzłów limfatycznych R.t. pęcherzykowy, o budowie zbliżonej do tarczycy, jest dobrze otorbionym guzem, dającym przerzuty droga krwi do kości i węzłów limfatycznych' najlepiej reaguje na leczenie jodern 131. R.t. anaplastyczny, nowotwór szybko rosnący, naciekający otoczenie;
daje przerzuty drogą krwi i limfy. R.t. z komórek Huerthlego, ograniczony guz o wyglądzie gruczolaka, naciekający otoczenie; daje przerzuty do węzłów limfatycznych i pojedyncze do kości (np. czaszki). Leczenie operacyjne oraz —> radioterapia.
RAK TRZONU MACICY, nowotwór występujący ok. 60 r. życia (wyjątkowo przed 40 r. życia), przeważnie u kobiet otyłych, niepłodnych, z nadciśnieniem i cukrzycą, po długim okresie krwawień klimakterycznych. Do stanów przedrakowych należą: gruczolakowaty przerost śluzówki i polipy trzonu macicy. Na r.t.m. wskazywać mogą: krwawienia z dróg rodnych, przedłużające się miesiączki, bóle podbrzusza i okolicy krzyżowe), obfite ropno-krwiste upławy. Nowotwór początkowo zajmuje śluzówkę, potem wnika do mięśniówki, przechodzi na szyjkę, przymacicza oraz narządy sąsiednie, daje przerzuty do węzłów limfatycznych pachwinowych, jajników, pochwy i narządów odległych. Leczenie może być: l) chir. (usunięcie macicy z przydatkami), 2) promieniami śródpochwowo (aplikatory) i śródmacicznie (tubki z radem) oraz promieniami rentg. lub kobaltem, 3) skojarzone — napromienianie przed- lub pooperacyjne.
RAK TRZUSTKI, najczęstszy złośliwy nowotwór nabłonkowy tego narządu. Występuje u osób w 40-60 roku życia, 8*- u kobiet. R.t. pierwotny szerzy się na sąsiednie narządy i daje przerzuty drogą limfy lub krwi. R.t. wtórny jest przerzutem z sąsiednich narządów. Objawy r.t.: utrata ciężaru ciała, bóle i żółtaczka w wyniku ucisku na drogi żółciowe. Guzy wywodzące się z wysp (insuloma) wydzielają insulinę, co prowadzi do objawów klin. niedocukrzenia (—» hipoglikemia) krwi. Leczenie operacyjne.
RAK WARGI, najczęstszy nowotwór wargi, gł. dolnej, występujący u osób w wieku 50-60 lat, sporadycznie poniżej 30 r. życia. Rozwija się często na tle stanów przedrakowych: —> rogowacenia białego, —» rogu skórnego lub nadmiernego rogowacenia, —> brodawczaków, zapalenia gruczołów ślinowych, urazów, palenia tytoniu itp. Ma postać niegojącego się pęknięcia, tarczkowatego nacieku, płaskiego owrzodzenia lub wyniosłego guzka o nierównej pow. Rozwija się kilka miesięcy do kilku lat; daje przerzuty do najbliższych węzłów limfatycznych. Leczenie operacyjne; podobne wyniki daje leczenie promieniami rentgenowskimi.
RAK WĄTROBY, b. rzadki nowotwór pierwotny wątroby, występujący w 50-60 r. życia (u młodszych przebieg gwałtowny); współistnieje z marskością wątroby. Rozróżnia się 2 odmiany r.w.:—> wątrobiak rozwija się z komórek miąższu wątroby,—>-gruczolakorak tworzy się z nabłonka przewodów żółciowych, o utkaniu gruczołowym. Leczenie operacyjne.
RAK WODNY, noma, jednostka chorobowa nie mająca nic wspólnego z nowotworem. Jest to proces zapalny z martwicą o typie zgorzeli, rozpoczynający się w kącikach ust i szybko szerzący na śluzówkę jamy ustnej i policzków, w wyniku czego dochodzi do rozległych ubytków policzków, odsłaniających zęby. Występuje u b. wyniszczonych dzieci, rzadziej u dorosłych. Przypuszczalnie ma związek z zakażeniem pewnymi typami krętków.
RAK ZAWODOWY, nowotwór rozwijający się w następstwie działania bodźca chorobotw. w środowisku pracy zawodowej, np.: rak moszny u kominiarzy spowodowany wcieraniem sadzy (3,4-benzopiren — ciało rakotwórcze w smole pogazowej), —>-rak pęcherza u robotników fabryk aniliny i barwników anilinowych (P-naftyloamina), raki skóry dłoni u rentgenologów (promieniowanie jonizujące).
RAK ŻOŁĄDKA, najczęstszy nowotwór złośliwy tego narządu, występujący po 50 r. życia, częściej u mężczyzn. Do stanów przedrakowych zalicza się: polipy żołądka, gruczolaki, przewlekłe owrzodzenia oraz drażnienie czynnikami mechanicznymi i cieplnymi. Histologicznie r.ż. jest przeważnie rakiem gruczołowym, zwykle wydzielającym śluz (—> rak galaretowaty), rosnący w postaci polipów, płaskich owrzodzeń lub rozległego naciekania ściany. Daje przerzuty do najbliższych węzłów limfatycznych, następnie do węzłów zaotrzewnowych i nadobojczykowego lewego oraz narządów odległych. Objawy początkowe nie są charakterystyczne: przewlekająca się nie-strawność, brak łaknienia, później nudności, wymioty, bóle w nadbrzuszu, zaburzenia w przełykaniu i postępujące wyniszczenie. Rozpoznanie opiera się na badaniu radiologicznym. Leczenie operacyjne.                                                                                                                                                                                     RAMAZZINI Bernardino, ur. 5 XI 1633, zm. 5 XI 1714, wł. Lekarz, prof. uniw. w Modenie (1682-1700)^ i Padwie (od 1700), twórca patologii  przemysłowej, prekursor higieny pracy. W dziele De morbis artificum diatftba (Uczona rozprawa o chorobach robotników) z 1700, tłumaczonym na szereg języków, omówił choroby 52 zawodów, dowodził, że poprawa odżywienia oraz lżejszy charakter pracy wywarłyby korzystny wpływ na stan zdrowia robotników.
RAMIĘ, część kończyny górnej między ? obręczą tej kończyny a—>-przedramieniem. Składa się z kości ramiennej, której głowa wchodzi do panewki wieloosiowego stawu ramiennego, a koniec dalszy bierze udział w utworzeniu stawu łokciowego. R. jest silnie umięśnione. Najważniejsze z mięśni r. to:—> mięsień dwugłowy, naramienny i trójgłowy. Wzdłuż r. biegnie tętnica ramienna oraz nerwy:
promieniowy, łokciowy i pośrodkowy (dla mięśni przedramienia i palców ręki).
RAMON Gaston Leon, ur. 30 IX 1886, zm. 8 VI 1963, franc. lekarz weterynarii, immunolog; pracownik Inst. Pasteura w Paryżu (1911-48), dyr. oddziału Inst. w Garches (1926-44). W 1923 odkrył nowy rodzaj szczepienia —»anatoksyną (błoniczą i tężcową), w 1926 wprowadził szczepionki skojarzone (—> szczepionki). Od 1934 czł. Franc. Akad. Med. Założył czasopismo „Revue d'Immunologie" (1934).
RAMON Y CAJAL Santiago, ur. l V 1852, zm. 7 X 1934, hiszp. anatom i histolog, prof. anatomii opisowej na uniw. w Walencji (1883-86), Barcelonie (1887-92) i Madrycie (1892-1922). Sformułował wraz z ? C. Golgim neuronową teorię budowy układu nerw. przyjmując —> neuron za podstawową jednostkę strukturalną tego układu. Oba) uczeni za całokształt prac nad budową układu nerw. otrzymali nagrodę Nobla w 1906. Autor podręcznika histologii i techniki mikroskopowej (1889).
RANA, przerwanie ciągłości tkanek wywołane przez czynniki mechaniczne, termiczne (oparzenia), chem. (kwasy lub zasady). R. dzieli się na: tłuczone, zadane narzędziami tępymi (młotek, laska, kamień), cięte, zadane narzędziami ostrymi (brzytwa, nóż), rąbane, zadane narzędziami ostrymi, długimi, ciężkimi (siekiera, tasak), kłute, zadane narzędziami kończystymi (bagnet), postrzałowe, zadane bronią palną oraz r. kąsane. Gojenie r. to proces biol., polegający na wypełnieniu ubytków tkankowych powstałych wskutek r. Rozróżnia się następujące okresy gojenia: I okres, wysiękowy, rozpoczyna się natychmiast po zranieniu kurczem naczyń krwionośnych i wytworzeniem skrzepu. Później następuje przekrwienie okolic r. i zapalenie wysiękowe, co sprzyja oczyszczeniu r. Obumarłe tkanki są rozpuszczane i zostają częściowo wydalone z wydzieliną, częściowo wessane. II okres, wytwórczy, w którym wytwarzająca się ziarnina wypełnia r., a od brzegów wrasta naskórek. III okres, reparacji, w którym wytwarza się blizna. Ze względu na szybkość gojenia rozróżnia się: gojenie doraźne, gdy brzegi r. przylegają do siebie (np. w r. operacyjnych) — w warunkach aseptycznych r. goi się w ciągu 6-14 dni przez tzw. rychlozrost. Gojenie opóźnione—gojenie przez ziarninowanie; r. od dna wypełnia się ziarnina, od brzegów naskórkuje. Leczenie. R. z reguły wymagają tzw. pierwotnego chir. opracowania, które polega na wycięciu tkanek martwych i odświeżeniu brzegów r.; r. świeże, bez cech zakażenia, nadają się do wycięcia, r. zastarzałe, gdy klinicznie stwierdza się objawy zakażenia, goją się przez ziarninowanie. Pierwsza pomoc udzielona w przypadkach zranień ma na celu zapobieganie możliwym powikłaniom, polega na opanowaniu krwawienia, następnie przeciwdziałaniu zakażeniu.
RANNY, osoba, która wskutek zadziałania sil zewn., związanych z nieszczęśliwym wypadkiem lub zamierzoną nieprzyjazną akcją, odniosła uszkodzenie ciała z przerwaniem ciągłości tkanek lub obrażeniami wewn. (nazwa nie odnosi się do chorego operowanego z zamiarem leczenia choroby).
RANSEDYL ?-rezerpina.                                                                                                                                                                             RASPATOR ? skrobaczka.                                                                                                                                                                           RASTINON ?.tolbutamid.
RASY LUDZKIE, w systematyce zoologicznej są podgatunkami gatunku ' „człowiek rozumny" (Homo sapiens). Genetycznie rasę ludzką określić można jako populację, która w sposób istotny różni się od innych częstością; występowania pewnych cech dziedzicznych uwarunkowanych genet. (genotyp). Fenotypowo rasę można zdefiniować jako populację, której przedstawiciele, mimo pewnych różnic osobniczych, wyróżniają się jako grupa  charakterystycznym zespołem  cech  fizjol. i budowy zewn., które odziedziczyli  po  przodkach.  Klasyfikację  rasową człowieka opierano gł. na cechach zewnętrznych, takich jak barwa  skóry, oczu i włosów, szczegóły budowy twarzy, kształt i wymiary czaszki, układ linii papilarnych dłoni, proporcje między częściami ciała. W nowszych badaniach uwzględnia  się również grupę krwi, typy hemoglobiny i białek krwi, wartość podstawowej przemiany materii, wrażliwość na niektóre choroby itp. Klasyczna klasyfikacja dzieli ludzi na 3 rasy: białą, czarną i żółtą z licznymi podgrupami. Obecnie uważana za niewystarczająco dokładną. Jeden z nowszych podziałów, uwzględniający elementy geograficznego rozmieszczenia, wyróżnia 8 ras: europejską, afrykańską, azjatycką, indyjską, australijską, melanezyjską, amerykańską i polinezyjską.
RATOWNIK, człowiek niosący pomoc w nagłych wypadkach, zwłaszcza » zagrażających życiu i zdrowiu, odpowiednio do tego przeszkolony; np.  r. górski, wodny, drogowy.
RAUPASIL ? rezerpina.
RAYNAUDA CHOROBA, nerwica naczyniowa objawiająca się napadowym blednięciem i zasinieniem palców rąk, rzadziej stóp, spowodowanym symetrycznym kurczem małych letniczek. Napady wyzwalane są przez zimno lub bodźce emocjonalne, a ustępują po ogrzaniu. Powtarzające się długotrwałe napady i wtórne następstwa przewlekłego niedokrwienia prowadzić mogą do zmian troficznych, a nawet do zgorzeli dalszych części palców (—> zgorzel kończyn). Ch.R. występuje gł. u młodych kobiet. Od ch.R. odróżnia się zespół lub objaw Raynauda, który może towarzyszyć wielu chorobom, przy czym może je wyprzedzać lub może być tak nasilony, że wysuwa się na czoło objawów klin. maskując chorobę podstawową. Objaw Raynauda zdarza się częściej niż ch.R. i występuje jednakowo często u obu płci. Objaw może występować w —> kolagenozach, w chorobach organicznych naczyń obwodowych (—» miażdżyca zarostowa tętnic, zakrzepowo-zarostowe zapalenie naczyń), w chorobach układu nerw. (?ziarnistość rdzenia, zespół żebra szyjnego i mięśnia pochyłego przedniego), w zatruciach metalami ciężkimi i —> sporyszem, w urazach kończyn, w —> wibracyjnej chorobie, chorobach rozrostowych układu krwiotwórczego, nowotworach złośliwych itp.
RAZES, właśc. Abu Bakr Mohammed ibn Zakariya ar-Razi, ur. 865, zm. ok. 925, perski lekarz, filozof, matematyk, alchemik; ok. 30 r. życia zajął się medycyną, wiele lat spędził w Bagdadzie, gdzie prowadził szpital. Napisał ponad 200 prac z dziedziny medycyny, alchemii i in. nauk. Największe znaczenie miał jego traktat Al-Hawi, stanowiący kompendium ówczesnej wiedzy med. (m.in. zawierał dokładny opis ospy i odry). Praca ta została w średniowieczu przetłumaczona na jęz. łac. i do XVII w. stanowiła w Europie jeden z podstawowych podręczników medycyny.
RĄBKOWY UKŁAD, limbiczny układ, nadrzędny układ kierujący podstawowymi mechanizmami zachowania. W skład u.r. wchodzą struktury korowe i podkorowe mózgu:
opuszka węchowa, guzek węchowy, płat gruszkowaty, hipokamp, kora czołowo-skroniowa i zakręt obręczy, cięło migdałowate, niektóre jądra wzgórza, podwzgórza i śródmózgowia oraz przegroda, tworzące razem całość funkcjonalną. Dzięki licznym połączeniom z różnymi ośrodkami w u.r. dochodzi do integracji informacji z różnych —> receptorów oraz uruchomienia odpowiednich mechanizmów kierujących czynnością narządów wykonawczych. Impulsy nerw. krążą w u.r. po tzw. kręgach funkcjonalnych, z których najważniejsze są:
krąg emocjonalny Papeza oraz krąg rąbkowo-śródmózgowiowy Nauty. U.r. kieruje pobieraniem pokarmu, przyjmowaniem wody i soli mineralnych, reakcjami obronnymi, reakcjami agresji, czynnościami seksualnymi i macierzyńskimi, analizuje działające na ustrój bodźce pod względem ich znaczenia emocjonalnego, bierze udział w regulacji procesów czuwania i snu oraz w mechanizmach uczenia się i pamięci. Zob. też węcho-mózgowie.  
RDZEŃ PRZEDŁUŻONY, część —»-mózgowia (tzw. rdzeniomózgowie) zawarta między rdzeniem kręgowym a —> tyłomózgowiem. Stanowi przedłużenie i maczugowate rozszerzenie rdzenia kręgowego, którego bruzdy ciągną się dalej na r.p., z tym że w szczelinie pośrodkowej przedniej w miejscu jej przejścia na r.p. znajduje się skrzyżowanie piramid (dróg korowo-rdzeniowych). W obrębie r.p. znajdują się, oprócz włókien i dróg przewodzących,  skupiska  komórek nerw. (istota szara), tworzące jądra, np. jądro smukłe, jądro oliwki, jądra nerwów czaszkowych (błędnego, trójdzielnego, przedsionkowego i in.) Kanał środkowy rdzenia kręgowego w obrębie r.p. rozszerza się, dając początek komorze IV.
REAKCJA, każda czynność żywego organizmu będąca odpowiedzią na działanie dowolnego—» bodźca. Zależnie od charakteru bodźca wywołującego r., wyróżnia się r. bezwarunkowe i warunkowe. W zależności od czasu r., tj. czasu upływającego. od chwili zadziałania bodźca do wy| stąpienia r. ze strony organizmu, rozróżnia się r. prostą i r. złożoną. R. prosta—to ruch, którym badany reaguje na określony, prosty bodziec, r. złożona lub r. z wyborem gdy badany reaguje tylko na jeden 2 możliwych bodźców, a wykonywany ruch może być różny w zależności od działającego bodźca. R. psychogalwaniczna—r. pod wpływem bodźców nieobojętnych o zabarwieniu emocjonalnym, polegająca na zmianie oporu elektr. skóry, potencjałów elektr.1 między dwoma punktami skóry. Termin r. bywa używany zamiennie z terminem —> odruch.
REAKCJA UPOZOROWANA, wypieranie jakiegoś motywu w ten sposób, że uzewnętrznione zostaje przeciwieństwo tego motywu. Np. człowiek odczuwający nienawiść wobec konkretnej osoby okazuje jej przesadną aprobatę, i odwrotnie. Zob. też: mechanizmy kontrolne psychologiczne, mechanizmy obronne psychologiczne.
REAKTYWACJA, reaktywizacja, zawodowa —» rehabilitacja, produktywizacja zawodowa inwalidów, uczynnienie ich i przywrócenie posiadanemu zawodowi jedynie z ewentualną zmianą stanowiska pracy. Jeżeli to nie jest możliwe, zachodzi konieczność przeszkolenia w nowym zawodzie i zaadaptowanie do nowego rodzaju i warunków pracy.
REAKTYWIZACJA ?reaktywacja.
REAKTYWNOŚĆ —» odczynowość.                                         
REAMPUTACJA, powtórna amputacja, zabieg wykonywany najczęściej w celu stworzenia odpowiedniego kikuta, nadającego się do zaprotezowania, lub z powodu nerwiaków, owrzodzeń itp      
REANIMACJA, ożywianie, resuscytacja, zabiegi mające na celu przywrócenie do życia osób znajdujących się w stanie śmierci klinicznej (?śmierć). Powrót do życia jest możliwy jeśli śmierć klin. nie trwa dłużej niż  3-4 min. Z chwilą stwierdzenia objawów śmierci klin. stosuje się natychmiast sztuczne oddychanie sposobem usta-usta, lub, jeśli to możliwe, za pomocą specjalnej aparatury. Jednocześnie ze sztucznym oddychaniem wykonuje się zewn. —> masaż serca. Jeśli masaż nie przywraca czynności serca, podaje się dosercowo adrenalinę i chlorek wapnia, i nadal prowadzi masaż albo stosuje się wstrząsy elektryczne.
RECEPTA, zlecenie wydane przez lekarza, upoważniające do nabycia w aptece określonego leku ze wskazówkami jego stosowania. R. wydawana jest na nazwisko chorego i winna zawierać datę i podpis lekarza z pieczątką zawierającą jego adres. Może zawierać przepis na przyrządzenie w aptece leku z określeniem rodzaju składników. i ich ilości oraz sposobu stosowania. Obecnie wobec rozpowszechnienia leków gotowych zawiera na ogół tylko nazwę leku.                                                                                                                                                                  RECEPTORY: l) wyspecjalizowane struktury, w których na skutek działania bodźców powstaje ?pobudzenie. Najprecyzyjniej odbierają bodźce r. skupione w narządach zmysłów, gł. wzroku i słuchu. Pobudzenie, r. powoduje przetworzenie energii bodźca w energię procesu nerw., które odbywa się w dwóch fazach. Najpierw pod wpływem bodźca zmienia się przepuszczalność błony komórkowej r. dla sodu i pojawia się stały potencjał depolaryzacyjny (tzw. potencjał receptorowy lub generatorowy), którego amplituda jest proporcjonalna do siły bodźca (tzw. przetworzenia analogowe). Wytworzenie potencjału generatorowego o odpowiedniej amplitudzie powoduje powstanie potencjałów czynnościowych (iglicowych), których częstość jest proporcjonalna do amplitudy potencjału generatorowego (przetworzenie cyfrowe), a przez to pośrednio do siły bodźca. Do r. związanych z czuciem należą:
—>-eksteroceptory, interoceptory, teleceptory i r. zmysłu równowagi —»-proprioceptory; 2) r. przekaźników, części neuronu (błona postsynaptyczna) lub kompleks substancji biologicznie czynnych wrażliwych na działanie ?przekaźników; rozróżnia się r. przekaźników —> adrenergicznego układu (w synapsach współczulnego układu nerw.), oraz —> cholinergicznego układu (na zakończeniach pozazwojowych włókien przywspółczulnych). W zwojach —» autonomicznego układu w ośrodkowym układzie nerw. istnieją r. obu typów.
RECEPTURA, zbiór zasad dotyczących przepisywania i sporządzania leków. Dzieli się na r. lekarską (zasady przepisywania leków) i r. farmaceutyczną (zasady sporządzania leków).
RECĘSYWNOŚĆ ? dominowanie cech.
RECKLINGHAUSEN Friedrich Daniel von, ur. 2 XII 1833, zm. 28 VIII 1910, niem. lekarz patolog;prof. anatomii patol. w Królewcu i Wurzburgu (od 1865) oraz w Strasburgu (od 1872). Opisał w 1882 nieznaną dotychczas jednostkę chorobową—>-nerwiakowłókniakowatość, noszącą nazwę choroby R., a w 1889 chorobę układu kostnego zw. uogólnionym włóknistym zwyrodnieniem kości. Zajmował się także nowymi metodami  barwienia komórek oraz zagadnieniami pobudliwości komórkowej.        
RECKLINGHAUSENA   CHOROBA —> nerwiakowłókniakowatość
RECLUS Paul, ur. 17 I 1847, zm.' 29 VII 1914, franc. chirurg; prof. chirurgii uniw. w Paryżu (od 1895); czł. Akad. Medycyny w Paryżu (od 1895), Pierwszy opisał w 1860 jako odrębną jednostkę chorobową torbielowatość sutka (choroba R.); był jednym z pionierów przetaczania krwi we Francji. Wydał monografię na temat stosowni nią krwi w czasie zabiegów chir. (1888)4 i używania kokainy w chirurgii (1895).
RECYDYWA ? nawrót.
REDIA, postać rozwojowa ? przywr, zazwyczaj powstająca w sporocyście i rozmnażająca się przez wytwarzanie redii następnego pokolenia bądź—>cerkarii.
REDRESJA, zabieg lub seria biegów, zmierzających do zwiększenia zakresu ruchów w stawie lub pokonania przykurczu stawu. Zabiegi te są szeroko stosowane zarówno w wadach wrodzonych (np. kształtowanie stóp końsko-szpotawych), jak i w stanach pourazowych. Zob. też rehabilitacyjne ćwiczenia.
REED Walter, ur. 13 IX 1851 zm. 23 II 1902, amer. lekarz bakteriolog; kurator Muzeum Medycyny Wojskowej i prof. bakteriologii Wojskowej Szkoły Med. w Waszyngtonie. Czł. Wojskowej Komisji Sanitarnej powołanej w 1898 podczas wojny amer.-hiszp. w celu zbadania przyczyn —> żółtej gorączki. R. przyczynił się w 1900 do udowodnienia słuszności poglądów kubańskiego lekarza C. Finlaya (1833-1902), że choroba ta przenosi się za pośrednictwem pewnego gatunku komara, a nie bezpośrednio z człowieka na człowieka. Wprowadzona przez R. metoda zwalczania komarów umożliwiła ukończenie budowy Kanału Panamskiego, utrudnionej dotychczas z powodu wielkiej śmiertelności robotników.
REEDUKACJA MIĘŚNI, ćwiczenia indywidualne mające na celu poprawienie siły i wytrzymałości poszczególnych mięśni. Dla mięśni o sile (wg—>-testu Lovetta) TL 1-2 stosuje się ćwiczenia w odciążeniu; dla TL 3
— ćwiczenia wolne, dla TL 4 — ćwiczenia z oporem. Zob. też rehabilitacyjne ćwiczenia.
REFRAKCJA: l) zdolność załamywania promienia świetlnego przechodzącego przez środowiska o różne) gęstości. R.—> układu optycznego oka zależy od współczynników załamywania rogówki, soczewki i cieczy wodnej oka. Przeciętna refrakcja całego układu optycznego oka wynosi 58,46 dioptrii, przy czym na rogówkę przypada ok. 45,0 dioptrii, a na soczewkę około 13,0. Współczynnik r. rogówki wynosi 1,376 w stosunku do powietrza, a soczewki około 1,386 do 1,41; 2) zmniejszenie pobudliwości komórki, wynikające z nieprzepuszczalności błony komórkowej dla jonów sodu występującej w czasie trwania potencjału czynnościowego. R. bezwzględna—okres całkowitej niepobudliwości komórki. R. względna — okres obniżonej pobudliwości komórki.
REFRAKTOMETR, przyrząd do pomiaru kąta załamania wiązki świetlne), przechodzącej przez materialne środowisko. Używany jest do określania stężeń niektórych związków, np. białka w surowicy krwi. Im większe stężenie białka, tym większy kąt załamania światła. Przy określaniu stężenia na podstawie wielkości kąta załamania uwzględniany jest współczynnik załamania charakterystyczny dla badanej substancji.
REFRAKTOMETRIA ? metody optyczne.
REGENERACJA ? odrost.                                                                                                                                                                         REGRESJA, w sytuacjach trudnych, frustracyjnych, powrót do wcześniejszych, bardziej prymitywnych, ale sprawdzonych już form zachowania. Zob. też: mechanizmy kontrolne psychologiczne, mechanizmy obronne psychologiczne.
REGULACJA, działanie na określony proces, sterujące nim na podstawie bieżących informacji o przebiegu tego procesu, czyli ? sterowanie w układzie zamkniętym ze —>sprzężeniem zwrotnym. W organizmach żywych prawidłowość przebiegu procesów fizjol. zabezpiecza szereg układów regulacyjnych. R. w organizmie polega na utrzymywaniu określonego parametru, np. temp. ciała, ciśnienia krwi itp., w granicach wartości pożądanych, wyznaczanych przez układ nastawczy. Odchylenia od zakresu wartości pożądanych, czyli sygnał odchylenia, pobudzają mechanizm regulujący, zapewniający powrót do poziomu nastawienia. Mechanizmy określające poziom nastawienia nie są w pełni poznane. W układzie —> regulacji ciepłoty ciała, poziom temp. jest regulowany przez mechanizmy oddawania lub wytwarzania ciepła, pobudzane impulsami specjalnych neuronów podwzgórza. Zmiana aktywności tych neuronów powoduje podwyższenie lub obniżenie regulowanej temp. np. w gorączce. W niektórych układach regulacyjnych poziom nastawienia ulega ciągłym zmianom, np. podczas r. ruchów dowolnych; taki mechanizm nazywa się serwomechanizmem.
REGULACJA CIEPŁOTY CIAŁA, mechanizmy utrzymujące stałą temp. ciała, regulujące tempo wytwarzania i zachowania ciepła w ustroju oraz utratę ciepła z ustroju. W organizmie odbywa się ciągłe wytwarzanie ciepła związane z procesami przemiany materii. Podwyższenie przemiany materii (np. pod wpływem działania amin katecholowych, tyroksyny) powoduje wzrost wytwarzanego ciepła (termogeneza chem., bezdrżeniowa). Duże ilości ciepła (ok. 76%) wytwarzane są podczas pracy mięśni szkieletowych, zwłaszcza podczas drobnych nieskoordynowanych skurczów mięśni (termogenęza  drżeniowa, potocznie dreszcze). Wytwarzanie ciepła wzrasta wówczas o 200-400%. Utrata ciepła z ustroju odbywa się na drodze promieniowania, przewodzenia i konwekcji. Ilość ciepła traconego zależy od temp., wilgotności i ruchu powietrza. Nagi człowiek w neutralnej 1056
temp. otoczenia traci: 60% ciepła drodze promieniowania, 15% na drodze przewodzenia i konwekcji; 25%' na drodze parowania (—>pot). Równowaga między procesami wytwarzania i utraty ciepła utrzymywana jest przez struktury ośrodkowego układni nerw. Zmiany temp. wewnętrznei;
i warstw powierzchniowych ciała działają na receptory ciepła i zimna (? termoreceptory). Gl. rolę w regulacji  temp. odgrywa ośrodek termoregulacji znajdujący się w polu przedwzrokowym i podwzgórzu. Przednia częś ośrodka kieruje utratą ciepła, a tylna wytwarzaniem i zachowaniem ciepła' w ustroju. Obie części ośrodka termoregulacji wywierają działanie wzajemnie antagonistyczne. Wzrost temp. wewn., jak też pobudzenie receptorów;
ciepła w skórze, nasilają aktywności ośrodka utraty ciepła i hamują działanie ośrodka wytwarzania ciepła. Pro wadzi to do obniżenia pobudzenia nerwów współczulnych zwężających naczynia skóry, wzrasta przepływa skórny, a wraz z nim utrata ciepła;
przez promieniowanie, przewodzenie i konwekcję. Jednocześnie wzrasta wydzielanie potu i maleje tempo przemiany materii. Obniżenie temp. wewn. lub pobudzenie receptorów zimna w skórze aktywuje ośrodek wytwarzania i zachowania ciepła. Przepływ krwi przez skórę maleje, utrudniając utratę. ciepła, jednoczenie wzrasta wytwarzanie ciepła dzięki nasileniu termogenezy bezdrźeniowej i drżeniowej. U zwierząt dużą rolę odgrywa piloerekcja polegająca na skurczu mięśni przywłośnych i nastroszeniu futra. U człowieka szczątkowym przejawem tego zjawiska
jest tzw. gęsia skórka. Zakłócenie r.c.c. występuje przy zatruciu neuronów substancjami pyrogennymi (gorączkotwórczymi) oraz w wyniku b. dużego podwyższenia lub obniżenia temp. ciała. Termoregulacja behawioralna polega na dostosowaniu aktywności ruchowej do temperatury otoczenia irp.; jest ona kontrolowana również przez ośrodek termoregulacji.
REGULACJA CIŚNIENIA KRWI TĘTNICZEGO, zespół reakcji fizjol. utrzymujących ciśnienie tętnicze krwi na stałym poziomie. Jest jednym z klasycznych przykładów funkcjonowania w ustroju homeosta-tycznego mechanizmu działającego na zasadzie ujemnego —> sprzężenia zwrotnego w ustroju. Układ regulujący obejmuje dwa mechanizmy efektorowe wpływające na poziom ciśnienia przez kontrolę minutowej —> pojemności serca oraz kontrolę—> oporu naczyniowego. Podwyższenie obu tych wartości może niezależnie prowadzić do wzrostu ciśnienia krwi i odwrotnie. Czujnikami ciśnienia są —> baroreceptory zlokalizowane gł. w ścianie zatoki szyjnej i łuku aorty. Impulsy z baroreceptorów przesyłane są do układu porównującego — ośrodków w pniu mózgu kontrolujących pracę serca (wpływ na pojemność minutową) i napięcie naczyń (wpływ na opór naczyniowy). Sygnały z tych ośrodków do serca i naczyń obwodowych przesyłane są włóknami—» autonomicznego układu nerwowego. Łańcuch zjawisk reakcji przeciwdziałających nagłym wzrostom ciśnienia można przedstawić następująco: wzrost ciśnienia tętniczego —>rozciągnięcie naczyń i pobudzenie baroreceptorów, wzrost—> częstości impulsów z baroreceptorów—> hamowanie komponenty sympatycznej i pobudzenie komponenty parasympatycz-nej ośrodków sercowo-naczyniowych w pniu mózgu —zmniejszony wpływ układu sympatycznego (współczulnego) i zwiększony wpływ układu parasympatycznego   (przywspółczulnego) na serce i naczynia —> spadek częstości pracy serca i kurczliwości mięśnia sercowego (spadek pojemności minutowej serca) oraz spadek napięcia ścian naczyń krwionośnych (oporu naczyniowego)—> spadek (normalizacja) ciśnienia tętniczego.
Opisany mechanizm jest jednym z najistotniejszych w r.c.k., ale ciśnienie krwi zależy także od objętości—> płynów ustrojowych, wpływów z ośrodkowego układu nerw., poziomu we krwi szeregu hormonów (np. amin katecholowych,  angiotensyny,  gli-kokortykoidów), impulsacji z chemio-receptorów i jeszcze wielu innych czynników.
REGULACJA OBJĘTOŚCI PŁYNÓW USTROJOWYCH, u-trzymywanie na stałym poziomie objętości—> płynów ustrojowych zależne od sprawnej regulacji przyjmowania i wydalania wody i sodu. Woda stanowi 73% beztłuszczowej masy ciała. Jest ona zawarta w komórkach (30-40% ciężaru ciała) oraz w przestrzeniach pozakomórkowych (20% ciężaru ciała). Poszczególne przestrzenie oddzielane są od siebie błonami półprze-puszczalnymi i dzięki swobodnej dyfuzji wody, która wędruje zgodnie z gradientem ciśnień hydrostatycznego 
 
i osmotycznego, są w stanie ciągłej równowagi czynnościowej. Objętość przestrzeni wewnątrznaczyniowej, pozakomórkowej i wody całkowitej regulowana jest za pośrednictwem następujących mechanizmów: l) zmiany dynamiki wymiany płynu między przestrzeniami poza- i wewnątrznaczyniowymi oraz zmiany hemodynamiki nerek (wydalanie wody i sodu), 2) odruchowej regulacji wydzielania wazopresyny; 3) odruchowej regulacji wydzielania hormonów układu renina-angiotensyna; 4) odruchowej regulacji mechanizmu pragnienia. Mechanizmy te działają przez znajdujące się w układzie krążenia presoreceptory i receptory objętościowe. Te ostatnie znajdują się w centralnej, niskociśnieniowej części układu krążenia (gł. prawy i lewy przedsionek serca). Impulsy z receptorów objętościowych przekazywane są dośrodkowo przez włókna nerwu błędnego i na drodze odruchowej hamuj ą aktywność—>-podwzgórzowo-przysadkowego  układu antydiuretycznego, układu wytwarzającego—> reninę oraz mechanizmu pragnienia. Wzrost objętości krwi nasila impulsy z tych receptorów, a także z presoreceptorów. Powoduje to zmniejszenie impulsów we włóknach naczyniozwężających, maleje opór letniczek przedwłośniczkowych i wzrasta efektywne ciśnienie filtracyjne i płyn z naczyń przechodzi do przestrzeni pozanaczyniowej (równowaga Starlinga). Hamowanie aktywności układu antydiuretycznego powoduje zmniejszenie wydzielania —> wazopresyny, a więc zmniejszenie wchłaniania zwrotnego wody w nerkach. Odruchowe zahamowanie impulsów we włóknach sympatycznych nerki prowadzi do zmniejszenia wydzielania reniny, a pośrednio również angiotensyny I i  II oraz aldosteronu: powoduje to zmniejszenie wchłaniania zwrotnego sodu a wraz z nim wody. Wszystkie te czynniki prowadzą do wydalenia z ustroju nadmiaru płynów. Odwrotne reakcje zachodzą przy zmniejszeniu objętości płynów ustrojowych.
REGULACJA OSMOLALNOśCI PŁYNÓW USTROJOWYCH -osmoregulacja.
REGULACJA POZIOMU GLI KOZY WE KRWI, utrzymanie stałego poziomu glukozy we krwi, w granicach 80-120 mg/100 ml, poza przejściowym wzrostem tego poziomu czasie wchłaniania glukozy z jęlit. Szczególnie ważne dla ustroju jest za pobieganie obniżeniu poziomu glukozy we krwi (—> hipoglikemia). Obniżenie poniżej ok. 50 mg/100 ml prowadzi do zaburzeń funkcji ośrodkowego układu nerw. Zwiększenie poziomu np. powyżej ok. 180 mg/100 ml powoduje wydalanie glukozy przez nerki. Podwyższenie stężenia glukozy we krwi w okresie trawienia pobudza wydzielanie przez trzustkę —> insuliny, która powoduje obniżenie stężenia glukozy. Część glukozy zużywana jest bezpośrednio w procesach energetycznych, część magazynowana w postaci glikogenu, a największa część zużywana jest do syntezy tłuszczów. W okresie międzytrawiennym zawartość glukozy w przestrzeniach pozakomórkowych wynosi ok. 10-20 g. Stałe zużywanie glukozy przez tkanki, które nie magazynują substratów energetycznych (gł. mózg), w ciągu 40 min doprowadziłoby do obniżenia poziomu glukozy o 50%. Utrzymanie stałego poziomu zapewnia ciągły dopływ glukozy z wątroby. W komórkach wątrobowych jest ona uwalniana z —> glikogenu i syntetyzowana w procesie —> glikoneogenezy. W okresie międzytrawiennym procesy te są pobudzane gł. przez —> glukagon i —> somatotropinę, hormony hamujące ponadto zużywanie glukozy przez mięśnie i tkankę tłuszczową. Przy znacznym obniżeniu poziomu glukozy we krwi (duży wysiłek fiz., głód) zwiększa się wydzielanie ? adrenaliny i —>noradrenaliny wskutek pobudzenia —> współczulnego układu i wydzielania —> glikokortykoidów. Wydzielanie glukagonu przez trzustkę stymulowane jest bezpośrednio przez obniżenie poziomu glukozy we krwi, natomiast wydzielanie pozostałych hormonów odbywa się odruchowo, wskutek pobudzenia —> glukoreceptorów, wysyłających impulsy jednocześnie do ośrodka przyjmowania pokarmu w podwzgórzu (—> regulacja przyjmowania pokarmu). Zob. też:
cukier we krwi, krzywa cukru.
REGULACJA PRZYJMOWANIA POKARMU, przyjmowanie pokarmu regulowane jest przez ośrodek głodu znajdujący się w bocznej części ? podwzgórza i przez ośrodek sytości znajdujący się w brzusznoprzyśrodkowej części podwzgórza. Obniżenie stężenia niektórych składników pokarmowych (gl. glukozy) we krwi dopływającej do podwzgórza powoduje pobudzenie ośrodka głodu i zahamowanie ośrodka sytości. Odwrotnie, wzrost stężenia glukozy nasila aktywność
ośrodka sytości, który hamuje ośrodek głodu. Stopień pobudzenia ośrodka głodu regulowany jest przez mechanizmy długotrwałego i krótkotrwałego nasycenia. Mechanizm długotrwałego nasycenia powiązany jest z długofalową (tygodnie, miesiące) regulacja zasobów składników odżywczych w organizmie. Wzrost zasobów glukozy, aminokwasów, wolnych kwasów tłuszczowych w ustroju i podwyższenie ich poziomu we krwi powoduje pobudzenie ośrodka nasycenia. Jest on także pobudzany przez wzrost temp. wewn. ciała i hamowany przez jej spadek. Nasycenie krótkotrwałe związane jest z obecnością pokarmu w przewodzie pokarmowym. Impulsy z receptorów smaku oraz mechanoreceptorów pobudzanych podczas żucia i połykania oraz przez rozciągnięcie ścian przewodu pokarmowego powodują zahamowanie aktywności ośrodka głodu, znikające po wchłonięciu pokarmu z przewodu pokarmowego do krwi.
REGULACJA PRZYJMOWANIA WODY, przyjmowanie wody podlega kontroli złożonego zespołu struktur ośrodkowego układu nerw. zw. mechanizmem pragnienia. W skład jego wchodzi przednia i boczna część ? podwzgórza, —> okolica przedwzrokowa i struktury —> rąbkowego układu. Pobudzenie tych okolic powoduje pragnienie, czyli pęd do picia wody. Zasadniczym czynnikiem aktywującym mechanizm pragnienia jest odwodnienie komórek wywołane utratą wody z ustroju lub wprowadzenie substancji osmotycznie czynnych. Prowadzi to do pobudzenia —» osmoreceptorów ośrodkowych, znajdujących się w przedniej części podwzgórza (okolica jądra nadwzrokowego) oraz w polu przedwzrokowym. Następnym etapem jest uaktywnienie ośrodków bocznej części podwzgórza, kierujących aktem ruchowym przyjmowania wody, i pojawienie się reakcji picia. Wrażliwość mechanizmu pragnienia na bodźce osmotyczne jest podwyższana przez angiotensynę, aldosteron i wazopresynę w niskich stężeniach. W wysokich stężeniach wazopresyna podwyższa próg pragnienia. Podobne działanie wywierają aminy katecholowe. Aktywność mechanizmu pragnienia jest także modyfikowana przez zmiany objętości przestrzeni pozakomórkowej, a zwłaszcza krwi krążącej. Powiększenie objętości krwi bez zmiany jej ciśnienia osmotycznego hamuje pragnienie za pośrednictwem receptorów objętościowych znajdujących się gł. w przedsionkach serca. Zob. też regulacja objętości płynów ustrojowych.
REGULACJA RUCHU I POSTAWY, reakcje lokomocyjne zapewniające zdolność ruchu i reakcje służące utrzymaniu prawidłowej postawy ciała, regulowane przez ośrodki kory mózgowej (—> piramidowy układ i pozapiramidowy), ośrodki jąder podkorowych (—> pozapiramidowy układ) i —> móżdżek. Impulsy biegną drogami piramidowymi i pozapiramidowymi do neuronów ruchowych mostu, rdzenia przedłużonego i rdzenia kręgowego (końcowa wspólna droga). Dużą rolę w kierowaniu ruchami dowolnymi odgrywa układ siatkowaty (—> nieswoiste układy mózgu), koordynujący czynność kory mózgowej i jąder podkorowych z czynnością móżdżku i ją przedsionkowych. Integracja czynności ruchowych zachodzi na kilku poziomach. W rdzeniu kręgowym odbywa się regulacja napięcia mięśniowego oraz elementarnych czynności lokomocyjnych. Znajdują się tu 2 typy neuronów ruchowych: alfa i gamma. Prawidłowe napięcie różnych grup mięśniowych jest wynikiem złożonych odruchów rdzeniowych na rozciąganie  Receptory tych odruchów znajdują się w brzuścach mięśni szkieletowych (wrzeciona mięśniowe) oraz w ścięgnach (narządy Golgiego). Włókna ruchowe rozpoczynają się w neuronach ruchowych gamma rdzenia kręgowego i kończą we włóknach wrzeciona. Impulsy z neuronów ruchowych gamma
powodują skurcz włókien wrzeciona i wzrost jego napięcia, przez co jest ono bardziej pobudzone przy rozciąganiu mięśnia. Impulsy z wrzecion mięśniowych przekazywane są włóknami czuciowymi do rdzenia kręgowego, a następnie do (l) neuronów ruchowych alfa (unerwiających ten sam mięsień), powodując skurcz rozciągniętego mięśnia, lub do (2) neuronów pośredniczących, tworzących —> synapsy hamulcowe z neuronami ruchowymi alfa, które unerwiają mięśnie antagonistyczne, w których dzięki temu maleje napięcie. Rozciągnięcie mięśnia wywołuje także impulsy z receptorów narządów Golgiego, wywołujących pobudzenie ośrodków rdzenia kręgowego i hamowanie neuronu ruchowego alfa unerwiającego ten mięsień. Neurony ruchowe alfa i gamma rdzenia kręgowego są pobudzane przez część zstępującą układu siatkowatego. Impulsy z bocznej części tego układu zwiększają napięcie w mięśniach prostownikach, a obniżają w mięśniach zginaczach. Odwrotnie działa część przyśrcdkowa. Podobny wpływ jak boczna część układu siatkowatego wywierają impulsy z jąder przedsionkowych. Część boczna układu siatkowatego hamowana jest przez impulsy z układu piramidowego i pozapiramidowego, a część przyśrodkowa pobudzana jest przez impulsy z móżdżku.
REHABILITACJA, proces koordynacyjny i integrujący wzajemnie problemy leczn., socjalne i zawodowe, w celu przywrócenia człowieka kalekiego do życia w społeczeństwie. R. opiera się na zespołowym działaniu lekarzy specjalistów, psychologów, asystentów socjalnych, techników fizjoterapii, instruktorów gimnastyki leczniczej, logopedów, instruktorów —> terapii zajęciowej, techników ortopedów (protezowanie, aparatowanie). Dzieci w wieku szkolnym objęte są specjalnym nauczaniem adekwatnym do ich możliwości fiz. i psych. Rozróżnia się r. leczniczą, społeczną i zawodową.
R. lecznicza umożliwia w najkrótszym czasie przywrócenie człowiekowi kalekiemu sprawności do czynnego życia społ. Ma ona na celu przyspieszenie procesu powrotu funkcji uszkodzonego narządu; w przypadku trwałych zmian wykluczających pełną funkcję — wyrobienie i utrwalenie naturalnych mechanizmów zastępczych (—» kompensacja, adaptacja). Metody r. leczn. zależą od rodzaju narządu i stopnia jego uszkodzenia. W uszkodzeniach narządu ruchu stosuje się: —> fizykoterapię, gimnastykę leczniczą, ćwiczenia rehabilitacyjne, redresję, aparatowanie, czynności dnia codziennego. W uszkodzeniach ośrodkowego układu nerw. z porażeniami spastycznymi, oprócz wyżej podanych metod stosuje się logopedię, —> psychoterapię. R. leczn. jest integralną częścią leczenia i rozpoczyna się w momencie uszkodzenia funkcji,
R. społeczna umożliwia człowiekowi kalekiemu życie społ. i korzystanie z dóbr wytworzonych przez cywilizację swego społeczeństwa. Jest to działanie obustronne; przygotowuje człowieka kalekiego do życia społ. i środowisko do przyjęcia człowieka kalekiego. Ciężko kaleki uczy się np. samodzielności życia na wózku inwalidzkim. Psycholog ustala realne potrzeby psych. i intelektualne oraz wyrabia akceptację kalectwa, przystosowuje psychikę do odmiennych form życia. Środowisko przygotowane na przyjęcie chorego zapewnia realizację nowych potrzeb psych., jak również wyposaża miejsce pobytu chorego odpowiednio do jego wydolności fiz. Przystosowanie mieszkania dla inwalidy uregulowane jest w PRL specjalnymi zarządzeniami. Budynki i urządzenia socjalne, kina, teatry, środki transportu itp. również przystosowuje się do możliwości inwalidy.
R. zawodowa przywraca inwalidzie zdolność do pracy, mimo istniejącego kalectwa. Już w czasie choroby ocenia się przydatność pacjenta do kierunku i rodzaju pracy; ocena ta odbywa się przy udziale psychologa, asystenta socjalnego, ergoterapeuty. Najkorzystniejszą r. zawodową jest powrót do zawodu i czynności wykonywanych przed chorobą lub w tymże zawodzie do innych czynności, z przystosowaniem stanowiska pracy do możliwości inwalidy. Ewentualnie wchodzi w rachubę zmiana zawodu i praca w ramach własnej instytucji. Gdy kalectwo wyklucza ten typ r. zawodowej, pozostaje całkowita zmiana zawodu albo praca w warunkach chronionych lub chałupniczych. Tzw. p T zeza wodowanie prowadzą specjalne szkoły dla inwalidów, a pracę w warunkach chronionych i chałupniczych organizuje Związek Spółdzielczości Inwalidów. Organizacje: Polskie Towarzystwo Walki z Kalectwem, Związki Inwalidów Wojennych, Ociemniałych, Głuchych.
Podstawowymi ogniwami systemu rehabilitacji są: gabinety i zakłady rehabilitacji przychodni specjalistycznych prowadzące usprawnianie chorych nie wymagających leczenia szpitalnego lub wypisanych już ze szpitali;
wojewódzkie przychodzie rehabilitacyjne prowadzące r. w szerszym zakresie i sprawujące nadzór nad placówkami rehabilitacyjnymi na terenie województw: oddziały i działy r. w szpitalach; ośrodki r. kompleksowej przystosowane do prowadzenia r. leczn., zawodowej i społ., sanatoria rehabilitacyjne. Zob. też ośrodki rehabilitacyjne.
REHABILITACJA PSYCHIATRYCZNA, rewalidacja, zabiegi psychokorekcyjne zmierzające do odzyskania przez pacjenta pełnej sprawności funkcjonowania we wszystkich dziedzinach życia. R.p. jest szczególnie istotna w przypadku osób, które dłuższy czas leczone były w szpitalu psychiatr., co spowodowało niekorzystne następstwa (—> choroba szpitalna). W r.p. stosowane są b. zróżnicowane metody oddziaływania mające wciągnąć pacjenta do różnych form aktywności psych. i fiz. W tym celu organizuje się warsztaty, w których pracują chorzy pod kontrolą terapeutów zajęciowych (leczenie pracą), zajęcia ruchowe (leczenie ruchem), zajęcia kulturalne polegające na wspólnym słuchaniu muzyki (muzykoterapia), czytaniu książek, udziale w wieczorkach tanecznych, malowaniu, rysowaniu (terapia sztuką) itp. W wyniku tej aktywności rośnie sprawność fiz. i umysłowa, wzrasta wiara pacjenta we własne siły, jego życiowa samodzielność i zaradność. R.p. jest kontynuowana po wypisaniu pacjenta ze szpitala psychiatr. w warunkach —> oddziału dziennego lub ? zakładu pracy chronionej.
REHABILITACYJNE ĆWICZENIA, różnego typu ćwiczenia fiz. stosowane w ? rehabilitacji, których celem jest gł. usprawnienie narządu ruchu jako całości lub poszczególnych jego części, wyrabianie mechanizmów zastępczych, korekcja wad postawy, a także wpływanie na ogólne samopoczucie pacjentów.
Ć.r. adaptacyjne — ćwiczenia mające na celu wyuczenie mechanizmów zastępczych (zawsze niefizjol.) utraconej na trwałe funkcji (np. nauczenie osoby z amputowaną kończyną używania protezy, nauczenie — mimo istniejącego kalectwa — wykonywania czynności dnia codziennego), a także dobór czynności najmniej obciążających organizm i właściwe ich wykorzystanie. Ć.r. adaptacyjne kształtują nowe stereotypy ruchowe zastępujące częściowo utraconą funkcję lub uczą sterowania przyrządami, które zastępują tę funkcję (np. trwałe uszkodzenie rdzenia jest przyczyną porażenia obu kończyn dolnych; porażony może chodzić jedynie w aparatach ortopedycznych i o kulach; ć.r. adaptacyjne mają na celu przystosowanie kończyn górnych do podjęcia funkcji podporowych na kulach, a zespołu dynamicznego tułowia — do sterowania ruchami aparatów).
Ć.r. anty grawitacyjne—ćwiczenia mające na celu zwiększenie siły mięśni prostujących kręgosłup, stosowane w —> gimnastyce korekcyjnej. Działanie sił grawitacyjnych zgina kręgosłup powodując wady postawy (—> postawa ciała). Przykłady ć.r. antygrawitacyjnych: w pozycji stojącej — w pełnym wdechu maksymalne czynne prostowanie kręgosłupa; to samo ćwiczenie z obciążeniem szczytu głowy woreczkiem z piaskiem.
Ć.r. bierne — ćwiczenia wykonywane przy pomocy osoby drugiej lub specjalnych aparatów. Celem tych ćwiczeń jest utrzymanie w stanach patol. możliwie największego zakresu ruchu w danym stawie, a ponadto zapobieganie deformacji lub leczenie deformacji już istniejących oraz w przypadkach porażeń — odtwarzanie pamięci ruchowej. Pewną formą ćwiczeń biernych są ć.r. redresyjne.
Ć.r. czynne—ćwiczenia wykonywane wg dowolnego wzorca ruchowego, mające na celu uaktywnienie i wzmocnienie mięśni. Do ć.r. czynnych zalicza się: ćwiczenia izometryczne, ćwiczenia czynne w odciążeniu, ćwiczenia wolne oraz ćwiczenia czynne
z oporem.
Ć.r. izometryczne polegają na napinaniu mięśni bez współistnienia ruchu (np. tzw. „pokazywanie bicepsów"). Można je stosować nawet w warunkach unieruchomienia kończyny, np. w gipsie lub na wyciągu. Zapobiegają zanikowi mięśniowemu, poprawiają ukrwienie całej ćwiczonej kończyny, zapobiegają powstawaniu zakrzepów pooperacyjnych.
Ć.r. czynne w odciążeniu — ćwiczenia, w których ćwiczony odcinek narządu ruchu ma zmniejszony ciężar, np. przez zanurzenie w wodzie lub przez system podwieszeń na sprężynach, podwieszkach, albo przez ułożenie kończyny na wrotkach i na płaskim stole. Ćwiczenia te mają na celu:

 
rozluźnienie mięśniowe; zmniejszenie przyparcia powierzchni stawowych, a tym samym uzyskanie większego zakresu ruchu w ćwiczonym stawie;
stopniowe zwiększanie siły słabego mięśnia — silą 2 w skali Lovetta (? test Lovetta) przez zwiększenie liczby powtórzeń ruchu W ć.r. w odciążeniu można stosować stopniowo narastający opór, np. w wodzie — przez zwiększenie prędkości ruchu lub przez dodatkowy opór, który jednak nie może ograniczać zakresu ruchu.
Ć.r. wolne — ćwiczenia wykonywane samodzielnie przez ćwiczącego, bez użycia sprzętu pomocniczego. Mogą one być ograniczone do określonego odcinka narządu ruchu lub nawet do jednego ruchu w jednym stawie, lub mieć charakter szerszych ćwiczeń, jak np. ć.r. ogólnousprawniających, koordynacyjnych, zespołowych. Ć.r. wolne ograniczone do jednego odcinka narządu ruchu mają na celu poprawienie funkcji mięśni danego stawu. Stosowane są w przypadkach, gdy silą mięśniowa ćwiczonego mięśnia wynosi 3 wg skali Lovetta. Przy miernych uszkodzeniach chrząstki stawowej w przebiegu np. chorób reumatycznych ć.r. wolne bez obciążeń utrzymują sprawność stawów.
Ć.r. czynne z oporem—ćwiczenia zbliżone do wolnych, z tym że ćwiczony odcinek narządu ruchu jest obciążony, np. hantlami, workiem z piaskiem. Wielkość obciążenia nie może ograniczać w żadnym stopniu zakresu ruchu w ćwiczonym stawie. Celem tych ćwiczeń jest wzmocnienie siły i wytrzymałości mięśnia. Zwiększenie siły uzyskuje się przez zwiększenie oporu, natomiast zwiększenie wytrzymałości mięśnia — przez zwiększenie ilości powtórzeń przy niższych obciążeniach. Zwiększenie oporu jest stopniowe; nagle zwiększenie może   doprowadzić do zmęczenia mięśnia,  a nawet do jego uszkodzenia, jak również do szybszego zniszczenia powierzchni stawowych. Istnieje szereg metod zwiększania siły i wytrzymałości mięśniowej. W schorzeniach lub uszkodzeniach powierzchni stawowych, jak 
np. w schorzeniach reumatycznych, stosuje się obciążenie równe połowie myksymalnego obciążenia (maksymalne obciążenie jest to maksymalny opór, który nie ogranicza zakresu ruchu w danym stawie lub ruchu kończyny).
Ć.r. Klappa—ćwiczenia stosowane przy skrzywieniach kręgosłupa i wadach postawy; wykonywane są w pozycji klęczącej, dłonie oparte o podłogę, pozycja na czworakach. W pozycji tej kręgosłup jest odciążony i łatwiejsza możliwość korekcji. Asymetryczny chód na czworakach z wyciąganiem np. prawej kończyny górnej do przodu i prawej kończyny dolnej do tyłu działa korygujące na lewostronne skrzywienie kręgosłupa. Ćwiczenia te łączone są z ruchami skrętnymi klatki piersiowej z zamachem po stronie wypukłości garbu. Metoda obecnie mało stosowana poza pewnymi ćwiczeniami.
Ć.r. koordynacji — ćwiczenia wolne, czasami z przyborem, ale bez obciążeń. Mają na celu wyrobienie, przywrócenie lub poprawienie współpracy między poszczególnymi grupami mięśni. Stosuje się je w schorzeniach ośrodkowego układu nerwowego, które powodują —> bezład, drżenie zamiarowe (—> drżenie), ruchy pląsawicze (—> pląsawica) oraz zaburzenia naprzemienności ruchów kończyn w chodzie.
Ć.r. lecznicze—gimnastyka leczn., ćwiczenia fiz. stosowane w stanach patol., mające na celu zapobieganie utracie lub ograniczeniu funkcji narządu, leczenie istniejących dysfunkcji, przystosowanie narządu do podjęcia funkcji zastępczych przez ć.r. adaptacyjne; ć.r. leczn. stosuje się gł. w schorzeniach narządu ruchu, oddechowego, krążenia. Rodzaje ć.r. leczn.: ć.r. z oporem, ć.r. oddechowe, ć.r. wyrównawcze, wolne, zespołowe.
Ć.r. oddechowej—metoda ćwiczeń mająca na celu poprawienie wentylacji płuc i zwiększenie ruchomości klatki piersiowej. Ć.r. oddechowe zwiększają wymianę gazową, mają dodatni wpływ na małe i duże krążenie. W ćwiczeniach tych biorą udział mięśnie przepony, międzyżebrowe, mięśnie oddechowe pomocnicze, jak mięsień piersiowy duży, zębaty przedni, mięśnie szyi. Wskazaniem do ć.r. oddechowych są przewlekle stany zapalne dróg oddechowych, astma, długotrwale unieruchomienie chorego w łóżku. W skrzywieniach kręgosłupa ć.r. oddechowe mają działanie korekcyjne. W zesztywniającym zapaleniu stawów kręgosłupa przeciwdziałają usztywnieniu klatki piersiowej .przez ćwiczenia mobilizujące stawy żebrowo-kręgowe i wzmocnienie mięśni oddechowych.
Ć.r. ogólne—ćwiczenia wolne, rozluźniające mięśnie w pełnym zakresie ruchów w każdym stawie, połączone z ćwiczeniami koordynacyjnymi, nie wysiłkowymi.
Ć.r. ogólne usprawniające— w przypadkach patol. ć.r. dotyczące nie objętych dysfunkcją części narządu ruchu. Ćwiczenie zdrowych odcinków narządu ruchu rozwija adaptacyjne możliwości narządu ruchu do wyrównania ubytków funkcji (np. wzmocnienie siły kończyn górnych ułatwia chodzenie o kulach amputowanym i porażonym w obrębie kończyn dolnych). 
Ć.r. ogólne usprawniające uczą ciężko chorych przekręcania się na boki i na brzuch, siadania, wstawania. Ponadto działają na układ oddechowy, krążenia, przemianę materii i psychikę chorego.
Ć.r. „poczucia" dobrej postawy — ćwiczenia stosowane przy tych typach wad postawy, które pacjent może sam skorygować. Pokazanie możliwości korekcji postawy w lustrze lub na cieniu i utrwalenie mechanizmu tej korelacji jest celem ćwiczeń w wadach postawy typu C i D (z wypiętym brzuchem i zwiększonym wygięciem pleców); wciągnięcie brzucha oraz ściągnięcie łopatek daje dobrą postawę.
Ć.r. prowadzone — forma przejściowa między ć.r. czynnymi a ć.r. biernymi. Instruktor wykonuje ruch w danym stawie biernie, pacjent usiłuje wykonać ten. sam ruch czynnie. Tak prowadzone ć.r. stosuje się w amnezji ruchowej lub w znacznego stopnia osłabieniu siły w granicach 1-2 w skali Lovetta (—» test Lovetta). Celem ćwiczeń jest odtworzenie w ośrodkowym układzie nerwowym danego wzorca ruchowego i torowanie drogi dla bodźców ruchowych. Ć.r. prowadzone w ć.r. koordynacyjnych korygują kierunek i szybkość ruchów przy niezborności ruchowej.
Ć.r. w czynnościach dnia codziennego—ćwiczenia uczące człowieka kalekiego niezależności od innych osób w wykonywaniu podstawowych czynności, jak: mycie, korzystanie z WC, przygotowywanie posiłków, ubieranie się, korzystanie ze środków komunikacji itp. Opanowanie czynności dnia codziennego jest możliwe przez wyrobił nie ruchów zastępczych (np. duża ruchomość kręgosłupa umożliwia założenie buta przy sztywnym kolanie) oraz przez zastosowanie specjalnych przyrządów ułatwiających wykonywanie czynności dnia codziennego (np. łyżki do butów na wydłużonym uchwycie przy sztywnym kolanie). Ć.r. w codziennych czynnościach stanowią jeden z podstawowych elementów rehabilitacji. W ciężkim kalectwie konieczna jest adaptacja mieszkania, kuchni, łazienki, pokoju do możliwości inwalidy, np. poruszającego się w wózku inwalidzkim,            
Ć.r. zespołowe wyrównawcze- uzupełnienie ćwiczeń indywidualnych  przy leczeniu wad postawy. W skład tych lekcji wchodzą ćwiczenia „poczucia" dobrej postawy, anty grawitacyjne, oddechowe, ogólne, a także ćwiczenia zespołowe w basenie. Elementy współzawodnictwa w ćwiczeniach zespołowych pobudzają do lepszego i dokładniejszego ich wykonywania.
Ć.r. zespołowe specjalne — uzupełnienie ćwiczeń indywidualnych dla grup chorych z dysfunkcją (np. zespoły amputowanych, z rwą kulszową, z ze-sztywniającym zapaleniem stawów kręgosłupa). Zespół ćwiczonych nie powinien przekraczać 15 osób. W ćwiczeniach przeważają ć.r. ogólnousprawniające i adaptacyjne.
Ć.r. redresyjne—zabieg dokonywany na stawach w celu przywrócenia lub zwiększenia zakresu ruchu. Redresja może być powolna (wyciąg stały) lub jednorazowa — w narkozie, znieczuleniu miejscowym, po podaniu środków znieczulających. Redresję jednorazową poprzedza rozluźnienie mięśni i tkanek otaczających staw przez —> okłady parafinowe i —> masaż. Po redresji jednorazowej stosuje się przeważnie łuskę gipsową, utrzymującą uzyskaną poprawę, a także ćwiczenia czynne.
REHABILITACYJNE OŚRODKI —» ośrodki rehabilitacyjne.
REICHER Eleonora, ur. 29 IX 1884, zm. 12 III 1973, pol. lekarz reumatolog; doc. uniw. w Warszawie (1932-39), kier. Poradni Przeciwreumatycznej II Kliniki Chorób Wewn., prof. (1947), dyr. (1949) Inst. Reumatologii w Warszawie. Pionierka badań w dziedzinie fizjologii sportu w Polsce, prowadziła w 1927-32 kompleksowe badania nad wpływem ćwiczeń fiz. na organizm. Organizatorka otwartego i zamkniętego lecznictwa dla chorych na gościec i twórczyni podstaw—> reumatologii w Polsce. Założycielka —» Instytutu Reumatologii (1949) w Warszawie oraz czasopism „Postępy Reumatologii" i „Reumatologia Polska". Laureatka Nagrody Państwowej II stopnia w 1951.
REINFEKCJA ? powtórne zakażenie (po wyzdrowieniu) tymi samymi drobnoustrojami.
REINWAZJA ? inwazja.
REJESTRY CHORYCH, system obserwacji o charakterze ciągłym, polegający na gromadzeniu informacji o rozpowszechnieniu chorób w określonej zbiorowości ludzkiej, w celu ulepszenia metod ich zwalczania oraz wzbogacenia wiedzy o prawidłowościach rządzących ich występowaniem. Polegają na zbieraniu z wszelkich dostępnych źródeł wiadomości o zachorowaniach, sposobach leczenia i losach osób  chorych  ora? systematycznym notowaniu  uzyskanych   informacji w sposób umożliwiający identyfikację chorych, z zachowaniem w pełni tajemnicy lek. System rejestrów jest podstawą zorganizowanego zwalczania chorób przewlekłych (gruźlicy, nowotworów złośliwych, chorób psych., cukrzycy, itp.); jest to również system ostrzegający przed niebezpieczeństwem upowszechnienia czynników uszkadzających płód w przypadku wad wrodzonych.
REJONIZACJA, zasada organizacji i działania zakładów społ. służby zdrowia, polegająca na podziale terytorialnym na obwody ZOZ i rejony zapobiegawczo-lecznicze oraz przydziale zamieszkałej w nich ludności pod opiekę określonych zakładów. Rejon stanowi określony obszar miejski lub wiejski zamieszkały przez 3-5 tyś. mieszkańców w miastach i 3-6 tysięcy na wsi. Rejon wiejski może liczyć mniej niż 3 tyś. mieszkańców, jeżeli promień zasięgu ośrodka przekracza 7 km lub specyficzne warunki terenowe utrudniają dojazd. Zasady r. opieki zdrowotnej obowiązują również w opiece szpitalnej, jak też w organizacji zespołów opieki zdrowotnej.
REKOMBINACJA, procesy prowadzące do powstania u potomstwa układów genów allelicznych (? allele) innych niż u rodziców. R. może być wynikiem: l) niezależnej segregacji w mejozie (—> podział komórki) genów znajdujących się w —» chromosomach niehomologicznych, nazywanej zazwyczaj segregacją wymiany odcinków chromatyd (lub odcinków „czystego" DNA) między homologicznymi chromosomami (cząsteczkami DNA); 2) niewzajemnej wymiany b. krótkich homologicznych odcinków DNA (konwersja genu). U najniższych organizmów cała informacja genetyczna (? dziedziczenie) jest zawarta w jednej cząsteczce DNA, toteż pierwszy z wymienionych mechanizmów r. nie występuje. U wirusów bakteryjnych (bakteriofagów) rekombinacji cech genet. towarzyszy wymiana odcinków DNA. U bakterii występuje jedynie niewzajemna rekombinacja, co jest wynikiem charakterystycznego dla nich sposobu krzyżowania się. Transformacja i transdukcja—fragmenty DNA dl. 10-20% chromosomu jednej bakterii są pobierane przez drugą bakterię lub przenoszone za pośrednictwem bakteriofaga. Następnie zachodzi r. homologicznych odcinków między wniesionym do bakterii DNA i jej własnym. Tylko jeden produkt wymiany, t j. chromosom bakterii z wbudowanym odcinkiem obcego DNA, zawiera cały materiał dziedziczny. Koniugacja—duży odcinek DNA, czasem odpowiadający całemu chromosomowi bakterii, jest przekazywany z komórki dawcy (F+, Hfr) do biorcy /F-)
i większe lub mniejsze jego fragmenty są wbudowywane do DNA biorcy
U organizmów wyższych z reguły  zachodzi w komórkach mających co najmniej 2 komplety chromosomów homologicznych; obie chromatydy i które uczestniczyły w rekombinacji zawierają cały charakterystyczny dla nich materiał dziedziczny: R. zachodzi gł. w profazie mejozy podczas koniugacji homologicznych chromosomów i z małą częstością w komórkach dzielących się mitotycznie (r. somatyczna). Częstość r. mejotycznej między dwoma genami sprzężonymi, tj. znajdującymi się w tym samym chromosomie, jest proporcjonalna do fiz. odległości między nimi. W procesie r. bierze udział szereg enzymów słabo poznanych.
REKONWALESCENCJA, zdrowienie, powrót do zdrowia po cofnięciu się objawów choroby. Okres r. zależny jest od ciężkości i rodzaju choroby, odporności chorego oraz skuteczności zastosowanego leczenia.
REKONWALESCENT, chory u którego zniknęły już objawy chorobowe, a który nie uzyskał jeszcze pełnej'' sprawności życiowej.               
REKRUTUJĄCY UKŁAD ? nieswoiste układy mózgu,              
REKTOSKOP, rodzaj ? wziernika odbytniczego do badania końcowego odcinka jelita grubego. R. jest wyposażony w powiększający układ optyczny oraz w urządzenie do wtłaczania powietrza do wnętrza badanego odcinka jelita, które umożliwia naciągnięcie ścian i wygładzenie fałdów jelita.
REKTOSKOPIA,   wziernikowanie  za pomocą ? rektoskopu odbytnicy i ewentualnie esicy, w celach diagnostycznych, np. ustalenia zmian chorobowych lub pobrania wycinków do badania mikroskopowego. R. wykonuje się po odpowiednim przygotowaniu chorego (przepłukanie odbytnicy i esicy).
RELAKSACJA ? zwiotczenie mięśniowe.
RELAKSACYJNE  TECHNIKI, formy —> psychoterapii (powierzchownej), operające się na stwierdzeniu, że w stanie napięcia emocjonalnego wzrasta napięcie mięśniowe, a to z kolei może wpływać zwrotnie na podtrzymywanie napięcia emocjonalnego. T.r. polegają na uczeniu się świadomej kontroli napięcia mięśniowego, tak aby można było dowolnie uzyskać stan odprężenia mięśni, co z kolei ułatwia odprężenie emocjonalne. Szczególnie cenną t.r. jest autogeniczny trening Schultza, oparty na ćwiczeniach hinduskiej jogi. Obok ćwiczeń w rozluźnianiu mięśni technika ta wyrabia umiejętność powolnego i równomiernego oddychania, poprawia koncentrację uwagi oraz poszerza zdolności człowieka do kontroli procesów wegetatywnych w zakresie układu krążenia i układu pokarmowego.
RELAKSYNA, hormon o budowie polipeptydowej wydzielany przez jajnik pod koniec ciąży. Powoduje rozluźnienie więzozrostu łonowego i zwiększenie elastyczności kości kanału rodnego.
RELANIUM ? diazepam.
RELAPAROTOMIA, ponowne chir. otwarcie jamy brzusznej, wykonane dla kontroli lub korekty uprzednio wykonanego zabiegu.
REM (skrót od ang. rad equivalent mań), jednostka równoważnika dawki promieniowania jonizującego, określana jako dawka absorbowana dowolnego promieniowania, która wywołuje identyczny skutek biol. jak dawka absorbowana l rad promieniowania X lub gamma. Równoważnik dawki określany jest jako iloczyn dawki absorbowanej wyrażonej w radach przez współczynnik jakości QF, który zależy od liniowego przekazu energii dla danego rodzaju promieniowania. Dla promieniowania innego niż X lub gamma jednemu r. mogą odpowiadać różne wartości dawki pochłoniętej.
REMAK Robert, ur. 26 VII 1815, zm. 29 VIII 1865, niem. lekarz pol. pochodzenia, embriolog i neurolog;
prof. uniw. w Berlinie (od 1859), pionier elektroterapii w schorzeniach nerwów. Odkrył m.in. włókna nerw. pozbawione osłonki rdzennej (włókna R.) i zwój nerw. w sercu żaby zwój R.); był twórcą nauki o trzech listkach zarodkowych w rozwój u embrionalnym (—> zarodkowy rozwój). Jeden z pierwszych badaczy amitotycznego —>-podziału komórki.  Autor  pracy:
Untersuchuugen Ober die Entwicklung der Wirbeltiere (1850-55).
REMEDIUM, środek leczący lub łagodzący objawy chorobowe. Nazwa nadawana dawniej wszystkim lekom, dziś używana w homeopatii.
REMISJA, przejściowe zmniejszenie nasilenia choroby lub całkowite ustąpienie jej objawów, występujące samoistnie albo pod wpływem leczenia.
 
RENDU - WEBERA - OSLERA CHOROBA ? Oslera choroba.
RENINA, enzym proteolityczny uwalniany do krwi przez komórki tzw. aparatu przykłębkowego nerki. Działa na znajdującą się w osoczu a globulinę (substrat r.), odszczepiając polipeptyd składający się z 10 aminokwasów (dekapeptyd) —> angiotensynę . Po odszczepieniu jeszcze 2 aminokwasów powstaje aktywny hormon angiotensyna II, o silnym działaniu naczyniozwężającym. Bodźcem pobudzającym wydzielanie r. jest spadek ciśnienia krwi w tętnicy nerkowej, wzrost ilości —> amin katecholowych we krwi, pobudzenie włókien współczulnych dochodzących do układu tętniczego nerki. Zwiększone wydzielanie r. prawdopodobnie odgrywa istotną rolę w patogenezie ? nadciśnienia tętniczego.
RENNINA, podpuszczka, chymozyna, enzym trawienny (—» peptydazy), wydzielany przez śluzówkę żołądka cieląt i niektórych innych młodych zwierząt (występowanie u niemowląt — kwestionowane). Przekształca kazeinogen mleka w nierozpuszczalną —> kazeinę („ścinanie" się mleka w żołądku). Stosowana w produkcji serów tzw. podpuszczkowych.
RENOCYSTOGRAFIA IZOTOPOWA, badanie czynnościowe nerek i pęcherza moczowego, polegające na pomiarze radioaktywności obu nerek po dożylnym podaniu wskaźnika pro-mieniotw., najczęściej hipuranu sodowego znakowanego "'J. W wyniku badania otrzymuje się krzywe radioaktywności nerek i pęcherza moczowego, pozwalające ocenić stopień ukrwienia nerek, proces czynne, wydzielania wskaźnika przez kanaliki nerkowe i jego wydalania. W krzywych renograficznych wyróżnia się 3 fazy; naczyniową, transportu| cewkowego i wydalania. R. jest badaniem mało obciążającym pacjenta napromieniowaniem; nie powoduje powikłań i stosowana jest do rozpoznawania zmian naczyniowych przy nadciśnieniu tętniczym, oceny stanu czynnościowego nerek, niewydolności nerek różnego pochodzenia, kamicy nerek.
RENTA INWALIDZKA, stałe lub okresowe świadczenia pieniężne z tytułu ubezpieczenia społ., przysługujące pracownikowi, który: l) udowodnił wymagany okres zatrudnienia; 2) został zaliczony do jednej z grup—> inwalidztwa.a inwalidztwo powstało w okresie zatrudnienia lub w ciągu 18 miesięcy (w przypadku chorób zawodowych — 24 miesięcy) po ustaniu zatrudnienia. Świadczenie to jest wypłacane z chwilą zaprzestania pobierania zasiłku chorobowego lub wynagrodzenia z tytułu zatrudnienia. Okres zatrudnienia wymagany do uzyskania r.i. zależy od wieku pracownika w chwili powstania inwalidztwa i wynosi dla pracowników w wieku: 18-20 lat — l rok, 20-22 lat — 2 lata, 22-25 lat—3 lata, 25-30 lat—4 lata, powyżej 30 lat — 5 lat. Wysokość r.i. zależy od grupy inwalidztwa (I, II, III), okoliczności jego powstania (wypadek przy pracy, w drodze do pracy lub z pracy, choroba zawodowa, inne choroby i kalectwa) oraz od stażu pracy w PRL. Istnieją jeszcze dodatki do r.i., np. rodzinne, dla pracowników zatrudnionych w warunkach szkodliwych dla zdrowia, w żegludze powietrznej, w stoczniach morskich, za odznaczenia i z tytułu pracy nauk. Specjalny dodatek wliczany jest do r.i. I grupy. Wysokość r.i. wraz z dodatkami (z wyjątkiem dodatku rodzinnego i z tytułu inwalidztwa I grupy) nie może przekraczać 95% podstawy wymiaru r.i. ustalonej na podstawie zarobków z ostatnich 10 lat pracy przed złożeniem wniosku o przyznanie renty inwalidzkiej.
RENTGEN, jednostka ilości promieniowania padającego na dany obiekt. Jest oparta na zjawisku jonizacji powietrza wywołanej  przez  promieniowanie elektromagnetyczne, l R Jest   taką   ilością   promieniowania elektromagnetycznego (X lub gamma), która w l cm3 powietrza powoduje powstanie 2,08-10 par jonów. Jony te przenoszą ładunek równy jednej jednostce elektrostatycznej. W międzynarodowym układzie jednostek S I jednostką dawki ekspozycyjnej jest kulomb x kg do minus pierwszej (Ckg'). l R = 2,58-—10-1 Ckg-1.
RENTGENODIAGNOSTY KA, dział—> radiologii; wyodrębniona specjalność zajmująca się zastosowaniem promieni rentg. do badań diagnostycznych w medycynie. Podstawowymi metodami pracy jest dokumentacja zdjęciowa (—> rentgenografia i —» prześwietlenie.
RENTGENOFLUOROGRAFIA —> fluorografia.
RENTGENOGRAFIA, podstawowa metoda badania rentg., polegająca na wykonywaniu zdjęć za pomocą promieni rentg. na specjalnym filmie pokrytym obustronnie światłoczułą emulsją. Film znajduje się wewnątrz światłoszczelnej —> kasety rentgenowskiej między dwiema—> foliami wzmacniającymi. Po wykonaniu zdjęcia film podlega obróbce chem. w
—>-ciemni rentgenowskiej.
RENTGENOGRAM, obraz badanego obiektu uzyskany na światłoczułej błonie lub filmie za pomocą—»-promieniowania rentgenowskiego. Rozróżnia się zdjęcia: pojedyncze, seryjne (seriografy), małoobrazkowe (—> fluorografia), warstwowe (—>- tomografia), kinematograficzne (? rentgenokinematografia), kimograficzne (—> rentgenokimografia), stereoskopowe (—> stereoradiografia) i inne, zależnie od rodzaju aparatury i techniki badania.
RENTGENOKIMOGRAFIA, radiologiczna metoda rejestrująca techniką zdjęciową, na pojedynczej błonie fot., krzywą ruchu badanego narządu, najczęściej serca i naczyń Zdjęcia wykonuje się za pomocą specjalnego aparatu — rentgenokimografu. Między badanym a błoną fot. znajduje się płyta ołowiana, zawierająca w równych odstępach równoległe szczeliny. Przesuwa się ona ruchem jednostajnym na przestrzeni równej odległości między szczelinami. Szczeliny płyty można ustawiać w płaszczyźnie pionowej, poziomej lub pośredniej, w zależności od kierunku ruchu badanego narządu. Rentgenokimogram składa się z szeregu połączonych w całość pasów zdjęć szczelinowych, na których uchwycone są fazy ruchu w różnych miejscach badanego narządu. Twórcą tej metody jest polski rentgenolog Bronisław Sabat. Rentgenokinematografia oraz —>- badania, kontrastowe, jako metody dokładniejsze, odsunęły r. na plan dalszy.
RENTGENOKINEMATOGRAFIA, metoda badania rentg., polegająca na fotografowaniu na taśmie filmowej obrazu, jaki powstaje na ekranie ? wzmacniacza elektronowego obrazu rentg. Służy do tego celu zestaw aparatury, składający się z aparatu rentg., elektronowego wzmacniacza obrazu ekranowego oraz kamery filmowej. R. stosuje się w wybranych przypadkach —> badania kontrastowego serca, przewodu pokarmowego, układu oddechowego, krwionośnego, moczowego i innych. Stwarza dobre warunki oceny stanu czynnościowego i morfologicznego narządów. Łączy w sobie korzystne cechy prześwietlenia i zdjęcia przez oglądanie w ruchu obrazów, ekranowych utrwalonych na taśmie filmowej. Projektory analizujące pozwalają na wielokrotne oglądanie wybranych odcinków filmów, przy różnej prędkości przesuwu taśmy, co daje możność szczegółowej analizy zarejestrowanych zmian chorobowych.
RENTGENOSKOPIA ? prześwietlenie.
RENTGENOTELEWIZJA, zestaw aparatury rentg., składający się z aparatu rentg., —> wzmacniacza elektronowego obrazu ekranowego, kamer telewizyjnej oraz monitora telewizyjnego. Obraz z monitora telewizyjnego  może być utrwalony za pomocą telerekordingu na taśmie magnetycznej (magnetowizja). Zastosowanie tej aparatury do prześwietleń zmniejsza do minimum narażenie chorego i personelu badającego na szkodliwe działanie promieniowania.                      
RENTGENOTERAPIA, dział -Ą radioterapii, wykorzystujący promieniowanie twarde X w leczeniu nowotworów i miękkie promieniowanie X w leczeniu niektórych schorzeń skóry  Odpowiednio dostosowana do potrzeba terapii, konstrukcja aparatów rentg., pozwala na napromieniowanie polami stałymi lub zmiennymi. W r. konwencjonalnej stosowane jest napięcie 200-t 400 k V, w terapii megawoltowej ponad 1000 kV.
RENTGENOWSKA LAMPA, próżniowa lampa elektronowa wytwarzająca —> promieniowanie rentgenowskie. Składa się z bańki szklanej z wtopionymi w szkło elektrodami: anodą i katodą. Katoda ma zwykle postać
spirali wolframowej, anoda zaś walca miedzianego ściętego skośnie pod katem 10-20°. Na ścięciu wtopiona jest płytka wolframowa, stanowiąca ognisko lampy. Wysokie napięcie (50-200 kV) między katodą i anodą wytwarza silne pole elektryczne przyspieszające wiązkę elektronów emitowanych pod wpływem żarzenia z katody. Rozpędzone elektrony bombardują z dużą silą anodę, która staje się źródłem promieni rentg. Zaledwie ok. 1% przemiany energetycznej występuje w postaci promieniowania rentg., a pozostałe ok. 99% zamienia się w bezużyteczne ciepło.
RENTGENOWSKI APARAT, urządzenie do wytwarzania i wykorzystywania —> promieniowania rentgenowskiego. A.r. składa się z: l) lampy rentg., 2) zasilacza złożonego z transformatorów i prostowników, 3) stołu rozdzielczego z przyrządami kontrolnymi i sterującymi, 4) ekranu rentg., 5) wyposażenia uzupełniającego w postaci stołu, ścianki, seriografu, elektronowego wzmacniacza obrazu, monitora telewizyjnego, kamery filmowej itp.
RENTGENOWSKIE PROMIENIOWANIE —>promieniowanie rentgenowskie.
REPLANTACJA ? przeszczepianie zębów.
REPLIKACJA, proces odtwarzania materiału genet. (—» kwasu dezoksyrybonukleinowego, DNA) komórki. W procesie tym łańcuchy polinukleotydowe DNA ulegają rozdzieleniu i do każdego z nich dobudowana zostaje nowa komplementarna nić DNA. Kolejność nukleotydów w nowo powstałych łańcuchach polinukleotydowych zdeterminowana jest kolejnością nukleotydów w nici pierwotnej (zasada komplementarności Watsona i Cricka). Zapewnia to identyczność materiału genet. w komórkach potomnych. W r. biorą udział enzymy polimerazy DNA należące do grupy —> transferaz. Substratami do syntezy potomnych nici DNA są trójfosfodezoksyrybonukleozydy (nukleotydy). Zob. też kod genetyczny.
REPOLARYZACJA ? pobudzenie.
REPOZYCJA, nastawienie, zabieg przywracający prawidłowe stosunki anat. i czynnościowe, umożliwiający właściwe gojenie i powrót funkcji. R. jest stosowana w przypadkach złamań kości z przemieszczeniem odłamów lub zwichnięć stawów. Wykonuje się ją zachowawczo lub operacyjnie.
REPRESJA —> wyparcie.
REPRESOR, część składowa —> operonu.
RERANIE, wada wymowy polegająca na nieprawidłowej wymowie głoski „r", która np. bywa wymawiana jak l, j, rl lub bywa opuszczana. Zasadniczą przyczyną r. jest niewystarczająca sprawność ruchowa języka. R. należy leczyć drogą specjalnych ćwiczeń.


RESEKCJA, wycięcie, operacyjne usunięcie chorego narządu lub jego części. R. totalna, całkowite usunięcie narządu, r. subtotalna, prawie całkowite wycięcie, z pozostawieniem drobnej resztki danego narządu.
RESEKCJA KORZENIA, odcięcie części wierzchołkowej korzenia zęba oraz usunięcie ogniska okołowierzchołkowego — ziarniny, drobnej torbieli. R.k. dokonuje się w przypadku niemożności dokładnego wyleczenia zmian okolowierzcholkowych i wypełnienia kanału, szczególnie w zębach przednich. Nie wykonuje się r.k. zębów trzonowych oraz zębów, w których odcięcie wierzchołka może tak osłabić utrzymanie zęba w zębodole, że dochodzi do jego rozchwiania. Choroby przyzębia są przeciwskazaniem do resekcji korzenia.
RESOCJALIZACJA, zabiegi zmierzające do przystosowania przestępcy do życia w normalnym społeczeństwie. R. wykorzystuje techniki stosowane w —> psychoterapii, —> terapię zajęciową i in. Wprowadzenie r. przyczyniło się do złagodzenia nadmiernie surowego reżimu więziennego i przyniosło spadek liczby recydyw (—> psychokorekcyjne metody).
RESORPCJA ? wchłanianie.
RESORPCJA ZWROTNA ? wchłanianie zwrotne.
RESPIRATOR, aparat leczn. do zastosowania sztucznego oddychania tlenem, powietrzem lub mieszaniną powietrza z tlenem. R. działa automatycznie i może być sterowany poziomem ciśnienia w drogach oddechowych, objętością powietrza wtłoczonego do pluć w jednym cyklu oddechowym lub obydwoma powyższymi parametrami. R. używa się w przypadku niewydolności oddychania.
RESUSCYTACJA ? reanimacja.
RETENCJA AZOTU, zatrzymanie w ustroju azotowych produktów przemiany materii: mocznika, kreatyniny, kwasu moczowego. Produkty te wydalane są prawie wyłącznie przez nerki z moczem (w b. niewielkiej ilości również z potem); r.a. jest więc następstwem znacznego stopnia niewydolności nerek, składającego się na obraz ogólnego zatrucia ustroju (—> mocznica).
RETENCJA MOCZU ? zatrzymanie moczu.
RETICULUM ? siateczka endoplazmatyczna.
RETROPNEUMOORBITOGRAFIA, radiologiczne  badanie  kontrastowe oczodołu, polegające na wprowadzeniu do przestrzeni pozagałkowej 15-25 ml powietrza drogą nakłucia przez spojówkę, następnie na wykonaniu tomogramów w projekcjach profilowej i czołowej. Badanie jest przydatne w rozpoznawaniu nieprawidłowości w obrębie oczodołu, pozwala na rozpoznanie, umiejscowienie oraz określenie wielkości mas guzowatych oraz rodzaju przemieszczenia gałki ocznej.
RETYKULOCYTY ? erytropoeza.
REUMATOIDALNY CZYNNIK, RF, białko o charakterze makroglobuliny (IgM), będące przeciwciałem przeciw —> immunoglobulinom G (IgG), obecne w surowicy krwi u 75% chorych na gościec przewlekły postępujący i u 5-10% — na inne choroby tkanki łącznej. Do wykrywania obecności RF służą specjalne testy immunologiczne.
REUMATOLOGIA, nauka o chorobach narządu ruchu, określanych umownie jako gośćcowe, czyli reumatyczne. Zob. też reumatyzm.
REUMATYCZNA CHOROBA, gorączka reumatyczna —> reumatyzm.
REUMATYZM, gościec, choroby reumatyczne, zwyczajowo nazwami tymi obejmuje się dolegliwości i zmiany chorobowe w narządzie ruchu, tj. w stawach, w mięśniach, w kościach, powstające z różnych przyczyn. Za reumatyczne uważa się również zmiany w innych narządach, np. w sercu, jeśli z reguły występują one w skojarzeniu ze zmianami w narządzie ruchu, określanymi jako reumatyczne. Z czynników zewn. wpływających nasilające na dolegliwości gośćcowe najważniejszymi są chłód i wilgoć, ponadto zmiany ciśnienia atmosf. i jonizacji powietrza. Do chorób gośćcowych zalicza się m.in.: chorobę (gorączkę) reumatyczną, gościec przewlekły postępujący, zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa, zmiany zwyrodnieniowe stawów kończyn i kręgosłupa, gościec tkanek miękkich.
Choroba (gorączka) reumatyczna występuje u dzieci i osób młodych, w następstwie zakażenia beta hemolizującym —> paciorkowcem. W chorobie tej mogą występować zmiany zapalne w sercu, obejmujące gł. mięsień sercowy, nadto wsierdzie i osierdzie (postać sercowa). Zmiany zapalne w sercu mogą prowadzić do wytworzenia się —> wad serca wskutek niszczenia zastawek serca i tworzenia się bliznowatych zwężeń ujść tętniczych. W następstwie powstałych wad wytworzyć się może niewydolność krążenia. Choroba reumatyczna wywołuje często zapalenie stawów, przemijające z reguły bez trwałych śladów (postać stawowa) i może dawać zmiany w ośrodkowym układzie nerw. w postaci —> pląsawicy. W przebiegu choroby mogą pojawić się zmiany na skórze w formie rumienią obrączkowatego oraz guzki podskórne. Badaniami laboratoryjnymi stwierdza się przyśpieszone OB oraz zwykle podwyższone miano antystreptolizyn (ASO), jako wyraz przebytego zakażenia paciorkowcowego. Leczenie choroby reumatycznej polega na leżeniu w łóżku, podawaniu gł. hormonów kory nadnerczy i związków salicylowych. Po przebyciu rzutu reumatycznego, aby uniknąć nawrotów, podaje się przez szereg lat zapobiegawczo penicylinę o przedłużonym działaniu, co chroni od zakażeń paciorkowcowych. Niektóre reumatyczne wady serca (głównie zwężenia) leczy się operacyjnie.
Gościec przewlekły postępujący (gpp) i jego odmiany, podstawową zmianę chorobową stanowi zapalenie stawów, objawiające się obrzękami, rozrostem błony maziowej, wysiękami, ograniczeniem ruchomości, zmianami w częściach przystawowych kości. Dochodzić może do przykurczów i zesztywnień stawów. Występują zaniki mięśniowe. W leczeniu gpp stosuje się środki przeciwzapalne, środki przeciwbólowe, fizykoterapie, wypoczynek w okresach zaostrzeń, leczenie ruchem, metody orcopedyczno-chir. (wycinanie przerosłych maziówek, sztuczne stawy),psychoterapię, leczenie klin., balneologiczne i usprawniające.
Zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa, choroba zaczyna się zwykle od zapalenia stawów krzyżowo-biodrowych, a następnie zajmuje małe stawy kręgosłupa i tkanki miękkie okołokręgosłupowe. Dochodzić może do częściowego lub całkowitego usztywnienia kręgosłupa. W leczeniu najważniejsze są metody usprawniające, —> gimnastyka korekcyjna, zabiegi balneologiczne (—»-balneoterapia) oraz podawanie środków przeciwzapalnych i przeciwbólowych.
Zmiany zwyrodnieniowe stawów kończyn i kręgosłupa; choroba zaczyna się od procesu niszczenia chrząstki stawowej. Powstają odczyny kostne w postaci wyrośli, stwardnień lub ubytków kostnych. W wyniku zwężeń szpar stawowych może dojść do zesztywnień stawów. Zmiany zwyrodnieniowe wywołują bóle gł. przy ruchach. W kręgosłupie proces zwyrodnieniowy zaczyna się od niszczenia krążków międzykręgowych; wytwarzają się zmiany kostne kręgów, gł. w postaci wyrośli kostnych. Dochodzić może do objawów uciskowych na —> korzenie nerwowe, do rwy kulszowej czy ramieniowej oraz do innych dolegliwości bólowych. Leczenie zmian zwyrodnieniowych polega na oszczędzaniu stawów, unikaniu obciążeń, na podawaniu środków, przeciwbólowych, stosowaniu ciepła i zabiegów balneologicznych.
Gościec tkanek miękkich, stany zwyrodnieniowo-wytwórcze tkanek miękkich wchodzących w skład narządu ruchu, szczególnie narażonych na 
działanie urazów, powtarzających się mikrourazów i nadmiernych obciążeń (przyczepy ścięgien do kości, kaletki maziowe, pochewki ścięgien). Dotyczy zwykle szczególnie eksponowanych okolic ciała: stawu barkowego (zespół bolesnego barku), łokcia (zespół bolesnego łokcia,) biodra, nadgarstka (zespół kanału nadgarstka). Są to tzw. choroby przyczepu, czyli entezopatie. Ponadto gościec tkanek miękkich obejmuje zapalenie tkanki łącznej włóknistej (bóle mięśniowe, nerwobóle, ischias, lumbago itp.); stanowi on ok. 20% przypadków chorób reumatycznych. Leczenie przeciwbólowe (gł. salicylanami), przeciwzapalne, fizykobalneoterapią, blokadami nowokainowymi.
REYERDIN Jacques Louis, ur. 28 VIII 1842, zm. 9 I 1929, szwajc. chirurg; lekarz armii franc. w wojnie franc.-pruskiej 1870-71, następnie naczelny chirurg Szpitala Kantonalnego w Genewie, od 1878 prof. patologii chir. i medycyny operacyjnej uniw. w Genewie. W 1872 opisał metodę przeszczepiania płatków naskórka. Wynalazł kilka narzędzi chir., m.in. igłę do szycia tkanek. Założyciel wychodzącego do dziś pisma „Revue Medicale de la Suisse Romande".
REWALIDACJA ? rehabilitacja psychiatryczna.
REZERPINA, Raupasil, Ranse-dyl, Serpasil, alkaloid rauwolfii (,Rauluolfia serpentina). Obniża poziom katecholamin w mózgu i tkankach obwodowych. Działa neuroleptycznie (uspokajająco), obniża ciśnienie tętnicze, zwalnia czynność serca. Obecnie stosowana przede wszystkim w nadciśnieniu tętniczym; ponadto podawana w nadczynności tarczycy.
REZERWA ALKALICZNA KRWI, stężenie jonów wodorowęglanowych (HCO,) we krwi (prawidłowo — 25 miligramorównoważników na litr). R.a.k. jest miarą ilości buforu Wodoroweglanowego krwi (.—> buforowe układy krwi), a więc jego zdolności do utrzymywania stałego pH krwi (7,34-7,36). Zmniejszenie r.a.k. (—» kwasica), jak i zwiększenie (? zasadowica) są stanami groźnymi dla życia.
REZERWUAR ZARAZKÓW, środowisko (ludzie, zwierzęta, rośliny, gleba lub nieożywiona materia organiczna), w którym przebywa stale, żyje i ewentualnie rozmnaża się biol. czynnik chorobotw., skąd może być przeniesiony na osobników wrażliwych na zakażenie. Człowiek jest najczęściej spotykanym r.z. chorób zak. występujących u ludzi. Dla szeregu chorób zak. występujących u człowieka r.z. są też zwierzęta (choroby odzwierzęce, np. ?Wścieklizna, dżuma, bruceloza, nosacizna, choroba papuzia, tularemia).
REZONERSKIE MYŚLENIE  ? zaburzenia myślenia.
REZORCYNA ? rezorcynol.
REZORCYNOL, rezorcyna, Resorcinolum, wielowodorotlenowy fenol, środek antyseptyczny, pasożytobójczy i keratolityczny, złuszczający i rozpulchniający naskórek; antyseptycznie działa nieco słabiej niż fenol. Stosowany miejscowo w chorobach skórnych (egzema, łuszczyca itp.).
RĘKA, końcowa, dolna część kończyny górnej, składająca się z: —» nadgarstka, śródręcza i palców. Na r. rozróżnią się część grzbietową i. dłoniową. Dzięki opozycji —> kciuka w stosunku do pozostałych palców, r. jest narządem chwytnym, przez co stanowi precyzyjne narzędzie pracy człowieka, tym bardziej że w bogato unerwionych czuciowe opuszkach palców mieszczą się receptory zmysłu dotyku.
RĘKA KROGULCZA, charakterystyczne ustawienie ręki spowodowane porażeniem nerwu łokciowego. Porażeniu ulegają mięśnie międzykostne. przywodziciel kciuka i odwodziciel palca V. Porażenie to powoduje wyprost w stawach śródręczno-paliczkowych oraz zgięcie w stawach międzypaliczkowych.
RĘKA POŁOŻNIKA, specjalny układ ręki, w którym wszystkie palce są zbliżone do siebie opuszkami, tworząc nieregularny stożek. Układ ten umożliwia wprowadzenie ręki do macicy, w celu wykonania ręcznych zabiegów położniczych, np. obrotu wewn. płodu, ręcznego wydobycia łożyska.
RĘKA SZPONIASTA ? przykurcz z niedokrwienia.
RĘKAWICZKI CHIRURGICZNE, rękawiczki wykonane z cienkiej, b. elastycznej gumy, zakrywające prócz dłoni i palców część przedramienia, używane przez chirurgów w czasie operacji. R.ch. odpowiednio przygotowane mają zapewnić w czasie operacji trwałą jałowość, ponieważ żaden ze sposobów mycia rąk nie wyjaławia skóry, lecz odkaża ją tylko czasowo.
RĘKAWICZKI SEKCYJNE, rękawiczki sporządzone z gumy, zakrywające dłoń i znaczną część przedramienia, używane dla ochrony rąk przez preparatora w czasie wykonywania sekcji zwłok.
Rh —> grupy krwi.
RHINOWIRUSY, ? wirusy wielkości 17-30 nm, należące do RNA-wirusów. Dzielą się na wiele typów serol., co uniemożliwia opracowanie szczepionek. Namnażają się na hodowlach komórkowych. Wywołują ostre nieżyty jamy nosowej (katar). Zakażenie następuje drogą kropelkową. U małych dzieci mogą powodować zapalenie oskrzeli lub —> odoskrzelowe zapalenie płuc. 
RICHET Charles Robert, ur.
26 VIII 1850, zm. 4 XII 1935, franc. lekarz fizjolog i immunolog; prof. fizjologii uniw. w Paryżu (od 1887). W 1890 jako pierwszy zastosował u człowieka zapobiegawczo wstrzyknięcie surowicy zawierającej ciała odpornościowe. W 1902 wraz z P.J. Porterem odkrył zjawisko —> anafilaksji, co dało podwaliny pojęciom —> alergia i —> choroby alergiczne oraz nauce o ? wstrząsie. Za prace nad anafilaksją otrzymał nagrodę Nobla w 1913. Autor m.in. Diction-naire de physiologie (Słownik fizjologii, 1894-1923) i L'Anaphylaxie (1911). Zapalony pionier lotnictwa i jeden z aktywniejszych działaczy w obronie pokoju. Był poetą, powieściopisarzem i dramaturgiem.
RICKETTS Howard Taylor, ur. 9 II 1871, zm. 3 V 1910, amer. lekarz bakteriolog; doc. patologii uniw. w Chicago (od 1902). Prowadził badania nad ostrymi chorobami zakaźnymi, wywoływanymi przez drobnoustroje zaliczane do bakterii bądź —> wirusów. Rząd tych drobnoustrojów, powodujących m.in.: —> dur plamisty, gorączkę Gór Skalistych, gorączkę okopową itp. i przenoszonych przez wszy, kleszcze i pchły, nazwano —» riketsjami, dla uczczenia R., który zmarł, zaraziwszy się durem plamistym podczas badań.
RIFADINE  ? rifampicyna.                                                                                                                                                                  RIFAMPICYNA, Rifadine, Rimactan, antybiotyk działający na bakterie Gram-dodatnie (zwłaszcza gronkowce  penicylinooporne)  oraz prątki kwasooporne; działaniem tuberkulostatycznym przewyższa streptomycynę. Lek przeciwgruźliczy, stosowany ponadto w zakażeniach dróg oddechowych (zapalenie oskrzeli, zapalenie płuc), zapaleniu ucha, czyraczności, rzeżączce, zapaleniu dróg żółciowych i moczowych.
RIMACTAN ? rifampicyna.                                                                                                                                                                            RIMIFON ? izoniazyd.                                                                                                                                                                                 RITALINA ? metylofenidan.                                                                                                                                                                          RIKETSJE {Rickettsiales), drobnoustroje drobne, wielkości 0,3-0,6 urn,owalne lub pałeczkowate, będące bezwzględnymi pasożytami wewnątrzkomórkowymi. Pasożytują u stawonogów i są przez nie przenoszone na człowieka. R. chorobotwórcze, wywołujące tzw. —> riketsjozy, dzielą się na 2 rodzaje: Rickettsia i Coxiella. R. prowazeki wywołuje —> dur plamisty, R. mooseri — dur szczurzy, C. burneti —>-gorączkę Q. Nazwa r. pochodzi od nazwiska ? H.T. Rickettsa.
RIKETSJOZY, choroby żak., często odzwierzęce, wywoływane przez —> riketsje. Zasięgiem swym obejmują cały świat i charakteryzują się gł. tym, że większość z nich ma charakter wysypkowych gorączek; rezerwuarem ich zarazków są zwierzęta (najczęściej gryzonie) i człowiek, a przenosicielami na człowieka niektóre —> stawonogi (kleszcze, roztocze, wszy, pchły). Do najczęściej spotykanych r. należą: —>-dur plamisty, gorączka Q, gorączka tsutsuga-mushi, gorączka Gór Skalistych.
RIVA-ROCCI Scipłone, ur. 7 VIII 1863, zm. 15 III 1937, wł. lekarz pediatra; dyr. szpitala w Varese (od 1900), prof. pediatrii uniw. w Pawii
(od 1908). Dokonał szeregu modyfikacji przyrządów do mierzenia —> ciśnienia krwi tętniczego. Ostateczny typ, opisany w 1896, tzw. —> sfigmomanometr, został rozpowszechniony na całym świecie i jest używany powszechnie do dnia dzisiejszego, nosząc nazwę aparatu Riva-Rocciego.
RNA —> kwasy rybonukleinowe.                                                                                                                                                                            RNA-WIRUSY ? wirusy.                                                                                                                                                                        ROBACZYCA, helmintoza  ? inwazja i choroba inwazyjna wywołana przez pasożytnicze —> robaki.
ROBAKI {Helmimhes), potocznie używana nazwa dla określenia grupy zwierząt obejmującej —> piazińce (Pla-tyhelminthes/) i —> obleńce (Nemathel-minthes).
RODOPSYNA ? barwniki wzrokowe.
ROENTGEN Wilhelm Conrad, ur. 27 III 1845, zm. 10 II 1923, niem. fizyk; prof. uniw. w Strasburgu (od 1876), w Giessen (1879), w Wurzburgu (1888), w Monachium (1900). W 1895 odkrył nowy rodzaj przenikliwego promieniowania elektromagnetycznego, które nazwał promieniowaniem X i wykazał możliwość zastosowania go w medycynie. Wyniki swych badań ogłosił w 3 kolejnych pracach (1895-97). Promienie X zostały nazwane promieniami Roentgena i z biegiem czasu znalazły szerokie zastosowanie w celach diagnostycznych i leczn. R. otrzymał w 1901 nagrodę Nobla w dziale fizyki.
ROGOWACENIE,  keratynizacja, proces polegający na wytwarzaniu końcowego produktu komórek naskórka — nierozpuszczalnego, włóknistego białka bogatego w siarkę, zw. k e raty-na. Proces ten rozpoczyna się już w warstwie podstawowej i osiąga maksimum nasilenia w warstwie rogowej. Keratyna — substancja rogowa (naskórka, włosów i paznokci) ma dla skóry ważne znaczenie obronne (przed rozmaitymi związkami chem. i urazami). R. w granicach fizjol. jest dla organizmu korzystne. R. nadmierne i nieprawidłowe stanowi podstawę wielu chorób skóry, np.: —> rybiej łuski, łuszczycy itd.
ROGOWACENIE BIAŁE, leukoplakia, stan przedrakowy błon śluzowych (np. krtani, jamy ustnej, wargi, szyjki macicy, pochwy, sromu, prącia itp.). Nabłonek śluzówki ulega rogowaceniu typu skórnego, staje się grubszy i mniej przejrzysty, co wyraża się obecnością białych, jakby lukrowanych plam. Powstaje pod wpływem przewlekłego drażnienia (wdychania zanieczyszczonego powietrza, palenia tytoniu, długotrwałych upławów itp.).
ROGOWACENIE CZERWONE,
rzadki stan przedrakowy błon śluzowych w okolicy otworów naturalnych (pochwa, żołądź, napletek). Polega na zaburzeniu wzrostu i dojrzewania komórek nabłonka. Ma wygląd dobrze odgraniczonej, żywo czerwonej, błyszczącej, wilgotnej plamki. W dużym odsetku przypadków przechodzi w raka inwazyjnego.
ROGOWACENIE STARCZE, stan przedrakowy skóry; małe pojedyncze lub mnogie ogniska o średnicy do 2 cm, nieco wyniosłe, żółtawobrunatne, pokryte łuskami, zwykle na skórze twarzy. W 20% ulegają przemianie złośliwej (w—>-raka skóry). Leczenie chir. lub —> elektrokoagulacją.
ROGOWIAK KOLCZYSTO KOMÓRKOWY, pojedynczy, dobrze odgraniczony, szybko rosnący guzek skórny, średnicy 1-3 cm, o gładkiej pow. z pępkowatym zagłębieniem wypełnionym masami rogowymi. Dawniej mylono go z rakiem skóry. R.k. powstaje najczęściej u osób w 40-60 r. życia. Może ulec samowygojeniu lub wymaga leczenia chir. i promieniami rentg.; nie ulega zezłośliwieniu.
ROGOWIEC DŁONI I STÓP, choroba skóry związana z nieprawidłowym i nadmiernym —> rogowaceniem. Naskórek tych okolic jest zgrubiały, twardy, woskowożółty, gładki lub popękany i poprzedzielany głębokimi bruzdami, b. wyraźnie odgraniczony od skóry zdrowej. R.d. i s. może być wrodzony (zaburzenie rozwojowe, choroba często rodzinna) lub nabyty. Jako postać nabyta pojawia się w różnym okresie życia, a rozwija się u osób z wrodzonym usposobieniem do nadmiernego rogowacenia — pod wpływem zaburzeń wewn. wydzielania, wadliwej gospodarki witaminowej (gł. witaminy A) albo czynników zewn., np. związanych z zawodem. Obie postacie r.d. i s., a zwłaszcza wrodzona, trudno poddają się leczeniu.
ROGÓWKA, na)bardziej do przodu położona część błony włókniste) gałki ocznej, twarda i przezroczysta, kształtu szkiełka do zegarka, o pow. przedniej (zewn.) wypukłej i tylnej (wewn.) wklęsłej. Pow. zewn. jest chroniona przed wysychaniem przez ciągle nawilgotnianie cieczą łzową. R. zbudowana jest z 5 warstw: nabłonka przedniego, blaszki granicznej przedniej, istoty właściwej, blaszki granicznej tylnej i śródbłonka rogówki lub śródbłonka komory przedniej. Istota właściwa r. składa się z luźnych regularnie ułożonych pasm włókien kolagenowych, między którymi znajdują się komunikujące ze sobą szczeliny, wypełnione jasnym płynem. Znajdują się tu również stałe komórki rogówki oraz komórki wędrujące. R. jest bogato unerwiona (nerwy czuciowe) i całkowicie pozbawiona naczyń krwionośnych i limfatycznych. Odżywianie jej odbywa się przez dyfuzję z naczyń rąbka rogówki.
Choroby. Zapalenia r. przebiegają z utratą przejściową lub trwałą jej przezierności, a przewlekle zapalenia wytwórcze doprowadzają do bliznowatego —> bielma r. Szczególnie groźne są urazy mechaniczne, termiczne, a zwłaszcza chem., ponieważ najbardziej naruszają własności optyczne rogówki. Zmętnienia r. mogą być wrodzone lub występować w ciągu życia na tle dziedzicznym. Zabiegi operacyjne na r. wymagają szczególnej zręczności chirurga i często są przeprowadzane pod kontrolą urządzeń optycznych. Zob. też keratoplastyka.
ROKITANSKY Kari, ur. 19 II 1804, zm. 23 VII 1878, austr. lekarz anatomopatolog pochodzenia czes.;
prof. uniw. w Wiedniu (1834-75), jeden z twórców nowożytnej anatomii patol.; czł. Wiedeńskiej Akad. Nauk (od 1848). Prowadził badania na bogatym materiale sekcyjnym (ok. 100 tys. sekcji) i w klasycznym podręczniku Handbuch der pathologischen Anatomie (t. 1-3,1842-46) po raz pierwszy przedstawił w sposób systematyczny zmiany anatomopatol. powstające w chorym organizmie człowieka, ich mikroskopową strukturę, rozwój i częstość występowania. Był zwolennikiem kierunku humoralnego w patologii; gł. rolę w powstawaniu chorób przypisywał zmianom zachodzącym we krwi. Uważał, że leczenie powinno polegać na podtrzymywaniu sił chorego, w celu umożliwienia organizmowi samodzielnego zwalczania choroby.
ROKOWANIE, prognoza, przewidywanie przebiegu choroby i stopnia powrotu do zdrowia. Rozróżnia się r. dobre, wątpliwe lub złe.              
ROLLIER Auguste, ur. l X 1874,] zm. 30 X 1954, szwajc. chirurg, pionier' —> helioterapii gruźlicy kości, uczeń ?. E.T. Kochera; prof. honorowy uniw.  w Lozannie (1928). W 1903 osiadł w alpejskiej miejscowości Leysin, gdzie założył sanatorium, w którym prowadził zachowawcze leczenie gruźlicy kości, stosując leczenie skojarzone: klimatyczne, naświetlania słoneczne, unieruchomienie, psychoterapię i terapię zajęciową. Autor ok. 100 prac nauk. o stosowanych metodach leczenia.
RONDOMYCYNA -? metacyklina.
RONIKOL ? nikotynyl.
ROPA, mętny płyn powstający w1 następstwie zapalnej reakcji ustroju na drażniący go miejscowo czynnik bakteryjny. Zabarwienie r. zależy od przyczyny zapalenia (np. pałeczka ropy błękitnej wywołuje niebieskie zabarwienie r.), na ogół jednak przeważa barwa brudnobiała, żółta, zielonkawa lub brunatna. R. niekiedy bardzo cuchnie, co uważa się za niekorzystne z punktu widzenia rokowania. Wśród składników ropy najważniejsze są: wysięk, leukocyty, bakterie i szczątki obumarłej tkanki. Zbiornik r. —> ropień lub —>ropniak wymaga otwarcia i stworzenia warunków swobodnego jej odpływu.
ROPIENIE, jeden z rodzajów —zapalenia, w przebiegu którego wytwarza się —> ropa. Czynnikami wywołującymi r. mogą być: drobnoustroje, ciała obce lub drażniące substancje chem. Wstępną fazą r. jest gromadzenie się w ognisku zapalnym wysięku, którego składniki chem. mają właściwości zlepiania (? aglutynacja) lub rozpuszczania drobnoustrojów (—> bakterioliza). Następną fazą jest zwiększający się napływ do ogniska zapalnego leukocytów, które niszczą drobnoustrój e wchłaniając je, same zaś w następstwie tego giną. Niszczycielska działalność wysięku i leukocytów dotyczy także i tkanki, w której obrębie toczy się proces zapalny. W wyniku tego powstaje wypełniony ropą ubytek, —> ropień. Podobnie przebiega proces r. wokół ciał obcych lub substancji chem. Po likwidacji czynników chorobotw. ropienie ustępuje miejsca procesom wytwórczym, zmierzającym do wypełnienia powstałych ubytków —> ziarniną, następnie zaś blizną.
ROPIEŃ, zbiornik ropy w tkankach powstały w przebiegu ich odczynu obronnego (zapalenie) wobec czynnika wywoławczego, najczęściej zakażenia bakteryjnego (gł. gronkowce i paciorkowce). Tzw. r. gorący objawia się zewn. obrzękiem, przekrwieniem, bolesnością; towarzyszą mu objawy ogólne, jak podwyższenie temp. ciała, złe samopoczucie. Niekiedy r. może się szerzyć na otaczające tkanki i struktury anat. jako —> ropowica. Leczenie: okłady przeciwzapalne, antybiotyki lub sulfonamidy, chir. otwarcie, drenaż. Tzw. r. zimny powstaje wskutek zakażenia gruźliczego; przebiega bez objawów ogólnych, często bezboleśnie. Leczenie: nakłucie, drenaż i przede wszystkim zwalczanie procesu gruźliczego.
ROPIEŃ BRODIEGO, ogniskowe zapalenie kości, poronna postać ostrego krwiopochodnego zapalenia kości. R.B. powstaje w przypadkach dużej odporności osobniczej na zakażenie. Ognisko zakażenia ulega szybko otorbieniu. Choroba objawia się bólami, niekiedy obrzękiem i zaczerwienieniem skóry nad zajętą kością (najczęściej przynasady kości długich). Leczenie polega na wycięciu ogniska chorobowego.
ROPIEŃ MÓZGU, otorbione ognisko ropne, umiejscowione w obrębie tkanki mózgowej, stanowiące zejście ogniskowego, ropnego zapalenia mózgu. Przyczyną r.m. jest zakażenie gł. gronkowcami i pneumokokami, które przedostają się do mózgu bądź z sąsiadujących ognisk ropnych (np. w przypadkach zakażonych ran głowy, zapalenia ucha środk. itp.), bądź z odległych źródeł zakażenia (np. w przypadkach zapalenia płuc lub posocznicy bakteryjnej). Objawy charakterystyczne dla —> guza mózgu, ogólne i ogniskowe, niekiedy z miernie zaznaczonymi objawami oponowymi. Leczenie polega na chir. usunięciu ogniska ropnego, przez wycięcie otorbionego ropnia w całości. Konieczna jest likwidacja ogniska pierwotnego. Wspomagające leczenie antybiotykami i sulfonamidami.
ROPNE ZAPALENIE KOŚCI I STAWÓW ? kości i stawy, zapalenie ropne.
ROPNIAK, obecność ropy w naturalnej jamie dala w następstwie przebicia się do niej ropnia lub powstania odczynu zapalnego jej ściany.
ROPNIAK JAJOWODU, torbielowate rozdęcie jajowodu wypełnione wysiękiem ropnym, rozmiarami dochodzące do wielkości kobiecej piersi. Powstaje zazwyczaj w następstwie zapalenia i uniedrożnienia jajowodu w części przymacicznej i w ujściu brzusznym. R.j. towarzyszą zawsze objawy zapalne:
ściana jajowodu jest gruba, twarda, zapalnie nacieczona. R.j. występują zwykle obustronnie. Czasami przebiegają w ciągu lat bezobjawowo; mogą ujawniać się w okresie menopauzy (w związku ze stanami zanikowymi w narządzie rodnym) pęknięciem i następowym zapaleniem otrzewnej; nieraz bywają przyczyną powtarzających się podrażnień otrzewnej .Leczenie może być zachowawcze, niekiedy operacyjne. Zob. też wodniak jajowodu.
ROPNIAK OPŁUCNEJ ? opłucna (choroby).
ROPNICA, ciężkie ogólne zakażenie drobnoustrojami chorobotw. rozwijające się w warunkach obniżenia odporności. Powstaje zwykle przez wysiew do krwiobiegu z ogniska pierwotnego zakażenia. Objawy: wysoka gorączka poprzedzona dreszczami, utrata apetytu, bezsenność oraz zmiany miejscowe uzależnione od powstania ropni przerzutowych. Leczenie chir. oraz podawanie antybiotyków.
ROPOMOCZ, obecność ropy w moczu; występuje w zapaleniach nerek, miedniczek nerkowych, pęcherza moczowego, gruczołu krokowego i pęcherzyków nasiennych u mężczyzn oraz cewki moczowej u obu płci. Najbardziej charakterystyczny jest jednak r. w zapaleniu miedniczek nerkowych i miąższu nerek.'
ROPONEKCZE, schorzenie występujące w dwu postaciach: r. pierwotne powstaje w nerce patol. nie zmienionej, gdzie na pierwszy plan wysuwają się zmiany zapalne powodujące zniszczenie miąższu nerkowego, powstają jamy wypełnione ropą. Odrębną postacią tego zapalenia jest czyrak gromadny nerki i ropień. Do zakażenia dochodzi drogami moczowymi lub krwionośną; najczęściej pojawiają się w ropie pałeczki okrężnicy lub paciorkowce; r. często towarzyszy —». kamica moczowa. Druga postać to zakażone ? wodonercze. Klinicznie nie ma większych różnic między obiema postaciami; nerka jest powiększona, bolesna, ciepłota ciała podwyższona. Zapalenie może rozszerzyć się na torebkę okołonerkową i tkankę przynerkową, powodując ropień lub ropowicę przynerkową. Ropowica nie leczona może rozszerzać się w przestrzeniach międzymięśniowych i przebijać się w miejscach odległych od nerki. Leczenie początkowo może być zachowawcze i przeciwzapalne za pomocą antybiotyków i chemioterapeutyków; w razie braku poprawy wchodzi w grę tylko leczenie operacyjne. Najczęściej dochodzi do wycięcia nerki; w ropowicy przynerkowej zwykle wystarczy nacięcie i drenowanie okolicy przynerkowej.
ROPOWICA, ostre postępujące ropne zapalenie luźnej tkanki łącznej, wywołane najczęściej przez paciorkowce. Objawy: wysoka gorączka, bóle, obrzęk, zaczerwienienie. R. stanowi
duże niebezpieczeństwo ze względu na możliwość uogólnienia się zakażenia. Leczenie chir. — nacięcie i sączkowanie w celu usunięcia ropy oraz podawanie antybiotyków.
ROPOWICA OCZODOŁU, ciężka choroba tkanek otaczających gałkę oczną. Punktem wyjścia sprawy ropnej może być zakażenie przyranne po urazie drążącym do tkanek oczodołu lub ropne zapalenie zatok nosa powodujące zapalenia podokostnowe z przebiciem wydzieliny ropnej do tkanek oczodołu. R.o. może doprowadzić do zapalenia żył oczodołu i do zapalenia opon mózgowych, a także do ropnia mózgu.
ROPOWICA WORECZKA ŁZOWEGO, choroba wywoływana przez drobnoustroje ropotwórcze: pneumokoki gronkowce i paciorkowce. Może być skutkiem zapalenia śluzówki woreczka łzowego, które często doprowadza do niedrożności i zalegania treści ropnej. Okoliczne tkanki są nacieczone. Ropa może przebić się na zewnątrz i w tym miejscu może powstać przetoka woreczka łzowego. Leczenie farmakol. ogólne (antybiotyki) i miejscowe. Niekiedy konieczny jest zabieg chirurgiczny.
ROSE Maksymilian, ur. 19 V 1883, zm. 30 XI 1937, pol. neurolog, psychiatra, anatom i histolog; światowej sławy znawca budowy mózgu. Badania nad budową komórkową kory mózgowej rozpoczął w Niemczech i Szwajcarii, gdzie odbywał studia specjalizacyjne (1910-13). Badania te kontynuował w Krakowie w 1913-14 i 1918-25, w Pracowni Anatomii Opisowej UJ. W 1925-28 kierował oddziałem w Inst. Badań Mózgu
w Berlinie. W 1928 po powrocie do kraju stworzył Poi. Inst. Badań Mózgu i został jego kierownikiem (aż do śmierci). Od 1931 był prof. psychiatrii uniw. w Wilnie. Tu przeprowadzał badania nad budową kory mózgowej zwierząt i ludzi; stworzył podwaliny porównawczej cytoarchitektoniki kory mózgowej. Prace te przyniosły R. rozgłos światowy. Był autorem szeregu publikacji w różnych językach, m.in. Ueber die cytoarchitektonische Glieder-ung des Vorderhims der VBgel (1914), Zmiany architektoniczne mózgu ni alkoholizmie (Rocz. Psych. 1931), O wybiórczym schorzeniu kory mózgowej u chorych umyslowo (1936).
ROSNER Aleksander, ur. 26 II 1867, zm. 6 11930, poi. ginekolog i położnik; prof. UJ w Krakowie (od 1902).
Utalentowany dydaktyk, organizator i klinicysta, jeden z twórców współczesnej ginekologii poi. Autor 60 prac nauk , w których zajmował się gł. fizjologią narządu rodnego kobiety oraz onkologią ginekol. Pierwszy w Polsce rozpoczął stosowanie —> radu w leczeniu nowotworów. Autor podręcznika Ginekologia (1923/24).
ROSS Ronald sir, ur. 13 V 1857, zm. 16 IX 1932, ang. lekarz, parazytolog; prof. medycyny trop. na uniw. w Liverpoolu (1902-12), dyr. Inst. Chorób Tropikalnych (od 1926), członek Royal Society; jeden z twórców nauki o —> zimnicy. Udowodnił doświadcz. (w 1895), że przenosicielem zimnicy jest komar oraz odkrył w jego ciele cykl rozwojowy fazy płciowej zarodźca zimnicy. Otrzymał nagrodę Nobla w 1902 za całość prac badawczych.
ROUS Francis Peyton, ur. 5 X 1879, zm. 16 II 1970, amer. lekarz patolog; prof. uniw. Johna Hopkinsa w Baltimore (1906-08), kier. działu patologii Inst. Rockefellera w Nowym Jorku (1908-45), konsultant nauk. Sloan-Kettering Instirute for Cancer Research w Nowym Jorku (od 1957). W 1910 rozpoczął przeszczepianie samorzutnego mięsaka kury domowej na inne kury. W 1911 wykazał, że nowotwór ten można przenosić nie tylko drogą zwykłego przeszczepiania, ale również stosując bezkomórkowy przesącz. W ten sposób R. dowiódł, że mięsak jest wywoływany przez —> wirusa. 
Za całokształt swych badań nad nowotworami otrzymał nagrodę Nobla w 1966 wraz z Charlesem Hugginsem.
ROUX Pierre Paul Emile, ur. 17 XII 1853, zm. 3 XI 1933, franc. bakteriolog; od 1878 uczeń i współpracownik ? L. Pasteura w badaniach nad —» wąglikiem, cholerą kur i —> wścieklizną; 1904-18 dyr. Inst. Pasteura w Paryżu. W latach 1888-90 wyodrębnił wraz z —> A.J.E. Yersinem toksynę błoniczą; w 1898 stwierdził przechodzenie przez filtry porcelanowe zarazków przesączalnych; w 1903 wraz z —> I.I. Miecznikowem przeszczepił kiłę na małpy doświadcz. Przyczynił się do rozwoju bakteriologii wprowadzając własnego pomysłu termoregulatory, probówki i kolbki.
ROVAMYCIN ? spiramycyna.                                                                                                                                                                      ROVS1NG Thorkild, ur. 26 IV 1862, zm. 14 I 1927, duń. chirurg;
prof. chirurgii operacyjnej (od 1899), klin. (od 1904) uniw. w Kopenhadze, jednocześnie (1892-1902) ordynator chirurgii w Louise-Kinderspital. Biegły chirurg klinicysta, zwł. w chirurgii jamy brzusznej. W 1907 opisał objaw występujący w przypadkach zapalenia —> wyrostka robaczkowego, polegający na tym, że ucisk okolicy jelita grubego zstępującego powoduje występowanie bólu w typowym miejscu wyrostkowym zwanym —> punktem Mac-Burneya. Autor wielu publikacji na temat leczenia ? kamicy żółciowej oraz w jęz. niem. Die Krankheiten der Harnorgane (Choroby narządu moczowego — 2 t. 1902).
ROZCHWIANIE ZĘBÓW, ruchomość patol. zębów, jeden z objawów parodontopatii; występuje także przy awitaminozie C, zapaleniu kości szczękowych itp. R.z. wynika ze zmniejszonej wytrzymałości lub mechanicznego uszkodzenia aparatu zawieszeniowego i mocującego ząb w zębodole. Stopień r.z. jest ważnym momentem w ocenie ich przydatności do uzupełnień protetycznych.
ROZCIĘGNO, odmiana ? ścięgna, szeroka, płaska, b. mocna blaszka z włókien kolagenowych łącznotkankowych, uboga w naczynia. Istnieją r.:dłoniowe, podeszwowe, mięśnia dwugłowego ramienia, grzbietowe palca I, języka.
ROZEDMA PŁUC, nieodwracalny stan zwiększonej objętości przestrzeni powietrznych płuc, z zanikiem elementów sprężystych, pękaniem przegród międzypęcherzykowych i zmniejszeniem liczby naczyń włosowatych płuc. Do rozwoju r.p. prowadzi często wzmożony opór dróg oddechowych, stanowiący przeszkodę dla przepływu powietrza w fazie wydechowej (tzw. rozedma zaporowa). W 70% przypadków przyczyną jest przewlekły nieżyt oskrzeli. Choroba dotyczy przeważnie mężczyzn, w wieku 40-60 lat. Na czoło objawów klin. wysuwa się kaszel (suchy lub z odpluwaniem śluzowo-ropnej plwociny), duszność nasilająca się po wysiłkach, sinica, wtórna —> czerwienica, niewydolność prawokomorowa serca (tzw. serce płucne). W przebiegu r.p. dochodzi często do powikłań: —>rozstrzeni oskrzelowych, odmy samoistnej, odoskrzelowego zapalenia płuc, przewlekłego serca płucnego.
Leczenie polega na usunięciu czynników  przyczynowych  (zwalczanie przewlekłego nieżytu oskrzeli), poprawieniu wentylacji pluć i zwalczaniu powikłań.
ROZKOJARZENIE, inkoherencja, rozpad związków logicznych między poszczególnymi członami wypowiedzi. Jeden z podstawowych objawów przewlekłej —» schizofrenii. W r. obserwuje się często powierzchowne skojarzenia, np. „w tym pokoju jest ciemno... ciemnota ludzi mnie przeraża".
ROZKURCZ SERCA, diastole, faza cyklu sercowego, w której przy zamkniętych zastawkach aorty i tętnicy płucnej otwierają się zastawki przedsionkowo-komorowe i krew wypełnia komory serca. Czas r.s. równa się w przybliżeniu łącznemu czasowi faz skurczu przedsionków i skurczu komór (—> skurcz serca); przy częstości 75 uderzeń na min wynosi ok. 0,4 s. Przy b. znacznej tachykardii (? częstoskurcz) wyrzut sercowy (—> pojemność serca) obniża się w związku ze skróceniem czasu r.s. i utrudnieniem wypełniania komór krwią.
ROZMAZ, preparat uzyskany przez „rozmazanie" badanego materiału (np. krew, osad moczu, wydzielina z pochwy) na szkiełku podstawowym, w celu obejrzenia pod mikroskopem występujących w nim elementów morfotycznych. Można oglądać preparaty świeże, a także utrwalone i zabarwione.
ROZMAZ KRWI, rozprowadzenie kropli krwi na szkiełku mikroskopowym, zabarwienie jej i ocena morfologii krwinek czerwonych, białych i płytkowych oraz obliczenie procentowego składu krwinek białych. Zob. też: badanie krwi morfologiczne, hemogram.
ROZMIĘKANIE KOŚCI ?osteomalacja.
ROZMIĘKANIE MÓZGU, rozmięknienie mózgu, encefalomalacja, ogniskowe, martwicze zmiany po-zawałowe mózgu, powstające wskutek niedokrwienia wywołanego niedrożnością odpowiednich dla obszaru ogniska tętnic (zator lub zakrzep). Zob. też urazy czaszkowo-mózgowe.
ROZMIĘKANIE RDZENIA, rozmięknienie śródrdzeniowe, proces podobny do—>-rozmiękania mózgu, występujący b. rzadko, ze względu na korzystniejsze warunki ukrwienia;w przypadku zamknięcia tętnicy rdzeniowej przedniej występują nagłe spastyczne porażenia poprzeczne kończyn, zaburzenia czucia, zaburzenia w oddawaniu moczu i stolca, czasem występują objawy poronne w postaci chromania przestankowego rdzeniowego.
ROZMIĘKANIE ROGÓWKI ? kseroftalmia.
ROZMIĘKNIENIE MÓZGU ? rozmiękanie mózgu.
ROZMIĘKNIENIE ŚRÓDRDZENIOWE -> rozmiękanie rdzenia.
ROZPADLINA, odmiana ?pęknięcia, lecz głębsza, wskutek czego łatwiej ulega zakażeniu bakteryjnemu;
w następstwie powstaje ?owrzodzenie, które pozostawia blizny.
ROZPADLINA ODBYTU, linijne pęknięcie śluzówki odbytu, spowodowane urazem podczas oddawania stolca. Objawy: silny ból w czasie i po wypróżnieniu, niekiedy krwawienie, skłonność do zaparć. Leczenie: uregulowanie wypróżnień, nasiadówki, środki rozluźniające kał lub leczenie chirurgiczne.
ROZPOZNANIE CHOROBY ? diagnoza.
ROZPUSZCZANIE KOŚCI ? osteoliza.
ROZRODCZAK, złośliwy nowotwór jajnika z pierwotnej, niezróżnicowanej komórki rozrodczej. Występuje u dziewcząt lub młodych kobiet w 20-30 r. życia, często obustronnie. Tworzy twardy, otorbiony, szary guz;
rośnie szybko, wcześnie nacieka tkanki otaczające i daje przerzuty do węzłów chłonnych jamy brzusznej, śródpiersia i okolicy nadobojczykowej. Leczenie operacyjne uzupełnione napromienianiem.
ROZROST, hiperplazja, powiększenie masy narządu lub tkanki na skutek zwiększenia się liczby komórek. Rozróżniamy r. fizjologiczny, który zachodzi np. w układzie lawinek czerwonych w szpiku pod wpływem obniżenia —> ciśnienia parcjalnego tlenu, a także w błonie śluzowej macicy przed jajeczkowaniem, oraz r. patologiczny, który występuje np. w przebiegu przewlekłych zakażeń węzłów chłonnych, śledziony i innych.
ROZSTĘPY SKÓRNE, rozchodzenie się włókien nieuszkodzonej mechanicznie skóry właściwej, wywołane jej rozciąganiem. R.s. występują najczęściej na brzuchu, udach, niekiedy na pośladkach, rzadziej na klatce piersiowej i ramionach. Powstają w określonych Warunkach, jak szybkie tycie, ciąża, wodobrzusze. Początkowo mają zwykle barwę niebieskawoczerwonawą, następnie stają się białe, połyskujące. W przebiegu niektórych chorób przyjmują zabarwienie charakterystyczne (np. purpurowofioletowe w —>Cushinga chorobie, różowe w —> otyłości).
ROZSTRÓJ ZDROWIA, ustawowa nazwa, oznaczająca naruszenie, wskutek zadanego urazu, czynności całego ciała lub narządu (np. gorączka, ból, biegunka, wstrząs mózgu i in.). O r.z. traktują przepisy kodeksu karnego (art. 155, 156) w rozdz. przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu. Zob. też uszkodzenie ciała.
ROZSTRZEŃ OSKRZELI, najczęściej wrodzone, cylindryczne rozszerzenie oskrzeli, przeważnie w dolnych częściach płuc. Pierwszym objawem jest odkrztuszanie obfitej wydzieliny („pełne usta"), niekiedy cuchnącej. Charakterystyczne jest odpluwa-nie przy określonym położeniu ciała, kiedy z rozstrzeni wylewa się zalegająca tam wydzielina. Rozpoznanie potwierdza—>-bronchograńa. Leczenie zachowawcze, a w przypadku rozstrzeni ograniczonych — chirurgiczne.
ROZSTRZEŃ ŻOŁĄDKA ? rozszerzenie żołądka.
ROZSZCZEP CZASZKI, czaszka dwudzielna, niezrośnięcie się kości czaszki w linii pośrodkowej, najczęściej w okolicy potylicznej, z workowatym wypukleniem skóry pokrywającej defekt; Worek ten może zawierać opony (przepuklina oponowa) lub opony i tkankę nerwową (przepuklina oponowo-mózgowa). Jeżeli defekt dotyczy okolicy potylicznej, to może wytworzyć się—> wodogłowie. Leczenie chirurgiczne.
ROZSZCZEP KRĘGOSŁUPA, taro dwudzielna, następstwo nie-zamknięcia się kanału kręgowego wskutek upośledzenia rozwoju kręgu. Mogą temu towarzyszyć nieprawidłowości rozwoju rdzenia kręgowego, mózgu oraz móżdżku, przepuklina oponowa, przepuklina oponowo-rdzeniowa, guzy wrodzone,—> wodogłowie i in. wady rozwojowe związane z wczesnym okresem życia wewnątrzmacicznego. Ogólnie wyróżnić można 2 duże grupy zespołów r.k.: l) tarń dwudzielną utajoną która polega na braku zamknięcia kręgu, 2) tarń dwudzielną z przepukliną oponową lub oponowo-rdzeniowa.
Tarń dwudzielna utajona występuje zwykle w obrębie kręgosłupa lędźwiowego lub krzyżowego. Towarzyszy jej nieraz nadmierne uwłosienie odpowiadającego wadzie pola na skórze, odkładanie się tamże tłuszczu, pofałdowanie skóry i rozstępy skórne. Mogą też wystąpić objawy klin. zależne od ewentualnej wady rdzenia, są to odpowiednie do uszkodzenia czynności odcinka krzyżowego rdzenia zaburzenia czynności pęcherza moczowego i jelit, objawy uszkodzenia —> korzeni nerwowych (ruchowych i czuciowych) oraz zmiany skórne i naczynioruchowe. Mięśnie jednej lub obu kończyn dolnych mogą wykazywać zanik, przy czym stwierdza się zmiany w odruchach ścięgnistych. Sama tarń dwudzielna utajona nie stanowi istotnej przeszkody w prowadzeniu zwykłego trybu życia.
Przepuklina oponowa jest to wypuklanie się opon przez defekt w kości kręgu na zewnątrz, w postaci workowatego, miękkiego, półprzeźroczystego guza, umiejscowionego na plecach w linii pośrodkowej ciała, zawierającego niekiedy korzenie nerwowe lub fragment rdzenia. Objawy: nietrzymanie moczu i stolca, niemoc płciowa oraz zaburzenie czynności czuciowych i ruchowych zajętej części rdzenia kręgowego i korzeni nerwów rdzeniowych. Jeżeli przepuklina występuje na wyższych poziomach rdzenia, to może dawać obraz klin. przerwania rdzenia lub objawy—ziarnistości rdzenia. W przypadkach przepukliny oponowej i oponowo-rdzeniowej istnieje zawsze niebezpieczeństwo zapalenia opon, szerzącego się z miejscowego ogniska zakażenia. Leczenie chir. we wczesnym okresie życia chorego.
ROZSZCZEP PODNIEBIENIA,wilcza paszcza, wada rozwojowa podniebienia polegająca na powstaniu jednej lub dwóch szczelin przebiegających od języczka do podstawy nozdrzy, może dotyczyć tylko części miękkich lub miękkich i kostnych podniebienia. Często występuje łącznie z —>-rozszczepem wargi. R.p. może towarzyszyć niedorozwój przegrody nosa. R.p. upośledza a niekiedy nawet udaremnia przyjmowanie pokarmu, utrudnia prawidłowe oddychanie, powoduje wysychanie śluzówek i zaburzenia mowy. Leczenie wyłącznie chir.; operację plastyczną r.p. przeprowadza się zwykle między 1,5 a 2 rokiem życia.
Po zabiegu dzieci muszą znaleźć się pod opieką ortodonty i foniatry. Izolowany r.p. częściej występuje u dziewcząt. Przyczyna wady nie jest znana, często można wykryć obciążenia rodzinne.
ROZSZCZEP WARGI, warga zajęcza, częsta wada wrodzona rozwojowa; na 900-1000 dzieci jedno rodzi się z tym zaburzeniem R.w. może być jednostronny, nieznaczny, dotyczący tkanek, i ciężki, obustronny, połączony z rozszczepem szczęki i podniebienia. Jednostronne szczeliny, zwykle po stronie lewego nozdrza, są częstsze niż obustronne. R.w. częściej występuje u chłopców niż u dziewcząt. Jeśli r.w. towarzyszy rozszczep podniebienia, karmienie dziecka może wymagać specjalnej techniki. Wadę leczy się operacyjne we wczesnym okresie, najczęściej ok. 3 miesiąca życia; efekt kosmetyczny i czynnościowy w dużym stopniu zależy od zaawansowania wady.
ROZSZERZADŁO, narzędzie do rozszerzania naturalnych otworów lub kanałów ciała. Stosowane m.in. w ginekologii, np. r. Hegara — do rozszerzania kanału szyjki macicy; w kardiochirurgu, np. r. Dubosta — do poszerzania lewego ujścia żylnego.
ROZSZERZENIE ŻOŁĄDKA, rozstrzeń żołądka, znaczne powiększenie objętości żołądka spowodowane zahamowaniem jego motoryki (obniżenie napięcia mięśni żołądka). Najczęściej występuje we wczesnym okresie pooperacyjnym, po dużych zabiegach chir. lub po ciężkich urazach. Może towarzyszyć również wielu stanom chorobowym (ciężkie choroby żak., przedłużający się poród, zaburzenia wodno-elektrolitowe, choroby żołądka, jelit itp.). Charakterystycznym objawem są częste wymioty brunatno--zielonkawą treścią. Leczenie szpitalne; polega na odsysaniu treści żołądkowej przez sondę i wyrównaniu zaburzeń wodno-elektrolitowych.
ROZTOCZE (Acarina), pajęczaki małych rozmiarów, zwykle o zatartej segmentacji i głowotulowiu zrośniętym z odwłokiem. Wolno żyjące r. żywią się przeważnie szczątkami roślin i zwierząt, pasożyty żyją najczęściej na powłokach ciała swych żywicieli. W medycynie i weterynarii mają znaczenie —> kleszcze, R. inne niż kleszcze można
podzielić na 3 grupy: l) gatunki wywołujące zapalenie skóry; 2) swędziki — r. z rodziny Trombiculidae pasożytujące w stadium larwy; wiele ich gatunków wywołuje zapalenie skóry, a niektóre są przenosicielami riketsji wywołujących   gorączkę   tsutsuga-mushi; 3) świerzbowce (,Sarcoptidae)— t. drążące w skórze ludzi i zwierząt. U człowieka występuje Sarwptes scabiei var. hominis (—> świerzb).
ROZTWÓR, postać leku otrzymywana przez rozpuszczenie środka leczn. w odpowiednim rozpuszczalniku (najczęściej wodzie). R. mogą zawierać jeden lub kilka środków leczn.; mogą mieć różną barwę, ale powinny być przezroczyste (klarowne). Istnieją r. do użytku wewn. i do użytku zewn. (np. krople do nosa, płyn do okładów itp.).
ROZUMIENIE: l) pojmowanie treści, sensu myśli podawanych do przyjęcia, np. w toku procesu —>-nauczania, związane najczęściej z reproduktywnym ? myśleniem; 2) poznawanie, przyswajanie sobie treści cudzych przeżyć; 3) wyrażanie aprobaty (współczucia, sympatii) dla ? motywów, uczuciowych —> postaw, poczynań innych ludzi.
ROZUMOWANIE, jedna z form ?myślenia polegająca na wyciąganiu wniosków na podstawie istniejących przesłanek, odkrywaniu ogólnej zasady z przytoczonych szczegółów.
ROZWOLNIENIE ? biegunka.
ROZWÓJ OSOBNICZY ? oontogeneza.
ROZWÓJ RODOWY -> filogeneza.
RÓG SKÓRNY, twarda, zrogowaciała wyrosi naskórka, różnej wielkości
i kształtu, żółtobrunatna, o pow. gładkiej lub chropowatej, zwykle osadzona na twardej i lekko nacieczonej podstawie. Występuje na twarzy, głowie, kończynach itd., gł. u osób w wieku podeszłym i jest wyrazem rogowacenia starczego, zależnego od procesów zwyrodnieniowych skóry i przewlekłego drażnienia. R.s. należy do —> stanów przedrakowych i wymaga leczenia chirurgicznego.
RÓWNOWAGA AZOTOWA, stan, w którym ilość azotu zawartego w wydalonych z moczem produktach przemiany materii równa się ilości azotu dostarczanego ustrojowi w postaci pokarmów białkowych. Zob. też bilans azotowy.
RÓWNOWAGA CZYNNOŚCIOWA, stabilizacja tempa procesów na poziomie odpowiadającym zapotrzebowaniu. Przykładem r.cz. jest utrzymywanie pochłaniania tlenu przez organizm na poziomie równym zapotrzebowaniu na tlen. Zapotrzebowanie na tlen zależy od wydatku energetycznego, a osiągnięcie r.cz. od właściwej regulacji funkcji układu oddechowego i układu krążenia.
RÓWNOWAGA KŁĘBKOWO--KANALIKOWA, zależność między wielkością —> przesączania kłębkowego i —> wchłanianiem zwrotnym w kanaliku krętym bliższym (—> nerki). Przy zmianach przesączania stosunek objętości płynu resorbowanego do objętości płynu pizesączonego (tzw. wchłanianie względne lub procentowe) nie ulega zmianie, dzięki czemu także ilość płynu dopływającego do kanalika krętego dalszego (ilość przesączona minus ilość wchłonięta zwrotnie w kanaliku krętym bliższym) nie wykazuje przy zmianach przesączania dużych wahań. Daje to pewną stabilizację wydalania wody i elektrolitów podczas zmian hemodynamiki (obiegu krwi) w nerkach.
RÓWNOWAGA KWASOWO--ZASADOWA, równowaga w ustroju między kwasami i zasadami w ujęciu Bransteda, tj. związkami zdolnymi do przekazania jonu wodorowego zasadzie i związkami zdolnymi do przyjęcia tego jonu. Wyrazem r.k.-z. jest stałość stężenia jonów wodorowych, którego ujemny logarytm (pH) waha się dla płynów ustrojowych w wąskich granicach 7,35-7,45. Precyzyjną regulację r.k.-z. zapewniają chem. i fizjol. mechanizmy buforujące. —» Buforowe układy krwi, płynu śródmiąższowego i tkanek neutralizują kwasy i zasady powstające w ustroju w nadmiarze lub dostające się z zewnątrz. Płuca wydalają dwutlenek węgla (—> wymiana gazów w płucach), gł. kwaśny produkt końcowy przemiany materii. Nerki, dzięki zdolności do ? zakwaszania moczu, usuwają na zewnątrz jon wodorowy nielotnych kwasów, a także regulują zasób zasad resorbując mniej lub więcej dwuwęglanów. Zaburzenia r.k.-z. to —> kwasica (obniżenie pH płynów ustrojowych poniżej 7,35) lub —> zasadowica (pH powyżej 7,45).
RÓWNOWAŻNIK KALORYCZNY TLENU, ilość energii uzyskanej z procesów utleniania przy zużyciu przez organizm l l tlenu. R.k.t. wynosi przeciętnie 4,8 kcal. Dokładna wartość zależy od rodzaju utlenianych substancji: przy spalaniu tłuszczów wynosi 4,68, glukozy—5,01, a białka—4,66 kcal. Wskaźnikiem rodzaju utlenianych w ustroju substancji jest —> współczynnik oddechowy.
RÓŻA, rzadka choroba zakaźna wywołana przez paciorkowce ropne, objawiająca się ograniczonym zapaleniem skóry, któremu towarzyszy b. silny odczyn ogólny ustroju. Zakażenie następuje w miejscu uszkodzenia skóry, niekiedy wokół rany (r. p r żyra n n a); najczęstszym umiejscowieniem jest skóra twarzy i kończyn dolnych. Objawy: nagłe dreszcze, gorączka, złe samopoczucie i zmiany miejscowe w postaci wzniesionej czerwonej plamy rozszerzającej się, bolesnej przy ucisku, niekiedy zakażenie rozprzestrzenia się na naczynia limfatyczne; przebieg choroby zależy od umiejscowienia. Leczenie antybiotykami i sulfonamidami.
RÓŻANIEC  KRZYWICZY -> krzywica.
RÓŻA PRZYRANNA ?róża.
RÓŻNICOWANIE, proces ? uczenia się prowadzący do reagowania tylko na jeden z dwóch lub kilku podobnych do siebie bodźców, r. jest tym trudniejsze, im bardziej bodźce są do siebie podobne, wymaga bowiem wytworzenia się warunkowego —> odruchu na ten bodziec, po którym występuje odpowiednie ? wzmocnienie oraz —> hamowanie w odniesieniu do bodźca niewzmacnianego.
RÓŻYCZKA, ostra wirusowa choroba żak., przebiegająca łagodnie z wysypką, niewielką gorączką i powiększeniem węzłów chłonnych, gl. karkowych i za uszami. Atakuje najczęściej starsze dzieci i młodzież, nie oszczędza jednak dorosłych. Następstwa jej są groźne dla 1094
kobiet w pierwszych trzech miesiącach ciąży, ponieważ może wywołać poronienie, ciężkie wady wrodzone płodu, a nawet jego obumarcie. Zakażenie następuje drogą kropelkową. Okres wylęgania 14-21 dni. Objawy: po krótkim okresie złego samopoczucia i zmian nieżytowych, pojawia się na całym ciele bladoróżowa wysypka, o plamkach nie olewających się, mniejszych od odrowych, większych niż w płonicy. Leczenie objawowe. Zapobiegania nie stosuje się. Ponieważ r. pozostawia odporność na całe życie, dąży się do tego, by chorowało na nią jak najwięcej dziewcząt, co uchroni je później przed zakażeniem we wczesnych miesiącach ciąży.
RQ ? współczynnik oddechowy.                                                                                                                                                                 RTĘCIOWA   MAŚĆ ? szara maść.
RTĘĆ, płynny metal, łatwo parujący, używany szeroko w przemyśle, m.in. do wyrobu aparatury pomiarowej i elektrotechnicznej. Związki r. stosowane są w medycynie, farbiarstwie, jako środki ochrony roślin. Do czasu odkrycia salwarsanu r. była stosowana w leczeniu—> kiły, w postaci tzw. —> szarej maści lub emulsji olejowych wstrzykiwanych domięśniowo. Nierozpuszczalne w wodzie tlenki i niektóre sole rtęci stosowane są w maściach jako środki antyseptyczne i przeciwpasożytnicze (np. żółty i czerwony tlenek rtęciowy, aminochlorek rtęciowy, jodki rtęciawy i rtęciowy). Chlorek rtęciowy — sublimat, dobrze rozpuszczalny w wodzie, działa silnie antyseptycznie; jego roztwory są stosowane do odkażania skóry i narzędzi chir., zastosowany na błony śluzowe
może prowadzić do ciężkiego, nawet śmiertelnego zatrucia. Metaloorganiczne, cykliczne połączenia r. działają silnie bakteriobójczo, stosowane są do odkażania skóry (merkurochrom, mertiolat); niektóre z nich działają również silnie moczopędnie; obecnie rzadko używane w lecznictwie. Do bardziej znanych połączeń tego typu należy mersałyl (Sałyrgan, Merphyllin), merkurofilina (Novurit), merkumatiiina (Cumertinin), merkaptomeryna (Thiomerin). Zarówno związki r., jak i pary r. mogą być przyczyną zatruć ostrych i przewlekłych. Metaliczna r. wchłania się przez drogi oddechowe (pary) i przez skórę, powodując zwykle zatrucia przewlekłe; zatrucia związkami r. następują najczęściej drogą pokarmową. Po wchłonięciu do organizmu r. blokuje aktywność wielu enzymów. Nieorganiczne związki r. działają ponadto miejscowo drażniąco i żrąco. Po spożyciu wywołują bolesne oparzenia w jamie ustnej, przełyku i żołądku, biegunki, wymioty, niewydolność krążenia; w późniejszym okresie uszkodzenie nerek (skąpomocz, bezmocz, mocznica), owrzodzenia w jamie ustnej. W zatruciu organicznymi związkami r. występuje pobudzenie, drżenie mięśniowe, zaburzenia widzenia, słuchu i mowy, połażenia, śpiączka, uszkodzenie nerek. W przewlekłych zatruciach r. występują bóle głowy, znużenie, drżenie mięśniowe, nadmierna pobudliwość, zmiany nastroju, bezsenność, koszmarne sny, upośledzenie pamięci, osłabienie popędu płciowego, owrzodzenia w jamie ustnej, uszkodzenie nerek. Leczenie: przy zatruciach drogą doustną podanie mleka z jajami
lub zawiesiny węgla aktywowanego i wywołanie wymiotów, płukanie żołądka; dwumerkaptopropanol (BAL), penicilamina, leczenie objawowe, niekiedy konieczna —> dializa zewnątrzustrojowa.
RUBROSIL —».prontosil.
RUCH BIERNY W STAWIE ? rehabilitacyjne ćwiczenia.
RUCH CZYNNY W STAWIE -> rehabilitacyjne ćwiczenia.
RUCH NATURALNY, zmiany w liczbie ludności (urodzenia i zgony) oraz w stanie cywilnym (małżeństwa i rozwody). Podstawowe znaczenie ma w demografii analiza urodzeń i zgonów. Saldo urodzeń i zgonów stanowi —> przyrost naturalny. Analiza małżeństw jest ściśle związana z analizą urodzeń. W Polsce ok. 95% wszystkich urodzeń pochodzi ze związków małżeńskich. Istnieje silne powiązanie r.n. ze strukturą ludności wg płci i wieku. Duży wpływ na natężenie poszczególnych elementów r.n. wywiera rozwój społ.--gospodarczy, kulturalny, polityka społ. państwa.
RUCH WĘDRÓWKOWY, migracyjny, ruch ludności wynikający ze zmiany miejsca zamieszkania. Odpływ ludności z jakiegoś terenu nazywa się emigracją, napływ ludności— imigracją. Powrót do miejsca poprzedniego zamieszkania nazywa się reemigracją. R.w. w granicach jednego kraju nazywa się migracją wewn., r.w. połączony z opuszczeniem kraju — migracją zewn. Cechą szczególną współczesnych migracji wewn. jest silny odpływ ludności ze wsi do miast związany z szybką industrializacją. Osoby migrujące charakteryzują się na ogól inną strukturą demograficzną niż ludność nie zmieniająca miejsca zamieszkania. W wielu badaniach med. zwraca się uwagę na różnice stanu zdrowia stałych mieszkańców i ludności migrującej.
RUCHY MIMOWOLNE, hiperkinezy, zjawisko tzw. nadmiaru ruchów, występujące z reguły jako objaw rozmaitych chorób —> pozapiramidowego układu. Do r.m. należą m.in. —> drżenia, ruchy występujące w —> kręczu karku kurczowym, ruchy atetotyczne (—> atetoza,) ruchy o charakterze —> balizmu, ruchy pląsawicze spostrzegane w —> pląsawicy i w innych podobnych zespołach występujących z reguły u osób w .wieku średnim lub starszym (—>-mioklonie,—>-tiki).
RUCHY ROBACZKOWE -?. perystaltyka.
RUMIANEK POSPOLITY (Matricaria chamomilla); kwiaty (koszyczki) zawierają olejek eteryczny bogaty w azulen, garbniki, glikozydy flawonowe i kumarynowe. Surowiec działa przeciwzapalnie, przeciwbakteryjnie, moczopędnie, napotnie, słabo przeciwgorączkowo i rozkurczowo, wzmaga łaknienie. W postaci odwarów stosowany jest wewn. w bólach żołądkowych i jelitowych, zapaleniu błon śluzowych, nerwobólach,  stanach  gorączkowych. Zewn. używany w zapaleniu spojówek, do okładów na rany, w chorobach skórnych. Wchodzi w skład wielu gotowych specyfików ziołowych.
RUMIEŃ, mniej lub bardziej rozległe zaczerwienienie skóry związane z procesami zapalnymi (np. w —> róży, oparzeniu 1°) lub z rozszerzeniem naczyń skórnych (np. u osób wzburzonych, zawstydzonych). R. stanowią też odrębną grupę chorób skóry różnego pochodzenia (żak., alergicznego albo nieznanego), w których do tego zawsze podstawowego objawu dołączają się rozmaite dodatkowe —> wykwity (grudki, guzy, pęcherze itd.) i obrzęk, tworząc — wspólnie z innymi objawami — charakterystyczne obrazy chorobowe.
RUMIEŃ GUZOWATY, choroba skóry na tle toksyczno-alergicznym, u dzieci związana przeważnie z zakażeniem gruźliczym, u dorosłych z bakteryjnymi zakażeniami ogniskowymi (zwłaszcza w jamie nosowo-gardłowej). Może towarzyszyć niektórym chorobom żak.; czasem bywa następstwem zatrucia lub nadwrażliwości na leki. Charakterystyczne dla r.g. są liczne guzy zapalne, różnej wielkości (o średnicy 1-5 cm i większe), tkwiące głęboko w skórze, wyraźnie odgraniczone, bolesne, najpierw żywoczerwone, później sinawe i sinobrunatne — najczęściej na przedniej powierzchni goleni (rzadziej na udach, ramionach i tułowiu). Guzy nie rozmiękają i nie przebijają się na zewnątrz; ustępują bez śladu. Choroba trwa 2-6 tygodni.
RUMIEŃ LOMBARDZKI ? pelagra.
RUMIEŃ ZAKAŹNY, łagodna choroba wirusowa, bezgorączkowa, atakująca wyłącznie dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym. Okres wylęgania 10-14 dni. Objawy: wśród pełnego zdrowia, czasami przy niewielkiej gorączce, pojawia się wielopostaciowa wysypka rumieniowa, najpierw na twarzy (charakterystyczny kształt
motyla), później na kończynach górnych i dolnych (zewn. powierzchnie). Powikłań nie stwierdza się. Po 7-10 dniach wysypka znika. Leczenie i zapobieganie zbędne.
RUPTURA ? przepuklina.
RURKA DOTCHAWICZA, rurka gumowa lub z masy plastycznej, zaopatrzona najczęściej w balonik uszczelniający, wprowadzana do tchawicy podczas znieczulenia ogólnego.
RURKA MAYO, rurka ustno-gardłowa do zapewnienia drożności dróg oddechowych i odsunięcia języka od tylnej ściany gardzieli.
RURKA TRACHEOTOMIJNA, rurka wprowadzana do tchawicy, po jej nacięciu, w celu zachowania drożności wytworzonego otworu i umożliwienia tym samym oddychania. Używane do niedawna rurki metalowe są obecnie coraz częściej zastępowane rurkami z mas plastycznych.

RUST Jan Nepomucen, ur. 5 IV 1775, zm. 9 X 1840, niem. lekarz i chirurg wojsk.; prof. chirurgii UJ w Krakowie (1803-09) i uniw. w Berlinie (od 1818). Opisał gruźlicze zmiany kręgów szyjnych; jako generalny lekarz sztabowy zorganizował służbę sanitarną w armii pruskiej. Autor 19-tom. podręcznika chirurgii Handbuch der Chirurgie m alphabetischer Ordnung (1830-36).
RUTKOWSKI Jerzy, ur. 24 II 1890, zm. 24 V 1972, pol. chirurg, uczeń —> Z. Radlińskiego; ordynator oddziału chir. szpitala Dzieciątka Jezus w Warszawie (1936-44), prof. chirurgii uniw., potem Akad. Med. w Łodzi (1946-55), kierownik II Kliniki Chir. Studium Doskonalenia Lekarzy w Warszawie (1955-64). Chirurg o szerokich zainteresowaniach, propagator zdobyczy wiedzy i techniki. Prekursor przetaczania krwi w Polsce, wynalazca w 1935 prostego przyrządu do bezpośredniego przetaczania krwi. Twórca kilku oryginalnych metod operacyjnych, np. leczenia nawykowego zwichnięcia stawu barkowego oraz pachwinowej ? przepukliny. Autor ponad 300 prac, w tym 3-tomowego podręcznika chirurgii i podręcznika —> desmurgii.
RUTKOWSKI Maksymilian, ur. 26 VII 1867, zm. 15 IX 1947, pol. chirulg; ordynator oddziału chir. Szpitala św. Łazarza w Krakowie (1908-20), wykładowca chirurgii UJ (od 1910), prof., kier. katedry i kliniki chirurgii UJ (1921-37). Wybitny operator i nauczyciel. Opracował szereg oryginalnych metod operacyjnych (m.in. operację wytwórczą pęcherza moczowego za pomocą jelita biodrowego i operację wytwórczą przełyku). Pionier chir. leczenia gruźlicy płuc w Polsce (—> torakoplastyka).
RUTOZYD, Rutyna, związek flawonowy zaliczany do grupy witaminy P. Hamuje utlenianie kwasu askorbinowego, zwiększa elastyczność ścian naczyń, zmniejsza ich łamliwość i przepuszczalność. Stosowany w skazach krwotocznych, krwotokach o różnym umiejscowieniu, polekowym uszkodzeniu włośniczek, miażdżycy z nadciśnieniem, żółtaczce krwotocznej, klębkowym zapaleniu nerek, niektórych schorzeniach skóry.
RUTYNA ? rutozyd.
RWA KULSZOWA, ischias, choroba cechująca się bólem w okolicy lędźwiowo-krzyżowej (—> lumbago), któremu towarzyszy promieniujący wzdłuż nerwu kulszowego ból korzeniowy. R.k. spowodowana jest najczęściej zmianami w chrząstkach międzykręgowych i związanym z nimi ? wypadnięciem jądra miażdżystego. R.k. objawowa może być wywołana m.in. przerzutami nowotworowymi do kręgów, gruźlicą kręgów, nowotworami wewnątrz kanału kręgowego. Le c żeni e zależne od przyczyny; poza tym stosuje się środki przeciwbólowe i przeciwzapalne, leżenie na twardym podłożu lub w specjalnym wyciągu (dla odciążenia kręgosłupa).
RWA NERWU TRÓJDZIELNEGO, nerwobóle o charakterze napadowym, występujące najczęściej w okolicach twarzy unerwianych przez II i III gałąź nerwu trójdzielnego. Dolegliwość występuje zwykle w wieku 40-60 lat, czasami wcześniej. Napad bólu jest gwałtowny, towarzyszą mu skurcze mięśni mimicznych twarzy, czasami łzawienie, obfite wydzielanie śliny i potu. Czynnikiem wy wojujący ból może być dotknięcie skóry, przyjmowanie pokarmu, ziewanie, czynniki psych. Czas napadu bólu od kilku sęk. do kilku godz. Bóle nie występują w czasie snu. Etiologia nieznana, duże znaczenie może mieć przewlekle zatrucie alkoholem, nikotyną, choroby zakaźne. Leczenie jest trudne; podaje się środki przeciwbólowe, stosuje się blokady z nowokainy lub alkoholu, zabiegi chirurgiczne, leczenie snem.
RWA SPLOTU RAMIENNEGO, zespół bólowy obejmujący okolicę barku, łopatki, dolnej części karku, często z promieniowaniem bólu do kończyny górnej i palców ręki, bolesnością ruchów w stawie barkowym i bolesnością mięśni pod wpływem ucisku. Zwykle r.s.r. jest wynikiem zmian zwyrodnieniowo-znieksztalcających szyjnego odcinka kręgosłupa bądź zwyrodnienia krążków między-kręgowych w tym odcinku, nieraz z przepukliną jądra miażdżystego. Zmiany te powodują ucisk na szyjne korzenie rdzeniowe. Zespołowi bólowemu towarzyszy niekiedy nieznaczne obniżenie czucia skórnego w ^obrębie kończyny górnej i lekki niedowład z zanikiem pewnych grup mięśniowych. Częste są objawy wegetatywne, jak zasinienie palców, oziębienie ręki, wzmożone pocenie się dłoni, zmiany odżywcze paznokci itp. Przyczyną r.s.r. bywa niekiedy wada rozwojowa w postaci tzw. żebra szyjnego, przy której dochodzi do ucisku na splot ramienny. R.s.r. objawowa może być spowodowana, nowotworami lub gruźlicą kręgów, naciekami nowotworowymi bądź zapalnymi w okolicy splotu,
niekiedy jest objawem raka szczytu płuca; wówczas bólom towarzyszą niedowłady i zaburzenia czucia. Leczenie zasadniczo zachowawcze: środki przeciwbólowe i przeciwzapalne, zaleca się spokój i odciążenie barku po stronie chorej, nieraz stosuje się unieruchomienie głowy i barku za pomocą specjalnego kołnierza ortopedycznego. W niektórych, uporczywych przypadkach wskazane bywa postępowanie chir., którego celem jest odbarczenie uciśniętych korzeni bądź splotu ramiennego.
RYBIA ŁUSKA, ichtioza, dziedziczne, nadmierne i nieprawidłowe —> rogowacenie naskórka, ze zmniejszeniem wydzielania łoju i potu, co powoduje suchość skóry. R.ł. zwykła, postać najczęstsza, ze zmianami uogólnionymi i symetrycznymi (oprócz okolic fałdów skórnych — pach, zgięć łokciowych, kolanowych i in.), w formie dużych, zlewających się ognisk nadmiernego rogowacenia; specjalnych dolegliwości nie sprawia, ale szpeci. Występują również postacie poronne, słabo nasilone. R.l. lśniąca, postać o kwadratowych, lśniących łuskach, w części środkowej dość silnie przytwierdzonych do podłoża i z odstającymi brzegami. R.l. wężowa, łuski grube, szarozielone lub szarobrunatne, ciemne, dachówkowato ułożone. R.ł. jeżasta, łuski w formie wyniosłych brodawkowatych tworów z ciemnymi, prawie czarnymi kolcami. R.ł. wrodzona lub . płodowa, noworodki przychodzą na świat pokryte grubszym lub cieńszym pancerzem rogowym, często z różnymi wadami rozwojowymi, niezdolne do życia.
RYBOFLAWINA ? witamina B2.                                                                                                                                                 RYBONUKLEAZY ? nukleazy.                                                                                                                                                              RYBOSOMY, ?.organelle komórkowe będące miejscem syntezy białek komórki. Są cząstkami nukleoproteidowymi złożonymi z —» kwasu rybonukleinowego i około 50 różnych białek. Przy udziale przenośnikowego kwasu rybonukleinowego (tRNA), różnych enzymów i związków bogatych w energię, r. prowadzą syntezę polipeptydów, w których kolejność aminokwasów określona jest kolejnością nukleotydów w informacyjnym kwasie rybo-nukleinowym (mRNA). Zob. też:
kod genetyczny, biosynteza białka.                                                                                                                                                                   RYBOZA, pięciowęglowy cukier prosty wchodzący w skład rybonukleotydów (—» nukleotydy) i —> kwasów rybonukleinowych (RNA).
RYBY, produkt spożywczy, którego wartość odżywcza podobna jest do wartości mięsa zwierząt ciepłokrwistych. Tłuszcz rybi jest szczególnie bogaty w witaminy A i D.
RYCHŁOZROST, gojenie się ran przez sklejenie się brzegów uszkodzonej tkanki i skóry, a następnie zrośnięcie bez współudziału tworzenia ziarniny; proces, do którego dąży się w chirurgii przez zszywanie ran pooperacyjnych. R. uzyskuje się w warunkach aseptycznych, nakładając szwy bezpośrednio po zakończeniu zabiegu operacyjnego. Po urazach połączonych z uszkodzeniem ciągłości powłok i zanieczyszczeniem ran konieczne jest dla uzyskania r. możliwie szybkie wycięcie brzegów rany i zeszycie większego ubytku, ale o czystych brzegach.
RYCYNA —> olej rącznikowy.
RYDYGIER Ludwik, ur. 21 VIII 1850, zm. 25 VI 1920, pol. chirurg;
prof. chirurgii UJ w Krakowie (1887-971 oraz uniw. we Lwowie (od 1897). Wybitnie utalentowany chirurg i dydaktyk. W 1880 pierwszy w Polsce a drugi na świecie (po—»-J.E. Peanie) dokonał operacji wycięcia odźwiernika żołądka z powodu raka. W 1881 pierwszy w świecie dokonał częściowej resekcji żołądka z powodu wrzodu. W 1884 wykonał pierwszą operację żołądkowo-jelitowego —> zespolenia z powodu   owrzodzenia   dwunastnicy.
Wprowadził szereg modyfikacji w technice operacyjnej. W 1889 zainicjował i zorganizował pierwszy Zjazd Chirurgów Poi. w Krakowie. Autor ok. 200 publikacji naukowych; m.in. wydał Podręcznik chirurgii szczegółowej (t. 1-2, 1884-93) i O leczeniu gruźlicy stawów (1895).
RYMANÓW, m. w woj. krośnieńskim, położone w obrębie Beskidu Niskiego, na wys. ok. 335 m n.p.m., w dolinie rzeki Tabor. Działalność uzdrowiskowa datuje się od lat siedemdziesiątych XIX w. W okresie międzywojennym i po odbudowie zniszczeń wojennych jeden z ważniejszych ośrodków kuracyjnych dla dzieci. R. jest otoczony górami silnie zalesionymi. Zjawiskiem specyficznym i silnie oddziałującym bodźcowe są tzw. wiatry rymanowskie. Wody lecznicze chlorkowo-sodowe, jodkowe, bromkowe oraz chlorkowo-wodorowęglanowo--sodowe, jodkowe, bromkowe z odwiertów „Rymanów Zdrój I" i „Rymanów Zdrój II". Borowina jest czerpana z lokalnego złoża torfu typu niskiego. W uzdrowisku czynna jest pijalnia wód mineralnych oraz zakład przyrodoleczn. wykonujący: kąpiele mineralne, kwasowęglowe, hydroterapię, zawijania borowinowe, inhalacje, masaże leczn., elektro-, światło- i ciepło-lecznictwo. Poza tym znajdują się szpitale uzdrowiskowe, sanatorium oraz obiekty wczasowe. Ukierunkowanie lecznicze dla dorosłych: choroby układu oddechowego, a także układu krążenia; dla dzieci: choroby układu oddechowego i moczowego oraz choroby reumatyczne i układu krążenia.
RYNOLOGIA, dział ? otorynolaryngologii zajmujący się anatomią, fizjologią oraz diagnostyką i leczeniem schorzeń nosa.
RYNOSKOPIA ? wziernikowanie jam nosowych.
RYTM BIOLOGICZNY, cykliczna zmiana procesów fizjol. w czasie. W zależności od dl. cyklu wyróżnia się r. pływowe, dobowe, tygodniowe, miesięczne, sezonowe, roczne, wieloletnie i wiekowe oraz obejmujące inne, szczególnie wyodrębniające się okresy (np. miesiąc księżycowy). Każda funkcja wewnątrzustrojowa podlega rytmicznym zmianom poziomu. Znajomość tych zmian ułatwia planowanie działalności człowieka i zrozumienie zjawisk biol. Np. okres maksymalnej zdolności do pracy fiz. występuje ok. godz. 12 i 16, a pracy umysłowej ok. 10 i 18. Aktywność fiz. zmienia się zazwyczaj w cyklu 23 dni, aktywność intelektualna natomiast w cyklu 32 dni, a poziom nastroju i samopoczucia w cyklu 27 dni.
RYTM SERCA, właściwość kurczenia się mięśnia sercowego w regularnych odstępach czasu, zależna od rytmicznego powstawania pobudzeń do skurczu w —> bodźco-przewodzącym układzie serca. W warunkach prawidłowych r.s. jest zatokowy, tj. będący wynikiem powstawania pobudzeń w węźle zatokowym, i miarowy, tj. o jednakowych odstępach między kolejnymi pobudzeniami a skurczami, o częstości w spoczynku ok. 60-80/ /min. Metodą pozwalającą na precyzyjną ocenę r.s. jest —> elektrokardiografia.
Zaburzenia r.s. Rytm bliźniaczy jest zaburzeniem wynikającym z nieprawidłowego wytwarzania bodźców w ośrodkach pozazatokowych (tzw. skurcze przedwczesne), kiedy po każdym skurczu prawidłowym występuje przedwczesny, po którym występuje dłuższa przerwa (tzw. przerwa wyrównawcza). Rytm cwałowy jest patol. odpowiednikiem trzeciego i czwartego —> tonu serca; występują wówczas trzy wyraźne tony serca w równych odstępach czasu (stwarza to podobieństwo do galopu konia) — dwa prawidłowe i jeden dodatkowy między nimi. Rytm cwałowy świadczy o chorobie serca. Występuje w:? zawale serca, nadciśnieniu tętniczym, niewydolności krążenia, bloku serca, wadach serca, zespole płucno-sercowym. W rytmie wahadłowym torty serca powstają w równych odstępach czasu, tak że przerwa między I i II tonem jest równa przerwie między II i [l tonem., Jeżeli jednocześnie występuje przyspieszenie czynności serca—taki rytm nazywa się płodowym. Rytm wahadłowy i płodowy świadczą o niewydolności mięśnia sercowego. Zob. też: niemiarowość, rzadkoskurcz, częstoskurcz.
RYWANOL ? etakrydyna                                                                                                                                                            . RZADKOSKURCZ, bradykardia, zwolnienie czynności serca poniżej 55 uderzeń na min. Rz. zatokowy jest zwykle wyrazem zwiększonego napięcia —>parasympatycznego układu, czyli zmniejszenia częstości powstawania pobudzeń do skurczu w węźle zatokowym —> bodźcoprzewodzącego układu serca przez impulsy dochodzące do serca włóknami ? nerwu błędnego. Tego typu rz. jako objaw fizjol. występuje np. w czasie snu, u sportowców; może być jednak objawem chorobowym, np. we wzroście ciśnienia śródczaszkowego, w cholemii, a także efektem działania leków. Rz. poza-zatokowy jest wyrazem uszkodzenia serca. Zob. też: częstoskurcz, rytm serca, blok serca.
RZEPA CZARNA (.Raphanus);
zawiera olejek eteryczny działający silnie żółciotwórczo i żółciopędnie. Wyciąg suchy wchodzi w skład preparatu Raphacholin—stosowanego w stanach zapalnych pęcherzyka i dróg żółciowych, kamicy żółciowej itp.
RZEPKA, płaska kość zbliżeni kształtem do trójkąta, leżąca w ścięgnie mięśnia czworogłowego uda, w przedniej części stawu kolanowego (—> kolano); jej wierzchołek zwrócony jest ku dołowi; pow. tylna rz. jest pokryta chrząstką i tworzy powierzchnię stawową. Wskutek urazu może dochodzić do złamań i zwichnięć. Złamanie poprzeczne rz. powstaje najczęściej w następstwie nagłego skurczu mięśnia czworogłowego uda przy zgiętym stawie kolanowym. Uraz bezpośredni powoduje złamanie wieloodłamowe. Pojawia się rozległy obrzęk, zasinienie, bolesność okolicy stawu kolanowego oraz niemożność czynnego wy-prostu w tym stawie. W przypadku nieznacznego rozejścia się odłamów, leczenie polega na unieruchomieniu i opróżnieniu stawu z krwi. Gdy nastąpi duże rozejście odłamów, stosuje się leczenie operacyjne, po czym unieruchomienie na 4-6 tygodni. Gdy uraz dniała bezpośrednio na brzeg przy środkowy, dochodzi do zwichnięcia bocznego rz. Objawy: obrzęk, wylew krwawy, przemieszczenie rz. do boku. Leczenie polega na odprowadzeniu zwichnięcia i unieruchomieniu kończyny na ok. 4 tygodnie. Zwichnięciom bocznym rz. sprzyjają:
niedorozwój kłykcia bocznego, koślawość kolana oraz osłabienie mięśnia czworogłowowego uda. Czynniki te sprawiają, że zwichnięcia mogą się powtarzać i przejść w tzw. zwichnięcia nawykowe. Zwichnięcia nawykowe leczy się operacyjnie.
RZEWIEŃ, rabarbar (Rheum pa-matum, Rheum offimiale; kłącze zawiera glikozydy antrachinonowe, garbniki itp. Przetwory rzewienia działają w dużych dawkach przeczy szczające, żółciopędnie, wzmagają wydzielanie soku żołądkowego. Stosowane są w przewlekłych zaparciach, niestrawności, braku łaknienia; suchy wyciąg z rzewienia wchodzi w skład preparatu Alax.
RZEZANIEC ? eunuch.
RZEŻĄCZKA, gonorea, tryper, wiewiór, —> weneryczna choroba wywoływana przez —»-dwoinki rzeżączki zw. też gonokokami. Choroba może upośledzać wiele narządów i nie leczona prowadzi do bezpłodności. Zakażenie następuje gł. przez kontakt płciowy, ale także przez wspólne używanie pościeli, ręczników, bielizny. U noworodków, zakażonych rz. przez chorą matkę podczas porodu, rozwija się rzeżączkowe zapalenie spojówek, prowadzące do ślepoty. Aby temu zapobiec, wszystkim nowo narodzonym dzieciom zakrapia się do oczu azotan srebra (tzw. —> zabieg Credego). Okres wylęgania rz. wynosi 1-10 dni (przeważnie 3). U mężczyzn rz. objawia się mniej lub bardziej obfitym, ropnym wyciekiem z cewki moczowej oraz silnym pieczeniem i bólami przy oddawaniu moczu. Jest to ostra postać rz.;
w przypadku nieleczenia rozwija się stan przewlekły, który może dać groźne powikłania, np. zapalenie gruczołu krokowego, pęcherzyków nasiennych i najądrza. U kobiet w kilka dni po zakażeniu pojawiają się upławy (ropna wydzielina z cewki moczowej i szyjki macicy), czasami z pieczeniem przy oddawaniu moczu; po paru dniach upławy mogą się zmniejszać, co wcale nie oznacza zdrowienia, bo proces zapalny rozwija się dalej i przechodzi do trzonu macicy, jajowodów, jajników i niekiedy nawet do otrzewnej. Zajęcie górnych dróg rodnych pociąga za sobą zaburzenia cyklu miesiączkowego i in. objawy. W wyniku długotrwałego procesu zapalnego tworzą się zrosty i blizny, które mogą zamykać światło jajowodów, powodując bezpłodność b. trudną do wyleczenia. Jeżeli zarazki rz. przenikną do krwiobiegu, mogą wędrować z prądem krwi do rozmaitych narządów i wywołać np. zapalenie stawów, pęcherzyka żółciowego i in.
Leczenie rz., bezpłatne i obowiązkowe, dzięki antybiotykom, a gł. penicylinie, kojarzonej także z sulfonamidami, nie jest uciążliwe i daje doskonałe rezultaty; u kobiet trwa dłużej. Po przeprowadzeniu kuracji obowiązuje kontrola lekarska, w celu sprawdzenia skuteczności leczenia. Zapobieganie polega na wykrywaniu i przymusowym leczeniu osób zakażonych, przestrzeganiu higieny osobistej, stosowaniu zabiegu Credego, unikaniu kontaktów z osobą podejrzaną o rzeżączkę.
RZĘSISTEK POCHWOWY, Trichomonas vaginalis, pierwotniak z rodziny wiciowców, występujący w drogach moczowo-płciowych kobiet, a także mężczyzn; wywołuje ? rzęsistkowicę.
RZĘSISTKOWICA, trychomonadoza, choroba inwazyjna wywołana przez pierwotniaka—» rzęsistka pochwowego (Trichomonas vaginalis'). Rzęsistek bytuje w pochwie, cewce moczowej, w gruczole krokowym. Znany jest tylko w postaci —>-trofozoitu. 


RZęSISTKOWICA
jest rozpowszechniona na całym świecie, występuje częściej u kobiet niż u mężczyzn. Zarażenie następuje w czasie stosunku płciowego lub pośrednio, np. przez wspólnie używane przedmioty do mycia, bieliznę, urządzenia sanitarne, narzędzia lekarskie itp., oraz w czasie porodu, gdy matka zaraża noworodka. Przebieg rz. może być bezobjawowy lub przebiegać w postaci ostrej i przewlekłej. W ostrej rz. pochwy występują upławy, świąd, pieczenie, a w razie dołączenia się zakażenia rz. dróg moczowych — świąd, pieczenie i ból w cewce, częstomocz lub parcie na mocz oraz bóle w podbrzuszu. W rz. u mężczyzn występują objawy zapalenia napletka i cewki moczowej oraz pęcherza moczowego. W przewlekłej rz. często dołączają się objawy przewlekłego zapalenia gruczołu krokowego. Rozpoznanie polega na stwierdzeniu rzęsistka w wydzielinie szyjki macicy, pochwy, cewki moczowej, gruczołu krokowego, w nasieniu lub osadzie moczu. W leczeniu stosuje się najczęściej Aminitrozol, Metronidazol i do płukania pochwy Vagothyl. W zapobieganiu ważną sprawą jest unikanie przypadkowych stosunków płciowych, w zwalczaniu — badania profilaktyczne i leczenie środowiskowe.
RZĘSY, krótkie i mocne włosy, ciasno ułożone w kilku rzędach wzdłuż przedniej krawędzi—> powieki; na powiece górnej są wygięte do góry i dłuższe niż na powiece dolnej. Rz. należą do—> aparatu ochronnego oka.
RZĘŻENIA, dodatkowe szmery oddechowe oskrzelowe, których nie stwierdza się u osób zdrowych; powstają przy zwężeniu oskrzeli wskutek ich skurczu, obrzęku lub nagromadzenia wydzieliny. Rz. suche (tzw. świsty i furczenia) powstają wskutek obecności gęstej wydzieliny w oskrzelach (np. w —>-nieżycie oskrzeli, dychawicy oskrzelowej). Rz. wilgotne powstaje przy obecności płynnej wydzielmy w oskrzelach lub jamach. W zależności od kalibru oskrzela, rozróżnia się rz. wilgotne grubo-, średnio- i drobnobańkowe, Rz. mogą być ponadto dźwięczne, bezdźwięczne i metaliczne, w zależności od zmian w otaczającej tkance płucnej.
RZUCAWKA PORODOWA, rzucawka ciążowa, połogowa, eklampsja, najcięższa postać późnego
—> zatrucia ciążowego. Zwiastunami bywają bóle głowy, zaburzenia widzenia, zmiany na dnie oka, wymioty i bóle żołądka, będące wyrazem nasilenia się stanu przedrzucawkowego. Rz.p. może wystąpić także bez objawów zwiastunowych. Atak rz.p. charakteryzuje utrata przytomności i drgawki kloniczno-toniczne, wywołane skurczem naczyń mózgowych. W trakcie ataku dochodzi do ciężkich zaburzeń czynności nerek, wątroby i łożyska. Każdy następny atak rz.p. zwiększa zagrożenie ciężarnej. Konieczne jest leczenie szpitalne. W razie niepowodzenia leczenia zachowawczego należy spowodować jak najszybszy poród u ciężarnej, bez względu na okres ciąży.
RZUT SKURCZOWY ? pojemność serca.
S
SABADYLA ? kichawiec.
SABADYLOWY OCET ? kichawiec.
SABAT Bronisław, ur. 5 V 1871, zm. 20 XII 1953, poL. lekarz rentgenolog i fizyk; studiował fiz. i med. we Lwowie, Krakowie i Wiedniu, był uczniem —> H. Becquerela i P. Curie w Paryżu, a następnie O. Holzknechta, jednego z  twórców rentgenologii w Wiedniu. Kierownik Zakładu Rentgenologii   Szpitala   Ujazdowskiego (1921-26), Ubezpieczalni Społecznej (1926-46) w Warszawie. Utalentowany racjonalizator, wprowadził do techniki rentg. nowe metody, np. w 1911—» kimografię, w 1927 metodę wykonywania zdjęć na kliszach wprowadzonych do jam ciała. Ogółem opublikował 68 prac nauk. W 1951 Akad. Med. w Łodzi nadała mu tytuł prof. honorowego.
SACHARAZA, inwertaza, p--fruktofuranozydaza, enzym z klasy—>-hydrolaz, rozkładający cukier sacharozę na glukozę i fruktozę. Występuje m.in. w jelicie cienkim; także obficie w drożdżach.
SACHAROZA, cukier trzcinowy, cukier buraczany, dwucukier, w skład którego wchodzi glukoza i fruktoza. Na skalę przemysłową jest otrzymywany z trzciny cukrowej i buraków cukrowych. S. jest głównym —> oligosacharydem pożywienia ludzi. W przewodzie pokarmowym pod wpływem enzymu sacharazy ulega rozkładowi do glukozy i fruktozy, które zostają wchłonięte do krwi.
SACHARYDY ? węglowodany.
SADYZM, zachowanie polegające na zadawaniu innym ludziom bólu lub cierpień, także psych., w celu uzyskania własnej satysfakcji. S. łączy się często z—> masochizmem. Zob. też:zboczenia płciowe, algolagnia.
SAKRALIZACJA, nieprawidłowość rozwojowa uwidaczniająca się w obrazie radiologicznym jako częściowe lub całkowite zespolenie 5 kręgu lędźwiowego z kością krzyżową. Niekiedy między zrośniętym kręgiem i kością
krzyżową uwidacznia się szczątkowe jądro miażdżyste. Za zaburzeniem rozwojowym przemawia prawidłowy obraz utkania kostnego przylegających trzonów i blaszek granicznych kręgów. W przypadkach zrostu pozapalnego widoczna jest w obrazie radiologicznym nieregularna przebudowa kostna.
SALA OPERACYJNA, pomieszczenie, w którym dokonuje się zabiegów operacyjnych. Wyposażenie: stół operacyjny, stół na narzędzia, aparat do narkozy, nóż elektr., urządzenia ssące, aparaty do reanimacji, lampa operacyjna.
SALBUTAMOL, Yentolin, środek pobudzający względnie wybiórczo receptory betaadrenergiczne. W dawkach nie powodujących zaburzeń czynności serca silnie rozkurcza oskrzela. Stosowany w:—>-dychawicy oskrzelowej, przewlekłych nieżytach spastycznych oskrzeli rozedmie płuc.
SALICYLANY, sole lub estry -> kwasu salicylowego. S. (salicylan sodowy, kwas acetylosalicylowy i salicylamid) działają przeciwgorączkowo, przeciwzapalnie i przeciwbólowo. W lecznictwie najczęściej używany jest kwas acetylosalicylowy. Właściwości, zastosowanie —> kwas acetylosalicylowy.
SALMONELLA, rodzaj bakterii;
pałeczki Gram-ujemne, urzęsione, o pokrewnej budowie antygenowej, dzielące się na grupy i typy. S. typhi wywołuje —> dur brzuszny, S. paratyphi A, B, C wywołuje —» dur rzekomy. S. typhimurium i S. enteritidis powodują ostre zatrucia pokarmowe. Badanie bakteriol. polega na wyosobnieniu S. z kału, krwi, moczu, wymiocin oraz na badaniu serol. surowicy krwi (—> odczyn Widala).
SALMONELLOZY, choroby żak. powodowane przez pałeczki z rodzaju
—> Salmonella. Obecnie nazwy tej używa się gl. na określenie niektórych —> zatruć pokarmowych.
SALOL, salicylan fenylu; pod wpływem enzymów pokarmowych rozkłada »ię częściowo do fenolu i kwasu salicylowego. Produkty rozkładu wchłaniane są z jelit i wydalane z moczem. S. działa antyseptycznie, przeciwgorączkowo i przeciwbólowe. Stosowany (obecnie rzadko) w zakażeniach jelit, biegunkach, stanach zapalnych dróg żółciowych i moczowych.
SALOWA, najniższy w hierarchii szpitalnej pracownik zatrudniony przy bezpośrednie) obsłudze chorych. S. podlegają pielęgniarce oddziałowej i pod nadzorem pielęgniarek wykonują czynności przewidziane zakresem pracy, zlecane przez pielęgniarki. Do obowiązków s. należy m.in. utrzymywanie porządku i czystości w pomieszczeniach chorych, pomaganie pielęgniarkom w utrzymywaniu na właściwym poziomie osobistej higieny chorych leżących i niepełnosprawnych, udzielanie tym chorym pomocy w załatwianiu potrzeb fizjologicznych itp.
SALPINGOGRAFIA ? histerosalpingografia.
SALWARSAN, arsfenamina, organiczne połączenie trójwartościowego arsenu, wprowadzone do lecznictwa w 1907 jako lek przeciwkiłowy. Pierwszy skuteczny lek w leczeniu kity. Współcześnie nie stosowany.
SAŁATA SŁOWNA, schizofazja, krańcowo nasilone ? rozkojarzenie, polegające na rozerwaniu związków logicznych w takim stopniu, że wyrażenie jakiejkolwiek myśli staje się niemożliwe. Zob. też zaburzenia myślenia.
SAMOBÓJSTWO, świadome odebranie sobie życia; jest często konsekwencją poważnych zaburzeń psych., np.?. depresji. Częstość s. jest u mężczyzn 3-krotnie wyższa niż-u kobiet, u mieszkańców miast 3-krotnie wyższa niż wśród ludności wiejskiej. Przyczyny s., podane w kolejności odpowiadającej częstości występowania, są następujące: choroba lub trwale kalectwo, nieporozumienia rodzinne, zawód miłosny. Faktyczne przyczyny ». są b. skomplikowane i dotąd niedostatecznie zbadane. Próby samobójcze zdarzają się wielokrotnie częściej niż s. dokonane i są często wynikiem chwilowego kryzysu emocjonalnego. Osoba podejmująca próbę samobójczą znajduje się w większości przypadków w stanie psych. wymagającym pomocy psychiatry lub psychologa. W niektórych miastach w Polsce działa tzw. ? telefon zaufania, którego celem jest niesienie pomocy osobom zamierzającym podjąć próbę samobójczą.
SAMOGWAŁT, masturbacja, onanizm, autoerotyczna forma zaspokojenia popędu płciowego przez drażnienie narządów płciowych; zjawisko to nie ma cech zboczenia ani choroby —jest zastępczą formą rozładowania seksualnego, w okolicznościach uniemożliwiających normalny stosunek płciowy; szczególnie często zdarza się w okresie dojrzewania płciowego (u ok. 90% chłopców i ok. 40% dziewcząt), u dorosłych w szczególnych sytuacjach — w czasie pobytu w więzieniu, długotrwałego rejsu, w okresie obłożnej choroby itp.
SAMOOCENA, spostrzeganie samego siebie, obraz własnej osoby. S. jest niezwykle istotnym, choć często niedocenianym czynnikiem determinującym zachowanie się człowieka. Zgodnie z mechanizmem —» projekcji, człowiek ma tendencję do przypisywania innym ludziom swoich własnych cech. Oznacza to, że człowiek, który ma złą »., wykazuje skłonność do podobnego oceniania innych ludzi, co wpływa na jego zachowanie wobec innych. Choroba, tak fiz. jak psych., w ogromnym stopniu wpływa na s., a przez to może w istotny sposób modyfikować zachowanie niezależnie od przyczyn pierwotnych. Zob. też poczucie niższości.
SAMOOKALECZENIE ? samouszkodzenie.
SAMOUSZKODZENIE, samo-okaleczenie, rodzaj reakcji histerycznej występującej najczęściej u więźniów, obliczony na uzyskanie określonego celu, np. przeniesienie na inny oddział więzienny lub do szpitala. Częstość s. u więźniów jest dość wysoka i w znacznym stopniu uwarunkowana surowością reżimu więziennego:
im bardziej surowy reżim, tym częstsze s. Młodociani recydywiści częściej dokonują s. Występuje także w cięższych postaciach zaburzeń psychotycznych (—> katatonia), a także w ? amoku. S. w środowisku paraprzestępczym (gł. wśród tzw. gitowców) mają znaczenie swego rodzaju rytuału, formy wyrażania skrajnie silnego napięcia emocjonalnego; zwykle są to s. niegroźne (np. płytkie nacięcia skóry żyletką), podczas gdy u dorosłych więźniów s. mogą być nawet groźne dla życia.
SAMOZATRUCIE, zatrucie substancjami szkodliwymi dla zdrowia, gromadzącymi się w ustroju w nadmiernych ilościach wskutik: l) zwiększonego wytwarzania w wyniku nieprawidłowej przemiany materii w niektórych stanach chorobowych (cukrzyca, nadczynność tarczycy, nadmierny rozpad tkanek); 2) upośledzonego unieczynniania (w niewydolności wątroby) lub wydalania przez wątrobę (żółtaczka mechaniczna), nerki (mocznica), przewód pokarmowy (niedrożność jelit), płuca (dwutlenek węgla).
SANACJA JAMY USTNEJ, wyleczenie zębów dotkniętych próchnicą i innymi procesami patol., usunięcie zębów i korzeni ze zmianami chorobowymi okołozębowymi, a także usunięcie nalotów i osadów z zębów i protez, likwidacja chorób przyzębia i błony śluzowej jamy ustnej jako możliwych źródeł zakażenia ogniskowego.
SANATORIUM, zakład opieki zdrowotnej zamkniętej z możliwością leczenia farmakol. i zabiegowego, niekiedy nawet chir. (s. przeciwgruźlicze), w którym jednak gl. nacisk jest położony na metody leczenia klim., balneologicznego, wypoczynkowego, dietetycznego oraz postępowanie rehabilitacyjne i terapię zajęciową. Do s. kieruje się chorych z określonymi schorzeniami przewlekłymi w celu utrwalenia leczenia przedsanatoryjne-go (gł. szpitalnego), rehabilitacji lub zapobieżenia nawrotom choroby oraz chorych po przebyciu ostrej choroby na kontrolowaną rekonwalescencję. Rozróżnia się następujące grupy sanatoriów: l) dla nerwowo chorych, przeznaczone do leczenia nerwic u osób dorosłych; 2) neuropsychiatrii dziecięcej, przeznaczone do leczenia chorób układu nerw. u dzieci w wieku 3-14 lat»3) przeciwgruźlicze, przeznaczone do leczenia w szerokim zakresie i rehabilitacji chorych na gruźlicę (oddzielnie dla dorosłych, młodzieży i dzieci), 4) rehabilitacyjne, dla osób dorosłych, młodzieży i dzieci po chorobach wymagających przedłużonego usprawniania leczn. (gościec stawowy, astma, przebyty zawal mięśnia sercowego, urazy itp.), 5) uzdrowiskowe ogólne i specjalistyczne, s. uzdrowiskowe zreorganizowano i podzielono na 3 grupy: a) szpitale uzdrowiskowe kontynuujące leczenie szpitalne w warunkach uzdrowiskowych i przeważnie pozostające pod patronatem krajowych ośrodków klin.; b) s. uzdrowiskowe prowadzące gł. leczenie balneologiczne, klimatyczne i usprawniające; c) prewentoria nastawione gł. na postępowanie profilaktyczno-lecznicze.

SANITARNA OCHRONA GRANIC, zorganizowane działanie władz sanitarnych, zapobiegające ewentualnemu przedostawaniu się na obszar kraju drogą komunikacji lądowej, morskiej i lotniczej zarazków chorób żak. (ludzi, zwierząt i roślin) oraz szkodników roślin. Polega na kontroli przez specjalnie wyszkolonych inspektorów sanitarnych dokumentów i bagażu pasażerów na wszystkich punktach przejść granicznych.
SANITARNE ZABIEGI, czynności wykonywane przeważnie przez niższy lub średni personel służby zdrowia w celu oczyszczenia ciała chorego (rannego) i przygotowania do dalszego postępowania lekarskiego. Z.s. przeciwchemiczne—zmywanie skóry i śluzówek wodą i odpowiednimi roztworami w celu usunięcia środków trujących. Z.s. przy skażeniach substancjami promieniotwórczymi — usuwanie z powłok ciała substancji promieniotw. przez zmywanie i stosowanie specjalnych preparatów odkażających. Z.s. profilaktyczne — związane z higieną: osobistą, zakwaterowania, żywienia, zaopatrzenia w wodę, terenu oraz —> odkażaniem —>-dezynsekcją, —» deratyzacją i izolacją zakaźnie chorych.
SANITARNY KORDON, zespół przedsięwzięć organizacyjno-technicznych, połączonych z koncentracją sil i środków służby zdrowia oraz innych resortów (w tym także służb porządku publicznego, a nawet wojska), podjętych w celu ścisłego odizolowania środowiska lub terenu (łącznie z przebywającą tam ludnością) uznanego za zakażony szczególnie groźną epidemicznie chorobą zakaźną — od środowiska bądź terenu niezakażonego. S.k. wprowadza m.in. blokady komunikacyjne, specjalne sposoby zaopatrywania ludności (przebywającej na terenie zakażonym) w niezbędne środki, żywność, pomoc medyczną itp. Ten sposób zapobiegania szerzeniu się —> epidemii, wprowadzany dość często w dawnych czasach, obecnie nie jest stosowany w praktyce, chociaż z niektórych jego elementów korzysta się jeszcze czasami przy zwalczaniu dużych ognisk epidemicznych (a zwłaszcza epizootycznych) niektórych chorób zakaźnych.
SANTORIO Santorio, ur. 1561, zm. 24 II 1636, wł. lekarz; prof. medycyny w Padwie (1611-24). Skonstruował termometr do mierzenia temp. ciała, wahadło do mierzenia częstości tętna, hydrometr do pomiarów wilgotności powietrza i różne wagi. Ważył i mierzył siebie i pacjentów w różnych porach dnia i doszedł do wniosku, że zdrowie wiąże się ściśle z normalną wagą ciała i zależy od wymiany materii dokonującej się za pośrednictwem skóry. Leczył gl. za pomocą środków na-potnych. Twórca włoskiej szkoły jatrofizyków, którzy układy organizmu ludzkiego przyrównywali do różnych maszyn. Autor dzieła De Stalina mediana (1614).
SAPKA, utrudnienie oddychania u noworodka i niemowlęcia spowodowane obrzękiem błony śluzowej nosa. W pierwszych tygodniach życia noworodek umie i może oddychać przez nos. Obrzęk błony śluzowej nosa już o 2 mm, co jest bez znaczenia u dorosłego, u noworodka może całkowicie zamknąć światło jam nosa. Dziecko takie dusi się w czasie ssania, puszcza pierś, krzyczy. S. może być wstępem do wielu ciężkich chorób, a także może być objawem wrodzonej —> kiły,
SAPONINY, związki o charakterze glikozydowym, połączenia cukrów prostych ze związkami o pierścieniu sterydowym, trójterpenowym lub naftochinonowym. Występują m.in. w korzeniu senegi, lukrecji i mydinicy. W wodzie tworzą roztwory koloidalne, łatwo pieniące się (obniżenie napięcia pow.). Preparaty zawierające s. stosowane są jako środki wykrztuśne. Dodane do zawiesiny krwinek czerwonych powodują ich ?hemolizę.
SARCOMA ? mięsak.
SARDONICZNY ŚMIECH, zastygły, nieprzyjemny grymas twarzy, wynikający ze skurczu fonicznego mięśni mimicznych (uniesienie powiek, opuszczenie kącików ust, szczękościsk), występuje w —> tężcu i zatruciu strychniną.
SARKOIDOZA, choroba Besniera-Boecka-Schaumanna, schorzenie układowe zajmujące węzły chłonne wnęk płucnych i płuca. W postaci wnękowej na rentgenogramach klatki piersiowej widoczne są powiększone obustronnie guzowate węzły chłonne wnęk i śródpiersia. W postaci wnękowopłucnej, poza powiększonymi węzłami, widoczne są zmiany pasmowate, siateczkowate i drobnoguzkowe w płucach. Niekiedy współistnieją zmiany torbielowate w kościach dłoni i stóp.
SARKOMER, odcinek włókna mięśnia szkieletowego, składający się z widocznego w obrazie mikroskopowym
prążka ciemnego i dwóch przylegających połówek prążków jasnych. S. ograniczają dwie linie Z, do których przyczepione są włókienka aktyny (—> białka kurczliwe mięśni). Podczas skurczu mięśnia poszczególne s. ulegają skróceniu. S. stanowi czynnościową i strukturalną jednostkę aparatu kurczliwego włókna mięśniowego.
SARKOMYCYNA, Sarcomycin, antybiotyk otrzymywany ze Streptomyces erythrogenes, o słabym działaniu cytostatycznym. Ma działać skutecznie w leczeniu białaczki, czerwienicy, rakach macicy, sutka i jajników. Znaczenie s. w leczeniu schorzeń nowotworowych u ludzi jest kwestionowane.
SARKOPLAZMA ? miocyt.
SATYRIASIS, podwyższony popęd seksualny u mężczyzn. Odpowiednikiem s. jest —»-nimfomania u kobiet.
SAUERBRUCH Ferdinand, ur. 3 VII 1875, zm. 2 VII 1951, niem. chirurg, uczeń —> J. Mikulicza-Radeckiego; kier. kliniki chir. uniw. w Greifswaldzie (od 1905), prof. w Marburgu (od 1908), w Zurychu (1910), w Monachium (1918), w Berlinie (od 1928). Jeden z pionierów?torakochirurgii. W 1904 skonstruował specjalną komorę niskich ciśnień do wykonywania zabiegów chir. na otwartej klatce piersiowej. W Zurychu prowadził badania układu wewn. wydzielania na zwierzętach ze skrzyżowanym krwiobie-giem w tzw. parabiozie, czyli w chir. zespoleniu dwóch zwierząt. W 1926 wprowadził do leczenia gruźlicy dietę bezsolną. Autor klasycznego dzieła Die Chirurgie der Brustorgane (Chirurgia narządów klatki piersiowej, 2 t. 1920-25) oraz autobiografii Das war mein Leben, 1951 (wyd. poi. Takie było moje życie, 1976).
SAUNA -> łaźnia.                                                                                                                                                                                                      SĄCZEK ? dren.                                                                                                                                                                                           SCHAUDINN Fritz Rłchard, ur.19 IV 1871, zm. 22 VI 1906, niem. mikrobiolog i protozoolog; twórca i kier. działu protozoologii w Inst. Chorób Tropikalnych w Hamburgu (1906) Wraz z dermatologiem E. Hoffmannem (1868-1959) odkrył w 1905 w wydzielinie z owrzodzenia pierwotnego w—»kile zarazek tej choroby — krętek blady (—» krętki). Wykrył cykle rozwojowe pierwotniaków, m.in. zarodźca —> zimnicy, oraz bakterie powodujące —> czerwonkę bakteryjną.
SCHEUERMANNA CHOROBA, kifoza młodzieńcza, jałowa martwica nasad trzonów kręgów, choroba występująca w okresie dojrzewania.
Polega na klinowatym zniekształceniu trzonów w odcinku piersiowym kręgosłupa, w wyniku czego dochodzi do wady postawy wyrażającej się pochyleniem tułowia i tzw. „okrągłymi plecami". Leczenie polega na odciążaniu zmienionych chorobowo kręgów (ćwiczenia mięśni grzbietu, leżenie na brzuchu, noszenie gorsetu ortopedycznego).
SCHISTOSOMATOZA, bilharcjoza, choroba wywoływana przez —>-przywry z rodzaju Schistosoma. Przywry z tego rodzaju przechodzą charakterystyczny cykl rozwojowy. Zapłodniona samica składa jaja w drobnych naczyniach żylnych jelit lub pęcherza moczowego. Większość jaj przedostaje się do światła jelit lub pęcherza moczowego i zostaje wydalona na zewnątrz z kalem albo z moczem. Jeśli trafia do środowiska wodnego (stawy, jeziora itp.), z jaja wydostaje się miraćidium — larwa, która w dogodnych warunkach wnika do ciała żywiciela pośredniego — ślimaka. W ślimaku przechodzi miraćidium dalszy rozwój i wydostaje się na zewnątrz jako cerkaria. Poruszając się za pomocą charakterystycznego ogonka, cerkaria pływa w wodzie i jeśli napotyka człowieka lub niektóre gatunki zwierząt, czynnie przenika przez ich skórę i przedostaje się do krwiobiegu. W organizmie żywiciela przywra przechodzi dalszy rozwój i w zależności od gatunku może wywołać b. ciężkie i zróżnicowane objawy chorobowe. Zarażenie człowieka następuje najczęściej w czasie kąpieli w stojących zbiornikach wodnych (stawy, jeziora, wolno płynące rzeki), a także przy pracy na polach ryżowych. S. haematobiwn (bilharzia) jest szeroko rozpowszechniona w krajach Bliskiego Wschodu i w Afryce. Zmiany chorobowe polegają gł. na zapaleniu i owrzodzeniu pęcherza moczowego oraz in. odcinków dróg moczowych i płciowych. Jednym z gł. objawów, obok bólów i zaburzeń ze strony przewodu pokarmowego, jest krwiomocz. Rozpoznanie choroby opiera się na znalezieniu jaj pasożyta w moczu, rzadziej w kale, lub na wynikach badań immunol. S. japonicum występuje wyłącznie na Dalekim Wschodzie: w Chinach, Japonii, na Tajwanie i na Filipinach. Wywołuje ciężkie schorzenie gł. przewodu pokarmowego. Często powstają ropnie z ogniskami martwicy. W powłokach brzusznych i w dolnej części przełyku rozwijają się żylaki, które mogą być przyczyną śmiertelnych krwotoków. Obserwuje się w późniejszych okresach olbrzymich nieraz rozmiarów wodobrzusze. Rozpoznanie opiera się na stwierdzeniu jaj pasożyta w kale., lub na wynikach badań immunologicznych. S. mansoni jest rozprzestrzeniona w Afryce i w krajach Ameryki Pd. Zmiany chorobowe dotyczą również przewodu pokarmowego.
S. może być leczona tylko w warunkach szpitalnych. Zapobieganie polega na unikaniu kąpieli w podejrzanych zbiornikach wodnych; w przypadkach koniecznego kontaktu z wodą z tych zbiorników lub z pól ryżowych — stosowanie gumowych rękawic i butów.
SCHIZOFAZJA ? sałata słowna.                                                                                                                                                      SCHIZOFRENIA, choroba Bleulera, jedna z najczęściej występujących chorób psych; statystyki podają, że pojawia się ona w różnych krajach u 0,4 do 0,8% ogółu ludności i u ok. 40-50% chorych leczonych w szpitalach psychiatr. S. polega na występowaniu objawów osiowych s., które są wspólne dla różnych postaci s., oraz objawów dodatkowych, odmiennych w rozmaitych postaciach s. Objawy osiowe to zaburzenia w sferze emocjonalno-motywacyjnej i w procesach myślenia. Występują tu takie objawy, jak zamknięcie się w sobie (autyzm), ograniczenie zainteresowań, spadek aktywności, —> zaburzenia myślenia, tj. rozkojarzenie, zahamowanie, zatamowanie, myślenie paralogiczne. W 
postaci prostej s. występują wyłącznie objawy osiowe. W postaci paranoidalnej obserwuje się ' urojenia obok objawów osiowych, gł. o treści prześladowczej, ksobne. W postaci katatonicznej s. obserwuje się stany podniecenia katatonicznego, bądź zahamowanie ruchowe aż do stanu—> osłupienia włącznie. Często występuje tu —> echolalia, —> echopraksja, —» negatywizm. W postaci hebefrenicznej s. występuje czasami szczególny rodzaj podwyższonego nastroju i bezsensownego błaznowania. Najczęstszą postacią jest s. paranoidalna (do 80% wszystkich przypadków). Ponadto wyróżnia się rzadkie formy s., jak np. s. pseudonerwicową i schizoafektywną; ta ostatnia ma przebieg cykliczny, podobnie jak ? psychoza maniakalno-depresyjna, i jak ona cechuje się okresami remisji. Odrębną postacią jest —> schizofrenia dziecięca.
S. pojawia się często już w okresie młodzieńczym, a proces schizofreniczny ciągnie się zazwyczaj przez całe życie. U chorych na s. jeszcze przed wystąpieniem pierwszej fazy ostrych objawów zwracają uwagę specyficzne właściwości osobowości, określane jako—> osobowość schizoidalna. Ze względu na przebieg choroby wyróżnia się s. reaktywną, w której przedchorobowe cechy osobowości schizoidalnej są wyrażone słabo, która pojawia się zazwyczaj jako reakcja na ostry konflikt emocjonalny i która ma względnie dobre rokowanie, oraz s. procesualną o długotrwałym, niekorzystnym przebiegu prowadzącym do ujawniania się objawów s. przewlekłej oraz tzw. defektu schizofrenicznego. W ostatnich latach ustalono, że objawy defektu schizofrenicznego mogą być konsekwencją długotrwałego pobytu w źle zorganizowanym szpitalu psychiatrycznym i stanowią rezultat tzw. —r choroby szpitalnej. Objawy te ustępują pod wpływem —> rehabilitacji psychiatrycznej.
Przyczyny, patogeneza i konsekwencje s. są sprawą sporną;
większość psychiatrów sądzi, że przyczyny s. są uwarunkowane genetycznie i przyjmuje, że najwłaściwszą formą leczenia jest -> leczenie biologiczne, a zejście s. jest na ogół niepomyślne. Niektórzy psychiatrzy doszukują się przyczyn s. w specyficznej interakcji zachodzącej w rodzinie chorego, zwłaszcza we wczesnym okresie jego życia; w konsekwencji uważają, że objawy s. stanowią wynik specyficznego rodzaju rozwoju osobowości uwarunkowanego środowiskowo i wymagającego leczenia —> psychokorekcyjnymi metodami. Badacze ci przypisują poważny wpływ warunków pobytu w szpitalu psychiatrycznym na ujawnianie się najpoważniejszych objawów choroby, a zwłaszcza tzw. defektu schizofrenicznego.
SCHIZOFRENIA DZIECIĘCA, rzadko występująca postać —> schizofrenii, wyrażająca się zerwaniem kontaktu emocjonalnego z otoczeniem (autyzm dziecięcy). S.dz. może występować nawet przed 6 rokiem życia. Nie leczona prowadzi do głębokich zaburzeń psych. i rozwojowych.
SCHIZOIDIA —> osobowość schizoidalna.
SCHIZOTYMIA ? osobowość schizoidalna.
SCHLEICH Kari Ludwig, ur. 19
VII 1859, zm. 7 III 1922, niem. chirurg i literat; prof. chir. uniw. w Berlinie (od 1899), jednocześnie (od 1900) kierownik oddziału chir. szpitala Gross-Lichterfelde. Pionier miejscowego —> znieczulania w chirurgii ogólnej; w 1892 zalecał znieczulanie nasiękowe drogą wstrzykiwania do tkanek słabych roztworów —> kokainy. Metoda nie przyjęła się szerzej z powodu dużej toksyczności kokainy; znalazła zastosowanie dopiero po otrzymaniu przez Einhorna (1905) syntetycznej i mało toksycznej nowokainy. Autor autobiografii Besonnte Vergagenheit (Słoneczna przeszłość) (1920) oraz esejów na temat zagadnień śmierci (1921) i histerii (1920).
SCHRAMM Hilary, ur. 13 I 1857, zm. 11X11940, pol. chirurg; prymariusz oddziału chir. Szpitala św. Zofii (1886-1918), prof. uniw. we Lwowie (od 1903), prymariusz Szpitala Powszechnego (1918-20), dyr. kliniki chir. uniw. (1920-32). Wychował wielu wybitnych chirurgów pol., w tym 7 profesorów chirurgii. Autor 58 prac nauk., gł. z zakresu chirurgii jamy brzusznej i ortopedii wieku dziecięcego, oraz podręcznika Choroby chirurgiczne wieku dziecięcego (1901).
SCHWANN Theodor, ur. 7X11 1810, zm. 14 I 1882, niem. lekarz fizjolog i anatom; prof. uniw. w Louyain (1839-48) oraz w Liege (1848-80). Współtwórca z niem. uczonym M. Schleidenem (1804-81) teorii komórkowej budowy organizmów roślinnych i zwierzęcych. Teorię swą ogłosił (wprowadzając po raz pierwszy określenie „teoria komórkowa") w rozprawie Badania mikroskopowe nad podobieństwem budowy i wzrostu zwierząt i roślin (1839); wnióst w niej szereg rozważań teoretycznych, czym wywarł doniosły wpływ na rozwój anatomii i embriologii. W 1836 odkrył działanie pepsyny, w roku następnym wyjaśnił proces gnicia i fermentacji.
SCHWEITZER Albert, ur. 14 I 1875, zm. 4 IX 1965, franc. lekarz niem. pochodzenia, filozof, teolog, misjonarz, muzykolog; od 1902 wykładał teologię w Strasburgu. Ogłosił szereg prac muzykologicznych i religioznawczych. W 1913 wyjechał do Gabonu (Afryka), gdzie w Lambarene założył i wyposażył z własnych funduszów szpital, którym kierował do śmierci. Postawa moralna, głęboki humanizm, działalność publicystyczna, filantropijna i praktyka ofiarnego lekarza sprawiły, że S. zyskał wielki autorytet i sławę. Laureat pokojowej nagrody Nobla w 1952. 
SCILLAREN, zespół czystych glikozydów cebuli morskiej o działaniu nasercowym. Zastosowanie, właściwości —>glikozydy nasercowe, —> cebula morska.
SCYNTYGRAF, skenner (ang. scanner), urządzenie detekcyjno-zapisujące, stosowane w topograficznych badaniach izotopowych (—> scyntygrafia). Natężenie promieniowania gamma w określonym narządzie, po podaniu radioizotopu wybiórczo gromadzonego przez badany narząd, jest rejestrowane w postaci dwuwymiarowego obrazu. Ponad badaną okolicą ciała przesuwa się ruchem meandrowym głowica detekcyjna, rejestrując aktywność kolejno w każdym punkcie badanego obszaru. Głowica s. wyposażona jest w kolimator wykonany zazwyczaj z ołowiu, który ogranicza promieniowanie rozproszone. Fotony gamma padają na kryształ scyntylacyjny i zostają przekształcone w strumień fotonów świetlnych wskutek zjawiska scyntylacji, występującego w krysztale detekcyjnym pod wpływem promieniowania. Strumień
fotonów świetlnych ulega wielokrotnemu wzmocnieniu  w fotopowielaczu, zasilanym przez układ wysokiego napięcia. Impulsy z fotopowielacza, po wzmocnieniu we wzmacniaczu liniowym, przesyłane są do analizatora amplitudy, który odcina promieniowanie rozproszone w tkance. Następnie impulsy przekazywane są do przelicznika, uruchamiającego drukarkę kreślącą czarne lub kolorowe kreski na papierze, oraz do integratora, dającego średnią liczbę impulsów w jednostce czasu, które powodują zaczernienie filmu w zapisie fot. Ruchem głowicy kolimacyjno-detektorowej sprzężonej z drukarką steruje układ, pozwalający na regulację prędkości przesuwu głowicy.
SCYNTYGRAFIA skenning, (ang. scanning), metoda badania radioizotopowego, mająca na celu wizualne przedstawienie badanego narządu w celu stwierdzenia jego obecności, określenia położenia, oceny wielkości i kształtu oraz względnej ilości zgromadzonego przez badany narząd wskaźnika radioizotopowego podanego dożylnie lub doustnie. Badanie jest wykonywane przy użyciu —> scyntygrafu, który przedstawia wynik w postaci zapisu kreskowego czarno-białego lub kolorowego, fot. lub liczbowego. Miejsca o większym natężeniu promieniowania gamma dają na scyntygramie w zapisie mechanicznym większą gęstość rozłożenia kresek, a na filmie w zapisie fot. pola o większym zaczernieniu.        SEGONTIN ? prenylamina.                                                                                                                                                                              .SEKCJA ZWŁOK, autopsja, badanie zwłok ludzkich dla stwierdzenia przyczyny śmierci i dalszych szczegółowych okoliczności choroby, urazu itd. S.z. obejmuje oględziny zewn. i otwarcie zwłok, nazywane także s.z. właściwą. S.z. dokonuje się w odpowiednich warunkach prosektoryjnych, z zachowaniem przepisów prawnych. S.z. ana-tomopatologiczna daje możność wytłumaczenia przebiegu choroby i jej —^patogenezy. Zwykle uzupełnia się ją badaniami histopatol. wycinków narządów i tkanek, pobranych w czasie sekcji. Odpowiedni okólnik (1949) Ministra Zdrowia i regulaminy szpitalne nakazują wykonywanie s.z. osób zmarłych w szpitalach dla pełnego wyjaśnienia przyczyny śmierci. Dyr. szpitala może zrezygnować z badania sekcyjnego, jeśli przyczyna śmierci nie budzi wątpliwości.
S.z. administracyjna wykonywana jest na polecenie władz służby zdrowia, dla wyjaśnienia chorobowej przyczyny zgonu w razie braku uprzedniego pewnego rozpoznania klin. (np. gdy śmierć pacjenta nastąpiła poza szpitalem).
S.z. sądowo-lekarska jest podstawowym źródłem dowodowym dla określenia przyczyny śmierci oraz dalszych okoliczności zgonu, często umożliwia wyłączenie lub potwierdzenie działania osób drugich w spowodowaniu śmierci. Badanie podejmuje się na zarządzenie władz prokuratorskich przy podejrzeniu lub pewności, że zachodzi śmierć gwałtowna, np. wywołana zatruciem, urazem. Mogą to być zgony w następstwie wypadków, samobójstw, zabójstw lub nagle nie wyjaśnione. Wraz z badaniami dodatkowymi, podejmowanymi po s.z.i należy do podstawowych czynności w medycynie sądowej. Dokonywana jest przez specjalistów tej dyscypliny. Przepisy prawne dotyczące s.z. sądowo-lek. zawiera kodeks postępowania karnego (art. 188) oraz. rozporządzenie (1929) Ministra Sprawiedliwości.
Zgodnie z treścią art. 10 ustawy o chowaniu zmarłych (1959), w wypadkach śmierci gwałtownej i decyzji prokuratora o podjęciu s.z. sądowo-lek., zgoda rodziny nie jest potrzebna, podobnie jak w przypadkach s.z. anatomopatol. Dyr. szpitala może uwzględnić prośbę rodziny o niewykonywanie
s.z., jeśli nie zachodzą wyraźne wskazania do badania sekcyjnego (np. niepełna diagnoza klin.). Zagadnienie zgody rodziny na s.z. zostało uregulowane regulaminami szpitalnymi i pismem okólnym Ministerstwa Zdrowia (28/1949).
S.z. dla celów nauczania anatomii stanowi najstarszą formę badania zwłok ludzkich dla poznania budowy ciała. W starożytności i w średniowieczu wykonywano ją niezwykle rzadko, często potajemnie i wbrew zakazom obyczajowym i religijnym. Późniejszy rozwój nauk med., zwłaszcza anatomii (Vesaliusz 1543), potem anatomii pa-tol. i medycyny sądowej, związany był z rozwojem i uznaniem za dopuszczalne badań sekcyjnych. Obecnie nauczanie anatomii w ramach studiów lek. opiera się na preparowaniu prosektoryjnym zwłok ludzkich. Art. 10 ustawy o chowaniu zmarłych (1959) zezwala na wydawanie zwłok do celów nauczania anatomii w razie rezygnacji i nie-pochowania zwłok przez rodzinę lub osoby uprawnione.
S.z. noworodka, ze względu na trudności rozpoznawcze oraz możliwość —> dzieciobójstwa, dokonywana jest specjalnie dokładnie i odmienną techniką, z pobraniem materiału do licznych badań dodatkowych. Obok ustalenia przyczyny zgonu, s.z. noworodka dąży do odpowiedzi na następujące pytania: czy dziecko było noworodkiem; czy było noworodkiem donoszonym i dojrzałym, czy było noworodkiem zdolnym do życia; czy urodziło się żywe; jak długo żyło po urodzeniu;
czy udzielono noworodkowi należytej pomocy i opieki.
SEKRECJA —> wydzielanie.
SEKRETYNA, hormon tkankowy o budowie polipeptydowej, wydzielany przez śluzówkę dwunastnicy pod wpływem zetknięcia się z nią kwaśnej treści pokarmowej żołądka. Zwiększa wydzielanie —» soku trzustkowego bogatego w wodorowęglany, —» żółci, —> soku jelitowego. Hamuje natomiast wydzielanie kwasu solnego w żołądku i motorykę żołądka,
SEKSUALNE PRZESTĘPSTWA, przestępstwa określone w rozdz. XXIII kodeksu karnego m.in. jako —> czyny lubieżne, nierządne lub kazirodztwo. Wynikają z nieprawidłowego zaspokajania popędu płciowego, co prowadzi do kolizji z normami prawnymi i obyczajowymi. P.s. wiążą się ze —> zboczeniami płciowymi.
SEKSUOLOGIA, nauka o życiu płciowym i jego zaburzeniach; opiera się na naukach biol. (anatomia, fizjologia, endokrynologia), med. (ginekologia, psychiatria, medycyna sądowa) i społ. (psychologia, socjologia). S. jest domeną gl. psychiatrii, gdyż większość zaburzeń płciowych (m.in. niemoc płciowa, zboczenia płciowe) ma charakter czynnościowy; zmiany natomiast organiczne (np. wady rozwojowe układu płciowego) są przedmiotem ingerencji chirurgii, urologu i ginekologii, a zaburzenia hormonalne — endokrynologii i medycyny wewn. Wobec ogólnej nieznajomości zagadnień seksualnych i zacofania w tej dziedzinie prowadzi się odpowiednią popularyzację i działalność oświatową przez specjalne publikacje,  poradnictwo przedślubne, poradnie zdrowia psychicznego i inne.
SELECTOMYCIN ? spiramycyna.
SEMIOLOGIA —> semiotyka.
SEMIOTYKA, semiologia, dziedzina medycyny zajmująca się objawami chorobowymi i ich rolą w rozpoznawaniu chorób.
SEMMELWEIS Ignaz Philipp, ur. l VII 1818, zm. 17 VIII 1865, węg. lekarz położnik; asystent w klinice położniczej (od 1844), a następnie (od
1855)prof. położnictwa uniw. w Wiedniu. W 1847 wykazał, że gorączka połogowa (—» połogowe zakażenie) jest identyczna z zakażeniem krwi. Zalecił dokładne mycie i odkażanie rąk oraz narzędzi wodą chlorowaną (podchloryn wapnia), co zmniejszyło do minimum występowanie gorączki połogowej. Jego poglądy zostały uznane dopiero w kilka lat po jego śmierci. Gł. dzieło S. Die Aetiologie, der Begriffund die Prophylaxis des Kindbettfiebers (1861).
SEN, stan czynnościowy układu nerw. przeciwstawny do stanu —> czuwania, polegający na obniżeniu wrażliwości na bodźce, zniesieniu aktywności ruchowej, zwolnieniu czynności serca, oddychania i innych funkcji fizjol. oraz czasowym zaniku świadomości. Występuje naprzemiennie z czuwaniem w charakterystycznym rytmie dobowym. S. związany jest uczynnością wyspecjalizowanych ośrodków pnia mózgu. Na podstawie badań elektroencefalograficznych (—> elektroencefalografia) wyodrębniono dwie fazy snu: wolno falową, charakteryzującą się falami o wysokiej amplitudzie i niskiej częstotliwości, oraz paradoksalną, w której pojawiają się fale szybkie o niskiej amplitudzie, typowe również dla stanu czuwania. Fazę paradoksalną charakteryzuje także pojawienie się szybkich ruchów gałek ocznych i spadek napięcia mięśniowego; głębokość snu w tej fazie jest najmniejsza i występują —> marzenia senne. Biol. rola snu nie jest całkowicie wyjaśniona; wiadomo, że jest on niezbędny dla życia i prawidłowego przebiegu procesów psych. Pozbawienie paradoksalnej fazy s. prowadzi do poważnych zaburzeń czynności mózgu. Istnieją dane, że w tej fazie s. dochodzi do konsolidacji śladów pamięciowych (—> pamięć), powstałych w okresie czuwania. Ilość snu paradoksalnego jest największa we wczesnym okresie życia (intensywne uczenie się).
SENNOŚĆ NADMIERNA, somnolencja, ospałość, niewielkiego stopnia —> zaburzenie   przytomności i świadomości; stan podobny do fizjol. senności, spowodowany różnymi czynnikami etiologicznymi: zak., toksycznymi, dużymi zmianami organicznymi mózgowia. Chory tylko dużym wysiłkiem woli powstrzymuje się od zaśnięcia. Pozostawiony samemu sobie — zasypia. Słabymi bodźcami można przejściowo obudzić chorego. W następnej fazie daje się obudzić silnymi bodźcami. Po przejściu w —> śpiączkę nie reaguje na żadne bodźce, nie nawiązuje kontaktu. N.s. może być wstępem do śpiączki cukrzycowej, wątrobowej, mocznicy, zapalenia opon i mózgu, guza mózgu. Leczenie n.s. zależne jest od przyczyny wywołującej. Zawsze wymaga szybkiej interwencji lekarza. Zob. też: odrętwienie, narkolepsja.
SEN ZIMOWY ? hibernacja.
SEPLENIENIE, sygmatyzm, nieprawidłowa wymowa spółgłosek szczelinowych zębowych i dziąsłowych: z, s, c, ż, ź, ś, ć, spowodowana wadliwą budową narządów mowy albo złym ich ustawieniem w czasie wymawiania.
SEPTRIM ? biseptol.
SERCE, narząd napędowy —> układu krążenia; jest to worek mięśniowy, w kształcie ściętego stożka, wielkości pięści (dł. średnio 11 cm). Mięsień sercowy ma włókna poprzecznie prążkowane, różni się jednak od mięśni szkieletowych. Tworzy on swoistą siatkę z włókien o budowie pośredniej między włóknami poprzecznie prążkowanymi i gładkimi; włókna te komunikują się z sobą za pomocą poprzecznych połączeń (anastomoz). Skurcze mięśnia sercowego są niezależne od woli, energiczne, krótkotrwałe, nie powodujące zmęczenia serca. S. składa się z 2 nie-komunikujących się części: serca prawego, które wtłacza krew żylną do krążenia płucnego, czyli małego, i serca lewego, wtłaczającego krew tętniczą, utlenowaną, do krążenia dużego. Proces ten odbywa się dzięki rytmicznym skurczom mięśnia s. Z zewnątrz s. jest pokryte —» nasierdziem, z wewnątrz —> wsierdziem, a całe znajduje się w worku osierdziowym (.—> osierdzie). U podstawy s. znajdują się ujścia 8 dużych pni naczyniowych. S. składa się z 2 komór, nad którymi położone są 2 przedsionki. Między prawym przedsionkiem i prawą komorą jest zastawka trójdzielna, a między lewym przedsionkiem i lewą komorą zastawka dwudzielna; zastawki zapobiegają cofaniu się krwi do przedsionków. Komory oddzielone są grubą przegrodą międzykomorowa, a przedsionki cienką przegrodą międzyprzedsionkową. Do prawego przedsionka uchodzą żyły główna górna i dolna oraz zatoka wieńcowa, do lewego 4 żyły płucne. Z przedsionków krew jest zasysana do komór, które posiadają grube ściany mięśniowe. Wraz ze skurczem komór krew prawej komory jest wyrzucana do tętnicy płucnej, a z lewej komory do ? aorty.
Zapalenie mięśnia sercowego, stan chorobowy wywołany zakażeniem bakteryjnym lub wirusowym, chorobą reumatyczną i innymi przyczynami. Przebieg zależy od ciężkości i rozległości zmian zapalnych. Może dochodzić do niewydolności krążenia i zgonu. Zapalenie mięśnia sercowego łączy się często z zapaleniem innych warstw serca, t j. wsierdzia i osierdzia, co odpowiednio wpływa na rokowanie. Leczenie zależy od przyczyny wywołującej. Stosuje się antybiotyki, hormony kory nadnerczy oraz środki poprawiające krążenie. Zob. też: wady serca, zawał serca, kardiochirurgia.
SERCE PŁUCNE, przerost i niewydolność prawej komory serca, powstałe w następstwie —> nadciśnienia w rozgałęzieniach tętnicy płucnej wskutek zmian czynnościowych i strukturalnych układu oddechowego. Gł. przyczyny powstania s.p. to: przewlekły nieżyt oskrzeli, dychawica oskrzelowa, rozedma płuc, pylica płuc, gruźlica włóknista i zniekształcenia klatki piersiowej. W początkowym okresie choroby występują objawy ze strony układu oddechowego (kaszel, odpluwanie, sinica, objawy rozedmy lub nieżytu oskrzeli), później dołączają się objawy przeciążenia i niewydolności prawokomorowej serca (powiększenie wątroby, obrzęki, wypełnienie żył szyjnych) oraz objawy niewydolności oddechowej wysiłkowej i spoczynkowej. Niewydolność krążeniowo-oddechowa prowadzi do kwasicy oddechowej, niedotlenienia krwi i śpiączki, która jest najczęstszą przyczyną zgonu.
SERCE SKAMIENIAŁE ? osierdzie.
SERCE SZTUCZNE, aparat służący do krótkotrwałego zastąpienia pracy serca, które zostało wyłączone z krwiobiegu w celu przeprowadzenia na nim zabiegu operacyjnego. Zasadniczą częścią aparatu jest specjalna pompa tłocząca krew, włączona za pośrednictwem kaniul do układu krwionośnego. S.sz. jest z reguły połączone z aparatem zastępującym działanie płuc; jest to tzw. sztuczne płuco-serce. W laboratoriach doświad. opracowywane są modele s.sz., które mogłoby być wszczepione do klatki piersiowej i zastąpić czynność serca.
SERIOGRAF AUTOMATYCZNY DO ANGIOGRAFII, urządzenie do radiologicznych badań naczyniowych, pozwalające na uzyskanie angiogramów wszystkich faz krążenia, wykonywanych z dużą częstotliwością, do 6 na sek.
SERNIK ? kazeina.
SERODIAGNOSTYKA, metoda rozpoznawania chorób żak. za pomocą odpowiednich reakcji serol. (—> odczyny immunologiczne, odczyn Weila-Felixa, odczyn Widala, odczyny skórne, odczyn Wassermanna, immunofluorescencja).
SEROLOGIA, nauka o właściwościach —» surowicy krwi człowieka i zwierząt zarówno normalnych, jak i uodpornionych. Ponieważ badania jej dotyczą gł. —> przeciwciał, a zwłaszcza ich reakcji z antygenem, które stanowią o odporności organizmów, problematyka s. wchodzi w zakres ? immunologii. S. obejmuje —» serodiagnostykę,
? seroterapię i ? seroprofilaktykę. Osiągnięcia s. są szeroko wykorzystywane w praktyce rozpoznawania i leczenia chorób zak. oraz zapobiegania im; metody serol. są stosowane do oznaczania —>-grup krwi u człowieka i zwierząt, a także w mikrobiologii do różnicowania gatunków drobnoustrojów i typów w obrębie gatunku. Zob. też: odczyny immunologiczne (serologiczne).
SEROLOGICZNY KONFLIKT RH ? konflikt serologiczny Rh.
SEROPROFILAKTYKA, metoda swoistego zapobiegania chorobom żak. przez wywołanie sztucznej —> odporności (biernej) przez wstrzyknięcie —> surowicy odpornościowej lub —> immunoglobuliny.
SEROTERAPIA, leczenie chorób zakaźnych —» surowicami odpornościowymi, gl. antytoksycznymi (w:
? błonicy, tężcu, zatruciu jadem kiełbasianym, zgorzeli gazowej).
SEROTONINA, enteramina, 5--hydroksytryptamina, hormon tkankowy wytwarzany z ? tryptofanu w błonie śluzowej jelita, w płytkach krwi i ośrodkowym układzie nerw. (neuro-hormon). S. bierze udział w regulacji ciśnienia krwi, w procesach krzepnięcia krwi i w czynnościach ośrodkowego układu nerw. (zwłaszcza w procesach psychicznych).
SERPASIL —» rezerpina.
SERUM ? surowica.
SERWOMECHANIZM -> regulacja.
SERYNA, aminokwas endogenny występujący w białkach, często w postaci estru fosforowego — fosfoseryny.
SEZONOWE CHOROBY, choroby, których występowanie związane jest z porami roku. Zaostrzenie choroby wrzodowej występuje np. z zasady wiosną i jesienią. Katar sienny występuje najczęściej wczesną wiosną w okresie kwitnienia traw. Choroby z przeziębienia występują najczęściej jesienią. Jest to spowodowane gł. charakterystycznymi zmianami pogody, które mogą być czynnikiem chorobotw. lub jednym z warunków ułatwiających działanie czynnika chorobotwórczego.
SFIGMOGRAFIA, graficzna rejestracja przebiegu fali —> tętna, otrzymana za pomocą przyrządu zw. sfigmografem. Uzyskana krzywa nosi nazwę sfigmogramu. Sfigmogram zapisuje się z tętnic położonych centralnie i obwodowe (najczęściej z tętnicy promieniowej), zazwyczaj jednocześnie z: —> elektrokardiogramem, fonokardiogramem, flebogramem i krzywą uderzenia koniuszkowego serca. Zapis ulega zmianie w stanach patol.: miażdżycy, zwężeniu ujścia aorty, zakrzepowo-zarostowym zapaleniu tętnic itp. Pozwala on na rozpoznanie różnych rodzajów tętna.
SFIGMOMANOMETR,   aparat służący do pośredniego pomiaru ciśnienia tętniczego krwi metodą palpacyjną lub osłuchową. Składa się z mankietu gumowego, umieszczonego w pokrowcu z nierozciągliwej tkaniny bawełnianej, połączonego z manometrem rtęciowym lub sprężynowym oraz z gumowej pompki. Mankiet zakłada się na ramię i nadmuchuje powietrzem aż do zniknięcia tętna w tętnicy promieniowej (metoda palpacyjną) lub tonów w zgięciu łokciowym (metoda osłuchową), następnie zmniejsza się ciśnienie aż do pojawienia się tętna lub pierwszych tonów. W tym momencie odczytuje się na manometrze tzw. ciśnienie skurczowe. W momencie gdy tony stają się niesłyszalne, odczytuje się ciśnienie rozkurczowe.
SFINGOLIPIDY, związki należące do—> tłuszczów. Chem. są estrami sfingozyny (nienasycony aminoalkohol), —> kwasów tłuszczowych, kwasu fosforowego i —> choliny. Spokrewnione są z —> galaktolipidami. Obie grupy związków występują obficie w tkance nerw. Dzięki jednoczesnej zawartości grup polarnych i apolar-nych s. tworzą błony biol. mające olbrzymie znaczenie w izolowaniu włókien nerw. i prawidłowym przewodzeniu w tkance nerw. Najlepiej poznanymi s. są —> sfingomieliny — podstawowy składnik mielmy.
SFINGOMIELINY, fosfolipidy zawierające w cząsteczce 2 zasady organiczne — sfingozynę i cholinę. Występują obficie w mózgu, są składnikami otoczek mielinowych. W niektórych chorobach (np. w chorobie Nie-manna-Picka) dochodzi do nadmiernego nagromadzenia się s. w ośrodkowym układzie nerwowym.
SHERRINGTON sir Charles Scott, ur. 27 XI 1857, zm. 4 III 1952, ang. lekarz i fizjolog; prof. uniw. w Liyerpoolu (1895-1913) i Oxfordzie (1913-35), czł. i prezes Royal Society (1920-25). Jeden z twórców neurofizjologii. Badał gł. unerwienie mięśni i odruchową działalność rdzenia kręgowego, wprowadził szereg nowych pojęć do neurofizjologii. Wykazał m.in. istnienie ośrodkowych procesów hamowania i pobudzania oraz narządów zmysłów w mięśniach i ścięgnach. Autor kilkuset publikacji nauk.-lek., filozoficznych, a także poezji. Za odkrycia dotyczące funkcji neuronów otrzymał nagrodę Nobla w 1932, wraz z —> E.D. Adrianem.
SHIGELLA, rodzaj bakterii; Gram--ujemne pałeczki nieurzęsione, nie wytwarzające otoczek i rosnące dobrze na zwykłych podłożach. Na podstawie zdolności rozkładania mannitolu i laktozy dzieli się je na podgrupy: A — Sh. dysenteriae, B — Sh. flexne-n, C — Sh. boydi, D — Sh. sonnei. Wywołują ? czerwonkę bakteryjną. Materiałem do badań bakteriol. jest świeżo oddany kał.
SIARKA, S, pierwiastek chem., makroelement (—> pierwiastki ciała człowieka). Występuje w aminokwasach (metionina, cysterna, cystyna) i białkach. Grupy siarkowodorowe (SH) cystein występujących w białkach mogą łączyć się ze sobą wiązaniami dwu-siarczkowymi (—S—S -). Wiązania te są ważne dla utrzymania przestrzennej struktury i aktywności biol. białek. Źródłem s. dla organizmu są białka pokarmowe. S. jest wydalana w postaci siarkowodoru (H2S) z kałem oraz w postaci jonów siarczanowych (S0i~) z moczem i z kałem. S. wtarta w skórę ulega przemianom do siarczków i wielosiarczków rozpuszczających keiatynę i usuwających zrogowaciały naskórek. Siarczki działają zabójczo na bakterie, grzyby i pasożyty skórne. S. stosowana jest zewn. (maści, pasty, zawiesiny) w grzybicy, trądziku, świerzbie, łuszczycy i innych chorobach skórnych. W leczn. stosuje się również siarczki wapniowy, barowy i strontowy jako środki depilujące. Tiosiarczan sodowy działa przeciwgrzybiczo i przeciwpasożytniczo. Stosowany zewn. w leczeniu grzybic skóry i świerzbu; podawany jest również dożylnie w zatruciu cyjankami (uwolniona siarka tworzy z cyjankami nietoksyczne rodanki). Siarczan sodowy i magnezowy działają przeczyszczające. Siarczan magnezowy działa ponadto żółciopędnie, a przy podaniu pozajelitowym — narkotycznie, miejscowo 1znieczulająco; poraża mięśnie prążkowane.
SIARKOWODÓR, H2S, jeden z końcowych produktów przemiany —> siarki w organizmie. Gaz o nieprzyjemnej woni. Powstaje przy udziale bakterii gnilnych w przewodzie pokarmowym i wydalany jest wraz z kałem.
SIATECZKA ENDOPLAZMATYCZNA, retłkulum endoplazmatyczne, układ błon wewnątrzkomórkowych, które przecinają —> hialoplazmę i  prawdopodobnie łączą się z błoną komórkową. S.e. tworzy system kanalików zapewniających połączenia między wszystkimi organellami komórkowymi. Rozróżnia się s.e. gładką (pozbawioną —> rybosomów) i szorstką (zawierającą rybosomy). S.e. szorstka jest miejscem, w którym zachodzi ?biosynteza białka.
SIATECZKOWO - ŚRÓDBŁONKOWY UKŁAD —> układ siateczkowo-śródbłonkowy.
SIATKI PERCENTYLOWE ? dziecko.
SIATKOWATY UKŁAD -> nieswoiste układy mózgu.
SIATKÓWCZAK, złośliwy nowotwór siatkówki, wykazujący skłonność do dziedzicznego występowania w jednym lub w obu oczach. Ujawnia się we wczesnym dzieciństwie (ok. 2 r. życia), początkowo jako kremowo-żółte ognisko w siatkówce. Rośnie ku przodowi i wzdłuż nerwu wzrokowego, daje odległe przerzuty drogą krwi, najczęściej do kości. Leczenie operacyjne.
SIATKÓWCZAK ZARODKOWY ? glejak siatkówki.
SIATKÓWKA, błona wewn. Gałki ocznej, wrażliwa na promienie świetlne. Dzieli się na odcinek tylny, wrażliwy na światło (część wzrokowa) i przedni, niewrażliwy (część ślepa), w którym wyróżnia się część rzęskową i tęczówkową. W s. występują 3 rodzaje komórek: zmysłowe (wzrokowe, dzielące się na —> pręciki i —> czopki), nerwowe oraz glejowe. Komórki te ułożone są w 10 warstw, przy czym najbardziej wewn. stanowi warstwa czopków i pręcików. Miejscem najostrzejszego widzenia jest —> plamka żółta.
Choroby s. mogą być spowodowane zmianami miejscowymi, wywołanymi lokalnym zaburzeniem krążenia krwi w naczyniach siatkówki (np. w nadciśnieniu tętniczym, zaawansowanej cukrzycy i in.), urazami, drobnoustrojami, zaburzeniami rozwojowymi i zwyrodnieniowymi, a także nowotworami (? glejak siatkówki). Do najcięższych chorób s. należy jej odwarstwienie (odklejenie), powstające w następstwie zmian zwyrodnieniowych, urazu, a często i stanów zapalnych leżącej pod s. naczyniówki, zmian pa-tol. w ciele szklistym i in. Leczenie chorób siatkówki może być zachowawcze (farmakol.) i chir. To ostatnie stosuje nowoczesne środki techniczne, np. koagulację światłem, laserami, różnego typu termokoagulację, a także kriokoagulację.
SIECZENOW Iwan M., ur. 13 VIII 1829, zm. 15 XI 1905, ros. fizjolog; prof. fizjol. Akad. Med.-Chir. w Petersburgu (1860-70), uniw. w Odessie (1871-76), Petersburgu (1876-88) i Moskwie (1891-1901); twórca roś. szkoły fizjologii, propagator kierunku doświadcz, w medycynie. Prekursor fizjol. pojmowania zjawisk psych.; odkrył zjawisko —>- hamowania w układzie nerw. W gł. swym dziele Refleksy gotozmowo mozga (Odruchy mózgu) (1863) wykazał odruchowy charakter czynności mózgowych oraz nauczał, że psychika ludzka jest wytworem materialnego organu funkcji psych., czyli mózgu. Autor licznych podręczników fizjologii.
SIEĆ, szeroka błona — zdwojona blaszka otrzewnej w jamie brzusznej, zawierająca zraziki tkanki tłuszczowej oraz liczne skupiska limfocytów, histiocytów i komórek wędrujących tkanki łącznej. S. większa, zawieszona u krzywizny większej żołądka i taśmy okrężnicy poprzecznej, zwisa luźno na kształt fartucha, pokrywając 7. przodu jelita. S. mniejsza obejmuje dwiema blaszkami wrota wątroby i przyczepia się w górnej części jej szczeliny strzałkowej. S. jest narządem obronnym jamy otrzewnej: we wszystkich uszkodzeniach trzew i w stanach zapalnych s. uczestniczy w otorbianiu ognisk uszkodzenia i likwidacji zapalenia. Stanowi również zapas tłuszczu dla organizmu.
SIEMASZKO Mikołaj A., ur. 14 IX 1874, zm. 18 V 1949, radź. lekarz, działacz społ. i polityczny; prof. 1128
higieny społ. w Moskwie (od 1922), dyr. Inst. Organizacji Służby Zdrowia i Historii Medycyny Akad. Nauk Med. ZSRR (od 1947). Twórca radź. ochrony zdrowia. Od czasów studenckich działacz marksistowski i rewolucyjny, bliski współpracownik Lenina. W latach 1918-30 pierwszy Ludowy Komisarz Zdrowia (minister), twórca profilaktycznego kierunku radź. medycyny. Autor ponad 250 prac z zakresu organizacji ochrony zdrowia, epidemiologii, higieny społ. i szkolnej oraz historii medycyny.
SIEMIĘ LNIANE, nasiona lnu zwyczajnego, zawierające duże ilości śluzu i oleju. S.l. działa osłaniające i łagodnie przeczyszczające, przeciw-kaszlowo. Stosowane na skórę w postaci kataplazmów działa rozgrzewające, osłaniające i rozpulchniająco. Wewnętrznie stosowane wyłącznie jako macerat w nieżytach dróg oddechowych, nieżytach przewodu pokarmowego, nadkwaśności, wrzodziejących zapaleniach jelita grubego, zaparciach.
SIEROCA CHOROBA, zespól zmian psych. i fiz. polegających m.in. na opóźnieniu rozwoju, występujący u dzieci wychowywanych w zakładach opiekuńczych. Obecnie uważa się, że przyczyną ch.s. nie jest sam fakt pobytu w zakładzie, lecz brak związku emocjonalnego między dzieckiem a osobami je wychowującymi.
SIERP MÓZGU ? opony mózgowo-rdzeniowe.
SIERPOWATOŚĆ ? niedokrwistość sierpowata.
SILIKONY, wielkocząsteczkowe połączenia krzemoorganiczne; stosowane w postaci olejów i maści jako środki
osłaniające. Gotowymi preparatami tego typu są maści Siloderm i Siło) 350 F.
SIŁA MIĘŚNIOWA; wielkość s.m. określić można mierząc —> napięcie mięśniowe podczas skurczu izometrycznego (—> skurcz mięśnia) lub skrócenie mięśnia przy danym obciążeniu. S.m. mierzy się za pomocą dynamometrów. Wielkość s.m. zależy od liczby kurczących się włókien mięśniowych i siły skurczu poszczególnych włókien. Liczba włókien kurczących się zależy od liczby pobudzonych jednocześnie ? jednostek motorycznych i włókien wchodzących w skład poszczególnych jednostek. Siła skurczu włókien zależy od częstotliwości impulsów pobudzających włókna i stanu rozciągnięcia włókien przed skurczem.
SIMMONDS Morris, ur. 14 I 1855, zm. 4 IX 1925, niem. lekarz anatomopatolog; kier. pracowni anatomii patol. Szpitala św. Jerzego (od 1889), prof. uniw. w Hamburgu (od 1909). Prowadził badania nad patologią układu gruczołów wewn. wydzielania i narządów płciowych. W 1914 opisał —»• charłactwo przysadkowe. O jednostce tej w 1913 ogłosił też pracę poi. anatomopatolog K.L. Gliński;
nosi ona nazwę choroby Glińskiego-Simmondsa.
SIMPSON sir James Young, ur. 7 VII 1811, zm. 6 V 1870, szkoc. położnik i ginekolog; prof. położnictwa uniw. w Edynburgu (od 1840). W 1847 odkrył właściwości chloroformu jako środka usypiającego i wprowadził go do położnictwa. Autor szeregu prac z zakresu swej specjalności.
SIMS JAMES MARION ur. 25 I 1813, zm. 13 XI 1883, amer. lekarz ginekolog i położnik, pionier chirurgii układu moczowo-płciowego. W 1852 pierwszy dokonał zabiegu operacji przetoki pęcherzowo-pochwowej i rozpowszechnił go wprowadzając w 1858 szew ze srebrnego drutu. Skonstruował wziernik pochwowy (noszący jego imię). Zapoczątkował w 1878 operacyjne leczenie —> kamicy żółciowej.
SINIAK, podbiegnięcie krwawe skóry, spowodowane wynaczynieniem krwi; występuje przeważnie po urazie lub w przebiegu skaz krwotocznych.
SINICA, szaroniebieskie lub niebieskoczerwone zabarwienie skóry i śluzówek, spowodowane obecnością we krwi w pow. naczyniach włosowatych —> hemoglobiny zredukowanej (od-tlenionej), w ilości przekraczającej pewien określony poziom (ponad 5 g w 100 ml). S. najbardziej uwidacznia się na wargach i obwodowych częściach ciała (uszy, koniuszek nosa). Może powstać wskutek niedostatecznego wysycenia krwi tętniczej tlenem w płucach (hipoksemia) lub nadmiernego odtlenienia krwi żylnej w tkankach (np. zastój różnego pochodzenia). S. powstającą wskutek hipoksemii określa się mianem s. tętniczej lub centralnej. Występuje ona w niewydolności oddechowej i —> wadach serca, gdy dochodzi do mieszania się krwi żylnej (odtlenionej) z tętniczą, wskutek nieprawidłowych połączeń między prawą a lewą połową serca. Często towarzyszą jej palce pałeczkowate i paznokcie w kształcie szkiełek zegarkowych. S. powstająca w następstwie nadmiernego oddawania tlenu tkankom określa się mianem s. żylnej lub obwodowej. Powstaje w ostrej niewydolności krążenia pochodzenia sercowego i naczyniowego, przekrwieniu biernym wywołanym przewlekłą niewydolnością krążenia, —> akrocyjanozie, zespole Raynauda (—> Raynauda choroba) itp. Może być również spowodowana zmianami hemoglobiny (methemoglobina), gdy następuje upośledzone wiązanie zmienionej hemoglobiny z tlenem.
SINICA KOŃCZYN, sine zabarwienie kończyn wystawionych na działanie zimna, spowodowane wolnym przepływem krwi przez naczynia włosowate. Sine zabarwienie spotykane jest również w jednostce chorobowej zw. samorodną s.k.; najczęściej występuje ona u młodych kobiet, u których odkryte części ciała mają stale zabarwienie sinopurpurowe (ręce, stopy). Zabarwienie to pojawia się także na ramionach i udach, gdy chora je obnaży. Sine zabarwienie na końcach kończyn przechodzi stopniowo w prawidłowe zabarwienie skóry. W chorobie tej skóra jest prawidłowa, naczynia drożne, tętno dobrze wyczuwalne. Zmiany patol. dotyczą letniczek skóry, które w odpowiedzi na zimno kurczą się silniej niż u normalnych ludzi.
SINICA NIEMOWLĄT, sinica spowodowana chorobami i —> wadami serca oraz ostrymi i przewlekłymi chorobami płuc u niemowląt; najłatwiej jest dostrzegalna na wargach i wokół ust; nasila się podczas krzyku i wysiłku niemowlęcia. Ciężka s.n. nosi nazwę choroby błękitnej. 
SINICA SIATECZKOWATA,
choroba związana z zaburzeniami układu naczyniowego skóry (naczyń włosowatych, małych żył i letniczek). Objawia się nierównomiernym zasinieniem (w linie, plamy i siateczkę) skóry tułowia i kończyn, nasilającym się pod wpływem przeżyć psych. i wahań temp. Zmiany są pow. i nie powodują głębszych nacieków, owrzodzeń itp. W postaci objawowej mogą być wynikiem nadciśnienia, miażdżycy i innych chorób większych naczyń
SINTROM ? acenokumarol.
SINUSOGRAFIA, badanie radiologiczne zatok opony twardej mózgu, wykonywane po wstrzyknięciu —ośrodka cieniującego do zatok przez otwór trepanacyjny w kościach czaszki. Na rentgenogramach uwidaczniają  się miejsca niedrożności zatok i drogi krążenia obocznego. Stosowana jest w diagnostyce —>- oponiaków położonych na sklepistościach mózgu.
SIODŁO TURECKIE, część kości klinowej na górnej pow. jej trzonu, zwrócona do wewnątrz czaszki w jej dole środkowym. W zagłębieniu s.t. leży —» przysadka.
SIRF ? podwzgórzowe czynniki uwalniające i hamujące.
SIWIENIE, zanik barwnika we włosach z przyczyn nieznanych. Proces s. zaczyna się zwykle ok. 35 roku życia i zależy od cech rasowych, rodzinnych i osobniczych oraz od sposobu życia (silne emocje, intensywna praca itp. przyspieszają s.). S. częściowe może być związane z pewnymi chorobami skóry (np. z łysieniem plackowatym; włosy odrastające po wyłysieniu są białe). Leczenie s. nie daje
wyników; pozostaje jedynie stosowanie odsiwiaczy lub farb do włosów.
SJALOGRAFIA, radiologiczne badanie kontrastowe ślinianek przyusznych i podżuchwowych, polegające na wprowadzeniu, przez cewniczek lub tępo zakończoną kaniulę, do ujścia przewodu środka kontrastowego i wykonaniu zdjęć w różnych projekcjach. S. pozwala na rozpoznanie zmian zapalnych oraz nowotworów.
SKAFANDER, ubiór lotnika lub kosmonauty, który szczelnie pokrywa ciało człowieka, pozwalając wytworzyć wewnątrz odpowiednie warunki mikroklim. Pierwotnym typem jest s. wentylacyjny, w którym mikroklimat wewn. jest odnawiany dopływem ze zbiornika świeżego powietrza o określonej temp. i wilgotności, a zużyte powietrze usuwane jest na zewnątrz. Obecnie stosuje się zazwyczaj (zwłaszcza w kosmonautyce) s. regeneracyjny, w którym zużyte powietrze przechodzi przez urządzenie uzdatniające i jest ponownie wykorzystywane. S. pozwala na przebywanie w całkowitej próżni przez czas określony zapasami tlenu do oddychania lub możliwościami jego regeneracji. Specjalnym typem jest s. biologiczny, służący do izolacji człowieka od kontaktu z drobnoustrojami. Stosowany w przemyśle farmaceutycznym i w badaniach z drobnoustrojami wysoko-zakaźnymi.
SKAFANDER WODNY, pojemnik metalowy, odlany na kształt siedzącego człowieka, wypełniony wodą lub roztworem soli kuchennej o gęstości równej średniej gęstości ciała. Służy do ochrony przed działaniem długotrwałych przyspieszeń i jest przewidziany do wykorzystania w kosmonautyce. Umieszczony w nim człowiek potrafi znieść bez szkody 2-3-krotnie wyższe przyspieszenie, niż w warunkach bez skafandra wodnego.
SKAŁA APGAR, metoda oceny stanu noworodka bezpośrednio po urodzeniu, stosowana gł. w przypadkach ? zamartwicy. S.A. uwzględnia 5 czynników: tętno noworodka, oddychanie, zabarwienie skóry, napięcie mięśniowe i reakcję na włożenie cewnika do nosa. Każdy z tych czynników ocenia się oddzielnie, punktując od O do 2, po czym punkty sumuje się. 10-9 pkt. oznacza dobry stan noworodka, 8-7 pkt. — zmęczenie noworodka,
Skala Apgar
Liczba punktów
	0
	l
	2

Czynność serca
	brak
	poniżej 100/min
	powyżej 100/min

Oddech
	brak
	wolny; nieregularny
	regularny; głośny krzyk

Nagięcie mięśniowe
	krótkie
	obniżone; nieliczne samoistne ruchy koń
	prawidłowe; samoistne ruchy kończyn


	
	czyn
	

Reakcja na włożenie
	brak
	grymas twarzy
	kichanie, kaszel, plącz

cewnika do nosa
	
	
	

Zabarwienie skóry
	uogólniona si
	obwodowa sinica
	różowe


	nica lub bla-
	
	


	dość
	
	


6-4 pkt. — zamartwicę średnią (siną), 3-1 pkt. — zamartwicę ciężką (bladą).
SKALPEL, mały nóż o ostrzu jednostronnym, różnego kształtu, używany w operacjach chir. oraz w preparatyce anatomicznej.
SKARYFIKACJA, zadrapanie naskórka bez spowodowania krwawienia, wykonane za pomocą skaryfikatora, narzędzia o kilku ostrych ząbkach lub w kształcie skalpela. Na zadrapane miejsce stosuje się szczepionki profilaktyczne lub diagnostyczne.
SKARŻYŃSKI Bolesław, ur. 31 III 1901, zm. 17 III 1963, pol. lekarz biochemik; od 1948 prof. UJ, potem Akad. Med. w Krakowie. W okresie II wojny światowej (1939-45) stypendysta Inst. Biochemii w Sztokholmie, współpracownik szwedz. biochemika H.K..A. Eulera-Chelpina. 1945-46 wykładowca chemii fizjol. poi. wydz. lek. uniw. w Edynburgu. Zreorganizował i unowocześnił zakład chemii fizjol. UJ w Krakowie. Prowadził prace badawcze gł. dotyczące chemii —> witaminy B12, nowotworów, metabolizmu siarki w organizmie i występowania azotu w płynach ustrojowych. Członek PAN (od 1952), przewodniczący Komitetu Biochem. PAN i czł. Prezydium PAN (od 1960). Założyciel i pierwszy przewodniczący Poi. Tow. Biochemicznego (1957). Autor ponad 80 prac nauk., w tym wraz z Eulerem monografii Biochemia nowotworów (1944).
SKATOL, metylowa pochodna —> indolu.
SKAZA, skłonność do określonych chorób; nie jest sama przez się chorobą, usposabia jedynie do powstania danej choroby. Wyróżniamy s. konstytucjonalne i nabyte. Wśród s. konstytucjonalnych rozróżnia się s. wysiękową (skłonność do wysięków i stanów zapalnych, a zwłaszcza stanów alergicznych), s. hipoplastyczną (niedokształcenie niektórych narządów ustroju, zwłaszcza narządu krążenia krwi i narządów płciowych), s. asteniczną (niedokształcenie i słabość tkanki łącznej ze skłonnością do chorób przewodu pokarmowego i nerwic wegetatywnych) oraz s. artretyczną (skłonność do chorób przemiany materii: otyłość, cukrzyca, kamica, poza tym nadciśnienie, miażdżyca tętnic). Na podłożu tej ostatniej może się m.in. rozwinąć s. moczanowa zw. —» dna. Spośród innych s. szczególnie znaczenie mają s. krwotoczne, czyli patol. skłonność do krwawień. Wyróżniamy wśród nich s. naczyniowe, płytkowe i osoczowe. S. naczyniowe powstają na tle zwiększenia przepuszczalności i łamliwości naczyń krwionośnych. Mogą być one nabyte, wywołane zakażeniem, zatruciem, samo-zatruciem, chorobami naczyń i układu krwiotwórczego oraz czynnikami fiz., np. napromienieniem promieniami jonizującymi. Mogą też być dziedziczone, jak np. —> Oslera choroba.
S. płytkowe mogą być wywołane zmniejszeniem się liczby krwinek płytkowych (małopłytkowość) lub ich niepełną wartością (niesprawność płytek). Niesprawności płytkowe są chorobami dziedzicznymi, występującymi najczęściej rodzinnie. Przyczyną s. krwotocznych osoczowych może być zmniejszenie zawartości składników biorących udział w procesie —okrzepnięcia krwi lub zwiększenie zawartości —>• inhibitorów tego procesu. Wyróżniamy s. osoczowe konstytucjonalne i nabyte. Do s. osoczowych konstytucjonalnych należy —> hemofilia, wrodzona afibrynogenia oraz konstytucjonalnie uwarunkowany brak różnych czynników krzepnięcia krwi. S. osoczowe nabyte mogą być spowodowane przede wszystkim upośledzeniem wytwarzania się protrombiny na tle hipowitaminozy K, uszkodzenia miąższu wątrobowego albo unieczynnienia protrombiny przez heparynę lub hirudynę. Poza tym przyczyną s. osoczowych krwotocznych może być obniżenie poziomu fibrynogenu w następstwie uszkodzenia wątroby lub zwiększenia aktywności fibrynolizyn.
SKAZA KRWOTOCZNA ? skaza.
SKAZA MOCZANOWA ? dna.
SKĄPOMOCZ, zmniejszenie wydalania moczu; może być fizjologiczny wskutek ograniczenia przyjmowania płynów lub zwiększonego ich wydalania z potem w wysokiej temp. otoczenia. Jako objaw chorobowy s. występuje w niewydolności układu moczowego, układu krążenia, w zaburzeniach czynności przysadki, przy znacznej utracie wody podczas biegunki lub w przypadkach zapalnych schorzeń błon surowiczych powodujących gromadzenie płynu w naturalnych jamach ciała. S. wymaga ścisłego ustalenia przyczyny i usunięcia jej ze względu na groźbę zatrucia ustroju przez produkty przemiany materii.
 SKENNER ? scyntygraf.
 SKENNING ? scyntygrafia.
 SKIASKOPIA,    pupiloskopia, obiektywna metoda ustalania ? refrakcji oka przez obserwację ruchu światła w źrenicy oka oświetlonej płaskim lusterkiem. Jeśli ruch światła jest zgodny z ruchem lusterka, wówczas badane oko ma wadę ? nadwzroczności. Jeśli natomiast ruch odbitego światła w źrenicy jest odwrotny do ruchu lusterka, oko badane ma wadę —> krótkowzroczności. Przez wstawienie odpowiednich soczewek przed oko badanego można określić dokładnie wadę refrakcji oka.
SKIRTOIDIA ? osobowość histeryczna.
SKLERODERMIA ? twardzina skóry i narządów wewnętrznych.
SKLEROPROTEIDY, białka proste o włókienkowej strukturze, trudno rozpuszczalne i mało wrażliwe na działanie enzymów proteolitycznych przewodu pokarmowego. Są białkami strukturalnymi i ochronnymi. Do s. należą m.in. kolagen, obficie występujacy w tkance łącznej, keratyna (białko włosów i paznokci), fibrynogen oraz fibroina jedwabiu.
SKUFOSOWSKI Nikołaj W., ur. 6 IV 1836, zm. 13 XII 1904, rosyjski chirurg; prof. chirurgii uniw. w Kijowie (od 1871), uniw. w Moskwie (1880-93), Inst. Doskonalenia Lekarzy w Petersburgu (1893-1900). Kontynuował i rozwijał tradycje —> N.I. Pirogowa. Wprowadził w Rosji antyseptykę i aseptykę; twórca kilku oryginalnych metod operacyjnych (np. łączenia złamanych kości); uczestnik kampanii wojennych (austr.-pruskiej w 1866, prusko-franc. 1870-71, ros.-tureckiej 1877-78); ogłosił kilka publikacji na temat organizacji pomocy chir. na polu walki. Współorganizator I Zjazdu Chirurgów Roś. (1900); autor kilkunastu prac i podręczników, m.in. Nasze gospitalnoje dielo na wojnie (1877).
SKŁADNIKI MINERALNE, nieorganiczne składniki pożywienia, na które składają się przede wszystkim:
kationy — sód, potas, wapń, magnez, żelazo; aniony — związki siarki, fosforu i chloru. S.m. częściowo odgrywają rolę budulca w organizmie, częściowo znajdują się w płynach ustrojowych wpływając na przebieg szeregu procesów ustrojowych, m.in. jony sodu, potasu, wapnia wpływają na odczyn płynów ustrojowych i warunkują równowagę kwasowo-zasadową.
SKŁADNIKI ODŻYWCZE, substancje organiczne i nieorganiczne, które po przyswojeniu przez żywe organizmy mogą być wykorzystane do celów budulcowych, energetycznych lub też spełniać funkcje regulatorów przemian zachodzących w organizmie. S.o. są najczęściej zawarte w produktach spożywczych, ale mogą być stosowane w postaci jednorodnej, jak sól kuchenna, cukier. Obecnie znanych jest ok. 60 s.o. Należą do nich: białka, tłuszcze, węglowodany, składniki mineralne, mikroelementy, witaminy.
SKŁODOWSKA-CURIE Maria, ur. 7 XI 1867, zm. 4 VII 1934, fizyk i chemik; prof. na Sorbonie w Paryżu (od 1906), współtwórczyni nauki o promieniotwórczości. Wraz z mężem P. Curie (1859-1906) odkryła w 1898 dwa pierwiastki promieniotw.: polon i rad, co miało doniosłe znaczenie dla rozwoju ? radioterapii. W 1903 wspólnie z mężem otrzymała nagrodę Nobla w dziedzinie fizyki. Po tragicznym zgonie męża prowadziła dalsze badania samodzielnie, uzyskując po raz drugi nagrodę Nobla w dziedzinie chemii (1911). Podczas I wojny światowej zorganizowała służbę radiologiczną dla wojskowe) służby zdrowia i brała czynny udział (razem z córką Ireną Joliot-Curie) w pracy franc. szpitali wojskowych. M.S.-C. była silnie związana uczuciowo z krajem rodzinnym. Odwiedzała kilkakrotnie Polskę, zainicjowała założenie (w 1932) w Warszawie Inst. Radowego, przeorganizowanego w 1951 w Inst. Onkologii jej imienia. Troszczyła się o wychowanie młodego pokolenia poi. specjalistów. Zmarła na skutek choroby szpiku kostnego, uszkodzonego przez długoletnie, szkodliwe działanie promieni radioaktywnych.
SKODA Joseph, ur. 10 XII 1805, zm. 13 VI 1881, austr. lekarz internista czes. pochodzenia; prymariusz Szpitala Powszechnego (od 1841), prof. kliniki chorób wewn. uniw. w Wiedniu (1846-71). Twórca tzw. nowej szkoły wiedeńskiej wraz z —>-K. Rokitanskym;
przedstawiciel skrajnego sceptycyzmu klin., negującego wartość większości stosowanych leków. Wybitny diagnosta, rozwinął podstawowe metody badania klin. —> opukiwanie i —> osłuchiwanie. Autor dzieła Abhandlung ilber Perkussion und Auskultation (Rozprawa o opukiwaniu i osłuchiwaniu) (1839), które miało 6 wydań.
SKOJARZENIE, asocjacja, łączenie się dwóch przeżyć na skutek ich jednoczesnego lub bezpośrednio po sobie następującego występowania, współwystępowania w przestrzeni, podobieństwa lub kontrastu (3 podstawowe prawa kojarzenia). Późniejsze pojawienie się jednego przeżycia wywołuje wystąpienie drugiego, z nim skojarzonego. Rozróżnia się: s. swobodne (wolne, dowolne) — niczym nieograniczone, nasuwające się w odpowiedzi na hasła-bodźce; analiza s. swobodnych stanowi metodę poznawania —> osobowości; s. kierowane — pozostające w myśl instrukcji w określonym stosunku (np. pojęcia nadrzędne) do słów-haseł; s. ciągłe — wszystkie s., całe łańcuchy s., które przychodzą na myśl w związku z eksponowanym hasłem; myślenie skojarzeniowe lub asocjacyjne — myślenie względnie nieukierunkowane, niekontrolowane, w postaci s. swobodnych, snów na jawie, —> marzeń sennych;
ośrodki skojarzeniowe, czyli pola asocjacyjne — duże obszary—> kory mózgowej znajdujące się w przedniej części płatów czołowych i w płatach ciemieniowych, których funkcje dotychczas nie zostały wyjaśnione.
SKOLIOZA ? boczne skrzywienie kręgosłupa.
SKOPOLAMINA, alkaloid występujący w roślinach z rodziny psiankowatych. Działa porażająco na zakończenia parasympatyczne podobnie do —> atropiny, lecz w odróżnieniu od niej działa silnie hamująco na ośrodkowy układ nerw., zwłaszcza na korę mózgową, wywołując w odpowiednich dawkach stany oszołomienia, senności, z ograniczeniem świadomości (przedawkowanie grozi porażeniem ośrodka oddechowego). Stosowana w leczeniu choroby Parkinsona (—> drżączka poraźna) i stanów parkinsonoidalnych, w stanach silnego pobudzenia psychoruchowego, w przygotowaniu do zabiegów operacyjnych; wchodzi w skład mieszanek przeciwwymiotnych stosowanych w chorobie lokomocyjne).
SKORPIONY, stawonogi z gromady pajęczaków (Arachnida), występujące w krajach o klimacie ciepłym w różnych częściach świata. Charakteryzują się b. dużymi nogogłaszczkami zaopatrzonymi w silne kleszcze. Głowotułów jest jednolity, natomiast odwłok wyraźnie podzielony na segmenty. Tylna część odwłoka tworzy „ogon", na którego końcu znajduje się cebulkowa-te zgrubienie zaopatrzone w jadowity kolec. Ten właśnie kolec jest dla człowieka niebezpieczny. Znanych jest około 600 gatunków s., ale tylko nieliczne wstrzykują niebezpieczny dla człowieka jad. Większość z tych gatunków wstrzykuje jad o działaniu hemolitycznym, w rzadkich tylko przypadkach śmiertelny; wywołuje on gł. odczyn miejscowy w postaci Ostrego, piekącego bólu i znacznego obrzęku ze zmianą zabarwienia skóry i martwicą. Niektóre s. wstrzykują jad neurotoksyczny, który często powoduje śmierć w następstwie porażenia ośrodka oddechowego. S. są zwierzętami nocnymi. W ciągu dnia leżą ukryte w odpadkach wszelkiego rodzaju, między kamieniami, kawałkami kory, budynkami itd. Te, które dostają się do mieszkań, ukrywają się często w obuwiu lub odzieży. Leczenie powinno być natychmiastowe. Niezbędne jest podanie surowicy przeciwjadowej.
SKORUPIAKI (Crustacea), stawonogi skrzelodyszne wodne, które w przypadkach przejścia na lądowy tryb życia zachowały skrzela. S. są żywicielami pośrednimi ważnych pasożytów ludzkich: tasiemca wywołującego —> difylobotriozę, nicienia powodującego —> drakunkulozę oraz przywry płucnej wywołującej —>-paragonimozę.
SKÓRA, ogólna powłoka ciała, składająca się z 3 warstw: —> naskórka (wraz z przydatkami, takimi jak —> włosy, —> paznokcie, —> gruczoły łojowe, potowe), skóry właściwej i tkanki podskórnej. S. właściwa zbudowana z tkanki łącznej zbitej ma 2 warstwy:
zewn., czyli brodawkowatą (od brodawek, które wpuklają się w naskórek), i wewn., czyli siatkowatą, składającą się gł. z włókien kolagenowych tworzących sieć o grubych oczkach. Obie warstwy przechodzą łagodnie jedna w drugą bez wyraźnego odgraniczenia. Brodawki skóry właściwej zawierają bądź pętle naczyń włosowatych, bądź ciałka nerwowe dotykowe (narząd dotyku). W s. właściwej w niektórych okolicach ciała (brodawka sutkowa i jej otoczka, moszna i in.) występują skupiska mięśni gładkich. Tkanka podskórna składa się z luźnej tkanki łącznej, której włókniste wiązki odgraniczają przestrzenie zawierające tkankę tłuszczową. W ten sposób powstaje mniej lub bardziej obfita podściółka tłuszczowa, która stanowi zapas materiału energetycznego, tworzy osłonę mechaniczną głębiej leżących tkanek i narządów oraz zapewnia izolację cieplną organizmu. W niektórych okolicach ciała podściółka tłuszczowa prawie nie istnieje: silne pęczki tkanki łącznej odchodzące od warstwy siatkowatej s. właściwej, tzw. troczki, przymocowują ją bezpośrednio do podłoża (okostna, powiezie, ścięgna). W tkance podskórnej mogą występować podskórne kaletki maziowe, gł. w miejscach, gdzie skóra przylega do twardego podłoża i przesuwa się nad nim (łokieć, rzepka, pięta). S. jest niezwykle ważnym narządem, który dzięki swe) budowie i czynności spełnia rolę powłoki ochronnej, narządu magazynowego, regulatora ciepła, narządu wydzielniczego i narządu czucia.
SKÓRA PERGAMINOWA l BARWNIKOWA, rzadkie schorzenie rodzinne, najważniejszy stan przedrakowy i przedmelanomatyczny skóry. W nadwrażliwej na promienie słoneczne skórze twarzy i kończyn u dzieci lub osób młodych pojawiają się liczne przebarwienia podobne do piegów, ogniska odbarwień, poszerzenia naczyń oraz liczne guzki i brodawki z nadmiernym rogowaceniem. Mogą one wcześnie, nawet przed okresem dojrzewania, ulegać złośliwieniu dając mnogie ogniska —>- raka skóry lub —> czerniaka złośliwego. Ochrona przed promieniami słonecznymi opóźnia rozwój choroby.
SKÓRNE CHOROBY, choroby, których podstawowe objawy występują na skórze jako —> wykwity, a także w jej przy datkach, tj. w gruczołach łojowych, potowych, włosach i paznokciach. Podział chorób skóry na liczne grupy i podgrupy zależny jest od czynników przyczynowych, od mechanizmu powstawania lub od obrazu klinicznego.
Do ch.s. należą m.in.: choroby ropne (np.: —>-liszajec, wyprzenie bakteryjne, róża, czyraczność, figówka, ropnie pach itd.), —> gruźlica skóry, —> grzybice skóry, choroby pasożytnicze (—> świerzb, wszawica), ? liszaj czerwony, choroby alergiczne (—> świerzbiączka),
 
alergiczno-toksyczne odczyny na czynniki zewn. i na leki (—> osutka), uszkodzenia skóry mechaniczne (—> otarcia, nadżerki, przeczosy, rany, sinice, modzele, nagniotki), termiczne (—> odparzenia, odmrożenia, oparzenia), uszkodzenia popromienne, choroby swędzące, choroby zawodowe, —> rumienię, choroby zależne od nieprawidłowego rogowacenia (—> łuszczyca, rybia łuska, rogowiec dłoni i stóp), zapalenia złuszczające skóry, choroby pęcherzowe, —> liszaj rumieniowaty, —> twardzina skóry, zapalenie skórno-mięśniowe, —> znamiona i —> nowotwory łagodne skóry, stany praedrakowe (—> rogowacenie starcze), nowotwory złośliwe s. (—> nabłoniak, rak, czerniak), zaburzenia barwnikowe.
Zawodowe szkodliwości dla skóry; należą tu związki drażniące o działaniu toksycznym na skórę. Związki o słabym działania wywołują na skórze zmiany odpowiadające klinicznie -> wypryskowi zawodowemu (egzemie) lub taki wyprysk zaostrzają. Związki o silnym działaniu (dziś rzadkie) wywołują ? oparzenia (kwasy, zasady). Związki pierwotnie drażniące spotyka się nie tylko w warunkach zawodowych:
m.in.: słabe kwasy i zasady, benzyna, nafta, terpentyna, aceton, oleje, smary, benzen, inne rozpuszczalniki organiczne, chrom (owrzodzenia chromowe), środki piorące, wełna. Ponadto wyróżnia się związki, które działają zarówno drażniąco, jak i alergizujące, np. chrom, nikiel, kobalt, składniki gumy i wiele innych.
SKÓRZAK, torbiel skórzasta, guz wrodzony wywodzący się z tkanki nabłonkowej. Wzrost powolny. Może ulec zezłośliwieniu. Ujawnia się zwykle w pierwszych latach życia i przed osiągnięciem wieku dojrzałego. Zawartość guza: twory skóry (łój, włosy), niekiedy zęby. Występuje jako torbiel jajnika, kości czaszki, owłosionej skóry głowy, okolicy podjęzykowej, błony śluzowej jamy ustnej, szyi, śródpiersia, jajnika. Leczenie chirurgiczne.
SKRĘCENIE STAWU, naciągnięcie lub naderwanie aparatu więzadłowo-torebkowcgo stawu. Przyczyną jest z reguły gwałtowny ruch przekraczający fizjol. zakres ruchomości danego stawu. S.s. najczęściej dotyczą stawów:
skokowego, kolanowego oraz nadgarstka i palców rąk. Istnieje wiele postaci s.s., poczynając od niegroźnych a kończąc na naderwaniach torebek i więzadeł stawowych, grożących (w przypadku nieleczenia) trwałym upośledzeniem czynności. Wspólnym objawem wszystkich s.s. jest silny ból i obrzęk chorego stawu, a niekiedy zasinienie (objawy krwiaka). Leczenie: okłady wysychające i unieruchomienie kończyny.
 SKRĘT JELIT ? niedrożność.
 SKROBACZKA, raspator, narzędzie chir. stalowe, służące do zdejmowania, zsuwania okostnej ze szkieletu kostnego, rozróżnia się s. kostne i s. do żeber.
SKROBANKA ? wyłyżeczkowanie jamy macicy.
SKROBIA, jeden z gł. węglowodanów zapasowych roślin, znajdujący się w ziarnach zbóż i w bulwach ziemniaków. Jest podstawowym —> polisacharydem w pożywieniu człowieka (mąka, chleb, ziemniaki, kasza). W przewodzie pokarmowym pod wpływem enzymu
—» amylazy ulega rozkładowi do —> maltozy, ta z kolei pod wpływem —> maltazy ulega rozkładowi do ? glukozy, która zostaje wchłonięta do krwi.
SKROBIAWICA ? zwyrodnienie skrobiowate.
SKROBIA ZWIERZĘCA ? glikogen.
SKROFULOZA, zołzy, niegdyś częsty, obecnie rzadko spotykany, niezbyt dokładnie określony zespół objawów występujących u dzieci ze skłonnością do odczynów wysiękowych (skaza), zarażonych gruźlicą — przeważnie typu bydlęcego, z umiejscowieniem zmian w węzłach chłonnych szyi. Obok objawów zapalnych spojówek oczu, przewlekłego nieżytu nosa, wyraźne powiększenie węzłów chłonnych szyi stwarza charakterystyczny obraz „twarzy skrofulicznej". Zespół ten występował przeważnie w rodzinach źle sytuowanych, wielodzietnych. Obecnie w dobie wzmożonej opieki społ. nad dzieckiem spotykany jedynie wyjątkowo.
SKRZEP, masa złożona z włóknika i elementów komórkowych krwi, powstająca w procesie ? krzepnięcia krwi, po jej wylaniu poza naczynia (w ognisku krwotocznym lub w probówce). S. mogą się tworzyć również w naczyniach krwionośnych, ale tylko po śmierci. S. naczyniowe czerwone świadczą o nagłej śmierci, s. białe i bursztynowe (bez czerwonych krwinek i hemoglobiny) — o długim procesie konania.
SKRZEPLINA, zbity osad różnej wielkości i kształtu, tworzący się za życia wewnątrz naczyń krwionośnych
z części składowych krwi. Tworzeniu się s. sprzyjają: zmiany w ścianie naczynia, zwolnienie prędkości przepływu krwi przez dany odcinek naczynia oraz zmiany właściwości fiz. i chem. krwi. Następstwem s. może być zwężenie lub całkowite zamknięcie (zakrzep) naczynia, oderwanie się części s. i powstanie —> zatoru lub —> zawału, zakażenie bakteryjne s. z przejściem na ściany naczynia oraz okoliczne tkanki itp.
SKRZYWIENIE KRĘGOSŁUPA ? boczne skrzywienie kręgosłupa (skolioza), —> kifoza, —» lordoza.
SKURCZ DODATKOWY, ekstrasystole,   pobudzenie   przedwczesne, skurcz serca pojawiający się przed skurczem oczekiwanym w ramach prawidłowego —> rytmu serca. S.d. jest spowodowany przedwczesnym pobudzeniem w wyniku chwilowego uaktywnienia się komórek —> bodźco-przewodzącego układu serca poza węzłem zatokowym: w przedsionku (s.d. przedsionkowy), w węźle przedsionkowo-komorowym (s.d. węzłowy), bądź też w pęczku Hisa lub w mięśniu komór (s.d. komorowy). Po s.d. komorowym występuje dłuższa przerwa, tzw. wyrównawcza, ponieważ najbliższe pobudzenie zatokowe nie może zdepolaryzować komór znajdujących się w okresie —> refrakcji. S.d. odczuwany jest często jako „uderzenie" lub „szarpnięcie" serca. Pojedyncze s.d. przy braku innych objawów choroby serca nie mają większego znaczenia;
Nadużywanie palenia i picia kawy sprzyja ich powstawaniu. Liczne s.d., szczególnie komorowe, świadczą o uszkodzeniu serca.
SKURCZE NAWYKOWE ? tiki.
SKURCZE PORODOWE, swoiste, okresowe skurcze podczas porodu, powodujące bóle rozpoczynające się w okolicy krzyża i schodzące w dół, w kierunku spojenia łonowego. S.p. mają na celu wypchanie z wnętrza macicy płodu i popłodu; mają 3 fazy: narastania, szczytu i zanikania. Czas trwania każdego skurczu wynosi ok. l min. Przerwy międzyskurczowe w I okresie porodu trwają 10 do kilkunastu minut, w miarę postępu porodu ulegają skróceniu i w końcowym okresie wynoszą 1-2 min. S.p. dzieli się na: l) przepowiadające, które występują nieregularnie w ostatnich tygodniach ciąży; 2) rozwierające, następujące regularnie przynajmniej co 10 minut, którym towarzyszy skracanie się części pochwowej szyjki macicy i rozwieranie jej ujścia; 3) parte, typowe dla II okresu porodu, do których, dołącza się działanie tłoczni brzusznej; 4) okresu łożyskowego prowadzące do doklejenia się i wydalenia łożyska; 5) połogowe, które przyspieszają obkurczanie się macicy. Zaburzenia s.p. mogą być spowodowane pierwotnie słabą lub nieskoordynowaną czy nadmierną czynnością skurczową macicy (—> tężcowy skurcz macicy). Zob. też dystocja szyjkowa.
SKURCZE PRZEDWCZESNE ? rytm serca.
SKURCZ MIĘŚNIA, czynne skrócenie włókienek kurczliwych mięśnia w wyniku zmian struktury układu —> białek .kurczliwych mięśnia. Jeśli obydwa końce mięśnia są unieruchomione, włókienka kurczliwe skracając się powodują rozciąganie elementów sprężystych mięśnia; dl. mięśnia nie zmienia się, lecz zwiększa się jego napięcie — skurcz- izometryczny. Gdy jeden koniec mięśnia jest wolny, to w skurczu mięsień się skraca, a napięcie pozostaje bez zmian — skurcz izotoniczny. W ustroju najczęściej skurcz mięśnia składa się z fazy izometrycznej i izotonicznej. Pojedyncze pobudzanie komórki mięśniowej wyzwala pojedynczy skurcz, trwający wraz z fazą rozkurczu 75-120 ms. Jeśli przerwy między kolejnymi pobudzeniami są mniejsze niż czas trwania skurczu pojedynczego, skurcz utrzymuje się tak długo, jak długo trwa pobudzenie — skurcz tężcowy. Najczęściej występuje tzw. skurcz tężcowy niezupełny, w którym między kolejnymi pobudzeniami występuje częściowy rozkurcz.
SKURCZ SERCA, systole, kolejne fazy skurczu przedsionków i komór serca. Skurcz przedsionków ma w spoczynku tylko pomocnicze znaczenie dla wypełnienia komór, dostarczając im ok. 25% rozkurczowej objętości krwi. Skurcz komór serca, trwający ok. 0,1 s, dzieli się na fazy skurczu izometrycznego i wyrzutu. W pierwszej fazie zastawki przedsionkowo-komorowe zamykają się i ciśnienie krwi w komorach szybko wzrasta. Gdy ciśnienie w lewej i prawej komorze wzrośnie powyżej ciśnienia rozkurczowego w aorcie i tętnicy płucnej, zastawki półksiężycowate tętnic otwierają się i rozpoczyna się wyrzut (druga faza), najpierw b. szybki, a następnie wolniejszy. Po zakończeniu skurczu komór w każdej z nich pozostaje po ok. 50 ml krwi. Zob. też: rozkurcz serca, pojemność serca, kurczliwość mięśnia sercowego, ciśnienie krwi.
SKURCZ TĘŻCOWY ? skurcz mięśnia.
SłAWIKOWSKI   Antoni,   ur. 1796, zm. 10 VI 1870, pol. lekarz okulista; twórca poi. okulistyki jako samodzielnej dyscypliny nauczania, prof.
okulistyki w Szkole Chirurgów we Lwowie (1821-51) oraz UJ w Krakowie (od 1851). Swoją działalnością organizacyjną, nauk. i dydaktyczną przyczynił się w I pół. XIX w. do rozwoju w Polsce dydaktyki w dziedzinie chorób oczu.
SŁONIOWACIZNA, choroba powstająca wskutek zablokowania przepływu chłonki w naczyniach chłonnych, gł. kończyn dolnych i zewn. narządów płciowych. Spotykana najczęściej w okolicach tropikalnych, występuje zwykle u osób dorosłych, dotkniętych —» filariozą lub, w przypadku tzw. s. rzekomej, wskutek nawracającego zapalenia różycowatego, wycięcia lub zapalenia pachwinowych węzłów chłonnych, nowotworów. W s. kończyny dolne i narządy płciowe zewn. mogą przybrać gigantyczne rozmiary. Skóra staje się zgrubiała, obrzmiała, sucha, szorstka, pomarszczona. Leczenie zachowawczo-przyczynowe lub chir.:
—> sympatektomia (lędźwiowa), wycięcie odpowiednich części skóry, tkanki podskórnej i powięzi na całej kończynie.
SŁOTWINKA, woda leczn., szczawa wodorowęglanowo-magnezowo-sodowo-wapniowa, żelazista, o działaniu hipotonicznym, występująca w Krynicy. Wskazana w chorobach: układu pokarmowego, dróg moczowych, przemiany materii. Podobne działanie mają wody:—»-Mieszko i ?Zuber.
SŁOWOTOK wielomówność, stan towarzyszący-> manii i współwystępujący z—> gonitwą myśli. Chory wygłasza niekończące się monologi, które nie ulegają przerwaniu pomimo zmęczenia i ochrypnięcia.
SŁUCH, zmysł słuchu, zdolność odbierania, kodowania, przesyłania i integracji informacji słuchowej. Bodźcem akustycznym są drgania powietrza tworzące podłużną falę dźwiękową, która padając na powierzchnię wywiera ciśnienie będące miarą natężenia dźwięku. Intensywność dźwięku wyraża się w —^decybelach. Ucho ludzkie odbiera dźwięki o częstotliwości 16-20 000 Hz, tj. cykli/s (najlepiej odbierane częstotliwości 1000-3000 Hz). Fala dźwiękowa wprawia w drgania błonę bębenkową ucha. Drgania te przenoszą się na układ kosteczek słuchowych w uchu środk. i za ich pośrednictwem na błonę okienka owalnego ucha wewn.i która ulega wpukleniu do schodów przedsionka, podwyższając ciśnienie perylimfy. Powoduje to uwypuklenie błony okienka okrągłego i ruchy błony podstawowej, uciskające wioski komórek włoskowych narządu Cortiego oraz pobudzenie zakończenia nerwu słuchowego. Energia mechaniczna fali dźwiękowej przekształcana jest w energię elektr. (tzw. potencjał mikrofonowy) pobudzonego nerwu słuchowego. Kodowanie informacji w nerwie tym zachodzi zgodnie z zasadą miejsca i częstotliwości. Wg zasady miejsca, dźwięk o określonej wysokości odkształca błonę podstawową w określonym miejscu, a liczba pobudzonych włókien nerwu słuchowego zależy od natężenia dźwięku. Wg zasady częstotliwości (zasada salw) częstotliwość wyładowań w nerwie słuchowym odpowiada ściśle częstotliwości fali dźwiękowej. Przy wysokich częstotliwościach powstają salwy impulsów. Kolejność pojawiania się ich w poszczególnych włóknach stanowi podstawę mechanizmu kodowania dźwięków. Różnicowanie intensywności dźwięków odbywa się w ośrodkach podkorowych (—> droga słuchowa), natomiast zróżnicowanie i identyfikacja wzorców dźwiękowych oraz lokalizowanie źródła dźwięku odbywa się w okolicy słuchowej kory mózgowej.
Zaburzenia s. powstają jako:
l) upośledzenie ostrości s. średniego stopnia do ok. 60 dB, przy utrudnieniu przewodzenia dźwięku spowodowanego niedrożnością przewodu słuchowego, uszkodzeniem błony bębenkowej albo ciągłości lub ruchomości łańcucha —> kosteczek słuchowych (ucho zewn. i środk.). Upośledzenie ostrości s. znacznego stopnia, aż do całkowitej —> głuchoty, występuje przy uszkodzeniu  narządu  odbiorczego (ucho wewn.). Niedosłuch może dotyczyć wszystkich częstotliwości drgań słyszalnych przez człowieka lub niektórych zakresów częstotliwości. Stanowi to cenną wskazówkę ułatwiającą lokalizację uszkodzenia. Istnieje ponadto tzw. głuchota psychiczna w przebiegu chorób lub w wadach ośrodkowego układu nerw. Istotą jej jest niemożność interpretacji wrażeń słuchowych i powiązania ich ze świadomością w sposób prawidłowy; 2) —>-szumy uszne;3) zboczenia słuchowe, polegające na występowaniu zjawisk paradoksalnych w dziedzinie słuchu. Należy do nich np. zjawisko poprawy słuchu w hałasie, jakie obserwuje się m.in. u chorych z —>otosklerozą; rozmowa z tymi chorymi jest łatwiejsza w jadącym autobusie lub wśród hałasu ulicznego; zjawisko podwójnego słyszenia spotykane w chorobach aparatu przewodzącego, polegające na dwukrotnym słyszeniu tych samych dźwięków w pewnym odstępie czasu;
zjawisko, w którym chory traci zdolność określenia miejsca skąd słyszany dźwięk pochodzi; 4) nadmierna ostrość słuchu u osób z normalnym słuchem, polegająca na nadwrażliwości na dźwięki, co zdarza się w początkach ostrego zapalenia ucha środk., po usunięciu czopów woskowinowych, a także u osób, które przebywały przez dłuższy czas w zupełnej ciszy.
SŁUCHAWKA LEKARSKA,
Przyrząd do osłuchiwania narządów wewn., w szczególności płuc i serca, ale także tętna w czasie mierzenia ciśnienia krwi, ruchów robaczkowych jelit, tętna płodu w łonie matki. Działanie s.l. opiera się na przenoszeniu drgań przez ściany s.l. i powietrze ją wypełniające. Z dwóch odmian s.l.:
—>stetoskopu i —>-fonendoskopu obecnie ten ostatni jest gł. w użyciu.
SŁUŻBA SANITARNO-EPIDEMIOLOGICZNA,  odpowiednio wyszkolone, wyposażone i zorganizowane siły służby zdrowia, których gł. zadaniem jest nadzór nad stanem sanitarnym kraju oraz zapobieganie epidemiom i likwidowanie ich ognisk. W skład s.s.-e. wchodzą: —> Państwowy Zakład Higieny, Państwowa Inspekcja Sanitarna, stacje sanitarno--epidemiologiczne.
SŁUŻBA ZDROWIA, układ organizacyjny powołany do podejmowania i prowadzenia specyficznych działań med. (profilaktycznych i leczn.) związanych z ochroną zdrowia ludności. Stosowane jest również zamienne określenie s.z. jako systemu świadczeń zdrowotnych, rozumiejąc pod tym pojęciem urządzenia i personel zorganizowany w sposób dynamiczny w celu zastosowania wiedzy zawodowej i umiejętności technicznych dla wzmocnienia, utrzymania i naprawy zdrowia oraz zapobiegania chorobom i urazom jednostek i grup ludności. W zależności od zakresu i metod działania poszczególne instytucje s.z. są grupowane w zespoły służb jednoimiennych, takich jak: opieka sanitarno-epidemiologiczna, opieka zdrowotna i opieka społeczna. Wśród podstawowych tendencji organizacyjnych dominujących w ochronie zdrowia obserwuje się przekształcenie opieki indywidualnej w zespołową i instytucyjną w kierunku opieki kompleksowej.
W PRL prawo do ochrony zdrowia jest konstytucyjnym prawem obywateli, a zapewnienie tej ochrony jest obowiązkiem państwa. S.z. społeczna powinna odpowiadać następującym kryteriom: musi być państwowa, powszechna, kompleksowa, ukierunkowana profilaktycznie, zapewniać ciągłość opieki zdrowotnej, działalność swą opierać na planowaniu i na zasadach naukowych. Z założeń tych wynika realizacja w sposób całościowy zadań w dziedzinie specyficznej, med. ochrony zdrowia, na całym obszarze działania, od swoistego i nieswoistego zapobiegania chorobom i urazom, przez wczesne wykrywanie chorób i leczenie chorych aż po rehabilitację leczn., socjalną, zawodową i pomoc społ. Zachowana jest ciągłość opieki profilaktyczno-leczn. — tzn. troska o zdrowie jednostki od okresu płodowego (wpływ na rodzinę i ochrona zdrowia przyszłej matki) aż do schyłku jej życia (ograniczanie skutków chorób, inwalidztwa, niedołęstwa oraz innych fiz. i psych. zakłóceń zdrowia). Ciągłość opieki wyraża się również w sprawowaniu jej nie tylko nad osobnikiem lub grupą ludności, lecz także nad otaczającym środowiskiem.
S.z. stosuje szeroko wszelkie metody zapobiegawcze w każdej fazie postępowania med., prowadzi czynne poradnictwo akcentując aktywny stosunek pracowników med. do potrzeb zdrowotnych ujawnionych przez pacjentów oraz wynikających z określonej sytuacji biol. i psychospoł. Wyrazem tego są m.in. masowe szczepienia i badania profilaktyczne dzieci, młodzieży, pracujących itp., badania dla wczesnego wykrywania chorób, organizowanie opieki dla pacjentów wymagających szczególnej troski, jak też masowa profilaktyka takich chorób, jak np. próchnica zębów — przez fluorowanie wody, wola nagminnego — przez dystrybucję soli jodowej. Stosuje zasadę prognozowania oraz długo- i krótkoterminowego planowania kadr (ilość, kwalifikacje, rozmieszczenie, sposób użycia), obiektów i urządzeń (rodzaj, wielkość, lokalizacja, zakres zadań) oraz analizę rzeczywistych i zaspokajanych potrzeb zdrowotnych i społ. — w połączeniu z prognozowaniem sytuacji epidemiologicznej. Równolegle s.z. stosuje w swej działalności wszelkie zdobycze wiedzy med., płynące z rozwoju nauk klin. oraz nauk określonych jako medycyna (higiena) społ., epidemiologia, informatyka med., organizacja ochrony zdrowia itp. Zespoły profilaktyczno-leczn. zaspokajają kompleksowo potrzeby zdrowotne o charakterze publicznym, jak i potrzeby zdrowotne o charakterze indywidualnym. Podstawową zasadą działania społecznej s.z. jest pełne zespolenie funkcjonalne i administracyjne wszystkich służb i instytucji reprezentujących funkcje gł. ochrony zdrowia.
SMAK, zmysł smaku, zdolność oceny pewnych chem. właściwości substancji wprowadzonych do jamy ustnej. Niewielkie ilości tych substancji rozpuszczone w ślinie pobudzają receptory smakowe (—» chemoreceptory) znajdujące się w specjalnych strukturach — kubkach smakowych, rozmieszczonych w błonie śluzowej języka, jamy ustnej i gardła. Powstałe impulsy biegną do ośrodków ? rdzenia przedłużonego i mostu, skąd zostają przekazane do —> wzgórza i korowego ośrodka s. w płacie ciemieniowym. Człowiek rozróżnia 4 s.: słony, słodki, kwaśny i gorzki. Wiele innych wrażeń smakowych stanowi mieszaninę wrażeń podstawowych lub połączenie tej mieszaniny z wrażeniami powstającymi wskutek podrażnienia zakończeń nerw. czucia ogólnego i czucia zapachu. Pobudzenie receptorów s. odgrywa ważną rolę w pobieraniu pokarmu i w procesach trawienia (zapoczątkowuje wydzielanie śliny i soku żołądkowego). W różnych chorobach .mogą występować charakterystyczne zaburzenia doznań s. W chorobach wątroby często występuje wrażenie s. gorzkiego, w nadkwaśności — kwaśnego; w chorobach psych. dochodzi czasem do halucynacji s. (rzadziej niż wzrokowych i węchowych). Niektóre leki wywierają wpływ na wrażenia s., np. wyciąg z liści drzewa afrykańskiego Gymnema silvestre znosi uczucie s. słodkiego i gorzkiego; kokaina znosi wszystkie czucia smakowe.
SMEGMA —» mastka.
SMOCZEK,  rodzaj  gumowego ochraniacza ułatwiającego pojenie i karmienie niemowląt karmionych sztucznie. Używany bywa również do uspokojenia niemowląt. Nadużywanie s. jest niekorzystne z punktu widzenia rozwoju żuchwy. S. produkowane są w Polsce wg instrukcji Instytutu Matki i Dziecka. S. powinny być dobrane odpowiednio do potrzeb dziecka (rozmiar, średnica otworu). Wygotowane smoczki należy przechowywać w zamkniętych naczyniach.
SMÓŁKA, pierwsze ciemne, lepkie i gęste stolce noworodka. W jelitach s. gromadzi się od 4-5 miesiąca życia płodowego. Skład jej stanowią wody i maź płodowa, złuszczony nabłonek śluzówki, enzymy trawienne, cholesterol, bilirubina i biliwerdyna. Nieprawidłowo gęsta s. występuje w —> mukowiscydozie i może być przyczyną niedrożności mechanicznej jelit u noworodka. S. u zdrowego noworodka znika z kału około 4 dnia życia.
SOCJALIZACJA, proces, w wyniku którego następuje przyjmowanie norm społ. i wzorców zachowań obowiązujących w społeczeństwie. Mechanizm procesów socjalizacji polega na tworzeniu się więzi społ. pomiędzy dzieckiem a rodzicami. Procesy te przebiegają niemal automatycznie w normalnie funkcjonującej rodzinie. Dziecko, podobnie jak potomstwo wielu zwierząt, cechuje instynktowna potrzeba przywiązania do matki lub in. opiekunów. Bliskość matki i kontakt
fiz. z nią zapewnia dziecku poczucie bezpieczeństwa, które jest niezbędne dla normalnego wzrostu i rozwoju. Stałe zaspokajanie potrzeby przywiązania u dziecka stanowi podstawowy mechanizm manipulowania jego zachowaniem w kierunku przyjmowania standardów i wzorców pożądanych przez rodziców czy opiekunów. Dziecko związane emocjonalnie z rodzicami przejmuje od nich niemal automatycznie ich standardy i wzorce zachowania (proces identyfikacji). Frustracja potrzeby przywiązania prowadzi u dziecka do napięć emocjonalnych, lęku, złości, wrogości wobec matki i innych opiekunów, a w konsekwencji do nie przyjmowania pożądanych standardów zachowań i norm moralnych. Tego rodzaju mechanizmy stanowią podstawy do kształtowania się —> osobowości antysocjalnej. Procesy socjalizacji mogą ulegać także różnego rodzaju odmiennym zaburzeniom, stanowiącym zazwyczaj przedmiot rozważań w czasie —> psychoterapii. 
SOCJODRAMA ? socjoterapia.
 SOCJOGRAM, plan lub wykres ilustrujący graficznie społ. powiązania panujące w danej grupie. Powiązania te ilustrują kierunek i intensywność sympatii i antypatii między członkami grupy. S. może być ustalany poprzez techniki socjometryczne polegające na wyborach lub głosowaniu poszczególnych uczestników grupy.
SOCJOLOGIA MEDYCZNA, dziedzina socjologii zajmująca się badaniem społ. aspektów zdrowia, choroby, opieki zdrowotnej. S.m. prowadzi badania społ. systemu szpitalnictwa i pozostałych placówek leczn. oraz społ. roli lekarza, pielęgniarki i innych zawodów medycznych.
SOCJOPATIA ? osobowość antysocjalna.
SOCJOTECHNICZNE METODY —> socjoterapia.
SOCJOTERAPIA, zbiór metod socjotechnicznych, polegających na różnych zabiegach korektywnych w stosunku do grupy. S. zajmuje się więc przede wszystkim grupą, w odróżnieniu od psychoterapii, która gl. zajmuje się jednostką. W psychoterapii grupowej oddziaływania psychoterapeutyczne i socjoterapeutyczne nie dają się oddzielić od siebie. Przykładem s. może być np. socjodrama. Jest to odmiana —> psychodramy, w której bierze udział cala grupa.
SOCZEWKA, część -> układu optycznego oka; twór okrągły, dwu-wypukły, przezroczysty i bezbarwny, o większej krzywiznie tylnej. Zbudowana jest z włókien tworzących blaszki o układzie koncentrycznym. Istota s., otoczona przezroczystą torebką, nie jest jednolita: część środkowa, jądro s., jest bardziej zbita niż zewnętrznie położona kora. S. zawieszona jest w przedniej części oka, między —> tęczówką i —> ciałem szklistym, na układzie cienkich włókien rozpiętych pierścieniowato między brzegiem s. a ciałem rzęskowym. Dzięki swej elastyczności i działaniu mięśnia rzęskowego, s. może spłaszczać się lub grubieć (akomodacja ? nastawność oka).
SOCZEWKI KONTAKTOWE, soczewki nagałkowe, cienkie wypukłe soczewki nakładane wprost na gałkę oczną pod powieki, używane 
na szeroką skalę od ok. 1930. Dzielą się na 3 grupy: l) klasyczne, pokrywające rogówkę (część optyczna) i przechodzące wygięciem na twardówkę (cz. haptyczna); 2) mikrosoczewki o średnicy ok. 8 mm, zw. też rogówkowymi lub pływającymi (pływają niejako w warstwie łez, przesuwając się po rogówce zgodnie z ruchem powiek); 3) hydrofilne, miękkie o rozmiarach nieco większych — ok. 10 mm. Pierwsze 2 typy sporządza się z poliakrylanu metylu, a s.k. hydrofilne — z elastycznego hydrożelu, tworzywa mogącego absorbować lub oddawać do otoczenia rozmaite roztwory. Wskazania do noszenia s.k. są dwojakiego rodzaju: l) wzrokowe (optyczne) — w celu wyrównania wad —> refrakcji, zwłaszcza wysokiego stopnia, np. wysokiej ? krótkowzroczności lub przy braku soczewki po operacji —> zaćmy. S.k. neutralizują refrakcję przedniej pow. rogówki, wyrównującej nieregularności, np. w —> niezborności oka nieregularnej; 2) lecznicze—stosowane do osłony i ochrony rogówki w jej chorobach, po urazach, zwłaszcza chem., po przeszczepieniu rogówki. S.k. optyczne mogą być używane przez ograniczoną ilość godzin w ciągu dnia, różną w zależności od ich rodzaju. Nadmierne lub nieumiejętne ich używanie może prowadzić do schorzeń rogówki ze światłowstrętem i bólem oczu. Pewna ilość osób nie toleruje w ogóle s.k. Używanie ich wymaga okresowej kontroli specjalistycznej.
SOCZEWKI NAGAłKOWE  ?  soczewki kontaktowe.
SODA OCZYSZCZANA ? kwaśny węglan sodowy.
SODOKU, ostra choroba zak. wywołana przez krętek Spirillum minus, który dostaje się do organizmu ludzkiego przez ugryzienie szczura. Okres wylęgania 1-6 tyg. Objawy:
w miejscu ugryzienia tworzy się bolesny obrzęk i zaczerwienienie, później pojawiają się dreszcze, gorączka trwająca 2-4 dni, ogólne rozbicie, bóle głowy, nudności, wymioty, światłowstręt. Objawy te znikają na 2-4 dni, po czym występują ponownie i tak na zmianę przez 4-8 tyg. W połowie przypadków pojawia się zapalenie stawów, a także wysypka. Leczenie preparatami arsenowymi, antybiotykami. Zapobieganie polega gł. na zwalczaniu szczurów.
SODOMIA, zoofilia, zboczenie płciowe polegające na skierowaniu popędu płciowego do zwierząt.
SOKI TRAWIENNE, substancje wydzielane przez gruczoły trawienne do światła przewodu pokarmowego. W skład s.t. wchodzą: —> ślina, sok żołądkowy, sok trzustkowy, żółć i sok jelitowy. Ilość wydzielanych s.t. wynosi ok. 8-10 l. na dobę. S.t. rozmiękczają i upłynniają pokarm, a zawarte w nich enzymy trawienne rozkładają składniki pokarmowe na substancje proste, wchłaniane przez nabłonek jelita. Woda, elektrolity i inne składniki s.t., np. kwasy żółciowe, wchłaniane są zwrotnie do krwi w obrębie jelita.
SOK JELITOWY, ? izotoniczny płyn wydzielany przez gruczoły jelita cienkiego, zawierający enzymy pochodzące z komórek złuszczonej błony śluzowej. Wydzielanie s. j. jest pobudzane przez specjalny hormon uwalniający się z błony śluzowej jelita pod wpływem działania miazgi pokarmowej.
SOKOŁOWSKI Alfred Marcin,
ur. 11 XI 1850, zm. 8 III 1924, pol. lekarz ftyzjatra; ordynator Szpitala św. Ducha w Warszawie (1882-1922),
prof. propedeutyki lek. uniw. w Warszawie (od 1918). Znawca klin. i społ. zagadnień ?gruźlicy. Pierwszy w 1920 zorganizował dla lekarzy teoretyczno--praktyczny kurs o suchotach płucnych. Autor prac o charakterze społ.-lek.: "Wielkie klęski społeczne (1917) i Choroby proletariatu (1916) oraz podręcznika Wykłady kliniczne chorób dróg oddechowych (t. 1-3,1902-06). Dla uczczenia jego pamięci miejscowość Goebersdorf na Dolnym Śląsku, gdzie mieściło się pierwsze w Europie sanatorium dla leczenia gruźlicy, w którym leczył się i pracował S., została przemianowana na Sokołowsko.
SOKOŁOWSKI Tadeusz Mieczysław, ur. 28 X 1887, zm. 21 I 1965, pol. chirurg; kierownik Inst. Chirurgii Urazowej w Warszawie (1933-1939);wykładowca chirurgii w poi. wydziale lek. uniw. w Edynburgu (1941-42), a następnie naczelny chirurg oddziałów polskich na Zachodzie (kampania egipska i wioska, także pod Monte Cassino); prof. chirurgii Akad. Med. w Szczecinie (od 1948). Wprowadził kilka przyrządów własnego pomysłu, m.in. aparat S. do nastawiania złamań przedramienia. Założyciel i redaktor miesięcznika „Chirurg polski" (1936). Autor szeregu publikacji, m.in.: Zasady leczenia złamań i urazów kończyn (1953), Operacje chirurgiczne w leczeniu złamań i urazów kończyn (1956) oraz tłumaczeń podręczników Bóhlera i Saegessera.
SOK TRZUSTKOWY, wydzielina trzustki odprowadzana do dwunastnicy; klarowna, bezbarwna ciecz, o zasadowym odczynie. S.t. zawiera liczne enzymy trawienne: trypsynogen (nieaktywny prekursor trypsyny), chymotrypsynogen (prekursor chymotrypsyny), szereg egzopeptydaz, enzymy hydrolizujące oligo- i polisacharydy (amylaza, maltaza), lipazę oraz nukleazy. Ze składników nieorganicznych s.t. zawiera gł. dwuwęglan sodowy i chlorek sodu. Dwuwęglan sodowy zobojętnia kwaśną miazgę pokarmową z żołądka. Wydzielanie s.t. regulowane jest przez mechanizm nerw. (nerw błędny) i humoralny. Czynnikami hormonalnymi pobudzającymi wydzielanie s.t. są: —> sekretyna, cholecystokinino-pankreozymina oraz gastryna.
SOK ŻOŁĄDKOWY, mieszanina wydzielin komórek gruczołowych warstwy śluzowej błony żołądka. Bezbarwny, lekko opalizujący, wodnisty płyn, o silnie kwaśnym odczynie wywołanym przez kwas solny wydzielany w ilości ok. 0,4-0,6% przez tzw. komórki okładzinowe gruczołów żołądkowych. Ponadto w skład s.ż. wchodzą:
białka, śluz, sole mineralne. Z białek występuje enzym trawienny pepsyna (enzym proteolityczny wydzielany w postaci nieaktywnego prekursora, pep-synogenu). Ważnym składnikiem s.ż. jest czynnik wewn. umożliwiający wchłanianie—i. witaminy B12. Wydzielanie s.ż. regulowane jest przez mechanizm nerw. i humoralny. Regulacja nerw. polega na działaniu odruchów wydzielniczych o charakterze warunkowym lub bezwarunkowym. Wyzwalana z zakończeń nerwu błędnego —>-acetylocholina pobudza bezpośrednio wydzielanie komórek okładzinowych oraz uwalnianie—>-gastryny — hormonu produkowanego przez komórki części odźwiernikowej żołądka. Regulacja humoralna zachodzi za pośrednictwem hormonów: gastryny, histaminy, enterogastronu. Ilość s.ż. wydzielanego w ciągu doby wynosi ok. 1,5-2 l.
SOLEC ZDRÓJ, gm. w woj. kieleckim, położona w pn.-wsch. części Niecki Nidziańskiej, między pasmem Gór Świętokrzystkich a Wyżyną Krakowsko-Częstdchowską, w dolinie strumienia Rzoska, na wys. ok. 180 m n.p.m., 25 km od—> Buska Zdroju. Zorganizowane lecznictwo uzdrowiskowe w S. od 1856; w 1951 uzdrowisko upaństwowiono i przekazano pod zarząd dyrekcji uzdrowiska Busko.
Klimat S. nizinny, umiarkowany, o małych wahaniach temp. i niewielkiej ilości opadów. Wody leczn. siarkowodorowe typu chlorkowo-sodowego, jodkowego, zaliczane do najsilniejszych zdrojów siarczkowo-słonych w Europie. Ponadto odkryto wody chlorkowo-sodowe, bromkowe, jodkowe. Borowina pochodzi ze złoża Siwieć k. Buska. Zakład przyrodoleczn. prowadzi: kąpiele mineralne, siarkowo--solankowe i kwasowęglowe, zawijania borowinowe, masaże leczn., irygacje ginekol., elektro-, światło- i ciepło-lecznictwo, hydroterapię, inhalacje. W uzdrowisku są czynne: szpital uzdrowiskowy, sanatoria, obiekty wczasowe i kwatery prywatne. Kierunki leczenia: choroby reumatyczne i narządów ruchu.
SOLLUX ? lampa Sollux.
SOMATOSTATYNA ? podwzgórzowe czynniki uwalniające i hamujące.
SOMATOTROPINA, STH, hormon wzrostu, hormon wytwarzany przez przedni płat przysadki mózgowej. Wywiera silny wpływ na procesy wzrostu i —> przemiany materii; przyspiesza wzrost kości i chrząstek, wzmaga —> biosyntezę białek i spalanie tłuszczów, podnosi poziom glukozy we krwi, powoduje przyrost masy ciała. Wydzielanie s. jest kontrolowane przez ?podwzgórze; zwiększa się pod wpływem obniżenia poziomu glukozy i wzrostu stężenia niektórych aminokwasów oraz —> adrenaliny. Zaburzenia wydzielania s. są przyczyną wielu chorób (.—> karłowatość, gigantyzm, akromegalia, niektóre postacie cukrzycy).
SOMNAMBUUZM SOMNOLENCJA -> mierna.
SONDA -? zgłębnik.
 SONDOWANIE ? zgłębnikowanie.
SOPOR —> odrętwienie.
SOSNOWY OLEJEK, olejek z igieł sosnowych; działa odkażająco i wykrztuśnie; stosowany w postaci inhalacji w nieżytach oskrzeli, stanach astmatycznych itp.
SÓD, Na, pierwiastek chem., makroelement (—> pierwiastki ciała człowieka). Kation sodowy (Na+) jest głównym ilościowo kationem zewnątrzkomórkowym. Wraz z jonami: potasowym i chlorkowym jest odpowiedzialny za ? ciśnienie osmotyczne i zatrzymywanie wody w organizmie. Wraz z kationem potasowym odgrywa ważną rolę w przewodnictwie ner. (—> pobudzenie). Źródłem s. w pokarmach człowieka jest sól kuchenna; Na4 jest wydalany przez nerki z moczem, przez skórę z potem. Stężenie s. w organizmie jest regulowane hormonalnie: —> aldosteron i ? dezoksykortykosteron nasilają resorpcję zwrotną s. z moczu pierwotnego, czemu towarzyszy wydalanie jonów amonowych (—> amoniak). Nadmiernemu zatrzymywaniu Na+ mogą towarzyszyć obrzęki. Szkodliwa jest również nadmierna utrata jonów sodowych. Zob. też fizjologiczny roztwór chlorku sodowego.
SÓL CIECHOCIŃSKA ? ciechocińska sól jodowa.
SÓL EMSKA, środek o działaniu wykrztuśnym, stosowany w nieżytach dróg oddechowych. Roztwór 4,5 g soli w litrze wody ma skład zbliżony do naturalnej wody emskiej.
SÓL GORZKA, siarczan magnezowy —> magnez.
SÓL KARLSBADZKA, środek o działaniu, żółciopędnym i przeczyszczającym; stosowana w zaparciach, schorzeniach wątroby i dróg żółciowych.
SÓL KUCHENNA, chlorek sodowy, Nad, związek chem. będący podstawowym źródłem jonów sodowych i chlorkowych w pokarmach człowieka. Dobrze rozpuszczalna w wodzie, ma słony smak. Służy do przyrządzania —» fizjologicznego roztworu chlorku sodowego.
SÓL VICHY, środek zobojętniający kwaśną treść żołądka i alkalizujący ustrój; ma również przeciwdziałać tworzeniu kamieni żółciowych i nerkowych. Stosowana w kamicy nerkowej i żółciowej, nieżytach przewodu pokarmowego i nadkwaśności.
SPALLANZANI Lazzaro,  ur. 12 I 1729, zm. 11 II 1799, włoski przyrodnik; prof. uniw. w Reggio, Modenie i Pawii, jeden z twórców fizjologii eksperymentalnej. Badał procesy zapłodnienia (pierwszy odkrył rolę plemników), płodność, krążenie krwi, trawienie oraz interesował się mikroorganizmami. W sporze ze zwolennikami samorództwa wykazał w 1775 fałszywość tej teorii i udowodnił, że drobnoustroje nie mogą powstawać w pożywkach długo gotowanych i dobrze odizolowanych. Autor licznych prac nauk. z dziedziny biologu, a także fizyki, chemii i meteorologii.
SPARGANOZA, choroba wywołana przez postać larwalną (sparganum) nieznanego bliżej gatunku —> tasiemca z rodzaju bruzdogłowce (Diphyllo-bothrium). S. może być przyczyną uszkodzenia, obrzęków i bolesności tkanek otaczających larwę oraz dokuczliwych bólów. S. gałki ocznej prowadzi zwykle do ślepoty. Leczenie chirurgiczne.
SPARINE ? promazyna
 SPASOKUKOCKI Siergiej L, ur. 8 VI 1870, zm. 17 IX 1943; radziecki chirurg; prof. chirurgu uniw. w Saratowie (od 1912), w Moskwie
(1926), Inst. Med. w Moskwie (1927), czł. Akad. Nauk ZSRR. Utalentowany chirurg i organizator; jeden z pionierów chirurgii żołądka i jelit oraz neuro- i torakochirurgii w Rosji; twórca metody (1940) operacji bąblowca płuc (—>-bąblowica); organizator przetaczania krwi w ZSRR. W 1929 opracował uproszczony sposób mycia rąk w warunkach polowych (przy użyciu 0,5% roztworu amoniaku), stosowany w czasie II wojny światowej.
SPASTYCZNOŚĆ, kurczowość, zespół objawów w następstwie przerwania —» dróg nerwowych korowo--rdzeniowych, przejawiający się zwiększeniem napięcia mięśniowego (—> hipertonia), wygórowaniem odruchów ścięgnistych i okostnowych (hiperrefleksja) oraz występowaniem odruchów patol. S. jest charakterystyczną cechą —> porażenia lub —> niedowładu, spowodowanego uszkodzeniem dróg korowo-rdzcniowych.
SPAZM ? kurcz.
SPAZMOFILIA ? tężyczka.
SPAZMOLITYKI ? leki spazmolityczne.
SPECYFIK, l) gotowy, fabryczny preparat leczniczy; 2) nazwa używana dawniej dla środków wykazujących określone działanie leczn. w pewnych schorzeniach (np. chinina w zimnicy, rtęć w kile itp.).
SPEKTROSKOP, przyrząd służący do określania widma absorpcyjnego niektórych związków, co pozwala na ich wykrywanie. Posiada pryzmat, który rozszczepia światło białe, oraz skalę cechowaną w jednostkach fali światła w nanometrach. Jeżeli pomiędzy źródłem światła białego a systemem optycznym s. zostanie umieszczone naczynie szklane z badanym materiałem, w widmie powstaną dodatkowe prążki absorpcyjne, o charakterystycznym zlokalizowaniu dla określonych związków. W ten sposób można wykryć np. —> methemoglobinę.
SPEMANN Hans, ur. 27 VI 1869, zm. 12 IX 1941, niem. zoolog i embriolog; dyr. Inst. Biol. w Berlinie (1914-19), prof. zoologii uniw. we Fryburgu (1919-35). Badając rozwój zarodka stwierdził, że istnieją w nim pewne centra organizacyjne, które zapoczątkowują powstawanie ściśle określonych narządów. Nagrodę Nobla za te odkrycia otrzymał w 1935. Autor Embryonic Development and Induction (1938).
SPERAŃSKI Aleksiej D., ur. 12 I 1888, zm. 23 VII 1961, radź. chirurg i patolog; prof. uniw. w Irkuc-ku (1920-23), w Inst. Medycyny Eksperymentalnej w  Leningradzie (1923-34), Inst. Medycyny Eksperymentalnej w Moskwie (1934-45), dyr. Inst. Ogólnej i Eksperymentalnej Patologii Akad. Nauk ZSRR (1945-54), od 1939 czł. Akad. Nauk ZSRR. W oparciu o nauki —> I.P. Pawiowa (był jego asystentem) stworzył teorię o roli układu neiw. w przebiegu zachorowania i jego troficznej roli w organizmie w ogóle oraz w patofizjologii chorób zakaźnych. S. zajmował się także nieswoistymi metodami leczn. i doświad. wywoływaniem napadów padaczkowych i nerwic.
SPERMA —> nasienie.
SPERMATOGENEZA, powstawanie —> plemników z pierwotnych komórek rozrodczych męskich (spermatogonii), proces przebiegający w kanalikach nasiennych jąder. Spermatogonie dojrzewają w spermatocyty I rzędu, dzielące się na 2 spermatocyty II rzędu. Każdy z nich dzieli się z kolei na 2 spermatydy, przy czym dochodzi do redukcji liczby chromosomów do połowy, (podział redukcyjny). Przemiana spermatyd w plemniki nosi nazwę spermiogenezy. Cały proces spermato- i spermiogenezy trwa ok. 3 tygodni.
SPERMIOGENEZA ? spermatogeneza.
SPĘDZENIE PŁODU, przerwanie ciąży niedozwolonymi zabiegami przez wywołanie sztucznego poronienia, określane jako poronienie kryminalne. Zagraża życiu ciężarnej, gdyż zwykle wykonywane jest przez osoby nieuprawnione, często przy użyciu brudnych narzędzi. Praktyki s.p. są karalne (art. 154 kodeksu karnego). Ze względu na dopuszczalność —> przerywania ciąży, pod warunkiem zgłoszenia się do lekarza i ustalenia wskazań, liczba poronień kryminalnych w PRL spadła.
SPIERZCHNIĘCIE, wysuszenie, pękanie i łuszczenie się naskórka na grzbietach rąk, związane z myciem zimną wodą i niedokładnym osuszeniem oraz wystawianiem na chłód w porze jesienno-zimowej. Zob. pielęgnowanie rąk.
SPINAK, zapinak, opinak, narzędzie chir. stalowe, służące do przymocowania chust i serwet w obrębie pola operacyjnego.
SPIRAMYCYNA, Rovamycin, Selectomycin, antybiotyk o zakresie i mechanizmie działania podobnym do ? erytromycyny; stosowany w zakażeniach bakteryjnych przewodu pokarmowego, zapaleniach oskrzeli i płuc, płonicy, róży, zapaleniu dróg żółciowych itp.
SPIROMETRIA, metoda badania objętości powietrza wydychanego z płuc, za pomocą różnego typu aparatów zw. spirometrami. S. pozwala zmierzyć —> życiową pojemność płuc, objętość zapasową wdechową, objętość zapasową wydechową oraz objętość oddechową. Stosując spirometry specjalne, jak np. spiicmetr Krogha, można zmierzyć objętość tlenu pochłanianego w czasie oddychania, określić w przybliżeniu podstawową —> przemianę materii.
SPIRONOLAKTON, Aldakton A, Verospiron, związek sterydowy, antagonista —> aldosteronu; działa silnie moczopędnie, nie powoduje utraty potasu z moczem; mało toksyczny
SPIROPULSATOR, aparat służący do sztucznego oddychania oraz do znieczulenia ogólnego z zastosowaniem całkowitego zwiotczenia mięśni, w tym również mięśni oddechowych. S. wtłacza do płuc pacjenta nawilżony gaz o odpowiednim składzie. Ciśnienie wdechu, długość trwania wdechu oraz częstość można regulować. Wydech odbywa się biernie. S. dołącza się do układu oddechowego pacjenta za pomocą maski, —> rurki dotchawiczej lub —> rurki tracheostomijnej.
SPIRYTUS, potoczna nazwa nadawana alkoholom:—> alkohol etylowy, —> alkohol metylowy.
SPLANCHNOLOGIA, dział -> anatomii traktujący o trzewiach, tj. narządach jamy brzusznej i klatki piersiowej.
SPLĄTANIE, amencja, zamęt, najcięższa odmiana ? zaburzeń przytomności i świadomości, przebiegających zazwyczaj z silnym pobudzeniem psychoruchowym. S. występuje często w ciężkich zaburzeniach wywołanych zatruciem, zakażeniem bądź poważną chorobą somatyczną. B. często towarzyszy stanom przedagonalnym.
SPLENEKTOMIA, operacyjne usunięcie śledziony. Bezwzględnym wskazaniem do s. są: samoistne lub pourazowe pęknięcie śledziony, skręcenie jej szypuły oraz torbiele i nowotwory. Poza tym s. stosuje się w leczeniu niektórych chorób krwi:
dziedzicznej sferocytozy, niektórych przypadków niedokrwistości hemoli-tycznej nabytej oraz małopłytkowości samoistnej.
SPLENOMEGALIA, powiększenie śledziony; przyczyną mogą być zapalenia śledziony (m.in. ropnie śledziony) lub ogólne przewlekle stany zapalne (zapalenie wsierdzia, gruźlica, zimnica, gościec stawowy), zaburzenia w krążeniu (zastój), choroby krwi (czerwienica, trombocytopenia, niedokrwistość hemolityczna), choroby nowotworowe (białaczki, szpiczak, mię-sak limfatyczny, erytroblastozy, ziarnica złośliwa), choroby spichrzeniowe i in. Następstwem s. jest przede wszystkim zahamowanie czynności szpiku (śledziona działa na drodze hormonalnej hamująco na szpik), niezależnie od tego, że śledziona bierze udział w niszczeniu erytrocytów. W zespole objawów, będących następstwem powiększenia śledziony, zw. hipersplenią, występuje przede wszystkim cytopenia, tzn. zmniejszenie liczby krwinek we krwi obwodowej, z charakterystycznymi objawami klinicznymi.
SPLENOPORTOGRAFIA, radiologiczne badanie kontrastowe układu krążenia wrotnego (—> krążenie krwi), polegające na przezskómym nakłuciu śledziony, zmierzeniu ciśnienia śródśledzionowego, wstrzyknięciu wodnego —> środka cieniującego i wykonaniu seryjnej dokumentacji zdjęciowej. Zdjęcia uwidaczniają żyłę śledzionową, żyłę wrotną z jej rozgałęzieniami wewnątrzwątrobowymi oraz fazę miąższową wątroby w postaci zacienienia całej wątroby. S. znajduje zastosowanie w rozpoznawaniu miejsca niedrożności układu wrotnego (przed, wewnątrz i ponad wątrobą), w różnicowaniu pierwotnego i wtórnego powiększenia śledziony, w nowotworach, torbielach i ropniach wątroby, w nowotworach i zapaleniach trzustki z klin. objawami —> nadciśnienia w żyle wrotnej oraz w ocenie drożności zespoleń operacyjnych.
SPLOTY NACZYNIÓWKOWE, twory zlokalizowane w —> komorach mózgowych, składające się z tkanki łącznej i mocno poskręcanych krwionośnych naczyń włosowatych; wyglądem swym s.n. przypominają kosmki—>-łożyska. S.n. wytwarzają —> płyn mózgowo-rdzeniowy.
SPLOTY NERWOWE, połączenia kilku nerwów w jeden wspólny pień lub w kilka pni; w s.n. nerwy biegną przez pewien odcinek razem, by następnie znowu rozdzielić się. Rozróżnia się s.n. rdzeniowe i autonomiczne. Do splotów rdzeniowych należą m.in.: l) splot szyjny, na który składają się gałęzie przednie 4 górnych nerwów szyjnych (unerwia mięśnie okolicy gnykowej, mięśnie pochyłe i przepony oraz skórę szyi); 2) splot ramienny, utworzony przez gałęzie brzuszne nerwów szyjnych V-VIII i piersiowego I. Splot ten dzieli się ostatecznie na 3 pęczki, a te na gałęzie:
długie (nerwy biegnące do mięśni i skóry kończyny górnej) i krótkie (nerwy mięśni i skóry okolicy barku);
3) splot lędźwiowy, utworzony z gałązki ostatniego nerwu piersiowego i 4 gałązek brzusznych nerwów lędźwiowych; gałęzie splotu lędźwiowego unerwiają mięśnie i skórę brzucha, mięśnie prostowniki i przywodziciele uda, skórę przedniej pow. uda i pow. przyśrodkowej podudzia; 4) splot krzyżowy, składający się z gałęzi brzusznej V nerwu lędźwiowego, wszystkich 5 nerwów krzyżowych i z nerwu guzicznego; unerwia mięśnie pośladkowe, zginacze uda, mięśnie goleni i stopy; jest to największy s.n. ustroju, dający początek potężnemu nerwowi kulszowemu, którego odgałęzienia dochodzą aż do podeszwy.
Z ważniejszych s.n. autonomicznych współczulnych i przywspółczulnych należy wymienić: l) splot sercowy, zawierający 3 gałązki od pnia współczulnego i od nerwu błędnego (przywspółczulnego), przy czym pierwsze działają jako nerwy przyspieszające, a drugie—zwalniające czynność serca; 2) splot t rzewny, zw. ze względu na jego wielkość i znaczenie „mózgiem brzusznym", a z uwagi na odgałęzienia biegnące promienisto we wszystkich kierunkach — splotem słonecznym; tworzą go odgałęzienia obwodowe odcinka brzusznego pnia współczulnego; zapewnia on unerwienie trzew jamy brzusznej za pomocą:
włókien zwężających naczynia, włókien mięśni gładkich, włókien gruczołów wydzielniczych, włókien czuciowych trzewnych.
SPODZIECTWO, wada rozwojowa —»prącia, które jest skrócone i skrzywione w stronę brzuszną. Ujście —> cewki moczowej znajduje się w różnych odcinkach prącia, a nawet na kroczu (w tym przypadku moszna jest rozszczepiona i przybiera wygląd większych warg sromowych — objaw zbliżony do obojnactwa). Po stronie brzusznej prącia brak napletka. Leczenie chirurgiczne, wieloetapowe, polega na wydłużeniu i wyprostowaniu prącia oraz uzupełnieniu brakującego odcinka cewki moczowej.
SPOJENIE ŁONOWE, miejsce połączenia dwóch kości łonowych w przedniej dolnej części—> miednicy;
obie kości łączą się za pośrednictwem krążka międzyłonowego, zbudowanego z chrząstki włóknistej.
SPOJÓWKA, błona śluzowa pokrywająca pow. wewn. powiek i przechodząca na —> twardówkę gałki ocznej. Miejsce przejścia spojówki powiek na spojówkę gałki ocznej nazywa się sklepieniem spojówki (górnym i dolnym). Wyłożona spojówką przestrzeń między powiekami i gałką oczną nosi nazwę worka spojówkowego.
Choroby. Zapalenia s. mają przebieg ostry, podostry i przewlekły. Przyczyną tych chorób są zakażenia gronkowcami, paciorkowcami, pneumokokami, pałeczkami i in. bakteriami, wirusami grypy, odry, różyczki, ospy wietrznej i epidemicznego zapalenia spojówek i —> rogówki. Ponadto przyczyną zapaleń mogą być ciała obce drażniące mechanicznie, chem., działanie energii promienistej oraz uczulenia. Z chorób nowotworowych w s. występują: skórzaki, skórzako-tłuszczaki, znamiona barwnikowe, naczyniaki, a niekiedy złośliwe czemiaki i raki. Zob. też jaglica.
SPOŁECZNE POTRZEBY, właściwie rozeznane, jakościowe i ilościowe zapotrzebowania określonego rejonu lub środowiska na świadczenia pomocy społ. Rozeznanie s.p. pozwala na opracowanie kompleksowych planów zaspokajania i określenia potrzeb poszczególnych osób, rodzin, a następnie całej gminy, województwa, kraju. Rozwój ubezpieczeń społecznych i zwiększający się zakres ich zasięgu, zapewnienie wszystkim możliwości pracy, zwiększanie rent i emerytur, ochrona zdrowia i pracy, możność kształcenia się itp. zmieniły profil s.p.; na plan pierwszy wysunęły się funkcje organizatorskie i usługowe (organizowanie różnorodnych form pomocy i usług dla ludzi starych);
muszą być również uwzględnione takie problemy, jak zagospodarowanie wolnego czasu, poczucie wartości i przydatności społ., utrzymywanie kontaktów z ludźmi, więzi rodzinnej itp. Poza jedzeniem i dachem nad głową należy zapewnić możność korzystania z klubów, utrzymywanie kontaktów z zakładami pracy, udział w życiu społ., poczucie stabilizacji, bezpieczeństwa oraz perspektyw. Ta wyższa jakość zabezpieczenia s.p. jest cechą współczesnej opieki społecznej.
SPOŁECZNOŚĆ LECZNICZA, społeczność terapeutyczna, zbiór osób, najczęściej wszystkich członków personelu i wszystkich pacjentów znajdujących się na danym oddziale (psychiatrycznym lub innym), podejmujących wspólny świadomy wysiłek, w celu wykorzystania wszystkich potencjalnych możliwości personelu i pacjentów dla uzyskania maksymalnych psychol. efektów terapeutycznych. Gł. czynnikiem oddziałującym leczniczo w s.l. jest atmosfera panująca na danym oddziale, zakładająca demokratyzację stosunków międzyludzkich, współodpowiedzialność personelu i pacjentów za przebieg terapii, znaczny poziom szczerości i otwartości między wszystkimi członkami tego zespołu. S.l. może być uważana za formę przejściową między zwykłymi formalnymi stosunkami międzyludzkimi, panującymi w instytucjach wszelkiego typu, a atmosferą panującą w grupach terapeutycznych. S.l. uważana jest obecnie za pierwszy krok w kierunku socjol. modelu —> psychiatrii.
SPOŁECZNOŚĆ TERAPEUTYCZNA —> społeczność lecznicza.
SPOROCYSTA, stadium rozwojowe ? przywr.
SPOROTRYCHOZA, rzadka grzybica skóry i tkanki podskórnej, wywołana przez grzyb Sporotrichiwn, żyjący w glebie. Charakteryzuje się powstawaniem twardego, niebolesnego guzka, który następnie rozmięka ulegając owrzodzeniu; może przechodzić na tkanki głębsze, przypominając gruźlicę rozpływną; szerzy się drogami chłonnymi. Zmiany mogą być również umiejscawiane na błonach śluzowych jamy ustnej i gardła oraz w narządach wewn. — wątrobie, płucach, kościach. Choroba występuje gł. u rolników i ogrodników.
SPORT, całokształt różnych odmian ćwiczeń cielesnych, gier, zawodów i rozrywek, których celem jest wyrobienie zręczności i siły, podniesienie ogólnej sprawności. Uprawianie s. łączy się zawsze z rozmaitymi formami współzawodnictwa, zmusza do podporządkowania się pewnym ogólnym zasadom s. i szczegółowym regułom poszczególnych dyscyplin sportowych, wywierając tym samym b. korzystny wpływ wychowawczy. Uczy zdyscyplinowania systematyczności, solidarności w grupie, zasad „czystej gry" (fair play). Te walory s. spowodowały, że został on wprowadzony jako stały składnik lekcji wychowania fiz. w szkołach. S. w postaci dozorowanych i odpowiednio dobranych zabaw ruchowych, gier sportowych, uprawiania wybranych dyscyplin s. znalazł szerokie zastosowanie w kinezyterapii. S. zwykło się dzielić na kwalifikowany (amatorski i zawodowy) i rekreacyjny. S. rekreacyjny jest jedną z form wypoczynku czynnego. Może mieć charakter indywidualny (np. „bieg po zdrowie") lub zespołowy (gry zespołowe, zabawy ruchowe). Ma on na celu spowodowanie odprężenia po pracy, wywarcie korzystnego wpływu na stan psych., utrzymanie fiz. sprawności ustroju i przedłużenie aktywności człowieka w wiek pozaemerytalny. Regularny i właściwie dawkowany wysiłek fiz. wpływa korzystnie na układ krążenia i oddechowy. S. rekreacyjny polega na uprawianiu dyscyplin s., gier, gimnastyki itp. dostosowanych do wieku, stanu zdrowia i możliwości w czasie wolnym od pracy.
SPORYSZ, Ergot, przetrwalnik buławinki czerwonej, grzyba pasożytującego na zbożach, gł życie. Zawiera wiele substancji czynnych, m.in. ? ergosterol i —> alkaloidy mające w cząsteczce kwas lizergowy; wśród nich wyróżnia się związki: wielkocząsteczkowe, zw. polipeptydowymi (.? ergotamina) i małocząsteczkowe, zw. amidowymi (—> ergometryna). Przetwory s. od dawna używane były w terapii do hamowania krwawień macicy. W leczeniu nadciśnienia stosowane są również dwuhydropochodne alkaloidów s. (? dwuhydroergotoksyna). W zatruciach s. występują wymioty, bóle brzucha, biegunka, zawroty i bóle głowy, zaburzenia czucia, zaburzenia widzenia, drgawki, duszność, porażenie oddechu. W zatruciach przewlekłych rozwijają się zmiany zgorzelinowe oraz zmiany neurol. w postaci drgawek, bolesnych przykurczów kończyn, zaburzenia czucia. W ostrym zatruciu s. stosuje się płukanie żołądka, a następnie w zależności od objawów leki przeciwdrgawkowe, przeciwbólowe, rozszerzające naczynia krwionośne i inne.
SPOSÓB ŻYWIENIA, dobór produktów i ich ilości stosowane w codziennym wyżywieniu osób pojedynczych, rodzin i grup żywionych zbiorowo, a także rozkład posiłków i sposób przyrządzania potraw. Badania nad s.ż. pozwalają poznać przyczyny niedoborów pokarmowych i umożliwia-ją opracowanie wskazań oraz działanie w kierunku poprawy.
SPOSTRZEGANIE POZAZMYSŁOWE, SPZ, spostrzeganie bez pośrednictwa narządów zmysłowych, a więc w drodze telepatii. Pod pojęciem tym kryją się także inne zjawiska, którymi zajmuje się —> parapsychologia, jak np. zdolność jasnowidzenia, przekazywanie myśli na odległość,przewidywanie przyszłości. Pokrewnym zjawiskiem jest psychokinezja, zdolność przekazywania energii w ten sposób, że np. zgodnie z życzeniem danej osoby może nastąpić przesunięcie się przedmiotu. Oceny badań nad s.p., psychokinezja itp. są sporne.

SPOSTRZEŻENIE, apercepcja,
złożony proces poznawczy, polegający na odzwierciedleniu przez człowieka przedmiotów, zjawisk świata zewn. oraz procesów zachodzących wewnątrz jego organizmu; powstaje przez działanie na narządy zmysłowe określonych bodźców. Elementami s. są wrażenia zmysłowe; wpływ na s. mają także motywy działania, zainteresowania, czynniki społ. oddziałujące na osobowość, czynniki emocjonalne, a także aktualny stan zdrowia. S. były badane doświad., gł. w ramach psychologii postaci i —> behawioryzmu. Zaburzenia s. występują najczęściej pod postacią złudzeń zmysłowych, w chorobach psych. jako —> halucynacje.
SPOŻYCIE, ilość spożywanych poszczególnych produktów lub grup produktów przez osoby pojedyncze, rodziny lub większe grupy społ. Może dotyczyć spożycia w ciągu dnia, miesiąca, roku itp.
SPÓŁDZIELNIA LEKARSKA, spółdzielczy zakład otwartej opieki zdrowotnej (specjalistyczna przychodnia lek., przychodnia lek.-dentystyczna, pracownia diagnostyczna) organizowany w ramach Centralnego Związku Spółdzielczości Pracy jako uzupełniająca forma organizacyjna w systemie ochrony zdrowia. Celem s.l. jest szersze udostępnienie świadczeń wysoko
kwalifikowanych specjalistów, umożliwienie wolnego wyboru lekarza, stworzenie konkurencji dla prywatnej praktyki lek., umożliwienie uzyskania świadczeń po przystępnych cenach, umożliwienie lekarzom kontrolowanych dodatkowych zarobków. S.l. początkowo udzielały pomocy gł. ludności nieubezpieczonej. Z chwilą przyznania im uprawnień do wystawiania ulgowych recept dla ubezpieczonych, znaczna liczba ubezpieczonych korzysta ze świadczeń s.l. Nadzór nad działalnością   przychodni   spółdzielczej sprawuje lekarz konsultant (inspektor). Działalność s.l. opiera się na dochodach własnych. Opłaty za usługi regulowane są cennikiem zatwierdzonym przez Ministra Zdrowia i Opieki Społ. Ok. 40% dochodów przeznaczone jest na pokrywanie wydatków zakładu — ok. 60% na wynagrodzenie personelu. Nadzór administracyjno-fachowy nad s.l. sprawuje właściwy terenowo Wydz. Zdrowia i Opieki Społ. stopnia wojewódzkiego.
SPÓŁDZIELNIA ZDROWIA, spółdzielczy —» ośrodek zdrowia wiejski, zorganizowany przez Centralę Rolniczej Spółdzielni „Samopomoc Chłopska", w oparciu o jej dotacje i wkład środków finansowych oraz pracę społ. ludności wiejskiej. S.z. traktowane były na równi z zakładami społ. służby zdrowia i podlegały fachowo tym samym władzom nadzorczym. W związku z objęciem ludności wiejskiej świadczeniami społ. służby zdrowia (l I 1972), istniejące s.z. zostały przejęte przez administrację terenową (l I 1973) i zaprzestano tworzenia nowych.
SPÓŁKOWANIE  ? stosunek płciowy.
SPRAWNOŚĆ FIZYCZNA,
zdolność wykonywania pracy fiz., mierzona cechami motoryczności — siłą, wytrzymałością, szybkością i zręcznością. Pojęcie podstawowe w teorii wychowania fiz. i sportu, gdzie służy jako kryterium planowania określonych obciążeń treningowych, oceny poziomu przygotowania sportowego oraz analizy skuteczności i prawidłowości wykonania zadań sportowych. Pomiar s.f. odbywa się za pomocą prób sprawnościowych; najczęściej do pomiaru wytrzymałości stosuje się bieg na 400-800 m, szybkości — bieg na 60-100 m, siły—pomiar dynamo-metryczny lub próbę podciągania na drążku.
SPRAWNOŚĆ PERCEPCYJNA, dobrze opanowana umiejętność dostrzegania dużej liczby elementów, szczegółów, cech przedmiotów lub sytuacji, porównywania ich i rozróżniania, ujmowania stosunków przestrzennych oraz dostrzegania różnic i podobieństw. S.p. warunkuje duży zakres, dokładność i szybkość spostrzegania, giętkość i łatwość łączenia spostrzeganych elementów oraz właściwe klasyfikowanie przedmiotów lub zjawisk. Jest podstawową funkcją w ocenie przystosowania do pracy na stanowisku operatora w układzie „człowiek-maszyna".
SPRAWNOŚĆ PSYCHICZNA, ogólny termin określający prawidłowe funkcjonowanie psych. człowieka w różnych warunkach i sytuacjach. Jest to taki przebieg procesów percepcyjnych, intelektualnych i psychomotorycznych, który warunkuje prawidłowe, czyli skuteczne i szybkie działanie. S.p. obniżona zostaje przez zmęczenie, wyczerpanie, stany depresji, nadmierne pobudzenie emocjonalne oraz choroby.
SPRAWNOŚĆ PSYCHOMOTORYCZNA, prawidłowość wykonywania czynności motorycznych (ruchów), uwarunkowana szybkością reakcji, precyzją ruchów docelowych i szybkim tempem ruchów. Badania s.p. prowadzone są za pomocą testów, które sprawdzają przede wszystkim koordynację wzrokowo-ruchową oraz zręczność. Do najczęściej używanych testów należą: tremorometria (wodzenie rylcem wzdłuż falistych krawędzi bez ich dotykania albo wkładanie rylca do małych otworów), oznaczanie czasu reakcji i taping (maksymalnie szybkie uderzanie kluczem telegraficznym lub ołówkiem).
SPRAWNOŚĆ UMYSŁOWA,
umiejętność szybkiego i dokładnego wykonywania czynności intelektualnych (—> myślenie, zapamiętywanie, uczenie się). Warunkuje ją spostrzegawczość, podzielność i koncentracja uwagi, trwałość pamięci, trening umysłowy oraz doświadczenie intelektualne.
SPRENGLA CHOROBA   ? wysokie ustawienie łopatki wrodzone.
SPRUE ? zespól złego wchłaniania.
SPRYSZCZENIE, objaw wtórnej alergizacji w otoczeniu jakiegoś pierwotnego ogniska choroby skórnej (rany, ropnia, przetoki itp.). Jest reakcją alergiczną skóry na produkty rozkładu białka tkankowego i toksyny bakteryjne.
SPRZĘŻENIE ZWROTNE, zależność polegająca na zwrotnym oddziaływaniu skutku określonego procesu na jego przebieg. S.z. jest ujemne, gdy skutek przeciwdziała przyczynie. W organizmach żywych s.z. ujemne stanowi podstawowy mechanizm —> regulacji. S.z. ujemne umożliwia stabilizację różnych procesów lub wartości parametrów fizjol., umożliwia zatem utrzymywanie —» homeostazy. Modelem s.z. ujemnego są wszelkie reakcje odruchowe, np. rozciągnięcie mięśnia wywołuje odruchowy skurcz tego mięśnia oraz hamowanie aktywności neuronów mięśnia antagonistycznego — reakcja przeciwdziała przyczynie, która ją wywołała; pobudzanie reakcji oddawania lub wytwarzania ciepła jest odpowiedzią na wzrost albo obniżenie temp. ciała. W układzie wydzielania wewn. s.z. ujemnym jest np. hamowanie przez ? kortyzol wydzielania —>-adrenokortykotropiny, która stymuluje syntezę kortyzolu. Tempo wielu reakcji chem. regulowane jest przez ujemne s.z. — zwiększenie ilości produktu reakcji hamuje przebieg reakcji. S.z. dodatnie występuje wówczas, gdy skutek jakiegoś zjawiska nie hamuje, ale podtrzymuje proces, powodując dalsze narastanie skutków. S.z. dodatnie występuje w przebiegu reakcji autokatalitycznych, w których produkty reakcji przyspieszają bieg reakcji, np. podczas ? krzepnięcia krwi. S.z. dodatnie wy-występuje często w warukach patol., np. utrata dużej ilości krwi powoduje obniżenie ciśnienia krwi i jej przepływu przez tkanki, zmniejsza się również wypełnianie serca krwią i przepływ w naczyniach wieńcowych, w efekcie czynność serca ulega osłabieniu, co prowadzi do dalszego spadku ciśnienia krwi, a następnie dalszego osłabienia pracy serca itd. Jeśli utrata krwi jest niezbyt duża (nie przekroczy zakresu regulacji), s.z. ujemne działające w mechanizmie —> regulacji ciśnienia krwi tętniczego prowadzi do wyrównania ciśnienia.
SPRZĘŻNA, linia łącząca pewne umowne punkty miednicy kostnej kobiety. Porównanie wymiarów miednicy badanej z wymiarami miednicy prawidłowej pozwala ocenić szansę odbycia porodu siłami natury. Rozróżnia się 3 s.: prawdziwą, przekątną i zewnętrzną. Wszystkie one informują o wymiarach wchodu do miednicy małej. S. prawdziwa jest to odległość między wewnętrzną powierzchnią spojenia łonowego a wzgórkiem kości krzyżowej; odległość ta wynosi 11 cm. S. przekątna jest to odległość między dolnym brzegiem spojenia łonowego a wzgórkiem kości krzyżowej; wynosi 12,5 cm. S. zewnętrzna jest to odległość między górnym brzegiem spojenia łonowego a wyrostkiem kolczystym V kręgu lędźwiowego; wynosi 20 cm i jest o ok. 10 cm większa niż s. prawdziwa. S. mierzy się —> miednicomierzem.
SREBRO KOLOIDOWE, kolargol, środek przeciwbakteryjny i ściągający, stosowany zewnętrznie w stanach zapalnych błon śluzowych (worka spojówkowego, cewki moczowej i pęcherza moczowego).
SREBRZAK ? rakowiak.
SREBRZYCA,    szaroniebieskie (łupkowe) zabarwienie powłok ciała, wskutek odkładania się w skórze cząsteczek metalicznego srebra, w następstwie długotrwałego zażywania soli srebrowych (np. pigułek z roztworem azotanu srebrowego).
SROM, zewn. żeński narząd płciowy obejmujący wzgórek łonowy, wargi sromowe większe i mniejsze oraz przedsionek pochwy. Wzgórek łonowy znajdujący się na wysokości spojenia łonowego jest poduszeczką tłuszczową, na górnym brzegu owłosioną. W obrębie wzgórka łonowego łączą się ze sobą obie wargi sromowe większe, pokryte włosami; ograniczają one szparę s. Wargi sromowe mniejsze ograniczają przedsionek pochwowy, gdzie znajduje się łechtaczka, ujście cewki moczowej, wejście do pochwy oraz gruczoły przedsionkowe mniejsze i większe (—» gruczoły Bartholina).
Choroby. Zapalenie s. powstaje często w następstwie urazów mechanicznych, onanizmu, maceracji skóry s. spowodowanej brakiem higieny, przeniesieniem na s. flory bakteryjnej okolicy odbytu itp.; objawia się ono świądem, bólem, obrzękiem oraz zaczerwienieniem, przechodzącym czasem na uda, zapalenie s. może przebiegać ostro lub przewlekle; leczenie ostrego stanu zapalnego polega na leżeniu, stosowaniu okładów i chłodnych nasiadówek z rumianku, zaniechaniu podmywania się wodą z mydłem. Czyraczność s., wywołana zakażeniem torebek włosowych s., występuje często w ciąży i cukrzycy; w leczeniu stosuje się antybiotyki, szczepionki, czasem napromienianie rentgenowskie;
duże czyraki nacina się. Opryszczka s. charakteryzuje się powstaniem na skórze s. pęcherzyków wypełnionych początkowo przezroczystym, później mętnym płynem; pęcherzyki po 2-3 dniach pękają i tworzą bolesne owrzodzenia; przyczyna opryszczki s. nie jest znana; leczenie objawowe: zasypki i maść cynkowa na owrzodzenia. Zob. też: kłykciny kończyste, marskość sromu, świąd sromu.
SSAK, aspirator, aparat służący do odsysania płynów i krwi z jam lub narządów ciała; używany przez chirurgów i anestezjologów. Działa na zasadzie podciśnienia, wytwarzanego przez silniczki z napędem elektr. lub przez prąd wodny, porywający powietrze ze zbiornika i wytwarzający w nim ciśnienie mniejsze od atmosf.; rząd wielkości próżni może być regulowany.
SSANIE, fizjol. funkcja pobierania pokarmu przez niemowlę po urodzeniu, odruch, z którym dziecko rodzi się. Mechanizm s. piersi polega na szczelnym objęciu wargami brodawki sutkowej z otoczką, wciągnięciu jej do jamy ustnej, dociśnięciu językiem i żuchwą do podniebienia i szczęki górnej. Nacisk żuchwy na szyjkę brodawki powtarzający się rytmicznie powoduje wytryskiwanie pokarmu. Połykanie pokarmu odbywa się bez przerywania s. i oddechu, dzięki specjalnemu ułożeniu krtani u niemowląt. Złożone ruchy s. związane z karmieniem naturalnym mają zasadnicze znaczenie dla kształtowania się narządu żucia i jamy ustnej. Niemowlęta nie karmione piersią są leniwe i mniej przystosowane do przyjmowania pokarmów stałych, wymagających wysiłku gryzienia i żucia. S. jest także bodźcem do wydzielania u karmiącej —> oksytocyny, która powoduje skurcze komórek mięśniowych otaczających pęcherzyki gruczołu mlecznego i przesunięcie mleka do przewodów mlecznych, skąd może być wyssane. Odruch s. zanika stopniowo wraz z postępującym rozwojem dziecka. Zob. też laktacja.
SSANIE PALCA, niekorzystny nawyk występujący u wielu dzieci od wczesnego okresu życia. S.p. działa uspokajająco u dzieci głodnych i przed snem. Do 2 r. życia s.p. nie musi być objawem głębszych zaburzeń. U dzieci starszych bywa wyrazem nudy lub reakcji nerwicowej. Utrzymywanie się tego nawyku może prowadzić do wad zgryzu (—»wady narządu żucia). Ostre zakazy i kary są zwykle nieskuteczne. Leczenie powinno polegać na usunięciu przyczyny i sytuacji nerwico-rodnych. Jeżeli nawyk s.p. trwa dłużej niż do 5-6 r. życia, dziecko należy poddać badaniu psychologicznemu.
STABILIZATORY KRWI, środki zapobiegające krzepnięciu krwi, używane do —> konserwowania krwi. W większości krajów stosuje się płyn konserwujący ACD (acid-citrate-dex--trose), składający się z trójsodowego cytrynianu kwasu cytrynowego, glukozy i wody destylowanej. Rzadziej jako s.k. stosuje się heparynę i sól sodową kwasu etylenodwuaminocztero-octowego, przy pobieraniu krwi do specjalnych celów.
STACJA KRWIODAWSTWA, odpowiednio zorganizowany i wyposażony zakład społ. służby zdrowia, stanowiący gł. ogniwo służby krwi
odpowiedzialne za właściwą organizację krwiodawstwa, zaopatrzenie w krew i gospodarkę krwią na terenie swego rejonu. S.k. jest samodzielną jednostką organizacyjną i budżetową podległą administracyjnie Wydziałowi Zdrowia i Opieki Społ. Urzędu Wojewódzkiego, fachowo Instytutowi Hematologii. Podlegają jej pod względem fachowym wszystkie punkty krwiodawstwa rejonu. S.k. organizowane są w miastach wojewódzkich i większych ośrodkach przemysłowych. Gł. zadania s.k. to: l) pobieranie krwi od krwiodawców, ewidencja i werbunek krwiodawców oraz opieka nad nimi;
2) konserwacja krwi i produkcja preparatów krwiopochodnych (krew zagęszczona, osocze płynne, osocze suche, surowice testowe, surowice anty--Rh, masa leukocytarna itp.); 3) gospodarka krwią i jej przetworami (m.in. zaopatrywanie zakładów leczniczych w krew w ciągu całej doby); 4) sprawowanie fachowego nadzoru nad zakładami służby zdrowia w zakresie przechowywania i stosowania krwi i preparatów krwiopochodnych; 5) popularyzacja krwiodawstwa i szkolenie personelu służby zdrowia; 6) współpraca z PCK i organizacjami społ. Poza podstawowym zakresem zadań, s.k. produkują znaczne ilości płynów infuzyjnych dla potrzeb szpitali oraz organizują zbieranie krwi łożyskowej na oddziałach położniczych i po spreparowaniu jej przekazują surowicę do produkcji gammaglobuliny (w Wytwórni Surowic i Szczepionek).
STACJA POGOTOWIA RATUNKOWEGO, zakład społ. służby zdrowia, którego podstawowym zadaniem jest udzielanie szybkiej pomocy doraźnej zarówno na miejscu, jak i na określonym terenie. Wykonywanie tych zadań umożliwiają: odpowiednia organizacja stacji i jej pracy, warunki lokalowe, wyposażenie (m.in. w środki transportu sanitarnego i łączności), odpowiednio wyszkolony personel. S.p.r. dzielą się na wojewódzkie i miejskie. W miastach mogą też istnieć dzielnicowe filie s.p.r. Typowymi elementami s.p.r. są: biuro wezwań, ambulatorium, zespoły wyjazdowe (reanimacyjne, wypadkowe, chorobowe, przewozowe), apteka, pomieszczenia wypoczynkowe dla personelu. Przy większych s.p.r. organizowane są sale lub oddziały czasowej hospitalizacji.
STACJA SANITARNO-EPIDEMIOLOGICZNA, społ. zakład służby zdrowia, stanowiący aparat pracy właściwego inspektora sanitarnego, organizujący i wykonujący zadania przypisane mu dekretem o Państwowej Inspekcji Sanitarnej. Zob. też: normy sanitarne, Państwowa Inspekcja Sanitarna, Portowa Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna. Państwowy Zakład Higieny, służba sanitarno-epidemiologiczna.
STAN NIETRZEŹWOŚCI, pojawienie się pod wpływem alkoholu zaburzeń psychomotorycznych, np. przedłużenie czasu reakcji prostych i złożonych (wzrokowej, słuchowej), zaburzeń akomodacji wzroku, zmniejszenia koncentracji i podzielności uwagi, nieprawidłowej oceny sytuacji drogowej itd. Zaburzenia te nasilają się wraz ze wzrostem zawartości alkoholu we krwi. Przyjmuje się, że s.n. odpowiada stężeniom alkoholu w krwi przekraczającym 0,5"/oo. Wg przepisów kodeksu karnego (art. 43, 145, 146, 147) s.n. jest okolicznością obciążającą, w szczególności w tzw. przestępstwach drogowych. Zob. też: stan wskazujący na użycie alkoholu.
STAN ODŻYWIENIA, aspekty cech funkcjonalnych, strukturalnych i biochem. organizmu człowieka, które zależą od jakości i sposobu żywienia. Badania nad s.o. są najczęściej prowadzone równolegle z badaniami sposobu żywienia.
STAN PADACZKOWY ? padaczka.
STAN PODGORĄCZKOWY, podwyższenie ciepłoty ciała w granicach 37,2-37,8°C; może być spowodowany działaniem takich samych czynników, jakie wywołują gorączkę, może być też wyłącznie wyrazem tzw. nadcieplności. S.p. występują w różnych stanach żak., zwłaszcza o przebiegu podostrym lub przewlekłym (gruźlica, ogniska zakażenia bakteryjnego, np. okołozębowe, w migdałkach, wyrostku robaczkowym, przydatkach i in.), w nadczynności tarczycy, w nowotworach złośliwych, w procesach uczuleniowych i in. S.p. mogą też występować u osób wyniszczonych i u starców, a również w ciężkich chorobach żak. przebiegających zazwyczaj z wysoką gorączką. S.p. jako wyraz nadcieplności jest zaburzeniem   regulacji ciepłoty ciała na tle neurowegetatywnym. Występuje on zazwyczaj u dzieci i u ludzi młodych, zwłaszcza kobiet, bez uchwytnych objawów chorobowych, a nawet bez złego samopoczucia. Często utrzymuje się przez wiele lat i może samoistnie ustąpić.
STAN PRZEDRAKOWY, taka klin. ujawniona zmiana, w której rak rozwija się częściej aniżeli w innych przypadkach, np.? rogowacenie starcze w skórze, —> mastopatia sutka, —> rogowacenie białe w śluzówkach itp. Stan taki może trwać latami i nie zawsze dochodzi do jego przemiany nowotworowej; po latach może też przejść w —>-raka przedinwazyjnego. Ze względów profilaktycznych dąży się do wczesnego wykrywania i leczenia stanów przedrakowych.
STAN WSKAZUJĄCY NA UŻYCIE ALKOHOLU, pojęcie wprowadzone przez przepisy ruchu drogowego, które zabraniają prowadzenia pojazdów w s.w. na u.a. W medycynie sądowej przyjmuje się, że w tym stanie działanie alkoholu ma charakter ograniczony, bez wyraźnych zaburzeń psychomotorycznych, a stężenie alkoholu w krwi mieści się w granicach
0,2-0,5 %.
STAPEDIOLIZA ? mobilizacja strzemiączka.
STAPHYLOCOCCUS ? gronkowce.
STARCZOWZROCZNOŚĆ, prezbiopia, wzmagające się z wiekiem trudności widzenia z bliska, powstające wskutek twardnienia soczewki i zmniejszania się —> nastawności oka. Do pracy nieodzowne jest ostre widzenie przedmiotów odległych o 30-40 cm, ok. 45 r. życia u osób o uprzednio prawidłowym widzeniu odległość taka staje się zbyt mała. Konieczna jest zatem korekcja za pomocą skupiających soczewek w okularach, okresowo dostosowywanych do zmniejszającej się zdolności nastawczej oczu. Przy krótkowzroczności zmniejsza się odpowiednio siłę okularów przeznaczonych do patrzenia w dal.
STARZENIE SIĘ, naturalny proces zmniejszania się biol. aktywności organizmu wraz z wiekiem. Istotą s.s. jest zmniejszenie zdolności samoodnawiania się tkanek i zdolności adaptacyjnych ustroju. Przyczyna s.s. ustroju nie jest dotychczas dokładnie poznana. Ważną rolę w procesie s.s. odgrywa czynnik genet., który m.in. warunkuje długość życia. Wyznacznikiem długości życia jest ograniczony czas aktywności i przeżywania komórek, które nie mają zdolności dzielenia się, np. komórek nerw. W procesie s.s. działają następujące mechanizmy: l) utrata lub uszkodzenia komórek nie rozmnażających się, 2) zmiany właściwości komórek rozmnażających się, osłabiające ich właściwości biol., 3) zmiany w strukturze pozakomórkowych składników ciała, np. zmiany właściwości kolagenu wskutek s.s. koloidów. Proces s.s. związany jest ze zmianami w funkcjonowaniu układów regulacyjnych, zwłaszcza nerw. i hormonalnego. W starszym wieku zmniejsza się aktywność wydzielnicza przysadki mózgowej i innych gruczołów wydzielania wewn. Istotne znaczenie ma zmniejszenie w starszym wieku wydzielania —> somatotropiny, stymulującej syntezę białka i aktywność podziałową komórek, ponadto hormonów tarczycy, pobudzających przemianę materii i hormonów kory nadnerczy, odgrywających istotną rolę w procesach adaptacyjnych, oraz hormonów płciowych. Szybkość s.s. zależy także od czynników zewn., przyspieszają s.s.:
choroby, urazy, niewłaściwe odżywianie się, działanie promieniowania jonizującego, brak ruchu itp. Czynnikiem hamującym tempo procesu s.s. jest aktywny tryb życia (aktywność fiz. i umysłowa).
STATYSTYCZNA METODA, jeden ze sposobów statystycznego badania częściowego, pozwalający uogólnić wnioski na całość badanej zbiorowości. Ponieważ w badaniu statystycznym dużych zbiorowości i zjawisk masowych b. rzadko lub wcale nie można przeprowadzić badania wyczerpującego, trzeba ograniczyć się do badań częściowych. Badanie częściowe, mimo że dotyczy części danej zbiorowości, musi być przeprowadzone metodą pozwalającą w danej sytuacji na możliwie najmniejszy błąd w uogólnieniu wniosków na całą zbiorowość. Badania takie można więc przeprowadzić metodą ankietową, polegającą na rozesłaniu do pewnej liczby osób (np. pacjentów) czy instytucji odpowiednio opracowanego kwestionariusza z konkretnymi pytaniami. Mankamentem jest tu niepewny procent odpowiedzi. Stosowana jest także metoda monograficzna, polegająca na dokładnym zbadaniu i szczegółowym opisie fragmentu całości zagadnienia. Jest ona często stosowana w badaniach klin. i dotyczy np. opisu poszczególnych przypadków chorobowych. Często stosowana metoda reprezentacyjna polega na losowym wyborze jednostek z badanej zbiorowości i dokładnym ich zbadaniu. Opiera się ona na teorii prawdopodobieństwa i prawach wielkich liczb. Zasadniczą sprawą jest tutaj wielkość i reprezentatywność pobranej do badania „próby" i optymalny dla danej sytuacji system losowania.
STAW BIODROWY, CHOROBY, u dzieci najczęściej w grę wchodzi ? dysplazja stawów biodrowych (zwichnięcie wrodzone stawów biodrowych), —> Perthesa choroba oraz —> idiopatyczne złuszczenie głowy kości udowej. U dorosłych na pierwszy plan wysuwają się zmiany zwyrodnieniowo-zniekształcające. Złamania w obrębie s.b. są typowe dla wieku starczego, powstają w następstwie zrzeszotnienia kości (—> osteoporoza). Złamania te u osób młodych i w sile wieku są z reguły następstwem silnych urazów. Zapalenia s.b. są najczęściej wywoływane przez bakterie ropotwórcze oraz prątki gruźlicy.
STAW CEPOWY, staw wykazujący nadmierny zakres ruchów, przekraczający granice ńzjol., powstaje wskutek zniszczenia aparatu więzadłowego, utrzymującego staw we właściwej pozycji. Największe zaburzenie funkcji powoduje s.c. w obrębie kończyny dolnej, gdyż oparcie ciężaru ciała na kończynie jest niemożliwe albo utrudnione.
STAWONOGI (.Arthropoda), typ bezkręgowców o charakterystycznej budowie segmentalnej ciała, w której odróżnia się 3 odcinki: głowę, tułów i odwłok. S. są najbogatszym w gatunki typem zwierząt. W typie s. znajdują się: skorupiaki, pajęczaki oraz wije i owady. S. są b. ważnymi z punktu widzenia medycyny żywicielami pośrednimi i przenosicielami licznych chorób żak. i pasożytniczych.
STAW RZEKOMY, ciężkie powikłanie złamania kości w postaci trwałego braku zrostu między odłamami kostnymi, zdarzające się w przebiegu zakażenia tkanki kostnej w miejscu złamania lub braku unaczynienia odłamów. Obraz rentg. charakteryzuje się zachowaniem szczeliny złamania, sklerotyzacją brzegów odłamów kostnych z zarośnięciem jam szpikowych w pobliżu miejsca złamania oraz zaokrągleniem i doszlifowaniem końców odłamów. Leczenie tylko operacyjne, ponieważ istniejący trwały brak zrostu upośledza czynność kończyny, a w przypadku kończyny dolnej czyni ją właściwie bezużyteczną.
STAW RZEKOMY WRODZONY, brak ciągłości kości na granicy środkowej i dolnej 1/3 piszczeli, w miejscu największego łukowatego wygięcia kości ku przodowi. Patol. ruch w rz.s.w. pozbawia kończynę stabilności i uniemożliwia chodzenie. Po okresie przygotowania w aparatach ortopedycznych, konieczne jest leczenie operacyjne.
STAWY, ruchome połączenia kości;
składają się z pokrytych chrząstką pow. stawowych, —> torebki stawowej otaczającej cały staw, jamy stawowej i mazi stawowej. W zależności od zakresu wykonywanych ruchów, wyróżnia się s.:
jednoosiowe (np. s. paliczków palców), dwuosiowe (np. s. nadgarstka), wieloosiowe (np. s. barkowy). S. jednoosiowy (zawiasowy) ma główkę kształtu bloczka, który jest rynienką kierunkową. Panewka stawowa jest negatywem" główki. S. jednoosiowy pozwala na ruchy w jednej płaszczyźnie ustawionej pod kątem prostym do osi stawu, a mianowicie na zginanie i prostowanie. Do s. jednoosiowych należy również s. obrotowy, w którym wykonywane są ruchy obrotowe. S. dwuosiowy ma główkę eliptyczną, a panewka stawowa jest odpowiednio wklęsła. Staw ten ma 2 główne osie, w stosunku do których ruchy odbywają się w 2 prostopadłych do siebie płaszczyznach. Przykładem tego stawu jest staw promieniowo-nadgarstkowy, w którym odbywa się zginanie dłoniowe i grzbietowe oraz przywodzenie i odwodzenie. S. wieloosiowy ma główkę stanowiącą odcinek kuli, której odpowiada wklęsła panewka (np. s. barkowy). Ruchy w tym stawie mogą się odbywać w stosunku do nieskończonej ilości osi;
z liczby tej można wyróżnić 3 główne osie w 3 kierunkach przestrzeni. W stosunku do osi ustawionej poprzecznie zachodzą ruchy zginania i prostowania, w stosunku do osi prostopadłej do kości tworzących staw — ruchy przywodzenia i odwodzenia, a do osi podłużnej — ruchy obrotowe, nawracania i odwracania. Stawy są na zewnątrz wzmocnione silnymi więzadłami, które — obok kształtu części kostnych oraz siły i rozmieszczenia mięśni związanych z danym stawem — stanowią tzw. zabezpieczenie stawu, decydujące o zakresie jego ruchów i zwartości.
Choroby. Objawy ze strony s. występują w wielu chorobach o różnej etiologii. Zazwyczaj dzieli się je na choroby i zaburzenia uznawane za reumatyczne oraz niereumatyczne. Wśród chorób reumatycznych (—> reumatyzm) najczęściej występuje choroba reumatyczna, gościec przewlekły postępujący oraz choroba zwyrodnieniowa stawów. Zapalenia stawów mogą być też wywołane swoistym zakażeniem: gruźlicą, kiłą, brucelozą, grzybami, rzeżączką. Do niereumatycznych chorób stawowych należą: pourazowa—>-artropatia, zmiany stawowe w kolagenozach, w chorobach alergicznych (w —>-posurowiczej chorobie, plamicach, rumieniu wielopostaciowym), zaburzeniach metabolicznych (—> dna), zaburzeniach wydzielania gruczołów dokrewnych (—> akromegalia, nadczynność przytarczyc, obrzęk śluzowaty, osteoporoza starcza), w —» hemofilii (artropatia hemofilowa), chorobach płuc (osteoartropatia płucna przerostowa), w chorobach układu nerw. (artropatia) oraz nowotwory tkanek stawowych i okołostawowych.
Zapalenie ropne s., ostro i szybko przebiegający proces zapalny, spowodowany zakażeniem bakteryjnym. Do zakażenia s. dochodzi z reguły na drodze krwionośnej z innych ognisk zapalnych w organizmie. Najczęściej zajęciu ulegają s.: biodrowy, kolanowy, łokciowy i barkowy. Choroba dotyczy gl. niemowląt i małych dzieci i w ciągu kilku dni doprowadza do daleko posuniętego zniszczenia s. i uformowania ropnia, który następnie przebija się przez skórę. Objawami choroby są wysoka temp. ciała, złe samopoczucie, silne bóle zajętego s., które powodują ograniczenie ruchomości kończyny oraz jej przymusowe ustawienie. Skóra nad zajętym s. jest obrzęknięta i napięta, zaczerwieniona i żywo bolesna. Leczenie polega na unieruchomieniu chorej kończyny w opatrunku gipsowym, chir. odbarczeniu s. i stosowaniu odpowiednich antybiotyków.
Zmiany zniekształcające samoistne s. są następstwem ńzjol. zużycia się s., przy czym czas ich wystąpienia i rozległość zależą od właściwości indywidualnych. Najczęściej zmiany te dotyczą s. kończyn dolnych, z racji dźwigania ciężaru ciała. Objawy i leczenie—> zniekształcające zapalenie stawów.
Zmiany zniekształcające wtórne; przyczyną ich są procesy chorobowe toczące się w sąsiedztwie s. lub gdziekolwiek w organizmie. Procesy te bezpośrednio wpływają na statykę s. lub doprowadzają do zmian w obrębie tkanek tworzących s. Mogą to być:
urazy, zapalenie s., choroby końców stawowych kości, wrodzone braki i ubytki s., zmiany nowotworowe i inne. Objawy i leczenie —» zniekształcające zapalenie stawów.
STEATOPYGIA, zwiększone nagromadzenie podściółki tłuszczowej na pośladkach, powodujące ich odstawa-
nie. Występuje u kobiet, rzadko u rasy białej, przeważnie u Murzynek, szczególnie Hotentotek.
STEDIML, doustny środek antykoncepcyjny (—> gestageny), pochodna 19-nortestosteronu, z dodatkiem norgestrelu i etynyloestradiolu. Daje znikome objawy uboczne; dzięki dobrej tolerancji stał się często stosowanym środkiem antykoncepcyjnym.
STEFAN, woda leczn., szczawa wodorowęglanowo-chlorkowo-sodowa, jodkowa o działaniu hipotonicznym, występująca w Szczawnicy. Wskazana w chorobach dróg oddechowych, dychawicy oskrzelowej i stanach uczuleniowych, układu pokarmowego, nerek i dróg moczowych, przemiany materii (cukrzyca, otyłość).
STENOCARDIA ? dusznica bolesna.
STERCZ ? gruczoł krokowy.
STEREOANESTEZJA ? czucie (zaburzenia).
STEREORADIOGRAPIA, metoda  wykonywania  stereoskopowych zdjęć rentg. dla oceny stosunków przestrzennych w badanym obiekcie. Wykonuje się 2 zdjęcia przy stałym ułożeniu chorego, przesuwając lampę rentg. w równych odleglościach w lewo i w prawo od linii środk. ciała, tak aby odległość między tymi położeniami wynosiła 6-7 cm (odległość między źrenicami człowieka). Odczytywania zdjęć dokonuje się za pomocą lornetki stereoskopowej lub specjalnego przyrządu optycznego — stereoskopu. Oglądane w ten sposób zdjęcia dają obraz przestrzenny.
STEREOTAKSJA, metoda umożliwiająca wprowadzenie do określonego
miejsca w mózgu elektrody lub innego urządzenia w celu pobudzenia albo uszkodzenia ośrodka mózgowego, znajdująca zastosowanie w badaniach na zwierzętach oraz w leczeniu niektórych chorób u ludzi. Na podstawie prawidłowości w rozmieszczeniu struktur mózgu względem niektórych punktów i płaszczyzn czaszki zostały opracowane atlasy stereotaktyczne mózgu zwierząt i człowieka oraz aparaty stereotaktyczne.
STEREOTYPIE, powtarzające się (stąd stereotypowe) zachowania bądź wypowiedzi; te ostatnie nazywa się werbigeracjami. S. występują w ? katatonii, a także w niektórych formach cięższych —> zaburzeń przytomności i świadomości.
STERINOL  ? benzalkonium. 
STERKOBILINA ? bilirubina.
 STERUNG Seweryn, ur. 1860, zm. 6 VIII 1932, pol. lekarz internista, ftyzjatra i działacz społ., jeden z pionierów zwalczania gruźlicy w Polsce;
ordynator oddziału chorób piersiowych w szpitalu im. Poznańskich w Łodzi (od 1898), także oddziału chorób wewn. (od 1908); lekarz naczelny szpitala i czł. PAU (od 1930). Zajmował się organizacją opieki nad zdrowiem robotników oraz higieną pracy, walczył o poprawę warunków bytowych i zdrowotnych najszerszych warstw ludności. Wprowadził w Polsce leczenie gruźlicy płuc—> odmą, którą stosował od 1912. S. założył pierwszą, sieć poradni przeciwgruźliczych, był inicjatorem założenia i redaktorem „Czasopisma Lekarskiego" (1899) oraz pierwszego organu poświęconego zagadnieniom gruźlicy „Gruźlica" (1909).
STEROLE, pochodne sterydów zawierające grupę —OH w cząsteczce. Biol. ważnymi s. są: cholesterol, hormony kory nadnerczy (glikokortykoidy, aldosteron) i prowitaminy D (np. ergosterol).
STEROSAN ? chlorchinaldyl.
 STEROWANIE, oddziaływanie na przebieg określonych procesów. Czynnikami sterującymi funkcje narządów, tkanek i komórek organizmu jest układ nerw. i hormonalny. W s. wewnątrzkomórkowymi procesami podstawową rolę odgrywa mechanizm genet., który zależnie od zakodowanej informacji genet. (? dziedziczenie) warunkuje syntezę białek, zwłaszcza enzymów. S. w układzie otwartym zachodzi, gdy oddziaływanie na jakiś proces odbywa się zgodnie z określonym programem, na podstawie informacji początkowej oraz informacji bieżących, nie związanych jednak bezpośrednio z przebiegiem danego procesu, np. oddziaływanie układu nerw. współczulnego na czynność serca. S. w układzie zamkniętym — gdy w oddziaływaniu na dany proces wykorzystywane są informacje dotyczące bezpośrednio danego procesu. W układzie takim występuje —» sprzężenie zwrotne, a rodzaj s. nazywa się —> regulacją, np.:—» regulacja ciepłoty ciała, regulacja poziomu glukozy we krwi, regulacja ciśnienia krwi i inne. W złożonych procesach biol. w układach otwartych mogą być sterowane elementy układów zamkniętych, np. sterowanie czynnością serca, przebiegające w układzie otwartym, stanowi element zamkniętego układu regulacji ciśnienia krwi.
STERYDY, związki organiczne pochodne steranu. Ze względu na większą rozpuszczalność w rozpuszczalnikach organicznych s. zalicza się do tłuszczowców (—> tłuszcze). S. stanowią grupę b. ważnych biol. związków o różnorodnym działaniu. Do s. należą m.in. cholesterol, hormony kory nadnerczy, hormony płciowe, kwasy żółciowe, grupa witamin D, niektóre leki działające na mięsień sercowy (np. strofantyna) oraz niektóre związki rakotwórcze (np. metylocholantreny).
STERYLIZATOR, przyrząd do niszczenia zarazków za pomocą wysokiej temp. Służy do wyjaławiania narzędzi chir., bielizny, rękawiczek, nici, opatrunków, przedmiotów gumowych i z tworzyw sztucznych. Metody: wyjaławianie przez gotowanie w wodzie w temp. 100°C, wyjaławianie w suchym powietrzu w temp. 160-'^00°C, wyjaławianie w parze wodnej nasyconej w autoklawie zwykle pod ciśnieniem 2-3 atm., w temp. 121-134°C.
STERYLIZACJA ? ubezpłodnienie.
STERYLIZACJA, wyjaławianie, proces niszczenia lub usuwania wszystkich drobnoustrojów wraz z zarodnikami, za pomocą czynników fiz. i chem. Stosowane są n; stepujące metody s.:
wyżarzanie, opalanie, suche, gorące powietrze, para wodna bieżąca i pod ciśnieniem, gotowanie, sączenie przez —» filtry bakteriologiczne, promienie nadfioletowe, ultradźwięki, środki dezynfekcyjne.
STETOSKOP, rurka z drewna, kości lub z mas plastycznych, pozwalająca na jednouszne słuchanie szmeru oddechowego, czynności serca lub
jelit. Dawniej szeroko używana, obecnie tylko w położnictwie do osłuchiwania tętna płodu przez powłoki ciała matki. Zob. też: fonendoskop, słuchawka lekarska.
STĘP, jedna z trzech części —> stopy. Składa się z kości: skokowej, piętowej łódkowatej, sześciennej i 3 kości klinowatych. Kość skokowa, która jest największą kością stopy, spoczywa na kości piętowej. Kość lódkowata leży między głową kości skokowej a kośćmi klinowatymi. Kość sześcienna leży na bocznym brzegu stopy i łączy się z kością piętową i kośćmi —> śródstopia. IV i V kości klinowate łączą się stawami z 3 pierwszymi kośćmi śródstopia.
STĘPIENIE UCZUCIOWE, objaw polegający na obniżeniu się lub zaniku reakcji emocjonalnej na podniety i sytuacje zewn. Chory może np. obojętnie przyjąć wiadomość o tragicznym wypadku w rodzinie albo też o jakimś zdarzeniu pomyślnym. Jeden z podstawowych objawów —> schizofrenii. Zob. też niedostosowanie afektu.
STĘŻENIE JONÓW WODOROWYCH -> pH.
STĘŻENIE POŚMIERTNE, zjawisko skurczu i zesztywnienia mięśni ciała, występujące w ciągu kilku godz po śmierci. Należy do tzw. pewnych znamion śmierci, pozwalających na stwierdzenie zgonu. Ma duże znaczenie w medycynie sądowej, gdyż na podstawie zachowania się s.p. po uwzględnieniu innych cech-śmierci (temp. zwłok, plamy opadowe) można ustalić czas śmierci.
STH —»-somatottopina.
STIBOFEN,  Neoantimosan,Fuadin, pochodna trójwartościowego antymonu, stosowana w leczeniu chorób tropikalnych: kalaazar (? leiszmaniozy) i bilharcjozy (—> schistosomatoza).
STILBESTROL, syntetyczny ? estrogen stosowany w zaburzeniach hormonalnych: pierwotnym braku miesiączki, opóźnionym rozwoju płciowym (nadczynność androgenna), poronieniach zagrażających i nawykowych, mlekotoku  pociążowym, dolegliwościach związanych z menopauzą; podawany w przeroście i nowotworach gruczołu krokowego.
STILLA CHOROBA, dziecięce zapalenie stawów, choroba o nieznanej przyczynie, zaliczana do chorób tkanki łącznej (—» kolagenozy). Poza postępującym, zniekształcającym zapaleniem stawów, obserwuje się powiększenie węzłów chłonnych, śledziony i wątroby, zaniki chrząstek kości, zanik mięśni szkieletowych, okresowo gorączkę. Na skórze czasem pojawiają się guzki i wysypka. Początek ch.S. jest podstępny, przebieg przewlekły, z okresowymi zaostrzeniami. Każdy nowy rzut choroby pogarsza sytuację chorego. Początek choroby przed 7 r. życia, najczęściej między 2-5 r.ż. Rozwój psych. dzieci jest prawidłowy. Badania wykazują —>- niedokrwistość, zwiększenie liczby leukocytów we krwi, wysokie OB, zmiany rentg. kości. Dziewczynki chorują trzykrotnie częściej niż chłopcy. Leczenie: aspiryna, enkorton, fizykoterapia.
STŁUCZENIE, kontuzja, uszkodzeń 'e tkanek w wyniku urazów przedmiotami tępymi. S. mogą dotyczyć tylko skóry (obrażenia najlżejsze), mogą także obejmować tkanki położone głębiej — mięśnie, nerwy, naczynia, a nawet narządy wewn. W wyniku s. dochodzi w tkankach do wylewów krwawych, które nasilają ból oraz dają typowe skórne objawy krwiaka — zasinienie. Leczenie: okłady wysychające i unieruchomienie kończyny.
STŁUCZENIE MÓZGU ? urazy czaszkowo-mózgowe.
STŁUCZENIE RDZENIA ? rdzeń kręgowy (urazy).
STŁUMIENIE, supresja, hamowanie impulsów, pragnień i motywów nieakceptowanych przez —> superego, jednakże bez usunięcia ich ze świadomości. Tym właśnie s. różni się od —> wyparcia (represji). Zob. też mechanizmy obronne psychologiczne.
STŁUSZCZENIE, zwyrodnienie tłuszczowe, gromadzenie się kropelek tłuszczu w —>cytoplazmie komórek narządów miąższowych: wątroby, nerek, mięśnia sercowego i in., a także w błonie wewn. tętnic w przebiegu miażdżycy. W zależności od mechanizmu i następstw odróżniamy 2 typy s.: właściwe zwyrodnienie tłuszczowe, zw. też s. zwyrodniającym, oraz nacieczenie tłuszczowe. S. zwyrodniające jest jedną z form obumierania komórek i polega na ujawnianiu się tłuszczu wewnątrzkomórkowego wchodzącego w skład struktury cytoplazmy, zwykle w postaci połączeń z białkami (—> lipoproteidy). Działanie różnych czynników szkodliwych (np. zatrucie fosforem) rozbija te połączenia i tłuszcz uwidacznia się w postaci drobnych kropelek. Nacieczenie tłuszczowe jest wyrazem nadmiernego gromadzenia się tłuszczu energetycznego lub stanowiącego surowiec do syntezy; jest następstwem obniżenia sprawności czynnościowej komórek, które nie są w stanie przetworzyć dostarczonego tłuszczu, np. z powodu niedotlenienia. Nacieczenie tłuszczowe spotyka się najczęściej w wątrobie. Przyczyną s. może być niedokrwienie narządu, głód, awitaminozy, zaburzenia przemiany materii na tle hormonalnym, zatrucia (alkohol, fosfor, arsen, chloroform) oraz choroby żak. (działanie jadów bakteryjnych). Następstwa s. zależą przede wszystkim od nasilenia zmian i od ich umiejscowienia. S. komórek mięśnia sercowego prowadzi do osłabienia sprawności skurczowej serca. S. wątroby wywołuje zaburzenia przemiany materii i procesów odtruwania, a wtórnie prowadzi do martwicy jej zrazików i marskości. S. nerek (nerczyca tłuszczowa) wywołuje ciężkie zaburzenia ich czynności wydzielniczych.
STOLCE NIEMOWLĄT, po wydaleniu —> smółki noworodek karmiony piersią oddaje papkowate, jasnożółte stolce 1-8 razy na dobę, które na powietrzu w wyniku utleniania bilirubiny mogą stawać się zielone. Ok. 5 dnia życia mogą wystąpić tzw. stolce przejściowe, które bez leczenia ulegają normalizacji. Zdrowe niemowlę karmione sztucznie oddaje 1-2 stolce dziennie, jasne, zbite. Barwa stolca zależy od rodzaju pokarmów. W —> biegunce infekcyjnej zwiększa się ilość i zmienia jakość stolców (liczne, wodniste, zielone, mogą być z domieszką śluzu i krwi). Wygląd stolca, jego masa, kolor, domieszki, konsystencja, zapach niejednokrotnie pozwalają rozpoznać wstępnie chorobę. Stolec zawierający
dużo mydeł wapniowych jest białoszary, zbity stolec tłuszczowy, lśniący rozpływa się w naczyniu, stolec biały nie zawiera bilirubiny. Domieszka krwi powoduje różne zabarwienie stolców, w zależności od miejsca krwawienia. Wrzód żołądka krwawiący daje stolce smoliste, uszkodzenie odbytu — żywą czerwoną krew. Stolce głodowe są brązowe, wodniste, stolce zaparte mogą przybierać postać kozich bobków; stolce obfite cuchnące występują w chorobie trzewnej i —> mukowiscydozie. Na barwę stolca mogą mieć wpływ leki, np. żelazo, a z potraw — buraki. Obserwacje dotyczące stolców mogą dostarczyć niezwykle cennych informacji lekarzowi. Badanie stolców na zawartość prawidłowych i patol. składników pasożytów, bakterii ma ogromne znaczenie w rozpoznawaniu chorób.
STOLEC, kał, wydalane z przewodu pokarmowego niestrawione i niewchłonięte składniki miazgi pokarmowej, produkty gnicia i fermentacji zachodzących w jelicie grubym, bakterie i śluzy. S. magazynowany i formowany jest w końcowym odcinku jelita grubego. Wydalanie s. w ilości ok. 135 g na dobę odbywa się przez świadomy akt —> detekcji, 1-3 razy dziennie. W skład s. wchodzi ok. 75% wody oraz składniki stałe, z których ok. 55% stanowią składniki pokarmowe: celuloza, substancje tłuszczowe i białkowe, —> barwniki żółciowe, ok. 30% — bakterie, reszta — to substancje nieorganiczne, gł. wapń i fosforany.
STOMATOLOGIA, dział medycyny klin. i teoretycznej; wiedza o rozwoju, funkcji i patologii narządu żucia
i jamy ustnej jako integralnej części organizmu. Współczesna s. powstała z połączenia 2 podstawowych działów:
dentystyki i chirurgii szczękowej. Istnieje 8 specjalności stomatologicznych:
s. ogólna, s. dziecięca (—> pedodoncja), chirurgia stomatologiczna i szczękowa, ortodoncja, protetyka stomatologiczna, s. zachowawcza, parodontologia i działy pomocnicze: radiologia, epidemiologia, profilaktyka i ergonomia stomatologiczna, profilaktyka ortodontyczna, technika dentystyczna. Dęnty-styka b. długo uprawiana była jako rzemiosło przez rymarzy, złotników, cyrulików, rzeźbiarzy i in. Rozwój dentystyki opartej na wiedzy anat. i fizjol. zapoczątkował w XVI w. —> A. Parć i —> P. Fauchard w XVIII w. Pierwsze szkoły dentystyczne stworzono w XIX w. w szeregu krajów, m.in. w Anglii, Francji, Rosji i Stanach Zjed. Początki nauczania dentystyki w Polsce wiążą się z nazwiskami: —> R. J. Czerwiakowskiego, Goebla, W. Łepkowskiego, A. Cieszyńskiego. Pierwszy Instytut Stomatologii powstał w 1903 przy Wydziale Lek. UJ w Krakowie. W okresie międzywojennym. 1920-32 działa! Państwowy Instytut Dentystyczny w Warszawie, przemianowany w 1933 na Akad. Stomatologiczną, która istniała do 1939. W 1945 nauczanie s. rozpoczęto na wydziale stomatologicznym Uniwersytetu Łódzkiego, a następnie w Akad. Stomatologicznej w Warszawie. Obecnie nauczanie s. odbywa się w 10 akad. med., działa Poi. Tow. Stomatologiczne, wychodzą dwa pisma: „Czasopismo Stomatologiczne" (od 1947)'i „Protetyka Stomatologiczna" (od 1966).
STOMATOLOGIA   ZACHOWAWCZA, specjalistyczny dział stomatologii, zajmujący się ambulatoryjnym leczeniem twardych i miękkich tkanek zęba — chorób błony śluzowe) jamy ustnej, chorób przyzębia itp. S.z. realizuje wielokierunkową profilaktykę stomatologiczną; bada ujemny wpływ środowiska na narząd żucia, zjawiska wynikające z niesprawności narządu żucia i jamy ustnej, bada wzajemne związki przyczynowe pomiędzy chorobami jamy ustnej i zębów a innymi narządami i odwrotnie; zajmuje się oceną stanu zdrowotnego i sprawności narządu żucia (stomatologiczne badania epidemiol.). S.z. jest specjalnością wiodącą w prowadzeniu oświaty zdrowotnej.
STOPA, krańcowa część kończyny dolnej człowieka, składająca się z 3 części: —> stepu, —> śródstopia i palców; jej zadaniem jest dźwiganie całego ciężaru ciała. S. posiada sklepienie poprzeczne i podłużne. Punktami kostnymi podporowymi sklepienia podłużnego są: guz kości piętowej stepu oraz głowy kości śródstopia. Sklepienie jest podtrzymywane przez liczne mięśnie i ścięgna, z których największą rolę spełnia ścięgno mięśnia zginacza długiego palucha. Skurcz mięśni wywiera silę ciągnącą na sklepienie podłużne w taki sposób, że przy większym obciążeniu s. odległość między kością piętową a głowami kości śródstopia zmniejsza się. Do czynników wspomagających przytrzymywanie sklepienia podłużnego stopy należy rozcięgno podeszwowe i więzadło podeszwowe długie. Rozcięgno podeszwowe zaczyna się na guzie kości piętowej, rozdziela się na pięć pasm, które przyczepiają się do torebek stawów śródstopno-paliczkowych. Więzadło podeszwowe drugie zaczyna się na kości piętowej i kończy u podstaw kości śródstopia.
STOPA HONG-KONG ?  grzybice tropikalne.
STOPA KOŃSKO-SZPOTAWA, najczęstsza wrodzona wada stopy;zniekształcenie dotyczy stawów skokowych (górnego i dolnego) i innych
stawów stopy. Stopa jest zgięta podeszwowo, wydrążona, odwrócona i jednocześnie  przywiedziona.  Wewn. brzeg stopy jest uniesiony i skrócony, co powoduje znaczne zwiększenie naturalnego wysklepienia stopy; zewn. brzeg stopy staje się wypukły i w czasie chodu na tej części stopy opiera się cały ciężar ciała; w b. ciężkich przypadkach ciężar ciała może się opierać nawet na grzbiecie stopy. W zniekształceniu obustronnym chód jest niezgrabny i kaczkowaty. Chory chodzi na zewn. krawędziach stóp i w przypadkach znacznych zniekształceń musi przenosić w czasie chodu jedną stopę nad drugą. Skóra okolicy obciążonej staje się zgrubiała i dochodzi do powstawania modzeli oraz tworzenia się nieprawidłowych torebek maziowych, które mogą ulegać zmianom zapalnym i ropieniu. Ponieważ pięta nie dźwiga ciężaru ciała, pozostaje mała i nie rozwija się w miarę wzrostu dziecka, a skóra nad nią pozostaje cienka. Z czasem pojawiają się zmiany zniekształcające kości stopy, bóle — chód staje się coraz bardziej męczący i niewydolny. Leczenie zależy od wieku dziecka. Leczenie s.k.-sz. u oseska jest stosunkowo łatwe i proste, gdyż nie ma jeszcze zmian szkieletowych i zabiegi korekcyjne mają na celu pokonanie oporu przykurczonych części miękkich — przede wszystkim więzadeł. Leczenie rozpoczyna się od pierwszych dni po urodzeniu: polega ono na dokonywaniu odpowiednich zabiegów korygujących ustawienie stopy i unieruchomieniu w opatrunku gipsowym lub stosowaniu pomocy ortopedycznych. U dzieci od 2 miesiąca życia do 2 lat najczęściej konieczne jest dokonanie zabiegów korekcyjnych w znieczuleniu ogólnym (tzw. kształtowanie stopy). Po zabiegu stopę unieruchamia się w poprawnej pozycji, w opatrunku gipsowym czy w odpowiedniej szynie;
opatrunek gipsowy zmienia się ewentualnie poprawia co 2-3 tygodnie i jeśli to konieczne, koryguje się ustawienie stopy. Po zdjęciu gipsu prowadzi się ćwiczenia ruchów biernych, a gdy dziecko osiąga odpowiedni wiek, zachęca się je do wykonywania określonych ruchów czynnych. W okresie późniejszym uczy się dziecko prawidłowego chodu, stosując specjalne obuwie ortopedyczne odpowiednio kształtujące stopę. Jedynym sposobem zniesienia zniekształcenia u dzieci w wieku ponad 2 lata jest leczenie operacyjne. Leczenie pooperacyjne jest indywidualizowane. Jeżeli dziecko już chodziło, zezwala mu się po kilku tygodniach na chodzenie w gipsie. Po zdjęciu opatrunku gipsowego stosuje się masaże i prowadzi ćwiczenia ruchów czynnych i naukę chodzenia w specjalnych bucikach, zabezpieczających uzyskane prawidłowe ustawienie stóp. Chory wymaga stałej kontroli w ciągu szeregu lat, gdyż nawrót zniekształcenia nie jest rzeczą rzadką.
STOPA MADURSKA -> grzybice tropikalne, —> promieuica.
STOPA PIĘTOWA, schorzenie polegające na znacznym zgięciu grzbietowym stopy w stawie skokowym lub pionowym ustawieniu kości piętowej.Różne są stopnie ciężkości tego schorzenia — od bardzo nieznacznego ograniczenia zgięcia podeszwowego, do ustawienia stopy w stosunku do podudzia pod kątem ostrym. W wielu przypadkach zniekształcenie cofa się samoistnie, z chwilą gdy dziecko zaczyna chodzić i wzmocnieniu ulegają mięśnie łydki, pociągające piętę ku górze. Nieznacznego stopnia zniekształcenia przy niedużym niedowładzie mięśnia trójgłowego podudzia dają się zazwyczaj korygować za pomocą unieruchomienia kończyn w lekkich aluminiowych szynach, utrzymujących stopy w pozycji zgięcia podeszwowego; stosuje się także bierne rozciąganie przykurczonych elementów w połączeniu z ćwiczeniami ruchów czynnych i ćwiczeniami mającymi na celu przywrócenie ruchu zginania podeszwowego. W przypadku utrzymywania się zniekształceń u dzieci młodszych czy w przypadkach zaniedbanych u dzieci starszych podobnie jak w zaawansowanych zniekształceniach konieczne jest leczenie operacyjne. Po operacji kończyny unieruchamia się na okres od 3 tygodni do 4 miesięcy, zależnie od rodzaju zabiegu. Następnie chory przez okres ok. pól roku nosi aparat ortopedyczny, dla odciążenia i wspomagania przeszczepionych mięśni. Jednocześnie chory podlega ćwiczeniom ruchów biernych oraz wykonuje ruchy czynne i uczy się prawidłowego chodzenia. Należy zwracać uwagę, aby chory stawiał małe kroki, obciążał przodostopie, nie przechylał miednicy i nie utykał.
STOPA PŁASKA PRZYKURCZONA ? płaskostopie.
STOPA  PŁASKO-KOŚLAWA —> płaskostopie.
STOPA WYDRĄŻONA, zniekształcenie stopy wyrażające się jej nadmiernym wysklepieniem. Przyczyną wady są zaburzenia równowagi mięśniowej, najczęściej na tle wrodzonych wad w dolnym odcinku rdzenia kręgowego, którym często towarzyszy —> rozszczep kręgosłupa. Nadmiernemu wysklepieniu stopy towarzyszy szponowate ustawienie palców spowodowane niedowładem mięśni krótkich zginaczy palców i skróceniem rozcięgna podeszwowego. Wynikiem tego jest skrócenie stopy. Wadę dostrzega się zwykle ok. 10—14 r. życia, kiedy zniekształcenie stopniowo się nasila. Noszenie zbyt krótkiego obuwia i skarpetek pogarsza stan stopy. Ponieważ deformacji nie towarzyszą w tym okresie żadne dolegliwości, obserwuje się jedynie pewnego rodzaju upośledzenie chodu i odkształcanie obuwia, dlatego rodzice lekceważą dyskretne objawy sądząc, że dziecko z tego „wyrośnie". Zwykle jeszcze przed ukończeniem wzrostu pojawiają się bóle stóp, których przyczyną jest przeciążenie pięty oraz główek kości śródstopia, pod którymi tworzą się dokuczliwe modzele. Ból pojawia się tak późno, że rzadko dochodzi do leczenia wady w okresach wczesnych. Leczenie we wczesnym stadium choroby polega na stosowaniu zabiegów fizykoterapeutycznych i reedukacji mięśni, przez co można zatrzymać rozwój zniekształcenia. Pomocne może się okazać noszenie obuwia ortopedycznego lub wkładki ortopedycznej unoszącej sklepienie poprzeczne stopy oraz nawracającej kości stepu. W przypadkach wad zaawansowanych, z wybitnym zaburzeniem równowagi mięśniowej, konieczne jest leczenie operacyjne, które pozwala na uzyskanie znacznej poprawy nawet w dużych zniekształceniach.
STOSUNBK PŁCIOWY, spółkowanie, kopulacja, coitus, akt
płciowy partnerów (mężczyzny i kobiety) rozpoczynający się wprowadzeniem prącia w stanie wzwodu do pochwy. Wielokrotne ruchy posuwiste prącia ocierającego się o ściany pochwy i łechtaczkę są źródłem narastającego podniecenia płciowego prowadzącego do —>- orgazmu obojga partnerów i wytrysku nasienia u mężczyzny. W sprzyjających warunkach s.p. prowadzi do —-> zapłodnienia. W s.p. przerywanym mężczyzna wycofuje prącie z pochwy przed wytryskiem, w celu zapobieżenia zapłodnieniu.
STOWARSOL ? acetarsol.
STOWARZYSZENIE    CZERWONEGO LWA I SŁOŃCA, irańskie stowarzyszenie odpowiadające Narodowemu Stowarzyszeniu Czerwonego Krzyża. Po utworzeniu (1863) Międzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzyża, zaczęły powstawać Narodowe Stowarzyszenia Czerwonego Krzyża. Turcja (1877) a za nią kraje muzułmańskie powołały stowarzyszenia narodowe pod nazwą „Czerwonego Półksiężyca". Natomiast Iran nadał temu stowarzyszeniu nazwę SCzLiS. Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża uznał SCzLiS za stowarzyszenie Czerwonego Krzyża i włączył do Ligi Stowarzyszeń Czerwonego Krzyża, Czerwonego Półksiężyca i Czerwonego Lwa i Słońca.
STOŻKOGŁOWIE, zniekształcenie głowy polegające na znacznym skróceniu wymiaru przednio-tylnego czaszki z wypukleniem (niekiedy znacznym) jej sklepienia. S. Powstaje wskutek przedwczesnego zrośnięcia szwu wieńcowego w trakcie wzrostu czaszki. Na ogół nie pociąga to za sobą innych następstw jak kosmetyczne (niekształtna głowa). W formach krańcowych wskutek zniekształcenia kanałów nerwów wzrokowych może dojść do zaburzeń widzenia aż do ślepoty włącznie.
STRACH, rodzaj —> emocji pojawiającej się w sytuacji zewn. zagrożenia. Oprócz bólu s. należy do najbardziej intensywnych stanów emocjonalnych, opanowujących psychikę i zmuszających do natychmiastowego działania w celu zredukowania go. S. różni się od lęku tym, że podniety wywołujące go są znane i oczywiste, np. strach przed pójściem do dentysty. Natomiast w lęku, który ze względu na subiektywne uczucia nie daje się odróżnić od s., źródła wyzwalające go są nieznane.
STREPTOKINAZA,  fibrynolizyna, ciepłostały czynnik białkowy o charakterze enzymu, wytwarzany przez niektóre szczepy —> paciorkowców, powodujący rozpuszczanie skrzepów (fibrynolizę). Działa prawdopodobnie na drodze aktywacji nieczynnego plazminogenu osocza.
STREPTOKOKI ? paciorkowce.
STREPTOLIZYNA, jad (toksyna) wytwarzany przez —> paciorkowce, rozpuszczający czerwone ciałka krwi. Znane są dwa rodzaje s.: O i S. Rodzaj O — wrażliwy na tlen, wytwarzany przez paciorkowce z grup serol. A, C i G — ma właściwości antygenowe i powoduje wytwarzanie przez organizm —> antystreptolizyn.
STREPTOMYCYNA, antybiotyk aminoglikozydowy o wąskim zakresie działania, gł. na bakterie Gram-ujemne i prątki kwasooporne. Stosowana w leczeniu gruźlicy płuc i pozaplucnej w połączeniu z —> izoniazydem i ? kwasem paraaminosalicylowym, rzadziej w stanach zapalnych wywoływanych przez bakterie Gram-ujemne. Może spowodować uszkodzenie narządu słuchu i nerek.
STRES, termin wieloznaczny rozumiany jako: l) klasa czynników zewn. mających zdolność wywoływania określonych procesów wewn. w rodzaju wzmożonego napięcia nerwowego, lęku, mogących doprowadzić do: sytuacji deprywacji, powodując niemożność zaspokojenia —> potrzeby, sytuacji —> frustracji stawiając na drodze do celu przeszkodę uniemożliwiającą jego realizację, sytuacji bolesnych, drażniących, np. przez zadawanie bólu fiz.i lub sytuacji zagrażających sygnalizujących wystąpienie niekorzystnych czynników, które wywołują lęk lub gniew. S. występuje w nowych sytuacjach, w sytuacji decyzji z koniecznością wyboru, w przedłużonym wysiłku. S. może spowodować każdy czynnik, niezależnie od tego, czy jest jako taki postrzegany przez podmiot; sposób jego oddziaływania zależy od tego, jak jest on postrzegany i od indywidualnej tolerancji na s., tj. charakterystycznej dla danej osoby właściwości reagowania na sytuacje stresowe; 2) stan wewn. organizmu wywołany przez pewne czynniki udaremniające zaspokojenie potrzeb, zw. stresorami, charakteryzujący się wzrostem napięcia emocjonalnego. Wzrost pobudzenia przebiega w trzech fazach: mobilizacji, tj. wzmożenia efektywności
działania kosztem zwiększonego wysiłku ze strony jednostki; stopniowego  rozstrojenia—pogorszenia funkcjonowania powodującego zmniejszenie adekwatności, plastyczności reakcji i uruchomienie —> mechanizmów obronnych psychologicznych; destrukcji —zaburzenia czynności działania. Niekiedy pod wpływem zwiększenia s. następuje polepszenie funkcjonowania; jest to tzw. zjawisko paradoksu stresu. Długotrwały, często powtarzający się s. może doprowadzić do powstania chorób psychosomatycznych; 3) s. fizjologiczny będący w myśl koncepcji twórcy tego pojęcia, H. Selyego, całokształtem zmian, którymi organizm odpowiada stereotypowo na czynniki uszkadzające, jak zranienie, zakażenie itp.
STROFANTYNA G, Strophanthin G, Ouabaine, glikozyd nasercowy otrzymywany z nasion lian afrykańskich Strophantus gratus. Działa silnie, lecz krótkotrwale, nie kumuluje się w ustroju. Mechanizm działania
—> glikozydy nasercowe. Podawana dożylnie (b. powoli!). Zwiększa silę skurczu mięśnia sercowego, jego pobudliwość i zmniejsza przewodnictwo. Stosowana gł. w ostrej niewydolności krążenia pochodzenia sercowego.
STRONGYLOIDOZA ? węgorczyca.
STRUKTURA OSOBOWOŚCI, wydedukowana i hipotetyczna organizacja psych. wyjaśniająca indywidualne wzory reagowania. W psychoanalizie s.o. składa się z 3 instancji: —> id,—>- ego (ja), ? superego. Id jest pojęciem obejmującym całokształt instynktów i innych biologicznie zdeterminowanych mechanizmów wpływających na zachowanie jednostki. Superego jest zbiorem norm, którymi kieruje się jednostka. Z kolei ego jest tą instancją psych., która szuka kompromisu między imperatywnymi żądaniami id oraz nakazami kultury i wymaganiami rzeczywistości. Ponieważ żądania id i nakazy kultury są sprzeczne, ego wykorzystuje tzw. —> mechanizmy obronne psychologiczne, pozwalające na przystosowanie się jednostki do realnych wymagań rzeczywistości i norm superego.
STRUNA CHIRURGICZNA ? nici chirurgiczne.
STRUNIAK, rzadki nowotwór pół-złośliwy z pozostałości struny grzbietowej; najczęściej umiejscawia się w okolicy kości krzyżowej i ogonowej oraz na podstawie czaszki, skąd wzrasta do jamy nosogardłowej w postaci gładkiego, twardego guza. S. występuje w każdym wieku, częściej jednak u osób w 50-70 r. życia; rośnie powoli, uciska nerwy w okolicy guza, niszczy kość i tkanki otaczające. Leczenie operacyjne.
STRUNY GŁOSOWE, pokryte błoną śluzową fałdy utworzone przez niektóre więzadła i mięśnie krtani, ograniczające przednią część szpary ? głośni. Pokrywa je wielowarstwowy nabłonek płaski o białawym zabarwieniu. Do najczęstszych chorób s.g. należy zapalenie, mogące towarzyszyć innym chorobom gardła; często spowodowane jest nadmiernym mówieniem, np. u nauczycieli.
STRUP, zaschnięty na pow. skóry płyn surowiczy, ropny lub surowiczo-krwisty z takich wykwitów, jak pęcherzyki, pęcherze, krosty, nadżerki i owrzodzenia. S. jest mieszaniną płynu surowiczego z resztkami rozpadłych komórek, cząstkami naskórka, bakteriami oraz krwinkami białymi i czerwonymi. Kształt i grubość s. zależą od charakteru wykwitów pierwotnych i obfitości wydzieliny, zaś jego spoistość i barwa — od proporcji składników.
STRUPIEŃ WOSZCZYNOWY —> grzybice skóry.
STRUPIESZENIE —> mumifikacja.
STRUŚ Józef, ur. 1510, zm. 6 III 1568, pol. lekarz, studiował w Krakowie i Padwie, prof. medycyny w Padwie (1535-45), potem nadworny lekarz Andrzeja Górki, generała Wielkopolski, następnie Zygmunta Starego, polem sułtana Sulejmana II, w końcu Zygmunta Augusta; od 1557 .burmistrz Poznania. Zmarł na dżumę niosąc pomoc ubogiej ludności w czasie epidemii. W Sphygmicae artis, wydanym w Bazylei w 1555, opisał 5 podstawowych odmian tętna i znaczenie jego różnic dla diagnostyki lek., stwierdził wpływ temp. ciała i stanu nerw. na tętno. Tłumaczył także na łacinę dzieła —>- Hipokratesa i —> Galena.
STRYCHNINA, alkaloid występujący w nasionach —» kulczyby wronie oko. Działa gł. na rdzeń kręgowy, ułatwia przewodnictwo bodźców, zwiększa napięcie mięśni prążkowanych, zaostrza doznania zmysłowe (wzrok, słuch, smak, powonienie i inne), pobudza oddychanie, podwyższa ciśnienie tętnicze krwi, wzmaga wydzielanie soku żołądkowego. Stosowana w stanach wyczerpania, rekonwalescencji, osłabieniu wzroku, słuchu, smaku, niedowładach mięśni. Przedawkowanie wywołuje drgawki toniczne.
STRZAŁKA, kość strzałkowa, mniejsza i cieńsza z kości —> podudzia, leżąca bocznie od piszczeli. Koniec bliższy tworzy głowę s., która się łączy z kością piszczelową. Koniec dalszy s. stanowi kostkę boczną, której przy-środkowa pow. łączy się z kością skokową. Złamania odosobnione głowy i trzonu s. powstają rzadko, najczęściej ulegają złamaniu obie kości podudzia. Złamania trzonu s. nie wymagają żadnego nastawienia odłamów, gdyż udział s. w czynności dźwigania ciężaru ciała jest znikomy. Złamania kostki bocznej s. należą do najbardziej pospolitych uszkodzeń kończyny dolnej. Podstawowym objawem złamania jest obrzęk i krwiak podskórny oraz duża bolesność. Obrysy zewn. stawu skokowo-goleniowego ulegają zniekształceniu. Leczenie z reguły zachowawcze, wyjątkowo operacyjne. Z wad wrodzonych najczęściej występuje niedorozwój lub całkowity brak strzałki.
STRZYKAWKA AUTOMATYCZNA, część zespołu aparatów używanych do badań radiologicznych  naczyniowych, która po wstrzyknięciu
—> środka cieniującego włącza automatycznie pozostałe elementy aparatury. S.a. jest sterowana z odległości, co nie naraża personelu na działanie promieniowania jonizującego, pozwala na regulację ciśnienia i czasu wstrzykiwania oraz podgrzewanie środka cieniującego. Najbardziej znane są typy s.a. wysokociśnieniowych, elektromagnetycznych, poza tym znane są s.a. o napędzie sprężonym powietrzem lub hydraulicznym.
STRZYKAWKA LEKARSKA-przyrząd służący do: l) wprowadzania śródskórnego, podskórnego, domięśniowego lub dożylnego płynnych leków;
2) pobierania płynów ustrojowych z naczyń krwionośnych lub jam ciała;
3) przepłukiwań. Istnieją dwie zasadnicze odmiany s.L: a) wielokrotnego użytku metalowo-szklane i szklane oraz b) jednorazowego użytku z tworzyw sztucznych. S.l. metalowo-szklana składa się ze szklanego cylindra z podziałką i z metalowego tłoka poruszanego za pomocą metalowego trzpienia. Cylinder na jednym końcu ujęty jest w metalową oprawkę ze stożkowatą nasadką na igły, drugi posiada oprawkę, która zapobiega wysuwaniu się tłoka. S.l. szklane mają cylinder i tłok w całości wykonane ze szkła. W zależności od rodzaju nasadki do igieł rozróżnia się s.l. typu „Rekord" lub „Luer". Obecnie coraz powszechniej stosuje się s.l. jednorazowego użytku z tworzyw sztucznych. Wykluczają one prawie całkowicie możliwość zakażenia w czasie wstrzyknięć, szczególnie żółtaczką zakaźną. W-użyciu są s.l. uniwersalne i ampułko-strzykawki napełnione fabrycznie lekiem, przeznaczone do jednorazowego wstrzyknięcia. S.l. używane do wstrzykiwania leków mają zazwyczaj pojemność l, 2, 5, 10 i 20 ml. S.l. do przepłukiwania np. ucha lub pęcherza moczowego typu „Janet" mają pojemność 100 lub 200 ml.
STULEJKA, zwężenie otworu ? napletka, uniemożliwiające zsunięcie go i odsłonięcie żołędzi prącia. Nieznaczne zwężenie w pierwszych latach życia może być uważane za prawidłowe. S. jest najczęściej wrodzona, może być jednak i nabyta jako następstwo zapaleń napletka prowadzących do zbliznowacenia i zwężenia otworu. Sprzyja zakażeniom (np. kiłą). Może utrudniać oddawanie moczu tak znacznie, że mocz odchodzi kroplami i rozdyma balonowato napletek. Utrudnia stosunki płciowe oraz pobudza do masturbacji.
STUPOR ? osłupienie.
STWARDNIENIE ROZSIANE, jedna z najczęstszych chorób ośrodkowego układu nerw., cechująca się zwykle przebiegiem przewlekłym i powoli postępującym. Jej podłożem anatomopatol. jest rozpad prawidłowo ukształtowanej osłonki rdzennej (mielinowej), czyli demielinizacja, występująca w postaci licznych rozsianych ognisk w mózgu i rdzeniu. Przyczyna choroby jest nieznana. Wśród czynników chorobotw. wymienia się zakażenia, zatrucia, niedobory żywieniowe, zaburzenia przemiany tłuszczowej i in. Pierwsze objawy występują zwykle w okresie wczesnej dojrzałości. Przebieg cechuje się nieregularnymi okresami zaostrzeń (rzutów) i zwolnień procesu chorobowego; —> objawy (podmiotowe i przedmiotowe) często pojawiają się, a następnie cofają;
zwykle jednak dochodzi do kolejnych rzutów. S.r. występuje na ogół u ludzi w 20-40 r. życia. Choroba początkowo objawia się: osłabieniem, zaburzeniem wzroku, drżeniem, bezładem, ? parestezją. Chorzy są zwykle euforyczni i nadmiernie pobudliwi. Często też występują: nagłe, ciężkie zaburzenia wzroku, oczopląs, zamazana mowa, drżenie zamiarowe (—> drżenie), porażenie kurczowe kończyn dolnych i pozagałkowe zapalenie nerwu wzrokowego. S.r. jest chorobą przewlekłą. Remisje we wczesnym okresie choroby bywają niemal całkowite, natomiast w okresach późniejszych już tylko częściowe. Remisje mogą utrzymywać się od paru miesięcy do dwóch lat. Choroba trwa nieraz 10-20 lat. Leczenie hormonalne (ACTH), fizykalne, objawowe i podtrzymujące. Stosowane są też zabiegi rehabilitacyjne, fizykoterapeutyczne.
STWARDNIENIE ZANIKOWE BOCZNE, choroba Charcota i Duchenne'a, choroba o nieznanej etiologii, której istotą jest zajęcie obwodowego i ośrodkowego neuronu ruchowego, ze zwyrodnieniem komórek ruchowych rdzenia kręgowego i pnia mózgu oraz, w mniejszym stopniu, kory ruchowej, z wtórnym zwyrodnieniem bocznych i przednich okolic rdzenia. Gł. objawy: zanik mięśni z ? drżeniem pęczkowym obręczy barkowej, kończyn górnych oraz niedowład spastyczny kończyn dolnych, a w późniejszym okresie zespół opuszkowy z mową dyzartryczną, porażeniem podniebienia powodującym mowę nosową, utrudnionym żuciem. Choroba powoli postępująca. Leczenie objawowe farmakol., witaminoterapia, rentgenoterapia.
STWARDNIENIE ZAROSTOWE TĘTNIC, postać —>- miażdżycy prowadząca do niedrożności tętnic zaopatrujących kończyny dolne. Najczęściej zajęte są tętnice udowe, pod-kolanowe i piszczelowe. Naczynia są kruche, zbite, rozszerzone i powyginane, a ich światło zwężone lub całkowicie zarośnięte z powodu zgrubienia, zwyrodnienia szklistego i włóknistego oraz przerostu błony wewn. i tworzenia się —> zakrzepów. Błona środkowa tętnic jest zazwyczaj zcieńczała i zanikła, często zawiera złogi wapniowe. Choroba ta występuje najczęściej u mężczyzn po 50 r. życia, u większości palaczy papierosów. W kończynach dolnych występują zmiany związane z niedokrwieniem. Najbardziej charakterystycznym objawem tego jest ? chromanie przestankowe. Kończyna wykazuje ponadto zmiany troficzne skóry, zaniki mięśniowe i zanik tkanki tłuszczowej, —>-osteoporozę, zapalenie nerwów, zmiany paznokci. Na tętnicy grzbietowej stopy zwykle nie wyczuwa się tętna. Może powstać —> martwica, początkowo palców, potem stopy, wreszcie podudzia. Leczenie jest podobne jak w innych
postaciach miażdżycy. Niekiedy podaje się środki przeciwzakrzepowe.
STWARDNIENIE ZASTOINOWE, zanik komórek miąższu narządu połączony z rozrostem tkanki łącznej zrębu, co prowadzi do uszkodzenia prawidłowej struktury narządu, który ulega zmniejszeniu i zwłóknieniu. S.z. ulega najczęściej wątroba i śledziona, rzadziej płuca. Powstaje na skutek długotrwałego przekrwienia biernego narządów (zastoju krwi).
STWIERDZENIE ZGONU ? śmierć.
STYGMATY, objawy polegające na tworzeniu się zmian skórnych o charakterze troficznym bądź naczyniopochodnym (bąble, pęcherzyki, wynaczynienia), w miejscach odpowiadających uszkodzeniom zadanym w czasie męki Chrystusa, a więc na dłoniach, stopach, boku. S. występują u ludzi fanatycznie religijnych najczęściej na podłożu ? osobowości histerycznej. Obecnie zdarzają się wyjątkowo rzadko. Zob. też znamiona skóry zawodowe.
SUBLIMACJA, przekształcanie motywów nieakceptowanych społecznie na motywy związane z zachowaniami akceptowanymi. S. najczęściej łączono z pragnieniami seksualnymi. Zob. też: mechanizmy obronne psychologiczne, kompensacja, substytucja.
SUBLIMASE ? fenantyl.
SUBLIMAT ? rtęć.
SUBSTYTUCJA, zastępowanie celów nieaprobowanych społecznie celami, które są uznane i zgodne z —> superego. Zob. też: mechanizmy obronne psychologiczne, kompensacja.
SUCHE TESTY LABORATORYJNE, papierki impregnowane odczynnikami lub tabletki zawierające odczynniki w substancji; po zwilżeniu badanym materiałem w wypadku obecności określonych składników chem. zmieniają zabarwienie. Używane najczęściej do oznaczenia w moczu:
białka, glukozy, bilirubiny, krwi, ciał ketonowych; we krwi: glukozy, mocznika, aktywności niektórych enzymów. S.t.l. znalazły szerokie zastosowanie w małych ośrodkach opieki zdrowotnej, nie posiadających laboratoriów, oraz jako testy możliwe do wykonania przy łóżku chorego.
SUCHOTY, stosowana dawniej nazwa —> gruźlicy, zwłaszcza wyniszczającej, doprowadzającej do —> charłactwa. Określenie używane też niekiedy na oznaczenie każdego charłactwa spowodowanego przewlekłymi chorobami płuc (rak, ropnie) lub zaniku jakiegoś elementu ciała (np. szpiku kostnego).
SUCHY ZĘBODÓŁ, brak pierwotnego skrzepu w zębodole lub jego wypłukanie po usunięciu zęba. Zakażenie s.z. daje uciążliwe, rwące bóle, promieniujące do skroni i ucha, bezsenność i ogólne osłabienie; bóle mogą trwać do 3 tygodni. W następstwie zapalenia s.z. mogą wydzielać się drobne martwaki kostne. Leczenie, długotrwałe i uciążliwe, polega na usunięciu resztek pokarmowych, martwych tkanek, stworzeniu warunków do wypełnienia się zębodołu krwią. Dobre wyniki dają antybiotyki i sulfonamidy wprowadzane do zębodołu w postaci specjalnych jałowych ćwieków po uprzednim oczyszczeniu s.z. lub bezpośrednio po usunięciu zęba. Środki przeciwbólowe często zawodzą, ciepło łagodzi ból. Jedną z przyczyn występowania s.z. może być niskie rozcieńczenie adrenaliny jako dodatku do preparatów znieczulenia miejscowego (np. 1:80 000 i niższe).
SUDECKA CHOROBA -> zespół Sudecka.
SUGESTIA, oddziaływanie poprzez wywieranie wpływu na myśli, przekonania, opinie drugiej osoby. Silą s. jest uzależniona od: —> autorytetu osoby sugerującej, charakteru związków emocjonalnych między nią a osobnikiem poddawanym s., jego—>-dojrzałości, podatność na s., tj. —> sugestywność, jest duża u osobników histeroidalnych, ograniczonych intelektualnie, niedojrzałych emocjonalnie, a przyjmuje rozmiary patol. w ? schizofrenii.
SUGESTYWNOŚĆ, cecha osobnicza polegająca na zwiększonej podatności na wpływy innych ludzi. S. jest cechą powszechną, jednakże ujawnia się u różnych ludzi z różną intensywnością. Istnieje wiele czynników, które mogą zmniejszać lub zwiększać s. tylko w danym momencie, np. hipnoza, w czasie której s. jest znacznie zwiększona.
SULFACETAMID,   sulfonamid szybko wchłaniany i wydalany; działa bakteriostatycznie, gł. na bakterie Gram-dodatnie. Stosowany miejscowo w postaci soli sodowej (Albucid) — krople i maść, w bakteryjnym zapaleniu spojówek lub rogówki.
SULFADIMETOKSYNA,  Madroxin, Madribon, sulfonamid przeciwbakteryjny o przedłużonym działaniu. Mechanizm działania i zakres —> sulfonamidy (przeciwbakteryjne). Stosowany w zapaleniach dróg oddechowych, anginach, nagminnym zapaleniu opon mózgowych, zakażeniach dróg moczowych, żółciowych, w ropnych chorobach skóry itp. Odznacza się dość dużą toksycznością.
SULFADIMIDYNA, sulfametazyna, sulfonamid szybko wchłaniany i wydalany. Działa na bakterie Gram-dodatnie, gł. gronkowce i paciorkowce, niektóre Gram-ujemne (np. dwoinki rzeżączki), pałeczki okrężnicy, Shigella. Stosowany w zapaleniach:
opon mózgowych, płuc, opłucnej, dróg moczowych, w rzeżączce, ropnych chorobach skóry.
SULFAFENAZOL, Orisul, sulfonamid przeciwbakteryjny o przedłużonym działaniu. Działa na bakterie Gram-dodatnie i niektóre Gram-ujemne. Po jednorazowej dawce stężenie bakteriostatyczne utrzymuje się przez ponad 12 godzin. Stosowany w zapaleniach: płuc, oskrzeli, migdałków, ucha środkowego, miedniczek nerkowych, pęcherza moczowego i przydatków. Skuteczny w ropnych zapaleniach opon mózgowych u dzieci. Mało toksyczny.
SULFAFURAZOL Amidoxal, sulfonamid krótkodziałający; nie krystalizuje w moczu kwaśnym, nie uszkadza nerek; działa bakteriostatycznie na paciorkowce, gronkowce, pneumo-i meningokoki oraz pałeczkę okrężnicy. Stosowany przede wszystkim w zakażeniach dróg moczowych, rzadziej w innych schorzeniach bakteryjnych (zapalenie opon mózgowych, zapalenie płuc, ropne choroby skóry i oka, rzeżączka).
SULFAGUANIDYNA,   sulfonamid trudno wchłaniany z przewodu pokarmowego. Stosowana (duże dawki) w zakażeniach bakteryjnych przewodu pokarmowego (ostrych i przewlekłych biegunkach bakteryjnych, nieżycie żołądka lub jelit).
SULFAMETAZYNA ?  sulfadimidyna.
SULFAMIDY ? sulfonamidy.
 SULFANILAMID, Pabiamid, sulfonamid przeciwbakteryjny, stosowany gł. miejscowo (zasypki) w ropnych stanach skóry i ropiejących ranach.
SULFAPROKSYUNA, Merafin, Dosulfin, preparat zawierający 2 sulfonamidy o różnym czasie działania. Po podaniu leku stężenie bakteriostatyczne utrzymuje się przez 8-12 godz. Stosowana jest w zapaleniu opon mózgowych, zapaleniach górnych dróg oddechowych, zapaleniu płuc, zapaleniu ucha środk., zakażeniach dróg żółciowych i moczowych, ropnych schorzeniach skóry itp. Mechanizm i zakres działania —> sulfonamidy (przeciwbakteryjne).
SULFATIAZOL, sulfonamid szybko wchłaniany i wydalany; działa na bakterie Gram-dodatnie, gł. gronkowce i paciorkowce, dwoinki Gram-ujemne (np. dwoinki rzeżączki) i pałeczki okrężnicy. Stosowany obecnie b. rzadko ze względu na toksyczność i silne działanie alergizujące.
SULFONAMIDY, sulfamidy, pochodne amidu kwasu sulfanilowego (sulfanilamidu). Największą grupę stanowią s. przeciwbakteryjne. Mechanizm działania polega na konkurencji z —> kwasem para-aminobenzoesowym (PABA), niezbędnym bakteriom do syntezy kwasu foliowego (czynnik wzrostu). W ustroju ulegają przemianom do acetylosulfonamidów, na ogół trudno rozpuszczalnych w moczu kwaśnym i nieaktywnych antybakteryjnie. S. dzieli się na: l) s. proste, łatwo wchłaniane z jelit, o krótkim czasie działania (—> sulfacetamid, sulfadimidyna, sulfatiazol); 2) s. o przedłużonym działaniu, łatwo wchłaniane z j elit, długo utrzymujące się w ustroju (np. —>-biseptol, sulfafenazol); 3) s. nie wchłaniające się z jelit, stosowane w biegunkach bakteryjnych (np. —> sulfaguanidyna, formosulfatiazol). Zakres działania przeciwbakteryjnego s. jest dość wąski — działają na bakterie Gram-dodatnie i niektóre szczepy Gram-ujemne; nie działają na riketsje i wirusy. Drugą grupę stanowią s. moczopędne —> benzotiazydy, trzecią s. przeciwcukrzycowe (—> tolbutamid, chlorpropamid).
SULFONY, pochodne para-dwuaminodwufenylosulfonu;   wywierają swoiste działanie na prątki kwasooporne (gruźlica, trąd); odznaczają się dużą toksycznością. Stosowane gł. w leczeniu trądu. Należą do nich: sulfetron (Solapson), tiazosulfon (Promisol), galaktosulfon (Tibatin), glukosulfon(Pro min) i inne.
SUMIENIE, wewnętrznie uznawane normy dobra i zła, wg których człowiek ocenia własne postępowanie. Czynnikiem decydującym w przestrzeganiu tych norm jest poczucie winy, uczucie bliskie lękowi, występujące w momencie uświadomienia sobie rozbieżności między własnym postępowaniem a przyjętymi normami. Zob. też superego.
SUMOWANIE IMPULSÓW, wyzwalanie ? pobudzenia przez podprogowe —> bodźce. S.i. przestrzenne zachodzi w wyniku podwyższenia siły bodźca drażniącego nerw czuciowy. Powoduje to zwiększenie liczby pobudzonych włókien nerwowych, które z kolei przekazują pobudzenie do większej liczby —> synaps. Ponieważ każdy impuls presynaptyczny wywołuje depolaryzację postsynaptycznej błony komórkowej, zwiększenie liczby pobudzonych synaps prowadzi do zwiększenia depolaryzacji, wzrostu postsynaptycznego potencjału pobudzeniowego i po osiągnięciu całkowitej depolaryzacji do pojawienia się potencjału iglicowego i pobudzenia neuronu. Synapsy otaczają ciało neuronu i dendryty ze wszystkich stron, stąd nazwa sumowanie przestrzenne. Sumowanie czasowe polega na sumowaniu impulsów podprogowych, pojawiających się w krótkich odstępach czasu. Każdy z impulsów podprogowych powoduje podprogową depolaryzację błony komórkowej neuronu postsynaptycznego. Przy odpowiedniej częstotliwości impulsy trafiają na okres, w którym nie nastąpiła jeszcze całkowita repolaryzacja błony komórkowej po poprzednim impulsie. Powoduje to stopniowe narastanie depolaryzacji, a po osiągnięciu przez nią wartości krytycznej — wyzwolenie potencjału iglicowego i pobudzenie neuronu.
SUPEREGO, w systemie Freuda (—>-freudyzm) instancja struktury osobowości, która kontroluje postępowanie wg norm przyjmowanych w danej kulturze. S. ma charakter bezkompromisowego, surowego, karzącego —> sumienia. S., podobnie jak —> id, jest nieświadome. Działanie przeciwko s. wywołuje poczucie winy. Zob. też ego.
SUPERINFEKCJA ? nadkażenie.
 SUPNIEWSKI Janusz Wiktor, ur. 17 X 1899, zm. 3 VI 1964, .pol. lekarz farmakolog i chemik; prof. farmakologii UJ w Krakowie (od 1930), czł. PAU (od 1939) oraz PAN (od 1952), kier. Zakładu Farmakologii PAN (od 1954). Dokonał szeregu syntez witamin, hormonów, enzymów i koenzymów; prowadził badania nad związkami rakotwórczymi oraz biochemią krętków chorobotw. Pierwszy prowadził w Polsce badania związków sulfonamidowych. Brał także czynny udział w odbudowie i rozbudowie przemysłu farmaceutycznego w PRL. Przeprowadził syntezę i ustalił technologię produkcji leków: przeciwgruźliczych, przeciwwirusowych, przeciwrakowych, przeciwbólowych, antybiotyków i środków antysklerotycznych. Autor ponad 300 prac nauk., m.in. Receptura, Preparatyka nieorganiczna i Farmakologia, które miały szereg wydań. Laureat Nagrody Państwowej I stopnia. 
SUPRESJA ? stłumienie.
 SURFAKTANT, czynnik powierzchniowy pęcherzyków płucnych, substancja lipidowa wyściełająca pęcherzyki płucne i obniżająca w nich napięcie powierzchniowe. Obecność s. umożliwia stopniowe zmiany średnicy pęcherzyków płucnych podczas oddychania i zapobiega —> niedodmie płuc.
SUROWICA, serum, osocze krwi pozbawione włóknika (—» fibrynogenu) oraz innych składników biorących udział w —okrzepnięciu krwi. S. lecznicza, s. krwi zwierząt uodpornionych przez wstrzykiwanie żywych lub zabitych zarazków albo ich jadów, stosowana leczniczo i zapobiegawczo.
SUROWICA ANTYLIMFOCYTARNA, ALS, rodzaj —> surowicy odpornościowej otrzymanej przez immunizację zwierząt jednego gatunku tkanką limfatyczną (grasicą, śledzioną, węzłami chłonnymi, limfocytami) zwierzęcia innego gatunku, któremu zamierza się stosować wyprodukowaną s.a. Ludziom najczęściej stosuje się s.a. otrzymane od koni lub królików, którym kilkakrotnie podawano pozajelitowe izolowane limfocyty ludzkie. U zwierząt tych powstają przeciwciała skierowane przeciw ludzkim limfocytom (AHLS), zawarte gł. we frakcji globulin IgG (—> immunoglobuliny). W celach leczn. stosuje się zarówno surowicę pełną, jak i izolowaną frakcję IgG. S.a. uszkadza limfocyty, tak że tracą one aktywność immunologiczną i zmniejsza się ich ilość. Stosowana jest w transplantacjach, w celu przedłużenia czasu przeżycia przeszczepów różnych narządów (nerek, serca, wątroby, skóry), w leczeniu chorób z—> autoimmunizacji oraz białaczek limfatycznych przewlekłych (—> białaczka).
SUROWICA DIAGNOSTYCZNA, rodzaj —» surowicy odpornościowej zawierającej ? przeciwciała wobec różnych—> antygenów; służy do serol. identyfikacji tych antygenów. Należą tutaj surowice: do aglutynacji różnych bakterii, do odczynu precypitacji, do diagnostyki wirusów itp.
SUROWICA ODPORNOŚCIOWA, surowica krwi zawierająca duże stężenie —> przeciwciał przeciw —> antygenom bakteryjnym lub wirusowym, pochodząca z krwi ozdrowieńców po przebytych chorobach żak. albo osób i zwierząt sztucznie uodpornionych. Najczęściej otrzymuje się ją z krwi uodpornionych koni, rzadziej mułów, osłów, bydła rogatego i baranów. W zależności od użytego antygenu — np. toksyny, bakterii, wirusa — wyróżnia się surowice antytoksyczne, antybakteryjne, antywirusowe itp., stosowane zapobiegawczo i leczniczo. Należą tutaj:
a) surowica przeciwbłonicza (antytoksyna błonicza); b) surowica przeciw-tężcowa (antytoksyna przeciwtężcowa);
c) surowica przeciw jadowi kiełbasianemu (antytoksyna jadu kiełbasianego); d) surowica przeciw zgorzeli gazowej (antytoksyna zgorzeli gazowej, wielowaźna).   Z  innych  surowic należy wymienić: surowicę przeciw jadowi żmij oraz surowicę przeciw różycy u ludzi. Odporność po podaniu surowicy (tzw. odporność bierna) utrzymuje się 3-6 tygodni. Po tym czasie s.o. ulega rozkładowi i wydaleniu z organizmu jako białko obcogatunkowe. Podawanie wielokrotne s.o., zwłaszcza pochodzących od tego samego gatunku zwierzęcia, może spowodować powikłania.
SUSPENSORIUM, typ opatrunku mający na celu podwieszenie i unieruchomienie części ciała. Wykonuje się go, z opasek lub chusty, w stanach zapalnych pourazowych, czy po zabiegach operacyjnych sutka i moszny.
SUSRUTA, żył prawdopodobnie w pierwszych stuleciach n.e.; najsłynniejszy lekarz i chirurg starożytnych Indii. Dzieło S. w języku sanskryckim Susruta-samhita (Zbiór Susruty) rozpowszechniło się szeroko poza granicami Indii na przełomie IX i X w. w opracowaniu z ok. 625 dokonanym przez Wagbhata. Zbiór ten jest podstawowym źródłem wiedzy o staro-indyjskiej medycynie.
SUTKI, gruczoły sutkowe, gruczoły mleczne, największe gruczoły skóry wydzielające u kobiet mleko (u mężczyzn są w stanie szczątkowym). U dojrzałych kobiet s. tworzą dwie półkuliste lub stożkowate wyniosłości na wysokości III-VI żebra, których osie skierowane są nieco na zewnątrz. Na szczycie s. znajduje się—> brodawka sutkowa. Sam gruczoł sutkowy składa się z 15-20 stożkowatych płatów ułożonych promieniście wokół brodawki, do której uchodzą ich przewody mlekowe. Oprócz elementów gruczołowych s. zawierają pasemka tkanki łącznej oddzielające poszczególne płaty oraz tkankę tłuszczową (ciało tłuszczowe sutka).
Zmiany chorobowe mogą powstać w otoczce brodawki sutkowej, w samym miąższu sutka lub w tkance poza sutkiem. Mogą to być: czyraki czasem przechodzące w ropnie; uporczywy wyprysk otoczki i brodawki sutkowej spowodowany niedostateczną higieną s., pęknięcia—> brodawki sutkowej, będące często punktem wyjściowym dla ropowicy rozprzestrzeniającej się poza otoczkę; leczenie odpowiędnie do rodzaju choroby — wyprysk leczy się zasypkami lub maścią hydrokortyzonową; na pęknięcia stosuje się okłady, ropnie nacina się. Zapalenie ostre s. najczęściej zdarza się u położnic jako tzw. połogowe zapalenie s. Zarazki wnikają przez pęknięcia brodawki lub przez rozszerzone przewody mleczne; są to zwykle gronkowce złociste lub paciorkowce. Powstawaniu połogowych zapaleń s. sprzyja zastój pokarmu przy niedostatecznym opróżnianiu s. w czasie karmienia. W następstwie zapalenia dochodzić może do powstania pojedynczych lub mnogich ropni w samym gruczole lub poza sutkiem. Leczenie przed utworzeniem się ropnia polega na stosowaniu antybiotyków, okładów na sutek i opatrunku unoszącego s. ku górze; ropnie wymagają szerokiego nacięcia i sączkowania; zapalenie przewlekle s. jest czasami zejściem ostrego zapalenia, czasem rozwija się jako takie od początku, często w połączeniu z torbielowatym zwyrodnieniem s.; w przewlekłym zapaleniu występuje typowe uczucie ciążenia i bólu, pasmowate lub guzowate stwardnienia w miąższu s; leczenie: zabiegi fizykoterapeutyczne, czasem szczepionki.
Zwyrodnienie torbielowate s. występuje jako wyraz zaburzeń hormonalnych najczęściej u kobiet w okresie dojrzałości płciowej; objawia się stwardnieniami guzowatymi w miąższu s. czasami wywołującymi dolegliwości bólowe ;leczenie może być hormonalne lub operacyjne; w przypadku powstawania pojedynczych torbieli można je nakłuć. Zob. też mastopatia.
SWĘDZENIE ? świąd.
 SWIETEN Gerard van, ur. 7 V 1700, zm. 18 VI 1772, hol. lekarz;
prof. uniw. w Lejdzie. Wezwany przez cesarzową Marię Teresę do Wiednia w 1745, zorganizował nauczanie medycyny na uniw., zainicjował budowę zakładu anatomii, ogrodu botanicznego, pracowni chem., domu podrzutków; sprowadził z Lejdy lekarzy. Stworzył wiedeńską szkołę lek. (tzw. starszą), która stała się kolebką nowoczesnej diagnostyki i terapii chorób wewn. Nauczyciel kilku pokoleń lekarzy, autor komentarzy do dziel —> H. Boerhaavego, wydanych w 1741-72 (t. 1-5), tłumaczonych na szereg języków.
SWOISTE DYNAMICZNE DZIAŁANIE POKARMU, zwiększenie przemiany materii występujące w ciągu 2-9 godz po spożyciu posiłku, związane z trawieniem, wchłanianiem i magazynowaniem w ustroju składników pokarmowych. Najsilniej zwiększają przemianę materii pokarmy białkowe; ilość ciepła wytwarzanego w ustroju po spożyciu posiłku białkowego może zwiększać się o 30% w ciągu 2 godz.
SWOISTOŚĆ REAKCJI SEROLOGICZNYCH   (immunologicznych), zjawisko uwarunkowane obecnością na pow. —> antygenów tzw. końcowych ugrupowań chem., które pobudzają komórki plazmatyczne do wytwarzania ? przeciwciał o komplementarnej  strukturze. Powstałe przeciwciało łączy się tylko z określonym ugrupowaniem chem. antygenu lub z ugrupowaniem o b. pokrewnej konfiguracji. W ostatnim przypadku zachodzi reakcja krzyżowa. S.r.s. antygen-przeciwciało można porównać do reakcji enzym-substrat. W diagnostyce chorób zakaźnych stosuje się swoiste —> odczyny immunologiczne przy użyciu swoistych antygenów (np. odczyn Widala przy durze brzusznym) oraz nieswoiste odczyny serologiczne przy użyciu nieswoistych antygenów (np. odczyn Wassermanna przy kile).
SWOSZOWICE, wieś położona w bezpośrednim sąsiedztwie Krakowa, na wys. ok. 250 m n.p.m. Rozwój uzdrowiska od 1811; po zniszczeniach wojennych od 1946. Klimat typu podgórskiego, stosunkowo łagodny. Wody lecznicze siarkowodorowe typu siarczano - wodorowęglanowo - wapniowo--magnezowego. Borowiny czerpane z lokalnych złóż torfu. Zakład przyrodoleczn. prowadzi: kąpiele mineralne, zawijania borowinowe, hydroterapię, masaże leczn., płukania przyzębia i światłolecznictwo. Poza tym kuracjusze korzystają z wszystkich urządzeń sportowych, kulturalnych i gastronomicznych Krakowa. Ukierunkowanie lecznicze: choroby narządów ruchu i reumatyczne.
SYDENHAM Thomas, ur. 10 V 1624, zm. 29 XII 1689, ang. lekarz praktyk w Londynie. Wywarł wielki wpływ na rozwój medycyny, przeciwstawiając samodzielność obserwacji opisom książkowym nawet największych autorytetów; zyskał sobie miano „angielskiego Hipokratesa". Pozostawił szczegółowe i trafne opisy ospy, pląsawicy (jedna jej postać nosi jego imię), dny, rozróżnił odrę od płonicy i wprowadził w Europie leczenie zimnicy korą chinową.
SYFILIDOLOGIA, nauka obejmująca całą wiedzę o—>-kile.
SYFILIS ?kiła.
SYGMATYZM ? seplenienie.
SYJAMSKIE BLIŹNIĘTA ?  zroślaki.
SYLYIUS   Franciscus,  wlaśc. Fran(ois Deleboe, Franz de le (la) Boe, ur. 15 III 1614, zm. 14 XI 1672, hol. lekarz anatom, prof. medycyny na uniw. w Lejdzie (od 1658), jeden z twórców jatrochemii. Odkrył w mózgu bruzdę boczną oraz wodociąg mózgu, noszące jego imię; rozróżnij procesy fermentacyjne w organizmie ludzkim; opisał działanie śliny, żółci, soku żołądkowego i trzustkowego;
zajmował się zmianami patol. w gruźlicy, opisał charakterystyczne szarobrunatne gruzełki występujące w płucach zmarłych na gruźlicę i nadal im nazwę tubercuium. 
SYLVIUS Jacques ? Dubois Jacques.
SYMPATEKTOMIA, chir. wycięcie lub chem. zniszczenie zwojów oraz pnia określonego odcinka części obwodowej układu współczulnego. S. przykręgowa polega na wycięciu po jednej lub po obu stronach kręgosłupa części pnia współczulnego wraz z 2-3 lub większą liczbą zwojów współczulnych. W następstwie s. rozszerza się koryto drobnych naczyń i włośniczek. Kończyna ociepla się, uspokaja się ból, goją się owrzodzenia skóry, usprawnia się chodzenie. S. w odcinku szyjnym stosowana jest w uporczywym bólu piekącym (—>-kauzalgia), w odcinku piersiowym — w nadciśnieniu samoistnym, w odcinku lędźwiowym
— w zakrzepowo-zarostowym zapaleniu tętnic, w miażdżycy tętnic i w innych postaciach zwężenia tętnic kończyny dolnej.
SYMPATYCZNY UKŁAD NERWOWY ? współczulny układ nerwowy.
SYMPATYKOTOMIA, przecięcie współczulnych dróg nerw., dokonywane w podobnych wskazaniach jak
—> sympatektomia, ale dotyczące tylko odcinka piersiowego; ma na celu należyte przerwanie unerwienia współczulnego na kończynie górnej. S. wymaga przecięcia włókien przedzwojowych zdążających do II i III zwoju piersiowego oraz przecięcia pnia współczulnego poniżej III zwoju. Stosowana gł. w —> Raynauda chorobie oraz w uporczywych bólach piekących (—> kauzalgia) kończyn górnych.
SYMPATYKOTONIA, stan wzmożonego napięcia części współczulnej —> autonomicznego układu nerwowego. Pobudzenie ośrodków sympatycznych powoduje w ustroju:
zmniejszenie wydzielania gruczołów, zmniejszenie napięcia mięśni szkieletowych przy jednoczesnym zwiększeniu ich ukrwienia, zmniejszenie ruchów perystaltycznych przewodu pokarmowego, rozluźnienie mięśni pęcherza moczowego, dróg oddechowych oraz zwiększenie napięcia mięśni gładkich naczyń krwionośnych (wzrost ciśnienia krwi), napięcia mięśnia macicy, jak również skurcz mięśni przywłosowych („stawanie włosów"). Do objawów s. należy przyspieszenie akcji serca oraz wzrost przemian ustrojowych.
SYMPTOMATOLOGIA, nauka o objawach chorobowych; stanowi podstawę —> diagnostyki (rozpoznania choroby). Ten sam objaw może być spowodowany różnymi przyczynami i może świadczyć o różnych stanach chorobowych (np. bóle głowy). Jedynie zestawienia niekiedy wielu objawów pozwala z większą pewnością wnioskować o przyczynach choroby i postawić jej rozpoznanie.
SYMULACJA, świadome udawanie choroby w celu wprowadzenia w błąd otoczenia lub lekarza. Stosowana jako próba uniknięcia odpowiedzialności albo uzyskania określonych korzyści (zwolnienia z pracy, odszkodowania, prawa do renty i in.). Przy szczegółowym lek. badaniu s. wykrywa się łatwo; w przypadkach wątpliwych potrzebna jest obserwacja szpitalna.
SYMULATOR TRENINGOWY, urządzenie dla celów treningu, pozorujące określone warunki pracy. S.t. wykorzystywane są gł. w lotnictwie i kosmonautyce, gdzie pozorują czynniki lotu i warunki sterowania samolotem lub statkiem kosmicznym. Do najbardziej rozpowszechnionych s.t. należą m.in.: kabina Linka, pozorująca na przyrządach analogicznych do pokładowych warunki sterowania lotem samolotu; wieża nieważkości, wytwarzająca krótkotrwałą (kilkusekundową) —> nieważkość podczas wzlotu fotela do góry; rotor, naśladujący warunki koziołkowania podczas swobodnego opadania pilota bez spadochronu; kabina obrotowa, wytwarzająca ruch obrotowy (lot „korkociągowy" samolotem lub rotacja statku kosmicznego na orbicie); katapulta treningowa, pozwalająca przeprowadzać szkolenie w zakresie czynności związanych z —> katapultowaniem; komora kosmiczna, pozorująca wewnątrzkabinowe warunki długotrwałego (kilkudniowego) lotu kosmicznego; —> komora niskich ciśnień; -> wirówka ;—> komora ciszy;—» komora imersyjna.
SYNACTEN, syntetyczny hormon adrenokortykotropowy (—> adrenokortykotropina).
SYNANON, założona w 1958 w St. Zjedn. przez C. Dedericha organizacja byłych alkoholików, narkomanów i przestępców, mająca na celu wspólne dążenie do ponownego włączenia się w pełnowartościowe życie spol.  Dederich był  alkoholikiem i członkiem —> Klubu AA. Uznał za niewystarczającą pomoc wynikającą z tego rodzaju klubu i stworzył niezależną organizację, liczącą obecnie ok. 2000 członków. Olbrzymie sukcesy S., zwłaszcza w resocjalizacji byłych przestępców, przyczyniły się do rozpowszechnienia podobnych związków w St. Zjedn. i wielu innych krajach.
SYNAPSA, styk między komórkami nerw. w ośrodkowym układzie nerw. i w zwojach nerw. lub między komórką nerw. a komórką efektora. Jest miejscem, w którym następuje przekazywanie stanu czynnego z komórki na komórkę (zw. przekaźnictwem synaptycznym). Składa się z błony presynaptycznej, należącej do zakończenia nerw., szczeliny synaptycznej i błony postsynaptycznej, tj. błony następnej komórki. Część zakończenia nerw. wchodzącego do s. tworzy koibkę synaptyczną. W cytoplazmie kolbki znajdują się pęcherzyki synaptyczne zawierające ? przekaźnik. Gdy pobudzenie dochodzi do zakończenia synaptycznego, przekaźnik jest uwolniony do szczeliny synaptycznej. Przekaźnik działając na błonę postsynaptyczną zmienia jej przepuszczalność dla jonów, co powoduje przepływ —> prądu czynnościowego przez błonę i powstanie potencjału pobudzeniowego lub hamulcowego; zależnie od tego rozróżnia się s. pobudzające i hamulcowe. Pobudzenie s. pobudzającej wywołuje depolaryzację błony postsynaptycznej (—> pobudzenie), a s. hamulcowej — hiperpolaryzację błony postsynaptycznej (—> hamowanie w układzie nerwowym). Przekazywanie stanu pobudzenia przez s. odbywa się wolniej niż we włóknie nerw. Zjawisko to nazywane jest opóźnieniem synaptycznym.
SYNAPSIS ? koniugacja chromosomów. 
SYNCYTIUM ? zespólnia komórkowa.
SYNDAKTYLIA, częściowe lub całkowite zrośnięcie palców, może dotyczyć kilku lub wszystkich palców kończyny. W najłagodniejszej postaci s. między palcami znajduje się błona, którą można usunąć operacyjnie. S. w ciężkich postaciach dotyczy wszystkich tkanek miękkich, a nawet kości. Operacyjne usunięcie tej wady nie zawsze jest możliwe. Z s. często współistnieją inne wady wrodzone.
SYNDESMOLOGIA, dział anatomii traktujący o—>-więzadłach i—»-powięziach.
SYNERGIZM LEKÓW, zjawisko polegające na tym, że dwa (lub więcej) leki, zastosowane równocześnie lub w krótkim odstępie czasu, wspierają wzajemnie swe działanie. Wynik działania jest sumowaniem (s.l. addycyjny) lub nasileniem (s.l. hiperaddycyjny) wpływu poszczególnych leków. Przykładem mogą tu być mieszanki przeciwbólowe (np. pabialgina).
SYNOSTOZA, wrodzony zrost kości wskutek zaburzenia w tworzeniu się szczelin stawowych. Najczęściej występuje zrost kości promieniowej z łokciową w okolicy bliższego stawu promieniowo-łokciowego, w wyniku czego dochodzi do zniesienia ruchów nawracania i odwracania przedramienia i ręki.
SYNTARPEN ? kloksacylina.
SYNTETAZY ? ligazy.
SYROPY, stężone roztwory cukru w wodzie, sokach owocowych lub roślinnych. Stosowane jako środki poprawiające smak oraz jako leki o działaniu wykrztuśnym (np. s. prawoślazowy, żywokostowy, tymiankowy, kreozotowy i in.).
SYSTOLE —> skurcz serca.
SZAŁWIA LEKARSKA (.Salda officinalis); liście zawierają olejek eteryczny, którego gł. składnikami są tu-jon i cyneol,—> garbniki,—> gorycze, ? saponiny, związki żywiczne i gumy. Napary wykazują działanie odkażające, ściągające, przeciwzapalne, tonizujące. Stosowane są zewn. w stanach zapalnych jamy ustnej, gardła, górnych dróg oddechowych, źle gojących się ranach. Wewn. w nadmiernej fermentacji jelitowej i biegunkach. Wchodzą w skład mieszanek  ziołowych:  Diabetosan, Pektosan, Septosan i Tannosan.
SZANKIER, wrzód w następstwie zakażenia drogą płciową, przeważnie na narządach płciowych. Sz. miękki —> wrzód miękki, weneryczny, sz. twardy — pierwotny objaw —>-kiły.
SZARA MAŚĆ, maść zawierająca 30% rtęci metalicznej, dawniej używana w leczeniu kiły. Maść wcierano w skórę i powstałe mydła rtęciowe ulegały wchłonięciu działając krętkobójczo. Obecnie nie stosowana.
SZARECKI Bolesław, ur. 17 III 1874, zm. 23 II 1960, pol. chirurg, generał WP, jeden z pionierów współczesnej chirurgii wojennej. Do końca I wojny światowej chirurg w armii roś., w 1919-34 w armii poi. jako prof. i kierownik nauk. oddziałów chir. szpitala Centrum Wyszkolenia Sanitarnego (Szpital Ujazdowski). W 1923 wprowadził własną odmianę operacji przepukliny pachwinowej. W 1934-39 dyr. szpitala PCK w Warszawie. Po kampanii wrześniowej przebywał w ZSRR, w 1941-45 szef służby zdrowia oddziałów poi. na Bliskim Wschodzie, w Afryce i we Włoszech, naczelny chirurg w bitwie pod Monte Cassino (1944), w 1946-49 szef służby zdrowia LWP, 1950-57 naczelny chirurg LWP. Autor ok. 60 prac nauk.
SZARLATANERIA działalność rzekomo lek., połączona ze sprzedażą jakoby niezawodnych leków, wykorzystująca łatwowierność i nieświadomość odbiorcy. Sz. jest bliskoznaczna ze znachorstwem. Człowieka zajmującego się sz. określa się mianem szarlatana.
SZARPIE, skubanka, używany dawniej materiał opatrunkowy, zastępujący gazę i watę. S. otrzymywano przez skrobanie- płótna nożem lub przez wyciąganie z płótna nitek.
SZCZAWNICA -KROŚCIENKO, m. w woj. nowosądeckim, położone na wys. 435-480 m n.p.m. w dolinie Dunajca. Uzdrowisko znane od 150 lat. Klimat górski, stosunkowo łagodny, słabo bodźcowy, o znacznym nasłonecznieniu.; w lecie i w zimie brak wieczornych spadków temp.; powietrze czyste o dostatecznej wilgoci. Wody leczn. typu szczaw: wodorowęglanowo-chlorkowo-sodowej,   bromkowej, jodkowej, borowej ' eksploatowane są ze źródeł: „Stefan II", „Magdalena", „Jan", „Józefina II" oraz z odwiertów i źródeł „Szymon", „Waleria", „Wanda" i „Józefina". W uzdrowisku znajduje się pijalnia wód mineralnych oraz zakłady przyrodoleczn. świadczące następujące zabiegi: inhalacje zbiorowe i indywidualne, komory pneumatyczne, przepłukiwanie nosa i gardła, kąpiele mineralne, hydroterapia, elektro- i światłolecznictwo. W uzdrowisku czynne są: szpital uzdrowiskowy, sanatoria, obiekt profilaktyczno--wypoczynkowy oraz obiekty wczasowe. Kierunek leczniczy: choroby układu oddechowego.
SZCZAWNO ZDRÓJ, m. w woj. wałbrzyskim, bezpośrednio sąsiadujące z Wałbrzychem, położone na wys. 400 m n.p.m. w dolinie potoku Szczawnik, w paśmie Gór Wałbrzyskich wchodzących w skład Sudetów Śród. Pierwsze sanatorium zdrojowe powstało w 1815. Klimat górski, umiarkowany pod względem bodźcowym. Wody lecznicze typu szczaw wodoro--węglanowo-sodowych, charakteryzujących się ponadto wysoką zawartością jonów magnezowych (Mg), wapniowych (Ca) i radoczynnością. Pijalnia wód mineralnych wydaje wody: „Mieszko", „Dąbrówka", „Marta" i „Młynarz". Woda stołowa — „Anka". Uzdrowiskowy zakład przyrodoleczn. prowadzi: kąpiele mineralne i kwa-sowęglowe, inhalacje indywidualne i zbiorowe, komory pneumatyczne, hydroterapię, elektro- i światłolecznictwo, masaże leczn. oraz gimnastykę rehabilitacyjną. W uzdrowisku czynne są:
szpitale uzdrowiskowe, sanatoria, obiekty profilaktyczno-wypoczynkowe. U-kierunkowanie lecznicze dla dorosłych:
choroby układu oddechowego i moczowego oraz układu trawienia, dla dzieci — choroby układu oddechowego, a także układu moczowego i pokarmowego.
SZCZEPIENIA OCHRONNE, zabiegi medyczne mające na celu sztuczne, czynne uodpornienie organizmu (—» odporność) na określone choroby zak., przy użyciu —> szczepionek. Sz.o. stanowią nie tylko skuteczną ochronę poszczególnych osobników przed zachorowaniem, ale stosowane systematycznie i w skali masowej mają wpływ na zahamowanie krążenia zarazków w przyrodzie, przez co ograniczają lub uniemożliwiają szerzenie się zakażeń; są więc ważnym czynnikiem przeciwepidemicznym. Czas trwania odporności nabytej w wyniku sz.o. jest różny i zależy m.in. od rodzaju szczepionki oraz od częstości jej podania. Wprowadzenie do organizmu. szczepionki żywej, zawierającej zarazek pozbawiony zjadliwości chorobotw. (np. w szczepionce przeciw ospie prawdziwej, gruźlicy, chorobie Heinego-Medina itp.), daje odporność trwającą zazwyczaj kilka lat. Szczepionki zabite (np. przeciw durowi brzusznemu, plamistemu, cholerze, krztuścowi) dają po pierwszym wstrzyknięciu b. małą odporność, co wymaga powtórzenia dawki czasem kilkakrotnego w określonych odstępach czasu. Sz.o. zapewniające pierwotną odporność na kilka lat nazywane są szczepieniem podstawowym. "W celu ciągłego utrzymywania odporności stosuje się co kilka lat szczepienie przypominające, polegające zwykle na jednorazowym podaniu dawki określonej szczepionki.
W PRL są obowiązkowe (zależnie od wieku, zatrudnienia na niektórych stanowiskach pracy — np. w służbie zdrowia — oraz w szczególnych przypadkach zagrożenia zakażeniem) szczepienia przeciw gruźlicy, ospie prawdziwej, błonicy, krztuścowi, tężcowi, chorobie Heinego-Medina, odrze oraz wściekliźnie. Główny Inspektor Sanitarny może, ze względów epidemiologicznych, wprowadzić obowiązek poddania się sz.o w innych grupach wiekowych ,niż to ustalają określone przepisy, jak również przeciw jeszcze innym chorobom zak. /np.durowi brzusznemu, durowi plamistemu, cholerze itp./
SZCZEPIENIA OCHRONNE Kalendarz szczepień ochronnych obowiązujący od września 1977 r.
Wiek
	Szczepienie przeciw
	Uwagi

4-15 dzień życia
	gruźlicy — szczepionką BCG
	

I. 3 miesiąc życia II. po 6 tygodniach od pierwszego szczepienia, t), w 4 lub w 5 miesiącu życia III. po 6 tygodniach od drugiego szczepienia, tj. w 6 miesiącu życia
	błonicy, tężcowi, krztuścowi — szczepionką Di-Te-Per i jednocześnie heincmedinie (po-liomyelitis) szczepionką poli-walentną zawierającą trzy typy wirusa (l, 2, 3)
	Trzy kolejne dawki szczepienia podstawowego Di-Te-Per i poliomy-elitis podane w odstępach 6-ty-godniowych. Dzieciom z przeciwwskazaniami do szczepień przeciwko krztuścowi należy zastosować szczepionkę Di-Te wg zaleceń producenta. Wówczas należy podać w 3-cim miesiącu życia tylko doustną szczepionkę przeciwko poliomyelitis, a po 6-ciu tygodniach podać jed-noczasowo pierwszą dawkę Di-Te i drugą dawkę szczepionki przeciwko poliomyelitis. Po następnych 6-ciu tygodniach drugą dawkę szczepionki Di-Te i jednoczaso-wo trzecią dawkę szczepionki przeciwko poliomyelitis

11-12 miesiąc życia
	ospie prawdziwej
	Szczepionki przeciwko ospie prawdziwej nie należy stosować przed ukończeniem 10 miesięcy życia

13-15 miesiąc życia
	odrze
	Szczepienie nie obowiązuje dzieci, które chorowały na odrę

14-18 miesiąc życia
	gruźlicy — dzieci z ujemnym wynikiem próby tuberkulinowej Moro
	Przy próbie ujemnej szczepienie należy wykonać w dniu odczytania próby

18-24 miesiąc życia
	błonicy, tężcowi, krztuścowi — szczepionką Di-Te-Per i jed-noczasowo pohomyelitis
	Czwarta dawka szczepienia podstawowego (dawki szczepionki od I do IV stanowią pełne szczepienie podstawowe) Di-Te-Per oraz jed-noczasowo jednorazowa dawka szczepienia przypominającego przeciwko poliomyelitis. Dzieci z przeciwwskazaniami do szczepień przeciwko krztuścowi otrzymują trzecią dawkę szczepionki Di-Te

6 lub 7 rok życia, w ciągu pierwszych 4 miesięcy nauki w I klasie szkoły podstawowej
	gruźlicy — dzieci z ujemnym wynikiem próby tuberkulinowej Moro
błonicy, tężcowi — szczepionką Di-Te
	Przy próbie ujemnej należy wykonać szczepienie w dniu odczytania próby
Jednorazowa dawka szczepienia przypominającego

14 rok życia
	gruźlicy — dzieci z ujemnym wynikiem próby tuberkulinowej Mantoux błonicy, tężcowi — szczepionką Di-Te
	Przy próbie ujemnej należy wykonać szczepienie w dniu odczytania próby Jednorazowa dawka szczepienia przypominającego

17 rok życia
	tężcowi — szczepionką mono-walentną Te
	Jednorazowa dawka szczepienia przypominaj ącego

18 rok życia
	gruźlicy — osób z ujemnym wynikiem próby tuberkulinowej Mantoux
	Przy próbie ujemnej należy wykonać szczepienie w dniu odczytania próby

SZCZEPIENIA OCHRONNE
Wiek
	Szczepienie przeciw
	Uwagi

20 rok życia
	tężcowi — szczepionką mono-walentną Te
	Jednorazowa dawka szczepienia przypominającego

Dorośli
	ospie prawdziwej
	Szczepienie przypominające w odstępach 5-letnich lub 3-letnich u osób określonych w rozporządzeniu Min. Zdrowia i Op. Spol. o obowiązkowych szczepieniach o-chronnych

Dorośli
	tężcowi — szczepionka mono-walentną Te
	Szczepienia podstawowe wg zaleceń producenta lub szczepienie przypominające w odstępach 8-letnich grup osób określonych przez Państwowego Wojewódzkiego Inspektora Sanitarnego

Dorośli
	gruźlicy — osób z ujemnym wynikiem próby tuberkulinowej Mantoux
	Dotyczy osób zgłaszających się na studia wyższe, policealne studia zawodowe wszelkiego typu lub do pracy w zakładach przeciwgruźliczych, które w okresie ostatnich 12 mieś. nie miały przeprowadzonej próby tuberkulinowej

 Główny Inspektor Sanitarny ustala leż szczegółowe zasady przeprowadzania indywidualnych sz.o. w odpowiednim programie kalendarza szczepień (zob. tabela).
Przeciwwskazaniami (trwałymi lub czasowymi) do sz.o. są: ostre choroby żak. i stany gorączkowe, choroby reumatyczne i gruźlica w stanie czynnym, choroby układu krążenia w okresię niewyrównania i zaostrzeń, ostre i niewyrównane przewlekle schorzenia nerek, wątroby, płuc, ciężkie choroby krwi, niewyrównane schorzenia gruczołów dokrewnych (np. cukrzyca), nowotwory, niektóre stany zapalne skóry oraz czynne choroby alergiczne, niektóre choroby układu nerw. ośrodkowego, jak też inne choroby uznane w danej chwili przez lekarza za przeciwwskazanie do szczepień. Kobiety ciężarne szczepione są tylko ze wskazań życiowych (np. w razie pokąsania przez wściekłe zwierzę). Obowiązek sz.o. regulują różne akty prawne, gł. ustawa z 13 XI 1963 o zwalczaniu chorób żak. oraz odpowiednie przepisy wykonawcze wydane na jej podstawie przez Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej.
SZCZEPIONKI, preparaty biol. zawierające drobnoustroje albo ich odpowiednio przygotowane toksyny. Po wprowadzeniu do organizmu człowieka lub zwierzęcia powodują wytwarzanie się odporności swoistej, tj. skierowanej przeciw antygenom wchodzącym w skład szczepionki. Za pomocą sz. uzyskiwana jest odporność czynna. Jako materiał, z którego przyrządzane są sz., służą bakterie (np. sz. przeciw-błonicza), riketsje (sz. przeciw durowi plamistemu), wirusy (sz. przeciw ospie, wściekliźnie, grypie) oraz produkty wydzielania lub rozpadu bakterii (autolizaty, endotoksyny, egzotoksyny). Sz. mogą zawierać drobnoustroje zabite lub żywe, przy czym w ostatnim wypadku zjadliwość ich jest przeważnie osłabiona (sz. przeciwospowa, przeciwgruźlicza —> BCG, doustna przeciw heinemedinie). Sz. zawierające żywe drobnoustroje produkowane są w stanie liofilizowanym (?liofilizacja). Do zabicia zarazków stosuje się gi. ogrzewanie do odpowiedniej temp. lub środki chem. (najczęściej fenol i for-malina). Coraz częściej wchodzą w użycie sz. skojarzone, zawierające kilka odmiennych antygenów, umożliwiające jednoczesne uodpornienie przeciw wielu chorobom. Należą tutaj sz.:
a) przeciwdurowa z anatoksyną tężcową, b) przeciw błonicy, tężcowi i kokluszowi (Di-Te-Per). Skuteczność sz. skojarzonej zależy w znacznym stopniu od odpowiedniego doboru ilościowego poszczególnych składników. Zależnie od rodzaju sz. stosuje się je doustnie,naskórnie, śródskórnie, podskórnie, domięśniowo lub metodą rozpylania do jamy nosowo-gardłowej. Po stosowaniu sz. mogą niekiedy występować odczyny poszczepienne miejscowe i ogólne. Produkuje się również sz. nieswoiste, z kilku gatunków bakterii, o działaniu gł. bodźcowym (panodina).
SZCZĘKA, jedna z większych, parzystych kości twarzy. Połączone w linii środkowej, obie sz. uczestniczą w formowaniu ścian oczodołów, podniebienia i jamy nosowej. W każdej sz. wyróżnia się trzon i odchodzące od niego wyrostki: czołowy, jarzmowy, podniebienny i zębodołowy. W tym ostatnim mieszczą się zęby górne. Zob. też żuchwa.
SZCZĘKOŚCISK, skurcz- mięśni żuchwy; przejawia się ograniczeniem lub zupełną niemożnością otwierania ust; występuje jako typowy objaw tężca, poza tym w stanach zapalnych gardła (ropień okołomigdałkowy), stawów żuchwowych (jako odruch obronny przed bolesnym poruszaniem żuchwą) oraz w zębopocbodnych procesach zapalnych jamy ustnej i przy utrudnionym wyrzynaniu się zębów mądrości. Leczenie: usunięcie przyczyny oraz podawanie leków przeciwbólowych, przeciwzapalnych i rozkurczowych.
SZCZYPCZYKI CHIRURGICZNE, peseta, pinceta, instrument o sprężystych ramionach, służy do chwytania i przytrzymywania tkanek w ranie operacyjnej, gazy, igieł. Sz.ch. mają l, 2, 3 lub 4 ząbki, którymi łatwo trzyma się uchwycone tkanki; sz.ch. anat. są bez ząbków i służą do chwytania i trzymania tkanek, które łatwo uszkodzić, jak naczynia, jelita, nerwy. Sz.ch. w zależności od potrzeb bywają różnej wielkości i rozmaitego kształtu
SZCZYTOWANIE ? orgazm.
 SZENAJCH Władysław, ur. 13 V 1879, zm. 23 X 1964, pol. lekarz pediatra, społecznik i organizator służby zdrowia; ordynator Szpitala dziecięcego im. Karola i Marii (1913-53) w Warszawie; prof. UW (od 1929) i Akad. Med. w Warszawie (od 1951). W okresie międzywojennym stworzył pierwsze urzędowe placówki opieki nad dzieckiem; wraz z —>]. Brudzińskim uważany za twórcę poi. szpitalnictwa dziecięcego. Długoletni aktywny działacz Poi. Tow. Pediatrycznego, Tow. Medycyny Społ., Poi. Tow. Szpitalnictwa i Izby Lekarskiej. Autor popularnej publikacji Rady dla matek o karmieniu i pielęgnowaniu niemowląt (17 wydań). Wynikiem długoletniego doświadczenia zawodowego i rozmyślań na temat etyki lekarskiej i filozofii medycyny są Myśli lekarza (1958).
SZEW CHIRURGICZNY, zespolenie operacyjne tkanek za pomocą struny baraniej (katgut), struny chromowanej, nici z lnu, jedwabiu, perlonu, nylonu, dakronu oraz metalu. Szwy nałożone na skórę usuwa się po 4-14 dniach; szwy nałożone w tkankach głębiej leżących pozostawia się na stałe. Do łączenia ze sobą brzegów skóry używa się czasami klamerek, które zaciska się za pomocą kleszczyków. Istnieje wiele rodzajów szwów:
pojedynczy, węzełkowy, materacowy poziomy, materacowy pionowy, ósemkowy, szew Halsteda, ciągły — zwykły, przekładany, materacowy poziomy, surowicówkowo-mięśniowy  Lamberta, okrętkowy, pętla Connela w szwie odwracającym błonę śluzową, surowicówkowo-mięśniowy Cushinga i inne.
SZEW KAPCIUCHOWY, szew wgłabiający, okrężny, stosowany gl. podczas operacji wycięcia wyrostka robaczkowego, umożliwiający wgłębienie części ściany kątnicy. Zakłada się go w pierwszym etapie luźno, przez błonę surowiczą i mięśniową, wytwarzając kieszeń, którą zamyka się w drugim etapie przez zaciągnięcie nałożonego szwu.
SZEW KOSMETYCZNY, szew śródskórny ciągły lub węzełkowy, stosowany gł. w chirurgii plastycznej, w celu otrzymania mało widocznej blizny. Sz.k. usuwa się 4-8 dnia po zeszyciu rany.
SZEW KOSTNY, zespolenie kości, unieruchomienie wewnętrzne złamania; polega na mechanicznym połączeniu odłamów kostnych za pomocą, śrub, płytek, gwoździ, drutu itp. Elementy metalowe są wykonane ze specjalnych stopów stali nie ulegających korozji i obojętnych elektrochem. Najlepiej tym warunkom odpowiadają Vitalium, Titanium, Ticonium oraz Zirconium.
SZEW ODROCZONY, szew zakładany na brzegi rany uprzednio opracowanej chirurgicznie, jeżeli po upływie kilku dni (3-6) nie występują w niej objawy zakażenia.
SZEW PIERWOTNY, szew zakładany na ranę niezwłocznie po jej wycięciu; stosowany w świeżych ranach ciętych i niezbyt rozległych ranach tłuczonych.
SZKARLATYNA ? płonica.
SZKIELET, kościec ? układ kostny.
SZKLIWIAK, nowotwór nabłonkowy, półzłośliwy, wyrastający z zawiązków szkliwa zęba w żuchwie lub szczęce głównej. Rośnie powoli rozprężające. Leczenie operacyjne. Sz. kości piszczelowej, rzadki guz nabłonkowy kości długich, prawie zawsze dolnej nasady k. piszczelowej, o przebiegu nie zawsze łagodnym. Leczenie operacyjne.
SZKOLNA SŁUŻBA ZDROWIA, zespól placówek i zakładów sprawujących opiekę zdrowotną w zakładach nauczania i wychowania. Przed sz.s.z. stoją następujące zadania: kontrola stanu zdrowia oraz rozwoju fiz. i psych. uczniów, prowadzenie systematycznej działalności profilaktycznej i zwalczanie chorób (ze szczególnym uwzględnieniem chorób społ.), sprawowanie nadzoru nad stanem sanitarnym środowiska szkolnego i higieną nauczania, aktywny udział w szerzeniu oświaty zdrowotnej oraz nadzór nad wychowaniem fiz. i organizacją wypoczynku. Specyfiką realizacji zadań sz.s.z. jest wczesne wykrywanie i leczenie próchnicy zębów, wad wzroku, mowy, słuchu, budowy oraz walka z chorobami dróg oddechowych, chorobą reumatyczną i urazami. Sz.s.z. organizowana jest tylko na terenie miast dla młodzieży szkół ogólnokształcących i zawodowych. Na wsi opieka nad zdrowiem dzieci szkolnych i higieną środowiska szkolnego jest obowiązkiem personelu wiejskich ośrodków zdrowia. Zadania sz.s.z. na szczeblu podstawowym wykonują lekarze, pielęgniarki i higienistki szkolne. Podstawowymi placówkami sz.s.z. są gabinety lekarskie i stomatologiczne na terenie szkoły i poradni higieny szkolnej (międzyszkolnej) wchodzące w skład przychodni (zespołów opieki zdrowotnej). Orientacyjnie na l lekarza szkolnego powinno przypadać ok. 2000 uczniów, na l higienistkę ok. 1000 uczniów. Prowadzone są prace przygotowawcze do scalenia gabinetów szkolnych w przychodnie szkolne. Opiekę specjalistyczną sprawują przychodnie specjalistyczne dla ogółu ludności oraz woj. przychodnie higieny szkolnej, do obowiązków których należy również nadzór specjalistyczny nad sz.s.z. Działają one w ramach wojewódzkich ośrodków matki i dziecka. Ośrodek taki ma dwa podstawowe oddziały : metodyczno-organizacyjny i konsultacyjny z zespołem poradni specjalistycznych. W miastach siedzibach szkól wyższych organizowana jest również studencka służba zdrowia w oparciu o zespoły opieki zdrowotnej dla studentów. Rolę przychodni specjalistycznej dla studentów (w razie jej braku) spełnia przychodnia specjalistyczna dla ogółu ludności. Ze świadczeń przychodni dla studentów ma prawo korzystać personel dydaktyczny.



SZKOLNICTWO MEDYCZNE, —> medyczne kształcenie.
SZKOŁA MATEK, specjalny kurs dla przyszłych matek. Sz.m. organizowane są przy klinikach położniczych, poradniach świadomego macierzyństwa itp. Założeniem programowym tych kursów jest przygotowanie do porodu. Kobiety przygotowują się do niego w trakcie cyklu wykładów na temat higieny ciąży, fizjologii i mechanizmu porodu oraz opieki nad noworodkiem. Prowadzi się również zajęcia praktyczne w formie specjalnych ćwiczeń oddechowych i ogólnorozwojowych.
SZKORBUT, gnilec, awitaminoza spowodowana niedoborem —» witaminy C, która bierze udział w wielu procesach metabolicznych. Objawy sz. zjawiają się po ok. 70 dniach odżywiania się dietą pozbawioną witaminy. Najbardziej charakterystyczną cechą sz. jest upośledzone tworzenie się kolagenu, podstawowej substancji tkanki łącznej. Stąd objawy klin. są wielonarządowe. Występuje niedokrwistość, skłonność do krwawień samoistnych i po urazach, bóle mięśniowo-kostne spowodowane wybroczynami krwi do mięśni, stawów i pod okostną (mogą nawet powstawać złamania kości długich w okolicach przynasadowych), ogólne osłabienie, depresja, deformacja i chwianie się oraz wypadanie zębów, zapalny przerost dziąseł. Sz. występuje częściej u niemowląt i małych dzieci (—> gnilec niemowlęcy), czyli w okresie kiedy kości i tkanka łączna rozwijają się niezmiernie szybko. 
SZLIFOWANIE ZĘBÓW, zabieg polegający na zdarciu określonej pow. szkliwa lub zębiny, stosowany w celu przygotowania zęba pod koronę, u dzieci przy braku naturalnego ścierania się guzków zębów, by zapobiec wadom zgryzu, u dorosłych celem korekty zgryzu w leczeniu parodontopatii. Do sz.z. używa się kamieni karborundowych, diamentowych, krążków ściernych przystosowanych do wiertarki.
SZMERY SERCOWE, zjawiska akustyczne słyszane podczas osłuchiwania klatki piersiowej oprócz prawidłowych —> tonów serca, wywołane zaburzeniami przepływu krwi w sercu i w wielkich tętnicach. Sz.s. słyszalne między I a II tonem serca określa się jako skurczowe, po II tonie — rozkurczowe. Nad koniuszkiem serca i w rzucie zastawek tętnicy płucnej występują często u zdrowych młodych ludzi tzw. szmery czynnościowe. Podczas wysiłku fiz., w gorączce oraz w —> niedokrwistości mogą pojawić się sz.s. zależne od przyśpieszenia przepływu krwi. Najczęściej sz.s. występują przy zmianach chorobowych zastawek serca.
SZNUR PĘPOWINOWY -> pępowina.
SZOK—> wstrząs.
SZOKALSKI Wiktor, ur. 15 XII 1811, zm. 6 I 1891, pol. lekarz okulista i działacz społ.; naczelny lekarz Inst. Oftalmicznego w Warszawie (1856--91), prof. Akad. Medyko-Chir. (od 1859), potem Szkoły Głównej. Założył kasę zapomogową dla lekarzy i ich rodzin, należał do pierwszych rzeczników ochrony zdrowia robotników fabrycznych i rolnych. Obok działalności społ. i dydaktycznej ogłosił ok. 200 prac. nauk., m.in. podręcznik okulistyki Wykład chorób przyrządu wzrokowego u człowieka (1869-70). Sz. uważany jest za „ojca okulistyki polskiej".
SZPATUŁKA, łopatka językowa, płaska, wąska płytka z metalu, szkła, plastyku lub drewna. Służy do uciśnię-cia języka w czasie badania gardła dla uzyskania lepszego wglądu.
SZPICZAK, myeloma, nowotwór złośliwy szpiku kostnego, z tkanki krwiotwórczej różnicującej się w kierunku komórek plazmatycznych. Występuje u osób powyżej 40 r. życia, zwykle mnogi (choroba Kahłera-Rustickiego), rzadko pojedynczy, najczęściej w kręgosłupie, kościach czaszki lub w żebrach, w postaci bolesnych ognisk osteolitycznych. W moczu pojawia się często —> białko Bence-Jonesa, we krwi podwyższony poziom —> globulin i wapnia oraz nowotworowe komórki plazmatyczne. Leczenie promieniami rentg. lub skojarzone z chemioterapią. Sz. tkanek miękkich, występuje b. rzadko, np. w nosogardzieli w postaci polipowatych nacieków; daje przerzuty do węzłów chłonnych otoczenia. Leczenie analogiczne do stosowanego w zmianach kości.
SZPIK KOSTNY, tkanka krwiotwórcza wypełniająca wnętrze —> kości. Rozróżnia się sz.k. żółty i czerwony. Żółty jest wynikiem stłuszczania sz.k. czerwonego i nie ma właściwości krwiotwórczych. Czerwony mieści się w nasadach kości długich, w kręgach i kościach płaskich; ogólna jego masa wynosi 1300 do 1500 g. Zrąb sz.k. zbudowany jest z tkanki łącznej siateczkowatej, w której oczkach leżą komórki szpiku — hemocytoblasty, komórki macierzyste dla wszystkich postaci krwinek. Mają one nieregularne kształty, po zabarwieniu bladoniebieską cytoplazmę i mocno zasado-chłonne jądro. Podział tych komórek może prowadzić do powstania 3 różnych postaci krwinek: czerwonych, białych ziarnistych (granulocytów) i płytkowych.
Zapalenie. Bakteryjny odczyn zapalny sz.k. i istoty kostnej jest wywoływany prawie zawsze przez zakażenie gronkowcem złocistym. Zakażenie następuje przez ciągłość z sąsiedniego ogniska zapalnego innej tkanki lub (częściej) drogą krwiopochodną z ogniska niekiedy odległego (—> czyrak) bądź w następstwie złamania otwartego (z przebiciem skóry odłamami kości i zakażeniem jej). Częste u dzieci, w formie ostrej przebiega z gorączką, upośledzeniem stanu ogólnego, obrzękiem, przekrwieniem i bolesnością miejscową. W kości powstaje ognisko rozpływnej—> martwicy, szerzące się w kierunku do wewnątrz i na zewnątrz — do okostnej. Z obumarłego odcinka kości powstaje tzw. —» martwak, który pływa otoczony płynną ropną treścią w jamie zw. trumienką. W razie przebicia się martwaka na zewnątrz powstaje przetoka. Na ogól ustępują wtedy objawy ogólne i okres ostry może przejść w przewlekły. Jeśli przebicie nastąpi do wnętrza stawu (u dzieci, u których ogniska powstają często w nasadach kości długich), powstaje ropne zapalenie stawu, grożące uszkodzeniem i wtórnym usztywnieniem stawu. W leczeniu stosuje się antybiotyki, środki bodźcowe, przede wszystkim jednak leczenie chir., polegające na otwarciu i opróżnieniu ogniska martwicy z zachowaniem stałego drenażu, niekiedy z płukaniem płynami odkażającymi lub roztworami antybiotyków.
SZPIKOWICA CZERWONOKRWINKOWA -> erytroblastozy.
SZPITAL, zamknięty zakład służby zdrowia przeznaczony do przyjęcia i Otoczenia w ustalonym zakresie specjalistyczną opieką zdrowotną osób, których stan zdrowia wymaga stałej, całodobowej obserwacji i opieki lekarsko-pielęgniarskiej. Sz. jest przygotowany do szkolenia i doskonalenia kadr med., wykonywania prac naukowo-badawczych i nadzoru specjalistycznego. W zależności od zespolenia z przychodnią, sz. bierze udział w udzielaniu pomocy ambulatoryjnej: podstawowej, specjalistycznej, konsultacyjnej niekiedy i w domu chorego. Włącza się również do sz. funkcje pogotowia ratunkowego. Sz. dzieli się na ogólne (wielo-profilowe) i specjalistyczne (jedno-imienne: przeciwgruźlicze, zakaźne, urazowe,  polożniczo-ginekologiczne, pediatryczne, onkologiczne, psychiatryczne, rehabilitacyjne, dermatologiczne). Wg zasięgu terytorialnego sz. dzieli się na: rejonowe, miejskie, wojewódzkie (miasto wojewódzkie, konsultacja chorych z województwa). Niekiedy sz. miejskie poza 4 oddziałami podstawowymi: chorób wewn., chirurgicznym, polożniczo-ginekologicznym, pediatrycznym, mają oddziały węższych specjalności (np. okulistyka, laryngologia, choroby żak.). Sz. kliniczne akad. med. i instytutów świadczą usługi na rzecz ludności wojewódz-1200
twa lub kilku województw. Istnieją ponadto sz. przemysłowe (—» przemysłowa służba zdrowia) oraz uzdrowiskowe (—> sanatorium).
Pod względem liczby łóżek dzieli się sz. na 10 klas i trzy typy struktur organizacyjnych (I typ — do 120 łóżek II — do 350, III — ponad 350). Struktura sz. zależy od jego funkcji i wielkości i składa się z 3 części: leczniczo--zapobiegawczej, administracyjno-gospodarczej i socjalnej. Na czele sz. stoi dyrektor sz. lub z-ca dyrektora ZOZ d.s. lecznictwa. Podstawową komórką działalności podstawowej sz. jest —» oddział szpitalny kierowany przez —> ordynatora. Oddziały dzielą się na odcinki pielęgniarskie. Z pozostałych elementów sz. należy wymienić izbę przyjęć, pracownie, blok operacyjny, punkt krwiodawstwa, dział anestezjologii i intensywnej opieki med. W ramach integracji szpitale łączone są organizacyjnie i funkcjonalnie z przychodniami i jednostkami pomocy doraźnej. Czyni się obecnie pierwsze próby do wprowadzenia nowej organizacji sz. podzielonego nie na oddziały, lecz strefy stopniowanej opieki: I strefa opieki intensywnej (dla b. ciężko chorych z zagrożeniem życia), II strefa opieki pośredniej (dla ciężko i średnio chorych), III strefa opieki minimalnej albo rozluźnionej (dla rekonwalescentów, chorych wymagających obserwacji itp.). W Warszawie w budowie jest duży szpital przystosowany do takiego właśnie systemu organizacji i pracy.
SZPITALNICTWO dziedzina wiedzy teoretycznie i praktycznie badająca zagadnienie działalności, organizacji, wykorzystania, wyposażenia,
projektowania budownictwa, ekonomiki, profilizacji szpitali na tle rozwoju nauk i dyscyplin med. oraz potrzeb społ. Organizacją międzynarodową w tej dziedzinie jest Międzynarodowa Federacja Szpitalna. W poszczególnych krajach istnieją właściwe stowarzyszenia naukowo-badawcze, w Polsce — Polskie Towarzystwo Szpitalnictwa.
SZPITAL POLOWY, ruchomy szpital wojskowy zorganizowany w warunkach polowych i wyposażony w sposób umożliwiający przyjmowanie rannych, udzielanie im pomocy specjalistycznej i ich hospitalizację. Sz.p. posiadają etatowe środki transportu pozwalające na przemieszczenie się, bądź przemieszczają się na doraźnie przydzielanych środkach transportu (kolejowego, samochodowego). Sz.p. mieszczą się w namiotach, w pomieszczeniach stałych, a niekiedy korzystają z obu rodzajów pomieszczeń. Korzystając z własnego wyposażenia (sprzęt i aparatura med., sprzęt kwaterunkowy, leki i materiały sanitarne, agregaty prądotwórcze, kuchnie itp.) i etatowego personelu zdolne są do wykonywania swych zadań. Z zasady działają w ramach tzw. bazy szpitalnej (zespół wielu sz.p. pod jednym dowództwem), niekiedy jednak działają pojedynczo, rozwijane dla zabezpieczenia konkretnych działań np. przepraw lub forsowania przeszkód wodnych itp.
SZTUCZNA NERKA ? dializa zewnątrzustrojowa.
SZTUCZNE KRĄŻENIE ? krążenie krwi pozaustrojowe.
SZTUCZNE   ODDYCHANIE, prowadzenie oddechu zastępczego w przypadku niewydolności oddechowej (oddychanie wspomagane) lub całkowitego ustania oddechu (oddychanie kontrolowane). Stosowane jest podczas ogólnego —>- znieczulenia po porażeniu oddechu środkami zwiotczającymi mięśnie, podczas-> reanimacji lub w stanach chorobowych przebiegających z niewydolnością lub porażeniem oddechu (np. w heinemedinie, zatruciach, tężcu). Sz.o. może być prowadzone prostymi metodami bezprzyrządowymi: usta-usta, usta--nos (np. podczas ożywiania w warunkach pozaszpitalnych —> Pierwsza pomoc) oraz przy użyciu aparatów prostych, np. ? „Arnbu", i skomplikowanych, tzw. respiratorów. Oddychanie kontrolowane lub wspomagane przy użyciu aparatów może być prowadzone przez wiele dni, tygodni a nawet miesięcy. Warunkiem skuteczności sz.o. jest przywrócenie drożności górnych dróg oddechowych, które mogą być zamknięte zapadniętym językiem, ciałami obcymi, krwią, wymiocinami.
SZTUCZNE PŁUCO-SERCE -» serce sztuczne.
SZTUCZNY ODBYT ? odbyt.
 SZTYWNOŚĆ STAWÓW WRODZONA, płodowa dystrofia mięśni, przykurcz stawów wrodzony, zaburzenia w rozwoju mięśni, w wyniku czego dochodzi do bliznowatego ich zwyrodnienia. Zatrzymane W rozwoju mięśnie zniekształcają rosnący kościec. Dzieci dotknięte tą wadą często rodzą się już ze zniekształceniami kończyn górnych i dolnych oraz kręgosłupa. Leczenie operacyjne, w celu usunięcia przykurczów i zniekształceń ciała.
SZUMOWSKI Władysław, ur.
26 III 1875, zm. 5 IV 1954, pol. lekarz historyk i filozof medycyny, prof. UJ w Krakowie (1920-47), czl. PAU (od 1938), jeden z twórców pol. historii med. jako dyscypliny nauczania i inicjator utworzenia katedr historii i filozofii medycyny na wszystkich wydz. lek. w Polsce. Autor ok. 150 prac, m.in. Krakowska szkolą lekarska po reformach Kollątaja (1929) i Historia medycyny filozoficznie ujęta (1930-35), wyd. nowe pod red. T. Bilikiewicza Historia medycyny (1961).
SZUMY USZNE, szmery i wrażenia dźwiękowe odczuwalne w uchu, często bez uchwytnego źródła dźwięku, czasem źródła dźwięku znajdują się w organizmie ludzkim. Sz.u. mogą być objawem chorób uszu, układu krążenia, układu nerw., mogą występować w chorobach ogólnych z gorączką i in. Sz.u., przykro odczuwane przez chorego, przeszkadzają mu w pracy i odpoczynku. Leczenie:
w przypadkach o znanej etiologii powinno być przyczynowe, w pozostałych — objawowe. W pewnych przypadkach skuteczne bywa leczenie operacyjne. Ważne miejsce zajmuje czasem psychoterapia.
SZYJA, część ciała łącząca głowę z tułowiem. Tylna część szyi nazywa się karkiem. Kostnym szkieletem sz. jest szyjny —> kręgosłup. Przebiegają w niej naczynia krwionośne (tętnice i żyły szyjne), nerwy (m. in. nerw błędny) oraz takie narządy, jak: —>- gardło, krtań, przełyk, tchawica. Na przednio-dolnej powierzchni sz. znajduje się ? tarczyca. Sz. jest dobrze umięśniona. Obok pow. leżącego mięśnia szerokiego szyi, największą masę mięśniową tworzą mięśnie mostkowo-sutkowo-obojczykowe oraz grupy mięśni podgnykowych, pochyłych i głębokich (przedkręgowych), na karku zaś — mięsień czworoboczny i mięśnie tylnej pow. kręgosłupa. Ważnym składnikiem jest powięź sz., która dzieli się na 3 blaszki: pow., środkową i głęboką, czyli przedkręgową. Powiezie sz. odgraniczają grupy mięśniowe i narządy sz., tworząc szereg szczelinowatych przestrzeni, które mają znaczenie w patologii, gł. w szerzeniu się procesów ropnych.
SZYMANOWSKI Zygmunt, ur. 16 XI 1873, zm. 8 V 1956, pol. lekarz bakteriolog i działacz polityczny;
prof. bakteriologii i higieny wydziału weterynarii uniw. w Warszawie (1923-39), bakteriologii uniw., potem Akad. Med. w Lodzi (1945-56). Badacz zagadnień zmienności bakterii oraz autor prac na temat elektrofizjologii. Przed I wojną światową działacz PPS, w okresie międzywojennym PPS, TUR i Ligi Obrony Praw Człowieka i Obywatela; po wyzwoleniu poseł do KRN, następnie na Sejm, członek KC PZPR.
SZYMON Z ŁOWICZA, ur. ok.
1512, zm. 1538 (?), poi. lekarz i botanik; studiował filozofię i medycynę w Akad. Krakowskiej, potem w Padwie; powróciwszy do kraju zyskał sławę jako lekarz-praktyk. Autor podręcznika medycyny Enchiridion medi-cinae... (1537) oraz pracy Lekarstwa w osobliwych niemocach, zawierającej porady, jakimi lekami należy leczyć poszczególne choroby (obie prace zostały wydane z rękopisu w 1904 przez—> Adama Wrzoska). Opublikował poczytny w średniowieczu zielnik A. Ma-cera, uzupełniając go słownikiem łac. i poi. nazw roślin występujących w Polsce (1532, pierwsza wydrukowana w Polsce publikacja botaniczna).
SZYNY ORTOPEDYCZNE, przyrządy służące do unieruchomienia kończyn w przypadkach złamań, zwichnięć, skręceń, stłuczeń i stanów zapalnych narządu ruchu. Istnieje wiele rodzajów sz.o. (metalowe, z tworzyw sztucznych, pneumatyczne), przy czym niektóre z nich są uniwersalne — np. metalowe sz.o. Kramera, gdyż można je dowolnie modelować. Pewną odmianę stanowią szyny do doleczania pooperacyjnego, stosowane w przypadkach zabiegów na tkankach miękkich.
SZYSZKOWINY KOŃCZYSTE —» kłykciny kończyste.
SZYSZYNKA, twór kształtu malej szyszki, o długości 8-12 mm, zaliczany do —> gruczołów wewnątrzwydzielniczych, umiejscowiony w mózgu w okolicy nadwzgórza. Oprócz tkanki łącznej sz. zawiera różnorodne elementy komórkowe. Od 7 r. życia niektóre komórki sz. zanikają; pojawiają się na ich miejsce elementy tkanki glejowej (—>-glej) oraz tzw. piasek szyszynkowy. Sz. wydziela substancje natury hormonalnej (m.in. melatoninę, —>-noradrenalinę,—> serotoninę) i wywiera działanie hamujące na hormony gonado-tropowe (—> gonadotropiny).

Ś
ŚCIEKI, wodne mieszaniny powstające przy zużywaniu wody do celów higienicznych, w gospodarstwie domowym, przemyśle itp.; zawierają produkty charakterystyczne dla danego ośrodka. Rozróżnia się: ś. opadowe, bytowo-gospodarcze (inaczej: domowe lub sanitarne), przemysłowe i miejskie.
ŚCIEKÓW OCZYSZCZANIE, metody i procesy usuwające ze ścieków składniki w postaci zawiesin lub w stanie rozpuszczonym. O.ś. wstępne, mechaniczne usuwa zawiesiny po drodze — według schematu: kolektor
— kraty (o prześwitach różnej wielkości, od 50 do 2 mm; na kratach zatrzymuje się osad, zw. skratkami), płaskownik i osadnik (otwarte zbiorniki przepływowe; w pierwszym, o przepływie około 30 cm/s, strąca się piasek i żużel, w drugim, o przepływie znacznie powolniejszym, 0,5-12 mm/s
— zawiesiny łatwo opadające), odbiornik albo odprowadzenie do dalszego o.ś. (biol.). Chemiczne o.ś. (niektórych ścieków przemysłowych) usuwa trudno opadające zawiesiny i koloidy za pomocą wapna lub specjalnych koagulantów. O.ś. biologiczne, rozkładanie substancji organicznych w warunkach tlenowych (częściej) lub beztlenowych — w glebie i środowisku wodnym („nawadnianie szerokoprzestrzenne", pola irygowane, „nawadnianie podpowierzchniowe", pola filtracyjne) albo w sztucznych „złożach biol." lub „komorach napowietrzanych".
ŚCIERANIE SIĘ ZĘBÓW, powstawanie ubytków szkliwa i zębiny;
fizjologiczne ś.s.z. powstaje w wyniku starzenia się organizmu; patologiczne ś.s.z. występuje pod wpływem zgrzytania zębami, palenia fajki, u wydmuchiwaczy butelek lub w wyniku stosowania pasty do zębów zawierającej szkodliwe składniki. Attritio, równomierne ścieranie się zębów górnych i dolnych u osób pracujących bez zabezpieczenia w atmosferze ostrego pyłu powstającego z materiałów ściernych.
ŚCIEŚNIENIE CZASZKI, kraniostenoza, choroba o charakterze wady rozwojowej, polegająca na zmniejszeniu objętości i zniekształceniu czaszki, często bezobjawowa klinicznie, niekiedy z obrzękiem tarcz nerwów wzrokowych albo ich zanikiem, wytrzeszczeni gałek ocznych, bólami głowy, głuchotą, napadami padaczkowymi, niedorozwojem psych. Podłożem jest przedwczesne zrośnięcie się szwów kostnych czaszki. Rozróżnia się kilka postaci ś.cz. (czaszka łódkowata, krótkogłowie, czaszka wieżowata, dyzostoza czaszkowo-twarzowa). Leczenie w przypadkach tego wymagających (np. w razie zaniku nerwów wzrokowych) — operacyjne.
ŚCIĘGNA, narządy pomocnicze —umięśni, przenoszące silę ich działania na kości, do których są przyczepione. Są to twory zbudowane z łącznotkankowych włókien kolagenowych o równoległym przebiegu, znacznie cieńsze od odpowiadających im mięśni, ale niezwykle mocne, b. wytrzymałe na rozciąganie. Ś. mają różne kształty: od krótkich lub grubych powrozów, do szerokich, płaskich —> rozcięgien. Największe w organizmie ludzkim jest ś. piętowe Achillesa, za którego pośrednictwem mięśnie łydki przyczepiają się do guza kości piętowej. Zapalenie bezbakteryjne ś., proces zapalny, najczęściej dotyczący ścięgien mięśni prostowników nadgarstka i palców. Przyczyną jest przeciążenie rąk pracą fiz. Objawami choroby są obrzęk przedramienia, ból ;
oraz charakterystyczne trzeszczenie wyczuwalne wzdłuż przebiegu chorych ścięgien przy prostowaniu nadgarstka i palców. Leczenie zachowawcze — unieruchomienie, leki przeciwzapalne. Zob. też: pochewki ścięgniste (zapalenie).
ŚLAD PAMIĘCIOWY, engram, zmiany materialne stanowiące podstawę procesów pamięciowych. Istnieją dowody, że trwałe ś.p. mają charakter zmian chem. związanych z przemianą —> kwasów rybonukleinowych. Zob. też pamięć.
ŚLAZ DZIKI (Malva silyestris);
kwiaty zawierają duże ilości śluzu, glikozydy akantocyjaninowe, —> garbniki. Odwary stosowane są jako środek osłaniający w kaszlu, nieżytach górnych dróg oddechowych i przewodu pokarmowego, stanach zapalnych błony śluzowej jamy ustnej i skóry.
ŚLEDZIONA, nieparzysty, wieloczynnościowy narząd związany gł. z układem naczyniowym, leżący w jamie brzusznej w okolicy lewego podżebrza. Ś. otoczona jest torebką utworzoną z tkanki łącznej włóknistej, od której odchodzą w głąb ś. pasma stanowiące jej zrąb. W miąższu ś. rozróżnia się miazgę czerwoną, tj. tkankę łączną siateczkowatą, tworzącą pasma w postaci sieci, w której oczkach znajdują się krwinki, makrofagi i komórki plazmatyczne, i miazgę białą, t j. rozproszone w miazdze czerwonej grudki limfatyczne. S. ma specyficzny, dobrze rozwinięty układ naczyń krwionośnych. W miazdze czerwonej odbywa się proces rozpadu i fagocytozy  ? erytrocytów i —> leukocytów oraz rozkład—» hemoglobiny. Miazga biała jest miejscem powstawania i rozpadu-> limfocytów. Ś. wytwarza też ciała odpornościowe i niszczy drobnoustroje; jest pomocniczym zbiornikiem krwi, która zalega w zatokach żylnych.
Choroby. Powiększenie ś.,—>-splenomegalia, występuje w wielu stanach chorobowych: w ostrych i przewlekłych chorobach żak., w chorobach krwi, zaburzeniach krążenia, w nowotworach i torbielach ś. (pasożytniczych, nowotworowych, rzekomych), w chorobach spichrzeniowych (—>• Gauchera choroba, Niemanna-Picka choroba, Handa-Schullera-Christiana choroba, amyloidoza) oraz w —>-toczniu trzewnym i —> sarkoidozie. Hipersplenizm, nadmierna czynność destrukcyjna śledziony wobec elementów komórkowych krwi, prowadzi do zubożenia krwi obwodowej w komórki (niedokrwistość, leukopenia, małopłytkowość), przy prawidłowym lub bogatokomórkowym szpiku kostnym. Zaburzenia rozwojowe — może istnieć wrodzony brak ś. lub ś. dodatkowe, które mogą się powiększać po wycięciu ś. Zmiany wsteczne — ś. może ulegać zanikowi u starców, w chorobach wyniszczających oraz w następstwie bliznowacenia po wylewach i zawałach. Zawał  śledziony — występuje często w znacznym powiększeniu ś., zwłaszcza w przewlekłej szpikowej ? białaczce oraz w -> posocznicach. Pęknięcie śledziony—może wystąpić w wyniku urazu lub samoistnie—w stanach powiększonej śledziony (choroby zakaźne, zwłaszcza dury i malaria, białaczki, torbiele). Stwierdza się objawy wstrząsu i zapalenia otrzewnej oraz szybko narastającą niedokrwistość. Asplenia, stan spowodowany brakiem ś. (usunięcie lub wrodzony brak), charakteryzujący się zaburzeniami w dojrzewaniu krwinek czerwonych oraz w biosyntezie hemoglobiny.
ŚLEPAKI -> bąki.
ŚLEPA KISZKA -> wyrostek robaczkowy.
ŚLEPOTA, znaczne upośledzenie widzenia lub utrata wzroku spowodowana zmętnieniem układu optycznego oka (rogówki, soczewki, ciała szklistego), zapalnym, urazowym albo zanikowym uszkodzeniem siatkówki, nerwu wzrokowego, dróg nerwowych. Ś. może być dziedziczna (np. wskutek barwnikowego zwyrodnienia siatkówki), wrodzona (np. wskutek niedorozwoju siatkówki) lub nabyta (np. w następstwie urazu oka — ociemniały). Rozróżnia się ś. całkowitą (brak poczucia światła) i tzw. praktyczną, gdy ostrość wzroku nie jest większa od 3/60 normy lub gdy pole widzenia uległo koncentrycznemu zwężeniu do 20°.
Człowiek dotknięty ś. od urodzenia — niewidomy — różni się od ociemniałego, który utracił wzrok po pewnym okresie normalnego widzenia. Przystosowanie do życia w obu przypadkach jest różne. Ciężkość kalectwa niewidomego jest większa niż ociemniałego; niewidomy nie rozporządza substratami pojęciowymi, jakich dostarcza spostrzeganie wzrokowe i ma trudności w wytworzeniu sobie surogatów pojęć odnoszących się do treści informacyjnej zawierającej subiektywne odczucia wzrokowe, ociemniały natomiast może korzystać z przekazu informacji ludzi widzących. W procesie rehabilitacji kalectwa ślepoty te dwa aspekty wyznaczają stopień trudności w postępowaniu usprawniającym. Szkoły dla ślepych opierają proces kształcenia na odbieraniu treści edukacyjnej in. analizatorami zmysłowymi niż wzrokowe, t j. na słuchu i dotyku. Czytanie dotykiem pisma wypukłego systemu Braile'a, gdzie znaki pisarskie są wyrażone sześciopunktowo, dostarcza niezbędnego dla rozwoju bogactwa kulturowego. Orientacja w przestrzeni opiera się na ocenie kinestetycznej nóg ślepego, wspomaganej laską. W procesie programowanej rehabilitacji stopniowo uzyskuje się rehabilitację psych., czyli afirmację własnego kalectwa oraz rehabilitację społ. — przez zdobycie zawodu i względną samodzielność. Rodzaje prac dostępnych dla ślepych obejmują nieskomplikowane czynności ręczne przy użyciu prostych narzędzi pracy; ślepi są zatrudnieni m.in. w szczotkarstwie, dziewiarstwie, pracują jako masażyści i na ręcznych prasach.
Osoby dotknięte ś., tj. niewidomi i ociemniali, zaliczani są w Polsce do I grupy inwalidztwa, osoby ze ś. jednostronną — do III grupy. W 1946 powstał w Polsce Ogólnopolski Związek Niewidomych. Światowa Rada Społ. Pomocy Niewidomym z siedzibą w Paryżu została powołana w 1949.
ŚLEPOTA DZIENNA, często nieprawidłowo utożsamiana ze -> ślepotą zmierzchową, może być spowodowana chorobą —> czopków wrodzoną lub nabytą albo niedostatecznym przystosowaniem do światła. W świecie zwierzęcym przykładem naturalnej ślepoty dziennej jest ślepota sowy, której siatkówka nie ma czopków.
ŚLEPOTA PSYCHICZNA, agnozja wzrokowa, objaw polegający na tym, że chory widzi przedmiot, ale nie jest w stanie go rozpoznać. Może go jednak rozpoznać posługując się dotykiem, węchem, smakiem itp. Ś.p. powstaje w wyniku uszkodzeń kory wzrokowej znajdującej się w płatach potylicznych mózgu.
ŚLEPOTA ZMIERZCHOWA, kurza ślepota, upośledzenie widzenia o zmierzchu lub przy przejściu z jasnego do ciemnego pomieszczenia, spowodowane upośledzeniem adaptacji oka do ciemności, wskutek uszkodzenia czynności —> pręcików siatkówki. Najczęstszą przyczyną ś.z. jest długotrwały niedobór witaminy A w pokarmach, pozostałe przyczyny są związane z —» dziedzicznością, zwyrodnieniem barwnikowym siatkówki, zanikiem nerwu wzrokowego, krótkowzrocznością znacznego stopnia, odwarstwieniem —> siatkówki, —> jaskrą. Leczenie winno być prowadzone przez lekarza po uprzednim rozpoznaniu czynnika przyczynowego. Badanie adaptacji do ciemności wykonuje się za pomocą —» adaptometru.
ŚLIMAK, część wewn. —> ucha, przednia część —> błędnika, kształtu spiralnej muszli ślimaka ogrodowego. W środku kanału kostnego ś. znajduje się błona, która dzieli go na 2 przewody zawierające —> endolimfę. W środkowym przewodzie znajduje się ? narząd Cortiego.
ŚLINA, płynna substancja wydzielana przez gruczoły ślinowe. Zawiera 99% wody, —> ptyalinę wytwarzaną przez śliniankę przyuszną i w mniejszym stopniu podżuchwową, wydzielinę śluzową produkowaną przez śliniankę podjęzykową, podżuchwową i in. gruczoły rozsiane w jamie ustnej, ponadto białka, substancje nieorganiczne oraz leukocyty, złuszczone nabłonki i bakterie. Ś. zwilża jamę ustną, rozmiękcza pokarm, przez co ułatwia jego żucie i połykanie, dzięki obecności ptyaliny rozpoczyna trawienie węglowodanów. Ś. zobojętnia kwasy i zasady zawarte w pokarmach oraz działa bakteriobójczo. Wydzielanie ś. (1-1,5 l na dobę) pobudzają włókna nerwów współczulnych i przywspółczulnych na zasadzie ? odruchu, który wywołany może być przez drażnienie receptorów czuciowych i smakowych jamy ustnej (odruch bezwarunkowy) lub przez widok lub zapach pokarmu (odruch warunkowy).
ŚLINIANKI, gruczoły ślinowe, twory gruczołowe jamy ustnej wydzielające —> ślinę. Ś. zbudowana jest z pewnej liczby odcinków końcowych, czyli wydzielniczych, otoczonych tkanką łączną i tworzących płaciki pierwszego rzędu; pewna liczba płacików pierwszego rzędu tworzy płacik II-go rzędu. W tkance łącznej międzypłacikowej mieszczą się naczynia i nerwy oraz większe przewody wyprowadzające. Przewody wyprowadzające dzielone są na: wstawki, cewki ślinowe
i większe przewody wyprowadzające. Najważniejsze ś. to: surowicza ślinianka przyuszną (przyusznica), największy gruczoł ślinowy jamy ustnej, którego przewód dl. 4-5 cm uchodzi z przedsionka jamy ustnej obok korony 2 górnego zęba trzonowego; mieszane surowiczo-śluzowe ślinianki podżuchwową i podjęzykową. Do najczęstszych chorób ś. należy wirusowe zapalenie ś. przyusznej, czyli —» świnka. Zob. też żabka.
ŚLINOTOK, wzmożone wydzielanie śliny, aż do wyciekania jej z ust. Rozróżnia się ś. fizjologiczny — u głodnych na widok lub zapach pokarmu, oraz patologiczny — miejscowe zmiany zapalne drażniące śluzówkę jamy ustnej, zaburzenia nerw., stany—»-parasympatykotonii, np. ślinotok ciężarnych.
ŚLINOTOK CIĘŻARNYCH, zwiększone wydzielanie śliny zazwyczaj w 2-4 miesiącu ciąży, które nie powoduje poważniejszych zaburzeń. W leczeniu stosuje się płukanie jamy ustnej środkami ściągającymi, np. z dodatkiem nalewki z miry.
ŚLUZ, bezbarwna, lepka i ciągli-wa substancja wydzielana przez komórki błon śluzowych przewodu pokarmowego, dróg rodnych, dróg oddechowych i in. Gł. składnikami ś. są —> mucyny i—>mukopolisacharydy. Ś. chroni błony śluzowe przed mechanicznymi, chem. i termicznymi uszkodzeniami. Zmniejsza tarcie, ułatwiając przesuwanie się zawartości przewodu pokarmowego. Istotne znaczenie ma zmniejszenie tarcia w stawach przez ś. Wchodzący w skład mazi stawowej. Ś. wyścielający drogi oddechowe zlepia i zatrzymuje szkodliwe pyty.
ŚLUZAK, rzadki półzłośliwy nowotwór wywodzący się z tkanki łącznej, mający właściwość wytwarzania śluzu. Występuje w sercu, skórze, tkance podskórnej, w niektórych kościach oraz w układzie moczowo-płciowym. Nowotworem złośliwym jest śluzako-mięsak.
ŚLUZOWIELOCUKROWCE -> mukopolisacharydy.
ŚLUZÓWKA ? błona śluzowa.
ŚMIECH SARDONICZNY -> tężec.
ŚMIERĆ, nieodwracalne ustanie czynności mózgu, samodzielnych czynności krążenia i oddychania. Najwcześniej występują objawy tzw. śmierci klinicznej: utrata przytomności, bezwład ciała, zanik odruchów, ustanie krążenia i oddychania. W okresie tym poszczególne narządy i tkanki zachowują nieraz indywidualną żywotność, co jeszcze daje szansę przywrócenia życia za pomocą —> reanimacji, jeśli nie doszło do nieodwracalnego uszkodzenia ważnych dla życia ośrodków mózgowych, a zatem w czasie nie dłuższym niż 3-5 minut po zatrzymaniu oddychania i krążenia. S. biologiczna polega na nieodwracalnym ustaniu procesów przemiany materii we wszystkich komórkach ustroju, czyli na ogólnej martwicy. Jest to proces rozwijający się z różną prędkością w różnych tkankach, w zależności od ich wrażliwości na niedotlenienie. Pewne cechy ś. biol. to: plamy opadowe, stężenie pośmiertne, oziębienie zwłok, wysychanie zwłok i bladość zwłok. Do najpóźniej-szych objawów ś. należą: gnicie zwłok, przemiana tłuszczowo-woskowa, strupieszenie. Znajomość wczesnych objawów ś. jest ważna przy decyzjach reanimacji i przeszczepiania narządów. W medycynie sądowej objawy ś. służą do określania czasu ś., który może odpowiadać momentowi przestępstwa. Nauka o ś. nazywa się tanatologią. S. może być naturalna (z przyczyn chorobowych) lub gwałtowna, czyli nienaturalna (w wyniku czynników zewn.: mechanicznych, chem., termicznych, elektr. i in.). Ś. naturalna może być nagła (—>-udar mózgu, zawal serca, krwotok z wrzodu żołądka) lub powolna, poprzedzona —> agonią. Również ś. gwałtowna może być nagła (wskutek zranienia serca lub postrzału mózgu) lub powolna (np. w wyniku otrucia lub licznych ciężkich urazów). W zależności od mechanizmu, który prowadzi do wyłączenia ośrodków mózgowych, co jest zawsze ostateczną przyczyną ś., odróżniamy ś. sercową, płucną i pierwotnie mózgową.
Stwierdzenie zgonu jest czynnością prawno-lek. Opiera się na wystąpieniu pewnych cech ś. Inne objawy, jak ustanie krążenia i oddychania oraz zwiotczenia mięśniowe, są cechami ś. klinicznej, w niektórych przypadkach odwracalnej. W razie konieczności, np. przy —> przeszczepianiu narządów, stwierdzenie zgonu odbywa się komisyjnie, po przeprowadzeniu badania elektroencefalograficznego, elektrokardiograficznego i arteriograficznego (badanie rentg. krążenia mózgowego). Stwierdzenia zgonu dokonuje lekarz, zgodnie z rozporządzeniem Ministra Zdrowia w sprawie stwierdzenia zgonu i jego przyczyny (1961). Oprócz stwierdzenia ś. ważne jest ustalenie przyczyny ś. Odróżnić należy przyczyny gwałtowne — w następstwie wypadków, samobójstw, zabójstw — od przyczyn chorobowych. Wśród przyczyn gwałtownych można wymienić: uduszenie przez powieszenie, utonięcie, unieruchomienie klatki piersiowej, zadławienie itd., urazy ciała, zwłaszcza głowy, rany kłute narządów klatki piersiowej i brzucha, rażenie prądem elektr., otrucia. Przyczynę ś. można ustalić na podstawie badania sekcyjnego (.—> sekcja zwłok), często jednak potrzebne są badania dodatkowe, np. chem. (otrucie) lub histopatol. (zawał serca). Przyczyny chorobowe ś. lekarz może stwierdzić na podstawie wcześniejszego rozeznania ustalonego w przebiegu leczenia, jeśli rozpoznanie choroby nie budziło wątpliwości. W sytuacjach wątpliwych wykonuje się sekcję zwłok, przy której powinien być obecny lekarz ostatnio leczący chorego. Przyczyny ś. nie można ustalić jedynie na podstawie oględzin zewn. zwłok. Ustalenie przyczyn ś. jest ważną czynnością lek., wiążącą się ze sprawami zdrowia publicznego. Dokumentem tej czynności jest „karta zgonu", której wszystkie rubryki muszą być wypełnione b. starannie i czytelnie. W rozpoznaniach przyczyn zgonu używa się znormalizowanego mianownictwa statystycznego (obowiązuje mianownictwo międzynarodowe, ustalone przez Światową Organizację Zdrowia).
ŚMIERTELNOŚĆ, częstość zgonów z powodu danej choroby wśród ogółu osób na nią chorujących (w przypadku chorób przewlekłych) lub w stosunku do ogólnej liczby zachorowań (w przypadku chorób ostrych). Najczęściej ś. wyraża się w procentach. Ś. można analizować w określonych zbiorowościach, np. ś. szpitalna oznacza częstość zgonów wśród osób leczonych w szpitalach. Badanie ś. mają ograniczony charakter ze względu na trudności z ustaleniem liczby chorych, do których należy odnieść obserwowane zgony.
ŚNIADECKI, woda leczn., szczawa wodorowęglanowo-sodowo-wapniowa, arsenowa, żelazista, o działaniu hipotonicznym, występująca w Kudowie. Wskazana w chorobach: układu wydzielania wewn., zwłaszcza nad-czynności tarczycy, w chorobach kobiecych, niedokrwistości, chorobach skóry, stanach wyczerpania.,
ŚNIADECKI Jędrzej, ur. 30 XI 1768, zm. 12 V 1838, pol. lekarz, chemik, filozof i pisarz; prof. chemii uniw. w Wilnie (1797-1822), medycyny w Szkole Głównej Litewskiej (1826-32), Akad. Medyko-Chir. w Wilnie (od 1832); twórca nowoczesnej chemii w Polsce. Będąc kier. katedry i kliniki chorób wewn. podniósł poziom lecznictwa i dydaktyki; wymagał dokładnego opracowywania historii choroby;
w celu zwiększenia materiału nauk. urządził poliklinikę oraz zlecał studentom opiekę nad chorymi wypisanymi z kliniki. Był pierwszym wykładowcą chemii w języku poi., twórcą terminologii chem. oraz autorem pierwszego podręcznika Początki chemii (1800). Łącząc zawód lekarza i chemika wydał 2-tomowe dzieło Teoria jestestw organicznych (1804-11), które wyprzedziło o dziesiątki lat pojęcia nauk. owych czasów. Dzieło S. tłumaczone na kilka jeż. obcych stanowiło doniosły wkład do nauki światowej. Ś. był także pionierem wychowania fiz. dzieci i młodzieży, popularyzatorem wiedzy i nowych odkryć nauk., współzałożycielem i redaktorem „Dziennika Wileńskiego" oraz autorem utworów satyrycznych w „Wiadomościach Brukowych".
ŚPIĄCZKA, długotrwała, trwająca kilka godzin do wielu dni utrata przytomności. Może być powodowana, —> udarami mózgu, guzami lub ropniami mózgu, zapaleniami mózgu i opon mózgowych. S. występuje również w niektórych ciężkich chorobach żak. (dur brzuszny i plamisty, niekiedy zapalenie płuc), jako gl. następstwo toksycznego działania jadów bakteryjnych na tkankę mózgową. Przyczyną ś. mogą być również zaburzenia przemiany materii. S. cukrzycowa (hiperglikemiczna) jest nastęstwem zatrucia ciałami ketonowymi (—»-ketonemia) i—» kwasicy. Ś. hipoglikemiczna występuje w wyspiaku komórek P wysp Langerhansa w trzustce oraz w przedawkowaniu insuliny i jest następstwem niedoboru energetycznego tkanki mózgowej. Ś. wątrobowa jest wyrazem samozatrucia ustroju, zwłaszcza amoniakiem. Ś. mocznicowa wynika z samozatrucia ustroju produktami azotowej przemiany materii (mocznik, kreatynina). Rodzajem ś. nerkopochodnej jest również —» zatrucie ciążowe, które może przebiegać czasem bez drgawek, wyłącznie z utratą przytomności. Ś. występuje także jako następstwo udaru słonecznego i cieplnego, niektórych zaburzeń    wewnątrzwydzielniczych (przełom nadnerczowy, niedomoga przysadki, przełom tarczycowy i niedoczynność tarczycy). Ś. może być również spowodowana zatruciem związkami o działaniu depresyjnym na ośrodkowy układ nerw. (zatrucie środkami nasennymi, narkotycznymi środkami przeciwbólowymi np. morfiną, alkoholem, tlenkiem węgla, nitrobenzenem, dwusiarczkiem węgla, siarkowodorem i in.).
ŚPIĄCZKA AFRYKAŃSKA, trypaaosomatoza  afrykańska, choroba wywoływana przez pierwotniaki świdrowce Trypanosoma gam-
biense i T. rodesiense. Morfologicznie oba gatunki są identyczne. Ś.a. spotyka się wyłącznie na obszarach Afryki, wszędzie gdzie występuje —> mucha tse-tse. Zarażenie następuje w wyniku wprowadzenia do organizmu człowieka świdrowców z gruczołów ślinowych tej muchy. Zasadnicze zmiany patol. w Ś.a. występują w węzłach chłonnych i w ośrodkowym układzie nerwowym. Kliniczne objawy Ś.a. mogą być bardzo zmienne zarówno pod względem nasilenia, jak i czasu ich trwania. Choroba najczęściej przebiega w dwóch klin. okresach; pierwszy, inwazyjny, charakteryzuje się gorączką i zajęciem węzłów chłonnych, drugi — zajęciem ośrodkowego układu nerwowego z objawami zapalenia opon mózgowych i mózgu oraz opon rdzeniowych i rdzenia, z charłactwem, a w przypadkach ciężkich — śpiączką oraz śmiercią. Rozpoznanie ś.a. polega na wykryciu świdrowców we krwi obwodowej, w płynie powiększonych węzłów chłonnych lub w płynie mózgowo-rdzeniowym. Leczenie — szpitalne. Zapobieganie i zwalczanie ś.a. polega na wykryciu, odosobnieniu i leczeniu osób zakażonych. Na terenach, gdzie występują muchy tse-tse, należy nosić odpowiednią odzież z długimi rękawami i nogawkami, spać pod moskitierą. Stosuje się również chem. środki profilaktyczne.
ŚRODKI ABSORPCYJNE, środki adsorbujące toksyczne produkty rozpadu bakterii, toksyny bakteryjne, bakterie, wydzieliny zapalne ran, kwas solny. Jednym z najlepszych ś.a. jest ? węgiel leczniczy.
ŚRODKI ANTYSEPTYCZNE, antyseptyki, środki chem. zapobiegające zakażeniom przez hamowanie wzrostu lub zabijanie bakterii. Działanie danego środka zależy od rodzaju bakterii. Najczęściej stosowane ś.a.: —> hipertoniczne roztwory: gliceryna 25%, sól kuchenna, syropy cukrowe; jony wodorowe i wodorotlenowe: kwas octowy, ocet winny, kwas mrówkowy, kwas mlekowy, kwas siarkowy, kwas borowy, boraks, węglan sodowy, dwuwęglan sodowy, mydlą sodowe, potasowe, amonowe, wapno gaszone, szkło wodne, mleko wapienne, wodorotlenek sodowy; aniony kwasowe: kwas fluorowodorowy, kwas benzoesowy, kwas salicylowy, kwas cynamonowy, kwas migdałowy. Zob. też sterylizacja (wyjaławianie).
ŚRODKI BAKTERIOSTATYCZNE, środki hamujące wzrost i namnażanie bakterii. Należą do nich niektóre —> leki chemioterapeutyczne i ? środki antyseptyczne.
ŚRODKI CIENIUJĄCE, środki kontrastowe, środki stale, płynne lub gazowe używane w rentgenodiagnostyce w celu uwidocznienia narządów, jam ciała i przestrzeni ustrojowych, które w czasie zwykłego prześwietlenia i zdjęcia nie są widoczne. Ś.c. najczęściej używane to związki baru i jodu, pochłaniające promienie X silniej niż tkanki otaczające; dają one kontrast dodatni. Nierozpuszczalny w wodzie siarczan barowy (tzw. baryt) używany jest w postaci zawiesiny wodnej do badania przewodu pokarmowego. Roztwory wodne związków organicznych zawierających 3 atomy jodu w cząsteczce (uropolinum, jodamid, bilipolinum, endocystobil) znajdują szerokie zastosowanie w badaniach naczyń, wątroby, nerek, pęcherza, stawów i in. Związki olejowe jodu (lipiodol, ultrafluid) są stosowane na przykład w—>-sialografii. Ś.c. takie jak powietrze, tlen, dwutlenek węgla pochłaniają promienie X słabiej od otoczenia i dają kontrast ujemny. Stosuje się je w badaniach przestrzeni płynowych mózgu, śródpiersia, jamy brzusznej, miednicy małej, stawów itd.
ŚRODKI DEPILUJĄCE, środki keratolityczne, gl. siarczki, stosowane w kosmetyce do usuwania nadmiernego owłosienia skóry. Najczęściej stosowany jest siarczek barowy zmieszany z tlenkiem cynkowym.
ŚRODKI DEZYNFEKCYJNE ?  środki odkażające.
ŚRODKI DOPINGUJĄCE, związki chem. sprzyjające przedłużaniu się gotowości organizmu do wysiłku psych. i fizycznego. Ś.d. mogą być stosowane dla uzyskania maksymalnych efektów w sporcie, w działaniach wojennych (np. u komandosów) itp. Używanie ś.d. w sporcie jest obecnie zakazane.
ŚRODKI DRAŻNIĄCE, stosowane na skórę wywołują przekrwienie, a nawet stan zapalny. Wywierają korzystne działanie w niektórych chorobach skóry (łysienie, przewlekle odmrożenia) oraz schorzeniach niektórych narządów wewnętrznych. Należą do nich hipertoniczne roztwory różnych soli, alkohole, chloroform, olejki eteryczne, nalewki (pieprzowcowa i kantarydowa), gorczyczniki.
ŚRODKI KERATOLITYCZNE ? środki depilujące.
ŚRODKI KONTRASTOWE ? środki cieniujące. 
ŚRODKI KRWIOPOCHODNE,
środki leczn. wytwarzane z krwi ludzkiej lub zwierzęcej. W powszechnym użyciu znajdują się następujące ś.k. (w nawiasach podano gł. wskazania do ich stosowania): l) krew konserwowana pełna (ostra utrata krwi), 2) krew konserwowana zagęszczona (ciężkie niedokrwistości), 3) masa erytrocytarna (ciężkie niedokrwistości); 4) krwinki czerwone płukane (niedokrwistość u chorych z jednoczesną obecnością przeciwciał antyleukocytarnych lub/i anty-płytkowych albo uczulonych na białka osocza, niewydolność nerek), 5) krew S (niedokrwistość lub ostra utrata krwi z jednoczesnymi objawami skazy krwotocznej), 6) krew z heparyną (krążenie pozaustrojowe); 7) krew uniwersalna dla układu ABO—krwinki płukane grupy O zawieszone w osoczu grupy AB (transfuzja wymienna u noworodka z konfliktem serol.); 8) masa płytkowa (skazy krwotoczne małopłytkowe), 9) osocze świeże płynne lub mrożone, tzw. osocze antyhemofilowe (hemofilia), 10) osocze suche liofilizowane (wstrząs, niedobory białkowe), 11) fibrynogen liofilizowany (skazy krwotoczne spowodowane niedoborem fibrynogenu), 12) frakcja 1-0 (hemofilia A, niedobór fibrynogenu); 13) krioprecypitat — koncentrat czynnika VIII (hemofilia A), 14) osocze mrożone od dawców, którym podano adrenalinę (hemofilia); 15) albuminy (wstrząs, ciężkie stany niedobiałczenia); 16) aminokwasy (niedobory białkowe, odżywianie pozajelitowe), 17) immunoglobulina anty-D (zapobieganie konfliktowi serol. między matką i płodem w zakresie antygenu D z układu Rh), 18) immunoglobuliny (zapobieganie i leczenie niektórych chorób zakaźnych, zespół niedoboru przeciwciał); 19) trombina (do nasycania opatrunków dla miejscowego hamowania krwawień); 20) fibry -nowe masy plastyczne: gąbki, błony, kształtki (miejscowe hamowanie krwawień).
ŚRODKI KRWIOZASTĘPCZE, preparaty koloidalne odtwarzające lub uzupełniające objętość —>osocza krwi, przez dostatecznie długie utrzymywanie się w krążeniu dzięki odpowiednio dużej cząsteczce. Są to przetwory pochodzenia roślinnego, zwierzęcego lub syntetycznego. Potrzeba istnienia takich środków wynika z niemożności zapewnienia wystarczającej ilości krwi i jej pochodnych na wypadek katastrof masowych oraz konieczności przeprowadzania czasochłonnych badań serol. przed przetoczeniem krwi (oznaczenie grupy krwi chorego, wykonanie próby krzyżowej). Najpowszechniej stosowanym i najlepszym środkiem osoczozastępczym jest —> dekstran. Rzadziej stosowane są preparaty żelatyny (tzw. zmodyfikowana płynna żelatyna i oksypoliżelatyna), poliwinylopirolidon, skrobia hydroksyetylowana, fluorokarbon i roztwory hemoglobiny. Ś.k. podaje się dożylnie. Stosuje się je w leczeniu wstrząsu i stanach zmniejszonej objętości krwi krążącej, zwłaszcza w przypadkach, gdy nieznana jest grupa krwi chorego lub brak jest krwi albo osocza.
ŚRODKI LECZNICZE -> leki. 
ŚRODKI NAPOTNE, leki powodujące obfite pocenie. U osób z podwyższoną ciepłotą ciała obfite pocenie prowadzi do obniżenia ciepłoty. Działanie napotne wywierają olejki eteryczne zawarte w niektórych surowcach roślinnych, np. w kwiecie lipowym, kwiecie bzu czarnego, w owocu maliny. Napotnie działa również wiele leków przeciwgorączkowych, z których najczęściej stosowany jest —> kwas acetylosalicylowy.
ŚRODKI NARKOTYCZNE, związki obniżające pobudliwość ośrodkowego układu nerw., działające na komórki tego układu hamująco lub porażająco. W zależności od dawek i rodzaju danego związku mogą one spowodować uspokojenie, senność, sen lub narkozę. Prawie każdy narkotyk, zastosowany w odpowiedniej dawce, może wywołać stan głębokiego snu, tj. narkozę, z której nie można obudzić działaniem bodźców  odruchowych.   Narkotyk wprowadzony do ustroju w małej ilości wywołuje jedynie uspokojenie lub działa nasennie. Narkotyki występują pod postacią gazów, płynów, ciał stałych. W zależności od swoistego działania można je ująć w odrębne grupy: środki uspokajające i nasenne (barbiturany), grupa alkoholu, środki używane do znieczulania ogólnego, grupa przeciwbólowych —> leków narkotycznych.
Produkcja i rozpowszechnianie ś.n. podlega państwowej kontroli; mogą one być dostępne w celach leczn. wyłącznie na podstawie recept lek., wypisywanych wg określonej procedury i podlegających ścisłej ewidencji. Nielegalne wytwarzanie i handel ś.n. zwalczane są zarówno przez prawo wewn. poszczególnych krajów, jak i przez prawo międzynarodowe. Międzynarodową kontrolą ś.n. zajmują się ONZ i Światowa Organizacja Zdrowia (WH.O). Zatrucia: przedawkowanie ś.n. prowadzi do utraty przytomności, śpiączki, niekiedy drgawek; może wystąpić sinica, niebezpieczeństwo porażenia oddechu, zwężenie lub rozszerzenie źrenicy — w zależności od środka, który wywołał zatrucie.
ŚRODKI ODKAŻAJĄCE, środki dezynfekcyjne, środki chem. niszczące, zależnie od rodzaju i stężeń, nie tylko drobnoustroje, lecz także ich zarodniki, w środowisku zewn. Z chwilą zniszczenia drobnoustrojów dane środowisko jest wyjałowione — wysterylizowane. Najpowszechniej obecnie stosowane ś.o. to: alkohol 70-76% i 3% roztwór jodu w alkoholu, używane do odkażania rąk chirurga, skóry chorego przed zabiegami operacyjnymi i przed wstrzykiwaniem leków (jodyna powinna być przechowywana w szklanym, ciemnym naczyniu, gdyż wskutek dostępu powietrza i światła powstają trujące związki jodu); płyn Lugola, używany do odkażania katgutu; pary for-maliny, używane do odkażania wszelkiego rodzaju wzierników optycznych;
barwniki akrydynowe, np. rywanol, wykazują silne właściwości bakteriobójcze w roztworach wodnych; roztwory barwników trójfenylometanu— zieleń brylantowa, fiolet goryczki, ich wadą jest pozostawianie dość trwałych plam na skórze i bieliźnie; krezolowy roztwór mydła — lizol, służy do zmywania skażonych podłóg; sublimat w roztworze wodnym 1/1000 — ma silne właściwości bakteriobójcze, lecz niszczy narzędzia metalowe. Niektóre o.ś., stosowane w większych rozcieńczeniach mogą służyć jako —> środki antyseptyczne. 
ŚRODKI ODURZAJĄCE ? leki narkotyczne.
ŚRODKI OWADOBÓJCZE,
związki używane do niszczenia zarówno pasożytów skórnych, jak i owadów roznoszących choroby lub uszkadzających rośliny. Najbardziej znane ś.o. to DDT oraz beksachlorocykloheksan (Gammexan).
ŚRODKI PRZYŻEGAJĄCE, środki używane do niszczenia tkanek zmienionych gruźlicze, brodawek, nagniotków, miejsc ukąszonych przez owady i węże. Należą do nich sole metali ciężkich (srebra, miedzi), niektóre związki organiczne, stężone, kwasy i zasady. W lecznictwie obecnie rzadko stosowane, lepsze wyniki daje termokoagulacja. Do najbardziej znanych środków tego typu należy lapis (--> azotan srebra).
ŚRODKI   ŻÓŁCIOPĘDNE ? cholagoga.
ŚRÓDMÓZGOWIE,   środkowa, najmniejsza część —> mózgowia, składająca się z pięter: grzbietowego (blaszka czworacza), środkowego (nakrywka) i brzusznego (konary mózgu). Przez ś. przechodzi wodociąg mózgu, podłużny kanał łączący III i IV? komorę mózgu.
ŚRÓDPIERSIE, przestrzeń ograniczona pow. śródpieisiowymi (przy-środkowymi) prawego i lewego płuca, tylną pow. mostka i kręgosłupa. Rozdwojenie tchawicy i korzenia płuc dzielą ś. na przednie i tylne. Największą część ś. zajmuje serce. W ś. przednim znajduje się —> grasica, aorta wstępująca, żyły główne górna i dolna; w ś. tylnym — aorta zstępująca, przełyk, nerwy przeponowe prawy i lewy, nerwy trzewne. Wzdłuż tchawicy biegną liczne węzły chłonne; znajdują się one również w rozwidleniu tchawicy.
ŚRÓDRĘCZE, część -> ręki między—> nadgarstkiem i palcami, składająca się z 5 kości długich. Każda z nich składa się z: trzonu, końca bliższego, czyli podstawy, i końca dalszego, czyli głowy. Trzon ma kształt graniastosłupa trójściennego. Podstawy kości śródręcza są kształtu sześciennego i łączą się stawowe z nadgarstkiem i sąsiednimi kośćmi śródręcza. Głowy kości śródręcza są kuliste i łączą się z podstawami pierwszych członów palców. Kości ś. tworzą konstrukcję sklepienia, wypukłością skierowane w stronę grzbietową. Między kośćmi ś..znajdują się mięśnie międzykostne.
ŚRÓDSTOPIE, część ?. stopy pomiędzy —> stępem i palcami, składające się z 5 kości długich. W każdej z nich odróżnia się podstawę zwróconą do kości stepu, trójścienny trzon i głowę z pow. stawową granicząca z bliższym członem palca. I kość ś. jest najkrótsza i znacznie grubsza od innych, II kość jest najdłuższa, a kości-następne są stopniowo coraz krótsze.
ŚWIADOMOŚĆ, w szerszym znaczeniu — stan czuwania, orientacji w tym, co się dzieje; w węższym znaczeniu — najwyższy poziom rozwoju psych. charakterystyczny dla człowieka; zdolność umysłu do odzwierciedlania obiektywnej rzeczywistości, uwarunkowana społ. formami życia człowieka i ukształtowana w toku jego historycznego rozwoju. Pojęcia ś. używa się też do opisywania zjawisk zachodzących w społeczeństwie; mówi się wtedy o ś. klasowej, narodowej, społecznej. Zob. też zaburzenia świadomości i przytomności.
ŚWIATŁOLECZNICTWO, aktynoterapia, dział ? fizykoterapii, w którym stosuje się ? promieniowanie podczerwone, promieniowanie widzialne oraz —> promieniowanie nadfioletowe do celów leczniczych. Do ś. zalicza się również wykorzystywanie promieniowania słonecznego, czyli —>-helioterapię. Zob. też naświetlania.
ŚWIATŁOWSTRĘT, wzmożona wrażliwość na światło. Ś. wywołuje odruchowe mrużenie oczu. Jako objaw patol. występuje w schorzeniach tęczówki, zranieniach rogówki, w przebiegu odry i w nagminnym zapaleniu opon mózgowo-rdzeniowych. Ś. występuje po zakropieniu do oka atropiny (przy zdrowej siatkówce).
ŚWIATOWA ORGANIZACJA ZDROWIA, ŚOZ, WHO, z siedzibą w Genewie, jedna z wyspecjalizowanych agencji Organizacji Narodów Zjednoczonych, której gł. celem jest „osiągnięcie przez wszystkich ludzi możliwie najwyższego poziomu zdrowia". ŚOZ skupia 131 krajów, konsultuje, koordynuje i kieruje w skali międzynarodowej rozwiązywaniem problemów zdrowia oraz udziela rządom poszczególnych krajów (na ich prośbę) pomocy w rozbudowie i doskonaleniu służby zdrowia. Najwyższym organem §OZ jest Sesja Ogólna (tzw. Światowe Zgromadzenie Zdrowia) zwoływana raz w roku, która wybiera składający się z 24 osób Komitet Wykonawczy ŚOZ i Dyrektora Generalnego (kadencja — 5 lat). Właściwym organem wykonawczym ŚOZ jest Sekretariat, składający się ze sztabu fachowców — etatowych pracowników Organizacji. Na czele Sekretariatu stoi Dyrektor Generalny. Podstawą działalności ŚOZ jest program i budżet uchwalony przez Sesję Ogólną. Poza budżetem regularnym ŚOZ dysponuje funduszami dodatkowymi (z funduszu pomocy technicznej ONZ, funduszu UNICEF itd.). Budżet regularny ŚOZ pokrywany jest ze składek członkowskich. SOZ w coraz większym stopniu odgrywa rolę inicjatora i koordynatora międzynarodowej współpracy w zakresie ochrony zdrowia, w tym także współpracy naukowej. W skład Regionu Bur. ŚOZ wchodzi 31 państw (ok. 750 milionów ludności). Oprócz Europy w skład tego regionu wchodzą: azjatycka część Związku Radzieckiego, Turcja, Algieria, Maroko. Polska jest członkiem ŚOZ od 6 V 1948, z przerwą w 1949-1957.
ŚWIĄD, uczucie swędzenia; prawdopodobnie następstwo działania na bólowe—preceptory słabych bodźców „podprogowych", tj. takich, które jeszcze nie przekraczają progu odczuwania bólu (dokładny mechanizm fizjol. nie jest znany); zawsze towarzyszy mu odruchowe drapanie wywołujące uczucie bólu, które przykrywa, zaciera i zastępuje ś. Może on być umiejscowiony i uogólniony. Jest objawem typowym i stałym wielu chorób skóry, np. świerzbiączki, pokrzywki, wyprysku, świerzbu, grzybic, liszaju czerwonego i in. Poza tym przyczyną ś. mogą być: l) zaburzenia przemiany materii (związane z żółtaczką i in. chorobami wątroby, —> cukrzyca, —» dna, nawykowym zaparciem, niewydolnością nerek itd.); 2) zaburzenia hormonalne (np. w ciąży i w czasie miesiączki, przy—»-nadczynno-ści tarczycy, związane ze starzeniem' się organizmu itd.); 3) choroby układu krwiotwórczego i siateczkowo-śródbłonkowego (np. —> białaczka, ? ziarnica złośliwa, ziarniniak grzybiasty);
4) czynniki fiz. (ciepło i zimno); 5) czynniki chem. (zwłaszcza te, które uczulają i wywołują —> choroby alergiczne, np. różnorodne leki, pokarmy i in. alergeny); 6) czynniki psych. i nerw. (np. nerwice — ś. na widok robactwa itp.). Ustalenie przyczyny ś. nastręcza niekiedy poważne trudności.
ŚWIĄD SROMU, objaw wielu chorób narządu rodnego, a także chorób ogólnoustrojowych; czasem występuje jako dolegliwość bez uchwytnej przyczyny i jest określany jako ś.s. samoistny. Przyczynami ś.s. mogą być stany zapalne sromu, grzybicze i rzęsistkowe zapalenia pochwy z upławami, stany uczuleniowe na różnym tle, zmiany hormonalne wieku przekwitania i pokwitania, —> marskość sromu, cukrzyca, żółtaczka, pasożyty i in. Ś.s. jest dolegliwością b. uciążliwą i czasem prowadzi do wyczerpania nerwowego. Leczenie w przypadkach ś.s. samoistnego jest objawowe, w przypadkach o znanej przyczynie powinno być przede wszystkim przyczynowe, a jednocześnie miejscowe, łagodzące świąd. W przypadkach opornych można w znieczuleniu ogólnym wykonać obstrzyknięcie alkoholowe sromu.
ŚWIDROWICE, trypanosoma-tozy, choroby wywoływane przez pierwotniaki — świdrowce z rodziny
frypanosomidae. Do najważniejszych świdrowic człowieka należą: —> Chagasa choroba i ? śpiączka afrykańska.
ŚWIERADÓW ZDRÓJ, m. w woj. jeleniogórskim, położone w Górach Izerskich na wys. ok. 500 m n.p.m., w paśmie Sudetów Zach. zamykających Kotlinę Jeleniogórską od zach. Uzdrowisko, znane od 1795, znajduje się na zboczach dobrze przewietrzanej i nasłonecznionej doliny rzeki Kwisy, wśród rozległych kompleksów lasów iglastych. Uzdrowisko o dużych walorach bioklim. Klimat górski o znacznej aktywności biol. Wody leczn. słabo zmineralizowane, typu szczaw rado-czynnych oraz szczaw wodorowęglanowo-wapniowo-magnezowych, żelazistych. Pijalnia wód mineralnych wydaje wodę ze źródła „Górne" i wodę „Zofia". Zakłady przyrodoleczn. prowadzą: kąpiele radonowe w basenie i w wannach, inhalacje radonowe indywidualne, masaże leczn., elektro-, światło- i ciepłolecznictwo, kąpiele i zawijania borowinowe, leczenie ultradźwiękami, kąpiele mineralne, masaże wibracyjne, hydroterapię. W uzdrowisku są czynne: szpital uzdrowiskowy, sanatoria, obiekty profilaktyczno-wypoczynkowe. Ukierunkowanie lecznicze: choroby narządów ruchu i reumatyczne, a także choroby układu krążenia.
ŚWIERZB, zak., pasożytnicza choroba skóry, wywoływana przez roztocze, zw ..świerzbowcem ludzkim. Tylko samiczka wnika w naskórek. Zapłodniona na pow. skóry, drąży w naskórku norę świerzbowcową, tj. korytarzyk dług. 1-2 cm, linijny lub w kształcie litery C albo S, i tam składa jaja. Z jaj w ciągu 4-6 dni wylęgają się larwy, przedostają się na pow. skóry, przechodzą kilka przeobrażeń aż osiągną postać ostateczną, dojrzałą płciowo. Zakażenie może być bezpośrednie (od chorego) lub pośrednie (przez pościel, bieliznę itp.), ale przede wszystkim przez spanie w jednym łóżku. Gł. objawem jest świąd nasilający się nocą (pod wpływem rozgrzania ciała, wtedy bowiem samice ryją naskórek). Na skórze, prócz znamiennych nor, pojawiają się wskutek drapania liczne wykwity: grudki obrzękowo--wysiękowe, pęcherzyki surowicze i ropne, —> przeczosy, ? nadżerki i strupy, a także objawy spryszczenia i wtórnych zakażeń ropnych. Ś. usadawia się najczęściej w fałdach międzypalcowych, na bocznych pow. palców, na nadgarstku, w zgięciu łokciowym, w okolicy pach, pępka i pośladków;
charakterystycznym umiejscowieniem u kobiet jest okolica brodawek sutkowych, u mężczyzn skóra prącia i moszny, u dzieci — dłonie i stopy. Leczenie polega najpierw na gorącej kąpieli z mydłem (rozpulchnia naskórek i ułatwia przenikanie maści), następnie wcieraniu przez 3 kolejne dni w skórę całego ciała (prócz twarzy i głowy) maści siarkowej lub Wilkinsona albo płynu Novoscabin, po czym znów gorącej kąpieli z mydłem, zmianie bielizny i ubrania itd. Gdy choruje w domu kilka osób, kurację należy przeprowadzać jednocześnie.
ŚWIERZBIĄCZKA, choroba uczuleniowa, w której obok mechanizmów alergicznych ważną rolę odgrywają również nieswoiste czynniki zarówno zewnątrz-, jak i wewnątrzpochodne. W ś. oprócz silnego swędzenia skóra łatwo liszajowacieje (tworzą się zgrubienia, pobruzdowania, następuje łuszczenie się). Wskutek drapania powstają rozmaite wtórne objawy, które mogą dominować w obrazie chorobowym. Pierwotnym objawem jest skupisko grudek wysiękowych (wyprysk) lub głębszych grudek skórnych i liszajowacenie w miejscach typowych dla tej choroby: w zgięciach łokciowych i pod-kolanowych, na karku i na twarzy. Odróżnia się kilka postaci ś. Choroba może powstać już w dzieciństwie i ma przebieg długotrwały, wieloletni i nawrotowy. W leczeniu stosuje się leki odczulające, uspokajające, przeciwświądowe (działające na ośrodkowy układ nerw.), dietę, naświetlenia miękkimi promieniami rentgenowskimi.
ŚWIERZBIĄCZKA OGNISKOWA, choroba alergiczna skóry, cechująca się znacznym świądem oraz pojedynczymi lub mnogimi ogniskami liszajowatymi, nie poprzedzonymi stanem zapalnym (najczęściej na karku, w zgięciach łokciowych, na wewn. pow. ud i na narządach płciowych). Czynnikiem wywołującym ś.o. są prawdo-M podobnie substancje toksyczne i aler-j geny wchłaniane z przewodu pokar-l mowego, a czynnikiem usposabiającym — urazy i drażnienie skóry. Zaczyna się od świądu, a w następstwie drapania rozwijają się skupiska grudek wielobocznych, okrągłych, o płasko wypukłej, lśniącej pow. Choroba prze-| wlekła, powoduje uporczywy świąd' nasilający się wieczorem i w nocy, a także pod wpływem pocenia się, zaparcia oraz nagłych emocji.
ŚWIERZB MALABURSKI ? grzybice tropikalne.
ŚWINKA, nagminne zapalenie przyusznicy, ostra, wirusowa choroba zak. przebiegająca z bolesnym obrzmieniem ślinianek przyusznych, niekiedy podszczękowych lub podjęzykowych. Częstym jej powikłaniem, zwłaszcza u dzieci, jest zapalenie opon mózgowo--rdzeniowych, u dorosłych zaś — zapalenie jąder i trzustki. Zakażenie następuje zwykle drogą kropelkową przez kontakt bezpośredni, niekiedy pośrednio — przez zakażone przedmioty. Okres wylęgania 13-22 dni. Objawy:
początkowo nieznaczny wzrost temperatury, bóle głowy, złe samopoczucie lub też od razu bolesne obrzmienie ślinianek, któremu towarzyszy gorączka do 39°. Po 1-2 dniach gorączka spada, pojawiając się znowu, jeśli zostaną zajęte inne ślinianki. Ok. 3~4 dnia obrzęk ślinianek zmniejsza się, ustępując zwykle po 7 dniach. Leczenie wyłącznie objawowe; konieczna staranna pielęgnacja (należy dbać o higienę jamy ustnej!).
ŚWINOUJŚCIE, port morski i uzdrowisko w woj. szczecińskim, położone na wsch. krańcu wyspy Uznam i zach. wyspy Wolin, po obu brzegach rzeki Świny. Uzdrowisko znane od 150 lat, po wojnie działalność swą wznowiło w 1959. Klimat typowo morski, z łagodną zimą i dość chłodnym latem. Wody leczn. typu chlorkowo--sodowego, bromkowo-jodkowego (Cl--Na+Br+J). Borowina jest czerpana z miejscowych złóż torfu o wysokiej jakości. Zakłady przyrodoleczn. prowadzą: kąpiele mineralne, solankowe i kwasowęglowe, zawijania borowinowe, hydroterapię wraz z masażem podwodnym, inhalacje, masaże leczn., elektro-, światło- i ciepłolecznictwo. W uzdrowisku są czynne: szpitale uzdrowiskowe, sanatoria, prewentorium, obiekty profilaktyczno-wypoczynkowe i wczasowe. Ukierunkowanie leczn.: choroby układu oddechowego i krążenia, a także choroby układu wydzielania wewn. i przemiany materii oraz choroby skórne.

T
TAB, szczepionka zawierająca zawiesinę zabitych formaliną pałeczek duru brzusznego i durów rzekomych A i B. Stosuje się zapobiegawczo w celu ochrony przed zachorowaniem na dur brzuszny i dury rzekome A i B.
TABLETKI „OD BÓLU GŁOWY" —> proszki „od bólu głowy".
TABLETKI PRZECIW GRYPIE,
zawierają —> kwas acetylosalicylowy i ? kofeinę. Działają przeciwgorączkowo, przeciwzapalnie i przeciwbólowe. Stosowane w stanach gorączkowych, przeziębieniu, grypie, bólach głowy i bólach różnego pochodzenia.
TABLICE TRWANIA ŻYCIA, dawniej tablice wymieralności, tworzy się wykorzystując elementy teorii prawdopodobieństwa celem przedstawienia zjawisk wymierania i dożywania określonego wieku przez osoby badanej zbiorowości. Najczęściej spotyka się tzw. bieżące t.t.ż. Buduje się je na podstawie danych o strukturze ludności wg płci i wieku (ewentualnie jeszcze innych analizowanych cech)
oraz danych o zgonach według tych samych cech. Informacje te służą do wyznaczenia prawdopodobieństwa zgonu w ciągu roku (qx), a następnie pozostałych parametrów tablic, m.in.:
prawdopodobieństwa przeżycia roku (px), średniej liczby osób dożywających wieku x lat (ax), ? przeciętnego dalszego trwania życia osoby w wieku x lat (ex). Bieżące t.t.ż. informują, jakie byłyby średnie liczby dożywających i zmarłych, gdyby obserwowane w danym momencie prawdopodobieństwa zgonu nie zmieniały się w czasie. Buduje się również kohortowe t.t.ż. na podstawie informacji o osobach urodzonych w tym samym roku. Tablice, w których wiek uwzględnia poszczególne lata życia, zw. są pełnymi; jeżeli wiek obejmuje grupy kilkuletnie— tablice nazywa się skróconymi. T.t.ż. znajdują m.in. zastosowanie w analizie danych klin., badaniach trwania życia ludzi chorych, a także w ocenie skuteczności stosowanych metod leczniczych.
TABU, zakaz, obszar praktyk surowo zakazanych i potępianych w danej kulturze, np. stosunki kazirodcze lub kanibalizm.
TACHYFILAKSJA, zjawisko polegające na coraz słabszym działaniu kolejnych dawek leku. Np. efedryna lub wazopresyna, wstrzykiwane w krótkich odstępach czasu, powodują coraz niniejsze zwyżki ciśnienia tętniczego, a wreszcie nie wywołują ich wcale.
TACHYKARDIA ? częstoskurcz.
TAGLIACOZZI Gaspare, ur. ok. 1546, zm. 7 XI 1599, wł. chirurg; prof. anatomii i chirurgii uniw. w Bolonii, uważany za prekursora chirurgii plastycznej. Wprowadził opracowaną przez siebie metodę plastyki nosa przy użyciu płata uszypułowanego, pobranego z ramienia (odtworzenie nosa znaną do dzisiaj metodą „włoską").
TAJEMNICA LEKARSKA, forma tajemnicy zawodowej. Leczenie chorego wymaga obustronnego zaufania, dlatego lekarz obowiązany jest do zachowania w tajemnicy wszystkich wiadomości dotyczących chorego, które uzyskał w czasie leczenia. T.l. jest jednym z zasadniczych praw ? etyki lekarskiej. Uchylenie t.l. może nastąpić w przypadkach szczególnych, kiedy istnieje zagrożenie życia lub konieczność zawiadomienia władz o przestępstwach, np. zabójstwach, ciężkich uszkodzeniach ciała, zatruciach, samobójstwach (art. 14 ustawy o zawodzie lekarza 1950).
TAL, szary, błyszczący metal, stosowany w przemyśle optycznym, chem. i metalurgicznym. T. i jego sole wchłaniają się z przewodu pokarmowego, przez drogi oddechowe (w postaci pyłu), a nawet przez skórę. Bezpośrednio po przyjęciu występują zaburzenia żołądkowo-jelitowe. Po upływie 2-4 dni pojawiają się bóle neuralgiczne, znużenie, bezsenność, pragnienie, zaparcia, zaburzenia widzenia, wypadanie włosów na całym ciele, zaburzenia psychiczne, niedowłady, zahamowania wydzielania potu. Leczenie: przy połknięciu — wywołanie wymiotów, płukanie żołądka, antidotum metallorum; leczenie objawowe.
TALERZE AMPUTACYJNE, narzędzia chir. używane w amputacjach kończyn, służące do zsunięcia masy mięśniowej z kości wzdłuż kończyny i odsłonięcia miejsca przecięcia kości, które powinno znajdować się bliżej tułowm niż miejsce przecięcia mięśni. T.a. .składają się z dwu półtalerzy z otworem w środku; zamknięte tworzą całość.
TALK, krzemian magnezowy, środek adsorpcyjny, dawniej szeroko używany jako podłoże do zasypek i pudrów; obecnie rzadko używany (niebezpieczeństwo pylicy krzemowej u dzieci, działanie drażniące).
TAMPON, opatrunek z gazy lub waty owiniętej gazą, służący do wypełniania ran w celu zatrzymania krwawienia; pas gazy złożony z kilku warstw.
TAMPONADA, metoda zatrzymania krwotoków miąższowych, żylnych, z naczyń włosowatych oraz krwotoków z jam ciała, nosa, odbytnicy, pochwy i głębokich ran mięśniowych.' Polega na ścisłym wypełnieniu —> tamponami, uciskającymi pow. krwawiącą, przez co osiąga się zwężenie krwawiących naczyń, zwolnienie prądu krwi w naczyniach i stworzenie warunków sprzyjających powstawaniu skrzepów na pow. krwawiącej.
TAMPONADA NOSA, szczelne wypełnienie jam nosa pasami gazy w celu zatrzymania krwawienia. T.n. stosuje się ponadto dla utrzymania we właściwej pozycji chrząstek lub kości nosa po nastawieniu złamań nosa albo po zabiegach operacyjnych na szkielecie chrzęstno-kostnym nosa.
TAMPONADA SERCA, obecność w worku osierdziowym, otaczającym mięsień sercowy, płynu lub krwi w ilości uniemożliwiającej jego prawidłową pracę. Powstaje najczęściej wskutek pęknięcia ściany serca po jego zawale, po urazie lub w przebiegu stanu zapalnego, powodującego nagromadzenie płynu przesiękowego lub wysiękowego. Jedynie szybkie wkroczenie operacyjne może uratować życie chorego.
TANALBENA, Tannalbin, nierozpuszczalny w wodzie białczan —> taniny. Działa ściągające, przeciwzapalnie i przeciwbiegunkowe; stosowana w nieżytach jelit.
TANATOLOGIA,  nauka o ? śmierci.
TANIEC ŚW. WITA ? pląsawica.
TANINA, jeden z najpospolitszych —> garbników; występuje w dużych ilościach m.in. w liściach herbacianych (—> herbata). Działa ściągające, tworzy połączenia kompleksowe z metalami ciężkimi i alkaloidami. W leczn. używany głównie białczan t. (—> tanalbina).
TANNALBIN ? tanalbina.
TAPING —> sprawność psychomotoryczna. 
TARANTULA —> pająki jadowite.;
TARCZA NERWU WZROKOWEGO, twór owalny na dnie oka o średnicy około 1,5 mm i zabarwieniu różowym, z zagłębieniem pośrodku, gdzie wchodzą naczynia krwionośne siatkówki. T.n.w., zbudowana z włókien nerw. siatkówki skupiających się w nerw wzrokowy, jest pozbawiona fotoreceptorów, co odpowiada w polu s widzenia oka —> plamce ślepej. Wygląd t.n.w. przy —> badaniu dna oka dostarcza informacji o stanie włókien nerw., co jest cenne przy zaniku;
nerwu wzrokowego. Wzrost ciśnienia poza gałką oczną, a zwłaszcza w płynie mózgowo-rdzeniowym, prowadzi do obrzęku tarczy nerwu wzrokowego (? tarcza zastoinowa).
TARCZA ZASTOINOWA, obrzęk;
tarczy nerwu wzrokowego wyrażający się zatarciem jej granic, uniesieniem, przekrwieniem żylnym i niekiedy obecnością wybroczyn. Objaw diagnostyczny występujący gi. w przebiegu wzmożonego ciśnienia śródczaszkowego spowodowanego obecnością guza mózgu.                          
TARCZYCA, gruczoł tarczowy, gruczoł wydzielania wewn. znajdujący się na szyi i zbudowany z 2 płatów bocznych (prawego i lewego) połączonych węziną, która leży na poziomie II-IV chrząstki —> tchawicy, l Ciężar t. wynosi ok. 20-30 g. Płaty t. ;
przylegają do tchawicy i sięgają do  chrząstki tarczowatej. Gruczoł tarczowy otoczony jest podwójną osłonką.  łącznotkankową: torebka włóknista  leży bliżej tkaniu gruczołowej, bardziej na zewnątrz znajduje się powięź tarczowa. Od torebki włóknistej wnikają do wnętrza gruczołu przegrody łącznotkankowe razem z nerwami i naczyniami krwionośnymi. T. jest  bogato unaczyniona — zaopatrują ją 4 lub 5 tętnic. Miąższ gruczołu składa się z różnej wielkości okrągłych pęcherzyków, które zawierają koloid. W płynie tym gromadzi się hormon —» tyroksyna, wydzielany bezpośrednio do krwi. Na tylnej pow. płatów t. leżą gruczoły przytarczowe (—> przytarczyce).
Choroby t. przejawiają się albo powiększeniem tego gruczołu (—> wole), albo zaburzeniem czynności wydzielniczej (—>-niedoczynność tarczycy, nadczynność tarczycy).
Nowotwory t. Najczęstsze są niezłośliwe gruczolaki t. hormonalnie nieczynne lub czynne (nadczynność tarczycy). Ponieważ klin. odróżnienie gruczolaka niezłośliwego od złośliwego Jest często niemożliwe, każdy gruczolak t. wymaga leczenia chir. Gruczolaki mogą występować także poza obszarem t.: wzdłuż przewodu tarczycowo-językowego, w przełyku, tchawicy, jajnikach.
TARDIEU Auguste Ambroise, ur. 10 III 1818, zm. 12 I 1879, franc. lekarz, specjalista medycyny sądowej;
prof. medycyny sądowej na uniw. w Paryżu (od 1861); czł. Akad. Med. (od 1859) i jej prezydent (od 1867). Jeden z twórców medycyny sądowej, badacz i znawca zagadnień śmierci gwałtownej; opisał w 1853 podopłucnowe wybroczyny występujące w przypadkach śmierci z powodu uduszenia. Autor szeregu cennych dzieł.
TARŃ DWUDZIELNA -> rozszczep kręgosłupa.
TASIEMCE (.Cestoda), podgromada —> plazińców obejmująca 4 rodziny pasożytów człowieka, różniących się morfologicznie, biol. i epidemiol. Na podstawie cech biol. i epidemiol. można wyodrębnić 2 grupy t. W pierwszej jaja, aby mogły się rozwijać, muszą dostać się do wody (bruzdoglowiec szeroki—Diphylobothriwn latum), w której znajduje się żywiciel pośredni, w drugiej nie jest to niezbędne, gdyż żywicielami pośrednimi są zwierzęta lądowe i owady (t. nieuzbrojony — Taeniarhynchus saginatus, t. uzbrojony — Taenia solium, t. bąblowcowy Echinococcus granulosus, t. karłowaty  Hymenolepis nana, t. psi — Dipylir dium canmwn). T. składa się z głów (skoleks) zaopatrzonej w mechanizm czepny (przyssawki, haki), szyjki ora członów wypełnionych jajami (proglotydy). Z jaja bruzdogłowca szerokie
w wodzie rozwija się larwa (onkosfera), która wydostaje się do wody, gdzie się porusza za pomocą rzęsek i nosi nazwę koracidium. W dalszym cyklu rozwojowym koracidia zostają spożyte przez maleńskie —> skorupiaki — widłonogi, a te z kolei przez pewne gatunki ryb, u których następuje dalszy rozwój pasożyta. Jaja t. z grupy drugiej zawierają zarodek o sześciu haczykach, zw. onkosfera. Dalszy rozwój przebiega w organizmie żywiciela pośredniego (świnia, bydło, owady), gdzie rozwijają się larwy inwazyjne, jak wągier, bąblowiec. Końcowy rozwój t. odbywa się w organizmie żywiciela ostatecznego.
TASIEMCZYCE, cestodozy, choroby inwazyjne wywołane przez pasożytnicze gatunki—> tasiemca. Do najważniejszych t. człowieka należą: —» difylobotrioza, tenioza, teniarynchoza, bąblowica, hymenolepidoza, dipylidioza, wągrzyca.
TATUAŻ, plama złogowa powstała po wprowadzeniu w głębsze warstwy naskórka, a częściej do skóry właściwej, czyli „śródskórnie", jakiegoś barwnika, np. roztworu tuszu; uzyskany tym sposobem rysunek nie zmywa się i jest trwały. Ozdabianie się najróżniejszymi obrazkami za pomocą t. jest rozpowszechnione wśród marynarzy, w świecie przestępczym i wśród psychopatów. Ponieważ zabiegi t. odbywają się zwykle w warunkach niehigienicznych, w pokłutych miejscach często powstają ropowice, ropnie i szpecące blizny. T. leczniczy, tuszowanie plam przebarwionych (kolorem jasnym) albo plam odbarwionych (kolorem ciemnym), w celach kosmetycznych; tym sposobem
można odtworzyć zniszczoną czerwień wargową, łuki brwiowe itd. Do tego celu używa się tlenku żelazowego lub siarczku kadmowego. Najłatwiej uzyskać kolor niebieski i czarny, o wiele trudniej biały i różowy. T. można usunąć skomplikowanymi i kosztownymi, chir. lub dermatologicznymi metodami detatuażu.
TAY-SACHSA CHOROBA ?  idiotyzm rodzinny.
TCHAWICA, środk. odcinek dróg oddechowych, dług. 10-12 cm. T. rozpoczyna się poniżej chrząstki pierścieniowatej krtani i kończy rozdwojeniem. Od przodu składa się z 16-20 podkowiastych chrząstek, od tyłu zamyka ją ściana błoniasta. Chrząstki tchawicze zbudowane są z grubej tkanki łącznej. T. posiada dużą sprężystość w wymiarze poprzecznym i podłużnym i w każdej sytuacji zapewnia dostęp powietrza do płuc. Najczęstsze wady wrodzone t. to przetoki przełykowo-tchawicze, zazwyczaj połączone z rozmaitymi formami niedrożności przełyku; wada taka powinna być operowana w pierwszych dniach życia noworodka; rzadsze są zwiotczenia t. i nieprawidłowa budowa jej chrząstek. Urazy tępe okolicy t. mogą powodować bądź złamanie chrząstek, bądź też rozerwanie ściany lub wręcz urwanie t. Rany szyi mogą dotyczyć również t. Ciała obce w t. i w oskrzelach, najczęściej u dzieci, usuwane są w trakcie tracheo-bronchoskopii, jednak ciało obce rzadko zatrzymuje się w t., bo jeśli przejdzie przez krtań, zwykle wędruje dalej, aż do oskrzeli. Guzy nowotworowe t. są rzadkie, częściej są to guzy oskrzeli, przechodzące przez ciągłość na t. Przemieszczenie t. oraz jej zwężenie spotyka się przy rozroście nowotworów śródpiersia, tętniaków, wolu za-mostkowym. Zwężenie t. spotykane jest również jako powikłanie po tracheostomii, zwłaszcza przy drugim utrzymywaniu rurki tracheostomijnej u chorych, u których trzeba stosować oddech wspomagany.
TDS —> oznaczanie zębów. 
TECHNET 99 m, izotop promieniotw. technetu (Te) o czasie połowicznego zaniku 6,0 godz. T. 99 m emituje tylko promieniowanie gamma o energiach fotonów 140 KeV i 2 KeV (98,6% rozpadów), a więc jest to emisja praktycznie o jednorodnej energii. T. 99 m w postaci nadtechnecjanu stosowany jest do —> scyntygrafii ośrodkowego układu nerw. i tarczycy, w postaci koloidalnej do scyntygrafii wątroby i płuc, jako albumina znakowana Te 99 m do scyntygrafii zbiorów krwi i jako kompleks żelazowy do scyntygrafii nerek.
TECHNIKA OPERACYJNA, ogól czynności, które musi wykonać operator dokonując zabiegu operacyjnego. Każdy dział chirurgii ma typowe cięcia, którymi się posługuje. W zależności od okolicy ciała i narządu, na którym ma być dokonany zabieg operacyjny, operator wybiera odpowiednie cięcie, aby stworzyć sobie jak najbardziej wygodny dostęp do chorego lub uszkodzonego narządu. Następnie wykonuje hemostazę, czyli opanowuje krwawienie. Rozwarstwienie — preparowanie, jest to docieranie w pobliże chorego narządu. Po wykonaniu właściwego zabiegu następuje sprawdzenie hemostazy i kolejne zszycie warstwowe tkanek. Duży wpływ na rozwój techniki chir. ma wprowadzenie narzędzi:! aparatów do elektrokoagulacji, igieł atraumatycznych itp. Właściwa t.o. polega na delikatnym obchodzeniu się i z tkankami, dokładnym opanowaniu krwawienia oraz preparowaniu we właściwej warstwie anat. Znajomość! anatomii prawidłowej i zmian patol. j wywołanych przez chorobę pomagaj chirurgowi w uzyskaniu dobrej techniki chirurgicznej.
TECHNIK APTECZNY, najniższy szczebel fachowego pracownika aptecznego, który nie posiada wykształcenia ' przewidzianego dla technika farmaceutycznego, a uprawnienia zawodowe uzyskał w tzw. trybie przejściowym (weryfikacja w 1953) i spełnia w aptece  ściśle określone funkcje pomocnicze.
TECHNIKA TESTOWANIA MIĘŚNI  ? test Lovetta.         
TECHNIK  DENTYSTYCZNY, wykonawca prac technicznych związanych z protezowaniem uzębienia. T.d.  nie jest uprawniony do pracy „przy ' pacjencie", wykonuje swą pracę w pracowni wg zleceń lekarza stomatologa. W Polsce t.d. szkolą 2-letnie Zawodowe Studia Medyczne Techników Dentystycznych.  Część  zatrudnionych obecnie t.d. nabyła uprawienia do wykonywania zawodu w drodze weryfikacji przeprowadzonych w 1947 i 1954.
TECHNIK DENTYSTYCZNY UPRAWNIONY, technik dentystyczny samodzielny, poza dość szerokimi uprawnieniami do samodzielnego wykonywania prac w zakresie protetyki, może również wykonywać szereg czynności i zabiegów
w zakresie stomatologii zachowawczej oraz stosować określone grupy leków. T.d.u. wykonuje samodzielnie prace techniczno-dentystyczne oraz zabiegi związane z przygotowaniem uzębienia do protezowania. W zakresie stomatologii zachowawczej ma prawo leczyć próchnicę zębów, zapalenie miazgi, zgorzel miazgi, wypełniać ubytki, komory i przewody oraz usuwać zęby w znieczuleniu miejscowym. Pod kierunkiem lekarza ma prawo wykonywać i zakładać aparaty stosowane w chirurgii urazowej i ortodoncji. Obowiązany jest skierować pacjenta do lekarza w razie komplikacji w przebiegu chorób zębów lub jamy ustnej. T.d.u. stanowią obecnie w PRL zanikającą grupę personelu służby zdrowia — nabyli prawo wykonywania zawodu w tzw. trybie przejściowym w 1947 i 1954.
TECHNIK ELEKTRORADIOLOGII, wykwalifikowany pracownik służby zdrowia, po ukończeniu pomaturalnej szkoły specjalistycznej, posiadający znajomość podstaw medycyny ogólnej, fizyki i radiobiologii; uprawniony do pracy w zakładach radiodiagnostyki, radioterapii i radioizotopów. W nomenklaturze pracowników służby zdrowia dotychczas określany jako laborant rentgenowski.
TECHNIK FARMACEUTYCZNY, pomocniczy fachowy pracownik farmacji wykonujący samodzielnie określone prace w aptekach, przemyśle farmaceutycznym, składnicach itp. T.f. uzyskuje uprawnienia zawodowe po ukończeniu 2-letniej nauki w Studium Med. Techników Farmaceutycznych i odbyciu przewidzianej praktyki.
TECHNIKI NIEWERBALNE, zespół technik wykorzystywanych w psycho- i socjoterapii, opartych na bezsłownych formach —skomunikowania się. T.n. odgrywają coraz większą rolę w ? psychoterapii. Najogólniej polegają na inscenizacji różnych form zabaw, gier itp., które prowadzą do wyzwolenia u uczestników określonych stanów emocjonalnych podlegających następnie omówieniu w grupie.
TEFLON, tworzywo sztuczne służące do wyrobu nici chir. oraz tkanin używanych do produkcji protez naczyniowych, sztucznych zastawek serca, siatek używanych w operacjach przepuklin i mających wiele innych zastosowań w chirurgii. T. wywołuje mały odczyn ze strony tkanek, do których zostaje wprowadzany. Płatki teflonu służą również jako łaty w operacjach naczyniowych i w zabiegach kardiochirurgicznych.
TEICHMANN-STAWIARSKI Ludwik, ur. 161X1823, zm. 24X1 1895, pol. anatom; prof. anatomii patol. (1861-68) i opisowej UJ w Krakowie (1868-94). Jako student w 1853 opracował metodę wykrywania krwi w podejrzanych plamach, polegającą na działaniu kwasem octowym lodowatym. W przypadku obecności krwi wytrącały się kryształy heroiny (zwane później kryształami T.). W 1861 opracował monografię anatomii układu chłonnego na podstawie badań, które przeprowadził stosując nową własną metodę nastrzykiwania naczyń chłonnych. W 1887 wprowadził nowe metody maceracji kości. Preparaty anat. T., dzięki znakomitemu przygotowaniu ,zyskiwały nagrody na międzynarodowych wystawach w Paryżu, Wiedniu i Lwowie.


TELECEPTORY, receptory wrażliwe na bodźce, których źródło znajduje się w pewnym oddaleniu od narządu zmysłu, np. receptory narządów wzroku, słuchu i węchu.
TELEFON ZAUFANIA, akcja podejmowana przez psychiatrów i psychologów, mająca na celu dostarczenie możliwości anonimowego i natychmiastowego uzyskania porady psychiatryczno-psychol. przez ludzi przeżywających kryzys psych. T.z. stwarza okazję do porozumienia się z osobą życzliwą w celu rozładowania napięcia emocjonalnego i zapobieżenia ewentualnym bezpośrednim konsekwencjom kryzysu psych., np. ? samobójstwu. Z t.z. korzystają również chętnie osoby, które nie mogą przełamać swojego oporu przed uzyskaniem zwykłej porady psychiatr. W Polsce t.z. funkcjonuje w wielu miastach wojewódzkich.
TELEGAMMATERAPIA, leczenie gł. nowotworów złośliwych przez napromieniowanie zdalne promieniami gamma przy użyciu bomby ? kobaltowej lub cezowej. Energia radioaktywnego kobaltu i cezu jest wielokrotnie większa niż wytwarzana przez lampę rentg. Zob. też teleterapia.
TELEPATIA —> spostrzeganie pozazmysłowe, —> parapsychologia.
TELERENTGENOGRAPIA, rentg. metoda wykonywania zdjęć odległościowych. Oddalenie lampy rentg. od filmu wynosi ok. 2 m. Taka odległość nadaje promieniom rentg. kierunek zbliżony do równoległego i eliminuje zniekształcenie perspektywiczne. Obraz rentg. na telerentgenogramie odpowiada wymiarom rzeczywistym badanego narządu.
TELETERAPIA, napromienianie nowotworu z dużych odległości (50-100 cm) za pomocą klasycznych aparatów rentg. lub urządzeń cezowych czy kobaltowych. Zob. też: kobaltowa bomba, telegammaterapia.
TEMBLAK, chusta trójkątna lub opaska służąca do podwieszenia kończyny górnej.
TEMPERAMENT, pewne stałe cechy osobowości zdeterminowane gł. hipotetycznymi czynnikami biol. Intensywny rozwój badań nad t. nastąpił na pocz. bieżącego stulecia. W wyniku tych badań powstały różne podziały typologiczne ludzi, nie posiadające dziś większego nauk. znaczenia. Poszukiwaniem zależności między czynnikami o charakterze fizjol. a zachowaniem człowieka zajmuje się dzisiaj ? psychologia różnic indywidualnych. Zob. też osobowość.
TEMPERATURA EFEKTYWNA,  „miernik  samopoczucia", czynniki decydujące o dobrym samopoczuciu w mikroklimacie domowym, a związane z ciepłotą, wilgotnością względną i ruchem powietrza, od nich bowiem zależy subiektywne odczuwanie ciepła lub chłodu. Organizmy ludzkie rozmaicie reagują na bodźce zewn. i każdy ma inną zdolność regulowania wymiany cieplnej: osoby silne, zdrowe i odporne odznaczają się zdolnością utrzymywania stałej ciepłoty (mówiąc najprościej: zawsze jest im mniej więcej jednakowo ciepło), gdy tymczasem osoby słabe, chorowite i nieodporne silniej ulegają wahaniom temperatury i z trudem utrzymują równowagę cieplną. Następstwem zaburzeń w równowadze cieplnej — a więc i złego samopoczucia — jest osłabienie fizjol. odporności na zakażenia.
TEMPKA Tadeusz, ur. 15 X 1885, zm. 14 III 1974, pol. lekarz internista, twórca nowoczesnej pol szkoły hematologicznej; prof. chorób wewnętrznych UJ, potem Akad. Med. w Krakowie (1928-62), czł. PAU (od 1946) i PAN (od 1952). Pionier cytologicznego badania preparatów szpiku kostnego, uzyskanego drogą —> nakłucia mostka oraz —> biopsji śledziony. Badacz cytodiagnostyki i patogenezy niedokrwistości złośliwej. Przeprowadził poważne prace doświadczalne z zakresu ? balneologii. Założyciel (1949) Poi. Tow. Hematologicznego i jego prezes. Autor podręcznika Choroby
układu krwiotwórczego (t. 1-2, 1950), współautor zbiorowego wydawnictwa Handbuch der gesamten Hamatologie (Podręcznik .hematologii ogólnej — 1957). Laureat Nagrody Państwowej I stopnia.
TENIARYNCHOZA, choroba inwazyjna wywołana przez tasiemca nieuzbrojonego (Taeniarhynchus saginatus —> tasiemce), szczególnie rozpowszechniona w krajach, w których do zwyczajów ludności należy spożywanie mięsa wolowego w stanie surowym i półsurowym. Człowiek zaraża się zjadając mięso, w którym znajdują się żywe wągry tasiemca nieuzbrojonego. W Polsce najczęstszym źródłem zakażenia są befsztyki tatarskie. 0-bjawy chorobowe, rozpoznawanie i leczenie jak w —> teniozie. Zapobieganie polega na niespożywaniu mięsa wołowego, które nie było poddane badaniu weterynaryjnemu.
TENIOZA, choroba inwazyjna wy-wywołana przez tasiemca uzbrojonego {Taema solium ? tasiemce). Występuje na całym świecie, ale najczęściej w Afryce, Ameryce Południowej oraz Azji. Zarażenie człowieka następuje przez spożycie surowych i półsurowych produktów z mięsa świni, w którym znajdują się wągry tasiemca uzbrojonego. Objawy: bóle brzucha, nudności, wymioty, biegunki, dolegliwości ze strony wątroby oraz układu nerwowego. Rozpoznanie t. polega na stwierdzeniu w kale członów tasiemca lub jaj. Leczenie pod kierunkiem lekarza. Zapobieganie polega na nie spożywaniu surowych lub półsurowych produktów mięsa świni, nie badanego weterynaryjnie.
TENOTOM, mały, wąski nóż, prosty lub wygięty sierpowato, używany do przecinania ścięgien; ma zastosowanie w tenotomii podskórnej.
TEOBROMINA, 3,7-dwumetylo-ksanty na; występuje w nasionach drzewa kakaowego, działa rozkurczowo i moczopędnie. Sole i pochodne t. stosowane są w leczeniu choroby wieńcowej, dychawicy oskrzelowej, schorzeń naczyniowych, niewydolności krążenia itp.
TEOFILINA, 1,3-dwumetyloksan-tyna. W małych ilościach występuje w liściach —> herbaty. Pobudza ośrodkowy układ nerwowy, działa rozkurczowo i moczopędnie. W leczn. najczęściej stosuje się pochodne t. —> aminofilinę i —> diprofilinę.
TERAPIA -> leczenie.
TERAPIA RODZIN, jedna z form pośredniej —>- psychoterapii. Opiera się na założeniu, że zaburzenia psych. obserwowane u pacjenta mogą być wynikiem stosunków międzyludzkich zachodzących w jego rodzinie; klasycznym przykładem są zaburzenia zachowania u młodzieży. Polegają one na demonstrowaniu przez pacjenta różnych zachowań destrukcyjnych, w tym autodestrukcyjnych, stanowiących manifestację „buntu" przeciwko np. przesadnie rygorystycznym metodom wychowania w rodzinie. Celem t.r. jest poprawa stosunków panujących w rodzinie. Wymaga to czasami zredukowania występującego u rodziców lęku przed „utratą" dziecka lub zmiany innych, bardziej skomplikowanych motywów ich postępowania z dzieckiem. T.r. stosowana jest także w przypadku konfliktów pomiędzy małżonkami, w przypadku zaburzeń seksualnych występujących u jednego z partnerów itp T.r. może być stosowana w warunkach sanatoryjnych, gdy pacjent i jego rodzina zostają umieszczeni równocześnie w instytucji leczniczej (w Polsce tej formy t.r. jeszcze się nie stosuje) bądź też w warunkach ambulatoryjnych.
TERAPIA ROZŁADOWUJĄCA —> odreagowanie.
TERAPIA ZABAWĄ, forma terapii, stosowana najczęściej u dzieci, wykorzystywana też w celach diagnostycznych. T.z. może być bądź odmianą ? terapii zajęciowej, jeżeli jedynym jej celem jest utrzymanie aktywności, dostarczenie satysfakcji itp. bądź też może być ściśle planowaną przez terapeutę sytuacją prowadzącą do —»• odreagowania czy rozwiązania określonych konfliktów itp. W drugim przypadku t.z. przypomina pod wieloma względami ? psychodramę.
T.z. jest szczególnie ważna u dzieci chorych przewlekle, zmuszonych do wielomiesięcznego przebywania w łóżku. Dziecko nudzi się, nuży je zabawa tymi samymi przedmiotami, nie jest w stanie koncentrować się zbyt długo na tej samej czynności. Dlatego w zależności od jego wilku należy dostarczyć dziecku interesujących, zmuszających do myślenia zabawek, zorganizować robótki, naukę. Małe dzieci długo leczone w zakładach zamkniętych, pozbawione możliwości normalnej zabawy, często wykazują objawy —> choroby szpitalnej, której początkiem jest bezmyślne kiwanie się. Starsze dzieci pozbawione zajęć buntują się przeciw leżeniu, przekraczają zakazy. Zorganizowana, zajmująca zabawa zapobiega temu zjawisku, sprzyja leczeniu podstawowej choroby. Wprowadzenie nauki szkolnej w zakładach leczn. ma cenny wpływ na leczenie i psychikę dziecka.
TERAPIA ZAJĘCIOWA, ergoterapia, rodzaj leczenia pracą. Chorzy, szczególnie z dysfunkcją narządu ruchu, uzupełniają ćwiczenia w odciążeniu, ćwiczenia wolne i ćwiczenia z oporem (—> rehabilitacyjne ćwiczenia), wykonując pewne określone czynności produkcyjne w dostosowanych do tego celu warsztatach i posługując się odpowiednimi narzędziami pracy. Zainteresowanie wykonywaną pracą pozwala na wydłużenie, bez zmęczenia psych., czasu ćwiczeń. W przypadkach trwałych uszkodzeń funkcji, t.z. ułatwia wyrobienie właściwych i życiowo potrzebnych mechanizmów zastępczych. T.z. działa dodatnio na psychikę chorego absorbując, w sposób ciekawy, czas; jest również rodzajem preorientacji zawodowej w przypadkach, gdy u inwalidy zachodzi konieczność zmiany zawodu. T.z. ma duże zastosowanie w leczeniu chorób psych. W początkowych fazach —» rehabilitacji psychiatrycznej przewlekle psych. chorych, t.z. może polegać np. na darciu pierza, sortowaniu itp. W zaawansowanych formach może to być np. rękodzielnictwo lub praca w warsztatach terapii zajęciowej.
TERATOLOGIA, nauka o wadach rozwojowych.
TERMOFOR, gumowy zbiornik ze szczelnym zamknięciem, służący — DO napełnieniu gorącą wodą lub lodem — do nagrzewania lub oziębiania ciała w celach leczniczych.
TERMOGENEZA -> regulacja ciepłoty ciała.
TERMOMETR LEKARSKI, odmiana termometru o skali podzielonej na dziesiętne części stopnia w granicach od 35° do 42°C. Jest to tzw. termometr maksymalny, co oznacza, że po osiągnięciu pewnego poziomu słupek rtęci przerywa się i umożliwia odczytanie ciepłoty ciała w chwili pomiaru, niezależnie od późniejszego spadku temperatury.
TERMOMETR SKÓRNY, przyrząd służący do pomiarów ciepłoty skóry. Do tego celu jako t.s. używa się termoogniwa lub elektr. termometru oporowego. Termoogniwo jest bardziej dokładne w pomiarach niż termometr  oporowy,  który  pracuje z większą bezwładnością.
TERMORECEPTORY,  wyspecjalizowane struktury lub zakończenia nerw. wrażliwe na zmiany temp. Są to receptory ciepła i zimna występujące w skórze, narządach wewn. i ośrodkowym układzie nerw. (gł. —> okolica przedwzrokowa, podwzgórze i rdzeń kręgowy). T. obwodowe po-pobudzane są gł. przez zmiany temp. T. ciepła w skórze reagują na temp. 20-45°C (maksymalna reakcja 38-43°C), t. zimna—na temp. 10-35°C (maksymalna reakcja 25-30°C); powyżej 45°C receptory ciepła przestają reagować,  a zaczynają receptory zimna. T. ośrodkowe pobudzane są zarówno przez zmiany temp., jak i przez utrzymującą się na stałym poziomie temp. wewn., stąd nazywane są też termodetektorami (—> detektor).
TERMOREGULACJA —> regulacja ciepłoty ciała,    
TERMOTERAPIA —> ciepłolecznictwo.          
TERMY -> cieplice                                         
TERPENTYNA —> olejek terpentynowy.        
TERRAMYCYNA ? oksytetracyklina.
TEST, narzędzie badawcze służące do mierzenia zdolności, zainteresowań, postaw i osiągnięć. Testowanie jest metodą pośrednią, w której o właściwościach indywidualnych osoby badanej wnioskuje się na podstawie pewnych, dających się ująć liczbowo i określonych w zadaniu cech czynności lub ich wytworów. Każdy poprawnie skonstruowany t. winien odpowiadać wymogom: rzetelność i, tzn. gwarantować stałość wyników w sytuacji, gdy badana jest ta sama osoba, przy założeniu niezmienności badanej cechy; trafności, tzn. w sposób dokładny reprezentować tę cechę, którą w myśl założeń miał mierzyć. Ponadto t. winien być znormalizowany, tzn. posiadać normy, do których można odnieść uzyskane wyniki, wystandaryzowany, tzn. posiadać ujednoliconą i sprecyzowaną procedurę badawczą gwarantującą uniezależnienie wyników t. od ewentualnych różnic w przeprowadzeniu t., sposobu obliczania wyników. Z uwagi na sposób badania, t. dzieli się na: t. słowne ,wykonaniowe, sytuacyjne i projekcyjne, jak również t. do badania indywidualnego i t. grupowe. Ze względu na przedmiot badania rozróżnia się: l) t. inteligencji ogólnej mierzące dyspozycje umysłowe; wynikiem t. inteligencji jest —>-iloraz inteligencji; 2) t. uzdolnień—bardziej szczegółowe, np. t. zdolności muzycznych, o szerszym zakresie: t. pamięci, uwagi, uzdolnień praktyczno-.technicznych, stanowiące podstawę poradnictwa zawodowego; 3) t. wiadomości, sprawdzające zasób wiedzy badanego, stosowane często zamiennie z tradycyjnym egzaminem; 4) t. —» osobowość i, przeznaczone do mierzenia jednej cechy i osobowości (np. testy dominacji, uległości, ekstra- i introwersji lub kilku jej cech składających się na tzw. profil osobowości; t. projekcyjne, mające na celu ujawnienie wynikającej z pew- i nej jedności cech osobowych indywidualnego stylu zachowania na drodze j swobodnej interpretacji materiału testowego (np. układanie opowiadania na podstawie przedstawionej serii obrazków).
 TEST LOYETTA, TL, test określający siłę badanego mięśnia w skali pięciostopniowej: O — całkowite po rażenie mięśnia, l — ślad skurczu mięśnia, 2—mięsień może wykonywać ruch w danym stawie tylko w odciążeniu / ćwiczenia w odciążeniu), 3 — mięsień może wykonać tylko ruch wolny w danym stawie (ćwiczenia wolne), 4 — mięsień może wykonać ruch w danym stawie z obciążeniem (ćwiczenia oporowe), 5 — prawidłowa siła mięśniowa. TL. służy do oceny postępów w usprawnianiu leczn. Dok ładniejszą ocenę siły mięśniowej dają badania dynamometryczne i ergometryczne. Zob. też. rehabilitacyjne ćwiczenia.
  TESTOSTERON, hormon sterydowy, podstawowy naturalny—>-androgen. Syntetyzowany i wydzielany przez warstwę siatkowatą kory nadnerczy (u obu płci) oraz przez komórki śród-miąższowe (Leydiga) jąder osobników męskich. T. ma silne działanie anaboliczne: nasila —> biosyntezę białka i zmniejsza jego rozpad. Jest odpowiedzialny za wytworzenie II-rzędowych cech płciowych męskich oraz za pobudzanie —» spermatogenezy w jądrach. W wątrobie jest przekształcany w —> 17-ketosterydy (z których androsteron ma jeszcze nieznaczne działanie t.) i w tej postaci usuwany z moczem. Stosowany u mężczyzn w zaburzeniach dojrzewania, niedorozwoju gonad i narządów płciowych, zmniejszonej płodności (oligospermia), impotencji itp. U kobiet podawany w nadmiernych krwawieniach, mięśniakach macicy, raku sutka, zespole napięcia przed miesiączkowego, dolegliwościach okresu przekwitania.
TEST RORSCHACHA ? projekcyjne metody.
TETRA—> czterochlorek węgla.
TETRACYKLINA, antybiotyk z grupy naturalnych —> tetracyklin. Działa na bakterie Gram-dodatnie, Gram-ujemne, riketsje, „duże wirusy" i niektóre pierwotniaki. Mechanizm działania polega na hamowaniu syntezy białek. Stosowana (obecnie rzadko) w zapaleniach opon mózgowych, płuc, zakażeniach układu moczowego, anginach, chorobach zakaźnych przewodu pokarmowego, durach rzekomych, czerwonce, krztuścu, tularemii, brucelozie, posocznicach, róży, chorobach skóry i innych.
TETRACYKLINY, liczna grupa antybiotyków bakteriostatycznych, otrzymywanych z grzybów rodzaju Streptomyces oraz syntetycznie. Mechanizm działania polega na hamowaniu syntezy białek komórki drobnoustroju. T. charakteryzują się szerokim zakresem działania, hamują rozwój bakterii Gram-dodatnich, Gram-ujemnych, riketsji, słabiej niektórych pierwotniaków i prątków gruźlicy. Do naturalnych t. należą: chlorotetracyklina (aureomycyna), —» oksytetracyklina i—>-tetracyklina; obecnie antybiotyki te sq coraz rzadziej stosowane. Do t. półsyntetycznych najczęściej stosowanych zalicza się: doksycyklinę (Vibramycynę),? metacyklinę  (Rondomycynę), minocyklinę (Minomycin) oraz rolitetracyklinę (Tetrayerinum) stosowaną wyłącznie pozajelitowe. Półsyntetyczne t. różnią się od naturalnych lepszym wchłanianiem z przewodu pokarmowego i dłuższym okresem biol. półtrwania.
TETRAKAINA, Pantocain, Tetracaine, środek miejscowo znieczulający, stosowany do znieczuleń błony śluzowej jamy ustnej, gardła, krtani i tchawicy, rzadziej w znieczuleniach przewodowych, rdzeniowych. Bardziej toksyczny od —» prokainy.
TETRALOGIA FALLOTA ? Fallota tetralogia.
TETRASOMIK —> aneuploid.
TĘCZÓWKA, część błony naczyniowej gałki ocznej, leżąca między —> rogówką i —> soczewką; ma kształt krążka ustawionego w płaszczyźnie czołowej i Otaczającego —> źrenicę. Brzeg ustalony t. łączy się z —> ciałem rzęskowym, brzeg wolny wyznacza źrenicę. T. zbudowana jest z wielu warstw, zawiera mniejsze lub większe ilości barwnika i naczynia krwionośne. Odgrywa w oku podobną rolę, jak przesłona w aparacie fotograficznym (regulacja dopływu światła w zależności od jego natężenia).
Choroby t. często występują łącznie z chorobami ciała rzęskowego i przebiegają w formie zapalenia wysiękowego. Zapaleniom wysiękowym t. towarzyszą objawy przekrwienia t. i przekrwienie naczyń spojówkowych wokół rogówki. W oku pojawia się płyn z dużą zawartością włók-nika, a nawet ciałek ropnych, co może doprowadzać do zrostów t. z soczewką.
TĘGORYJEC ? ancylostomatoza.
TĘTNIAK, miejscowe wypuklenie ściany tętnicy (rzadziej serca) w postaci worka lub (rzadziej) okrężnego, walcowatego rozszerzenia. T. wrodzony (b. rzadki) może dotyczyć tętnic mózgowych. Z reguły przyczyną t. jest uszkodzenie ściany tętnicy spowodowane jej stanem zapalnym (w przebiegu np. —>kiły) lub zapaleniem w otoczeniu (ropień okołomigdałkowy, uszkodzenie tętnicy szyjnej), zmianami zwyrodnieniowymi (miażdżyca) czy urazem (postrzały, rany kłute). Znaczne ciśnienie panujące w tętnicy powoduje wypuklenie jej ściany z zachowaniem wszystkich jej warstw (t. prawdziwy) lub tylko części (t. rzekomy). Pęknięcie t. większego naczynia może prowadzić do śmiertelnego krwotoku.
TĘTNIAK MÓZGU, tętniak wewnątrzczaszkowy, wada rozwojowa naczyń mózgowych, niekiedy bezobjawowa klin. przez cale życie, t.m. może być pojedynczy lub mnogi, spotykany w obrębie wszystkich większych tętnic mózgu, przyjmujący zwykle postać groniastą, czyli workowatą lub wrzecionowatą. Ujawnia się najczęściej, na skutek pęknięcia, —> krwotokiem j podpajęczynówkowym.  Rozpoznanie może potwierdzić mózgowa —> angiografia.
Leczenie, uzależnione od umiejscowienia i mnogości, może być zachowawcze lub neurochirurgiczne.
TĘTNIAK WEWNĄTRZCZASZ KOWY ? tętniak mózgu.
TĘTNICA GŁÓWNA ? aorta. 
TĘTNICE,   arterie,   naczynia! krwionośne rozprowadzające krew utlenioną od serca do narządów. Maja różne średnice i nie wszystkie posiadają jednakową budowę ściany. Z reguły jednak ściana t. składa się z 3 warstw: błony wewn., błony środk. i błony zewn., czyli przydanki. Błona wewn. stanowi ciągłą wyściółkę tętnicy; najbardziej wewn. jej warstwą jest część łącznotkankowa zbudowana  z włókien sprężystych i mięśniowych,  Błona wewn. jest ostro odgraniczona  od błony środk. przez błonę sprężystą  wewn. Błona środkowa jest najmocniejszą i najgrubszą warstwą t. Duże t (aorta) zawierają dużo błon sprężystych i włókien mięśniowych; warstwa środk. tych naczyń jest mięśniowa, z delikatnymi włóknami sprężystymi, j Między błoną środk. i zewn. znajduje się błona sprężysta zewn., składająca. się z włókien kolagenowych i sprężystych tworzących siatkę. Łączy się ona| z otaczającą tkanką łączną. Dzięki elementom sprężystym i mięśniowym, t. nie tylko utrzymują swe ściany  w stanie niezbędnego napięcia, alej mogą też aktywnie kurczyć się i rozszerzać, zapewniając ciągły, jednolity przepływ krwi.
Choroby. Do chorób t. należą: —> miażdżyca, stwardnienie zarostowe tętnic, zakrzepowo-zarostowe zapaleni;
naczyń, zator tętniczy. Zapalenie t. ostre występuje w sąsiedztwie ropnych zakażeń w tkankach, w przebiegu chorób zakaźnych i posocznicy, choroby reumatycznej, kolagenoz, chorób alergicznych. Dużą rolę w chorobach t. ogrywają również czynniki immunizacyjne, prowadzące do zapaleń zmartwiających. Zapalenia t. prowadzą do zwężenia, zakrzepów, niedrożności, tętniaków i pęknięć t. Niedokrwione części ciała, najczęściej kończyny, mogą ulec zgorzeli (—>- zgorzel kończyn). Szczególną postać stanowi zapalenie t. skroniowej, występujące najczęściej u kobiet w średnim wieku. Ma ono charakter alergiczny o silnie zaznaczonym odczynie. Zmiany polegają na naciekach. T. jest bolesna, twarda, zgrubiała, paciorkowata, o krętym przebiegu; skóra nad nią jest zaczerwieniona. Występują silne bóle głowy, gorączka, podwyższone OB i podwyższona leukocytoza. Choroba może trwać od kilku tygodni do kilku lat, z okresami zaostrzeń i remisji.
TĘTNICZKI, arteriole, najmniejsze przedwłosowate naczynia tętnicze, zbudowane podobnie jak —> tętnice także z 3 warstw. Błona wewn., zbudowana ze śródbłonka, zawiera również włókna sprężyste; błona środk. składa się z jednej do kilku warstw komórek mięśniowych gładkich, błona zewn. zbudowana .jest z tkanki łącznej wiotkiej, obfitującej we włókna
sprężyste i klejodajne. Komórki wchodzące w skład t. czerpią substancje odżywcze bezpośrednio z krwi przepływającej przez nie.
TĘTNO, puls, rytmiczne rozciąganie ściany naczyń krwionośnych wywołane nagłymi zmianami —> ciśnienia krwi w następstwie skurczów i rozkurczów komór serca. Rozróżnia się t. tętnicze, przebiegające w tętnicach w postaci fali od aorty i od tętnicy płucnej do letniczek (—> krążenie krwi:
ogólne i płucne). Średnia szybkość rozchodzenia się fali t. jest niezależna i znacznie większa od prędkości —» przepływu krwi, wynosząc ok. 5-8 m/s. T. bada się najczęściej na tętnicy promieniowej (okolica nadgarstka), ale także na tętnicach: szyjnej zewn., ramiennej, udowej,    podkolanowej i grzbietowej stopy. Badanie t. tętniczego pozwala praktycznie określić charakter —> rytmu serca, ale pełniejszych i bardziej precyzyjnych danych dostarcza analiza—>-elektrokardiogramu. T. dobrze napięte, o dużej amplitudzie świadczy na ogół o dużej wyrzutowej —> pojemności serca (np. w czasie wysiłku). T. żylne, rytmiczne rozszerzanie dużych żył, zależne jest od cofania się pewnej ilości krwi w czasie skurczu prawego przedsionka serca;
t. żylne można obserwować wyłącznie na żyłach szyjnych.
Badanie t. daje możność oznaczenia następujących jego cech: l) częstości, która w warunkach prawidłowych wynosi u osób dorosłych ok. 70/min.;
odróżnia się t. częste (ponad 100/min) i rzadkie (poniżej 50/min); 2) miarowości, czyli stopnia równomierności rytmu; rozróżnia się t. miarowe
i niemiarowe; jeżeli od czasu do czasu wypada jedno uderzenie t. — nazywa się go przepuszczającym, jeżeli chwilami zanika—przerywanym; 3) napięcia (zależne od wysokości ciśnienia krwi i grubości ściany tętnicy); odróżnia się t. twarde i miękkie. T. szczególnie twarde nosi nazwę drutowatego. Występuje w nadciśnieniu tętniczym, zwłaszcza pochodzenia nerkowego. Tętno miękkie jest wyrazem obniżonego ciśnienia krwi. Odmianą t. miękkiego jest t. dwubitne (każdemu skurczowi serca odpowiadają dwie fale tętna o rozmaitej wysokości), występujące w ostrych chorobach zakaźnych, zwłaszcza durze brzusznym; 4) wysokości (amplitudy); t. może być wysokie (duże), spowodowane zwiększoną amplitudą ciśnienia i małe, spowodowane niskim ciśnieniem tętniczym krwi przy zmniejszonej amplitudzie ciśnienia. T. nitkowate jest krańcową postacią t. małego (prawie niewyczuwalne), przy współistniejącej przyspieszonej czynności serca. Występuje w daleko posuniętej niewydolności krążenia. T. nierówne występuje w tych przypadkach, gdy jego fale są rozmaitej wysokości w poszczególnych ewolucjach serca (niemiarowość serca). Zalicza się tu t. naprzemienne, cechujące się następującymi po sobie na przemian wyższymi i niższymi falami (np. w rytmie bliźniaczym) i t. dziwaczne, cechujące się zmniejszeniem wypełnienia lub zniknięciem fali tętna podczas wdechu; 5) chybkości, zależnej od wielkości amplitudy ciśnienia i czasu trwania ewolucji serca. T. chybkie spowodowane jest dużą amplitudą ciśnienia przy| równocześnie szybkiej czynności serca, j T. leniwe spowodowane jest małą| amplitudą ciśnienia i wolną czynnością serca; 6) zachowania się w tętnicach. jednoimiennych; w warunkach prawidłowych t. jest jednakowe w tętnicach jednoimiennych. T. tętniczowe (włośniczkowe) spowodowanej jest przenoszeniem się fali tętna do naczyń włosowatych w czasie upałów, | po gorącej kąpieli, po dużym wysiłku fiz. i w niektórych stanach patol. Badanie t. tętniczkowego najczęściej przeprowadza się na paznokciach:! uciska się paznokieć w ten sposób, by jego podstawa pozostała zaczerwieniona a przednia część zbielała.      
TĘŻCOWY SKURCZ MACICY, stan czynności skurczowej, w którym macica znajduje się w trwałym skurczu i brak jest prawie całkowicie przerwy  międzyskurczowej. Jest on skrajną j postacią nadmiernej czynności porodowej, jaka pojawia się przy—> niestosunku porodowym; jest to jeden  z objawów zagrażającego —> pęknięcia j macicy.                           
TĘŻEC, ostre zakażenie przyranne| laseczką tężca i ogólne zatrucie ustroju| jadami wytwarzanymi przez te bakterie. Zakażenie następuje zwykle  przez zabrudzenie rany, nawet niewielkiej, ziemią, do której laseczki  t. dostały się z kalem zwierząt, gł. j koni, będących rezerwuarem tych zarazków w przyrodzie. Toksyna t. ma szczególne powinowactwo do tkanek  ośrodkowego układu nerw.; powoduje ona stałe nadmierne pobudzenie neuronów ruchowych, co prowadzi do' wzmożonego napięcia mięśniowego  do silnych kurczów  tężcowych, wywoływanych przez najmniejsze nawet bodźce. Okres wylęgania od l do 3 tyg.; im jest krótszy, tym cięższy przebieg choroby. Pierwsze objawy to uczucie mrowienia w okolicy rany, niepokój, bóle głowy, drażliwość, potliwość. Następnie pojawia się wzmożenie napięcia mięśni żuchwy, przechodzące wkrótce w szczękościsk, utrudnienie połykania, skurcze mięśni mimicznych (tzw. śmiech sardoniczny). W rozwiniętej chorobie bolesne kurcze obejmują mięśnie tułowia, powodując sztywnienie w pozycji nadmiernie wyprostowanej (opistotonus), unieruchomienie klatki piersiowej (duszność, sinica). Ciśnienie krwi wzrasta. Kurcze są początkowo krótkotrwałe, w ciężkich postaciach stają się coraz częstsze, mocniejsze i dłuższe, prowadząc niekiedy do śmierci wskutek uduszenia lub niedokrwienia mózgu. Rokowanie jest zawsze poważne, ale dzięki rozwojowi techniki —> reanimacji śmiertelność znacznie się obniżyła i ma nadal tendencje spadkowe. Leczenie tylko w szpitalu, surowicą i anatoksyną tężcową. Najważniejsze jest jednak umożliwienie choremu oddychania i zlikwidowanie kurczów mięśniowych, a także zapewnienie funkcjonowania wszystkich narządów. Zapobieganie:
szczepienia ochronne anatoksyną; w przypadkach zranień ulicznych lub w polu — surowica przeciwtężcowa.
TĘŻYCZKA, spazmofilia, choroba spowodowana obniżeniem poziomu zjonizowanego wapnia w surowicy krwi z równoczesnym wzrostem fosforu. Prowadzi to do wzmożonej pobudliwości nerwowo-mięśniowej, która w okresie utajonym choroby manifestuje się szeregiem objawów, jakie może wywołać lekarz badający dziecko. T. najczęściej występuje u małych dzieci z —> krzywicą, między 6 miesiącem a 2 r. życia, zwykle wczesną wiosną. T. noworodków może zależeć od nieprawidłowej czynności —» przytarczyc, zaburzeń i chorób matki w przebiegu ciąży, niedoboru witaminy D. Jawna t. charakteryzuje się uogólnionymi —> drgawkami, kurczem dłoni r stóp, kurczem krtani z „pianiem", zanoszeniem się dziecka. Kurcz oskrzeli w przebiegu t. występuje rzadko, ale jest to objaw najniebezpieczniejszy dla życia dziecka. Objawy t. jawnej są stanem zagrażającym życiu dziecka i wymagają natychmiastowego leczenia. Drgawki i niepokój opanowuje się podaniem wapnia i lekami uspokajającymi. Ciężki stan dziecka wymaga podania leków dożylnie. Następnie stosuje się duże dawki witaminy D, wapń, dietę zakwaszającą z ograniczeniem mleka, jarzyn i owoców. Zapobieganie t. pochodzenia krzywiczego polega na zapobieganiu krzywicy.
TĘŻYCZKA CIĘŻARNYCH -» ciąża (powikłania).
THAM, propandiol, środek stosowany w anestezjologii, gł. w celu wyrównywania kwasicy metabolicznej. Ponadto działa depresyjnie na wentylację płuc oraz osmotycznie i moczopędnie; może spowodować niedocukrzenie krwi. Środek ten, podawany we wlewach dożylnych, rozprzestrzenia się w płynach ustrojowych, skąd przenika do komórek.
THIERSCH Kari, ur. 20 IV 1822, zm. 28 IV 1895, niem. chirurg; prof. chir. uniw. w Erlangen (od 1854) i w Lipsku (od 1867); propagator antyseptyki i aseptyki; w czasie wojny franc.-pruskiej (1870-71) konsultant generalny chirurgii armii pruskiej. Opisał w 1874 metodę pobierania wolnych przeszczepów skóry; jest uważany za jednego z twórców podstaw nauki o —> przeszczepianiu.
THIOCOL ? tiokol.
THIORIDAZIN —> tiorydazyna.
THOMSENA   CHOROBA ? miotonia wrodzona.
THYMECTOMIA, operacyjne usunięcie grasicy w celach leczn., wykonywane z powodu stwierdzonych w niej zmian, np. nowotworów pierwotnych (,—> grasiczak).
TIAMINA —> witamina B1.
TIKI, „skurcze nawykowe", krótkie, nawracające, bezcelowe, stereotypowe ruchy obejmujące ograniczone części ciała, gl. mięśnie twarzy; mogą też objawiać się jako: przymusowe mrużenie oczu, prychanie, pochrząkiwanie, mlaskanie. W cięższych przypadkach t. mogą być chorobą, która rozpoczyna się zwykle w wieku szkolnym. T. mają charakter zaburzeń czynnościowych, psychogennych, i można je traktować jako zespół pokrewny nerwicy natręctw (—> nerwice). Neurologiczni? nie stwierdza się odchyleń od normy, rozwój umysłowy jest prawidłowy. Leczenie: psychoterapia, środki chemioterapeutyczne, psychotropowe.
TINKTURA ? nalewka.
TIOKOL, Thiocol, gwajakolosulfonian potasowy. Środek działający wykrztuśnie. Właściwości, zastosowanie —> gwajakol.
TIORYDAZYNA,  Thioridazin, neuroleptyk z grupy pochodnych fenotiazyny. Działa antypsychotycznie i w pewnej mierze antydepresyjnie. Stosowany w psychiatrii (schizofrenia przewlekła, ostre zespoły schizoidalne, depresje, natręctwa myślowe), ponadto w nerwicach ze stanami lękowymi, toksomaniach, alkoholizmie.
TlOURACYL I POCHODNE, leki hamujące czynność tarczycy. W leczn. najczęściej stosuje się metylotiouracyl. Mechanizm działania, zastosowanie ? metylotiouracyl.
TKANKA, zespól komórek o jednolitym charakterze, wywodzących się z jednego listka zarodkowego (—> zarodkowy rozwój) i spełniających w organizmie specyficzne zadania. Badaniem t. zajmuje się —> histologia. Rozróżnia się t.: łączną, nabłonkową, mięśniową, nerwową i —> krew.
TKANKA CHRZESTNA, rodzaj —> tkanki łącznej (oporowej). 
TKANKA GLEJOWA ? glej. 
TKANKA KOSTNA, ? tkanka łączna (oporowa), tworząca gł. Część —> układu kostnego (kośćca). Cechuje ją twardość, a jednocześnie duża elastyczność. O twardości t.k. decyduje zawartość w niej dużej ilości soli wapnia (ok. 97% wapnia ustrojowego znajduje się w kościach). T.k. składa się z komórek ? /osteoblasty, oszeocyty, osteoklasty / i z istoty międzykomórkowej ,która tworzy blaszki kostne. Rozróżnia się t.k. zbitą i gąbczastą. W każdej kości istota zbita znajduje się w częściach zew.,a  gąbczasta — wewn. T.k. zbita ma zwarty układ blaszek, ściśle uzależniony od przebiegu naczyń krwionośnych. Naczynia te (tętnice, żyły) biegną w wąskich (20-200 pm) kanałach ułożonych równolegle do długiej
osi kości. Dookoła każdego kanału rozmieszczone są koncentrycznie blaszki kostne w liczbie ok. 20. Ten układ blaszek tworzy jednostkę strukturalną kości zbitej, tzw. osteon, na który składa się: l) kanał z naczyniem w środku (kanał osteonu) i 2) blaszki kostne — cienkościenne rury nałożone jedna nad drugą. Komórki kostne leżą zarówno wewnątrz blaszek, jak i poza nimi, w specjalnych jamkach kostnych, od których odchodzą drobne kanaliki. Przez te kanaliki wychodzą z jamek wypustki komórek kostnych, komunikujące się z wypustkami sąsiednich komórek.
T.k. gąbczasta zbudowana jest z beleczek kostnych utworzonych również z blaszek kostnych. Beleczki te łączą się ze sobą tworząc jamki szpikowe, w których znajduje się tkanka łączna siateczkowata, wytwarzająca —> szpik kostny. Układ beleczek t.k. gąbczastej zależy od sił działających na kość.W kościach znacznie obciążonych (np. w nasadach kości udowych) widoczny jest wyraźny układ łukowaty beleczek, wydatnie wzmacniający kość.
TKANKA ŁĄCZNA, zespół wielu tkanek różniących się budową i czynnością, ale pochodzących z jednego utkania pierwotnego, z mezenchymy. Prawie wszystkie rodzaje t.ł. zbudowane są z komórek i z substancji międzykomórkowej. Ta ostatnia składa się z włókien i z substancji podstawowej. Najogólniejszy jest podział na t.ł. właściwą i na t.ł. oporowe, czyli szkieletowe. W t.ł. właściwej występują różnego rodzaju komórki:fibroblasty, histiocyty, komórki plazmatyczne, tuczne, barwnikowe, tłuszczowe, kwasochlonne, obojętnochłonne i niezróżnicowane komórki mezenchymy. T.ł. zawiera również włókna, ;
które dzieli Się na kolagenowe (klejorodne), sprężyste i srebrochłonne. Zależnie od ilościowych i jakościowych | zestawień komórek i włókien, rozróżnia się t.ł. galaretowatą, siateczkowata,  tłuszczową i włóknistą, a ta ostatnia  dzieli się na wiotką, zbitą, sprężystą , i blaszkowatą. T.ł. galaretowata występuje gł. w okresie płodowym. T.ł.   siateczkowata tworzy zrąb ? szpiku i kostnego, węzłów limfatycznych, śledziony, błony śluzowej jelita i macicy,  T.ł. włóknista wiotka jest najczęściej reprezentowana w organizmie:
tworzy ona większość błon śluzowych i właściwych i podśluzowych, torebki  i przegrody łącznotkankowe narządów,  wypełnia szczeliny i przestrzenie między tkankami i narządami, spełniając ważną rolę w wymianach tkankowych. :
T.ł, włóknista zbita występuje gł. w ścięgnach, więzadłach, powięziach i rozcięgnach.
T.ł. tłuszczowa zawiera charakterystyczne, duże komórki o średnicy i do 120 urn, których wnętrze wypełnione jest jedną kropelką tłuszczu, a jądro zepchnięte na obwód. Komórki łączą się w zraziki tłuszczowe otoczone tkanką łączną wiotką. T.ł. tłuszczowa jest dla ustroju materiałem zapasowym; w czasie głodu organizm dość długo może z niej czerpać potrzebne do życia środki. Niezależnie od tego,. warstwa t.ł. tłuszczowej podskórnej stanowi mechaniczną ochronę dla głębiej położonych tkanek i narządów.
T.ł. oporowe dzieli się na tkankę chrzestną i —> tkankę kostną. T.).
chrzestna występuje w ustroju dorosłego człowieka w 3 postaciach, jako chrząstka szklista, sprężysta i włóknista. Dla t.ł. chrzestnej typowe są komórki chrzestne — chondrocyty, owalne, bez wypustek, ułożone w chrząstkach najczęściej w grupach po kilka. Substancja międzykomórkowa chrząstek składa się z włókien kolagenowych i sprężystych w różnych proporcjach oraz z bezpostaciowej istoty podstawowej—chondryny, w które) skład wchodzi chondromukoid, przechodzący pod wpływem hydrolizy w siarczan chondroityny. Chrząstka szklista wyglądem przypomina mleczne szkło; jej substancja międzykomórkowa składa się niemal po połowie z włókien kolagenowych i z siarczanu chondroityny oraz z nierozpuszczalnych w wodzie białek. Chrząstka szklista tworzy chrząstki żebrowe, nosa, chrząstki pokrywające powierzchnie stawowe, niektóre chrząstki krtaniowe (tarczowe, pierścieniowate i nalewkowate) oraz chrząstki pierścieni tchawicy i dużych oskrzeli. Chrząstka sprężysta zawiera w przeważającej ilości włókna sprężyste; nie ulega ona kostnieniu; występuje w małżowinie usznej, trąbce słuchowej i pozostałych chrząstkach krtani. W chrząstce włóknistej istnieje znaczna przewaga włókien kolagenowych nad siarczanem chondroityny. Występuje ona w chrząstkach międzykręgowych, w spojeniu łonowym i w niektórych więzadłach.
TKANKA MIĘŚNIOWA, tkanka cechująca się kurczliwością podstawowych elementów: komórek i włókien mięśniowych pod wpływem różnych bodźców. Jest ona gł. składnikiem narządu ruchu (? układ mięśniowy), serca oraz naczyń krwionośnych i narządów wewn. jamistych i przewodowych. T.m. dzieli się na: szkieletową (poprzecznie prążkowaną), poprzecznie prążkowaną serca i gładką. Czynność dwóch ostatnich tkanek jest niezależna od woli człowieka.
T.m. szkieletowa zbudowana jest z długich, wielojądrzastych włókien mięśniowych o charakterystycznym, poprzecznym prążkowaniu. Dł. ich może dochodzić do kilkunastu cm, grub. wynosi 10-100 pm. W każdym włóknie występują setki jąder komórkowych położonych na obwodzie. Wnętrze włókna wypełniają prawie całkowicie włókienka — miofibryle. Budowa ich, badana w mikroskopie elektronowym, jest b. złożona. Włókienka te składają się z odcinków jaśniejszych i ciemniejszych ułożonych na przemian. Odcinki jaśniejsze, izotropowe, załamują światło pojedynczo, ciemniejsze, anizotropowe — podwójnie. Ponieważ miofibryle ściśle przylegają do siebie, a odcinki izo- i anizotropowe leżą na tej samej wysokości, całość daje wrażenie drobniutkiego prążkowania całego włókna. Ponadto prążek jasny przedzielony jest błonką graniczną lub krążkiem granicznym Z, a ciemny posiada krążek środkowy M, po którego obu stronach znajdują się dwa jaśniejsze krążki H. Odcinek włókienka między dwoma krążkami Z, a więc zawierający prążek ciemny i po połowie prążka jasnego z każdej strony — nosi nazwę sarkomeru, którego długość wynosi 2-4 urn.
Mięsień szkieletowy zbudowany jest z pewnej liczby pęczków włókien mięśniowych poprzecznie prążkowanych. Duże mięśnie otoczone są błoną łącznotkankową zw. n a mięsną, od której cieńsze pasma tej tkanki wnikają jako —> omięsna w głąb mięśnia, dzieląc go na drobniejsze pęczki włókien. Do mięśni szkieletowych zalicza się wszystkie mięśnie narządu ruchu, mięśnie mimiczne twarzy, mięśnie języka, podniebienia, gardła, górnej części przełyku, krtani, mięśnie zewn. oka, mięśnie ucha środk. i niektóre zwieracze przewodu pokarmowego i układu moczowego.
T.m. serca —>serce.
T.m. gładka składa się gł. z komórek mięśniowych, —> miocytów. Komórki te układają się ściśle obok siebie, tak że do szerokiej (środk.) części jednej komórki przylega cieńsza część obwodowa drugiej. Tak ułożone komórki tworzą pęczki lub warstwy, przybierające postać błon mięśniowych. Mięśnie gładkie (mięśniówka) występują w ścianie przewodu pokarmowego (ruch robaczkowy jelit), w pęcherzyku żółciowym, w drogach oddechowych poniżej krtani, w drogach moczowych (pęcherz moczowy, moczowody), w narządach płciowych (macica, jajowód, pochwa), w skórze, w oku (jako mięśnie wewn. oka),
w ścianach naczyń krwionośnych i limfatycznych.
TKANKA NABŁONKOWA, nabłonek, tkanka charakteryzująca się zwartym układem komórek połączonych skąpą ilością substancp międzykomórkowej. Zależnie od kształtu i charakteru komórek, wyróżnia się 3 gł. rodzaje nabłonków: pokrywające powierzchnie zewn., gruczołowe i zmysłowe. Zadania t.n. w ustroju są następujące: l) ochrona głębiej leżących tkanek przed czynnikami szkodliwymi, 2) czynności wydzielnicze (nabłonek gruczołowy), 3) czynności wchłaniające (nabłonek jelita i kanalików nerkowych) i 4) udział w czynnościach narządów zmysłów (nabłonek zmysłowy).
Nabłonki pokrywające pow. dzieli się na jednowarstwowe i wielowarstwowe. Spośród nabłonków jednowarstwowych wyróżnia się (zależnie od kształtu komórek): nabłonek płaski, kostkowy (sześcienny), walcowaty (cylindryczny) i wielorzędowy (zbudowany z komórek różnej wysokości, stąd jądra leżą na różnych poziomach;
komórki tego nabłonka mają na pow. zewn. migawki). Nabłonki wielowarstwowe mają kilka lub kilkanaście warstw, przy czym na błonie podstawowej leżą komórki walcowate, na nich w kilku warstwach komórki wielościenne, a warstwę pow. tworzą komórki płaskie, kostkowe lub cylindryczne. Jakość pow. warstwy komórek nadaje nazwę całemu nabłonkowi wielowarstwowemu: nabłonek wielowarstwowy płaski, kostkowy i nabłonek przejściowy, wyścielający drogi moczowe.
Nabłonek gruczołowy —> gruczoły.
TKANKA NERWOWA, tkanka wyspecjalizowana w odbieraniu, przetwarzaniu i wysyłaniu bodźców. Składa się z komórek nerw. z ich wypustkami. Komórka nerwowa zw. neuronem ma ciało komórkowe (perykarion) zawierające jądro, wypustki protoplazmatyczne (—> dendryty) i wypustkę osiową (neuryt, akson). Średnica komórek nerwowych waha się od 4 do 130 urn. Na podstawie ich kształtu dnieli się je na; piramidowe, wielobiegunowe, dwubiegunowe, jednobiegunowe, gwiaździste, ziarniste i in. Cytoplazma komórek nerw. zawiera liczne —> organelle komórkowe z silnie rozbudowanym —> aparatem Golgiego oraz liczne —>-mitochondria. Występują zarówno w niej, jak i w wypustce
osiowej, delikatne włókienka — neurofibryle. Komórki nerw. skupione są w różnych miejscach ośrodkowego układu nerw. (kora mózgowa, jądra mózgowe, istota szara rdzenia kręgowego i in.) i spełniają rozmaite czynności. Komórki nerw. nie podlegają podziałowi i nie regenerują się. Włókna nerw. są to wypustki osiowe komórek nerw. Rozróżnia się włókna nerw. osłonkowe, t j. rdzenne (posiadające otoczkę z substancji lipidowej — mieliny) i bezosłnkowe. Włókna nerw. bywają b. długie, do l m, przy grubości od 2 do 20 urn. Łączą się one w —> nerwy. Do tkanek układu nerw. należy także tkanka glejowa (—>-glej), która stanowi zrąb t.n., pełniąc funkcje podporowe, odżywcze, odgraniczające i regeneracyjne.
TKANKA TŁUSZCZOWA, rodzaj —> tkanki łącznej.
TL ? test Lovetta.
TLEN, O, pierwiastek chem., makroelement (—> pierwiastki ciała człowieka). Wchodzi w skład prawie wszystkich związków, z których zbudowane są organizmy żywe. W stanie wolnym znajduje się w atmosferze. Bezbarwny gaz (O2), bez zapachu, bardzo słabo rozpuszczalny w wodzie. Niezbędny do życia człowieka i wszystkich organizmów tlenowych, jako podstawowy substrat w ich —> utlenianiu biologicznym, musi być dostarczany każdej komórce. Z płuc do tkanek t. przenoszony jest za pomocą —> hemoglobiny. Zob. tez transport gazów w ustroju.
TLENEK WĘGLA, gaz bezbarwny i bez zapachu, łatwo zapalny, powstaje przy niepełnym spalaniu węgla; występuje w gazach: świetlnym, spalinowym, przemysłowym (koksownie, gazownie), wybuchowym (górnictwo), piecowym (piece hutnicze, piece węglowe źle przewietrzane). T.w. przy zatruciach (zaczadzeniu) blokuje hemoglobinę krwinek czerwonych, która traci zdolność przenoszenia tlenu do tkanek; powoduje bóle i zawroty głowy, oszołomienie, nudności, wymioty, przyśpieszenie oddechu i czynności serca, duszność, osłabienie; w cięższych zatruciach utratę przytomności, śpiączkę, drgawki, porażenie oddechu. Po zatruciach możliwe powikłania — zapalenie płuc, nerwobóle, uszkodzenie ośrodkowego układu nerwowego. Przy przewlekłym zatruciu występują bóle i zawroty głowy, znużenie, bezsenność, osłabienie uwagi i pamięci. Leczenie ostrych zatruć:
świeże powietrze, tlenoterapia, sztuczne oddychanie, ochrona przed utratą ciepła, cytochrom C, tionina, leczenie objawowe.
TLENOTERAPIA, leczenie tlenem, zastosowanie tlenu w postępowaniu leczn., w celu zwiększenia ilości tlenu dostarczanego tkankom przez krew tętniczą. Tlen można stosować pod normalnym ciśnieniem atmosferycznym, sam lub w mieszaninie z powietrzem; podawać go można przez cewnik nosowy, przy użyciu, masek, aparatu oddechowego albo —> namiotu tlenowego. W pewnych przypadkach stosuje się tlen pod wzmożonym ciśnieniem, tzw. tlen hiperbaryczny przy użyciu —> hiperbarycznej komory. Zob. też hiperbaria tlenem.
TLENOWCE, aeroby, drobnoustroje rosnące jedynie przy pełnym dostępie tlenu atmosf.; czerpią energię z oddychania tlenowego. Wytwarzają nadtlenek wodoru (H2O2), mająenzymkatalazę i system cytochromowy, są wrażliwe na cyjanki. Do t. należy m.in. prątek gruźlicy.
TLENOWE BUTLE, pojemniki metalowe służące do magazynowania i przewożenia tlenu. Stosowane są butle o różnej pojemności. Tlen znajdujący się pod dużym ciśnieniem (120 atm) może być stosowany tylko po użyciu specjalnych reduktorów przez osoby przeszkolone w obsłudze oraz znające przepisy bhp.
TŁOCZNIA BRZUSZNA, działanie mięśni brzucha na narządy jamy brzusznej, uruchamiane głównie podczas aktów opróżniania (zwłaszcza utrudnionego) bańki —» odbytnicy i pęcherza moczowego oraz wydalania płodu z macicy (—> poród). Skuteczność t.b. zależy od takich czynników, jak: jednoczesność skurczu mięśni brzucha, ustalenie —> przepony (przy głębokim wdechu) i zamknięcie szpary ? głośni.
TŁUSZCZAK, lipoma, ograniczone nagromadzenie tkanki tłuszczowej o charakterze łagodnego nowotworu. Występuje pojedynczo lub, u osób predysponowanych, gromadnie. Umiejscawia się najczęściej w tkance podskórnej, także w —>- krezce, —> sieci, kościach. Rzadko ulega przemianie złośliwej, wzrastając jednak w pobliżu narządów ważnych dla życia może na nie uciskać i upośledzać ich sprawność (tzw. klin. złośliwość). Leczenie operacyjne, przeważnie ze wskazań kosmetycznych.
TŁUSZCZAKO-MIĘSAK, nowotwór złośliwy z tkanki tłuszczowej, wystepujący u osób w wieku późniejszym, często na udzie, pośladku lub w przestrzeni zaotrzewnowej. Osiąga duże rozmiary. Złośliwość zależy od stopnia dojrzałości. Leczenie operacyjne.
TŁUSZCZE, lipidy, jeden z podstawowych składników organizmów żywych. Jest to niejednorodna chemicznie grupa związków obejmująca:
l) t. proste (estry kwasów tłuszczowych i glicerolu), 2) tłuszczowce (—> fosfolipidy, sfingolipidy, plazmalogeny, glikolipidy, cerebrozydy, gangliozydy), 3) niektóre biologicznie ważne związki rozpuszczalne w tłuszczach (m.in. cholesterol i jego estry). T. proste z powodu swej apolarnej budowy są nierozpuszczalne w wodzie i są w ustroju podstawowym rozpuszczalnikiem dla biologicznie ważnych związków nierozpuszczalnych w wodzie (np. dla niektórych witamin). Tłuszczowce natomiast, ponieważ posiadają również grupy polarne, wykazują powinowactwo zarówno do związków apolarnychj (t. proste), jak i polarnych (np. woda,  białka) i dlatego mają zdolność dój tworzenia błon biol. — podstawowych  strukturalnych składników każdej komórki. T. pokarmowe ulegają w jelicie  zemulgowaniu pod wpływem —> kwasów żółciowych, częściowemu rozpadowi przy udziale ? lipaz, a następnie | wchłonięciu do układu chłonnego jelita,  skąd przez przewód piersiowy są odprowadzane do krwi i roznoszone do  tkanek. Tu zostają zużyte przez organizm do syntezy własnego t. zapasowego (głównie w tkance tłuszczowej) oraz  t. strukturalnych (w każdej komórce).  T. są najbardziej wydajnym źródłem  energii, która wyzwala się podczas ;
spalania —» kwasów tłuszczowych. ' W procesie tym powstają duże ilości  acetylo-koenzymu A (—> kwas octowy), który wchodzi w —» cykl Krebsa ;i jest następnie spalany na drodze —> utleniania biologicznego. Przebieg tych  przemian jest możliwy tylko przy prawidłowe zachodzącej —> glikolizie, co  jest regulowane przez —> insulinę,  Zaburzenia glikolizy w cukrzycy powodują nagromadzanie się nadmiaru acetylo-koenzymu A, z którego powstają wówczas —> ciała ketonowe.
TŁUSZCZE JADALNE, mieszaniny glicerydów, kwasów tłuszczowych oraz mniej szych ilości innych tłuszczów, także niektórych witamin; t.  mogą być stałe w temperaturze pokojowej, np. smalec, masło, margaryna, i płynne — oleje. T.j. stanowią składniki pożywienia wysokokaloryczne:
l g daje 9 Kcal. Wartość odżywcza t. j. zależy od składu kwasów tłuszczowych. Długołańcuchowe nasycone kwasy, np. stearynowy, są trudno topliwe i obniżają strawność t. j. Szczególną wartość w żywieniu mają niezbędne, nienasycone kwasy tłuszczowe (NNKT), wśród nich gł. kwas linolowy. Po uwodorowaniu olejów otrzymuje się produkty o właściwościach fiz. tłuszczów stałych. Stanowią one m.in. produkty wyjściowe do otrzymywania margaryny oraz tłuszczów kuchennych. T.j. zawarte w potrawach zwiększają ich sytość, pozwalają w produkcji kulinarnej uzyskać walory smakowe. W żywieniu wysokokalorycznym ludzi ciężko pracujących ilość procentowa t.j. w potrawach musi być wyższa w stosunku do diet niskokalorycznych. Dodatek tłuszczu pozwala podwyższyć kaloryczność posiłku bez nadmiernego zwiększania jego objętości. Jednak nadmiar tłuszczów w pożywieniu podnosi znacznie jego kaloryczność, co może sprzyjać powstawaniu otyłości.
TOCZEŃ —> gruźlica skóry.
TOCZEŃ RUMIENIOWATY ? liszaj rumieniowaty.
TODRALAZYNA, Binazin, pochodna hydrazynoftalazyny. Obniża ciśnienie tętnicze głównie wskutek działania obwodowego, zmniejsza opór naczyniowy, zwiększa przepływ krwi przez nerki (zwiększa przesączanie kłębkowe). Wykazuje synergizm z rezerpiną i benzotiazydami moczopędnymi. Stosowana w nadciśnieniu tętniczym zarówno samoistnym, jak i nerkowym; najlepsze wyniki uzyskuje się w nadciśnieniu nieutrwalonym.Działanie lecznicze występuje po kilku dniach. Jest mniej toksyczna aniżeli inne pochodne hydrazynoftalazyny. 
TOFRANIL —> imipramina. 
TOGAWIRUSY ? arbowirusy. 
TOKOFEROL ? witamina E. 
TOKSEMIA, jadzica, stan chorobowy, w którym zespół objawów klin. jest spowodowany przez krążące we krwi jady bakteryjne. T. występuje w zakażeniach bakteriami wytwarzającymi jady (np. maczugowcem błonicy, laseczką zgorzeli gazowej, laseczką tężca) lub po wchłonięciu samych jadów bakteryjnych (—» zatrucie jadem kiełbasianym, zatrucia pokarmowe jadami gronkowcowymi). Podstawowymi objawami t. jest uczucie ogólnego rozbicia, zmęczenia i wyczerpania. W przypadkach działania jadów neutropowych (jad kiełbasiany, tężcowy i błoniczy) mogą wystąpić porażenia mięśni.
TOKSOID ? anatoksyna. 
TOKSOKARIOZA ? larwa wędrująca.
TOKSOPLAZMOZA, choroba inwazyjna ludzi i zwierząt wywoływana przez pierwotniaka Toxoplasma gondii. Występuje na wszystkich kontynentach i może być wrodzona lub nabyta. T. wrodzona przenosi się przez łożysko z matki na dziecko, t. nabyta przenosi się zwykle ze zwierząt na ludzi. Inwazja u ludzi jest zwykle bezobjawowa i trudna do rozpoznania. T. u dzieci może występować w postaci różnych zespołów, w których dominują objawy ze strony ośrodkowego układu nerwowego i narządów wewn. U osób dorosłych szczególnie niebezpieczna jest t. u kobiet ciężarnych, gdyż często bywa przyczyną poronień. Rozpoznanie opiera się gł. na wynikach badań immunol. W leczeniu stosuje się sulfonamidy i ostatnio antybiotyki.
TOKSYCZNOŚĆ, właściwość ->. trucizn powodująca, iż po przeniknięciu do żywego organizmu wywołują —> zatrucie. Stopień t. określa m.in. —> dawka śmiertelna (DL) trucizny (DL doustnie 5 mg/kg — trucizny wybitnie toksyczne, DL 5-50 mg/kg — silnie toksyczne, DL 5-15 g/kg — słabo toksyczne). Wrażliwość na działanie substancji toksycznych jest zwykle wyższa u kobiet i dzieci niż u dorosłych mężczyzn, wyższa u chorych i wyczerpanych fizycznie; wzrasta zwykle przy podwyższeniu temperatury otoczenia. T. zależy od drogi wprowadzenia trucizny i jest zwykle najwyższa przy przeniknięciu przez ranę lub przy wstrzyknięciu, nieco niższa przy spożyciu lub zatruciu przez drogi oddechowe i najniższa przy wchłanianiu przez nieuszkodzoną skórę.
TOKSYKOLOGIA, nauka o — truciznach; zajmuje się wykrywaniem trucizn, badaniem ich właściwości i działania szkodliwego na organizmy żywe, leczeniem zatruć i zapobieganiem zatruciom. Rozróżnia się: t. sądową — zajmującą się wykrywaniem zatruć rozmyślnych; t. kliniczną — wiążącą się z interną, zajmującą się rozpoznawaniem i leczeniem zatruć u ludzi;
t. doświadczalną — wiążącą się z farmakologią, zajmującą się badaniem doświad. wpływu trucizn na żywy organizm oraz opracowywaniem metod leczenia zatruć; t. przemysłową — zajmującą się zapobieganiem zatruciom zawodowym i ich leczeniem;
t. ekologiczną (komunalną) — zajmującą się badaniem wpływu na środowisko chemizacji różnych dziedzin współczesnego życia. Zob. też toksyczność, trucizny, zatrucie, zatrucia zawodowe.
TOKSYKOLOGIA WOJSKOWA, dziedzina medycyny wojskowej zajmująca się badaniem działania —obojowych środków trujących (BST), możliwością przeciwdziałania im i neutralizacji ich oraz profilaktyką i leczeniem zatruć. Dąży do poznania wszystkich BST już stosowanych i mogących mieć zastosowanie w ewentualnej przyszłej wojnie). Dysponując odpowiednią bazą doświadczalno-badawczą i łóżkową specjaliści t.w. wspólnie ze specjalistami in. dziedzin medycyny badają mechanizmy działania BST, stosowane dawki i stężenia, drogi przenikania, procesy zachodzące w organizmie zatrutym oraz wypracowują metody profilaktyki i leczenia, sprawdzają skuteczność działania istniejących i tworzonych odtrutek i leków uzupełniających. Toksykolodzy wojskowi biorą czynny udział w opracowywaniu zasad indywidualnej i zbiorowej ochrony toksykologicznej wojska i społeczeństwa.
TOKSYNY ? jady.
TOLAZOLINA,Pridazol, Priscol, lek porażający receptory alfa adrenergiczne. Rozszerza naczynia obwodowe, szczególnie drobne letniczki i prekapilary. Wzmaga wydzielanie soku żołądkowego (podobieństwo w budowie do —>- histaminy). Stosowana w niewydolności krążenia obwodowego (miażdżyca, choroba Buergera, choroba Raynauda itp.), samoistnej sinicy kończyn, przy źle gojących się ranach, odmrożeniach, owrzodzeniach, odleżynach; 1% krople także w okulistyce; diagnosty cznie celem wzmożenia wydzielania soku żołądkowego (zgłębnikowanie żołądka).
TOLBUTAMID, Diabetol, Rastinon, sulfonamid obniżający podwyższony poziom cukru we krwi. Lek przeciwcukrzycowy, stosowany u osób powyżej 40 roku życia w lżejszych przypadkach cukrzycy ze względnym niedoborem insuliny.
TOLERANCJA IMMUNOLOGICZNA, stan organizmu polegający na braku odpowiedzi immunologicznej po zetknięciu się z obcym antygenem. T.i. można indukować przez: a) szczepienie płodu lub noworodka natychmiast po urodzeniu, b) naświetlanie promieniami rentg. bezpośrednio przed szczepieniem, c) szczepienie b. dużych dawek antygenu w dojrzalszym wieku, d) dożylne, długotrwale podawanie antygenu, e) doustne podawanie prostych substancji chemicznych, f) podawanie dużych dawek wielocukrów, g) wycięcie grasicy.
TOLERANCJA LEKÓW: l) w farmakologu: niekorzystne z punktu widzenia terapii zjawisko polegające na coraz słabszym oddziaływaniu na lek (tzw. przyzwyczajenie). Zmusza do stosowania coraz wyższych dawek celem uzyskania pożądanych efektów. Przykładem może być rozwój tolerancji na nikotynę u palaczy tytoniu; 2) w potocznym języku medycznym określenie to używane jest dla zaznaczenia braku niepożądanych objawów po użyciu danego preparatu.
TOLUROZA —> kryptokokoza.
TOMOGRAF, aparat rentg. do wykonywania rentgenogramów warstwowych. Działa na zasadzie ruchu lampy i kasety (sprzężonych dźwignią) dookoła badanego obiektu, co pozwala na uzyskanie ostrego obrazu w wybranej warstwie narządu z zamazaniem struktur przylegających. W zależności od konstrukcji lampa i kaseta mogą wykonywać ruch po linii prostej lub po krzywych.
TOMOGRAFIA KOMPUTEROWA, EMI scanner, badanie struktur wewnątrzczaszkowych przy użyciu aparatu EMI scannera, oparte na technice rentg. wprowadzonej  przez  G.N. Hounsfielda, fizyka z EMI Central Research Laboratories w Anglii. Zespół czułych dwóch detektorów (kryształów NaJ), ustawionych w linii prostej w stosunku do źródła promieniowania X, pozwala na jednoczesne badanie dwóch warstw przyległych przekrojów tkanki mózgowej. Urządzenie roluje wokół głowy pacjenta i daje 28 800 zapisów dla każdej warstwy. Odczyty te są przetwarzane przez komputer, który w końcowym wyniku badania wyznacza 6400 wartości absorpcyjnych dla każdego z dwóch przyległych przekrojów tkanki mózgowej. Obraz jest zapisywany w systemie numerycznym lub jako zdjęcie o wymiarach 80 x 80 mm z lampy oscyloskopowej, w którym jasność każdego punktu jest proporcjonalna do jego współczynnika absorpcji. Obróbka komputerowa, analiza i fotografia obrazu oscyloskopowego trwa kilka minut. EMI scanner dostarcza ok. 100 razy więcej informacji niż zwykle badanie rentg. T.k. nie daje powikłań — pacjent nie otrzymuje żadnych środków kontrastowych, nie wymaga żadnego przygotowania. Wyniki otrzymuje się w kilka minut po badaniu. Dawka promieniowania nie przekracza dawki otrzymywanej podczas rentg. zdjęć przeglądowych czaszki.
TONUS MIĘŚNIOWY ? napięcie mięśniowe.
TONY KOROTKOWA ? ciśnienie krwi (mierzenie).
TONY SERCA, dźwięki towarzyszące pracy serca, wysłuchiwane na pow. klatki piersiowej za pomocą słuchawki lekarskiej. Ton pierwszy, I (skurczowy)—niski, długi, którego odpowiednikiem fonetycznym jest sylaba „bu"; spowodowany jest gwałtownym napięciem mięśnia sercowego i drganiem napinających się zastawek przedsionkowo-komorowych, co przenosi się na klatkę piersiową i duże naczynia; najlepiej słyszalny jest w okolicy nad koniuszkiem serca. Ton drugi, II (rozkurczowy) — dźwięk wyższy, krótszy i głośniejszy od tonu I, a jego odpowiednikiem fonetycznym jest sylaba „tu"; powstaje w okresie zakończenia skurczu i jest spowodowany uderzeniem słupa cofającej się krwi tętniczej o zamykające się zastawki półksiężycowate gł. tętnic; ton ten najlepiej słyszalny jest ponad zastawkami tętnicy płucnej i tętnicy głównej (aorty). Ton trzeci, III — miękki, niski, wysłuchiwany jest niekiedy u zdrowych, młodych ludzi w okresie szybkiego wypełniania się komór krwią. Zob. też szmery serca.
TORAKOCHIRURGIA, dział chirurgii zajmujący się chirurgią klatki piersiowej. W zakres t. wchodzą operacje serca i wielkich naczyń, opłucnej i płuc, przełyku, śródpiersia, przepony oraz wad i urazów klatki piersiowej. Każde otwarcie klatki piersiowej powoduje znaczne zaburzenia w mechanizmie oddychania. Zazwyczaj operacje te wymagają zastosowania ogólnego znieczulenia śródtchawiczego z oddechem kontrolowanym lub wspomaganym, polegającym na doprowadzeniu do płuc gazów pod ciśnieniem wyższym od atmosf., a następnie .na zmniejszaniu ciśnienia do atmosf., w celu umożliwienia opróżnienia płuc z gazów. W toku operacji klatki piersiowej powstają dość duże straty krwi, wobec tego należy je uzupełnić przez przetaczanie krwi w czasie operacji. W zakres chirurgii płuc i opłucnej wchodzi leczenie chir. nowotworów płuc, ropniaków opłucnej, stanów zapalnych (jak niektóre postacie gruźlicy płuc, ropni płuc, rozstrzenie oskrzeli) oraz niektórych wad wrodzonych. Pierwszego wycięcia tkanki płucnej dokonał w 1891 Th. Turfier, pierwszego wycięcia całego płuca (z powodu raka) dokonał w 1933 E.A. Graham. Chirurgia przełyku i śródpiersia obejmuje leczenie zranień, zwężeń, uchyłków oraz nowotworów przełyku i nowotworów śródpiersia. Pierwszego wycięcia przełyku dokonał w 1913 Max Thorek. Do zakresu t. należą również operacje przepuklin przeponowych oraz operacje naprawcze zniekształceń wrodzonych klatki piersiowej, jak klatka piersiowa szewska lub kurza. Operacje serca —> kardiochirurgia.
TORAKOPLASTYKA, częściowe wycięcie żeber, wskutek czego część ściany klatki piersiowej zapada się, powodując zmniejszenie się jamy opłucnej i zmniejszenie rozciągnięcia płuca, sprzyjając częściowemu zapadnięciu się tego narządu i jego unieruchomieniu. T. stosowano dawniej w leczeniu gruźlicy płuc, obecnie wykonuje się zazwyczaj tylko w leczeniu ropniaków opłucnej, najczęściej w połączeniu z resekcją tkanki płucnej.
TORAKOTOMIA, warstwowe otwarcie klatki piersiowej przez międzyżebrze lub przez loże usuniętego żebra; może być pierwszym etapem zabiegu na tkance płucnej, oskrzelach, sercu i wielkich naczyniach. W zależności od rodzaju zabiegu t. jest wykonywana na różnych wysokościach, najczęściej nad piątym-szóstym międzyżebrzem. Wyróżnia się t. przednią, boczną, tylną itp. T. wykonuje się również, w razie potrzeby, w celu kontroli lub naprawy uszkodzeń narządów klatki piersiowej.
TORBIEL,, cysta, jama patol. wysłana nabłonkiem, o ścianie łącznotkankowej. W przypadku braku nabłonka mówi się o t. rzekomej. Zawartość t. może być płynna lub mazista. T. powstają: z wysepek nabłonka lub resztek przewodów naturalnych pozostałych z okresu życia płodowego, przez zamknięcie ujścia gruczołu i rozciąganie jego wnętrza przez produkowaną wydzielinę, lub przez rozmiękanie tkanek w wyniku działania pasożytów (t. rzekoma). Niekiedy konieczne jest leczenie operacyjne, zwłaszcza w przypadku powstania zaburzeń czynności narządów sąsiadujących (ucisk) lub szpecących zniekształceń.
TORBIELAKI   SUROWICZE BRODAWCZAKOWATE -> guzy jajnika.
TORBIEL GALARETOWATA,
ganglion, guzek wypełniony masą śluzową lub szklistą, powstający z uwypuklenia się błony maziowej pochewki ścięgna lub stawu. T.g. spotyka się najczęściej w okolicy grzbietowej nadgarstka lub stawu skokowego. Leczenie operacyjne.
TORBIEL JAJOWODU ? wodniak jajowodu.
TORBIEL KORZENIOWA, powikłanie —> próchnicy zębów lub zapalenia —> miazgi zęba, powstające z ziarniniaka nabłonkowego przywierzchołkowego (—>ziarniniak) wskutek jego rozmiękania. Powstały twór przekształca się w torbiel wysłaną nabłonkiem wielowarstwowym. Ściany torbieli są nacieczone zapalnie. Duże t.k. mogą spowodować samoistne złamanie żuchwy. Leczenie operacyjne.
TORBIEL KOŚCI TĘTNIAKOWATA, proces łagodny, nienowotworowy, niszczący kość, podobny klin. i radiol. do —> guza olbrzymiokomórkowego kości. Występuje w młodszym wieku, rośnie szybko rozdymając kość; u większości chorych rozwija się w kościach długich lub kręgosłupie, rzadziej w kości piętowej, łonowej, obojczyku lub w kościach śródręcza. Leczenie operacyjne.
TORBIELOWATOŚĆ, wada rozwojowa polegająca na wytwarzaniu się mnogich torbieli w narządach wewnętrznych, najczęściej w nerkach i w płucach.
TORBIELOWATOŚĆ NEREK, wrodzone zaburzenie rozwojowe cechujące się powstawaniem w nerkach licznych, różnej wielkości torbieli wychodzących z kłębków, kanalików i dróg moczowych. Stały wzrost tor- j bieli prowadzi do zaniku —> nefronów  i niewydolności nerek (.—> niewydolność). Choroba zaczyna się w życiu | płodowym, lecz rozpoznawana jest, zwykle dopiero w 45-50 r. życia, gdy dochodzi do znacznego zniszczenia czynnego miąższu nerkowego i powikłań (zakażenie dróg moczowych, kamica, nadciśnienie, niewydolność nerek, niedokrwistość itp.).
TORBIELOWATOŚĆ PŁUC, wrodzone rozszerzenia —> oskrzeli spowodowane wadą rozwojową polegającą na niewytworzeniu się pęcherzyków płucnych w niektórych częściach płuc, przy prawidłowym rozwoju klatki piersiowej. Mogą być pojedyncze lub b. liczne w części albo całym płucu. Usposabiają do stanów zapalnych oskrzeli i płuc, krwioplucia i krwotoków płucnych. Leczenie zachowawcze lub chirurgiczne.       
TORBIEL SKÓRZASTA ? skórzak.                          ,
TORBIEL SMOŁOWA ? endometrioza.
TORBIEL SZYI SKRZELOPOCHODNA, zaburzenie rozwojowe nie-nowotworowe (prawdopodobnie wiąże się z pozostałością łuków skrzelowych). Rośnie wolno, pow. ma gładką, elastyczną, może ulegać stanom zapalnym, nawet zropieniu. Występuje u osób dorastających na bocznej pow. szyi, pod mięśniem mostkowo--sutkowo-obojczykowym. Niekiedy na jej tle rozwija się rak płaskonabłonkowy. Leczenie operacyjne.
TORBIEL SZYI ŚRODKOWA,
zmiana nienowotworowa, z pozostałości przewodu tarczycowe-językowego, w kształcie kulistego, gładkiego guza, w linii środkowej szyi. Może ulegać zakażeniom. Leczenie operacyjne.
TOREBKA STAWOWA, łącznotkankowa osłona stawu, zamykająca go szczelnie i przechodząca na —> okostną. Składa się z 2 warstw: błony włóknistej i błony maziowej. Zewn. błona włóknista zbudowana jest z włókien łącznotkankowych o różnym przebiegu, skupiających się w ? więzadła; wpływają one na zakres ruchów stawu i wzmacniają go. Wewn. błona maziowa jest cienka, bogato unaczyniona i unerwiona; wytwarza ona maź — gęstą ciecz ułatwiającą bezbolesne przesuwania się pow. stawowych względem siebie przy ruchach.
TOROWANIE, ułatwianie występowania reakcji na bodziec przez uprzednie lub równoczesne działanie innego bodźca, prowadzące do podprogowego —> pobudzenia komórek nerwowych.
TORSJA, skręcenie narządu dokoła długiej jego osi; może dotyczyć narządów jamy brzusznej o znacznej ruchomości, a więc najczęściej jelit, jajnika, jądra, śledziony; wszystkie te skręcenia dają gwałtowne objawy klin. i wymagają leczenia operacyjnego. 
TORSJE —> wymioty. 
TORULOZA —> kryptokokoza. 
TRACHEOSTOMIA,   przetoka tchawicza; założenie rurki tracheostomijnej do otworu w tchawicy (po jej nacięciu), w celu zachowania jej drożności, gdy przeszkoda w oddychaniu drogą naturalną (przez krtań) utrzymuje się przez czas dłuższy.
TRACHEOTOMIA, nacięcie tchawicy; zabieg wykonywany w celu uzyskania rozpoznania, pobrania wycinka próbnego, usunięcia ciała obcego lub drobnej zmiany o charakterze miejscowym. T. górna, pionowe przecięcie 1—2 chrząstki tchawicy nad cieśnią tarczycy; t. dolna, pionowe przecięcie 5 i 6 chrząstki tchawicy. Zob. też tracheostomia.
TRANKWILIZATORY ? leki anksjolityczne.
TRAN LECZNICZY, płynny tłuszcz o żółtym zabarwieniu, swoistym smaku i zapachu otrzymywany z wątroby ryb dorszowatych. Zawiera witaminy A1 (co najmniej 800 j.m. w l g), D (co najmniej 85 j.m. w l g), nienasycone i nasycone kwasy tłuszczowe oraz fosfor, jod i lecytynę. Stosowany w zapobieganiu i leczeniu krzywicy, w stanach wyniszczenia organizmu, u dzieci ze skazą wysiękową. Maść tranowa stosowana jest na trudno gojące się rany.
TRANSAMINAZY, aminotransferazy, —> enzymy z klasy —> transferaz, przenoszące grupę aminową z aminokwasów na a-ketokwasy. Na drodze tych reakcji mogą powstać w organizmie wszystkie aminokwasy endogenne. Z klin. punktu widzenia, w diagnostyce chorób wątroby i zawału serca ważne są: t. alaninowa (GPT) i t. asparaginianowa (GOT);
oznacza się ich poziom w surowicy krwi.
TRANSDUKCJA ? rekombinacja.
TRANSFER, przeniesienie pewnej czynności lub sposobu działania z jednej sytuacji na drugą, wpływ t. może być dodatni lub ujemny, tj. ułatwiać lub utrudniać wykonanie działania. T. jest tym silniejszy, im więcej wspólnych elementów mają sytuacje, w których on zachodzi. Rozróżnia się: t. ćwiczenia zachodzący na drodze mechanicznego powtarzania czynności i t. za pośrednictwem zasad (znacznie efektywniejszy), w którym przenoszone są zasady, uogólnienia zdobyte w toku poprzedniego —> uczenia się. Zob. też hamowanie.
TRANSFERAZY, druga klasa -> enzymów (wg międzynar. klasyfikacji). Katalizują reakcje przenoszenia grup chem. (m.in. metylowych, formylowych, octanowych, fosforanowych) z jednych związków na drugie. —> Koenzymami t. są: koenzym A, dwufosfotiamina, kwas tetrahydrofoliowy, karboksybiotyna, fosfopirydoksal. Z klin. punktu widzenia w diagnostyce chorób wątroby i zawału serca najważniejsze są ? transaminazy oraz gammaglutamylo-transpeptydazy (GGTP).
TRANSFORMACJA ? rekombinacja.
TRANSFUZJA KRWI, przetaczanie krwi; rozróżnia się wiele rodzajów t.k., w zależności od: l) drogi przetaczania (dożylne, dotętnicze, dosercowe, dopłodowe, do jam szpikowych); 2) jakości stosowanej krwi (krew świeża, krew konserwowana), 3) szybkości przetaczania (metodą kroplową, pod ciśnieniem) i ilości użytej krwi (przetaczanie zwykłe, masywne, wymienne). Najczęściej stosowaną metodą t.k. jest przetaczanie dożylne krwi' konserwowanej metodą kroplową. Zabieg jest dość prosty,  polega na połączeniu naczynia zawierającego krew (butelka, pojemnik plastykowy) z układem krwionośnym  biorcy za pomocą plastykowego zestawu do jednorazowego użycia, wyposażonego w filtr, kroplomierz i zacisk do regulacji szybkości przetaczania. Przed przetoczeniem sprawdza  się dokumentację krwi konserwowanej, zgodność grup krwi dawcy i biorcy, ocenia makroskopowo jakość krwi | i jej przydatność do przetoczenia, wykonuje próbę krzyżową, ogrzewa krew  przez l godz w temp. pokojowej.  Dawniej stosowano dość często bezpośrednie przetaczanie krwi od dawcy  do biorcy, za pomocą specjalnych aparatów. Obecnie, dzięki znacznemu postępowi w metodach konserwowania krwi, nie stosuje się prawie zupełnie bezpośredniej t.k. ze względu na szereg jej wad. T.k. masywna polega na przetoczeniu ponad 2,5 l krwi lub ponad 50% objętości krwi chorego. T.k. wymienna ma na celu zastąpienie krwi chorego krwią osoby | zdrowej, by usunąć z krążenia chorego substancje toksyczne lub patol. zmienione krwinki czerwone niezdolne do pełnienia prawidłowych czynności fizjol. Całkowita transfuzja wymienna polega na wymianie ponad 90% krwi chorego, co osiąga się przez przetoczenie krwi w ilości potrójnej objętości krwi chorego (tj. ok. 15 l). T.k. pod ciśnieniem wykonuje się przy znacznym wykrwawieniu chorego, a dotętniczą przy objawach śmierci klin. z powodu wykrwawienia.
TRANSFUZJA OSOCZA, przetaczanie osocza; osocze mrożone
przed użyciem rozmraża się szybko w łaźni wodnej o temp. 37°C i niezwłocznie przetacza. Liofilizowane osocze rozpuszcza się w wodzie podwójnie destylowanej. Osocze płynne i mrożone wytwarzane jest jako jednogrupowe (w jednym flakonie zawarte jest osocze otrzymane z krwi jednego dawcy);
przetacza się je tylko biorcom o jedno-imiennej grupie krwi; obowiązuje tu wykonanie jednostronnej  próby krzyżowej (krzyżuje się krwinki biorcy z osoczem przetaczanym). Osocze liofilizowane jest osoczem bezgrupowym, tzn. zbiorczym od wielu dawców o różnych grupach krwi; przy jego przetaczaniu nie wykonuje się próby krzyżowej; może ono być podawane wszystkim biorcom, niezależnie od ich grupy krwi. Gł. wskazaniami do przetaczania osocza jest wstrząs oligowolemiczny (—> oligowolemia), znaczna utrata osocza w następstwie oparzeń, niedrożności jelit, rozległych uszkodzeń tkanek, niedobory białek osocza i skazy krwotoczne spowodowane brakiem osoczowych czynników krzepnięcia (w zależności od brakującego czynnika podaje się odpowiedni rodzaj osocza: świeże, mrożone lub liofilizowane). Technika t.o. jest podobna do transfuzji krwi; stosuje się te same zestawy do przetaczania. Zob. też plazmaforeza.
TRANSFUZJOLOGIA, nauka zajmująca się całością zagadnień związanych z pobieraniem, konserwowaniem i leczniczym zastosowaniem krwi i preparatów krwiopochodnych.
TRANSKRYPCJA, proces syntezy łańcuchów —> kwasu rybonukleinowe-go (RNA) na matrycy —> kwasu dezoksyrybonukleinowego (DNA). Odbywa się w jądrze komórki przy udziale enzymów — polimeraz RNA należących do grupy transferaz. Substratami do syntezy RNA są trójfosforybo-nukleozydy (—>-nukleotydy). Kolejność nukleotydów w łańcuchu RNA określona jest kolejnością nukleotydów w łańcuchu DNA (zasada komplementarności Watsona i Cricka). W wyniku t. powstają trzy typy kwasów rybonukleinowycb: informacyjny (mRNA), rybosomalny (rRNA) i przenośnikowy (tRNA). Zob. też: dziedziczenie, kod genetyczny.
TRANSLACJA, proces syntezy łańcuchów polipeptydowych (białkowych) na podstawie informacji zawartej w cząsteczkach informacyjnego kwasu rybonukleinowego (mRNA). Jest ona drugim (po —> transkrypcji) etapem przenoszenia informacji genet. z DNA do białka i odbywa się w cytoplazmie przy udziale rybosomów, mRNA, kwasu rybonukleinowego przenośnikowego (tRNA), aminokwasów, wielu związków bogatych w energię i enzymów, które zapewniają prawidłowość t. według reguł —>-kodu genetycznego. Zob. też biosynteza białka.
TRANSLOKACJA ->. aberracje chromosomowe.
TRANSPLANTACJA ? przeszczepianie.
TRANSPORT CHOREGO, przeniesienie chorego do placówki gwarantującej udzielenie mu pomocy w potrzebnym zakresie. Rozróżnia się transport ręczny, kołowy, lotniczy. Transport ręczny odbywa się na noszach i może być stosowany, gdy odległość konieczna do pokonania nie jest zbyt duża, a czas oczekiwania na inny rodzaj transportu jest zbyt długi. Trans-port kołowy odbywa się zazwyczaj karetkami Pogotowia Ratunkowego (w zależności od stanu chorego — z lekarzem lub bez). Aby zapewnić jak największy komfort przejazdu i zapobiec dodatkowym urazom, powinien odbywać się niezbyt szybko, a chory powinien się znajdować w pozycji leżącej. Karetka powinna być wyposażona w sprzęt konieczny do prowadzenia akcji ratunkowej. Transport lotniczy służy do szybkiego przewiezienia chorego. W tym rodzaju transportu konieczne jest również zaopatrzenie w sprzęt i środki niezbędne do prowadzenia zabiegów lek. Szybkie i prawidłowe przewiezienie chorego ma szczególne znaczenie dla dalszego leczenia, a czasem i życia chorego. Dotyczy to szczególnie wypadków drogowych oraz wypadków przy pracy.
TRANSPORT GAZÓW W USTROJU, proces przenoszenia tlenu z pęcherzyków płucnych do tkanek, a dwutlenku węgla w kierunku odwrotnym. l) Transport tlenu. Po dyfuzji z powietrza pęcherzykowego do krwi włosowatych naczyń płucnych tlen dyfunduje do wnętrza krwinek czerwonych, gdzie wiązany jest przez —> hemoglobinę (Hb), która przechodzi w formę utlenowaną (HbO2) ? oksyhemoglobinę. Przy prawidłowym poziomie hemoglobiny we krwi krew tętnicza zawiera w 100 ml ok. 20 m tlenu. Tylko 0,3 ml to wolny tlen rozpuszczony w osoczu. Wiązanie tlenu przez hemoglobinę jest odwracalni i zależy od —» ciśnienia parcjalnego tlenu we krwi. W krwi tętniczej hemoglobina jest wysycona tlenem w 97% W wyniku dyfuzji tlenu z włosowatych naczyń krwionośnych do tkanek ciśnienie parcjalne tlenu obniża się i we krwi żylnej wysycenie hemoglobiny wynosi już tylko 75%. Wyższa temp., niższe pH i wysokie ciśnienie parcjalne dwu tlenku węgla zaopatrywanych w krew tkanek sprzyjają dysocjacji hemoglobiny i uwalnianiu tlenu. 2) Transport dwutlenku węgla. We krwi tętniczej dwutlenek węgla (CO2) jest przenoszony w formie jonów dwuwęglanowych, połączeń karbaminowych z białkami osocza i hemoglobiną i jako wolny gaz w roztworze. Wysokie ciśnienie parcjalne CO; w tkankach powoduje że dyfunduje on do krwi naczyń włosowatych. Jednocześnie odtlenowanie oksyhemoglobiny ułatwia wychwytywanie CO; przez krew. Z naczyń włosowatych pęcherzyków płucnych CO2 dyfunduje do powietrza pęcherzykowego (—> wymiana gazów w płucach).
TRANSPORT KANALIKOWY ruch substancji przez ścianę kanalika nerkowych w kierunku ich światła (? wydzielanie kanalikowe) lub na zewnątrz (—> wchłanianie zwrotne). Często t.k. nazywa się tylko procesy czynne,  wymagające  bezpośrednio  nakładu energii. T.k. maksymalny (Tm)
maksymalna ilość substancji, jaką komórki kanalików mogą przetransportować (zresorbować lub wydzielić do światła) w jednostce czasu. Substancje resorbowane pojawiają się w moczu dopiero wtedy, gdy ich ilość przesączona w kłębkach przekroczy wartość Tm. Transport ograniczony wartością Tm wykazuje glukoza, siarczany, fosforany i in. Zob. też próg nerkowy.
TRANSPORT SANITARNY, przenoszenie lub przewożenie chorych (rannych) przy użyciu środków transportowych specjalnie do tego celu przeznaczonych, których konstrukcja uwzględnia wymogi stanu zdrowia osób transportowanych. Do typowych środków t.s. należą: nosze i różnego rodzaju wózki do transportu chorych, samochody i autobusy sanitarne, sanitarne samoloty i śmigłowce, pociągi sanitarne, sanitarne łodzie motorowe i okręty szpitalne. Poza odpowiednimi warunkami technicznymi i wystarczającą ilością środków transportu sanitarnego podstawową rolę w zabezpieczeniu potrzeb służby zdrowia odgrywa właściwa organizacja zaplecza technicznego i eksploatacji tych środków oraz system zarządzania i działania t.s. W Polsce w okresie pokojowym t.s. opiera się na samochodach sanitarnych i sanitarnym transporcie lotniczym (—> lotnictwo sanitarne). Odrębną organizację i wydzielone środki t.s. posiadają resortowe służby zdrowia.
Na czas wojny i wielkich klęsk żywiołowych, powodujących konieczność przemieszczenia t.s, wielkich ilości rannych i chorych, przewiduje się konieczność i możliwość przystosowywania środków transportu ogólnego (osobowego i towarowego) do potrzeb t.s. przez instalowanie specjalnych urządzeń (tzw. adaptacyjnych), pozwalających na mocowanie znacznych ilości noszy w autobusach, samochodach ciężarowych, samolotach transportowych, wagonach kolejowych itp.
TRANSWESTYTYZM, transwestyzm, identyfikacja z płcią przeciwną, związana gł. z homoseksualnym kierunkiem popędu płciowego. T. polega na ubieraniu się w sposób typowy dla płci przeciwnej, odgrywaniu roli tej płci, tak aby w ten sposób doprowadzić do jakiejś formy zbliżenia o charakterze homoseksualnym. 
TRASENTIN ? adifenina. 
TRASICOR ? oksyprenolol.
TRAUMATOLOGIA, chirurgia urazowa, dział chirurgii wyodrębniony z chirurgii ogólnej na początku XX w. Pierwotnie t. zajmowała się urazami odniesionymi na polu walki. Obecnie zajmuje się patologią i leczeniem obrażeń ciała wywołanych przez wszelkie urazy. Wraz z mechanizacją i technizacją nastąpił dalszy, b. szybki rozwój t. Różnorodność i masowość urazów spowodowały tworzenie specjalnych oddziałów i klinik, a także instytutów chirurgii urazowej. Rozwój t. pociągnął za sobą szybki rozwój innej dziedziny medycyny ? rehabilitacji.
TRAWIENIE POKARMÓW, proces enzymatycznego rozkładu składników pokarmowych: węglowodanów, tłuszczów i białek do związków prostych, które mogą być wchłaniane w przewodzie pokarmowym przez błonę śluzową. Procesy t.p. odbywają się we wszystkich odcinkach przewodu pokarmowego, najintensywniej w jelicie cienkim, gdzie odbywa się także wchłanianie produktów trawienia.
Trawienie węglowodanów rozpoczyna się w jamie ustnej. Głównym węglowodanem pokarmowym jest skrobia — składnik ziarna zbóż, ziemniaków i in., oraz występujący w mięsie glikogen. W cukrze trzcinowym lub buraczanym występuje sacharoza, w mleku — maltoza, w owocach i miodzie — glukoza i fruktoza. Zawarta w ślinie ? ptyalina powoduje w jamie ustnej i częściowo w żołądku rozkład wielocukrów (skrobi—ok. 30-40% i glikogenu) do związków prostszych — maltozy, maltotriozy i dekstryn. Dalszy proces przebiega w jelicie z udziałem alfa-amylazy — enzymu wydzielanego przez trzustkę. Cząsteczki maltozy, maltotriozy i dekstryn rozkładane są do cukrów prostych, wchłanianych do krwi—glukozy (80%), fruktozy (15%) i galaktozy (5%)—w brzeżku szczoteczkowatym jelita.
W trawieniu białek pokarmowych biorą udział enzymy żołądka, trzustki i jelita. Sok żołądkowy, zawierający duże stężenie kwasu solnego, powoduje denaturacie, pęcznienie i uwodnienie białek. Pod wpływem —> pepsyny następuje częściowy rozpad wiązań peptydowych, a podpuszczka hydrolizuje kazeinę mleka. Mieszanina polipeptydów — produktów trawienia żołądkowego — ulega dalszemu rozkładowi w jelicie cienkim do coraz niniejszych peptydów, pod wpływem enzymów trzustkowych: —> trypsyny, —> chymotrypsyny A i B oraz innych. Całkowita Hydroliza, do wchłanialnych aminokwasów, następuje w brzeżku szczoteczkowatym nabłonka jelitowego.Trawienie tłuszczów pokarmowych w niewielkim stopniu rozpoczyna się w żołądku pod wpływem lipazy żołądkowej (gł. proces ich trawienia odbywa się w jelicie). Lipaza trzustkowa powoduje rozpad tłuszczów do kwasów tłuszczowych i monoglicerydów. Związki te tworzą hydrofilne agregaty z kwasami żółciowymi, tzw. micele. Po oddzieleniu się kwasów żółciowych monoglicerydy i kwasy tłuszczowe penetrują do komórek nabłonka jelitowego, gdzie następuje resynteza trójglicerydów i fosfolipidów. Cząsteczki trój glicerydów, fosfolipidów, cholesterolu i kwasów tłuszczowych tworzą' kompleksy zw. chylomikronami. Chylomikrony przechodzą z komórek nabłonka jelitowego do płynu śródmiąższowego, a następnie do przestrzeni limfatycznych i z—>-limfą przewodem piersiowym transportowane są do' układu żylnego.
Zaburzenia t.p. mogą być spowodowane: l) zaburzeniami żucia (źle strawione składniki pokarmowe nie ulegają wchłanianiu w jelitach); 2) zaburzeniami wydzielania soku żołądkowego (wycięcie żołądka, bezsoczność);
3) zaburzeniami wydzielania jelitowego (resekcja jelit, niedrożność, wrodzony niedobór niektórych enzymów, jak np. dwusacharydaz), 4) chorobami' wątroby i dróg żółciowych, 5) niewydolnością trzustki, prowadzącą do nie doboru  enzymów  hydrolitycznyci (przewlekłe zapalenie, wycięcie, rat mukowiscydoza). Najczęstszymi objawami upośledzonego trawienia i wchłaniania są b. obfite stolce tłuszczowe i utrata ciężaru ciała.
TRĄBKA EUSTACHIUSZA ? trąbka słuchowa.
TRĄBKA SŁUCHOWA, trąbka Eustachiusza, przewód dług. 3-4 cm, łączący jamę bębenkową —»-ucha z częścią nosową gardła. T.s. dzieli się na części chrząstkową (przyśrodkową) i krótszą kostną (boczną). Wysłana jest błoną śluzową pokrytą nabłonkiem jednowarstwowym. migawkowym, zawierającą liczne komórki kubkowe, a w części chrząstkowej — także gruczoły.
TRĄD, lepra, przewlekła choroba zakaźna wywoływana przez prątek Mycobdcterittm leprae pokrewny prątkowi gruźlicy, budząca grozę w starożytności i średniowieczu, obecnie zanikająca. Występuje jeszcze w Afryce Srodk., w Indiach, Chinach, w Ameryce Pd., na wyspach Oceanii. Zarażenie następuje przez długotrwały kontakt osobisty w złych warunkach higienicznych. Szczególnie łatwo zarażają się dzieci. Okres wylęgania jest długi (od 'kilku miesięcy do kilku lat), niekiedy bardzo długi (do 20 lat). T. występuje w 2 postaciach: guzowatej i nerwowej. Postać guzowata ma przebieg ostrzejszy i charakteryzuje się występowaniem w skórze i tkance podskórnej, gł. głowy i twarzy, a czasem kończyn, guzów i guzowatych zniekształceń. Guzy mogą ulegać rozpadowi powodując trwałe oszpecenie. Postać nerwowa ma przebieg powolniejszy, poza objawami skórnymi występują zaburzenia czucia oraz zapalenie przewlekle nerwów obwodowych. Znane są również postacie mieszane. Obecnie zejścia śmiertelne notowane są b. rzadko, Leczenie antybiotykami i lekami z grupy sulfonamidów. Chorych izoluje się w ? leprozoriach. Zapobieganie polega na unikaniu kontaktów z trędowatymi.
TRĄDZIK MŁODZIEŃCZY -> trądzik pospolity.
TRĄDZIK POSPOLITY, trądzik młodzieńczy, choroba związana z nadczynnością gruczołów łojowych (—>łojotok); wskutek zaczopowania części wyprowadzającej gruczołu łojowego, dochodzi do zalegania łoju i wtórnego zakażenia bakteryjnego;
pewne znaczenie w powstawaniu choroby odgrywa czynność hormonów płciowych. T.p. jest szczególnie częsty u młodzieży w okresie—> dojrzewania płciowego. Liczne grudki, krostki i wągry występują na twarzy, czole, piersiach, między łopatkami, na barkach i ramionach; niekiedy obok krost spotyka się głębsze nacieki ropne. Istnieją liczne odmiany t.p.: trądzik skupiony ma głębokie, rozlegle, nacieczone, zapalne, duże guzy, o nasilonych objawach zakażenia wtórnego, które rozmiękają i tworzą torbiele przebijające się na zewnątrz; trądzik bliznowcowy, w miejscu wykwitów ropnych, gł. na karku i plecach, polega| na powstawaniu drobnych bliznowców. W trądziku martwiczym na głowie wykwity krostkowe ulegają w środku martwicy, pozostawiając blizny, trądzik sterydowy powstaje w wyniku stosowania hormonów sterydowych; trądzik polekowy—najczęściej po jodzie i bromie; t. zawodowy—po kontakcie ze smarami i olejami oraz związkami chloru.         
T.p. jest chorobą uporczywą, długotrwałą, trudną do leczenia. Miejscowo stosuje się mieszanki wysuszające (na spirytusie z dodatkiem kwasu salicylowego, mentolu, siarki lub rezorcyny) oraz papki (płynny puder) z siarką., Nie należy stosować kremów ani maści. Korzystnie wpływa słońce lub —> lampa kwarcowa. Dieta powinna być uboga w tłuszcze i węglowodany, natomiast bogata w jarzyny, owoce, białko i witaminy (zwłaszcza z grupy B). Ostre pokarmy, alkohol i używki (mocna kawa i herbata) pogarszają chorobę.
TRĄDZIK RÓŻOWATY, choroba będąca następstwem zaburzeń naczynioruchowych, zależnych od wpływów wegetatywnych lub czynników psych. powodujących rozszerzenie naczyń skóry twarzy. Podłożem jest stan łój otokowy. Być może pewną rolę odgrywają współistniejące choroby przewodu pokarmowego. Zmiany dotyczą wyłącznie twarzy, gł. jej okolic łojotokowych (czoła, nosa, fałdu nosowo-policzkowego, podbródka). T.r. występuje u osób w średnim wieku, częściej u kobiet, jest przewlekły i uporczywy. W rozwoju choroby występują 3 okresy:
1) okres rumieniowy cechuje się rozszerzeniem pow. naczyń krwionośnych (żywo czerwone zabarwienie skóry);
2) okres grudkowo-krostkowy podobny w obrazie do ? trądzika pospolitego, ale z wykwitami na podłożu rumieniowym; 3) okres przerostowy, po wieloletnim przebiegu choroby, z guzowatym przerostem gruczołów łojowych, przeważnie w okolicy nosa. Objawy t.r. nasilają się po spożyciu ostrych i gorących potraw.
Leczenie t.r. b. trudne i powinno być prowadzone przez specjalistę dermatologa. Dużą rolę odgrywa dieta. Nie należy samodzielnie stosować maści zawierających hormony sterydowe.
TRĄDZIK RÓŻOWATY GRUŹLICZOPODOBNY ? tuberkulid Lewandowsky'ego.
TRECALOL ? etionamid.
TREMOROMETRIA ? sprawność psychomotoryczna.
TRENDELENBURG Friedrich Adolf, ur. 24 V 1844, zm. 15 XII 1924, niem. chirurg; prof. chir. uniw. w Rostocku (od 1875), w Bonn (od 1882), w Lipsku (od 1895); utalentowany operator, twórca kilku odmian zabiegów chir. (m.in. w 1908 podał sposób operacyjnego leczenia zatoru tętnicy płucnej). Wprowadzony przez T. w 1890 sposób ułożenia chorych nosi nazwę ułożenia Trendelenburga.
TRENDELENBURGA UŁOŻENIE, ułożenie chorego na wznak w ten sposób, aby głowa znajdowała się poniżej stóp. U.T. jest stosowane przy spadkach ciśnienia tętniczego, w celu uzyskania lepszego ukrwienia tkanki mózgowej wskutek przemieszczenia krwi do punktu najniżej leżącego.
TRENING INTERPERSONALNY —»- grupy treningowe, —> procesy grupowe.
TRENING FIZYCZNY, systematyczne ćwiczenia fiz. w celu zwiększenia zdolności do wykonywania różnego rodzaju wysiłków fiz. Zwiększenie ogólnej —>- wydolności fizycznej osiągnąć można przez trening wytrzymałościowy — systematyczne wykonywanie kilka razy w tygodniu —> wysiłków dynamicznych, obejmujących duże grupy mięśni, np. bieg lub marszobieg, jazda na rowerze, pływanie — o odpowiedniej intensywności i czasie trwania — aby częstość skurczów serca wynosiła co najmniej 120 skurczów/ /min, a czas trwania wysiłku ok. 30 min. Trening taki, obok poprawy koordynacji nerwowo-mięśniowej, prowadzi do zwiększenia zdolności pochłaniania tlenu (—> pochłanianie tlenu maksymalne) oraz powoduje rozwój zmian adaptacyjnych w obrębie mięśni. U ludzi w starszym wieku t.f. nie zwiększa istotnie zdolności pochłaniania tlenu przez organizm, jednak w znacznym stopniu zahamowuje zmniejszanie się sprawności fiz. W sporcie i rehabilitacji chorych z uszkodzeniami narządu ruchu stosuje się — obok treningu ogólnie wytrzymałościowego—także trening specyficzny, którego celem jest kształcenie specjalnych cech motorycznych, np. trening siłowy, polegający na systematycznym wykonywaniu—> wysiłków statycznych, zwiększający silę trenowanych mięśni, bez j zwiększenia ogólnej wydolności fizycznej.                               
TREONINA, aminokwas egzogenny występujący w białkach.        
TREPAN, narzędzie do wiercenia | otworów w tkance kostnej, najczęściej j w pokrywie czaszki. Część tnąca maj kształt kulistego wiertła, okrężnej piły lub uciętego stożka z nacięciami skośnymi. Część obracająca może być uruchomiona za pomocą mechanizmu ręcznego lub energii elektrycznej.
TREPANACJA, wywiercenie otworu w kości czaszki lub w kościach długich. Najczęściej wykonuje się t. czaszki jako pierwszy etap odsłonięcia półkul mózgowych lub w urazach czaszki, kiedy podejrzewa się powstanie krwiaka wewnątrzczaszkowego.
TREPANACJA ZĘBA, zabieg polegający na przewierceniu otworu w koronie zęba do komory, w przypadku niektórych chorób miazgi. Otworzenie komory zęba w stanach zapalnych lub zgorzeli miazgi umożliwia ujście ropy i gazów nagromadzonych w komorze zęba; powoduje to prawie natychmiastowe ustąpienie ostrych bólów zęba.
TRESCATYL —> etionamid.
TREZOR, specjalnie skonstruowany sejf, służący do przechowywania źródeł promieniowania, dodatkowo osłonięty w ten sposób, aby moc dawki na powierzchniach zewn. dostępnych jego ścian nie przekraczała 0,7 mrem/godz w pomieszczeniach stałej pracy ludzi.
TRF —> podwzgórzowe czynniki uwalniające i hamujące.
TRI —> trójchloroetylen.
TRICHLOREN, Trilen, wziewny narkotyk chir. mało toksyczny. Działanie przeciwbólowe występuje przy zachowanej świadomości. Stosowany do krótkotrwałych znieczuleń (w stomatologii, w tzw. malej chirurgii — nastawianie zwichnięć, zmiana opatrunków, porody).
TRICHOBEZOAR, kamień włosowy żołądka, twór składający się ze zbitych kłębów włosów, powstający wskutek połykania włosów (najczęściej przez psych. chorych).
TRIKURAN ? galamina.
TRILEN ? trichloren. 
TRISOMIK ? aneuploid. 
TRITANOPIA, ślepota na barwę błękitną; w tym rodzaju ślepoty barwnej cała krótkofalowa część widma jest szara i czarna, barwa żółta wydaje się bezbarwna lub szara, istnieje też pewne upośledzenie rozpoznawania in. barw.
TROFICZNE ZABURZENIA, zaburzenia polegające na upośledzonym odżywianiu tkanek. Przyczynami z.t. mogą być: obrzęk, odwodnienie, niedobór lub nadmiar elektrolitów, przekrwienie, krwotok i wstrząs, zakrzep, zatkanie naczynia, niedokrwienie i zawał, uszkodzenie układu nerwowego, zaopatrującego okolicę zmian troficznych. Do z.t. dochodzi w wielu jednostkach chorobowych (np. zmiany troficzne na skórze podudzi w postaci owrzodzeń w przebiegu zmian żylakowych).
TROFOZOIT, wegetatywna postać pierwotniaka w okresie najintensywniejszego wzrostu i odżywiania, zdolna do rozmnażania bezpłciowego. T. występuje w organizmie żywiciela, poza którym szybko ginie.
TROJACZKI ? ciąża mnoga. 
TROKAR, trójgraniec, metalowe narzędzie lek., proste lub półkoliste. Składa się z kaniuli o średnicy 2-8 mm i z mandrynu o trójściennym ostrzu. Służy do nakłuć i opróżniania jam ciała z patol. zawartości.
TROMBINA, enzym osocza, czynnik II —> krzepnięcia krwi. Powstaje z nieaktywnej —> protrombiny, w wyniku bardzo skomplikowanego procesu wymagającego obecności jonów wapniowych oraz wielu białkowych czynników osoczowych, płytkowych i tkankowych. Brak któregokolwiek z nich jest przyczyną zaburzeń krzepnięcia krwi. T. rozkłada częściowo —»-fibryno-gen; powstałe fragmenty łatwo polimeryzują tworząc—>-fibrynę; jest to podstawowa reakcja podczas krzepnięcia krwi. Jedną z laboratoryjnych metod badania układu krzepnięcia krwi jest tzw. próba Quicka, w której z szybkości wytrącania się fibryny wnioskuje się o zawartości w badanym osoczu protrombiny, przeistaczanej (w trakcie próby) za pomocą tromboplastyny w aktywną trombinę.
TROMBOCYTOPENIA -> małopłytkowość.
TROMBOCYTY ? płytki krwi. 
TROMBOPENIA ? małopłytkowość.
TROMBOSAN ? dwukumarol.
 TROUSSEAU Armand, ur. 14 X 1801, zm. 27 VI 1867, franc. lekarz pediatra; ordynator szpitala św. Antoniego (od 1839), prof. uniw. w Paryżu (od 1850), czł. franc. Akad. Med. (od 1856); opisał szereg objawów chorobowych noszących jego imię (m.in. w —> tężyczce); wprowadził badania dotyczące gruźlicy krtani, płonicy i duru brzusznego. W 1851 wprowadził do leczenia powikłań —> błonicy zabiegi —> tracheotomię i intubację dotchawiczą. Autor podręcznika o chorobach krtani (1837).
TRÓJCHLOREK ETYLU, ciecz bezbarwna o zapachu chloroformu, rozkładająca się pod wpływem światła i tlenu; nie drażni śluzówki, znosi ból nie wyłączając świadomości. T.e. stosuje się w inhalacjach przy zmianach bolesnych-opatrunków i w małych zabiegach chir. Nie osłabia skurczów macicy. Stosowany bywa również w leczeniu nerwobólów nerwu trójdzielnego.
TRÓJCHLOROETYLEN,   trichloren, trilen, TRI, trójchlorek etylenu, bezbarwna ciecz o zapachu podobnym do chloroformu. Wziewny narkotyk chir.; działanie przeciwbólowe występuje przy zachowanej świadomości. Stosowany do krótkotrwałych znieczuleń w stomatologii oraz w tzw. małej chirurgii, tj. przy nastawianiu zwichnięć, zmianach opatrunków, porodach. Używany jako rozpuszczalni! do czyszczenia odzieży, odtłuszczania metali. Zatrucie najczęściej przez dróg oddechowe; powoduje oszołomienie a następnie narkozę, przy dużych stężę niach zaburzenia rytmu serca, porażę nie oddechu. W zatruciach przewlekł łych: zawroty i bóle głowy, znużenie, nudności, biegunki, niekiedy uszkodzenie wątroby. Przy ogrzewaniu t. powstaje —> fosgen. Leczenie zatruć, świeże powietrze, przy zaburzenia oddychania — oddech wspomagany (.—> sztuczne oddychanie); przy połknięciu płukanie żołądka, parafina płyn na.
TRÓJCHLOROMETAN ? chloroform.                       
TRÓJGRANIEC ? trokar. 
TRÓJJODOTYRONINA, hormon tarczycy, pochodna aminokwasu —> tyrozyny zawierająca 3 atomy jodu. Stężenie t. we krwi jest ok. 100-krotnie niższe niż —> tyroksyny, drugiego hormonu tarczycy. Działanie t. jest podobne do działania tyroksyny, ale t. wykazuje znacznie mniejsze powinowactwo i białek i jest szybciej metabolizowana, szybciej wnika do komórek i w związku z tym jest ok. 2-3 razy bardziej aktywna. Wydzielanie t. jest regulowane, podobnie jak wydzielanie tyroksyny, przez ? tyreotropinę.
TRÓJKĄT PETITA, trójkątna przestrzeń anat. ciała, utworzona przez brzeg mięśnia skośnego zewn. brzucha z przodu, brzeg mięśnia najszerszego grzbietu od tyłu i górny brzeg talerza biodrowego od dołu. Ściana tylna jamy brzusznej jest tu słabsza i dlatego w miejscu tym powstają czasem przepukliny, zw. lędźwiowymi.
TRÓJNITROFENOL, kwas pikrynowy, żółty, krystaliczny ? nitro-związek, stosowany do produkcji materiałów wybuchowych (ekrazyt, melinit). Po spożyciu t. powoduje silne wymioty, dzięki czemu zostaje usunięty z żołądka i rzadko powoduje zatrucia groźne dla życia. Możliwe wystąpienie niewydolności krążenia, uszkodzenia wątroby i nerek, zapalenia nerwów, żółtego zabarwienia śluzówek i skóry. W zatruciach przewlekłych pojawia się żółte zabarwienie skóry i włosów, podrażnienie spojówek i dróg oddechowych. W zatruciu ostrym podaje się mleko z białkami jaj. Leczenie objawowe.
TRUCIZNY, substancje,  które wprowadzone do organizmu powodują zaburzenia czynności fizjol. organizmu (chorobę) lub śmierć. Pojęcie t. bardziej jest związane z ilością niż z rodzajem substancji; ta sama substancja, zależnie od dawki, sposobu podania czy wrażliwości organizmu może działać korzystnie na organizm (jako lek) lub szkodliwie (jako t.). W zależności od fizykochem. właściwości t. mogą przenikać do organizmu przez drogi oddechowe, przewód pokarmowy, skórę. : Niektóre t. wywołują zatrucie jedynie po przeniknięciu do rany (ukąszenie, użądlenie) lub po wstrzyknięciu (np. kurara, jad żmii). T. powodują objawy miejscowe (np. działanie drażniące lub żrące na błony śluzowe i skórę) i ogólne (uszkodzenie wątroby, nerek, układu nerwowego, krwinek, blokowanie enzymów itp.). Szkodliwe działanie t. przejawia się po wprowadzeniu jej w odpowiednim stężeniu (np. ługi, kwasy) i w ilości wystarczającej do przełamania sił obronnych organizmu. Nawet najbardziej toksyczne t. w odpowiednich dawkach są niekiedy używane jako leki. Zob. też: dawka śmiertelna, odtruwanie, toksyczność, zatrucie, zatrucia zawodowe.
TRYCHINOSKOPIA, metoda badania poubojowego mięsa świń i dzików, w celu wykrycia inwazji włośnia krętego (—> włośnica). Do badań używa się specjalnego mikroskopu zw. trychinoskopem.
TRYCHINOZA ? włośnica.
TRYCHOMONADOZA ? rzęsistkowica.
TRYLOGIA FALLOTA ? Fallota trylogia.
TRYPANOSOMATOZA AFRYKAŃSKA —> śpiączka afrykańska.
TRYPANOSOMATOZA AMERYKAŃSKA ? Chagasa choroba.
TRYPANOSOMATOZY ? świdrowice.
TRYPER ?.rzeżączka.
TRYPSYNA, enzym trawienny jelita cienkiego należący do —> peptydaz (endopeptydaza), wydzielany w postaci nieczynnego trypsynogenu przez trzustkę do dwunastnicy. Tu pod wpływem —> enterokinazy i czynnej t. trypsynogen zostaje przekształcony w t., przy czym od jego cząsteczki odrywa się peptydowy inhibitor. T. i —> chymotrypsyna są gł. endopeptydazami w jelicie cienkim. Optymalne pH dla działania t. wynosi ok. 8.
TRYPSYNOGEN ? trypsyna. 
TRYPTOFAN, aminokwas egzogenny występujący w białkach. Pochodnymi t. są tryptamina i—>-serotonina, hormony tkankowe. W przewodzie pokarmowym pod wpływem bakterii gnilnych z t. powstają skatol i indol.
TRZEBNICA, m. w woj. wrocławskim, odległe 20 km od Wrocławia, położone na Wzgórzach Trzebnickich, na wys. 200 m n.p.m., nad rzeczką Sąsiecznicą. Początki lecznictwa balneol. w T. sięgają 1858. W 1971 T. została objęta przepisami o uzdrowiskach i lecznictwie uzdrowiskowym. Klimat podgórskich nizin i kotlin. Zakłady leczn. są zaopatrywane w wodę słabo zmineralizowaną, nie uznaną jako lecznicza. Uzdrowisko jest w początkowej fazie rozwoju. Czynne są
2 pawilony sanatoryjne. Ukierunkowanie leczn.: choroby narządów ruchu u dzieci.
TRZECIACZKA ?-zimnica. 
TRZEWIA, narządy wewn. położone w jamie brzusznej (żołądek, jelita, wątroba, nerki, śledziona i in.) lub klatce piersiowej (płuca, serce) czy w jamie miednicznej (pęcherz moczowy, macica).
TRZEWIA, UŁOŻENIE ODWROTNE, zwierciadlane odbicie prawidłowego ułożenia trzew. Serce, żołądek, śledziona leżą wtedy po prawej stronie, a wątroba, wyrostek robaczki wy po lewej. Ma to znaczenia dla rozpoznawania chorób, np. zapalenia wyrostka robaczkowego. Odwrócenie może nie dotyczyć wszystkich trzew a np. tylko serca.
TRZUSTKA, narząd gruczołowy położony w nadbrzuszu za żołądkiem o ciężarze 60-125 g, składający się zrazów i zrazików. Dzieli się na głowę trzon i ogon, głowa położona jest we wgłębieniu krzywizny dwunastnicy trzon poprzecznie na wysokości I kręgu lędźwiowego, ogon zaś dochodzi do wnęki śledziony. Przez całą długość t. biegnie przewód trzustkowy, o szer. 1-2 mm, uchodzący do dwunastnicy z reguły razem z przewodem żółciowym wspólnym. Przewód trzustkowy odprowadza do dwunastnicy —> sok  trzustkowy. W skład budowy t. wchodzą również elementy wydzielania dokrewnego, tworzące wyspy Langenhansa. Wyspy te, zmiennej wielkości rozrzucone są w całym narządzie. Komórki ich wytwarzają dwa hormony: —> insulinę i —» glukagon.
Czynność. T. spełnia rolę gruczołu trawiennego, produkującego sok trzustkowy, oraz gruczołu wewnątrzwydzielniczego, wytwarzającego hormony. Sok trzustkowy, zawierający znaczne ilości dwuwęglanów, alkalizuje kwaśną treść pokarmową dostającą się
z żołądka do dwunastnicy. Enzymy wydzielane przez t. rozkładają białka , węglowodany i tłuszcze zawarte  w treści pokarmowej. W okresie trawiennym wyróżnia się 3 fazy wydzielania trzustkowego: l) fazę głodową, w której żucie i połykanie, a także widok i zapach pokarmu wywołują odruchowe pobudzenie nerwu błędnego, który pobudza komórki t. bezpośrednio oraz pośrednio przez pobudzenie wydzielania -> gastryny w żołądku i ?.sekretyny w jelicie; 2) fazę żołądkową, w której ten sam mechanizm wywoływany jest obecnością treści pokarmowej w żołądku; 3) fazę jelitową, w której wydzielanie trzustkowe pobudzają sekretyna i —> cholecystokinino-pankreozymina, uwalniane w jelicie pod wpływem produktów trawienia składników pokarmowych.
Funkcję gruczołu wewnątrzwydzielniczego spełniają komórki wysp Langerhansa. Komórki alfa produkują glukagon, beta—insulinę, a komórki delta — gastrynę, o takim samym działaniu jak gastryna wydzielana w żołądku. Insulina i glukagon odgrywają ważną rolę w regulacji przemiany węglowodanów, tłuszczów i białek, biorą także udział w —> regulacji poziomu glukozy we krwi.
Choroby. Ostre zapalenie t. może być pochodzenia bakteryjnego, wirusowego, toksycznego, mechanicznego i naczyniowego. Najczęściej występuje u chorych cierpiących na przewlekły —» alkoholizm, kamicę żółciową, ? wrzodową chorobę, a także w przebiegu nagminnego zapalenia przyusznicy (? świnka). Ważnym czynnikiem usposabiającym jest utrudniony odpływ soku trzustkowego do dwunastnicy i zarzucanie żółci do przewodu trzustkowego. Patogeneza Ostrego zapalenia t. zależy od uczynnienia wewnątrztrzustkowych enzymów proteolitycznych, z następowym trawieniem tkanki trzustki i naczyń krwionośnych. Choroba rozpoczyna się nagle, silnymi bólami brzucha, objawami wstrząsu, gorączką. Często pojawiają się objawy niedrożności jelit i skazy krwotocznej. We krwi i moczu stwierdza się znacznie podwyższoną aktywność enzymów trzustkowych (diastazy i lipazy). Przy przewlekłym zapaleniu t. pojawiają się zmiany zapalne prowadzące do niszczenia zrazików, uszkodzenia komórek wysp, zwłóknienia śródmiąższowego i zwapnienia. Na czoło obrazu klin. wysuwają się nawracające napady bólowe, upośledzenie czynności wydzielniczej trzustki (zaburzenia trawienia) prowadzące do stolców tłuszczowych i niedożywienia. Niekiedy rozwija się —> cukrzyca.
Kamica t. powstaje wskutek tworzenia się kamieni w przewodach trzustkowych, najczęściej u chorych z przewlekłym zapaleniem t. Choroba prowadzi do ataków kolki trzustkowej i niewydolności t. Torbiele t. mogą być pasożytnicze (torbiele rzekome po przebytej —> martwicy) oraz torbiele z zatrzymania w niedrożności przewodów trzustkowych. Zob. też: mukowiscydoza, rak trzustki.
TSH —> tyreotropina.
TSUTSUGAMUSHl ? gorączka tsutsugamushi.
TUBERKULID LEWANDOWSKY'EGO,  trądzik różowaty gruźliczopodobny, szczególna postać —> trądzika różowatego, podobna do rozsianego tocznia prosówkowego twarzy; zajmuje wyłącznie twarz. Wykwity mają charakter grudkowy lub grudkowo-krostkowy; obecne są rozszerzone naczynia. Wykwity ustępują bez rozpadu i blizn. Mikroskopowe utkanie jest gruźliczopodobne. Odczyn tuberkulinowy jest dodatni. Stan ogólny chorych dobry. Leczenie jak w gruźlicy skóry.
TUBERKUUDY ? gruźlica skóry. 
TUBERKULINA, substancja znajdująca się w żywych i zabitych —>-prątkach gruźlicy oraz w przesączach ich hodowli. Jest jadem wtórnym — nie wywołuje objawów toksycznych w organizmie zdrowym, a tylko w nad-wrażliwym. Jest używana do diagnostycznych —> odczynów tuberkulinowych, służących do stwierdzenia istniejącego lub przebytego zakażenia prątkami gruźlicy.
TUBERKULOZA ? gruźlica. 
TUBUS, urządzenie w kształcie stożka, z materiału pochłaniającego promieniowanie rentg. Od strony lampy rentg. znajduje się wkładka z ołowiu, ustalająca wielkość pola wiązki promieniowania. T. ma za zadanie ograniczać wiązkę promieniowania rentg. i zmniejszać ilość promieniowania rozproszonego. Ponieważ ten typ ograniczników ma zwykle stałe pole, są one obecnie zastępowane przez przesłony głębinowe, które dają możliwość dokładnego ograniczenia wiązki promieniowania.
TULAREMIA, ostra odzwierzęca choroba zakaźna, wywołana przez pałeczkę Francisella tularense, cechująca się zapaleniem węzłów chłonnych, a w cięższych przypadkach —> posocznicą. Rezerwuarem zarazka są gł. różnego rodzaju gryzonie. Zakażenie człowieka następuje przez kontakt z chorymi zwierzętami (przez skórę, spojówki drogą pokarmową lub wziewną), może także być przenoszone przez krwiopijne stawonogi: pchły, kleszcze, niektóre gatunki komarów. Znane są także zakażenia laboratoryjne. Okres wylęgania 3-7 dni. Objawy: w postaci wrzodziejąco-węzłowej   (najczęstszej)  i miejscu wtargnięcia zarazka przez skórę powstaje zaczerwienienie, przechodzące w grudkę i w owrzodzenie; do łącza się obrzmienie i zapalenie okolicznych węzłów chłonnych. Występują dreszcze, gorączka 39-40°C, bole głowy, mięśni, osłabienie. Zależnie od, miejsca wtargnięcia zarazka spotyka się postacie: oczno-węzłową, węzłową, anginową, trzewną .Najcięższa jest pierwotna postać płucna (zakażenie drogą wziewną) — śródmiąższowe lub płatowe zapalenie płuca Leczenie streptomycyną. Rokować nie na ogól pomyślne. Zapobieganie: unikanie kontaktu z podejrzanymi  zwierzętami, przestrzeganie zasad bhp (rękawice i odzież ochronna), szczepie nią osób szczególnie narażonych.
TUŁÓW, część ciała składająca się z: —> klatki piersiowej, brzucha i miednicy. Osią t. jest ? kręgosłup, a za oparcie służy mu miednica.
TWARDÓWKA, zewn. część ściany gaiki ocznej, otaczająca wnętrze oka ze wszystkich stron, z wyjątkiem części przedniej, gdzie przechodzi w rogówkę, i miejsca wyjścia nerwu wzrokowego. Grub. jej wynosi od 1,5 mm w części tylnej do 0,3 mm w część przedniej oka. Zbudowana jest z włókien łącznotkankowych biegnących ' różnych kierunkach i przeplatających się wzajemnie. Unaczyniona jest skąpo. Rola t. polega na ochronie tkanek oka.
TWARDZIEL, schorzenie endemiczne w krajach śródziemnomorskich oraz w Ameryce Pd. Charakteryzuje się zmianami guzkowymi, owrzodzeniami w jamie nosowej oraz cuchnącą wydzieliną. Postęp zmian chorobowych może prowadzić do zajęcia i wypełnienia nozdrzy przednich, noso-gardzieli, a dalej gardła środk. i tchawicy. W głębszych warstwach znajdują się charakterystyczne komórki piankowate Mikulicza oraz pałeczki twardzieli. T. ma prawdopodobnie etiologię wirusową.
TWARDZINA SKÓRY I NARZĄDÓW WEWNĘTRZNYCH, sklerodermia, jedna z —>.kolagenoz, ciężka choroba postępująca, niekiedy z dłuższymi okresami uciszania się procesu lub remisji, prowadząca powoli do wyniszczenia; występuje w postaci ograniczonej i rozlanej. Zmiany skórne (w pierwszej fazie obrzęk, nacieczenie, później — zanik) — na twarzy i kończynach górnych, rzadziej na tułowiu i kończynach dolnych, dotknięta skóra jest napięta, jakby za ciasna; twarz staje się maskowata, z wąskim, ścieńczałym nosem i zanikła czerwienią wargową; występują przykurczę palców rąk, ograniczenie ich ruchomości i zniekształcenia; w tkankach miękkich otaczających stawy i kości paliczków palców odkładają się złogi wapniowe. Zmiany w przewodzie pokarmowym — następuje rozszerzenie i stwardnienie ścian przełyku (najczęściej), utrudniające połykanie; podobne zmiany w dalszych odcinkach powodują zaburzenia perystaltyki jelit i wchłaniania oraz prowadzić mogą do niedrożności porażennej jelit. Zmiany w płucach—pojawia się rozlegle zwłóknienie tkanki płucnej (zwłaszcza dolnych partii) i zwapnienie, powodujące niewydolność oddechową i duszność. Leczenie b. trudne i złożone.
TWORZYWA SZTUCZNE W MEDYCYNIE; zainteresowanie możliwościami stosowania t.sz. w m. wzrosło wybitnie w ostatnim dwudziestoleciu w związku z rozwojem chemii tworzyw sztucznych. Obecnie szereg wyrobów z tych tworzyw należy do podstawowego wyposażenia nowoczesnych placówek służby zdrowia. Są to przede wszystkim różnego rodzaju urządzenia, aparaty i narzędzia lek., z których większość dostarczana jest w stanie gotowym do jednorazowego użytku — wyjałowione w zamkniętych opakowaniach. Tworzywa umożliwiły produkcję nietłukących się, „cichych" naczyń szpitalnych i sprzętu laboratoryjnego. Łatwe do utrzymania w czystości, wytrzymałe na działanie czynników mechanicznych i chem., są jednocześnie tanie. Do tej grupy wyrobów należą m.in.: cewniki donaczyniowe używane zamiast igieł w czasie przetaczań; cewniki dosercowe używane w diagnostyce kardiologicznej; zestawy do przetaczania płynów infuzyjnych i krwi (—> kroplówka); pojemniki do pobierania i konserwacji krwi z elastycznej folii w formie torebek zawierających płyn konserwujący krew; zestawy do drenażu ssącego ran używane w celu odprowadzania krwi, wydzieliny lub chłonki z obszaru operowanego, ze zbiornikiem podciśnieniowym; strzykawki (? strzykawka lekarska), które wchodzą w powszechne użycie, ponieważ są tanie, gotowe do natychmiastowego użytku, eliminują niemal całkowicie możliwość wszczepienia żółtaczki zakaźnej i innych zakażeń, są nietłukące i bezpieczne oraz szczelne, co umożliwia dokładne dawkowanie leków, rurki śródtchawicze i tracheostomijne używane w anestezjologii, które dzięki swej termoplastyczności dopasowują się kształtem do dróg oddechowych, co ogranicza możliwość powstawania odleżyn błony śluzowej;
rękawiczki z folii i „paluszki" służące do badań przez odbyt; niektóre narzędzia (haki chir., wzierniki ginekol. itp.) wytrzymujące wielokrotne wyjaławianie w temp. 120-140°C. Drugą grupę stanowią wyroby med. przeznaczone przede wszystkim do wszczepiania na stale lub na długi okres. Należą do nich m.in.: protezy naczyniowe, szeroko stosowane w chirurgii naczyniowej; łaty z dzianiny poliestrowej, znajdujące zastosowanie do uzupełniania ubytków ściany naczyń tętniczych, ubytków w przegrodzie serca, a także do zamykania wrót przepuklinowych o dużych rozmiarach; sztuczne zastawki serca różnych odmian, używane w leczeniu operacyjnym wad zastawkowych; protezy stawowe z polimetakrylanu metylu, wykorzystywane w operacjach uruchamiania stawów. Ponadto tworzywa sztuczne są szeroko stosowane do produkcji protez, materiałów opatrunkowych, wkładek ortopedycznych, gorsetów. Osiąganie pożądanych wyników przy stosowaniu tworzyw uzależnione jest od oceny ich przydatność dla celów lek. Szczególnie istotne jest wzajemne oddziaływanie tworzyw i organizmu. W badaniach przydatności należy m.in. uwzględnia możliwość uczuleń, uszkodzeń toksycznych, odczynów tkankowych ora rozwoju nowotworów, szczególnie przy długim kontakcie tkanka-tworzywo.
TWÓR SIATKOWATY, środk. okolica pnia mózgu i pól sąsiednich, w| postaci rozprzestrzenionej, zagmatwanej sieci włókien i komórek nerwowych. Drogi prowadzące z tej okolicy rzutują się, za pośrednictwem —>-wzgórza na wszystkie części kory mózgowej. T.s. ulega pobudzeniu pod wpływem drażnienia jakiegokolwiek obwodowego narządu zmysłowego; można  więc uznać, że jest to układ pobudzajacy korę mózgu „nieswoiście", czyli niezależnie od rodzaju działającego na organizm bodźca. Układ ten podtrzymuje stan czuwania i czujności, skupienie uwagi, sprawność kojarzenia,) powoduje również przebudzenie ze snu. Zniszczenie tej okolicy wywołuje stan przypominający długotrwałą śpiączkę. Zob. też nieswoiste układy mózgu.                              
TYFUS ? dur.
TYŁOMÓZGOWIE, część ? mózgowia, do której należą: —» rdzeń przedłużony, most i móżdżek.
TYŁOZGIĘCIE MACICY ?  macica (patologiczne stany).
TYŁOZMYK KRĘGOWY, kręgozmyk ku tyłowi, nieprawidłowa ruchomość kręgów lędźwiowych (rzadziej piersiowych). Powstaje na tle uszkodzenia pierścieni włóknistych kręgów. Stopień przemieszczenia kręgów względem siebie nie jest wielki. Chorzy skarżą się na bóle umiejscowionę w okolicy lędźwiowo-krzyżowej, niekiedy promieniujące do kończyn dolnych. Leczenie jest z reguły zachowawcze—gorset, sznurówka, pas ortopedyczny.
TYMIANEK POSPOLITY (.Thymus culgaris'), ziele zawierające olejek eteryczny, którego głównymi składnikami są: tymol, linolool, terpineol, borneol, —> garbniki, —> saponiny, —» gorycze. Odwary działają wykrztuśnie, antyseptycznie i ściągające, podane doustnie wzmagają wydzielanie soku żołądkowego. T.p. wchodzi w skład mieszanki ziołowej Neopektosan i Septosan.
TYMINA, związek heterocykliczny, pochodna pirymidyny (—> zasady pirymidynowe) będąca składnikiem ? kwasu dezoksyrybonukleinowego (DNA). Nie występuje w ? kwasach rybonukleinowych (RNA).
TYNDALIZACJA, -> pasteryzacja przerywana, metoda umożliwiająca zniszczenie również zarodnikujących odmian drobnoustrojów: po przeprowadzeniu pasteryzacji pozostawia się dany produkt przez 1-2 dni w temperaturze kiełkowania przetrwalników (25°C), po czym pasteryzuje się go ponownie, powtarzając te czynności 2-3 razy. T. ma zastosowanie przy produkcji konserw do dłuższego przechowywania oraz eksportowanych do krajów tropikalnych.
TYPOLOGIA PSYCHOLOGICZNA ? temperament, —> psychologia różnic indywidualnych.
TYREOIDYNA, wysuszona tarczyca. Wywiera takie działanie, jak hormony tarczycy, po 24-48 godzinach. Stosowana w niedoczynności tarczycy, karłowatości na tle niedoczynności, w obrzęku śluzowatym, nadmiernej otyłości pochodzenia tarczycowego.
TYREOTROPINA, tyreotropowy hormon, TSH, hormon wytwarzany przez komórki zasadochłonne przedniego płata—> przysadki mózgowej. Glikoproteid o masie cząstecz. ok. 30 000. Należy do hormonów adenotropowych, t j. działających na inne gruczoły dokrewne i regulujących ich funkcję. T. działa stymulujące na tarczycę,  pobudzając wydzielanie jej hormonów oraz rozrost samego gruczołu. Wydzielanie t. przez przysadkę mózgową kontrolowane jest na zasadzie —> sprzężenia zwrotnego przez poziom hormonów tarczycy we krwi. Wpływ na wytwarzanie t. wywiera również—» podwzgórze. Na drodze neurosekrecji wydzielana jest tam substancja określana jako czynnik wyzwalający tyreotropinę (TRF —>-podwzgórzowe czynniki uwalniające i hamujące).
TYREOTROPOWY HORMON —»-tyreotropina.
TYROKSYNA, czterojodotyronina, hormon tarczycy, pochodna aminokwasu —> tyrozyny zawierająca 4 atomy jodu. W postaci nieczynnej jest składnikiem cząsteczki tyreoglobuliny, białka syntetyzowanego i nagromadzonego w tarczycy. Pod wpływem —> tyreotropiny przysadki, t. zostaje odczepiona od cząsteczki tyreoglobuliny i jako czynny hormon przechodzi do krwi. Między wydzielaniem tyreotropiny a uwalnianiem t. występuje—> sprzężenie zwrotne ujemne. Wydzielanie tyreotropiny jest pobudzane przez podwzgórzowy czynnik uwalniający (TRF), którego uwalnianie z przysadki jest hamowane przy podwyższonym stężeniu wolnej t. we krwi. T. we krwi tworzy połączenia z białkami;
zaledwie 0,05% hormonu jest w postaci wolnej, biol. czynnej. T. pobudza procesy utleniania we wszystkich tkankach, lecz działanie jej jest powolne — zwiększenie przemiany materii po podaniu t. występuje po 24 godz, a szczyt działania po 12 dniach. T. wzmaga wchłanianie glukozy z przewodu pokarmowego i zużycie jej przez komórki, pobudza rozpad tłuszczów do kwasów tłuszczowych i glicerolu. Małe stężenia t. wzmagają syntezę białka, duże stężenia powodują rozpad białek, prowadząc do ujemnego bilansu azotowego i osłabienia siły mięśniowej. Część efektów metabolicznych t. zależna jest od jej współoddziaływania z —> aminami katecholowymi, np. t. zwiększa wrażliwość mięśnia sercowego i naczyń na działanie amin katecholowych. T. zwiększa także wydzielanie i efekty działania —> somatotropiny i —» glikokortykoidów, wpływa ponadto na czynność gruczołów płciowych. Wydzielanie t. jest pobudzane przez tyreotropinę. Wydzielanie tyreotropiny z kolei jest pobudzane przez podwzgórzowy czynnik TRP (—>podwzgórzowe czynniki uwalniające i hamujące), którego uwalnianie z przysadki jest hamowane przy podwyższonym stężeniu wolnej t. we krwi. T. stosowana jest w leczn. w postaci soli sodowej w niedoczynności tarczycy, karłowatości z powodu niedoczynności, otyłości związanej z niedoczynnością i w niektórych zaburzeniach endokrynologicznych (np. w cyklach  bezowulacyjnych,  oziębłości płciowej, poronieniach nawykowych, w oligospermii czy niewydolności metabolicznej u mężczyzn),            
TYROZYNA, aminokwas endogenny występujący w białkach. Powstaje  z egzogennej —> fenyloalaniny. Pochodnymi t. są hormony rdzenia nadnerczy: —>-noradrenalina i adrenalina oraz tarczycy: —»-trójjodotyronina i tyroksyna. Pochodnymi t. są również melaniny, ciemne barwniki gromadzące się w skórze; zaburzenie w przemianie t, prowadzi do dziedzicznej choroby zwanej —>-alkaptonurią.
TYTUS, woda leczn., szczawa chlorkowe (wodorowęglanowo) sodowa, jodkowa, bromkowa, borowa o działaniu izotonicznym, występująca w—>-Rymanowie. Wskazana w skazach wysiękowych, chorobach układu pokarmowego, schorzeniach wieku dziecięcego, geriatrii, chorobach układu wydzielania wewn., układu nerw., stanach wyczerpania.

U

UBEZPIECZALNIA SPOŁECZNA, instytucja ubezpieczeń społ. powołana w roku 1934 w miejsce —> Kasy Chorych w ramach ujednolicenia ubezpieczeń społ. Zadaniem U. S. było organizowanie i zapewnienie opieki osobom pracującym (ubezpieczonym) i ich rodzinom. W ramach swych świadczeń U. S. zapewniała bezpłatną pomoc leczn. wraz z lekami oraz dla pracowników fiz. zasiłki w razie choroby i niezdolności do pracy, a także renty inwalidzkie wypłacane przez Zakład Ubezpieczeń Społ., nadzorujący działalność U.S.
U.S. istniała do 1951, kiedy to funkcje jej przejął Zakład Lecznictwa Pracowniczego włączony w 1952 r. do państwowej administracji służby zdrowia (ustawa z 15 XII 1951).
UBEZPIECZENIA SPOŁECZNE, system świadczeń zapewniający ubezpieczonym i uprawnionym członkom ich rodzin określoną pomoc w określonych sytuacjach, które pozbawiają rodzinę pracowniczą zarobków
lub zwiększają jej materialne potrzeby, np. choroba, inwalidztwo, starość, śmierć, brak pracy, powiększenie się rodziny. Współczesne formy u.s. powstawały wraz z rozwojem uprzemysłowienia i klasy robotniczej, zwłaszcza po I wojnie światowej. W 1944, po wyzwoleniu, u.s. podjęły w PRL działalność na dawnych zasadach, lecz b. szybko zaczęto wprowadzać zmiany odpowiadające  nowemu  ustrojowi (przywrócono samorząd u.s., zaczęto podwyższać świadczenia, w 1947 wprowadzono ubezpieczenie rodzinne). W 1949-51 zniesiono odrębność finansową poszczególnych działów u.s., ujednolicono składki, gospodarkę finansową u.s. włączono do budżetu państwa, a lecznictwo u.s. do państwowej służby zdrowia, ubezpieczeniem chorobowym i inwalidzkim objęto pracowników rolnictwa. W 1954 wprowadzono nowy, korzystniejszy system świadczeń emerytalnych i rozszerzono zakres odszkodowań za skutki wypadków w pracy i chorób zawodowych. W 1960 powrócono do jednolitego wykonawstwa u.s. (zakłady pracy i ZUS), związkom zawodowym zlecono funkcję nadzoru i kontroli. W 1968 wprowadzono dalsze zmiany do systemu emerytalnego z wydzieleniem funduszu emerytalnego. U.s. w Polsce obejmują obecnie z mocy prawa wszystkich pracowników wraz z rodzinami, automatycznie z chwilą nawiązania prawnego stosunku do pracy. Z u.s. korzystają ponadto inne grupy ludności, jak: rolnicy, rzemieślnicy, wolne zawody itp. System u.s. PRL obejmuje niemal całą ludność kraju. Gł. rodzaje ubezpieczeń: na wypadek choroby i macierzyństwa, trwałej niezdolności do pracy (inwalidztwo), starości, śmierci, ubezpieczenia rodzinne, wypadkowe. Zob. też Zakład Ubezpieczeń Społecznych.
UBEZPŁODNIENIE, sterylizacja, celowe pozbawienie zdolności rozrodczej przy zachowaniu czynności wewnątrzwydzielniczej gruczołów płciowych. U kobiet u. polega najczęściej na podwiązaniu lub wycięciu jajowodów, u mężczyzn—na podwiązaniu lub wycięciu nasieniowodów. U. dokonuje się ze ściśle określonych wskazań lekarskich.
UBEZWŁASNOWOLNIENIE, akt prawny ograniczający częściowo (u. częściowe) lub całkowicie (u. całkowite) zdolność do działań prawnych. Osoba pełnoletnia może być ubezwłasnowolniona z powodu choroby psych., niedorozwoju umysłowego, przewlekłego alkoholizmu i in. podobnych czynników. W wypadku u. sąd wyznacza kuratora sprawującego kontrolę nad poczynaniami prawnymi dotyczącymi osoby ubezwłasnowolnionej. 
UBICHINON, koenzym Q, szeroko rozpowszechniony w organizmach roślinnych i zwierzęcych związek, w budowie chem. podobny do witaminy K. Jest rozpuszczalny w tłuszczach. Bierze udział w—> utlenianiu biologicznym jako jeden 2 przenośników elektronów oraz prawdopodobnie w syntezie protrombiny, enzymu niezbędnego dla prawidłowego krzepnięcia krwi. Może być uważany za witaminę. Awitaminoza u ludzi nie jest znana.
UBIÓR WYSOKOŚCIOWY, ubiór pilota i kosmonauty, zabezpieczający przed ujemnym działaniem obniżonego ciśnienia atmosf. i niedotlenienia wysokościowego. Wyróżnia się 2 zasadnicze typy ubiorów: —> skafander oraz u.w. kompensacyjny. Ten ostatni jest ponadto ubiorem chroniącym przed ujemnym wpływem podawania do oddychania tlenu pod zwiększonym ciśnieniem (nadciśnienie oddechowe), a na wys. ponad 18 km także przed ujemnym wpływem —> wrzenia płynów ustrojowych. Na tej wysokości ciśnienie atmosf. równoważy prężność pary nasyconej wody ogrzanej do temp. ciała, a po dalszym jego obniżeniu powoduje wrzenie płynów ustrojowych. U.w. kompensacyjny, uciskając na powierzchnię skóry, mechanicznie podnosi ciśnienie w tkankach zapobiegając zjawisku wrzenia płynów ustrojowych.
UBYTKI KLINOWE, ubytki występujące w obrębie szyjek zębów od strony wargowej i policzkowej, najczęściej siekaczy i kłów, rzadziej zębów przedtrzonowych i trzonowych. U.k. występują u osób w wieku średnim. Etiologia nie wyjaśniona. Nadwrażliwość u.k. znosi fluoryzacja kontaktowa i lapisowanie; wypełnienie kładzie się dopiero w okresie wyraźnego zagłębienia się ubytku.
UBYTKI W SKÓRZE-? owrzodzenia.
UBYTKI W ŚLUZÓWCE -> owrzodzenia.
UCHO, narząd statyczno-sluchowy, złożony zespół narządów zmysłów równowagi i słuchu, o układzie parzystym, mieszczący się po obu stronach głowy, w obydwu kościach skroniowych czaszki. U. dzieli się na 3 odcinki: u. zewnętrzne, u. środkowe i u. wewnętrzne. U. zewn. i środkowe służą tylko narządowi słuchu, jako jego aparat przewodzący. U. wewn., czyli błędnik, zawiera receptory zarówno słuchu, jak i narządu równowagi. U.zewnętrzne składa się z małżowiny usznej, przewodu słuchowego i ? błony bębenkowej. Małżowina uszna zbudowana jest z pofałdowanej chrząstki sprężystej pokrytej skórą; tylko dolna jej część, zw. płatkiem małżowiny, utworzona jest ze skóry i tkanki tłuszczowej. Przewód słuchowy zewn., dl. 25-30 mm, jest rurkowatym przedłużeniem chrząstki małżowiny; w dalszym przebiegu przechodzi w część kostną. Cały przewód wyścieła skóra pokryta krótkimi włoskami, zanikającymi w części kostnej. W skórze odcinka chrząstkowego przewodu znajdują się gruczoły łojowe i woskowino-we; te ostatnie wydzielają woskowinę. Przewód słuchowy zewn. zamyka błona bębenkowa, pokryta od strony zewn. naskórkiem.



UCHO
U. środkowe składa się z—>-jamy bębenkowej,—> kosteczek słuchowych, —>- trąbki słuchowej i jam obocznych, tj. jamy sutkowej i komórek wyrostka sutkowatego.
U. wewnętrzne, tj. błędnik, zawiera błędnik kostny i znajdujący się wewnątrz niego błędnik błoniasty o ściśle podobnych kształtach, lecz nieco mniejszych wymiarach, tak że między ich ścianami znajduje się szczelinowata przestrzeń wypełniona —> perylimfą.
Błędnik kostny składa się z 4 części, którymi są: przewód słuchowy wewn., przedsionek, kanały półkoliste kostne i ślimak kostny. U człowieka w pozycji stojącej ślimak leży z przodu, kanały półkoliste z tyiu, a przedsionek znajduje się między tymi dwoma elementami. 3 kanały półkoliste leżą w 3 płaszczyznach: tylny, wypukły ku tyłowi, w płaszczyźnie pionowej, przedni, wypukły ku górze — prostopadle do tylnego i boczny — w płaszczyźnie poziomej. Wszystkie kanały zaczynają się i kończą w przedsionku, a ich przewody półkoliste (błoniaste) — w łagiewce, znajdującej się również w przedsionku, podobnie jak woreczek, który łączy się z przewodem ślimakowym. Błędnik błoniasty obejmuje woreczek, łagiewkę, przewody półkoliste wypełnione endolimfą (śródchłonką) i przewód ślimakowy, wewnątrz którego znajduje się spiralny —> narząd Cortiego. W przedsionku i w przewodach półkulistych mieści się narząd zmysłu równowagi, regulowania ruchów i orientowania w położeniu ciała, ślimak jest narządem zmysłu słuchu.
Choroby u., zgodnie z podziałem anat. tego narządu, można podzielić na: l) choroby u. zewn., 2) choroby u. środk. i 3) choroby u. wewn.
Choroby u. zewn. obejmują wady wrodzone przekazywane dziedzicznie i występujące pod postacią całkowitego braku małżowiny lub jej znacznego zniekształcenia obu- albo jednostronnego; także przewód słuchowy bywa zarośnięty całkowicie lub lejkowato zwężony. Odczyny zapalne skóry przewodu lub małżowiny pochodzenia bakteryjnego występują pod postacią zapalenia ograniczonego (czyraki) lub uogólnionego, które przejawia się b. silnym bólem, nierzadko podwyższoną temp. i bolesnym powiększeniem   okolicznych   węzłów chłonnych. Zakażenia grzybicze wywołują swędzące stany zapalne skóry, często z cuchnącym mazistym wyciekiem. Odczyny alergiczne pod postacią wyprysku suchego lub sączącego objawiają się silnym swędzeniem, powodują nadżerki nierzadko wikłające się wtórnym zakażeniem bakteryjnym. Urazy małżowiny mogą spowodować jej całkowitą utratę, wylewy krwawe — krwiaki (u bokserów) wykazujące skłonność do przechodzenia w ropnie; wymagają troskliwego leczenia ze względu na późniejsze zniekształcenia. Urazy przewodu słuchowego są wynikiem wprowadzenia ciała obcego (częste u dzieci) lub manipulacji zmierzających do jego usunięcia.—>-Woskowina (czop woszczynowy) może całkowicie zamykać przewód słuchowy i powodować upośledzenie słuchu niekiedy nagłe, szczególnie przy myciu lub kąpieli wskutek spęcznienia czopa. Poza upośledzeniem słuchu twardy czop powoduje czasem odleżyny i uszkodzenia przewodu przy nieudolnych próbach usunięcia. Nowotwory u. zewn. to najczęściej łagodne —> tłuszczaki, —> chrzęstniaki lub—>włókniaki małżowiny; w przewodzie słuchowym spotyka się —>kostniaki, niekiedy całkowicie zamykające światło przewodu. Nowotwory złośliwe (raki lub mięsaki) zdarzają się rzadko.
Choroby ucha środk.; wady wrodzone u. środk. towarzyszą przeważnie wrodzonym wadom ucha zewn. i objawiają się zniekształceniem błony bębenkowej, łańcucha kosteczek słuchowych i nieprawidłową ich liczbą, zmianami kształtu i wielkości jamy bębenkowe! lub nawet jej brakiem. Wady te powodują upośledzenie słuchu, nawet jeśli elementy ucha wewn. są należycie rozwinięte. Najczęstszą chorobą u. środk. jest zapalenie, które powstaje głównie w przebiegu zakażenia nosa, tj. kataru (—> nieżyt nosa). Choroba objawia się uczuciem pełności w uchu, a nawet bólem. Przy przełknięciu lub ziewaniu daje się często odczuć bolesny trzask towarzyszący wyrównaniu ciśnienia, słuch wraca wówczas chwilowo do normy. Wtargnięciu powietrza zassanego przez ujemne ciśnienie towarzyszy jednak przedostanie się zakażonej wydzieliny z jamy nosowogardłowej. Prowadzi to do powstania ostrego zapalenia. Objawia się ono w pierwszej fazie niedosłuchem w uchu chorym, później uczuciem pełności i zatkania. Następnie pojawia się ból, niekiedy b. silny. Faza początkowa, nieżytowa, przechodzi w wysiękową, w jamie bębenkowej gromadzi się płyn, którego ciśnienie, narastając, powoduje wypuklenie błony bębenkowej i nasilanie się bólu. Wzrost ciśnienia powoduje ograniczenie dopływu krwi przez naczynia błony bębenkowej, której część ulega martwicy;
powstaje perforacja, przez którą wysięk ropny wypływa przez przewód słuchowy na zewnątrz. Przynosi to ulgę i na ogół zwiastuje zakończenie choroby. Czasem jednak w części wiotkiej błony bębenkowej choroba przechodzi w stan przewlekłego zapalenia; uwarunkowane to jest złośliwością wywołujących je drobnoustrojów oraz zmniejszeniem odporności miejscowej i ogólnej organizmu. Wyciek ropny utrzymuje się w takich przypadkach długo lub występuje nawrotowe. Otwór w błonie bębenkowej powiększa się, wyściółka u. środk. drażniona wydzieliną przerasta, powstaje—>-ziarnina. W przypadku przedziurawienia części wiotkiej lub brzeżnego umiejscowienia perforacji naskórek przewodu wpełza do wnętrza u. środk. i wytwarzając łuski naskórkowe wypełnia jego wnętrze, tworząc —> perlak. Niekorzystnemu umiejscowieniu perforacji można zapobiec  przez nacięcie błony bębenkowej.  Powoduje to szybkie ustąpienie objawów i często zapobiega powstawaniu powikłań, których najczęstszą formą  jest ostre zapalenie wyrostka sutkowatego. Objawia się ono bólem  samoistnym lub przy ucisku za małżowiną. Niekiedy powstaje tam obrzęk,  przekrwienie zwiastujące wytworzenie  pod okostną nacieku, który przechodzi  w ropień przebijający się przez skórę  na zewnątrz z obfitym wypływem  gęstej ropnej wydzieliny. Przewlekłe zapalenie wyrostka sutkowatego towarzyszy przewlekłemu zapaleniu u. środk.; objawia się długotrwałym, ropnym wyciekiem z ucha, trwającym często przez lata, z okresowym bólem poza małżowiną, i prowadzi do znacznych niekiedy uszkodzeń błony bębenkowej i łańcucha kosteczek słuchowych. Ostre i przewlekłe zapalenia wyrostka sutkowatego mogą stanowić pośrednią fazę szerzenia się odczynu zapalnego na u. wewn., a nawet do wnętrza jamy czaszki, grożąc zapaleniem opon mózgowych lub ropniem  w tkance mózgowej.                 
Leczenie zapalenia u. środk. pod ścisłą kontrolą lek. W pierwszych  godzinach może przynieść ulgę i zapobiec dalszemu postępowi choroby  podanie aspiryny i ciepły okład. Następnie, w zależności od nasilenia  sprawy chorobowej, stosuje się sulfonamidy, antybiotyki, leczenie bodźcowe, nacięcie błony bębenkowej. W przypadkach zapalenia wyrostka sutkowatego konieczne bywa niekiedy leczenie operacyjne.
Uszkodzenia u. środk. są najczęściej wynikiem wprowadzenia ciał obcych do przewodu słuchowego lub nieudolnego ich usunięcia, urazów barycznych (gwałtowne zmiany ciśnienia spowodowane wybuchem), złamania kości czaszki. Uszkodzenia te wskutek wtórnego zakażenia wywołują niejednokrotnie zapalenie u. środk. z wyciekiem ropnym. Nowotwory wywodzą się z tkanek, z których składa się u. środk.: kości, tkanki łącznej, nerwów i naczyń. Objawy niejednokrotnie przypominają zapalenie u. środk. Leczenie polega na usunięciu operacyjnym i naświetlaniu energią promienistą.
Choroby u. wewn.; wady wrodzone towarzyszą zniekształceniom u. zewn. oraz środk. i występują w formie odchyleń w kształcie i budowie błędnika kostnego. Zniekształceniom u. wewn. towarzyszy znaczna, często całkowita głuchota.
Zapalenie u. wewn. jest zwykle powikłaniem zapalenia u. środk. Objawia się postępującym upośledzeniem słuchu, szumem, zaburzeniami równowagi, oczopląsem (objaw uszkodzenia błędnika). Stan zapalny może szerzyć się przez wewn. przewód słuchowy w głąb czaszki, powodując zapalenie opon mózgowych z towarzyszącymi mdłościami, wymiotami, sztywnością karku, a niekiedy zaburzeniami świadomości i drgawkami.
Leczenie prawie wyłącznie operacyjne.
Uszkodzenie u. wewn. występuje niemal wyłącznie w wyniku złamania kości czaszki. Objawia się znacznym upośledzeniem słuchu i zawrotami głowy, aż do niemożności poruszania się.
Choroby jamy bębenkowej to przeważnie odczyny zapalne u. środk., którego jama bębenkowa jest gł. częścią składową. Powstają one wskutek przejścia stanu zapalnego z nosa i jamy nosowo-gardłowej przez trąbkę słuchową do wnętrza jamy bębenkowej. W przebiegu wysypkowych chorób zakaźnych w jamie bębenkowej powstają niekiedy: —> wykwity, wysypka. Urazy błony bębenkowej, która stanowi zewn. ścianę jamy bębenkowej, powstają przez wprowadzenie przez przewód odpowiednio wąskiego narzędzia przy manipulacjach lub przez falę ciśnienia barycznego (np. przy wybuchu). Nowotwory przechodzą do jamy bębenkowej z otoczenia.
UCHO SINGAPURSKIE ? grzybice tropikalne.
UCHYŁEK, workowate lub w formie kieszonki wypuklenie ściany danego narządu jamistego. W przełyku obserwuje się najczęściej u. w części szyjnej, na przejściu gardzieli w przełyk; mogą one sprawiać duże dolegliwości, utrudniając przełykanie i będąc miejscem zalegania pokarmów. Nieco częściej spotyka się u. dwunastnicy. U. Meckela, wada wrodzona, pozostałość przewodu żółtkowo-jelitowego. U dorosłych leży do 100 cm powyżej zastawki okrężnicy; jest to kieszonka dl. 2-8 cm, o budowie identycznej jak jelito. U. jelita cienkiego spotyka się rzadko; są chorobą nabytą, mają małe znaczenie klin. Są umiejscowione w jelicie czczym i biodrowym, przy przyczepie jelita do krezki; występują w niewielkiej lub znacznej liczbie, mają różne rozmiary. U. jelita grubego są częste zwłaszcza u mężczyzn; występują w każdym punkcie jelita. Mogą występować stany zapalne z wytworzeniem wokół u. ropni U. pęcherza moczowego bywają pojedyncze lub mnogie; czasem w u. tworzą się kamienie pęcherzowe. U. dzieli się na prawdziwe, które zwykle są wrodzone i dotyczą wszystkich warstw ściany narządu, oraz u. rzekome, zwykle nabyte, które są w rzeczywistości przepukliną śluzówki przez ubytek lub rozstęp w mięśniówce. Leczenie u. najczęściej chirurgiczne (w przypadkach wystąpienia dolegliwości).
UCIECZKA W CHOROBĘ -> osobowość histeryczna.
UCZENIE SIĘ, proces, w którym w wyniku wcześniejszych doświadczeń pojawia się modyfikacja zachowania lub całkiem nowe zachowanie osobnika pod warunkiem, że zmiany te nie wynikają z procesu wzrostu ani z chwilowego stanu organizmu wywołanego np. działaniem leków itp. Na drodze u. s. opanowany zostaje cały system wiadomości, umiejętności i —» nawyków ważnych społecznie. Mechanizm u.s. opiera się na —> warunkowaniu instrumentalnym, klasycznym, z wykorzystaniem całego systemu różnych ilościowo i jakościowo wzmocnień. W zależności od nastawienia, —> motywacji, dzieli się na: u.s. umyślne — uczący się jest świadomie | ukierunkowany na zdobywanie wiedzy i u.s. mimowolne, czyli uboczne, zachodzące bez zamiaru uczenia  się. W zależności od przyjętej techniki | rozróżnia się: u.s. mechaniczne, na pamięć, dosłowne, metodą biernego powtarzania i u.s. ze zrozumieniem —działanie jest ukierunkowane na zrozumienie sensu materiału, uchwycenie zależności istotnych dla rozwiązania problemu (—> pamięć: logiczna, mechaniczna); u.s. globalne, czyli całościowe, gdy usiłuje się przyswoić  od razu cały materiał i u.s. częściowe, gdy materiał jest podzielony na części  kolejno przyswajane; u.s. skomasowane i u.s. rozłożone w czasie; u.s.  metodą prób i błędów stosowanej na ogół w sytuacji, gdy brak wskazówek, jak rozwiązać problem; u.s. przez  naśladownictwo, które może być mimowolne (okres wczesnego dzieciństwa) lub umyślne. Efektywność poszczególnych technik i form u.s. zależy  od: charakteru materiału, miejsca,  jakie zajmuje on w już przyswojonym  systemie wiadomości i nawyków (? transfer), możliwości intelektualnych, określonych cech ? osobowości uczącego się. Rezultaty u.s. reakcji złożonych w warunkach laboratoryjnych, są często przedstawiane za pomoc tzw. krzywych u.s., rejestrujących zmiany w biegłości w zależności od liczby ćwiczeń. Krzywe te zwykle wykazują coraz mniejsze przyrosty biegłości z każdą próbą, najbardziej jednak ogólną formą pełnej krzywej u.s. jest krzywa w kształcie litery „s" (początkowo występują coraz większe przyrosty, a następnie coraz mniejsze).
UCZUCIA, podstawowe procesy psych., ściśle związane z —» emocjami, na których podłożu wyrastają. O ile emocje są zdeterminowane biol, to u. kształtują się w toku rozwoju osobniczego, a więc opierają się na —> uczeniu. U. miłości do matki rozwija się np. w wyniku przyjemności, jaką przeżywa małe dziecko dzięki kontaktowi fiz. z matką (gł. odgrywa tu rolę stymulacja dotykowa). W rezultacie, postać matki staje się obiektem zewn., który budzi u dziecka silne u. dodatnie. U. cechują się znakiem, intensywnością i treścią, co oznacza, że każde u. zawiera w sobie takie cechy jak: przyjemność—przykrość, może być mniej lub bardziej silne, intensywne, a wreszcie związane jest z określoną, znaną jednostce sytuacją zewnętrzną. U. — podobnie jak emocje — działają silnie motywujące w tym sensie, że osobnik ma tendencję do pozbywania się u. przykrych i podtrzymywania przyjemnych. Dla uzyskania tych celów, mogą być podejmowane najbardziej skomplikowane działania wewnętrzne.
UCZULENIE ? alergia.
UCZULENIE NA LEK, odmienna reakcja organizmu (tkanki) na powtórne wprowadzenie leku, będąca następstwem powstania ? przeciwciał skierowanych przeciw temu lekowi. Przebiega pod postacią: —> pokrzywki, plamicy, obrzęku Quinckego, podwyższonej ciepłoty ciała, niekiedy wstrząsu anafilaktycznego itp. Uczulenia obserwuje się szczególnie często po niektórych antybiotykach, sulfonamidach i lekach przeciwgorączkowych z grupy fenylopirazolonu. Zob. też nadwrażliwość na lek.
UDAR CIEPLNY, porażenie cieplne, odczyn organizmu występujący po dłuższym działaniu na ustrój nadmiernie wysokiej temp., często połączonej z wysoką wilgotnością i brakiem lub małym ruchem powietrza. Czynnikami usposabiającymi są: ciężka praca fiz., ciężka i ciasna odzież, brak wentylacji, alkohol. U.c. charakteryzuje się wysoką gorączką, —> zapaścią, a w ciężkich przypadkach śpiączką, drgawkami i śmiercią. Leczenie pod kierunkiem lekarza powinno być natychmiastowe po postawieniu rozpoznania. Zapobieganie polega na unikaniu dłuższego przebywania na słońcu oraz czynników usposabiających. Zob. też: Pierwsza pomoc (dodatek).
UDAR MÓZGU, nagłe wystąpienie objawów ogniskowego lub rozległego uszkodzenia mózgu, z utratą lub bez utraty świadomości. U.m. występuje zwykle na skutek wewnątrz-czaszkowego schorzenia naczyń lub samej krwi, bądź wywołany jest urazem. Przyczyny samoistnego u.m.:
zakrzep tętnic mózgowych (—> zakrzep mózgu),—> krwotok do mózgu,? zator mózgu, krwotok podpajęczynówkowy. U.m. może wystąpić w każdym wieku, jednakże krwotok śródmózgowy i zakrzep występują rzadko przed 40 r. życia.
Objawy zwiastunowe u.m. nie występują często; należą do nich bóle i zawroty głowy, senność, a także upośledzenie czynności intelektualnych; zjawiają się zazwyczaj nagle, największe nasilenie osiągają z reguły w ciągu niewielu godzin; w okresie ostrym dochodzi do ? osłupienia lub śpiączki. Często występują ogniskowe objawy neurol. (porażenia, zaburzenia czucia, upośledzenie mowy). Sztywność karku znamionuje krwotok śród-mózgowy lub podpajęczynówkowy. W okresie poudarowym ujawniają się na ogól zaburzenia psych. (splątanie, zaburzenia orientacji, ubytki pamięciowe). Wystąpienie napadu może być gwałtowne; chory pada na ziemię i pozostaje bezwładny, jak człowiek pogrążony w głębokim śnie; twarz chorego jest zaczerwieniona, oddech chrapliwy, rytm oddechowy często o charakterze ? oddechu Cheyne-Stokesa, tętno silnie wypełnione i wolne, kończyny po jednej stronie zwykle wiotkie. W lżejszych udarach występują niewielkie zaburzenia mowy, zaburzenia czynności umysłowych, ruchów i czucia oraz widzenia. Świadomość bywa nie zaburzona. Objawy te mogą utrzymywać się przez sekundy, minuty lub dłużej, a niekiedy pozostają trwale. Zwykle jednak następuje przynajmniej częściowa poprawa. Zaburzenia cofają się niekiedy całkowicie, tak że trudno jest ujawnić upośledzenie czynności mózgu, nawet przy zastosowaniu specjalnych prób (EEG, psychometria, pneumoencefalografia itp.). Na ogół jednak utrzymują się, choć w lżejszej postaci, objawy, które wystąpiły na początku. Porażone kończyny i części ciała wykazują w tym okresie objawy niedowładu lub porażenia kurczowego
z nieznacznym zanikiem mięśni, wzmożeniem odruchów głębokich, osłabieniem lub brakiem odruchów pow. oraz występowaniem odruchów patol. Częsta jest też utrata kontroli nad reakcjami uczuciowymi, przy czym dochodzi do samoistnych wyładowań w postaci mimowolnego śmiechu lub płaczu. Leczenie. Choremu należy| zapewnić spokój, w przypadku pobudzenia podawać środki uspokajającej Niezbędne zabiegi wykonywać ostrożnie, chorych nieprzytomnych lub nie zdolnych do połykania nie wolno karmić przez usta.
UDAR SŁONECZNY, porażeni słoneczne, odmiana —> udaru cieplne go, powstającego przy bezpośrednim znacznym  nasłonecznieniu  przede wszystkim głowy i karku. Miejscowe' działanie podczerwonych promieni słonecznych poprzez czaszkę prowadzi  do przekrwienia opon mózgowych i mózgu oraz niekiedy do —» obrzęku mózgu. Skutkiem u.s. jest zaburzenie gospodarki cieplnej ustroju. Mogą dominować objawy oponowe. Zob. też Pierwsza pomoc (dodatek).
UDO, część kończyny dolnej zaczynająca się od pachwiny a kończąca przed kolanem. Szkielet u. stanowi kość udowa, do której przylegają 3
grupy mięśni: prostowniki, zginacze i mięśnie przywodzące. Prostowniki leżą od przodu uda, zginacze od tyłu a mięśnie przywodzące wciskają się klinowato między zginacze i prostowniki po stronie przyśrodkowej uda.Te trzy grupy mięśniowe składają się z 10 mięśni. Mięśnie uda obejmuje ściśle powięź szeroka uda.
UDUSZENIE, pozbawienie organizmu wymiany gazowej, tj. pobierania tlenu i wydalania dwutlenku węgla. W medycynie sądowej rozumiane jako działanie gwałtowne, polegające na uniemożliwieniu oddychania, np. przez unieruchomienie klatki piersiowej, zaniknięcie w pomieszczeniu bez dostępu
powietrza, zatkanie otworów oddechowych, zadławienie, powieszenie, zadzierzgnięcie, utonięcie. U. jest częstą przyczyną śmierci gwałtownej. Badania sekcyjne i dodatkowe w przypadkach u. muszą być szczególnie dokładne, gdyż wyniki ich są często trudne do interpretacji.
UKĄSZENIE, rany zadane zębami ludzi lub zwierząt, tzw. rany kąsane, o charakterze ran kłutych (np. kot), tłuczonych, miażdżonych (np. koń) i szarpanych (zwierzęta mięsożerne);
goją się źle z powodu znacznego uszkodzenia tkanek i infekcji. Konieczne jest podanie   profilaktycznie   surowicy przeciwtężcowej, zwłaszcza w ranach głowy. U. przez zwierzęta wściekle lub podejrzane o wściekliznę wymagają jak najszybszego wycięcia rany i szczepienia przeciw wściekliźnie. Rany te pozostawia się otwarte dla swobodnego odpływu wydzieliny. U. człowieka przez szczura może spowodować chorobę sodoku. U. przez żmiję jadowitą tworzą rany zatrute. Jad żmii zawiera hemolizyny rozpuszczające krwinki czerwone, neurotoksyny porażające układ nerw. i hialuronidazę przyśpieszającą przenikanie jadu do tkanek. Konieczne jest wczesne podanie surowicy przeciw jadowi żmii, nałożenie opaski uciskowej w przypadku ukąszenia w kończynę (powyżej rany), odkrwawienie lub wycięcie rany, bez jej zeszywania. W przypadku objawów zatrucia, leczenie wspomagające oddech i krążenie. Zob. też użądlenie.
UKŁAD „CZLOWIEK-MASZYNA", szczególny przypadek układów sterowanych, w którym jednym z ogniw jest człowiek. Działalność jego w układzie nazywa się operatorową, a jego samego — operatorem. Umiejscowienie operatora w układzie zależy od przydzielonej mu funkcji i może dotyczyć pracy: na wejściu (odbiór informacji), wewnątrz układu (przetwarzanie informacji przekazywanej przez maszynę) oraz na wyjściu (wykonywanie czynności w oparciu o informacje odebrane i przetworzone przez maszynę). Funkcjonowanie u.cz.-m. określane jest w oparciu o ocenę —> niezawodności działania. Przykładem złożonych u.cz.-m. mogą być statki kosmiczne i samoloty, zautomatyzowane linie produkcyjne oraz zautomatyzowane elektrownie i kopalnie.
UKŁAD KOSTNY ,kościec ,szkielet, twarde rusztowanie ciała ludzkiego, składające się z —> kości połączonych z sobą za pomocą —> stawów, chrząstko-zrostów i więzadeł. Osią u.k. jest —>kręgosłup, osadzony w —> obręczy kończyny dolnej i dźwigający na swym szczycie ? czaszkę. Od części piersiowej kręgosłupa odchodzą —> żebra formujące —> klatkę piersiową zamkniętą ? mostkiem. Na górnej części klatki piersiowej umocowana jest —> obręcz kończyny górnej, od której odchodzą kości tych kończyn, prawej i lewej, podobnie jak od —> miednicy odchodzą kości kończyn dolnych. Budowa poszczególnych kości człowieka i ich zestawień przystosowana jest do pionowej postawy ciała, charakterystycznej dla człowieka i nabytej przez niego w procesie ewolucji.
UKŁAD KRĄŻENIA, złożony zespół narządów, którego gł. zadaniem jest rozprowadzanie w obrębie ustroju składników odżywczych oraz udział w wydalaniu zbędnych i szkodliwych produktów przemiany materii. U.k. j składa się z układu krwionośnego (,—>i tętnice, naczynia włosowate, żyły, serce), —> układu  limfatycznego oraz z  krążącej w naczyniach ? krwi i—>.limfy. Serce jest centralnym organem  napędowym. Zob. też: krążenie krwi,  krążenie limfy.                     
UKŁAD KRWIOTWÓRCZY, zespół narządów, w których wytwarzane  są składniki krwi, a właściwie elementy | morfotyczne krwi: ?krwinki czerwone, białe i płytkowe. Zob. narządy  krwiotwórcze.                      
UKŁAD UMBICZNY -> rąbkowy układ.
UKŁAD LIMFATYCZNY, układ chłonny, część —> układu krążenia, składająca się z: —» naczyń limfatycznych, węzłów limfatycznych i śledziony. Do u.l. należą również —>-migdałki. U.l. jest jakby połączeniem obocznym  układu krwionośnego, odprowadzającym. nadmiar płynu tkankowego w postaci —>limfy, po przefiltrowaniu przez  węzły limfatyczne, z powrotem do krwi (? krążenie limfy). Choroby. Gł. objawem chorób u.l.  jest powiększenie węzłów chłonnych  i śledziony. Najczęstszymi przyczyna mi powiększenia węzłów chłonnych  są: l) zakażenia — ostre miejscowe (np. w przebiegu chorób zakaźnych i zapalnych gardła, krtani, górnych dróg oddechowych), ostre uogólnione (—> mononukleoza zakaźna, limfocytoza zakaźna, inne choroby wirusowe), przewlekłe (,—> gruźlica, kiła, brucelloza, sarkoidoza, toksoplazmoza, promienica); 2) odczyny alergiczne (choroba posurowicza); 3) nieprawidłowości wrodzone; 4) pierwotne choroby rozrostowe węzłów chłonnych (chłoniaki złośliwe); 5) przerzuty nowotworów złośliwych z innych narządów. Choroby naczyń chłonnych obejmują stany zapalne (ostre i przewlekłe) oraz niezapalne: słoniowatość, zastój chłonki spowodowany utrudnieniem jej odpływu przez ucisk z zewnątrz, wycięcie węzłów chłonnych, naświetlanie energią promienistą, powiększone i zmienione chorobowo węzły chłonne.
UKŁAD MIĘŚNIOWY, wszystkie mięśnie szkieletowe wraz ze —> ścięgnami oraz narządy pomocnicze mięśni: —» powiezie, kaletki maziowe i pochewki ścięgien. Mięśnie, jako narządy zapewniające ruch, rozmieszczone są w odpowiednich proporcjach we wszystkich okolicach ciała ruchomych lub będących oparciem dla ruchów sąsiednich części. Dzięki różnym wymiarom swych elementów, u.m. nadaje poszczególnym częściom ciała charakterystyczny kształt.
UKŁAD   MOCZOWO-PŁCIOWY, zespól narządów moczowych i płciowych, tradycyjnie rozpatrywanych łącznie, chociaż spełniają różne czynności i tylko u mężczyzny są zespolone w końcowych, wydalniczych odcinkach. Część moczowa u. m.-p. składa się z: —>-nerek, moczowodów, pęcherza moczowego, cewki moczowej. Zob. też narządy płciowe.
UKŁAD NERWOWY, zespół komórek, tkanek i narządów, wykonujący następujące czynności: l) odbieranie bodźców działających na ciało z otoczenia lub powstających w samym ciele, 2) przekształcanie tych bodźców w pobudzenia nerw., które u.n. przewodzi dalej i przetwarza, 3) przesyłanie pobudzeń nerw. (impulsów) do narządów całego ciała. Budowa makroskopowa i mikroskopowa u.n. jest do tych czynności odpowiednio przystosowana. Określone narządy odbiorcze, —> receptory, rozmieszczone w całym organizmie, służą do odbierania bodźców różnej natury (fale świetlne, głosowe, dotyk, ucisk, wysoka lub niska temp. itp.). Powstające w receptorach pobudzenia nerw. biegną nerwami doprowadzającymi do ośrodków w rdzeniu kręgowym i mózgu, gdzie są zbierane, przetwarzane, łączone ze sobą i kojarzone. Narządy nerw. centralne w wyniku swej działalności przekazują za pośrednictwem nerwów odprowadzających odpowiednie bodźce do narządów i wywołują tam różne reakcje (np. ruchy mięśni, rozszerzenie lub zwężenie naczyń, wzmożenie lub hamowanie czynności gruczołu i in.). Wszelka działalność u.n. odbywa się na zasadzie —> łuku odruchowego.
U.n. kręgowców dzieli się na dwie zasadnicze części: układ mózgowo--rdzeniowy i —> autonomiczny (wegetatywny) układ nerwowy. Układ mózgowo-rdzeniowy dzieli się z kolei na ośrodkowy u.n., obejmujący—> mózgowie i ? rdzeń kręgowy, oraz na u.n. obwodowy, w skład którego wchodzą—» nerwy rdzeniowe i—> nerwy czaszkowe.
UKŁAD ODDECHOWY, zespół narządów, których zadaniem jest pobieranie z powietrza tlenu, a wydalanie dwutlenku węgla; proces ten nazywa się oddychaniem. U.o. składa się z: —> jamy nosowej, zatok przynosowych, krtani, tchawicy i płuc (zawierających oskrzela, oskrzeliki i pęcherzyki płucne). Do u.o. włączony jest również aparat służący do wytwarzania dźwięków (krtań) oraz narządy nadające im odpowiedni rezonans (jama nosowa, zatoki przynosowe, podniebienie).
UKŁAD OPTYCZNY OKA, części gałki ocznej, przez które przechodzą promienie światła, umożliwiające formowanie się ostrego obrazu na i siatkówce. Do u.o.o. należą: —> rogówka, komora przednia, soczewka oraz ciało szkliste. Poszczególne części u.o.o,  mają różne współczynniki refrakcji. Zasadniczym elementem jest soczewka. Dzięki działaniu mięśni akomodacyjnych jej wypukłość może ulegać zmianie, co pozwala na tworzenie się obrazu dokładnie w tym miejscu, w którymi znajduje się soczewka.              
UKŁAD PIRAMIDOWY -> piramidowy układ.                  
UKŁAD POZAPIRAMIDOWY ? pozapiramidowy układ.
UKŁAD PROPERDYNOWY ? properdyna.
UKŁAD RĄBKOWY ? rąbków układ.
UKŁAD    SIATECZKOWO--ŚRÓDBŁONKOWY, zespoły komórek gł. tkanki łącznej, tworzące w organizmie pewną całość funkcjonalną i spełniające gł. rolę obronną w przypadkach zakażeń ustroju. W skład u.s.-ś. wchodzą:—»-makrofagi wolne (? histiocyty tkanek oraz ?monocyty i —>-granulocyty krwi i osiadłe (komórki śródbłonkowe naczyń włosowatych wątroby, nadnerczy, przysadki zatok śledziony, szpiku, węzłów chłonnych) oraz komórki siateczki śledziony , węzłów chłonnych, grasicy i komórki mezogleju (—>-glej). U.s.-ś. niszczy| drobnoustroje,   zbędne   substancje  chem. i zużyte komórki organizmu przez ? fagocytozę, a także ? pinocytozę, wytwarza przeciwciała i inne ciała  odpornościowe, wywiera więc wpływ na przebieg procesów immunologicznych i metabolicznych. Działanie u.s.-ś  podlega wpływowi stymulacyjnemu, wywieranemu przez ? kortyzon i szereg innych substancji, m.in. endotoksyny bakteryjne.
UKŁAD SIATKOWATY -> nieswoiste układy mózgu.
UKŁAD TRAWIENNY, zespół narządów, których zadaniem jest przyjmowanie pokarmu, jego rozdrabnianie i przeróbka chem. (—» trawienie), wchłanianie substancji strawionych oraz wydalanie resztek nie strawionych i nie zużytych. U.t. składa się z przewodu pokarmowego, który zaczyna się ustami, a kończy odbytem. Przewód ten dzieli się na: —> jamę ustną, gardło, przełyk, żołądek i jelita. Do przewodu pokarmowego wprowadzają swe wydzieliny dwa wielkie gruczoły: —> wątroba i trzustka.
UKŁAD WEWNĄTRZWYDZIELNICZY, zespół —> gruczołów wewnątrzwydzielniczych obejmujący: —> przysadkę, tarczycę, przytarczyce, nadnercza, szyszynkę, a także dokrewne części trzustki i gruczołów płciowych / jajników i jąder). Wspólną cechą tych gruczołów jest wydzielanie wprost do krwi rozmaitych —> hormonów, czynników niezwykle ważnych dla prawidłowego rozwoju człowieka i utrzymania na normalnym poziomie jego przemiany materii. Przysadka jest gruczołem sterującym czynnością wszystkich pozostałych gruczołów do-krewnych, sama zaś jest pod bezpośrednim wpływem neurosekrecji wegetatywnych jąder międzymózgowia. Tradycyjnie do gruczołów wewnątrz-wydzielniczych zaliczana bywa też—>-grasica.
Choroby u. w. są spowodowane nieprawidłową czynnością gruczołów wydzielania wewn., polegającą na zmniejszeniu lub zwiększeniu wydzielania hormonów. Objawy kliniczne zależą od nadmiaru albo niedoboru normalnie wydzielanych hormonów, rzadziej od wydzielania hormonów nieprawidłowych, zaburzeń w metabolizmie i rozpadzie hormonów, nie-wrażliwości czy nadmiernej wrażliwości tkanek obwodowych na normalne stężenie hormonów i utraty dobowego cyklu zmian aktywności wydzielniczej. Kluczową pozycję w stosunku do układu hormonalnego zajmuje —> podwzgórze, które warunkuje utrzymanie czynności gruczołów wydzielania wewn. na prawidłowym poziomie, dostosowując je do zmieniających się czynników środowiska zewn. poprzez układ —> sprzężeń zwrotnych. Zaburzenia endokrynologiczne uzewnętrzniają się dość bogatym zespołem objawów klin. Do najważniejszych należą: l) ogólne osłabienie i łatwe męczenie się, połączone często z chudnięciem (—> niedoczynność kory nadnerczy, nadczynność tarczycy, cukrzyca, niewydolność przysadki); 2) otyłość (cukrzyca, niedoczynność tarczycy i jajników); 3) nadciśnienie tętnicze (nadczynność przytarczyc, zespół Cushinga, —> zespół nadnerczowo-płciowy), 4) zaburzenia miesiączkowania (niedoczynność jajników, niedoczynność tarczycy, zespół nadnerczowo-płciowy); 5) impotencja i obniżenię popędu płciowego (niedoczynność przedniego płata przysadki mózgowej i jąder, cukrzyca); 6) hirsutyzm (zwiększenie wydzielania androgenów nadnerczowych lub jajnikowych); 7/ zaburzenie wzrostu (niedoczynność tarczycy i przedniego płata przysadki mózgowej); 8) zmiany skórne: przebarwienia (—> Addisona choroba/ suchość (niedoczynność tarczycy i choroba Addisona), pogrubienie i szorstkość (—» akromegalia), nadmierna wilgotność i ciepłota (nadczynność tarczycy); 9) zmiany w stawach (akromegalia, —> gigantyzm); 10) —> tężyczka napady —> drgawek (niedoczynność przytarczyc, hipoglikemia); 11) obrzęki (niedoczynność tarczycy, zespól Cushinga); 12) zaburzenia psych. (choroba Addisona, zespół Cushinga i in.).
UKŁADY SYGNAŁÓW, wg teorii I.P. Pawiowa układy —> bodźców nabierających w toku warunkowania (? odruchy) cech bodźców warunkowych. U zwierząt bodźcem (sygnałem) warunkowym może stać się konkretny bodziec otoczenia, np. światło, dźwięk, figura geometryczna, zespół tonów, układ takich bodźców nazywamy pierwszym układem sygnałów .U człowieka występuje również drugi układ sygnałów—mowa, której elementy zastępują konkretne bodźce otoczenia,                       
ULEWANIE, zwracanie przez niemowlę części pokarmu, zwykle bezpośrednio lub w niedługim czasie po karmieniu. Związane jest z fizjol. wielkością części wpustowej żołądka spowodowane nadmiernym połykaniem powietrza, zbyt obfitym posiłkiem, nieprawidłową pozycją dziecka po karmieniu. U. nie należy mylić z wymiotami; nie ma ono również wpływu na stan odżywienia dziecka. Zapobieganie u. polega na prawidłowej pozycji dziecka w czasie i po karmieniu, trzymaniu niemowlęcia w półpionowej pozycji aż do odbicia połkniętego powietrza, niepodawaniu nadmiernej ilości pokarmu.
ULTRADŹWIĘKI, drgania mechaniczne o częstotliwości przekraczającej górną granicę słyszalności ucha ludzkiego. W lecznictwie, tj. w tzw. ultrasonoterapii,   stosowane   są zwykle u. o częstotliwości 800 kHz, 1000 kHz oraz 2400 kHz, w postaci fali ciągłej lub impulsów ultradźwiękowych o różnym czasie trwania. Urządzenia wytwarzające u. o częstotliwościach znajdujących zastosowanie w lecznictwie składają się z dwóch podstawowych układów, tj. układu wytwarzającego drgania elektr. wielkiej częstotliwości oraz układu wytwarzającego drgania mechaniczne wielkiej częstotliwości, t j. przetwornika piezoelektrycznego. Przekazanie tkankom drgań przetwornika wymaga sprzężenia jego pow. drgające; ze skórą przez warstwę substancji o podobnych właściwościach akustycznych. Jako substancji sprzęgającej używa się zwykle ciekłej —> parafiny. U. wywołują w organizmie szereg zmian, które można podzielić na pierwotne — występujące w tkankach w chwili nadźwiękowiania oraz wtórne—powstające w wyniku zmian pierwotnych, a wyrażające się odczynami układowymi lub ogólnoustrojowymi. Leczniczy wpływ u. polega na: działaniu przeciwbólowym, zmniejszaniu napięcia mięśni, rozszerzaniu naczyń krwionośnych, hamowaniu procesów zapalnych, przyspieszaniu wchłaniania tkankowego, wyzwalaniu ciał aktywnych biol. oraz działaniu na wegetatywny układ nerw. U. znajdują m.in. zastosowanie w leczeniu choroby zwyrodnieniowej stawów, zapaleń okołostawowych, nerwobólów oraz zespołów bólowych.
ULTRASONOGRAFIA, metoda diagnostyki ultradźwiękowej oparta na zjawisku echa ultradźwiękowego. W jednowymiarowej prezentacji typu A informacje uzyskane za pomocą—> ultradźwięków są przedstawione na ekranie oscyloskopowym w postaci impulsów, w dwuwymiarowej prezentacji typu B badane narządy są uwidocznione w postaci obrazu dającego rozkład tkanek normalnych i patologicznych. U. znajduje zastosowanie w wielu dziedzinach medycyny.
ULTRASONOTERAPIA ?. ultradźwięki.
UŁOMNOŚĆ, zmiana budowy (struktury) i związane z tym zaburzenia funkcji narządu lub ustroju, upośledzające ogólną jego wydolność i sprawność.
UMIERALNOŚĆ, pojęcie używane w analizie zgonów. U. najczęściej mierzy się za pomocą współczynników określających liczbę zgonów w stosunku do ogółu osób narażonych na ryzyko zgonu (zarówno chorych, jak i zdrowych). U. proporcjonalna wyraża częstość (procent, frakcję) zgonów z powodu określonej przyczyny w ogólnej liczbie zgonów. Zgon jest uwzględniony w sprawozdawczości statystycznej w przypadkach, w których lekarz lub inna osoba upoważniona stwierdzi całkowite zniknięcie wszelkich oznak życia, niezależnie od okresu po żywym urodzeniu, z wyjątkiem przypadków zaklasyfikowanych jako urodzenia noworodków niezdolnych do życia z oznakami życia. Podstawowym dokumentem w statystyce zgonów jest karta zgonu. Uwzględnia ona 3 przyczyny zgonu: wyjściową, wtórną i bezpośrednią. Analiza przyczyn skupia się na ogól na wyjściowej przyczynie zgonu. Za taką uważa się chorobę rozpoczynającą okres chorobowy, który doprowadził do zgonu, oraz uraz i zatrucie, w wyniku których nastąpił zgon. Do najczęstszych przyczyn należą w Polsce i in. krajach rozwiniętych choroby serca i nadciśnienie oraz nowotwory złośliwe. U. jest ściśle związana ze strukturą wieku ludności; najwyższe natężenie zgonów cechuje najstarsze grupy wieku oraz niemowlęta, najniższe osoby w wieku 5-15 lat. U. zależy również od płci — w Polsce u. kobiet jest we wszystkich grupach wieku niższa niż u. mężczyzn.
UMIERALNOŚĆ NIEM0WLąT, pojęcie używane w analizie zgonów dzieci, które nie ukończyły pierwszego roku życia. Współczynnik u.n. oblicza się jako stosunek liczby zgonów niemowląt do liczby urodzeń żywych. Ze względu na to, że część zgonów w danym roku stanowią zgony dzieci urodzonych w roku poprzednim, liczba urodzeń obejmuje część urodzeń z roku poprzedniego a część z badanego. Na podstawie danych empirycznych w statystyce pol. przyjęto, że do obliczeń należy brać trzy czwarte urodzeń z roku analizowanego i jedną czwartą z roku poprzedniego. Powyższy sposób obliczania u.n. jest szczególnie ważny wówczas, gdy liczba urodzeń podlega silnym rocznym wahaniom. W u.n. wyodrębnia się umieralność wczesną (niemowląt w wieku 0-27 dni, tzn. noworodków) oraz późną (niemowląt w  wieku 4 tygodni i więcej). Analizuje się również umieralność okołoporodową, tzn. urodzenia martwe łącznie ze zgonami w wieku 0-6 dni. U.n. okołoporodowa i wczesna są spowodowane przede wszystkim tzw. czynnika endogenicznymi  (wady  wrodzone, komplikacje ciąży i porodu) trudniejszymi do opanowania; ich udział w ogólnej u.n. jest coraz większy. Umieralność późna, spowodowana w dużej mierze tzw. czynnikami egzogenicznymi (choroby zakaźne, dróg oddechowych, wypadki), jest znacznie łatwiejsza do opanowania i jej udział w ogólnej u.n. zmniejsza się. Zawdzięczać to należy poprawie warunków życia, sytuacji higieniczno-sanitarnej,  powszechniejszej opiece lek. i zdobyczom medycyny.
UNERWIENIE, inerwacja, zespól włókien nerw. danego narządu, okolicy ciała lub całego organizmu.
UNIT  STOMATOLOGICZNY, zespół urządzeń i aparatów o różnym standarcie wyposażenia, połączonych w jeden zwarty zespół zasilany przez prąd, gaz, sprężone powietrze i podłączony do sieci wodno-kanalizacyjnej. Elementami u.s. są: wiertarki, dmuchawka powietrza, rozpylacz ze strzykawką do wody, żegadło, lusterko stomatologiczne z oświetleniem, negatoskop, stolik podręczny, spluwaczka z wodą bieżącą, palnik gazowy, reflektor.
UNNA Paul Gerson, ur. 8 IX 1859, zm. 291 1929, niem. lekarz dermatolog; prof. uniw. w Hamburgu (od 1907), jeden z twórców współczesnej dermatologii; prowadził badania nad histopatologią oraz terapią farma-kol. chorób skóry (m.in. wprowadził do lecznictwa ichtiol oraz rezorcynę). Był autorem licznych prac nauk., m.in. podręcznika Terapia ogólna chorób skóry (1899, wyd. poi. 1902);
współzałożyciel jednego z pierwszych czasopism dermatologicznych (1882).
UODPORNIENIE wytworzenie stanu —> odporności przez podanie —> antygenów, np. przez —> szczepienia ochronne, lub po przebytym zakażeniu.
UPŁAWY, nadmierna wydzielina dróg rodnych kobiety jako objaw różnych chorób pochwy i górnych odcinków narządu rodnego; mogą być wodniste, śluzowe, ropne, zmieszane z krwią, czasami gnilne; mogą mieć przykrą woń, wywoływać świąd, uczucie pieczenia. Najczęściej są objawem stanów zapalnych błony śluzowej pochwy, kanału szyjki oraz jamy macicy, wywołanych różnymi zarazkami, np. rzęsistkiem pochwowym, dwoinką rzeżączki, grzybami chorobotwórczymi, mieszaną florą bakteryjną itp. Upławy zmieszane z krwią nasuwają podejrzenie raka macicy. Leczenie przyczynowe. Przed leczeniem należy przeprowadzić badanie mikroskopowe i ustalić przyczynę upławów.
UPOJENIE ALKOHOLOWE, stan występujący po spożyciu dawki alkoholu wywołującej, po wstępnym okresie pobudzenia, zaburzenia koordynacji psychoruchowej, spowolnienie, zaburzenia stanu przytomności. Indywidualna dawka wywołująca u.a. zależy nawet u tego samego człowieka od wielu dodatkowych czynników, takich jak: zmęczenie, stan sytości, stan psychiczny itp.
UPOJENIE PATOLOGICZNE, stan występujący po spożyciu stosunkowo niewielkiej dawki alkoholu, polegający na występowaniu poważnych —> zaburzeń przytomności i świadomości, pod których wpływem mogą wystąpić niebezpieczne dla otoczenia akty agresji. U.p. jest wynikiem nietolerancji alkoholu, zależnej od różnego rodzaju zaburzeń funkcji mózgu związanych z odległymi następstwami urazów, padaczką, przewlekłym alkoholizmem itp. U.p. prowadzące do zachowań przeciwko życiu i zdrowiu może być podstawą do orzeczenia przez sąd niepoczytalności oskarżonego (—> poczytalność).
UPOŚLEDZENIE SŁUCHU -> słuch (zaburzenia).
UPRAWNIONY TECHNIK DENTYSTYCZNY ?. technik dentystyczny uprawniony.
UPRZEDZENIE, ? postawa cechująca się względną stałością, sztywnością, utrudniającą swobodną i racjonalną dyskusję nad obranym obszarem problemów.
UPUST KRWI, usunięcie pewnej ilości krwi przez nakłucie żyły, najczęściej w zgięciu łokciowym. Jest jedną z metod leczenia objawowego. Jednorazowo upuszcza się 300-500 ml krwi, niekiedy zabiegi powtarza się co 1-3 dni, np. w -> czerwienicy, aż do obniżenia do wartości prawidłowych objętości krwi krążącej, wskaźnika hematokrytowego i lepkości krwi. Leczenie to przynosi natychmiastową ulgę w niektórych dolegliwościach związanych z czerwienicą (bóle i zawroty głowy, uczucie pełności w głowie, szum w uszach). U.k. ponadto stosuje się niekiedy w znacznym—> nadciśnieniu tętniczym i niektórych zatruciach (w tym przypadku jednocześnie przetacza się świeżą krew).
URACYL, związek heterocykliczny, pochodna pirymidyny (—> zasady pirymidynowe), składnik —>- nukleotydów i —> kwasów rybonukleinowych. U. nie występuje w kwasie —> dezoksyrybonukleinowym.
URAZ, każde działanie wywołujące ? uszkodzenie ciała, ? rozstrój zdrowia lub ?  śmierć. Rozróżnia się u. mechaniczne (np. uderzenia narzędziami tępokrawędziowymi, ostrymi , rąbiącymi, postrzały itd.), cieplne (oparzenia, odmrożenia), chem. /zatrucia i oparzenia chem.), elektr. promieniowaniem jonizującym itp. U. mechaniczne mają zasadnicze znaczenie w medycynie sądowej, m.in. ze względu na możliwość identyfikacji użytego narzędzia, co może mieć znaczenie dla śledztwa. Problemem u. w medycynie sądowej zajmuje się traumatologia sądowo-lekarska. 
URAZ AKUSTYCZNY ? hałas. 
URAZ PSYCHICZNY, negatywne doświadczenie pozostawiające trwały ślad w psychice człowieka, np. zgwałcenie, śmierć kogoś z rodziców w dzieciństwie, nieszczęśliwa miłość. U.p. nie jest związany ze ściśle określona wydarzeniem, istotne jest to, w jaki sposób wydarzenie to zostało odebrane przez daną osobę. U.p. może pozostawić ślad pod postacią trwałego podwyższonego poziomu lęku, co z kolei może sprzyjać —> nerwicy.
URAZY  CZASZKOWO-MÓZGOWE; dzieli się je na zamknięte i otwarte. W zamkniętych nie ma uszkodzenia czaszki lub uszkodzenie to ogranicza się do prostego złamania kości, bez przemieszczeń. O t warte u.cz.-m. cechują się przerwanie| skóry, złożonym złamaniem kości czaszki i rozmaitego stopnia uszkodzeniem mózgu. Lekki u. cz.-m. objawia się krótkotrwałą (sekundy lub minuty) utratą przytomności bez widocznych objawów neurol. Może wystąpić niepamięć wsteczna. Średnio ciężki u. cz.-m. cechuje się dłuższym okresem nieprzytomności, często z towarzyszeniem objawów neurol. zależnych od obrzęku lub stłuczenia mózgu. Uraz ciężki powoduje długotrwałą utratę przytomności z objawami neurol., zależnymi od towarzyszącego zwykle stłuczenia lub zranienia mózgu.
Bezpośrednim następstwem urazu głowy mogą być: obrzęk, wstrząśnie-nie, stłuczenie lub zranienie mózgu.
Obrzęk mózgu jest następstwem uszkodzenia błon komórkowych i ścian naczyń włosowatych w obrębie mózgu, co prowadzi do ich nadmiernej przepuszczalności. Występuje często w kilka godzin po mechanicznym urazie głowy i prowadzi do przemieszczeń tkanki mózgowej w obrębie czaszki. Obrzęk mózgu objawia się dłużej trwającą utratą przytomności; leczenie pod kontrolą lekarza środkami przeciwobrzękowymi.
Wstrząśnienie (wstrząs) mózgu jest częstym bezpośrednim następstwem mechanicznego u.cz.-m., który powoduje uszkodzenie mikrostruktur komórek nerwowych, zwłaszcza w tworze siatkowatym. Cechuje się natychmiastową utratą przytomności, zwykle krótkotrwałą, kończyny są wiotkie, powłoki blade, ciśnienie krwi spada, a tętno zwalnia się. W cięższych przypadkach występują zaburzenia oddechu. Powrót do stanu przytomności następuje zwykle stopniowo, a po jej odzyskaniu chory może wykazywać niepamięć wsteczną lub pourazową.
Stłuczenie mózgu powstaje w wyniku mechanicznego urazu głowy; może ograniczać się do powierzchniowych warstw kory lub też prowadzić do krwawienia w warstwach głębszych. Może wystąpić w okolicy, na którą działał uraz lub po stronie przeciwnej (? contre-coup). Klinicznie czasem trudny do odróżnienia od wstrząśnienia lub obrzęku mózgu, jednakże przy rozleglejszym obrażeniu wystąpić mogą w tych przypadkach objawy ogniskowe i in. powikłania lub następstwa urazów głowy.
Zranienie mózgu  polega na rozerwaniu tkanki mózgowej w okolicy, na którą zadziałał silny uraz głowy lub po stronie przeciwnej. Następstwem zranienia mózgu może być ? krwotok podpajęczynówkowy lub —> krwiak wewnątrzczaszkowy. Klinicznie po ustąpieniu zaburzeń ostrych często utrzymują się ogniskowe objawy neurol. i in. powikłania lub następstwa urazu głowy.
W przypadkach zranienia lub stłuczenia mózgu nierzadko rozwijają się zaburzenia psych. Mogą również wystąpić objawy ogniskowe, jak: porażenie połowicze, niemota, porażenie nerwów czaszkowych i in. Niepamięć zdarzeń z okresu następującego bezpośrednio po odzyskaniu przez chorego przytomności (niepamięć pourazowa) lub z okresu bezpośrednio poprzedzającego uraz (niepamięć przedurazowa, czyli wsteczna) jest objawem częstym, zależnym od rozległości uszkodzenia mózgu. Do późniejszych następstw zaliczyć można napady padaczkowe, zaburzenia psych. i pourazowy zespół mózgowy. Na zespół pourazowy składają się takie objawy, jak: bóle i zawroty głowy, łatwa męczliwość, ubytki pamięciowe i upośledzenie zdolności skupienia uwagi. Nierzadko występują zmiany osobowości. Na ogół im cięższy był uraz, tym większe jest prawdopodobieństwo padaczki.
Złamanie kości czaszki z przerwaniem opony twardej i pajęczynówki może spowodować wyciek płynu mózgowo-rdzeniowego przez nos lub ucho (zagrożenie zapaleniem opon mózgowych). Uraz głowy może spowodować uszkodzenia nerwów czaszkowych.
Postępowanie doraźne. Należy chorego wyprowadzić ze stanu wstrząsu, zapewnić odpowiedni dostęp powietrza i wentylację płucną. Należy go ułożyć twarzą do dołu, z głową zwróconą w bok, aby ułatwić wydobywanie się wydzieliny z jamy ustnej na zewnątrz i aby nie dopuścić do -zapadnięcia języka i zatkania tchawicy.
W przypadkach zwykłego wstrząsu mózgu powrót do zdrowia następuje zazwyczaj szybko. Nierzadko jednak bóle i zawroty głowy, upośledzenie pamięci, zmiany osobowości utrzymują się, mimo braku wyraźnych objawów neurologicznych.
URAZY WIELONARZĄDOWE, urazy powstające często w wypadkach drogowych, przemysłowych i na wojnie. Pierwsza pomoc polega na zabezpieczeniu drożności dróg oddechowych (usunięcie ciał obcych, wymiocin, śluzu, krwi, uniesienie żuchwy), zatamowaniu krwotoku, zwalczaniu wstrząsu pourazowego, unieruchomieniu złamań i transporcie chorego do szpitala. Chorzy tacy, poza widocznymi obrażeniami, mogą mieć jeszcze bardziej niebezpieczne uszkodzenia narządów wewn.: uraz mózgu z krwotokiem do jamy czaszkowej, pęknięcie śledziony, nerki, wątroby, jelita, pęcherza z krwotokiem wewn. lub wylewaniem się zawartości pokarmowej albo moczu do jamy otrzewnowej. Wszystkie te stany wymagają nagłej interwencji lek., często kilku specjalistów: neurologa, chirurga, ortopedy. Zob. też miksty.
 UREMIA —> mocznica. 
URLOP MACIERZYŃSKI, okres zwolnienia od obowiązku świadczeń pracy, przysługujący pracownicy związku z urodzeniem dziecka. Prawo do u.m. przysługuje w przypadku każdego porodu ,w tym także porodu niewczesnego (5—6 miesiąc ciąży) oraz porodu przedwczesnej (7-9 miesiąc ciąży), jak również porodu martwego lub śmierci dziecka po porodzie. U.m. przewidziany jest w wymiarze: 16 tygodni przy pierwszym porodzie, 18 tygodni przy każdym następnym porodzie, a także jeżeli pracownica wychowuje już dziecko przysposobione, oraz 26 tygodni w przypadku urodzenia więcej niż jednego dziecka przy jednym porodzie. Co n mniej 2 tygodnie u.m. powinny przypadać przed przewidywaną datą porodu. U.m. ulega skróceniu w razie urodzenia martwego dziecka lub zgonu dziecka w okresie pierwszych 6 tygodni życia, a także gdy matka rezygnuje z wychowania dziecka i oddaje je innej osobie w celu przysposobienia lub do domu małego dziecka. Pracownica która przyjęła dziecko na wychowania i wystąpiła do sądu z wnioskiem d wszczęcie postępowania w sprawie jego przysposobienia, przysługuje urlop na warunkach u.m. Czas trwania tego urlopu — w zależności od wieku dziecka w chwili przyjęcia go na wychowanie — wynosi od 4 do 14 tygodni. Za cały okres u.m., a także za cały okres urlopu na warunkach u.m., pracownicy  przysługuje zasiłek macierzyński z ubezpieczenia społ. w wysokości 100 % wynagrodzenia, a ponadto jednorazowy zasiłek porodowy w wysokości 2000 zł.
W okresie u.m., podobnie jak w czasie ciąży (?-ciąża, uprawnienia kobiet ciężarnych), zakład pracy nie może (poza okresem próbnym) wypowiedzieć ani rozwiązać umowy o pracę. Rozwiązanie umowy bez wypowiedzenia w okresie u.m. jest dopuszczalne z winy pracownicy oraz w razie likwidacji zakładu pracy. Po zakończeniu u.m. pracownica może skorzystać z urlopu bezpłatnego (do 3 lat), w celu sprawowania opieki nad małym dzieckiem.
UROBILINA ? bilirubina. 
UROBILINOGEN —> bilirubina. 
URODZENIA, zgodnie z obowiązującymi przepisami, od II 1963 w Polsce rozróżnia się 4 kategorie urodzeń: l) żywe — dotyczą noworodków, które bezpośrednio po wydaleniu lub wydobyciu z organizmu matki wykazują przynajmniej jedną z oznak życia, jak bicie serca, oddychanie, tętnienie pępowiny, skurcze mięśni zależnych od woli, jeżeli: a) ważą co najmniej 1001 g albo b) ważą mniej niż 1001 g, a co najmniej 601 g i przeżyty co najmniej 24 godziny; 2) u. martwe — dotyczą noworodków, których zgon nastąpił przed całkowitym wydaleniem lub wydobyciem z organizmu matki i których waga wynosiła w chwili urodzenia co najmniej 1001 g. Ponadto odróżnia się dwie grupy noworodków niezdolnych do życia: z oznakami życia oraz bez oznak życia. Te ostatnie grupy rejestruje się oddzielnie. W przypadku u. wielorakich (bliźnięta, trojaczki itd.) w sprawozdawczości statystycznej uwzględnia się tyle u., ile było noworodków. Podstawowymi współczynnikami mierzącymi natężenie u. w badanej zbiorowości są współczynniki: rodności (urodzeń) — odnoszące liczbę u. żywych do ludności ogółem i płodności — odnoszące liczbę urodzeń żywych do kobiet w wieku rozrodczym (w Polsce w wieku 15-49 lat).
UROGRAFIA, rentg. metoda badania układu moczowego. Polega na dożylnym wstrzyknięciu —> środka cieniującego wydalanego przez nerki i wykonaniu w odpowiednim czasie kilku zdjęć, na których uwidoczniają się nerki, kielichy nerkowe, miedniczki nerkowe, moczowody i pęcherz moczowy. U. umożliwia ocenę czynności wydalniczej nerek, rozpoznanie wad rozwojowych, zmian zapalnych, nowotworów, kamicy i innych.
UROJENIA, —> zaburzenia myślenia, a ściślej zaburzenia treści myślenia. Są to fałszywe sądy o treści prześladowczej, wielkościowej  lub dotyczące zazdrości, bogactwa, grzeszności, pokrzywdzenia, poniżenia, choroby, nie poddające się korekcie pod wpływem przekonywania, a nawet po dostarczaniu argumentów i dowodów ich nieprawidłowości. U. obok omamów należą do najczęstszych objawów ? psychozy. Szczególne rodzaje u. występujące często u schizofreników to:
1) u. oddziaływania, polegające na przekonaniu, że jakaś osoba lub przedmiot oddziałuje na chorego z zewnątrz, hipnotyzując go, elektryzując itp.;
2) u. owładnięcia, polegające na przeświadczeniu, że organizm chorego został opanowany przez jakąś silę, która kieruje jego czynnościami;
3) u. ksobne, wyrażające się w przekonaniu, że przypadkowe zdarzenia zewn. są specjalnie inspirowane ze względu na chorego.
UROLOGIA, specjalność chir. zajmująca się chorobami chir. układu moczowo-płciowego u mężczyzn i moczowego u kobiet (zapalenia nerek i nerczyce wchodzą w zakres medycyny wewn., ściślej — nefrologii). Wprawdzie zabiegi urologiczne wykonywane były w starożytności i należą do najstarszych zabiegów chir. (cewnikowanie pęcherza moczowego, obrzezanie, kastracja, operacja kamienia pęcherza moczowego), zwykle wykonywanych przez specjalistów od danej operacji (np. litotomiści), ale jako odrębna dyscyplina chir. wydzieliła się w 2 poi. XIX w., najpierw we Francji. Usamodzielnienie się u. jest wiązane z wynalezieniem cystoskopu w 1877 przez lekarza drezdeńskiego Maxa Nitze (1848-1906) i rozwojem skomplikowanych metod badawczych laboratoryjnych i instrumentalnych, m.in. rentgenowskich (w 1896 pierwsze zdjęcia kamienia moczowego). Pierwszy oddział urologiczny na świecie utworzono w Odessie (1863, Teofil Wdowikowski), pierwsza klinika urologiczna powstała w Paryżu (1896, Felix Guyon).
Pionierami u. w Polsce byli L. Rydygier, A. Obaliński, L. Kryński, pierwsi urolodzy specjaliści pojawili się na pocz. XX w. Pierwszy oddział urologiczny w Polsce powstał w 1905 (Warszawa, Adam Mincer). Przed I wojną świat, rozpoczęło się wyodrębnianie u. z chirurgii, zakończeń w latach międzywojennych. Pełen rozkwit u. nastąpił po II wojnie świat. U. wykładana jest w akad. med. z których prawie wszystkie zorganizowały kliniki urologiczne; powstały oddziały urologiczne w szpitalach wojewódzkich i wielu mniejszych szpitalach (przed 1939 były w Polsce oddziały urologiczne).
UROMETR, przyrząd do mierzi ciężaru właściwego moczu. U.są skalowane w odpowiedniej temperaturze. Istnieją 2 typy u.: wskazujący  c.wł. od 1,000-1,030 i od 1,030-1,0 g/ml.
UROPEPSYNA, pepsyna wyki walna w moczu. Oznaczenie u. stosuje się w diagnostyce chorób żołądka Zob. też pepsynuria.
UROSKOPIA, metoda diagnostyczna, polegająca na rozpoznawaniu chorób układu moczowo-płciowego na podstawie wyglądu moczu. W średniowieczu i odrodzeniu przeceniano jej wartość; u. była jedną z podstawowych metod rozpoznawczych we wszystkich chorobach. W związku z rozwojem badań laboratoryjnych moczu (XIX w.) u. utraciła znaczenie i dziś jest prawie zarzucona.
URZĘDOWY SPIS LEKÓW USL, wykaz leków oficynalnych oraz gotowych preparatów fabrycznych (specyfików) dopuszczonych do użycia na terenie PRL.               
USTAWA PSYCHIATRYCZNA , przygotowywany od wielu lat akt prawny, mający na celu uregulowanie sytuacji prawnej psych. chorego w
PRL zagwarantowanie szczególnych przywilejów dla chorych psych. itp.
USTKA, miasto i port rybacki w woj. słupskim, u ujścia rzeki Słupi do Bałtyku. Kąpielisko nadmorskie od 2 poi. XIX w., w 1974 objęte określonymi przepisami dotyczącymi uzdrowisk. Klimat nadmorski, o korzystnym działaniu biol. Wody leczn. typu chlorkowo-sodowego i chlorkowo-wodorowęglanowo-sodowego,   ze składników swoistych zawierające jony bromkowy, jodkowy, żelazawy i kwas meta-borowy. Borowina wysokiej jakości. Zakład kąpielowy prowadzi kąpiele w wodzie morskiej, solankowe, siarczkowe i borowinowe. Na terenie miasta czynne są liczne domy i ośrodki wczasowe. Uzdrowisko znajduje się w stadium rozwoju.
USTROŃ, m. w woj. bielskim, położone w Beskidzie Śląskim w dolinie górnej Wisły, w pobliżu jej źródeł, na wys. 340-450 m n.p.m. Początki działalności uzdrowiskowej U. sięgają XVIII w. W 1949 uzdrowisko zostało przejęte przez „Uzdrowisko Jastrzębie" w —> Jastrzębiu Zdroju. Klimat U. jest podgórski, wody mineralne typu chlorkowo-sodowo-wapniowego, bromkowego, jodkowego i żelazistego. Borowina jest czerpana ze złóż torfu w miejscowościach Ksyry i Bronów. Zakład przyrodoleczn. prowadzi: kąpiele mineralne solankowe i kwasowęglowe, kąpiele i zawijania borowinowe, masaże leczn., elektro-, światlo-i ciepłolecznictwo, gimnastykę rehabilitacyjną. W U. są czynne: obiekty profilaktyczno-wypoczynkowe, hotele, schroniska, stacje turystyczne. Obecne uzdrowisko jest modernizowane i rozbudowywane. Kierunki leczenia:
choroby narządów ruchu i reumatyczne, a także choroby układu oddechowego.
USUNIĘCIE ZĘBA, zabieg prosty, mogący spowodować powikłania przez sposób wykonania zabiegu, jego rozległość oraz choroby współistniejące. U.z. stwarza warunki do wyleczenia stanów chorobowych zębopochodnych lub schorzeń ogólnych. Zabieg u.z. wykonuje się również ze wskazań ortodontycznych lub protetycznych. Przyczyną u.z. może być zgorzel miazgi i choroby tkanek otaczających ząb, urazy szczęk lub zęba. U.z. chorego z w.w. przyczyn może spowodować wysiew drobnoustrojów i jadów do krwiobiegu. W stanach zmniejszonej odporności wysiew może okazać się groźny dla organizmu i wywołać zaostrzenie stanu choroby. Dokładne badanie chorego i wywiad pozwala uniknąć wielu powikłań po u.z. Przedwczesne u.z. mlecznego lub stałego u dziecka upośledza funkcję narządu żucia, wywołuje zahamowanie jego wzrostu i może spowodować wadę zgryzu lub jej nawrót. W czasie u.z. mlecznego może dojść do uszkodzenia zawiązków zęba stałego z zahamowaniem jego rozwoju. W leczeniu ortodontycznym dopuszcza się u.z. stałych dla poprawienia stosunków zgryzowych. Po zabiegu u.z. może wystąpić samoregulacja zgryzu, jednak często stosuje się dodatkowo aparaty ortodontyczne dla osiągnięcia trwałego wyleczenia wady. Zob. też suchy zębodół.
USZKODZENIE CIAŁA, naruszenie ciągłości tkanek lub narządów wskutek działania—> urazu. Do u.c. zalicza się m.in. otarcia naskórka, sińce, stłuczenia, zranienia, złamania kości, krwotoki urazowe, a także dalsze następstwa w postaci zaburzeń krążenia, zmian wstecznych i zapalnych, które mogą powstać jako komplikacja. U.c. może dotyczyć powłok ciała (skóry), a także układu kostnego lub narządów wewn. Pojęcie prawne u.c. zawierają artykuły kodeksu karnego w rozdz. przestępstw przeciwko życiu i zdrowiu (art. 155, 156). Zob. też rozstrój zdrowia.
UŚWIADOMIENIE SEKSUALNE, przekazywanie informacji dotyczących biol. i etycznej strony współżycia seksualnego. U.s. musi być dostosowane do współcz. sytuacji społ. i obyczajowej. Do zagadnień u.s. należą budowa i fizjologia narządów płciowych, zjawiska towarzyszące dojrzewaniu płciowemu, higiena, technika i konsekwencje życia płciowego, cel i rola współżycia seksualnego w życiu ludzi. W u.s. istotną rolę odgrywają czynniki składające się na kształtowanie się postawy dziecka wobec tych zagadnień (przykład rodziców, ich wczesna, pozbawiona pruderii informacja), właściwe stopniowanie u.s. w szkole w ramach lekcji przyrody, anatomii i fizjologii oraz higieny, literatura popularnonauk., poradnie   przedmałżeńskie,   poradnie świadomego macierzyństwa itp.
UTLENIANIE BIOLOGICZNE, oddychanie tkankowe, oddychanie komórkowe, zespół reakcji biochem., których wynikiem jest przeniesienie elektronów z substratów na atomy tlenu i wytworzenie wody. Podstawową rolą u. b. iest dostarczanie energii Substratami dla u.b. są przede wszystkim metabolity —> cyklu Krebsa oraz związki pośrednie powstające przy, rozkładzie kwasów tłuszczowych. Drogę między substratem a tlenem elektrony pokonują etapami, przy udziale enzymów z grupy —> oksydoreduktaz elektrony są przenoszone na koenzymy w kolejności zgodnej ze wzrostem ich —>- potencjału oksydacyjno-redukcyjnego. Wskutek tego energia powstawania wody wydziela się w kilku reakcjach pośrednich, co pozwala na zmagazynowanie jej w —> kwasie adenozynotrójfosforowym. Magazynów nie energii jest sprzężone z u.b. i nazywa się fosforylacją oksydatywną  (—> fosforylacją). Oba procesy zachodzą w każdej komórce, głównie w wewn. błonie mitochondrialnej.
UTONIĘCIE, śmiertelne uduszenie w środowisku płynnym, spowodowane wypełnieniem dróg oddechowych treścią płynną. Zwykle zdarza się jako wypadek lub samobójstwo, wyjątkowo w następstwie działania postronnego. Najczęstsze są u. w zbiornikach wodnych, rzekach, morzu osób nie umiejących pływać. Zdarzają się wypadki u. w zbiornikach innych płynów, a także w płytkich kałużach np. osób nie przytomnych (często w następstwie odurzenia alkoholowego). W mechanizmie zgonu obok uduszenia może odgrywać rolę odruchowe porażenie serca wskutek podrażnienia nerwu błędnego z obszaru krtani. Po wydobyciu tonącego z wody, jeśli nie w stąpiły pewne cechy śmierci, należy zastosować intensywną akcję ratowniczą, polegającą na oczyszczeniu jamy ustnej, sztucznym oddychaniu metodą usta-usta, zewn. masażu serca. Zob. też: Pierwsza pomoc (dodatek).
UWAGA, ukierunkowanie procesu spostrzegania na wybrany bodziec, z pominięciem bodźców zakłócających. Jest stanem zwiększonej czujności (—> czuwanie) w stosunku do określonych bodźców. Wynika ze wzmożonej aktywności niektórych struktur mózgowych, wywołanej działaniem określonych bodźców, podczas gdy bodźce mniej ważne wywołują w tym samym czasie hamowanie. Mechanizmami u. kieruje układ siatkowaty, zwłaszcza jego część wzgórzowa. Dzięki jego działaniu recepcja ważnego bodźca i przewodzenie impulsów w swoistej dla niego drodze czuciowej są ułatwione, a odbiór in. bodźców jest zahamowany. Zwracanie u. na określony układ bodźców wiąże się z pewnymi cechami bodźca (natężenie, niecodzienność), chwilowymi lub trwałymi zainteresowaniami jednostki, jej tzw. nastawieniem przygotowawczym. Cechy u.: trwałość—zdolność do utrzymywania u. na jednym obiekcie lub czynności przez czas dłuższy;
podzielność—zdolność do jednoczesnego wykonywania jednej lub więcej czynności; zakres — ilość obiektów objętych jednocześnie u.; przerzutność — zdolność do szybkiej zmiany obiektu u. Formy u.: dowolna, czyli aktywna — skupiona na przedmiocie na skutek świadomej —> motywacji osobnika; u. mimowolna, bierna — o ukierunkowaniu jej decydują same właściwości obiektu, który ją przyciągnął bez aktywnego zamiaru ze strony osobnika. Do badania poszczególnych cech u. w warunkach laboratoryjnych służy aparat do eksponowania krótkotrwałych obrazów wzrokowych zw. tachistoskopem. Oceny sprawności u. można dokonywać na podstawie wyników testu Bourdona, w którym zadanie osoby badanej polega na jak najszybszym i bezbłędnym wykreślaniu określonych liter (np. cyfr, schematycznych rysunków) z arkusza, na którym są wypisane w przypadkowym porządku cale ich szeregi;
miernikiem jest czas wykonania i ilość popełnionych błędów.
UWIĄD, marazm, stopniowy zanik tkanek lub narządów i obniżanie się ich sprawności wskutek przewlekłej choroby albo posuniętych zmian starczych; następuje wychudzenie i osłabienie fiz., a ponadto spadek sprawności umysłowej w następstwie zaników w tkance mózgowej.
UWIĘŹNIĘCIE  PRZEPUKLINY ? przepuklina.
UZDROWISKO, miejscowość lub obszar posiadające naturalne czynniki leczn.: —> wody mineralne, —> borowiny i właściwości klim. bądź jeden z tych czynników. Dysponuje zakładami i urządzeniami lecznictwa uzdrowiskowego, jak również warunkami środowiskowymi sprzyjającymi leczeniu. W u. prowadzona jest zorganizowana działalność leczn. oraz wypo-czynkowo-tury styczna. Uznanie miejscowości za u. następuje w trybie przewidzianym ustawą.
W u. leczy się gł. choroby przewlekłe, utrwala leczenie szpitalne, przeprowadza —> rehabilitację, zapobiega dalszemu rozwojowi choroby lub jej nawrotom.
Przeciwwskazania do leczenia uzdrowiskowego: ostre i przewlekłe choroby zakaźne (czynna gruźlica pluć i in. narządów, choroby weneryczne); nosicielstwo chorób zakaźnych i pasożytniczych; zakażenia rzęsistkowe; choroby o przebiegu ostrym (np. ostre stany zapalne, zawał serca, obrzęk płuc itp.); choroby z bezwzględnymi wskazaniami do zabiegów operacyjnych (np. kamica nerkowa, pęcherzyka żółciowego, niedrożność dróg moczowych, niedrożność jelit); żółtaczka (niezależnie od pochodzenia);
ogniska zakażenia powodujące objawy klin. (np. ropne ogniska migdałków podniebiennych i zakażenia okołozębowe); tętniaki; cukrzyca w okresie kwasicy; nowotwory złośliwe; stany po zabiegach operacyjnych lub po radioterapii z powodu nowotworów złośliwych w okresie do 5 lat po zabiegu; nowotwory łagodne w okresie stałego wzrostu lub ze wskazaniami do zabiegów operacyjnych; skórne zmiany przedrakowe; pęcherzyce; białaczka i ziarnica złośliwa o przebiegu ostrym; skazy krwotoczne ciężkiego stopnia; choroby psychiczne, psycho-nerwice, nerwice z natręctwami i lękami sytuacyjnymi uciążliwymi dla otoczenia; padaczka z często powtarzającymi się napadami; alkoholizm przewlekły i narkomania, ciąża i okres karmienia;   chorzy   zniedolężniali; wszyscy chorzy w ciężkim stanie ogólnym.                               
Leczenie uzdrowiskowe opiera siej gł. na: —>-balneoterapii,—> fizykoterapii i leczeniu farmakol. Lecznictwo uzdrowiskowe dzieli się na zamknięte, tj sanatoryjne, oraz otwarte, które obejmuje wczasy profilaktyczno-leczn.; mogą z niego korzystać wszyscy obywatele, których stan zdrowia uzasadniaj taką potrzebę. Wniosek na leczenia uzdrowiskowe ma prawo wystawiaj każdy lekarz leczący chorego w zakładzie społ. służby zdrowia. Wniosek wymaga akceptacji konsultantów balneologii przy okręgowym zarządzie związków zawodowych; po decyzji pozytywnej chory otrzymuje przydział miejsca w uzdrowisku, czyli skierowanie na leczenie uzdrowiskowe.     
UŹDZIENNICA, opatrunek unieruchamiający żuchwę; obwoje bandaża przebiegają pod brodą, przez potylice i twarz, krzyżują się na okolicy ciemieniowej i potylicy.            
UŻĄDLENIE, ukłucie przez owady posiadające żądło: pszczoły, osy, szerszenie. Wprowadzony do ranki jad| zawarty w żądle, powoduje odczyn zapalny i uczulenie. U. wielokrotne przy nadwrażliwości na jad, może być śmiertelne. Leczenie polega na usunięciu z ranki żądła, następnie stosowaniu leków przeciwuczuleniowych i przeciwzapalnych.

V
VALIUM ? diazepam. 
VALSALVA Antonio, ur. 15 II 1666, zm. 2 II 1723, wł. lekarz anatom;
prof. uniw. w Bolonii (1697), twórca podwalin nauki o narządzie słuchu. Przeprowadził ponad 1000 badań sekcyjnych narządu słuchu i w dziele Tractatus de aurę humana (1705) dokładnie go opisał. Pierwszy wprowadził podział na ucho: zewn., środk. i wewn. oraz zwrócił uwagę na zaobserwowane mikroskopowe zmiany w —> otosklerozie; wprowadził udrożnienie trąbki słuchowej przez samego chorego, metodę zw. ? próbą Valsalvy.
VAQUEZA CHOROBA -> czerwienica.
YASCULAT ?. bametan.
YEGANTIN ?-adifenina.
YELPEAU Alfred Armand Louis Marie, ur. 18 V 1795, zm. 24 VIII 1868, franc. chirurg; lekarz szpitala Pitie, prof. chir. uniw. w Paryżu (od 1843), czł. Akad. Nauk. Błyskotliwy operator, zajmował się położnictwem, anatomią topograficzną oraz techniką chir. Ogłosił szereg publikacji.
YENTOUN ?.salbutamol. 
VEROSPIRON ? spiramycyna. 
VESALIUS Andreas, Wezaliusz,ur. 31 XII 1514, zm. 15 X 1564, flamandzki anatom i chirurg; prof. anatomii i chirurgii uniw. w Padwie (1537-55); lekarz nadworny cesarza Karola V i Filipa II. Twórca podstaw nowoczesnej anatomii. Wprowadził sekcję zwłok jako właściwą metodę badawczą w anatomii. Pierwszy dokonał próby uporządkowania i stworzenia zasad nomenklatury anat.; obalił szereg dogmatów anat., głosił konieczność opisywania stwierdzonych faktów. Gł. dzieło V. De humani corporis fabrica libri septem (1543) było bogato ilustrowane i zawierało ponad 300 rycin wykonanych przez Johanna Stephana van Calcara.
VIBRAMYCIN ? tetracykliny. 
VINCI Leonardo da, ur. 15 IV 1452, zm. 2 V 1519, wł. malarz, rzeźbiarz, architekt, technik, przyrodnik i anatom. Zajmował się m.in. badaniami fizjol. i anat., zapoczątkował anatomię porównawczą (opisując wspólne elementy budowy człowieka i zwierząt). Przeprowadził ok. 30 sekcji zwłok i na ich podstawie opracował wielki atlas z dokładnymi i pięknymi rysunkami dotyczącymi anatomii człowieka;
zauważył m.in., że serce jest tworem mięśniowym i w rysunkach tego narządu uwidocznił wykryty przez siebie w sercu owcy „węzeł regulacyjny";budował modele ilustrujące działanie zastawek itp.
VIRCHOW Rudolf, ur. 13 X 1821, zm. 5 IX 1902, niem. lekarz patolog i antropolog; prof. anatomii patol. uniw. w Wiirzburgu (1849-56) i w Berlinie (1856-1902). Jeden z twórców współczesnej patologii, którą oparł na kierunku zw. patologią komórkową. Wg tej teorii życie rozpoczyna się od komórki, która może powstać tylko z komórki (Omnis cellula e cellula), procesy chorobowe są przejawem życia nowych komórek w zmienionych warunkach, 'tzn. że siedzibą choroby jest chora komórka. Teoria ta nie oparła się z biegiem lat krytyce licznych uczonych, mimo to odegrała ważną rolę w postępie nauk lek., przyczyniając się do rozwoju badań mikroskopowych i medycyny klin., a gł. do udoskonalenia metod rozpoznawczych. Zasługą V. było również wprowadzenie nowego mianownictwa podstawowych pojęć w patologii, wyodrębnienie nieznanych jednostek chorobowych, np. białaczki i skrobiawicy, wprowadzenie na nowe tory i rozbudowanie wiedzy o nowotworach, zakrzepach zatorach, gruźlicy, włośnicy i wielu in. chorobach. V. był również działaczem politycznym (reprezentował postępowy liberalizm), był czł. władz miejskich Berlina oraz posłem do Reichstagu.                     
VIRGO INTACTA, kobieta, która| nie odbyła stosunku płciowego, zwykle z zachowaną —> błoną dziewiczą. Błona dziewicza może ulegać przypadkowemu uszkodzeniu (uraz) bez odbycia stosunku, z kolei zachowana błona z dostatecznie dużym otworem nie wyklucza' przebytych stosunków płciowych.
VOLKMANN Richard von, ur. 17 VIII 1830, zm. 28 XI 1889, niem. chirurg i literat; prof. chirurgii uniw. w Halle (od 1867), pionier i propagator nauki Listera w Niemczech, gorący zwolennik ? antyseptyki. W 1878 pierwszy przeprowadził zabieg wycięcia odbytnicy z powodu raka, a także ogłosił badania nad powstawaniem raka u robotników stykających się z parafiną. W 1881 opisał —>. przykurcz z niedokrwienia zw. przykurczem V. W gruźlicy kości kończyn zamiast amputacji zalecał usuwanie tkanki gruźliczej i jej okolic, i zastosował do tego celu ostrą łyżeczkę własnego wynalazku. Pisał utwory literackie pod pseudonimem Richard Leander.
VOLTA Alessandro, ur. 18 II 1745, zm. 5 III 1827, wł. fizyk; prof. fiz. uniw. w Pawii i Como, jeden z twórców—>-elektroterapii. Zbudował w 1800 pierwsze ogniwo elektr. tzw. stos V. Badaniami swoimi powiązał fizykę z fizjologią, przyczyniając się w znacznej mierze do zrozumienia procesów przebiegających w mięśniach i nerwach; badał działanie bodźców elektr. na narządy zmysłów (próbował w ten sposób leczyć choroby ucha).
YROLICKA CHOROBA ? łamliwość kości wrodzona.

W
WACHHOLZ Leon, ur. 11 VII
1867, zm. l XII 1942, pol. lekarz sądowy i kryminolog, prof. UJ w Krakowie (1896-1933), czł. PAU, twórca nowoczesnej medycyny sądowej w Polsce. Dzięki swym pracom wyniósł poi. medycynę sądową na czołowe miejsce w Europie, z jego „krakowskiej" szkoły wyszło wielu wybitnych przedstawicieli tej specjalności. Autora ok. 200 prac. nauk., z których wymienić należy Medycynę sądową (4 wyd 1933), Technikę sekcji zwłok (1919) Psychopatologię sądową (1923), publikacje z zakresu historii medycyny oraz tłumaczenia dzieł Goethego.
WADY NARZĄDU RUCHU WRODZONE, zaburzenia budowy i czynności narządu ruchu powstałe wskutek nieprawidłowości rozwojowych, gł. w okresie rozwoju zarodkowego. Przyczyny w.n.r.w. są różnorodne; w zależności od patomechanizmów powstawania tych wad, dzieli się. je na endogenne — wewnątrzpochodne, oraz egzogenne — zewnątrzpochodne. Wady endogenne powstaje wskutek przekazania potomstwu wadliwych informacji genet. zawartych w komórkach rozrodczych rodziców. Wady egzogenne tworzą się w wyniku działania na rozwijający się zarodek i płód szkodliwych czynników z zewnątrz. Z punktu widzenia etiopatogenezy i lokalizacji wad dzieli się je na:
w.n.r.w. o charakterze postępującym, spowodowane pierwotnymi zmianami w elementach dynamicznych:? sztywność stawów wrodzona, kręcz karku, klatka piersiowa lejkowa-ta, wysokie ustawienie łopatki, zwichnięcie rzepki, kolana koślawe i szpotawe, płaskostopie; w.n.r.w. spowodowane wtórnymi zmianami w elementach dynamicznych—zmiany związane z —> przepuklinami oponowo-rdzeniowymi, stopa końsko-szpotawa, stopa wydrążona; w.n.r.w. wywołane zaburzeniami w chondro i osteogenezie, przebiegające z zaburzeniem równowagi statycznej; —» kręgozmyk, ubytki kończyn, niedorozwje i ubytki poszczególnych kości, biodro szpotawe, staw rzekomy goleni;
w.n.r.w. w różnych układach, przebiegające z zaburzeniami równowagi statycznej — przetoki tętniczo-żylne, odcinkowe przerosty kończyn, piszczel przodowygięta i in.; w.n.r.w. z zaburzeniami w chondro- i osteogenezie o charakterze stacjonarnym:
? rozszczep kręgosłupa, krótka szyja, żebra szyjne, zrosty palców, palce nadliczbowe i in. Leczenie w.n.r.w. ma na celu złagodzenie zniekształceń, a także zaburzeń funkcji narządu ruchu.
WADY NARZĄDU ŻUCIA, wrodzone lub nabyte nieprawidłowości w obrębie narządu żucia. W.n.ż. mogą dotyczyć zębów, zgryzu lub elementów anat. twarzy i szczęk; powodują zaburzenia czynności narządu żucia i zniekształcenia twarzy. Wrodzone w. n.ż. występują często równocześnie z wadami innych narządów; nabyte mogą powstać w czasie porodu i w każdym innym okresie rozwojowym twarzy, uzębienia i zgryzu. Do wrodzonych w.n.ż. zalicza się rozszczepy warg, wyrostka zębodołowego, podniebienia twardego i miękkiego. Rozszczepy całkowite obejmują nozdrze, wargę, wyrostek zębodołowy, podniebienie twarde i miękkie. Rozszczepy częściowe obejmują niektóre elementy twarzy i szczęki. Rozszczepy upośledzają pobieranie pokarmów, ssanie, połykanie, żucie, oddychanie, mowę, szpecą twarz. Do wrodzonych w.n.ż. związanych z zaburzeniami rozwoju kośćca twarzy, szczęki i żuchwy należą: niedorozwój we wszystkich wymiarach przestrzennych szczęki górnej — mikrognaoa, żuchwy — mikrogenia (małożuchwie); zahamowanie wzrostu przedniego szczęki górnej — retrognacja, żuchwy — retrogenia (tyłożuchwie), nadmierny rozrost we wszystkich wymiarach kości górnej części twarzy — makrognacja, żuchwy — makrogenia (wielkożuchwie); nadmierny rozrost w kierunku doprzednim szczęki górnej — prognacja,  żuchwy — progenia (przodożuchwie). Do nabytych w.n.ż. należą: zgryz krzyżowy — przy zwarciu szczęk zęby jednej polowy łuku dolnego nagryzają na zewn. pow. zębów luku górnego; zgryz przewieszony — przy zwarciu szczęk zęby boczne mijają się płaszczyznami zgryzowymi; tyłozgryz — dotylne ustawierne luku zębowego dolnego w stosunku do górnego; przodozgryz ,doprzednie ustawienie łuku zębowego dolnego w stosunku do górnego;
zgryz otwarty—luki zębów nie dochodzą do zwarcia; zgryz głęboki—powstaje w wyniku niedostatecznego wzrostu na wysokość bocznych odcinków w obrębie zębów trzonowych i przedtrzonowych.
WADY POSTAWY ? postawa ciała.
WADY ROZWOJOWE, wrodzone, odchylenia od prawidłowe) budowy tkanek, narządów lub całego ciała, powstałe w okresie życia płodowego, a uwidaczniające się bezpośrednio albo w pewien czas po porodzie. Mogą dotyczyć wszystkich tkanek i narządów, najczęściej jednak kończyn, kręgosłupa, czaszki, przewodu pokarmowego ' układu moczowo-płciowego. Skrajne Pod względem rozmiarów i stopnia zniekształcenia w.r. zaliczane są do ? potworkowatości. W.r. stanowią w 10-25% przyczynę umieralności okołoporodowej, a u ludzi dorosłych występują w 5-6%. Przyczyny w.r. można ująć w 3 grupy: l) czynniki środowiskowe (zewn.)—fiz., chem., biol.; 2) czynniki genet.; 3) czynniki mieszane (genetyczno-środowiskowe).C z y n n i k i środowiskowe mogą działać na komórki płciowe ojca lub matki jeszcze przed zapłodnieniem albo bezpośrednio na rozwijający się zarodek, co jest szczególnie niebezpieczne w pierwszych 3 miesiącach ciąży. Do czynników tych należą: promieniowanie jonizujące (Roentgena, radu, izotopów promieniotw.), pewne leki (talidomid, salicylany, hormony płciowe, niektóre antybiotyki, sterydy i in.), niektóre środki chem. (związki ołowiu, fosforu, rtęci, pochodne benzolu, barwniki anilinowe itd.), bakterie a zwłaszcza wirusy (różyczka!), zaburzenia w odżywianiu płodu (zaburzenia krążenia płodowego), urazy wewnątrzmaciczne i inne. Czynniki genetyczne polegają gł. na nieprawidłowej budowie chromosomów, braku jednego z nich lub na występowaniu chromosomów dodatkowych. Czynniki genetyczno-środowiskowe stanowią przyczynę 60-70% wad rozwojowych. Do najczęstszych w.r. należą: —> mongolizm, rozszczep kręgosłupa, rozszczep podniebienia, rozszczep wargi, wady serca wrodzone, niedorozwój urny słowy, nadmierna liczba palców, małogłowie, zwężenie odźwiernika wrodzone, zarośnięcie odbytu i in. Wykrycie w.r. przed porodem jest praktycznie niemożliwe. Leczenie najczęściej operacyjne. Zapobieganie polega na stosowaniu zasad tzw. antynatalnej profilaktyki (poradnictwo przedślubne, badania genetyczne rodziców, higiena ciąży).
WADY SERCA, zniekształcenia anatomiczne aparatu zastawkowego serca, prowadzące do zwężenia ujścia lub niedomykalności zastawek, oraz nieprawidłowe połączenia między jamami serca lub w zakresie wielkich naczyń. W.s. dzieli się na wrodzone, tj. powstałe w życiu płodowym, oraz nabyte, wytworzone w późniejszym okresie życia. W.s. prowadzą do zmian —> tonów serca oraz pojawienia się —> szmerów. W.s. może dotyczyć jednego ujścia lub jednej zastawki, albo też kilku z nich jednocześnie (tzw. wady skojarzone). Zwężenie ujścia hamuje przepływ krwi i powoduje zwiększenie pracy części serca znajdującej się przed przeszkodą. Natomiast niedomykalność zastawek lub nieprawidłowe połączenia między jamami serca, pozwalając na przemieszczanie się krwi w kierunku niezgodnym z prawidłowym jej przepływem, obciążają dodatkową pracą całe serce. Niejednokrotnie w.s. przez szereg lat nie dają żadnych podmiotowych objawów chorobowych. Mówi się wtedy o w.s. wyrównanych. Jeżeli pojawią się objawy świadczące o niewydolności krążenia (duszność, sinica, obrzęki), nazywa się je w.s .niewyrównanymi.
W.s. wrodzone są następstwem przebycia zapalenia —> wsierdzia lub zaburzeń rozwojowych serca w życiu płodowym. Najczęstszymi przyczynami są choroby zakaźne matki w czasie ciąży, zwłaszcza różyczka. W.s. wrodzone dzieli się na wady bez sinicy, z okresową sinicą i ze stałą sinicą, co uzależnione jest od braku lub obecności przecieku krwi żylnej do krwi tętniczej. Do w.s. bezsiniczych, w których nie ma przecieku krwi, należy zwężenie tętnicy głównej i płucnej oraz prawostronne położenie serca. Wrodzone w.s. z okresową sinica spowodowane są istnieniem przeciek tętniczo-żylnego, który w pewnych warunkach może ulec odwróceniu żylno-tętniczy. Wówczas zjawia się sinica. Do tego typu wad należ;
przetrwały —> przewód Botalla (połączenie między tętnicą główną i tętnicą płucną), ubytek przegrody mięć przedsionkowej lub międzykomorowej oraz zespół Lutembachera (otwór w przegrodzie międzyprzedsionkowej i zwężenie lewego ujścia żylnego). Do siniczych w.s. należy: —> Fallol tetralogia (zwężenie tętnicy płucnej lub jej zarośnięcie, prawostronne położę aorty, ubytek w przegrodzie międykomorowej oraz przerost prawej komory), —> Fallota trylogia (zwężę tętnicy płucnej, otwór w przegród przedsionkowej, przerost prawej komory), zarośnięcie zastawki trójdzielnej, serce trójjamowe, zespół Eisenmengera (otwór w przegrodzie morowej i nadciśnienie płucne). W.s. nabyte. Najczęstszą przyczyną jest reumatyczne zapalenie wsierdzia Do w.s. zastawkowych może doprowadzić również bakteryjne zapaleń wsierdzia, kiła, miażdżyca i uraz. E najczęstszych w.s. nabytych należą wady lewej polowy serca: niedomykalność zastawki dwudzielnej, zwężenie lewego ujścia żylnego, niedomykalność zastawek półksiężycowatych aorty oraz zwężenie lewego ujścia tętniczego. Wady prawej połowy serca
występują rzadko. Najczęstszą wadą skojarzoną jest niedomykalność zastawki dwudzielnej i zwężenie lewego ujścia żylnego (tzw. choroba mitralna).
Oprócz w.s. anatomicznych (tzw. organicznych) rozróżnia się w.s. nieorganiczne: względne i czynnościowe.
WADY WRODZONE ? wady rozwojowe.
WADY ZGRYZU ? wady narządu żucia.
WADY ŻUCHWY ? wady narządu żucia.
WAGA ANALITYCZNA, precyzyjny przyrząd (waga) do odważania substancji chem. o małych ciężarach z dużą dokładnością (0,1 mg) W.a. zamknięta w oszklonej szafce, powinna być chroniona od wstrząsów, wilgoci i par chemikaliów. W.a. bywają półautomatyczne i automatyczne.
WAGNER-JAUREGG Julius, ur. 7 III 1857, zm. 27 IX 1940, austr. lekarz psychiatra i neurolog; prof. uniw. w Grazu (1889-93) i w Wiedniu (1893-1928). Udowodnił, że gorączka w pewnych schorzeniach może być zjawiskiem korzystnym i działając np. na krętki blade hamuje rozwój kiły ośrodkowego układu nerw. Po licznych próbach leczenia gorączką, zapoczątkowanych w 1887, przekonał się w 1917, że napady gorączki spowodowane —>-zimnicą są najskuteczniejszą metodą leczenia —> porażenia postępującego i —> wiądu rdzenia; za to otrzymał nagrodę Nobla w 1927. W.-J. prowadził również badania nad —> kretynizmem i —» obrzękiem śluzowatym na tle niedoboru hormonów tarczycy.
WAGOTOMIA, zabieg chir. polegający na przecięciu lub wycięciu odcinka nerwu błędnego po jednej lub po obu stronach. Powoduje zniesienie fazy nerw. wydzielania soku żołądkowego. W. jest stosowana w leczeniu choroby wrzodowej dwunastnicy. Łączy się zwykle z wycięciem części odźwiernikowej żołądka, co znosi wszystkie trzy fazy wydzielania (nerw., żołądkową, jelitową), lub z przecięciem odźwiernika żołądka (pyloroplastyka) dla poszerzenia drogi przepływu pokarmu z żołądka do dwunastnicy.
WAGOTONIA, stan przewagi napięcia nerwu błędnego i całego układu parasympatycznego w organizmie. Wyraża się gl. zwolnieniem tętna, zwężeniem źrenic, zwykle niskim ciśnieniem krwi, skłonnością do stanów skurczowych jelit i ogólnym obniżeniem napięcia życiowego.
WAKCYNOTERAPIA,  leczenie za pomocą szczepionek, stosowane gł. w niektórych przewlekłych schorzeniach (najczęściej w przewlekłych posocznicach nie poddających się działaniu antybiotyków i sulfonamidów). W. swoista polega na stosowaniu szczepionek uzyskanych z tych samych bakterii, które spowodowały daną chorobę. W. nieswoista zmierza do wzmożenia ogólnej odporności organizmu. Przykładem jej jest tzw. szczepionka Delbeta, składająca się z zabitych gronkowców, paciorkowców i pałeczek ropy błękitnej, stosowana w niektórych schorzeniach ropnych (czyraki, ropowice, zapalenia narządu rodnego i in.).
WAKSMAN Selman Abraham, ur. 22 VII 1888, zm. 16 VIII 1973, amer. bakteriolog pochodzenia ros.;
prof. mikrobiologii gleby Rutgers Uniyersity w New Brunswick (od 1930), dyr. Rutgers Inst. of Micro-biology (od 1949). W 1943 odkrył drobnoustrój z grupy promieniowców, Streptomyces griseus, którego produkt —> streptomycyna, okazał się —> antybiotykiem o wysokiej skuteczności bakteriostatycznej przeciw prątkom gruźlicy, pałeczce krztuśca, pałeczce okrężnicy. Odkrycie W., wyróżnione;
nagrodą Nobla w 1952, utorowało drogę dalszemu postępowi i przyczyniło się do wyodrębnienia z promieniowców in. antybiotyków; stało się też pierwszym krokiem do skutecznego zwalczania gruźlicy,                   
WAKUOLA ? owodniczka.       
WALDENSTROMA   CHOROBA, makroglobulinemia Waldenstroma, choroba o nieznanej etiologia polegająca na nowotworowym rozroście komórek limfoidalnych. Klin. objawu się powiększeniem wątroby, śledziony; węzłów chłonnych, krwotoczną —> skaza i —> osteoporozą. Badania laboratoryjne wykazują: wzrost stężenia biali we krwi spowodowany obecnością makroglobulin, zwiększoną lepkość krwi niedokrwistość, w późniejszych okresach —> małopłytkowość, wzrost odsetka komórek limfocytopodobnych i limfocytów we krwi obwodowej i szpik przyspieszone OB. Choroba o wiele letnim przebiegu, nieco podobnym do —> szpiczaka mnogiego. Leczeni środkami cytostatycznymi oraz kortykosterydarni.
WALERIANA ? kozłek lekarski. 
WALINA, aminokwas egzogenny wchodzący w skład —> białek.
WALWULOTOM, narzędzie chir. do rozcięcia sklejonych w następstwie procesu chorobowego spoideł zastawek serca; małe metalowe ostrze z różnymi rodzajami uchwytów, pozwalającymi na precyzyjne wprowadzenie go do serca i nacięcie spoidła; obecnie rzadko stosowany.
WALWULOTOMIA, komisurotomia zabieg w chirurgii serca, polegający na rozcięciu lub rozerwaniu sklejonych w następstwie procesu chorobowego spoideł zastawek serca lub dużych naczyń (aorty, tętnicy płucnej). Celem w. jest poszerzenie drogi przepływu krwi, ograniczonego przez zwężoną zastawkę.
WAŁECZKI MOCZOWE, nerkowe cylindryczne twory będące odlewami światła kanalików nerkowych. Spotyka się je jako patol. składniki moczu. Wyróżnia się wałeczki szkliste (ścięte białko), ziarniste (zbite, złuszczone i zwyrodniałe komórki kanalików nerkowych), leukocytarne i erytrocytarne. W.m. występują gł. w zwyrodnieniu oraz w zapaleniach nerek.
WAM ? Wojskowa Akademia Medyczna.
WAPIENNE, wieś w województwie krośnieńskim, położona w dolinie potoku Wapienki. Początki działalności uzdrowiskowej W. sięgają XVIII w. Po wojnie działalność leczn. wznowiono w 1959. Klimat podgórski strefy Beskidu Wsch. Wody leczn. słabo zmi-neralizowane, siarczkowe, czerpane są ze źródeł „Kamilla", „Marta" i „Zuzanna". Borowina jest czerpana ze złóż lokalnego torfowiska. Zakład przyrodo-leczn. prowadzi: kąpiele mineralne oraz kąpiele i zawijania borowinowe. W uzdrowisku, znajdującym się w stadium rozbudowy, czynny jest tylko jeden obiekt wczasowy. Kierunki leczenia: choroby narządów ruchu i reumatyczne.
WAPNIENIE, zwapnienie, śród-tkankowe wytrącanie się soli wapnia.
W. ulegają przede wszystkim tkanki martwe: obumarłe ogniska gruźlicze (serowate), zawały, zakrzepy wewnątrznaczyniowe. Wapnieją również tkanki zwyrodniałe, np. ogniska zwyrodnienia szklistego w błonie wewnętrznej tętnic w przebiegu miażdżycy. Przykładem w. tkanek zmienionych zapalnie jest w. worka osierdziowego jako zejście włóknikowego zapalenia osierdzia. Powstaje wówczas tzw. „serce opancerzone".
WAPNO CHLOROWANE, środek odkażający i antyseptyczny. Pod względem chem. produkt niejednolity;
gł. jego składnikiem jest podchloryn wapniowy — biały proszek o zapachu chloru, słabo rozpuszczalny w wodzie, który w obecności wilgoci i dwutlenku węgla łatwo rozkłada się, uwalniając czynny —>-chlor. W roztworach 0,5-1 % bywa używany do odkażania ran i błon śluzowych. W postaci suchej lub zawiesiny w wodzie może być stosowany do odkażania terenu skażonego trwałymi środkami trującymi.
WAPŃ, Ca, pierwiastek chemiczny, makroelement (—> pierwiastki ciała człowieka). Przeważająca jego ilość znajduje się w kościach, jako fosforan wapniowy (—» fosfor). Kation wapniowy (Ca2+') jest aktywatorem wielu enzymów (m.in. odgrywa rolę w procesie krzepnięcia krwi). Źródłem w. dla organizmu jest przede wszystkim nabiał. Do przyswajania w. potrzebna jest -witamina D. Metabolizm w. to przede wszystkim metabolizm tkanki kostnej, ściśle związany z przemianą fosforu i regulowany hormonalnie (—» parathormon, —> kalcytonina).
WARBURG Otto Heinrich, ur. 8 X 1883, zm. l VIII 1970, niem. biochemik; prof. chemii fizjol. uniw. w Berlinie (od 1915), dyr. Kaiser-Wilhelm Inst. w Dąbiem (od 1930). Zastosował metody fiz.-chem. w badaniach procesów życiowych, zwłaszcza asymilacji tlenku węgla przez rośliny oraz w badaniach metabolizmu nowotworów. Udowodnił, że w skład żywej komórki wchodzą enzymy oddechowe, które zawierają w grupie czynnej żelazo. Za odkrycie budowy i działania enzymów oddechowych otrzymał nagrodę Nobla w 1931.
WARGI, dwa fałdy skórne ograniczające szparę ustną, pokryte —>- czerwienią wargową; w. górna nosi nazwę szczękowej, w. dolna żuchwowej. W. silnie umięśnione przez mięsień okrężny ust są b. ruchome, co ma duże znaczenie dla artykułowania mowy, a niemowlętom umożliwia ssanie. W warstwie pośluzówkowej pow. wewn. mieszczą się liczne, drobne gruczoły ślinowe. W. górna ma rowek środkowy — rynienkę podnosową. Swoistość chirurgii w. polega na walorach kosmetycznych w odtworzeniu prawidłowego rysunku, na który składa się kształt części skórnej, mięśniowej i śluzówkowej (czerwieni w.). Operacji plastycznej wymagają blizny ściągające lub przerostowe, nierówna linia czerwieni, wywinięcie, uniesienie lub opuszczenie w., wady wrodzone (rozszczep wargi), ubytki pourazowe, pooperacyjne, rak w., oparzenia.
WARGI SROMOWE -> srom. 
WARTOŚĆ ODŻYWCZA PRODUKTÓW SPOŻYWCZYCH, wartość zależna gł. od zawartości w nich —> składników odżywczych, z których znanych jest obecnie około 60. Na w.o.p.s., wpływa strawność i przyswajalność produktów. Zob. tabela na s. 976.    
WARUNKOWANIE, nabywanie warunkowych —>- reakcji poprzez podawanie bodźca warunkowego w połączeniu z bodźcem bezwarunkowym (—» bodziec). Rozróżnia się w. klasyczne, w którym bodziec warunkowy, początkowo obojętny, dzięki wielokrotnemu łączeniu go z bodźcem bezwarunkowym zaczyna wywoływać reakcję, którą pierwotnie wywoływał bodziec bezwarunkowy; w. instrumentalne, kiedy wykonanie określona reakcji ruchowej jest —> wzmacniani przez podanie bodźca wzmacniającej) o funkcji —> nagrody; w. drugie g rzędu (wtórne), w którym to, co był poprzednio bodźcem warunkowy służy obecnie jako bodziec bezwarunkowy, wzmacniający. W. leży u podstaw procesu —> uczenia się.
WARZYWA I OWOCE, produkty spożywcze, których cechą charaktery styczną jest m.in. stosunkowo niskokaloryczność, wynikająca z bardzo niskiej zawartości tłuszczów, a wysokiej zawartości wody. W. i o. są bogaty źródłem składników  mineralnych i błonnika. Co do zawartości witam w. i o. należy podzielić na trzy grup:
bogate w witaminę C (owoce jagodoy oraz cytrusowe, pomidory, warzywa kapustne); bogate w karoten, t j. prowitaminę A (wszystkie w. i barwy pomarańczowej i zielonej, jaj marchew, szpinak, morele, melon itd.); inne nie stanowiące najlepsza źródeł tych dwu witamin, jednak posiadające wszelkie wartości warz i owoców.
WASSERMANN August, ur. 21 II
1866, zm. 16 III 1925, niem. lekarz mikrobiolog; prof. Inst. Chorób Zakaźnych w Berlinie (1898), dyr. Inst. Terapii Doświad. (1913). Prowadził
badania nad właściwościami odpornościowymi surowicy krwi chorych na choroby zakaźne. W 1906 odkrył odczyn służący do rozpoznawania kiły, nazwany jego nazwiskiem. Odkrycie —> odczynu Wassermanna utorowało drogę rozwojowi serologii, zwłaszcza w badaniach nad kiłą.
WATOTRZYMACZ, narzędzie z drutu różnej grubości, na jednym końcu zaopatrzone w nacięcia, ząbki lub gwint dla ułatwienia nawinięcia waty. Służy do zwilżania płynami leczn. miejsc trudno dostępnych, jak przewód słuchowy, gardło, nos lub krtań. W zależności od przeznaczenia w. wykonywane są w rozmaitej wielkości i kształcie.
WAZOGRAFIA ? angiografia. 
WAZOPRESYNA,   antydiuretyczny hormon, ADH, neurohormon produkowany w komórkach nerw. : jąder nadwzrokowych i przykomorowych —> podwzgórza, a uwalniany na zakończeniach aksonów tych komórek w tylnym płacie przysadki do krwi. Synteza i uwalnianie wazopresyny dostosowane są do aktualnej osmolalności i objętości płynów ustrojowych. Gł. miejscem działania w. są kanaliki kręte dalsze i cewka zbiorcza nefronu w nerkach. Przy bardzo niskich stężeniach w. zachodzi wydalanie dużych ilości hipotonicznego moczu (—» diureza). W stężeniach normalnych w. powoduje wzrost wchłaniania zwrotnego wody w nefronie (—> zagęszczanie moczu). W wyższych stężeniach w. wywiera działanie naczyniozwężające oraz zwiększa wrażliwość mechanizmu pragnienia na substancje osmotycznie czynne. W wysokich stężeniach w. wywiera silne i długotrwale działanie naczyniozwężające (również na naczynia wieńcowe serca) oraz hamuje pragnienie.
WĄGIER, wągr, postać larwalna niektórych ? tasiemców, mająca jeden skoleks. Zob. też wągrzyca.
WĄGLIK, ciężka odzwierzęca choroba zakaźna wywołana przez laseczkę w. Człowiek zaraża się przez kontakt z chorymi zwierzętami (gł. bydłem i owcami) lub z surowcami od nich pochodzącymi (skóra, wełna, sierść). Zarazek wnika zwykle przez uszkodzoną skórę, rzadziej przez drogi oddechowe (z kurzem) lub przewód pokarmowy. U człowieka spotyka się najczęściej skórną postać w.: po okresie wylęgania od kilku godzin do 10 dni, w miejscu wtargnięcia zarazków wytwarza się charakterystyczna „czarna krosta", twarda i niebolesna; towarzyszą jej niekiedy objawy ogólne (bóle głowy, gorączka, dreszcze), a także zapalenie naczyń limfatycznych i węzłów w sąsiedztwie zakażonej ranki. Odmianą postaci skórnej jest obrzęk złośliwy, gl. na twarzy, z ciężkim stanem ogólnym chorego, niekiedy przechodzącym w posocznicę i toksemię. Postać płucna w. przebiega w formie gwałtownego zapalenia płuc i w ciągu 3-4 dni kończy się zwykle śmiercią. Postać jelitową spotyka się rzadko, po spożyciu mięsa lub mleka chorego zwierzęcia. Chory zazwyczaj ginie w ciągu kilku dni wskutek zaburzeń ze strony przewodu pokarmowego (wymioty, wzdęcia, krwawe biegunki) i ogólnej posocznicy. Leczenie antybiotykami. Rokowanie:
na ogół dobre w postaci skórnej, złe — w płucnej, wątpliwe — w jelitowej. Zapobieganie: zwalczanie w. u zwierząt (szczepienia), kontrola weterynaryjna mięsa, badanie bakteriolog, podejrzanych surowców zwierzęcych. Celowe jest szczepienie ochronne personelu weterynaryjnego, pracowników rzeźni, zootechników, hodowców bydła.
WĄGR ? wągier.
WĄGRY ? zaskórniki.
WĄGRZYCĄ, cysticerkoza, choroba wywoływana u człowieka przez wągry tasiemca uzbrojonego (Taenia solium). W. jest spotykana na całej kuli ziemskiej, najczęściej w Afryce, Ameryce Pd., Azji i rzadziej w Europie. Zarażenie następuje w wyniku połknięcia z pożywieniem —> jaj inwazyjnych lub przez samozakażenie. W żołądku pod wpływem soku żołądkowego uwalniają się z jaj —> onkosfery, które przenikają do naczyń krwionośnych i chłonnych jelita, gdzie przekształcają się w wągry, osiedlające się w tkance łącznej mięśni poprzecznie prążkowanych, a gł. języka, szyi, twarzy, lędźwi i in. Mogą umiejscawiać się także w gałce ocznej, mózgu, płucach oraz narządach jamy brzusznej. Objawy chorobowe zależą od liczby i lokalizacji wągrów. W. mięśni i tkanki podskórnej przebiega zwykle niezauważona. W. mózgu odznacza się w większości przypadków przewlekłym przebiegiem i różnorodnymi objawami ze strony ośrodkowego układu nerwowego. Rozpoznanie w. jest b. trudne; opiera się ono na badaniu podmiotowym i przedmiotowym oraz na pomocniczym (biopsja, badanie radiologiczne, immunobiologiczne).   Leczenie — chirurgiczne. W zapobieganiu duże znaczenie ma higiena osobista (mycie rąk przed posiłkami, dokładne mycie jarzyn i owoców przed ich spożyciem) oraz leczenie inwazji tasiemcowej.
WĄTROBA,   wieloczynnościowy narząd gruczołowy o ciężarze ok. 1,5 kg, leżący gł. w prawym nadbrzuszu. Składa się z 2 płatów: prawego (większego) i lewego, ma wypukłą pow. przeponową (górną, przednią i tylną) i wklęsłą pow. trzewną (dolną), która spoczywa na sąsiednich narządach jamy brzusznej, tworzących na tej pow. odpowiedniego kształtu odciski. Na pow. trzewnej, na granicy obu płatów, widoczna jest wnęka stanowiąca wrota wątroby. Przez nie wchodzą 2 naczynia krwionośne:
tętnica wątrobowa, zaopatrująca y/, w krew utlenowaną, odżywczą, i żyła wrotna, doprowadzająca do wątroby krew żylną z nieparzystych narządów jamy brzusznej, zawierająca produkty trawienia jelitowego białek i węglowodanów oraz produkty rozpadu krwinek czerwonych ze śledziony. Opuszczają natomiast wnękę przewody żółciowe. Te trzy elementy stanowią tzw. triadę wątrobową i występują razem w najdrobniejszym składniku strukturalnym w. — zraziku. W. pokryta jest otrzewną, której podwójne fałdy stabilizują narząd jako więzadła wątrobowe. Pod otrzewną znajduje się torebka z tkanki łącznej włóknistej, z której wnikają do wnętrza w. przegrody i dzielą miąższ na zraziki. Zrąb zrazików stanowi tkanka łączna i gęsta siateczka naczyń włosowatych otaczających komórki wątrobowe. Między komórkami biorą początek kanaliki żółciowe — początkowy odcinek —> dróg żółciowych. W. wytwarza: —» glikogen, mocznik, kwas moczowy i inne związki wydzielane bezpośrednio do krwi. Odbywa się w niej również przemiana tłuszczów. Gł. produktem wątroby jest ? żółć, wyprowadzana przewodami wątrobowymi przez wrota wątroby i magazynowana w —> pęcherzyku żółciowym.
Czynność. W. spełnia funkcje metaboliczne, wydzielnicze i wydalnicze oraz krążeniowe. Odgrywa istotną rolę w metabolizmie węglowodanów, tłuszczów i białek. Udział w. w przemianie węglowodanów polega na syntetyzowaniu i magazynowaniu glikogenu, przemianie galaktozy i fruktozy w glukozę oraz syntetyzowaniu glukozy z innych substancji. Magazynowanie węglowodanów w postaci glikogenu, uwalnianie glukozy oraz jej synteza regulowane są przez czynniki hormonalne. Procesy te odgrywają ważną rolę w —> regulacji poziomu glukozy we krwi. W w. wytwarzane są ponadto liczne produkty pośrednie przemiany węglowodanów. Udział w. w przemianie białkowej polega na dezaminacji i wzajemnych przemianach aminokwasów, tworzeniu mocznika z amoniaku oraz syntezie białek osocza krwi. W w. zachodzi przemiana białek i węglowodanów w tłuszcze, synteza cholesterolu i fosfolipidów, synteza lipoprotein, utlenianie wolnych kwasów tłuszczowych oraz tworzenie ? ciał ketonowych.
W. spełnia funkcję gruczołu trawiennego, wydzielając żółć niezbędną do trawienia tłuszczów. Wraz z żółcią wydalane są do jelita liczne substancje chem., np. barwniki żółciowe. 
W. wychwytuje i rozkłada lub unieczynnia substancje szkodliwe, wydalane następnie z żółcią lub przekazywane w postaci zobojętnionej do krwi i wydalane przez nerki.
W. magazynuje witaminy A, D, B12 i znaczne ilości żelaza, wytwarza czynniki krzepnięcia krwi. Uczestniczy w regulacji stężenia hormonów, rozkładając wiele z nich, np. aldosteron, kortykosteron. Bierze udział w regulacji ilości krwi krążącej, spełniając funkcję zbiornika krwi, ponadto jako narząd o najwyższej temp. odgrywa rolę w termoregulacji.
Choroby. Najczęstszymi chorobami w. są —> wirusowe zapalenie wątroby i —> marskość; do rzadszych należą:
ropnie, rak, zakażenia pasożytnicze, skrobiawica oraz zakrzep żył wątrobowych. Ponadto uszkodzenia i zaburzenia czynności w. towarzyszą wielu chorobom ogólnoustrojowym (ostre i przewlekłe infekcje, zatrucia, kolagenozy, białaczki, zaburzenia przemiany materii, niewydolność krążenia, niedokrwistość). W przebiegu różnych chorób w. niejednokrotnie pojawiają się identyczne zespoły objawów klin.:
? nadciśnienie w żyle wrotnej, —» niewydolność w. i —> żółtaczka. Ropnie mogą powstać wskutek zakażenia przez bakterie ropotwórcze, pełzaki i promieniowce. Obraz klin. charakteryzuje się ciężkim stanem ogólnym, wysoką gorączką, dreszczami, bólami w prawym podżebrzu, powiększoną wątrobą. W leczeniu stosuje się antybiotyki oraz zabieg operacyjny. Nowotwory w. są dosyć częste, zwłaszcza przerzutowe. Niemal każdy nowotwór złośliwy może dawać przerzuty do w., a zwłaszcza nowotwory narządów jamy brzusznej. Pierwotny rak w. występuje rzadko. Może wywodzić się z komórek miąższu w. i dróg żółciowych. Zdarza ;
się zwykle u mężczyzn w starszym 1 wieku, zwłaszcza u chorych z marskością w. Wśród chorób pasożytniczych w. należy wymienić przede wszystkim —> bąblowicę, która prowadzi do rozwoju torbieli, oraz —» motyliczą chorobę.
WĄTROBIAK, rzadki, pierwotny —>-rak wątroby, występujący na tle —>. marskości wątroby, w postaci jednego lub kilku guzów. W. Zarodkowy, rzadki nowotwór złośliwy z tkanki' zarodkowej, różnicujący się w kierunku tkanki wątrobowej. Występuje u dzieci w postaci szybko rosnącego guza.   
WCHŁANIANIE, resorpcja, pobieranie przez komórki z otaczającego;
je środowiska różnych substancji chem., np. w. tlenu przez komórki nabłonka pęcherzyków płucnych (—> wy miana gazów w płucach), —> wchłania nie zwrotne wody i innych substancji przez nabłonek kanalików nerkowych w. substancji odżywczych w przewodzie pokarmowym itp. Substancje rozpuszczalne w tłuszczach na ogół łatwo przechodzą przez lipidowe błony komórkowe. Substancje rozpuszczalni w wodzie przechodzą przez błony komórkowe na zasadzie: l) transportu biernego, czyli dyfuzji przebiegającej zgodnie z różnicą ciśnień, stężeń lub gradientem potencjału elektr.; 2) transportu czynnego, który wymaga działania specjalnych enzymów, spełniających rolę przenośników, i połączony jest z nakładem energii. Cząsteczki do 0,1 urn mogą być wchłaniane przez ? inocytozę. Wszystkie te mechanizmy występują podczas w. substancji odżywczych w przewodzie pokarmowym. Biernie wchłaniana jest w jelicie woda, jony chloru, niektóre cukry proste (fruktoza, ksyloza, w niewielkim stopniu glukoza) i niektóre aminokwasy (d-izomery). Czynnie transportowane są jony sodu, glukoza, galaktoza, i większość aminokwasów. Monoglicerydy i kwasy tłuszczowe, będące produktami trawienia tłuszczów, wchłaniane są drogą dyfuzji. B. złożony jest mechanizm w. w jelicie wapnia i żelaza; czynny transport wapnia wymaga działania —> parathormonu i witaminy D, w. żelaza związane jest z procesami oksydoredukcyjnymi.  Żelazo dwu-wartościowe utleniane jest do trójwartościowego i transportowane przez błonę komórkową nabłonka jelitowego w połączeniu ze specjalnym białkiem przenośnikowym — apoferrytyną. Wysoko   spolimeryzowane   substancje chem., np. białka, które wchłaniają się w przewodzie pokarmowym w minimalnych ilościach, transportowane są drogą pinocytozy.
WCHŁANIANIE ZWROTNE, resorpcja zwrotna, przenikanie składników płynu kanalikowego przez ściankę kanalika nerkowego do przestrzeni okołokanalikowej, a następnie do krwi. W ciągu doby kanaliki resorbują niemal cały ?. przesącz kłębkowy, tj. ok. 1801, podczas gdy objętość wydalanego w ciągu doby moczu ostatecznego wynosi średnio 1,5-2 l. W.z. czynne wymaga nakładu energii pochodzącej z metabolizmu komórek kanalikowych; tak wchłaniane są m.in.: glukoza, aminokwasy, fosforany, kwasy organiczne, z pierwiastków sód, potas, częściowo chlor. W.z. bierne nie wymaga bezpośrednio nakładu energii, ma charakter dyfuzji zależnej od różnicy—> ciśnień osmotycznych, stężeń lub ładunków elektr. między światłem kanalika a przestrzenią okolokanalikową. W ten sposób wchłaniane są m.in.: woda, mocznik, częściowo chlor. Zob. też:
wydzielanie kanalikowe, transport kanalikowy.
WCZEŚNIAK, dziecko urodzone przedwcześnie z ciąży trwającej powyżej 28 tygodni i nie dłużej niż 37 tygodni, z wagą poniżej 2500 g. W. jest niedojrzały morfologicznie i fizjologicznie, co utrudnia mu przystosowanie się do życia. Ma cienką, żywoczerwoną skórę pokrytą meszkiem, na twarzy pomarszczoną i zwisającą (twarz starcza), kości czaszki i chrząstki uszne miękkie, kończyny stosunkowo krótkie, przy długim tułowiu. Klatka piersiowa długa, żebra o przebiegu poziomym. Łatwo ulega uszkodzeniu w czasie porodu; często u w. obserwuje się zaburzenia oddychania i krążenia. Nie umie sprawnie regulować temp. ciała. Odruchy ssania i połykania ma często upośledzone, jest mało ruchliwy, płacze lub kwili słabo. —> Żółtaczka fizjologiczna trwa u niego długo (2—3 tygodnie) i jest znacznie nasilona. W. cechuje skłonność do zakażeń,? niedokrwistości, —> krzywicy. Wymaga specjalnej, indywidualnej opieki z zapewnieniem maksymalnej czystości. W pierwszych dniach, a nawet tygodniach życia, w zależności od stanu, wymagać może pobytu w ? inkubatorze. Najlepiej toleruje pokarm kobiecy; karmiony może być sondą, pipetką, smoczkiem, łyżeczką — zależnie od stanu jego dojrzałości. W. kąpie się w wodzie ok. 3-4 tygodnia życia — przedtem myje sterylną oliwą. Szczepienia BCG dokonuje się po ustąpieniu żółtaczki fizjologicznej i po przystosowaniu się w. do otoczenia. Objawy choroby u w. są zwykle słabo wyrażone, mogą przebiegać bezgorączkowo i szybko prowadzić do śmierci. Leczenie i pielęgnowanie w. wymaga specjalnego przygotowania i wiedzy. Wcześniactwo może wpłynąć ujemnie na późniejszy rozwój dziecka. W dużym stopniu zależy to od stopnia niedojrzałości w. oraz od uszkodzeń okołoporodowych.
WEGETARIANIZM, odżywianie się głównie albo wyłącznie produktami roślinnymi, surowymi lub gotowanymi. Rozróżnia się w. nabiałowojarski oraz w. czysto jarski; o ile pierwszy sposób odżywiania może być pełnowartościowy gdy chodzi o białko, o tyle drugi doprowadza niekiedy do niedokrwistości (z niedoboru witaminy B12) i  zaburzeń w układzie nerwowym.
WEGETATYWNY UKŁAD NERWOWY —» autonomiczny układ nerwowy.
WEIGL Rudolf Stefan Jan, ur.
2 IX 1883, zm. 11 VIII 1957, pol. biolog, parazytolog i zoolog; prof. biologii ogólnej uniw. we Lwowie (1920-39), prof. bakteriologii UJ w Krakowie (1945-48), czł. PAU (od 1930). W wyniku licznych badań (od 1916) nad zarazkami —> duru plamistego dokonał ich identyfikacji i otrzymał szczepionkę uodporniającą przeciwko tej chorobie z jelit wszy sztucznie zakażonych —> riketsjami. Szczepień ta przyczyniła się do zmniejszenia epidemii duru plamistego na całym świecie. Laureat nagrody państwowej stopnia (1953).

WEILA CHOROBA ? krętkovice.
WEKTOKARDIOGRAFIA, m loda badania i oceny stanu serca zbliżona do —> elektrokardiografii, Polega na łączeniu końców chwilowych wektorów —>-osi elektrycznych serca w czasie całego cyklu sercowego (od skurczu do skurczu) w trzy pętle, osobno dla załamka P, zespołu QRS i załamka T. Wykres uzyskuje się za pornocą aparatury elektronicznej, a pętle (wektokardiogramy) obserwowane są na ekranie oscyloskopu.
WELCH William Henry, ur. 8 4 1850, zm. 30 IV 1934, amer. lekan patolog; prof. anatomii patol. w Nowym Jorku (1879-84), Uniw. Johni Hopkinsa w Baltimore (1884-1916/ tamże prof. higieny i zdrowia publicznego (1916-26), historii medycyny /1926). Jeden z organizatorów dydaktyki medycyny w St. Zjedn. Odkrył pałeczkę ?  zgorzeli gazowej (1892) zw. również pałeczką W. Wywarł wielki wpływ na medycynę amer. W późniejszych latach poświęcił się historii medycyny, założył bibliotekę lek., wydawnictwo oraz inst. w Baltimore, noszące jego imię.
WELLS Sir Spencer Thomas, ur. 3 II 1818, zm. 31 I 1897, ang. chirurg, lekarz Samaritan Hospital w Londynie (od 1854). Biegły operator, w 1858 po raz pierwszy wykonał zabieg wycięcia jajnika; w 1874 wynalazł kleszczyki hemostatyczne, używane do dziś. W 1883 W. został przewodniczącym Królewskiego Kolegium Chirurgów. Autor podręcznika Diseases of the Owies, their Diagnosis and Treatment (1865; Choroby jajników, ich rozpoznawanie i leczenie) oraz Ouarian and Uwinę Tumours (1882; Guzy jajnika i macicy).
WENEROLOGIA, nauka o ? wenerycznych chorobach.
WENERYCZNE CHOROBY, choroby żak. przenoszące się z osoby chorej na zdrową gi. przez stosunek płciowy, wyjątkowo inną drogą. W ogromnej większości zakażenia bywają następstwem przygodnych stosunków i to najczęściej w stanie zamroczenia alkoholowego. W Polsce z ch.w. występuje ? kiła i ? rzeżączka; trzecia ? wrzód miękki, weneryczny, zdarza się b. rzadko. Na kontynencie amerykańskim występuje ponadto? ziarnica weneryczna pachwin, a w krajach tropikalnych —» ziarniniak pachwinowy. Wobec łatwości szerzenia się, ch.w. zagrażają wielu ludziom. Należą do chorób społecznych. Walka z nimi wymaga wspólnego działania chorych, służby zdrowia, władz i całego społeczeństwa. Podlegają obowiązkowi zgłaszania (bez ujawniania nazwiska), rejestracji, leczenia i badania kontaktów. Wkrótce po II wojnie światowej, dzięki nowoczesnej terapii (penicylinie) i zorganizowanej akcji „W", nastąpił znaczny spadek zachorowań;
później znów zaczęły się szerzyć na całym świecie, również w Polsce. Ch.w. są dziś całkowicie wyleczalne, pod warunkiem wczesnego rozpoznania i należytego leczenia.
Ostatnio daje się zauważyć w PRL nowy spadek zachorowań na ch. w., co jest niewąptiiwym rezultatem energicznie prowadzonej akcji uświadamiającej, profilaktycznej i leczniczej.
WENERYCZNY WRZÓD, szankier miękki —> wrzód miękki. 
WENOGRAFIA -» flebografia. 
WENTRYKULOGRAFIA, odma komorowa, neurochir. zabieg diagnostyczny, polegający na wprowadzeniu do komór mózgu powietrza, a następnie wykonaniu zdjęć rentg. czaszki. Dzięki w. można ujawnić na zdjęciach zniekształcenia bądź przemieszczenia układu komorowego, co często pozwala na określenie lokalizacji i rozmiarów zmian śródmózgowych (np. guza mózgu). Zob. też wentrykulopunkcja,
WENTRYKULOGRAFIA SERCOWA, radiologiczne wybiórcze badanie kontrastowe jednej z komór serca, polegające na wstrzyknięciu ?
środka cieniującego przez cewnik wprowadzony do prawej lub lewej komory i wykonaniu dokumentacji zdjęciowej za pomocą —> seriografu automatycznego lub kamery' filmowej. Cewnik wprowadza się pod kontrolą —> wzmacniacza elektronowego obrazu rentg. drogą przezskórnego nakłucia tętnicy lub żyły w pachwinie. W.s. pozwala na ocenę światła komory oraz stanu morfologicznego i czynnościowego zastawki przedsionkowo-komorowej i ujścia tętniczego. W.s. znajduje zastosowanie w rozpoznawaniu wad wrodzonych, nabytych i niektórych innych schorzeń serca.
WENTRYKULOPUNKCJA, nakłucie komór mózgu, zabieg polegający na wprowadzeniu do komór mózgu, w czasie operacji neurochir. bądź przez specjalnie wywiercone otwory w kości potylicznej, odpowiedniej igły punkcyjnej. Celem zabiegu jest upuszczenie płynu mózgowo-rdzeniowego z komór, aby odbarczyć mózg, lub wprowadzenie do komór powietrza (—> wentrykulografia).
WENTYLACJA PĘCHERZYKOWA —> wentylacja płuc.
WENTYLACJA PŁUC, odruchowe usuwanie z płuc powietrza przez wydech i napełnianie przez wdech; ilość powietrza, która w czasie oddychania wchodzi do płuc i wychodzi z nich w jednostce czasu. W.p. w spoczynku wynosi ok. 6 l/min. Oblicza się ją z iloczynu objętości oddechowej (ok. 500 ml —> pojemność płuc) oraz częstości oddechów (ok. 12/min). Dla —> wymiany gazów w płucach istotniejsze znaczenie ma wentylacja pęcherzyków płucnych, obliczana z iloczynu: różnicy objętości oddechowej i —>• przestrzeni bezużytecznej (ok. 350 ml) przez
częstość oddechów. Zob. też: hiper wentylacja, hipowentylacja.
WERLHOFFA CHOROBA krwotoczność małopłytkowa samoistna.
WERONAL ? barbital. 
WERTHEIM Ernest, ur. 21 2 1864, zm. 15 II 1920, austr. lekarz ginekolog i położnik; prof. Uniw .w Wiedniu (od 1889). Wprowadził, w  1900 metodę operacyjną doszczętnego wycięcia macicy (zabieg W.), czym przyczynił się do leczenia nowotworów macicy. Prowadził też badania bakteriol., m.in. pierwszy uzyskał hodowlę dwoinek—>-rzeżączki (1892/.
WEZALIUSZ  ? Vesalius.
WĘCH, powonienie, zmysł węchu, zdolność rozpoznawania niektórych lotnych substancji w otoczeniu (odczuwanie zapachów). Niewielkie ilości tych substancji w powietrzu pobudzają receptory węchowe (—> chemoreceptory) znajdujące się w błonie śluzowej nosa. Powstałe impulsy biegną aksonami komórek zmysłu węchu do opuszek węchowych, następnie włóknami tych komórek, tworzącymi pasmo węchowe, do ośrodków węchowych ? rąbkowego układu. Swoistym bodźcem receptora węchowego jest bodziec chem. w postaci lotnej, przy czym człowiek jest w stanie wykrywać pewne substancje (np. merkaptan i sztuczne piżmo) w rozcieńczeniu jeden na kilka miliardów części powietrza. Związki b. podobne chcm. mogą mieć zupełnie odmienny zapach , a inne niepodobne chem. i fiz mogą mieć won podobną. Wg obecnych poglądów odróżnia się 9 kategorii zapachów, choć podstawy tej klasyfikacji są czysto subiektywne. Nie jest znana podstawa różnicowania zapachów, natężenie zapachów zaś wiąże się z częstością bodźców przekazywanych do ośrodka węchowego. Utrata zmysłu węchu nazywa się anosmią. Anosmia może być wrodzona (brak opuszki węchowej, uszkodzenie płatów węchowych u albinosów) lub nabyta, np. przejściowo po zapaleniu śluzówki nosa albo po zastosowaniu leków naczyniozwężających i znieczulających miejscowo. Niekiedy spotyka się zanik wrażliwości tylko na niektóre zapachy (np. woń rezedy czy waniliny). Nadwrażliwość na bodźce węchowe spotyka się w histerii, w niektórych chorobach mózgu i in. W uszkodzeniach płata skroniowego mogą występować omamy węchowe. W niektórych guzach mózgu może występować zjawisko tzw. alloestezji węchowej, polegające na odczuwaniu zapachu w innym przewodzie niż w tym, na który zadziałał bodziec.
WĘCHOMÓZGOWIE, w ścisłym znaczeniu płat węchowy, filogenetycznie najstarsza część —> kresomózgowia, znacznie lepiej rozwinięta u zwierząt niż u człowieka. W. stanowi opuszka węchowa leżąca na pow. oczodołowej płata czołowego. Do strony brzusznej opuszki dochodzą liczne włókna nerwu węchowego, sama zaś opuszka biegnie jako wydłużone pasmo węchowe do trójkąta węchowego, który Przechodzi do pola węchowego — korowego ośrodka zmysłu powonienia. W szerszym znaczeniu pojęcie w. pokrywa się z pojęciem —> rąbkowego układu.
WĘGIEL, C, pierwiastek chem., makroelement (—>- pierwiastki ciała człowieka). Wchodzi w skład wszystkich związków organicznych i tworzy w ten sposób zrąb każdego organizmu. Wolny w. jest substancją stałą o czarnej barwie. Z tlenem tworzy gazowe połączenia: tlenek węgla (CO) i dwutlenek węgla (CO2), który jako końcowy produkt rozpadu związków węglowych jest wydalany podczas oddychania do atmosfery, a następnie ulega z powrotem włączeniu do ciał organizmów żywych (.—>- fotosynteza).
WĘGIEL LECZNICZY, węgiel drzewny o silnych właściwościach ad-sorpcyjnych. Wskutek adsorpcji ulegają unieczynnieniu bakterie, toksyny bakteryjne, większość związków chemicznych i  gazy. Stosowany w biegunkach bakteryjnych, wzdęciach, zatruciach alkaloidami, barbituranami i związkami organicznymi. W zatruciach dodawany jest najczęściej do wody przy płukaniu żołądka (50-70 tabletek na 3-5 l wody).
WĘGIERKO Jakub, ur. 26 II 1889, zm. 2 VI 1960, pol. lekarz internista;
organizator uniw. im. Marii Sklodowskiej-Curie w Lublinie i prof. chorób wewn. (1944-48), organizator i rektor Akad. Med. w Szczecinie i prof. chorób wewnętrznych (1948-50), prof. w Warszawie (1950-58). Zajmował się gł. chorobami przemiany materii, ich patogenezą, kliniką i leczeniem. Pionier stosowania dużych dawek —> insuliny obok diety pełnokalorycznej i bogato-węglowodanowej, którą wprowadził w 1926. Twórca poi. szkoły diabetologicznej. Autor podręczników Podstawy kardiologu (1951) i Cukrzyca (1954). W latach 1951-55 prezes Tow. Internistów Polskich.
WĘGLOWODANY, cukrowce, cukry, sacharydy, organiczne związki chemiczne o charakterze aldehydo- lub ketoalkoholi. Obok białek i tłuszczów podstawowy składnik organizmów żywych (zwłaszcza roślin), )eden z podstawowych składników występu)ących w pokarmach zwierząt i obok tłuszczów podstawowe źródło energii. W. dzieli się na proste (monosacharydy, m.in. glukoza, fruktoza, galaktoza) i złożone, które można rozłożyć do monosacharydów. Zależnie od liczby podjednostek monosacharydowych rozróżnia się oligosacharydy (należą tu m.in. dwucukry — sacharoza, laktoza, mannoza) i polisacharydy (wielocukry, m.in. skrobia, glikogen, celuloza i dekstran). Mono- i oligosacharydy są dobrze rozpuszczalne w  wodzie. Monosacharydy i niektóre oligosacharydy mają właściwości redukcyjne, często wykorzystywane w reakcjach identyfikacyjnych i do ilościowego oznaczania cukrów do celów klin.
Biosynteza w. ze składników nieorganicznych (dwutlenku węgla i wody/ zachodzi na wielką skalę w roślinach zielonych w procesie —> fotosyntezy.
WĘGORCZYCA, strongyloidoza , choroba inwazyjna wywoływana przez —> nicienia — węgorka  jelitowego (Strongyloides stercorahs). Występuje w krajach zwrotnikowych i podzwrotnikowych. Zarażenie człowieka następuje przez zetknięcie skóry z nitkowatymi inwazyjnymi —> larwami pasożyta. Przenikanie larw przez skórę odbywa się podobnie jak w przypadku zakażenia tęgoryjcem dwunastnicy (—» ancylostomatoza). Objawy chorobowe dotyczą przede wszystkim przewodu pokarmowego. O rozpoznaniu decyduje stwierdzenie larw pasożyta kale. Zapobieganie jak w ancylostomatozie. Leczenie pod kierunkiem lekarza.
WĘZEŁ   PRZEDSIONKOWO-KOMOROWY ?  bodźco-przewodzący układ serca.             ,
WĘZŁY LIMFATYCZNE, ograniczone skupiska tkanki limfatycznej wielkości i kształtu ziarna fasoli, otoczone torebką łącznotkankową, która wnika do węzła i tworzy w nim beleczki (zrąb łącznotkankowy) łączące się we wnęce w.l. Przestrzenie między beleczkami wypełnione są zrębem siateczkowym, w którego oczkach znajdują się limfocyty. Węzły limfatyczne umiejscowione są na przebiegu ? czyń limfatycznych w całym organizmie pojedynczo lub grupami. Są one miejscem powstawania ? limfocytów, które zabiera limfa, oraz spełniała rolę filtrów dla limfy, wychwytując bakterie i toksyny (? fagocytoza). W.l. stanowią barierę ochronną ustroju;
chronią przed wnikaniem do krwi drogami układu chłonnego bakterii chorobotw. i ich toksyn. W.l. zawierają liczne komórki — fagocyty, które niszczą drobnoustroje. Sprawność filtracyjna węzłów jest bardzo duża, jednakże tylko w niewielkim stopniu dotyczy wirusów. Zakażony węzeł może stać się źródłem zakażenia dla krwiobiegu. W przypadkach nowotworów złośliwych układ limfatyczny jest najczęstszą drogą powstawania przerzutów. W.l. mogą być także punktem wyjścia guzów złośliwych, jak np. ziarnica złośliwa. Zapalenie w.l., wyrażające się ich powiększeniem i bolesnością, jest wywołane na ogół wtórnie przez ognisko zapalne z sąsiedztwa.
WĘZEŁ ZATOKOWY, zatokowo-przedsionkowy —> bodźco-przewodzący układ serca.
WĘŻE JADOWITE, rodzina gadów z podgromady łuskonośnych (rząd węże); zwierzęta o charakterystycznej budowie występujące na całym świecie, zwłaszcza w krajach tropikalnych. O ile wielkie dusiciele (boa i pytony spotykane wyłącznie w tropikach) mogą zabić człowieka przez uduszenie (zmiażdżenie), to w.j. (np. kobra, grzechotnik, ? żmije) są niebezpieczne przez działanie swoich jadów. Te ostatnie można podzielić na 2 gł. grupy: neurotoksyny — jady działające na ośrodek oddechowy i in. ośrodki w mózgu lub rdzeniu kręgowym oraz hematoksyny—jady działające na tkanki w miejscu ich wprowadzenia oraz na krew w układzie krążenia. Hematoksyny obejmują—» hemolizyny,—> cytolizyny i kilka in. substancji litycznych oraz przeciwkrzepliwych lub wywołujących krzepnięcie krwi. Poszczególne gatunki wężów wytwarzają jady gł. jednego lub drugiego rodzaju, ale istnieją też gatunki wytwarzające jad, który jest mieszaniną obu rodzajów. Bardzo jadowite są niektóre gatunki węży morskich. Są one szczególnie niebezpieczne, gdyż ich ukąszenia b. często dotyczą twarzy człowieka. Po ukąszeniu w tym miejscu jad wchłania się nadzwyczaj szybko. Przy podejrzeniu o ukąszenie przez w.j. niezbędna jest natychmiastowa pomoc i opieka lekarska. Niezbędne jest wstrzyknięcie swoistej surowicy przeciwjadowe) (antytoksyny). Zapobieganie ukąszeniu przez w.j. polega przede wszystkim na noszeniu w okolicach, gdzie one występują, obuwia i brezentowych owijaczy lub sztylp, gdyż nogi poniżej kolan są najczęściej narażone na ukąszenie.
WGLĄD, w psychoterapii wniknięcie w ukryte wcześniej przyczyny konfliktów, zachowań prowadzących do konfliktów. Terminem w. można także określić każde uświadomienie sobie emocji i uczuć wpływających na zachowanie jednostki, a poprzednio nie-uświadamianych. Uzyskanie w. jest najczęściej jednym z podstawowych celów psychoterapii, stanowiących warunek pełnego wyleczenia.
WGŁOBIENIE, inwaginacja, patol. wniknięcie odcinka jelita w głąb odcinka przyległego z dwukrotnym załamaniem jego ściany. Powstałe w następstwie zaburzenia w krążeniu krwi powodują obrzęk i niedrożność z całym zespołem objawów, jak: ból brzucha, słyszalne przelewanie w jelitach, zatrzymanie odchodzenia gazów i stolca, mdłości i wymioty. Dłuższe utrzymywanie się w. powoduje martwicę wgłębionego odcinka z przedostaniem się zawartości jelita do jamy brzusznej i zapaleniem otrzewnej, stanowiącym groźne, przeważnie śmiertelne powikłanie. Leczenie w. przeważnie operacyjne.
WHO —> Światowa Organizacja Zdrowia.
WIĄD ? zanik.
WIĄD RDZENIA KRĘGOWEGO, zespół chorobowy występujący jako późne następstwo zakażenia kiłowego. Obecnie spotykany względnie rzadko, znacznie częściej u mężczyzn i u ludzi rasy białej. Rozwija się zazwyczaj w 10-25 lat po zakażeniu pierwotnym. Objawy zespołu wskazują na zakażenie kiłowe tylnych korzeni rdzenia kręgowego, z wtórnym zwyrodnieniem tylnych powrózków rdzenia.
Objawy: bóle strzelające i opasujące, —>-parestezje i —>-niedoczulica. Niekiedy występują okresowe, nieregularne, ciężkie bóle, zw. przełomami. Do typowych objawów należą też: zaburzenia zborności ruchów, zaburzenia czynności pęcherza moczowego, utrata czucia ułożenia i wibracji, zaburzenia równowagi. Do powszechnie stwierdzanych objawów zaliczyć należy obniżenie napięcia mięśni szkieletowych, objaw źreniczny Argyll-Robertsona, zanik nerwów wzrokowych i osłabienie lub zniesienie odruchów głębokich. 
Z innych objawów trzeba wymię zaburzenia czynności pęcherza i odbytnicy, uszkodzenia nerwów czaszkowych, uszkodzenia stawów i niebolesny wrzód drążący stopy.
Odczyn Wassermanna we krwi i płynie mózgowo-rdzeniowym jest dodatni w ok. połowie przypadków. Zmiany w płynie mózgowo-rdzeniowym  występują we wczesnym okresie choroby , w okresach późniejszych płyn może być prawidłowy.
Leczenie farmakol. głównie dużymi dawkami penicyliny. Przy dręczących bólach leczenie neurochirurgiczne.
WIBRACJE -> drgania mechaniczne.
WIBRACYJNA CHOROBA, choroba zawodowa pracowników narażonych stale na działanie rytmicznych drgań podłoża o dużej częstotliwości tzw. udarowych narzędzi (np. młotów pneumatycznych), całych stanów pracy (np. obudowy i fundamentów obsługiwanych maszyn) i samych maszyn (np. tokarek, wiertarek i in./ albo środków transportowych (traktory, ciągniki itp.). Wibracje powodują miejscowe zmiany chorobowe narządu ruchu, spowodowane przenoszeniem wibracji, np. z narzędzi udarowych przez uchwyty na kościec kończyn górnych, oraz objawy ogólne, polegające na skurczowej reakcji obwodowych naczyń krwionośnych z zaburzeniami czucia i odżywiania oraz towarzyszącymi zmianami czynności układu krążenia, takimi jak zwolnienie akcji i zaburzenia rytmu serca, obniżenie ciśnienia krwi itp. Wibracje powodują również zapalenie wielonerwowe ?oolineuropatia i zaburzenia czynności układu nerw. typu nerwicy naczyniowo-ruchowej. W zapobieganiu ch.w. stosuje się tłumienie wibracji przez elastyczne obudowy, np. z gumy, skrócenie czasu zmianowej pracy narażonych i okresowe dłuższe przerwy.
WICHERKIEWICZ Bolesław Wiktor, ur. 7 VII 1847, zm. 7X11 1915, pol. lekarz okulista; prof. UJ w Krakowie (od 1895). Prowadził
szeroką działalność nauk. i pedagogiczną zyskując uznanie w całej Europie. Wychowawca licznych poi. okulistów. Na międzynarodowych zjazdach nauk. walczył o uznanie i prawo reprezentowania pol. nauki. Współzałożyciel „Nowin Lekarskich" oraz wydawca pierwszego czasopisma okulistycznego „Postęp Okulistyczny" (1899).
WIDAL Fernand Isidor, ur. 9 III 1862, zm. 1411929, franc. lekarz internista i patolog; prof. uniw. w Paryżu (od 1911), czł. Franc. Akad. Medycyny (od 1906) i Akad. Nauk (od 1919). Pierwszy wykorzystał w serodiagnostyce zjawisko aglutynacji (? odczyn Widala) w durze brzusznym (1896); ulepszył i zmodyfikował szczepienia przeciwdurowe. Zajmował się w 1907 badaniem niedokrwistości w ? żółtaczce hemolitycznej oraz chorobami nerek.
WIDLISZEK ? komary.
WIDZENIE, wieloetapowy proces umożliwiający odtworzenie oglądanego obrazu na —> siatkówce, transformację energii bodźca świetlnego w energię procesu nerw. w receptorach wzrokowych, kodowanie, przesyłanie i integrację informacji wzrokowej w strukturach podkorowych i w korze mózgowej. Pierwszy etap w. związany jest z czynnością —> układu optycznego oka, wspomaganego przez mechanizmy znajdujące się poza układem wzrokowym, lecz współpracujące z nim (skoordynowane ruchy mięśni poruszających gałkę oczną, ruchy głowy i tułowia, dzięki którym wybrane przedmioty znajdują się w polu widzenia). W warunkach prawidłowych obraz przedmiotu pada na korespondujące miejsca obu siatkówek, dzięki czemu widziany jest jeden przedmiot. W. obuoczne daje możliwość w. stereoskopowego (przestrzennego). Istotą w. stereoskopowego jest różnica w kątach padania promieni świetlnych biegnących od oglądanego przedmiotu do korespondujących miejsc obu siatkówek. Różnica między powstającymi w siatkówkach obrazami pozwala na ocenę głębi i odległości. Warunkiem w. obuocznego są z kolei skojarzone ruchy gałek ocznych i odruchy fiksacji.
Ruchy gałek ocznych podlegają kontroli podkorowego i korowego ośrodka skojarzonego spojrzenia. Odruchy fiksacji polegają na takim ustawieniu gałek ocznych, w jakim osie optyczne przecinają się w miejscu oglądanego przedmiotu. Drugi etap widzenia polega na pobudzaniu ? fotoreceptorów przez energię światła. Z fótoreceptorów pobudzenie przekazywane jest do komórek dwubiegunowych, a stamtąd do komórek zwojowych siatkówki, w których odbywa się trzeci etap widzenia, polegający na integracji informacji wzrokowej. Wśród komórek zwojowych znajdują się komórki reagujące pobudzeniem na działanie światła (włączeniowe) i komórki reagujące zahamowaniem na działanie światła, a pobudzeniem na jego wyłączenie (wyłączeniowe) oraz komórki mieszane. Każda komórka zwojowa ma swoje pole recepcyjne w siatkówce. Pole recepcyjne składa się z dwóch wzajemnie antagonistycznych części: centralnej i obwodowej. Układ ten jest istotny dla kodowania ruchu przedmiotu. Ruch plamki świetlnej w polu recepcyjnym powoduje powstanie w odpowiedniej komórce określonej kolejności procesów pobudzenia i hamowania. Z ciał kolankowatych bocznych pobudzenie przekazywane jest do —> kory wzrokowej, gdzie poza komórkami typu włączeniowego, wyłączeniowego i mieszanymi znajdują się neurony reagujące na złożone, uporządkowane wzorce (określone figury geometryczne, kontrast między światłem i ciemnością, ruch przedmiotu w określonym kierunku itp.) W korze wzrokowej odbywa się ostatni etap integracji informacji wzrokowej, dzięki któremu powstaje obraz otaczającego świata.
WIDZENIE BARWNE, —> widzenie powstające w wyniku oddziaływania energii świetlnej na niektóre receptory siatkówki. Należą do nich  modulatory, czyli receptory reagujące wybiórczo na wąskie pasma częstotliwości, tj. na światło niebieskie, zielone i czerwonożółte, oraz dominatory czyli receptory pobudzane przez cały zakres widma słonecznego mniej lub bardziej równomiernie. Poza modulatorami i dominatorami istotną rolę w widzeniu barwnym odgrywają odpowiadające im komórki dwubiegunowe i zwojowe.
WIDZENIE FOTOPIJNE, ? widzenie przy jasnym oświetleniu.
WIDZENIE JEDNOBARWNE ? monochromatyzm.             
WIDZENIE PODWÓJNE, diplopia, skutek braku prawidłowych ruchów skojarzonych obu gałek ocznych. Stan ten spowodowany jest porażeniem lub niedowładem mięśni albo ośrodków motorycznych oka W prawidłowym widzeniu obuocznym obraz oglądanego przedmiotu pada na korespondujące miejsca obu siatkówek co stanowi o widzeniu stereoskopowym. Przesunięcie obrazów poza obszar miejsc korespondujących w obu siatkówkach wywołuje spostrzeganie dwu obrazów. W zależności od przesunięcia względem siebie tych dwu obrazów można ustalić, który mięsień lub nerw uległ porażeniu.
WIDZENIE SKOTOPIJNE, ? widzenie w ciemności.
WIEK INTELIGENCJI, WI ? dziecko. 
WIEK ROZWOJOWY, WR ? dziecko.
WIEK SZKIELETOWY,  wiek ustalony na podstawie badania rentg. kości. Znana jest kolejność pojawiania się punktów kostnienia od urodzenia aż do osiągnięcia dojrzałości płciowej. Zjawisko to zostało ujęte w specjalne atlasy, za pomocą których przez porównanie można określić wiek kostny dziecka. W.sz. wyprzedza wiek kalendarzowy w przedwczesnym dojrzewaniu płciowym, nadczynności nadnerczy i tarczycy. Opóźniony jest w niedoczynności tarczycy, karłowatości, znacznym niedożywieniu, braku wapnia i witamin. Istnieją różnice czasowe pojawiania się punktów kostnienia, związane z płcią, środowiskiem społecznym. Znane i stosowane są 2 metody oceny w.sz.: chronologiczna, opierająca się na czasie pojawienia po raz pierwszy punktu kostnego, i oksfordzka, liczbowa, oparta na liczbie punktów kostnych. 
WIEK ZĘBOWY ? dziecko.
WIEK ŻYCIA, W Ż ? dziecko. 
WIELICZKA, m. w woj. krakowsskim, 14 km od Krakowa, znajdujące się w obrębie Pogórza Wielickiego w podkarpackiej kotlinie, na wys. 230-350 m n.p.m. W 1964 założono w Wieliczce pierwsze w kraju i świecie sanatorium  alergologiczne „Kinga", korzystające dla celów leczn. z mikroklimatu podziemnych komór kopalni soli. W 1971 sanatorium przekształcono w szpital uzdrowiskowy, a Wieliczkę objęto przepisami o uzdrowiskach i lecznictwie uzdrowiskowym. Obecnie Wieliczka została przejęta przez P.P. Zespół Uzdrowisk Krakowskich. W. położona jest w strefie klimatu podgórskich nizin i kotlin. Lecznictwo prowadzone jest m.in. w wyeksploatowanych wyrobiskach kopalni soli, przy wykorzystaniu specyficznego aerozolu zawartego w powietrzu kopalni. Zakład przyrodoleczn. wydaje kąpiele solankowe. Czynny jest szpital uzdrowiskowy. Kierunek leczenia : choroby układu oddechowego, narządów ruchu-i choroby reumatyczne.
WIELKA PIENIAWA, woda leczn. szczawa wodorowęglanowo-wapniowa o działaniu hipotonicznym, występująca w Polanicy. Wskazana w chorobach: układu pokarmowego, układu wydzielania wewn., czynnościowych układu nerw., układu krwiotwórczego, w stanach wyczerpania.

WIELKI CYKL KREBSA ? cykl Krebsa.
WIELKOGŁOWIE ? makrocefalia.
WIELOCUKRY ? polisacharydy. 
WIELOMOCZ, zwiększenie dziennej ilości wydalanego moczu powyżej normy fizjol., która wynosi ok. 1,5 l na dobę. W fizjol. warunkach w. występuje po wypiciu większej ilości płynów. Moczopędnie wpływa też dieta owocowo-jarzynowa. Odgrywa tu rolę nie tylko duża ilość wody zawarta w tych potrawach, ale również sole potasowe. Przyczyną w. mogą być też zaburzenia naczynioruchowe — jest to tzw. w. odruchowy. Polega on na skurczu letniczek oplatających kanaliki kręte nerek, wskutek czego zostaje zahamowane wchłanianie zwrotne wody, co prowadzi do zwiększonego wydalania moczu. W pewnych wypadkach, gdy w ustroju gromadzą się produkty przemiany materii, które nie mogły być wydalone przy normalnej —>• diurezie, dochodzi do tzw. w. wyrównawczego. Tego rodzaju w. występuje w —» cukrzycy (nadmiar cukru), poza tym w ? marskości nerek (nadmiar azotowych produktów przemiany materii). W. można również wywołać środkami moczopędnymi, które rozszerzają naczynia nerkowe, zwiększając —> przesączanie klębkowe lub hamując ? wchłanianie zwrotne w kanalikach krętych.
WIELOMÓWNOŚĆ ? słowotok.
WIELOPALCOWOŚĆ ? polidaktylia.
WIELOPOSTACIOWOŚĆ ? -polimorfizm.
WIELORÓDKA, kobieta, która rodziła przynajmiej jeden raz, w odróżnieniu od pierwiastki czyli nieródki;
cechy pozwalające rozpoznać w. to m.in. blizny po —> rozstępach skóry w ciąży, strzępki błony dziewiczej, ślady pęknięć lub nacięć krocza, walcowata część pochwowa szyjki, szeroka pochwa itp.
WIENIEC-ZDRÓJ, wieś w województwie włocławskim, położona ok. 4 km na zachód od Włocławka, na wysokości ok. 64 m n.p.m., na terenie nizinnym, piaszczystym, miejscami lekko falistym, pokrytym rozległym zespołem lasów iglastych (sosna) o bogatym poszyciu z przewagą jałowca. Źródła wody mineralnej, odkryte w 1898-1905, są wykorzystywane dla celów leczn. od 1909. Klimat uzdrówiska o cechach klimatu leśnego, charakteryzuje się niewielkimi wahaniami temp. i dużą zacisznością. Powietrze czyste nasycone jest eterycznymi substancjami wydzielanymi przez drzewa iglaste Wody leczn. typu siarczanowo-chlorkowo-wapniowo-sodowego, siarczkowego. Borowina czerpana jest z lokalnego złoża torfu o dobrej jakości W uzdrowisku czynny jest odkryty basen kąpielowy dla celów rehabilitacji oraz zakład przyrodoleczn. prowadzący: kąpiele mineralne i kwasowęglowe kąpiele i zawijania borowinowe, hydroterapię, masaże, elektro-, światło- i ciepłolecznictwo. Uzdrowisko posiada szpital uzdrowiskowy, sanatoria oraz obiekty profilaktyczno-wypoczynkowej Uzdrowisko nastawione jest gł. na lecznictwo dziecięce w zakresie chorób reumatycznych i układu krążenia Lecznictwo dorosłych obejmuje choroby narządów ruchu i reumatyczne oraz choroby układu krążenia, układu wydzielania wewn. i przemiany materii.
WIEŃCOWA CHOROBA, organiczne, przewlekłe schorzenie tętnic wieńcowych (—> naczynia wieńcowe/ spowodowane najczęściej —> miażdżycą, prowadzące do objawów klin. i następstw ostrego i przewlekłego niedokrwienia mięśnia serca w postaci dusznicy bolesnej, ostrej i przewlekłej niewydolności wieńcowej oraz—»zawału serca. W ponad 90% przypadków ch.w. jest następstwem miażdżycy tętnic. Czynniki zwiększające ryzyko wystąpienia ch.w. to: zaburzenia gospodarki tłuszczowej (—> hiperlipoproteinemia), zaburzenia gospodarki węglowodanowej (?cukrzyca),? dna, ? podciśnienie tętnicze, zwiększona krzepliwość krwi, otyłość, palenie tytoniu, siedzący tryb życia, nadmiernie tłuste i obfite odżywianie, czynniki naporowe lodowiska (stresy życia codziennego), czynniki genet. (ch.w. u rodziców lub rodzeństwa), zaburzenia w funkcjonowaniu mechanizmów samoobrony (zaburzenia w sferze emocjonalnej i osobowości, podatność na frustrację itp.). Skojarzenie wielu czynników zwielokrotnia ryzyko zapadalności na ch.w. Miażdżyca tętnic wieńcowych prowadzi do zaniknięcia ich światła, ponadto usposabia do powstania w nich zakrzepicy, krwotoku śródściennego, pęknięcia blaszki miażdżycowej itp. Rzadszymi przyczynami prowadzącymi do zwężenia lub zamknięcia tętnic wieńcowych jest kiłowe zapalenie i tętniak rozwarstwiający tętnicy głównej, choroba Buergera, guzkowate zapalenie tętnic, zatory i zapalenia tętnic wieńcowych, anomalie wrodzone. Swoistą i wyróżniającą cechą chorób z niedokrwienia serca jest ból, powstający na tle niedoboru tlenu w stosunku do potrzeb mięśnia sercowego. Obraz klin. zależy od tego, czy niedobór ten jest stały, pełny i czy towarzyszy mu martwica mięśnia serca (zawał serca), czy też tylko przemijający, względny, bez objawów świadczących o zniszczeniu mięśnia (dusznica bolesna). Momentem wywołującym napad u osoby z ch.w. bywają wzruszenia, przejedzenie, zimno, niedocukrzenie krwi oraz najczęściej wysiłek fiz. Niedokrwistość, nadczynność tarczycy oraz nadciśnienie tętnicze zwiększają nasilenie bólów wieńcowych. Niekiedy napady bólowe zdarzają się podczas leżenia, a zwłaszcza w czasie snu.
WIERTŁO, narzędzie z twardego materiału, zakończone ostro ściętym ostrzem skrawającym, służące do wiercenia otworów; wykonuje ruch obrotowy i posuwowy wzdłuż osi obrotu. Używane w stomatologii oraz do wiercenia otworów w czaszce (—» trepan) i w innych kościach.
WIERZCHNIACTWO, wada rozwojowa prącia polegająca na tym, że cewka moczowa otwiera się na grzbiecie prącia, powyżej żołędzi, często w okolicy połączenia prącia ze ścianą brzucha. Ubytek grzbietowy sięga nieraz w górę, obejmując zwieracze pęcherza, co prowadzi do nietrzymania moczu. Leczenie polega na zwalczaniu nietrzymania moczu i przywracaniu zdolności do stosunków płciowych. Plastyka prącia wymaga uzupełnienia cewki, w celu przesunięcia jej ujścia zewn. na koniec trzonu prącia.
WIERZEJEWSKI Ireneusz, ur. 23 III 1881, zm. 8 III 1930, pol. chirurg ortopeda; dyr. Poznańskiego Zakładu Ortopedycznego im. B. S. Gąsiorowskiego (od 1913), prof. ortopedii i kier. pierwszej w Polsce kliniki ortopedycznej w Poznaniu (od 1923). Uczestnik Powstania Wielkopolskiego w stopniu generała-lekarza. Inicjator w 1928 Poi. Tow. Ortopedycznego, założyciel i redaktor czasopisma „Chirurgia Narządów Ruchu i Ortopedia Polska" (1928). Autor nowoczesnych prac z zakresu leczenia wrodzonego zwichnięcia stawu biodrowego, skrzywienia kręgosłupa i kinetyzacji krótkich kikutów poamputacyjnych.
WIEWIÓR ? rzeżączka.
WIĘZADŁA, mocne, elastyczne twory łącznotkankowe, wzmacniające lub podtrzymujące różne narządy (np. w. podeszwowe w —> stopie, w. stawowe lub trzewne, zdwojenia błon surowiczych); w. służą również do stabilizacji narządów w jamie ciała, np. więzadło szerokie macicy.
WIĘZADŁA STAWOWE, choroby; najczęstszą przyczyną uszkodzeń w.s. są urazy — skręcenia, nadwichnięcia i zwichnięcia stawów. Największe znaczenie klin. mają uszkodzenia w.s. kończyn dolnych z racji ich funkcji dźwigania ciężaru ciała. Najczęściej uszkodzeniom ulegają więzadła stawu kolanowego i stawów skokowych. Leczenie polega na unieruchomieniu kończyny w opatrunku gipsowym. W przypadku dużego stopnia upośledzenia stabilności w następstwie całkowitego przerwania w.s. konieczne jest leczenie operacyjne.
WIHE —» Wojskowy Instytut Higieny i Epidemiologii.
WILCZA JAGODA -> pokrzyk wilcza jagoda.
WILCZA PASZCZA-> rozszczep podniebienia.
WILCZY GŁÓD ? żarłoczność.
WILGA Hilary, ur. 1864, zm. 5 VIII 1942, pol. lekarz stomatolog. Założyciel Moskiewskiego Towarzystwa Odontologów i jego wieloletni prezes;prof. Szkoły Dentystycznej w Moskwie i Państwowego Inst. Dentystycznego w Warszawie (od 1922). Autor 65 prac naukowych; pozostawił duży dorobek w dziedzinie leczenia ran postrzałowych twarzy.
WILGOTNOŚĆ POWIETRZA, ilość pary wodnej w jednostce jego objętości. W.p. maksymalna: największa ilość pary wodnej, jaka może się zmieścić w powietrzu w danej temperaturze. W.p. bezwzględna: ilość pary wodnej rzeczywiście zawarta  w  powietrzu, a obliczona w g na l m3 W.p. względna określa, jaki procent w.p. maksymalnej stanowi panująca w danej chwili w.p. bezwzględna Dla człowieka najkorzystniejsza w.p. względna wynosi 40—60%; większa w warunkach wysokiej temperatury otoczenia, utrudnia oddawanie ciepła a w warunkach niskiej temp. ułatwia i tak już duże ochładzanie ustroju czym sprzyja powstawaniu chórb, przede wszystkim gośćca.
WILK, gruźlica toczniowa ? gruźlica skóry.
WILLEBRANDTA CHOROBA —> hemofilia.
WILLIS Thomas, ur. 27 I 16 zm. 11 XI 1675, ang. lekarz i anatom czł. zawiązanej ok. 1645 grupy uczonych, która stanowiła zalążek powstałego w 1662 ang. tow. nauk. Royal Society; prof. filozofii uniw. w Oxfordzie (1658-60), potem przeniósł się do Londynu, gdzie zyskał ogromną popularność jako lekarz praktyk. Autor dzieła Cerebri Anatome (1664; Anatomia mózgu), które ilustrował sławny architekt Sir Christopher Wren W. opisał w tym dziele tzw. krąg W. tj. sieć tętnic podstawy mózgu, sklasyfikował —> nerwy czaszkowe i po raz pierwszy opisał nerw XII zw. nerwem dodatkowym. W 1674 zwrócił  uwagę na słodki smak moczu w —> cukrzycy Jego imię nosi objaw lepszego słyszenia w hałasie zw. paracusis willisi.
WIŁOŚĆ ?>moria.
WIML ? Woskowy Instytut Medycyny Lotniczej. 
WINSLOW Jacob Benignus, ur. 2 IV 1669, zm. 3 IV 1760, duń. Chirurg i  anatom, osiadły we Francji; prof. anatomii w Jardin du Roi w Paryżu;
jeden z twórców anatomii opisowej; opublikował sławne w Europie dzieło Exposition anatomique de la structure du corps humam (1732), tłumaczone na kilka jeż. i wielokrotnie wznawiane.
WIRION ? wirusy.
WIRÓWKA, w lotnictwie i kosmonautyce urządzenie badawcze lub treningowe, w którym powstające przyspieszenie działa na człowieka albo inny obiekt badań. Składa się z długiego ramienia, zwykle ekscentrycznie ustawionego do osi obrotu, na końcu  którego znajduje się kabina lub fotel dla człowieka. W czasie obrotów ramienia powstaje przyspieszenie dośrodkowe, które może być ściśle dozowane. Jest urządzeniem standardowym w badaniach wpływu przyspieszeń na organizm żywy oraz w okresowej kontroli tolerancji przyspieszeń przez pilotów i kosmonautów.
WIRULENCJA ?-wadliwość.
WIRUSOLOGIA, dział  ? mikrobiologii zajmujący się —> wirusami. W. ogólna bada właściwości biol. wirusów; w. szczegółowa omawia grupy wirusów o podobnych właściwościach.
WIRUSOWE ZAPALENIE WĄTROBY, ostra choroba zak., której istotą jest uszkodzenie miąższu wątroby przez wirusy. Rozróżnia się
2 postacie w.z.w.: l) nagminne zapalenie wątroby (choroba Botkina) i 2) wszczepienne zapalenie wątroby. W nagminnym w.z.w. wrotami zakażenia jest przewód pokarmowy, a zachorowania występują gł. latem i wczesną jesienią, najczęściej wśród dzieci i młodzieży. Źródłem zakażenia jest chory człowiek, a największa zaraźliwość — we wczesnym okresie choroby i w pierwszych tygodniach okresu żółtaczkowego. Zakażenie następuje przez bezpośredni kontakt z wydalinami chorego lub pośrednio — przez spożycie zakażonych pokarmów (epidemie mleczne, wodne itp.). We wszczepiennym w.z.w. zakażenie następuje drogą pozajelitową (zakażone igły i strzykawki, narzędzia chir. i stomatologiczne, przetaczanie krwi zakażonej wirusami). W tej postaci choroby brak jest sezonowości i różnic wieku. Okres wylęgania wynosi w tej postaci 6 tygodni do 6 miesięcy, podczas gdy w nagminnym w.z.w. 2-6 tygodni. W zwykłym, niepowikłanym w.z.w. rozróżnia się 3 okresy: wstępny, żółtaczkowy i zdrowienia. Okres wstępny trwa średnio 6-10 dni (we wszczepiennym w.z.w. — 1-2 dni). Objawy: złe samopoczucie — osłabienie, senność, bóle głowy, brak apetytu, nudności (czasami wymioty), wstręt do potraw tłustych, niekiedy biegunka; w części przypadków — gorączka. Pod koniec tego okresu — pobolewania w okolicy żołądka i wątroby. Okres żółtaczkowy trwa 1-3 tygodnie. Na początku samopoczucie chorego na krótko poprawia się, ale później znowu występują objawy dyspeptyczne. W okresie zdrowienia następuje regeneracja miąższu wątroby, stan ogólny stopniowo poprawia się. Istnieją różne postacie w.z.w.: od lekkiej (ze słabo zaznaczoną żółtaczką i szybkim zdrowieniem) do ciężkiej — z rozległą martwicą wątroby i upośledzeniem jej regeneracji. Leczenie ma na celu przede wszystkim ułatwienie regeneracji zniszczonego miąższu wątroby (leżenie w łóżku, dieta bogata w węglowodany, zawierająca podstawowe białka i minimum tłuszczów, witaminy). W cięższych przypadkach glikokortykoidy.
Zapobieganie: nagminnemu w.z.w. — przestrzeganie zasad higieny osobistej i żywienia, izolacja chorych, zgłaszanie zachorowań do władz sanitarno-epidemiol., gamma-globulina dla osób kontaktujących się z chorym w okresie zaraźliwym; wszczepiennemu w.z.w. — staranna sterylizacja igieł i strzykawek (najlepsze są jednorazowego użytku), narzędzi chir. i dentystycznych; surowa kontrola dawców krwi.
WIRUSY, twory wielkości 15-300 nm, z nielicznymi wyjątkami widoczne tylko w mikroskopie elektronowym. Mają następujący integralny zespół cech: l) zawierają jeden kwas nukleinowy : RNA — rybonuklemowy lub DNA — dezoksyrybonukleinowy; 2) są reprodukowane (—> replikacja) zgodnie z wzorcem tego kwasu jedynie przez żywą komórkę (zwierzęcą, roślinną, bakteryjną); 3) nie rosną i nie dzielą się; 4) nie mają własnej przemiany materii; 5) wszystkie funkcje w. są dokonywane przez —> rybosomy komórek gospodarza (absolutne pasożytnictwo). Wirion, ostateczna faza rozwojowa w., składa się z materiału genet. (jednego typu kwasu nukleinowego) zamkniętego w płaszczu białkowym (zw. kapsydem), który zbudowany jest z podjednostek białkowych (kapsomerów). Kształt kapsydu jest charakterystyczny dla danej grupy wirusów; liczba kapsomerów jest zróżnicowana u poszczególnych grupy wirusów kubicznych. Niektóre w. mają  jeszcze dodatkową osłonkę. W budowie w. rozróżnia się dwa typy symetrii kubiczną i spiralną. Niektóre w. Wykazują  symetrię kompleksową. Współczesna klasyfikacja zaciera granicę między w. kręgowców, owadów, roślin i bakterii. Ogólnie dzieli się te twory na DNA-wirusy (należą tu m.in.-»-adenowirusy, herpeswirusy, wirusy krowianki, wirusy ospy prawdziwej) oraz RNA-wirusy (np.? arbowirusy, Coxsackie wirusy, ECHO-wirusy, myksowirusy, poliowirusy, rhmowirusy, wirusy wścieklizny, wirusy różyczki).
W. utrzymują się w przyrodzie dzięki nieustannemu krążeniu przez organizmy żywe, ujawniając przy tym cechy form żywych: mnożenie się (replikacja) oraz zmienność, która jest wyrazem adaptacji do nowych gospodarzy. W replikacji w. kręgowców wyróżnia się następujące etapy: przyleganie do powierzchni wrażliwej komórki (—> adsorpcja wirusów), przenikanie do wnętrza komórki (penetracja), rozkład na kwas nukleinowy i białko — w tym momencie w. przestają istnieć jako jednostka zakaźna (faza eklipsy). Kwas nukleinowy w. przekazuje swą informacię genet. komórce, zmuszając ją do syntezy wirusowego kwasu nukleinowego i białka. Następnie zachodzi montaż zakaźnych, kompletnych cząstek wirusowych (dojrzewanie w.). U pozostałych rodzajów w. sposoby przenikania do komórki są zupełnie inne. W. roślinne przenikają do komórki przez mechaniczne uszkodzenia ściany komórkowej wskutek wtargnięcia lub ukłucia owada, w. bakteryjne (bakteriofagi) dostają się  do wnętrza bakterii wstrzykując aktywnie swój kwas nukleinowy, w. owadzie — wskutek zjedzenia przez larwę zakażonego materiału. Mimo tak znacznych różnic w procesie przenikania w., odtwarzanie w. potomnych u wszystkich w. odbywa się w zasadzie tak jak u w. kręgowców.
Tradycyjne chem. —ośrodki antyseptyczne, z wy)ątkiem niektórych utleniaczy (np. jodu), nie inaktywują w. Na w. działają inaktywująco kwasy i zasady nieorganiczne w odpowiednim stężeniu, wysoka temp., promieniowanie nadfioletowe, promieniowanie jonizujące. Wrażliwość w. na wysychanie jest bardzo zróżnicowana. Większość w. przechowuje się długo w stanie niezmienionym w b. niskich temperaturach (-70°C).
WIRUSY GRYPY ? myksowirusy.
WIRUSY KROWIANKI, DNA-wirusy morfologicznie nie różniące się od —> wirusów ospy prawdziwej. Namnażają się w hodowlach komórkowych i są chorobotw. dla różnych gatunków zwierząt. U ludzi wywołują —> guzki dojarek. Szczepionkę przeciw ospie, zawierającą żywe w.k., otrzymuje się z pęcherzyków powstałych po wprowadzeniu w.k. do skóry zdrowych cieląt. Szczepienia dokonuje się drogą skaryfikowania skóry poprzez kroplę szczepionki.
WIRUSY ONKOGENNE ? onkogenne wirusy.
WIRUSY OSPY PRAWDZIWEJ, DNA-wirusy wielkości do 300 nm, namnażające się w hodowlach komórkowych i zarodkach kurzych. W cyto-plazmie zakażonych komórek pojawiają się ciałka wtrętowe Guarnieriego. Rezerwuarem zarazka jest człowiek. Zakażenie szerzy się drogą kropelkową poprzez wydzielinę dróg oddechowych i przez kontakt z materiałem z uszkodzonych, rozpadających się wykwitów skórnych. We wczesnym okresie choroby materiałem do izolacji w.o.p są popłuczyny i wymaz z gardła. W późniejszym okresie materiał pobiera się  z wykwitów skórnych. Wykrycie zarazka opiera się na: a) bezpośrednim badaniu mikroskopowym w celu stwierdzenia ciałek wtrętowych Guarnieriego; b) izolacji wirusa na błonie kosmówkowo-omoczniowej zarodka kurzego i na rogówce królika (próba Paula); c) wykrywaniu antygenów wirusowych w materiale z wykwitów, wykonaniu—>-odczynów immunologicznych (serologicznych).
WIRUSY RÓŻYCZKI, RNA -wirusy o wymiarach 120-280 nm. Obecnie opracowano już metody ich hodowli.                       
WIRUSY WŚCIEKLIZNY, RNA -wirusy o wymiarach 100-150 nm .Laboratoryjne wykrycie zarazka opiera się na stwierdzeniu ciałek wtrętowych Negriego w cytoplazmie i w dendrytach komórek zwojowych mózgu chorych zwierząt. Rezerwuarem zarazka w Polsce są lisy i wilki. Najczęściej zapadającym na wściekliznę zwierzęciem domowym jest pies. Szczepionka przeciw wściekliźnie zawiera zabizy ustalony wirus wścieklizny. Stosuje się ją u osób pokąsanych przez wściekłe zwierzęta lub podejrzane o wściekliznę.
WISZNIEWSKI Aleksander W., ur. 3 IX 1874, zm. 13 IX 1948, radz. chirurg; prof. chirurgii uniw. W Kazaniu (od 1912), prof. i główny inspektor  chirurgii w Inst. Doskonalenia Lekarzy w Leningradzie (od 1934), dyr. Inst. Chirurgii Akad. Nauk Med. ZSRR w Moskwie (od 1941). Autor szeregu prac klin. i doświad., m.in. oprowadził na szeroką skalę metodę wyłączeń (? blokad) nowokainowych w chorobach naczyń obwodowych; propagator znieczulenia miejscowego. prowadził też badania nad wstrząsem pourazowym.
WITALIZM, pogląd, że życie jest uwarunkowane działaniem specyficznego, nie podlegającego prawom fizyki i chemii, niematerialnego czynnika zwanego „siłą życiową" (vis vitalis). W. był wyznawany przez licznych biologów w różnych epokach w rozmaitych odmianach (w. Paracelsusa, G.B. Brocchiego, neowitalizm). Osiągnięcia nauk biol. w XX w. oraz wykrycie —» homeostazy doprowadziły do ostatecznego odrzucenia w. jako koncepcji naukowej.
WITAMINA A, akseroftol, wspólna nazwa dla kilku związków o podobnej budowie i działaniu biol. W.A jest rozpuszczalna w tłuszczach. Jej pochodna — retinen — znajduje się w siatkówce oka i odgrywa podstawową rolę w procesach widzenia. W. A powstaje w przewodzie pokarmowym z prowitamin, którymi są ? karoteny dostarczane w pokarmach roślinnych (marchew, pomidory, papryka). Gotowa w. A znajduje się w wątrobie, tranie, maśle i żółtku jaj. Niedobór w. A powoduje zaburzenia widzenia (? ślepota zmierzchowa i zmiany w rogówce).
WITAMINA B, wspólna nazwa grupy witamin: B1 B2 B6, B12, PP, H, kwasu pantotenowego, kwasu foliowego, (B11), kwasu folinowego (B14), kwasu para-aminobenzoesowego rozpuszczalnych w wodzie. Większość wymienionych witamin znajduje się w drożdżach, w mięsie i w wątrobie; niektóre są syntetyzowane przez florę bakteryjną przewodu pokarmowego człowieka.
WITAMINA B1, tiamina, aneuryna, witamina z grupy B. W organizmie człowieka ulega —»-fosforylacji, dając koenzym zwany kokarboksylazą, który bierze udział we wprowadzeniu —> kwasu pirogronowego do —> cyklu Krebsa. W. B1 jest wrażliwa na działanie wysokiej temp. i enzymów utleniających. Znajduje się w drożdżach, mięsie, wątrobie, chlebie razowym, nasionach roślin strączkowych, mleku i jajach; jest również syntetyzowana w przewodzie pokarmowym człowieka przez bakterie. Niedobór w. B1 prowadzi do choroby —» beri-beri.
WITAMINA B2, ryboflawina, witamina z grupy B. W organizmie człowieka wchodzi w skład koenzymów —> oksydoreduktaz (m.in. —> dwunukleotydu flawinoadeninowego), biorących udział w —> utlenianiu biologicznym;
odgrywa również rolę w biochem. przemianach w siatkówce. Jest oporna na gotowanie, lecz łatwo ulega inaktywacji pod wpływem światła. W. B2 znajduje się w drożdżach, wątrobie, w mleku (laktoflawina), w jajach (owoflawina) oraz w jarzynach. Przy niedoborze w. B2 występują zmiany skórne (łojotok, zajady), zmiany w obrębie rogówki, jamy ustnej i światłowstręt. Dzienne zapotrzebowanie wynosi 1,5-3 mg. Stosowana w hipo- i awitaminozie oraz w niektórych typach —» niedokrwistości.
WITAMINA B6, pirydoksal, pirydoksyna, pirydoksamina, adermi-
na, witamina z grupy B. W organizmie człowieka ufosforylowana pochodna w. B6 jest koenzymem —» transaminaz oraz niektórych —> liaz. Jest oporna na ogrzewanie. Znajduje się w drożdżach, mięsie, wątrobie, w ziemniakach oraz w jarzynach. Przy niedoborze w. B6, występują zmiany na skórze, błonach śluzowych i w szpiku.
WITAMINA B11 ?. kwas foliowy. 
WITAMINA B12, hobalamina, cyjanokobalamina, witamina z grupy B, budową chem. zbliżona do —> hemu, w którym atom żelaza został zastąpiony atomem kobaltu. Czynnik krwiotwórczy biorący udział w procesach wytwarzania krwi w organizmie. Niezbędna do syntezy aminokwasów i białek szpiku oraz tworzenia krwinek czerwonych i białych (obok kwasu foliowego). GL źródłem w. B12a są produkty zwierzęce, zwłaszcza wątroba; w niewielkich ilościach jest tworzona w przewodzie pokarmowym przez bakterie. Z przewodu pokarmowego jest wchłaniana tylko w obecności tzw. czynnika wewn.; jej niedobór powoduje —> niedokrwistość (megaloblastyczną). Stosowana w chorobie Addisona--Biermera), —> leukopenii, niedokrwistościach toksycznych, zapaleniu wielonerwowym, schorzeniach wątroby (marskość, zapalenie wirusowe).
WITAMINA B14->kwas folinowy. 
WITAMINA B15, Calgam, związek syntetyczny, sól wapniowa estru kwasu glukonowego i dwumetyloglicyny. Zwiększa przyswajanie tlenu przez tkanki, usuwając objawy nieznacznego niedotlenienia tkanek. Ma także pewne właściwości psychotropowe — zwiększa koncentrację umysłu i zdolność skupienia się,  wzmaga aktywność życiową, polepsza samopoczucie. Stosowana w miadżdżycy (zwłaszcza naczyń mózgowych, wieńcowych, kończyn dolnych), w rozedmie płuc, przewlekłym zapaleniu miąższu wątroby, w początkowym okresie marskości wątroby, w przewlekłym alkoholizmie w chorobach skóry.
WITAMINA C, kwas askorbinowy, witamina rozpuszczalna w wodzie. U człowieka niezbędna do utrzymania prawidłowego stanu tkanki łącznej (m.in. włosowatych naczyń krwionośnych). W. C wzmaga odporność organizmu. Bierze udział w wytwarza kolagenu, w niektórych reakcjach utleniania biologicznego, ułatwia przyswajanie żelaza. Występuje w owocach (porzeczki, głóg, owoce cytrusowej w kapuście i ziemniakach. Jest częściowo niszczona przez gotowanie.
Wskutek niedoboru w. C rozwija —>szkorbut.
WITAMINA D, kalcyferol, witmina rozpuszczalna w tłuszczach; powstaje z pochodnych cholesterolu pod wpływem promieni nadfioletowych Pochodne te są przyjmowane z pokarmami jako —> prowitaminy i gromadzi się w skórze, gdzie pod działaniem światła słonecznego przechodzą w w. D. Wzmaga wchłanianie —> wapnia w jelitach i nasila procesy wapnienia tkance kostnej. Niedobór w. D jest przyczyną krzywicy.
WITAMINA E, tohoferol, witamina  rozpuszczalna w tłuszczach .Prawdopodobnie bierze udział w ->utlenianiu biologicznym. U szczurów jest czynnikiem zapobiegającym bezpłodności. Występuje w warzywach, mleku, mięsie i w jajach; prawdopodobnie jest syntetyzowana również przez florę bakteryjną jelit. U ludzi nie  opisano dotychczas objawów niedoboru w. B. Przypuszcza się, że jest ona niezbędna do prawidłowego przebiegu przemian w tkance mięśniowej.
WITAMINA F, witamina rozpuszczalna w tłuszczach. Chem. jest zespołem wielu nienasyconych kwasów tłuszczowych. Występuje w olejach roślinnych. U zwierząt jest czynnikiem pobudzającym wzrost. U ludzi nie opisano niedoborów tej witaminy.
WITAMINA H, biotyna, witamina z grupy B. Służy do syntezy karboksybiotyny (jednego z ? koenzymów —> ligaz) i w ten sposób bierze udział w metabolizmie dwutlenku węgla. Występuje w drożdżach, owocach roślin strączkowych, żółtku jaja i wątrobie. Jest również syntetyzowana przez florę bakteryjną jelit. Przy niedoborach w. H występują zmiany skórne (łojotok, łuszczenie skóry).
WITAMINA K, filochinon, witamina rozpuszczalna w tłuszczach. Bierze udział w ? utlenianiu biologicznym oraz w wytwarzaniu protrombiny w wątrobie. Występuje w liściach roślin zielonych (kapusta, szpinak), w ziemniakach i wątrobie. Jest także syntetyzowana w jelitach przez florę bakteryjną. Niedobór w. K powoduje zaburzenia krzepnięcia krwi.
WITAMINA M ? kwas foliowy. 
WITAMINA PP, niacyna, amid kwasu nikotynowego, nikotynamid, witamina z grupy B. W organizmie człowieka jest prekursorem koenzymów —> oksydoreduktaz (m.in. —> dwunukleotytu  nikotynamidoadeninowego), biorących udział w—> utlenianiu biologicznym. W. PP jest oporna na gotowanie, znajduje się w wątrobie, mięsie, drożdżach, chlebie razowym i jarzynach. Jej niedobór powoduje —> pelagrę.
WITAMINY, niezbędne do prawidłowego przebiegu procesów życiowych związki chem., których organizm nie potrafi sam wytworzyć. Dostarczane są człowiekowi z pokarmami w postaci gotowej lub jako —» prowitaminy;
niektóre w. mogą być też syntetyzowane w jelitach przez symbiotyczną florę bakteryjną. Chemicznie w. stanowią bardzo niejednorodną grupę związków, które są na ogół drobnocząsteczkowe, mimo to pewne z nich ulegają łatwo inaktywacji cieplnej. Ze względu na rozpuszczalność rozróżnia się w. rozpuszczalne  w  wodzie (grupa witamin B i witamina C) oraz w. rozpuszczalne w tłuszczach (witaminy A," D, E, K, F). W. biorą udział w regulacji metabolizmu jako ? koenzymy lub związki macierzyste do ich syntezy. Biol. działanie w. może być zablokowane przez —»-antymetabolity (chem. podobieństwo). Brak, niedobór lub nadmiar różnych w. może być przyczyną chorób (?.awitaminozy, hipo- i hiperwitaminozy).

Charakterystyka niektórych witamin
Witamina (hasło w encyklopedii)
	Synonim
	Rola w organizmie
	Występowanie
	Dawka dobowa (w mg)
	Awitaminoza
	Hiperwita-minoza


	Witamina A
	akseroftol
	procesy widzenia, prawi
	w postaci gotowej —
	1-2,5
	ślepota zmierzcho
	zmiany


	(grupa witamin)
	
	dłowy stan naskórka
	masło, jaja, wą
	
	wa, kseroftalmia,
	skórne


	
	
	
	troba, jako pro-
	
	zmiany skórne
	


	
	
	
	witamina — mar
	
	
	


	
	
	
	chew, pomidory
	
	
	


	Witamina D
	kalcyferol
	wchłanianie wapnia, me
	jako prowitamina
	wg wskazań
	krzywica u dzieci,
	porowatość

c
	(grupa witamin)
	
	tabolizm tkanki kostnej
	lub gotowa wi
	lekarza
	rozmiękanie kości
	kości, zła

u
	
	
	
	tamina — tran,
	
	u dorosłych
	mania

•l
	
	
	
	wątroba, masło,
	
	
	kości,

•f
	
	
	
	jaja, mleko
	
	/'
	nudności,

s
	
	
	
	
	
	
	bóle gło


	
	
	
	
	
	
	wy i inne

y
	
	
	
	
	
	
	objawy


	
	
	
	
	
	
	ogólne

Q. g
	Witamina E
	tokoferol
	płodność, utlenianie bio
	jarzyny, jaja, mięso,
	10
	prawdopodobn ie
	nieznana

|
	(grupa witamin)
	
	logiczne, funkcjonowa
	mleko
	
	zaburzenia płod
	

E
	
	
	nie tkanki mięśniowej
	
	
	ności
	

&
	Witamina K
	filochinon
	krzepnięcie krwi, utlenia
	jarzyny, wątroba,
	l
	skazy krwotoczne
	nieznana


	(grupa witamin)
	
	nie biologiczne
	olej sojowy
	
	
	


	Witamina F
	—
	wzrost, prawidłowy stan
	tłuszcze
	nieznana
	zmiany skórne
	nieznana


	
	
	skóry i włosów
	
	
	
	


	
	Witamina B,
	darnina, aneuryna
	utlenianie biologiczne,
	mięso, wątroba, ja
	1-3
	zapalenie wieloner-
	nieznana


	
	
	
	przemiana węglowoda
	ja, drożdże, owo
	
	wowe, choroba
	

u
	
	
	
	nów i tłuszczów, prawi
	ce strączkowe,
	
	beri-beri , zabu
	

l
	
	
	
	dłowy stan tkanki ner-
	chleb razowy
	
	rzenia sercowo-
	

»
	
	
	wowej
	
	
	-naczyniowe i po-
	

»
	
	
	


 
?
	
	Witamina B;
	ryboflawina,
	utlenianie biologiczne
	drożdże, mleko, ja
	2
	zmiany na błonach l nieznana l


	a
	
	laktoflawina,
	
	ja, jarzyny
	
	śluzowych, spo
	

g
	!'
	
	owoflawina
	
	
	
	jówkach, rogówce
	

3
	
	
	
	
	
	
	i skórze
	

§
	'»
	
	
	
	
	
	
	


	5.
	Witamina Bg
	pirydoksal,
	przemiany aminokwasów,
	jarzyny, mięso, wą
	2
	zmiany w szpiku
	nieznana

.1
	S
	
	pirydoksyna,
	procesy krwiotwórcze
	troba
	
	
	

3
	
	
	pirydoksamina
	
	
	
	
	

?
	
	Witamina B^
	kobalamina
	procesy krwiotwórcze
	wątroba, mięso, ja
	0,003
	niedokrwistość zło
	nieznana


	
	
	
	
	ja, mleko
	
	śliwa
	


	
	Witamina PP
	niacyna
	utlenianie biologiczne
	wątroba, mięso,
	15-25
	pelagra
	nieznana


	
	
	
	
	drożdże
	
	
	


	
	Kwas foliowy
	kwas pteroiloglu ta
	synteza zasad puryno-
	jarzyny, drożdże.
	0,1-0,2
	niedokrwistość,
	nieznana


	
	
	rninowy
	wych
	wątroba
	
	zaburzenia jelito
	


	
	
	
	
	
	
	we
	


	
	Kwas para-ami-
	PAB,
	przemiana węglowodanów
	wytwarzany przez
	—
	nieznana
	nieznana


	
	no- benzoesowy
	pabacyd
	i tłuszczów
	florę bakteryjną
	
	
	


	
	Kwas pantote
	
	przemiana węglowodanów
	drożdże, wątroba,
	3-5
	zaburzenia czucia
	nieznana


	
	nowy
	
	i tłuszczów
	jaja, jarzyny
	
	
	


	
	Witamina H
	biotyna
	prawidłowy stan skóry
	drożdże, wątroba,
	0,1-0,3
	zmiany skórne
	nieznara


	
	
	i włosów
	mięso, iarzyny,
	
	
	


	
	
	
	jaja
	
	
	


	Witamina C
	kwas askorbinowy
	utlenianie biologiczne,
	owoce, jarzyny
	50-100
	szkorbut (gnilec)
	nieznana


	
	
	synteza hormonów kory
	
	
	
	


	
	
	nadnerczy, prawidłowy
	
	
	
	


	
	
	stan tkanki łącznej,
	
	
	
	


	
	
	wchłanianie żelaza
	
	
	
	


 
WITELO, Yitelo, Witelon, ur.
ok. 1230, zm. ok. 1280, śląski przyrodnik, filozof i matematyk. Pozostawił dzieła z zakresu fizyki, astronomii i filozofii; w swych pismach wykazał dużą znajomość spraw med.; ogólnoeur. sławę przyniosło mu dzieło Perspectiva (1270-73), zw. popularnie Optyka, którego jedna księga, poświęcona opisom oka, odznaczała się wielką naówczas znajomością anatomii i fizjologii narządu wzroku. Dzieło to przez szereg stuleci stanowiło podstawę optyki i było kilkakrotnie wydawane.
WKŁADKI ORTOPEDYCZNE, wkładki, których zadaniem jest korygowanie rozwijających się zniekształceń stóp (u dzieci) lub ochrona przeciążonego aparatu więzadłowo-mięśniowego stopy bolesnej (u dorosłych). Istnieje wiele rodzajów w.o. korygujących, odciążających i stabilizujących, w zależności od rodzaju zniekształcenia.
WLEW, infuzja, wprowadzenie do organizmu większych ilości płynu drogą pozaustną. W zależności od miejsca wprowadzenia płynu rozróżnia się w. podskórny, dożylny i do-odbytniczy. Zależnie od sposobu wprowadzenia odróżnia się w. szybki i w. kroplowy (—> kroplówka). W. doodbytniczy najczęściej ma charakrakter czyszczący (—> lewatywa).
WŁOSIEŃ -> włośnica.
WŁOSOGŁÓWCZYCA, trychocefaloza, inwazja i choroba inwazyjna wywoływana przez —> nicienia — włosogłówkę (Trichwis trichura). Występuje na całym świecie, ale szczególnie często w krajach o klimacie gorącym i wilgotnym. Rozprzestrzenienie w. jest zwykle równoległe z rozprzestrzenieniem —»-glistnicy i epidemiologia tych schorzeń jest podobna. Przy małej intensywności inwazji pasożytów zwyczaj nie występują żadne objawy klin. Obecność w przewodzie pokarmowym większej liczby pasożytów zwłaszcza u dzieci, może być przyczyną długotrwałej, niekiedy krwawej biegunki, śluzowych stolców, bólów brzucha, odwodnienia, niedokrwistości, utraty ciężaru ciała, osłabienia, nerwowości.   Rozpoznanie polega stwierdzeniu w kale charakterystycznych jaj włosogłówki. Leczenie je b. uciążliwe. Najczęściej stosuje się dithiazaninę, przy diecie bogatej w  białko, witaminy i żelazo. Zapobiegan i e polega na usuwaniu ludzkich  wydalin zgodnie z przepisami sanitarnymi, częstym myciu rąk (obowiązkowo przed posiłkami!), dokładnym mycu| lub gotowaniu jarzyn.
WŁOSOGŁÓWKA ? włosogłówczyca.
WŁOSY, przydatki skórne, twory pochodzenia naskórkowego; występu prawie na całej pow. ciała, z wyjątkiem dłoni i podeszew, okolic zgięć stawowych, drugiego i trzeciego paliczka palców po stronie grzbietowej, bocznych pow. palców, skóry prącia oraz okolic, w których skóra przechodzi w  błonę śluzową, a więc żołędzi, łechtaczki, warg sromowych mniejszych wewn. pow. warg sromowych większych i czerwieni wargowej. Rozróżnia się 3 rodzaje w.: meszek (pokrywa tułów, kończyny i twarz), w. długie| (na głowie, pod pachami, na wzgórku łonowym i na brodzie u mężczyzn/ i w. szczeciniaste (rzęsy i brwi/
Część w. widoczna ponad skórą nazywa się trzonem, część tkwiąca w skórze — korzeniem. Trzon składa się z warstwy środkowej, tj. substancji rdzennej (całkowicie zrogowaciałej), warstwy korowej zawierającej barwnik i pęcherzyki powietrza (od ich wzajemnych proporcji zależy kolor w.) i osłonki. W. meszkowe nie mają substancji rdzennej, a w. długie — tylko w dolnych częściach (substancja ta zanika w miarę wyrastania w. ponad skórę). Korzeń w. tkwi w pochewkowatym wgłębieniu naskórka, tzw. mieszku włosowym. Górny koniec mieszka — ujście — leży nieco poniżej pow. skóry. Na granicy górnej i środkowej 1/3 mieszka w. znajduje się przewężenie, a w nim ujście przewodu gruczołu łojowego, tzw. lejek. Dolna, rozszerzona część korzenia w. nosi nazwę opuszki. Opuszka jest rozwidlona; we wgłębieniu mieści się brodawka w. (brodawka skórna zepchnięta w głąb tkanki podskórnej). Do łącznotkankowej torebki w. przyczepia się mięsień przywłośny. Mięśnie te regulują napięcie skóry i włosów, a kurcząc się opróżniają gruczoły łojowe.
Włosy podlegają stałemu cyklowi wypadania i odnowy, na który składa się okres wzrostu w., faza przejściowa i okres spoczynku.
Choroby w.: —»  łysienie, grzybice skóry, kołtun, siwienie, wszawica.
Pielęgnowanie w., zespół czynności higienicznych mających na celu zapobieganie chorobom włosów i utrzymanie ich w estetycznym wyglądzie. Pielęgnowanie polega na: oczyszczaniu mechanicznym (grzebień, szczotka) oraz chemicznym (mycie), odżywianiu (zwłaszcza włosów suchych) i upiększaniu (farbowanie, trwała ondulacja, rozjaśnianie itd.). Pielęgnowanie włosów jest różne zależnie od tego czy włosy są normalne, suche czy tłuste (łojotokowe).
WŁOŚNICA, trychinoza, choroba odzwierzęca wywoływana przez włośnia krętego {Trichinella spiralis). Występuje na wszystkich kontynentach, wszędzie gdzie spożywane jest mięso zwierząt, które mogą być żywicielami włośnia krętego. Do najczęstszych zwierząt mogących wywołać zakażenie w. należą: świnia, dzik, niedźwiedź, a także na niektórych terenach pies, kot, rzadziej szczur. Źródłem inwazji bywają zwykle surowe lub półsurowe przetwory mięsne, jak kiełbasa „polska", metka lub befsztyk tatarski z domieszką mięsa świni lub dzika. Objawy chorobowe w przebiegu w. mogą być różnorodne, co powoduje, że choroba często uchodzi uwadze lekarzy. Spotykane w ostatnich latach epidemie w. charakteryzują się na ogół łagodnym przebiegiem, co związane jest z rozcieńczeniem materiału zakaźnego w wyniku przemysłowej produkcji wędlin. Choroba zwykle zaczyna się objawami podobnymi do grypy, takimi jak: bóle głowy, gorączka, ogólne rozbicie. Charakterystyczne są obrzęki twarzy wokół oczu, bóle mięśni, zwiększony odsetek granulocytów kwasochłonnych (eozynofilów) we krwi. Rozpoznanie — na podstawie objawów klin. oraz badań laboratoryjnych głównie  immunol.   Leczenie — szpitalne. Zapobieganie: unikanie spożywania surowych i półsurowych produktów mięsnych, zwłaszcza pochodzących z nieznanego źródła uboju. W skali krajowej zapobieganie polega na badaniu poubojowym tusz świń i dzików metodą —> trychinoskopii.
WŁÓKNA MIĘŚNIOWE BIAŁE I CZERWONE, dwa rodzaje włókien w mięśniach szkieletowych. Włókna czerwone, zw. też włóknami typu I lub włóknami wolnymi, obok większej zawartości —» mioglobiny powodującej ich mocny czerwony kolor, charakteryzują się większą zawartością —>-mitochondriów i enzymów związanych z tlenowymi procesami energetycznymi. Włókna białe, czyli włókna typu II lub włókna szybkie, charakteryzują się większą ilością włókienek kurczliwych oraz większą zawartością
—»-glikogenu i enzymów związanych z beztlenowym wytwarzaniem energii. Czynnościowo włókna białe różnią się od włókien czerwonych większą siłą i szybkością skurczu. Charakterystyka biochem. i czynnościowa włókien związana jest z wpływem unerwienia ruchowego. W mięśniach człowieka występują obydwa rodzaje włókien, z pewną przewagą włókien czerwonych w prostownikach. W składzie mięśni obserwuje się znaczne różnice indywidualne. Podczas wysiłku pobudzanie—> jednostek ruchowych mięśni złożonych z włókien białych lub czerwonych zależy od intensywności wysiłku. Podczas wysiłków umiarkowanych aktywowane są gł. włókna czerwone, natomiast podczas wysiłków krótkotrwałych, o dużej intensywności — włókna białe.
WŁÓKNA NERWOWE, wypustki osiowe (aksony) neutronów, przebiegające pojedynczo lub w skupieniach,
tworząc szlaki nerwowe lub nerwy obwodowe.   Średnica  w.n wynosi 1-20 um. Cienkie w.n. pokryte są jedynie błoną komórkową (włókna bezrdzenne). Grubsze posiadają osłonkę mielinową (włókna rdzenne), wytwarzaną przez komórki glejowe (? glej) i ułożoną odcinkami, między kt6rymi znajdują się przewężenia Ranviera, tj. odsłonięte miejsca włókien. W.n wchodzące w skład nerwów obwodowych pokryte są ponadto otoczką zbudowaną z komórek Schwanna. Ze względu na charakter przewodzenia dzieli się w.n. na czuciowe (dośrodkowe) i ruchowe (odśrodkowe)Ze względu na cechy morfologiczne i elektrofizjologiczne dzieli się w.n. na grupy: A — mielinowe włókna somatyczne dośrodkowe i odśrodkowe B — przedzwojowe włókna bezrdzenne —> autonomicznego układu; C  pozazwojowe włókna bezrdzenne układu autonomicznego oraz włókna korzeni tylnych rdzenia kręgowego.
WŁÓKNIAK, niezłośliwy nów twór naśladujący dojrzałą tkankę łączna, zwykle otorbiony. Może występować wszędzie: w skórze, sutku, macicy ścianie żołądka, w okostnej itp. Lecz| nie operacyjne.
WŁÓKNIAK  CHRZĘSTNO ŚLUZOWATY, b. rzadki, niezłośliwy guz kości, występujący u osób młodych, najczęściej w przynasadach kości długich. Leczenie operacyjne
WŁÓKNIAKI JAJNIKA ? guzy  jajnika.
WŁÓKNIAK  MŁODZIEŃCZY NOSOGARDZIELI, rzadka jednostka chorobowa z pogranicza spraw rozrostowych i nowotworowych, zaliczana  do zmian półzlośliwych. Rozwija się u osób płci męskiej w 6-25 r. życia ścian gardła górnego i wypełnia jego jamy .Naciek utworzony jest z bogato unaczynionej tkanki łącznej ,daje zniekształcenie twarzy. Po okresie dojrzałości płciowej może ulec samoistnemu zanikowi. Leczenie operacyjne lub napromienianie. Wyjątkowo zmiana ulega przemianie złośliwej.
WŁÓKNIAKO-KOSTNIAK, łagodny nowotwór kości, zbudowany z tkanki kostnej i łącznej. W.-k. mogą być pojedyncze i mnogie. Mają wzrost powolny, rozprężający, bez niszczenia otaczających tkanek. Występują w młodym wieku (do 20 r. życia). Spotyka się je w kościach czaszki, łopatki, miednicy, nasadach kości długich, paliczkach; mogą też rozwijać się w narządach wewn. (płuca, mózg, oko, nerki). Nie dają przerzutów ani wznowy po usunięciu guza.
WŁÓKNIAKO-MIĘSAK, nowotwór złośliwy tkanek miękkich, utworzony z elementów tkanki łącznej wysoko-, średnio- lub niskozróżnicowany. Pierwszy typ rokuje najlepiej, rzadko daje nawroty i nie tworzy przerzutów. Niskozróżnicowany ma dużą dynamikę wzrostu i może dawać przerzuty i wznowy. W.-m. występuje u osób w 20-50 r. życia w skórze i tkance podskórnej oraz w głębiej położonych powięziach, zazwyczaj na kończynach lub tułowiu, ale także w kościach; wzrasta powoli. Leczenie operacyjne. Szczególną postacią w.-m. Jest ? mięsak rozścięgniowy.
WŁÓKNIAKO-MIĘSAK SKÓRY , nowotwór półzłośliwy skóry, szczególna odmiana nowotworu z tkanki łącznej. Rośnie wolno w postaci rozlanego, guzowatego stwardnienia z licznymi guzkami satelitowymi w skórze przedniej części tułowia, rzadziej na plecach lub w in. miejscach. Nacieka skórę i wnika w otoczenie, cechuje się dużą skłonnością do nawrotów; bardzo rzadko daje przerzuty. Leczenie operacyjne.
WŁÓKNIAKO-MIĘŚNIAK, nowotwór niezłośliwy zbudowany z dojrzałej tkanki mięśniowej i tkanki łącznej, dobrze odgraniczony od otoczenia. Występuje praktycznie wszędzie, najczęściej w ścianie macicy, żołądka, jelit, także w skórze, może być mnogi, a w macicy może osiągać olbrzymie rozmiary (do kilku kg wagi). Leczenie operacyjne.
WŁÓKNIAK POWIĘZIOWY, desmoid, guz o charakterze rozrostowym, zaliczany do guzów półzłośliwych; mikroskopowo przypomina —> włókniako-mięsaka. Rozwija się w mięśniach brzucha, zwykle w związku z rozstępami poporodowymi u kobiet, ma charakter miejscowo złośliwy, nacieka mięśnie i tkankę tłuszczową, nie reaguje na promienie rentg. Brak wyraźnych granic utrudnia orientację co do zasięgu operacji, stąd duża skłonność do nawrotów.
WŁÓKNIK ?fibryna.
WŁÓKNISTO TWARDNIEJĄCE ZWYRODNIENIE JAJNIKA, zespól Steina-Leventhala, stan chorobowy jajnika, w którym pęcherzyki Graafa nie pękają i ulegają zwyrodnieniu, tworząc w jajniku drobne torbielki, jednocześnie następuje nadmierne wydzielanie androgenów. Prowadzi to  do zaburzeń w hormonalnej czynności jajnika i w następstwie do zaburzeń lub braku miesiączki, bezpłodności i nadmiernego owłosienia typu męskiego. Zmiany zwyrodnieniowe dotyczą zwykle obu jajników. Przyczyny w.t.z.j. nie są bliżej znane. Leczenie przede wszystkim hormonalne; jeśli zawodzi, dokonuje się operacji wycięcia zmienionej tkanki jajnika.
WŁÓKNO OSIOWE, akson, neuryt —»-włókna nerwowe.
WNĘTROSTWO ? niezstąpienie jąder.
WNĘTRZNIAKI, endoparazyty, pasożyty wewnętrzne, pasożyty bytujące we wnętrzu ciała żywiciela, bez względu na ich przynależność systematyczną. Do w. należy duża grupa —> pierwiotniaków i jeszcze bardziej liczna grupa —> robaków.
WODA, H2O, podstawowe środowisko wszystkich procesów życiowych. Bezbarwna ciecz, pozbawiona smaku i zapachu, o —> pH 7 (jest w słabym stopniu   zdysocjowana   na   jony wodorowe — H+' i wodorotlenowe — OH), b. dobry rozpuszczalnik dla większości biol. ważnych związków chem. (oprócz tłuszczów). Ze związkami drobnocząsteczkowymi tworzy roztwory właściwe (od ich stężenia zależy —> ciśnienie osmotyczne), ze związkami wielkocząsteczkowymi tworzy roztwory koloidalne (warunkujące występowanie —> ciśnienia onko-tycznego). W. bierze udział w wielu reakcjach chem. jako substrat lub katalizator. Stanowi przeważającą część masy organizmów żywych (ok. 70% ciężaru ciała człowieka). Jest głównym składnikiem płynów ustrojowych (krew, limfa, płyn międzykomórkowy);protoplazma każdej komórki jest roztworem koloidalnym. W. bierze udział w regulacji cieplnej u wyższych organizmów i u człowieka. Jest niezbędnym składnikiem pokarmowym (chociaż pewne jej ilości powstają w komórkach jako produkt—> utleniania biologicznego). Reakcje chem. tworzenia są podstawowym źródłem energii chem. w organizmach żywych.  
Regulacja gospodarki w. odbywa się na drodze neurohormonalnej. Na dnie III komory mózgu znajd się ośrodek przemiany wodnej wrażliwy na stężenie osmotyczne (—> ciśnienie osmotyczne) obmywającej go krwi. W ścianie naczyń znajdują się swoiste osmoregulatory. Gdy ciśnienie osmotyczne krwi wzrasta, co świadczy o zmniejszeniu się w niej w., powstaje uczucie ?pragnienia. Ponadto układ nerw. wpływa przez—> autonomiczny układ zarówno na przepuszczalność i szczelność naczyń włosowatych, jak i wodochłonność koloidów (przez zmianę kwasoty krwi). Z czynników hormonalnych zasadniczą rolę w gospodarce w. odgrywa hormon antydiuretyczny (—» wazopresyna) wydzielany przez —> przysadkę, poza tym hormon kory nadnerczy i —> tyroksyna, która wpływa na natężenie przemiany materii i napięcie układu autonomicznego Zob. też regulacja przyjmowania wody
WODA UTLENIONA ?. nadtlenek wodoru,                    
WODNIAK, nagromadzenie się płynu surowiczego (np. w torebce stawowej lub w osłonce jądra) jako następstwo zmian zapalnych lub urazu,
także odbarwionej żółci (biała żółć) w zapalnie zmienionym pęcherzyku żółciowym. Zakażony w. może przejść w ropniaka, wymagającego szybkiej interwencji chirurgicznej.
WODNIAK JAJOWODU, torbielowate rozdęcie jajowodu, wypełnione płynem surowiczym, powstające zazwyczaj w następstwie zapalenia i po-zapalnego uniedrożnienia jajowodu w części brzusznej i przymacicznej. Gdy nie zarośnięta część pośrednia jajowodu jest pusta, mówi się o torbieli jajowodu; w miarę gromadzenia się wydzieliny surowiczej rozciągają się ściany jajowodu, jajowód przybiera kształt maczugowaty, dochodząc czasem do wielkości kobiecej piersi, i tworzy się w.j. Czasami w.j. opróżnia się samoistnie przez udrożniony w kierunku macicy jajowód; płyn wylewa się przez macicę i pochwę jako wodniste uplawy. Leczenie zachowawcze lub operacyjne. Zob. też ropniak jajowodu.
WODNIAK JĄDRA, nagromadzenie się płynu surowiczego w osłonce własnej jądra. W.j. wrodzony — u dzieci, wskutek niezarośnięcia osłonki po zstąpieniu jądra, u dorosłych w następstwie urazu jądra, zapalenia, nowotworu. Leczenie polega na opróżnieniu wodniaka przez nakłucie, a przy nawrotach — na wycięciu osłonki jądra.
WODNIAK KOLANA, wysięk surowiczy w stawie kolanowym, pojawiający się po stłuczeniu czy skręceniu stawu przebiegającym z uszkodzeniem błony maziowej, po nadmiernych wysiłkach oraz w stanach zapalnych. Leczenie: opróżnienie w. przez punkcję, unieruchomienie kończyny;
dalsze leczenie w zależności od wyniku badania płynu stawowego.
WODNIAK OPONY TWARDEJ, wodniak podtwardówkowy, nagromadzenie się płynu mózgowo-rdzeniowego między oponą twardą i oponami miękkimi, zwykle w okolicy skroniowej, w następstwie zamkniętego urazu czaszkowo-mózgowego, z zespołem objawów klin. zbliżonym do obrazu krwiaka podtwardówkowego (—>-krwiak wewnątrzczaszkowy). Leczenie zachowawcze, przy nieskuteczności — zabieg neurochirurgiczny.
WODNIAK PODTWARDÓWKOWY—» wodniak opony twardej.
WODNIAK POWRÓZKA NASIENNEGO, nagromadzenie się płynu surowiczego w odcinku niezarośniętego wyrostka pochwowego otrzewnej. Leczenie operacyjne.
WODNIAK TORBIELOWATY SZYI, jeden z rodzajów —> naczyniaka limfatycznego, powstały wskutek zaburzeń rozwojowych w układzie chłonnym szyi. Tworzy przestrzenie torbielowate wypełnione płynem (liinfą), nie ostro odgraniczone; obejmuje połowę szyi, czasem okolicę podobojczykową i schodzi do pachy lub śródpiersia. Leczenie chirurgiczne b. trudne z powodu braku granic guza; częste wznowy, niekiedy przekształcenie złośliwe guza.
WODNICZKA, wakuola pęcherzykowaty twór w cytoplazmie komórki wypełniony płynem. U ? pierwotniaków wyróżnia się w. pokarmowe ,jako organelle trawienia, w. tętniące ,jako organelle wydalania i regulacji osmotycznej ,oraz w. magazynujące pewne substancje ,odgrywające niekiedy rolę statocyst , jak np. u niektórych orzęsków ,prowadzących pasożytniczy tryb życia. 

WODOBRZUSZE, puchlina brzuszna, gromadzenie się płynu surowiczego w jamie otrzewnej na tle:
a) zaburzeń krążenia (choroby serca, nerek), b) ucisku na naczynia w jamie brzusznej (marskość wątroby, guzy nowotworowe) lub c) niektórych procesów zapalnych (gruźlica, choroba reumatyczna). Objawy: powiększenie obwodu brzucha, trudności w oddychaniu. Leczenie: przyczynowe lub odbarczające (upust płynu przez nakłucie jamy brzusznej, środki odwadniające).
WODOGŁOWIE, nadmierne gromadzenie się —> płynu mózgowo-rdzeniowego w komorach mózgu lub na jego sklepistości, z wtórnym powiększeniem czaszki mózgowej. W. wrodzone może być otwarte albo zamknięte, zależnie od tego, czy zachowany jest swobodny przepływ płynu mózgowo-rdzeniowego z komór do przestrzeni podpajęczynówkowych, czy nie. W. spowodowane jest upośledzeniem wchłaniania płynu mózgowo-rdzeniowego lub przeszkodą w krążeniu płynu, w następstwie wadliwie ukształtowanego wodociągu mózgu;
może występować również wtórnie, np. jako następstwo przebytego w życiu  wewnątrzmacicznym zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych, pozostawiającego zrosty oponowe. W. może wystąpić przed urodzeniem lub wkrótce po urodzeniu.
W przypadkach w. zwykle stwierdza się symetryczne poszerzenie komór i zanik mózgu, wyraźnie zaznacza się rozejście szwów czaszkowych i uwypuklenie ciemiączek; skóra głowy sprawia wrażenie cienkiej i naciągniętej; twarz wydaje się mała wskutek kontrastu z rozdętą czaszką; często występuje zanik nerwów wzrokowych, niedorozwój umysłowy i porażenie kurczowe kończyn. Głowy dzieci z w. mogą „przeświecać", jeśli w zaciemnionym pomieszczeniu przystawi się do nich pod kątem prostym latarkę. W innych przypadkach stwierdzić można uszkodzenie czaszki lub skóry głowy, wysięk podtwardówkowy, zaczerwienienie którejś części głowy. Leczenie operacyjne w. może polegać na wycięciu lub przyżeganiu splotów naczyniówkowych, bądź na tworzeniu obocznych dróg krążenia płynu mózgowo-rdzeniowego.
WODOLECZNICTWO, hydroterapia, hydropatia, dział —> fizykoterapii; zespół metod i sposobów leczenia bodźcowego przez zewnętrzne stosowanie wody zimnej, chłodnej lub cieplej. Do w. należą: —» kąpiele lecznicze, —» półkąpiele, kąpiele częściowe (np. nasiadówki, kąpiele nóg lub rąk), —> natryski (np. deszczowy, płaszczowy, skupiony czyli —> bicz wodny, nitkowaty, podwodny itd.), polewania, płukania, zmywania i nacierania, zawijania oraz —>-okłady (chłodzący, wysychający, pod ceratką, gorący). Umiejętnie, odpowiednio do wskazań lekarskich stosowane, w. może korzystnie wpływać na układ krążenia, układ nerw. i psychikę, narządy wydzielnicze (skórę, nerki, gruczoły, przewodu pokarmowego itd.), na przemianę materii, układ oddechowy i narządy ruchu (mięśnie, kości, stawy).
WODONERCZE, patol., nadmierne wypełnienie nerki moczem wskutek przeszkody w odpływie do pęcherza. Przyczyną jest niedrożność moczowodu spowodowana kamicą, nowotworem, zwężeniem pozapalnym, uciskiem z zewnątrz albo wady rozwojowe. Utrzymujący się zastój moczu powoduje postępujący zanik miąższu nerkowego. Dołączenie się zakażenia prowadzi do roponercza. Leczenie polega na operacyjnym usunięciu przeszkody, a w razie nieodwracalnego zniszczenia nerki na jej usunięciu.
WODOWSTRĘT -» wścieklizna. 
WODÓR, H, pierwiastek chem., makroelement ( pierwiastki ciała człowieka). Przeważającym ilościowo połączeniem w. w organizmach żywych jest woda. W. wchodzi w skład wszystkich wielkocząsteczkowych związków w organizmach żywych. Od stężenia jonów wodorowych H+ i wodorotlenowych OH zależy odczyn środowiska (— pH), co ma wielkie znaczenie dla przebiegu wszelkich biochem. procesów. Biol. rola w. polega na tym, że w organizmach żywych jest on podstawowym i jedynym substratem dla wytwarzania energii chem., powstającej podczas spalania w. (tworzenie wody) w procesie —> utleniania biologicznego.
WODY, mieszanina związku chem. H20 i najrozmaitszych substancji pochodzenia mineralnego i organicznego, których ilość i jakość zależą od środowiska, z jakim w. stykały się podczas swego krążenia w przyrodzie. W. opadowe: z deszczu, śniegu, gradu, mżawki itp.; niesmaczne, mdłe i w stanie naturalnym niezdatne do picia, natomiast dobre do prania, mycia włosów (tzw. w. miękkie). W. powierzchniowe: w. opadowe nagromadzone w naturalnych zagłębieniach terenu jako stawy, jeziora, strumienie i rzeki; mogą być zasilane w. podziemnymi — ze źródeł; w stanie naturalnym niezdatne do picia. W. podziemne: z wsiąkania w. opadowych i powierzchniowych do ziemi i zatrzymane na warstwach nieprzepuszczalnych gruntu. W. zaskórne:
nagromadzone nad pierwszą warstwą nieprzepuszczalną, na głębokości kilkudziesięciu cm do kilku m.; niezdatne do picia. W. gruntowe: występują pod pierwszą warstwą nieprzepuszczalną, zazwyczaj głębiej niż 6 m;
w zasadzie są już dobrze oczyszczone i nadają się do picia i potrzeb gospodarczych. W. artezyjskie: złoża w. pomiędzy dwoma warstwami nieprzepuszczalnymi, znajdujące się pod ciśnieniem hydrostatycznym; z punktu widzenia higieny najbezpieczniejsze.
WODY MINERALNE LECZNICZE, naturalne roztwory wodne składników mineralnych i gazowych lub składników o specyficznej aktywności biol., wywierające działanie leczn. przy stosowaniu wewn. lub zewn. Podział w.m.l. przeprowadzony jest na podstawie kilku kryteriów: l) zawartości makroskładników występujących w dużych ilościach oraz mikro-składników występujących w b. małych ilościach, ale wykazujących dużą aktywność biol. (tabele na s. 1350); 2) temp. wody w źródle: wody chłodne i cieplicze (o temp. wyższej od 20"C);

Podział wód mineralnych na podstawie makroskladników (wg Szmytówny)
Jon
	HCOf
	Cl-
	SO;-


	wody:
	wody:
	wody:

NBW+)
	wodorowęglanowo-
	chlorkowo-sodowc
	siarczanowo-sodowe


	alkaliczne
	(potasowe), czyli
	(zwane też


	
	słone
	„glauberskimi")

Ca^
	wodorowęglanowo-
	chlorkowo-wapnio-
	siarczanowo-wap


	wapniowe
	we
	niowe (gipsowe)

Mg'+
	wodoroweglanowo-
	chlorkowo-ma gne-
	s iarczanowo-mag-


	magnezowe
	zowe
	nezowc (gorzkie)

Podział wód mineralnych na podstawie mikroskładników (wg Szmytówny)
Nazwa wody
	Zawiera w l litrze co na)mnie|:

Żelazista Arsenowa Fluorkowa Bromkowa Jodkowa Siarczkowa Borowa Krzemowa S zeza v. a Radoczynna
	10 mg )'onow żelaza Fe'+ + Fe3"*" 0,7 mg As w postaci chem. związane) l mg jonów fluorkowych 5 mg jonów bromkowych l mg )onow )odkowych l mg ogol. siarki, dające) się oznaczyć jodometrycznie 100 mg kwasu metaborowego HBOs 50 mg kwasu metakrzemowego 1000 mg wolnego dwutlenku węgla CO, 2 milimikioklury (lO"' kiura, czyli nanokiur nCi)

3) porównania temp. wody leczn. z temp. ciała ludzkiego: wody hipotermalne, o temp. niższej od 34°C, wody izotermalne, o temp. 34-38°C, wody hipertermalne, o temp. wyższej od 38°C; 4) porównania stężenia składników wód ze stężeniem panującym w krwince czerwonej lub, mówiąc inaczej, z ciśnieniem osmotycznym 0,95% roztworu chlorku sodu: wody hipoosmotyczne o ciśnieniu mniejszym, wody izoosmotyczne o ciśnieniu równym, wody hiperosmotyczne o ciśnieniu większym.
Leczn. właściwości wód zależą nie tylko od zawartości ilościowej składników mineralnych, ale również od działania zespołowego z szeregiem fiz. i fizykochem. czynników. W.m.l  znajdują szerokie zastosowanie w lecznictwie uzdrowiskowym; są używane do kąpieli, płukań, okładów, wziewań oraz leczenia pitnego. Wody bogate w bromki (jodobromki) mają zastosowanie w nieżytach górnych dróg oddechowych (Krynica, Szczawno, Rymanów, Vichy). Wody zawierające arsen (Kudowa) stosowane są jako środki anaboliczne i krwiotwórcze. Niektóre wody zawierające siarczany, zwłaszcza siarczan magnezowy (woda karolińska), działają żółciopędnie i przeczyszczające. W lecznictwie stosuje się sole odpowiadające składem naturalnym w.m.l., np.: —>- sól karolińską, sól emską, sól Vichy. Butelkowane w.m.l. są szeroko stosowane w lecznictwie pozauzdrowiskowym.

WODY PŁODOWE, płyn wypełniający wnętrze jaja płodowego wytwarzany głównie przez owodnię (—> błony płodowe). Niewielki udział w
wywarzaniu w.p. ma mocz wydalany przez płód. W.p. umożliwiają ( swobodny rozwój zarodka i chronią i o przed uciskiem macicy i urazami zewn. Zawierają wiele składników odżywczych dla płodu. Ilość w.p, waha się od 1000 do 1200 ml. Cała ilość w.p. ulega wymianie w ciągu ok 3 godz. Płód połyka w ciągu doby ok. 500 ml w.p. Nadmierne gromadzenie się w.p. (ponad 3000 ml) określa się jako wielowodzie; grozi ono powikłaniami porodu. Zmniejszenie ilości w.p. do 200 ml nosi nazwę mało wodzia. Czasami zdarza się ciągły odpływ w.p. wskutek przedwczesnego pęknięcia błon płodowych. Stan ten wymaga leczenia szpitalnego i leżenia w łóżku ze względu na zagrażające powikłania, np. wypadnięcie pępowiny, zakażenie jamy macicy i inne.
WODZIAN CHLORALU, chloralhydrat, uwodniony aldehyd trój- i chlorooctowy. ]eden z najstarszych i najsilniejszych syntetycznych środków nasennych. Sen występuje b. szybko i trwa 5-7 godz. W.ch. jest b, toksyczny — może powodować uszkodzenie mięśnia sercowego i wątroby. Stosowany (obecnie rzadko) głównie doodbytniczo — w histerii, obłędzie opilczym.
WOJSKOWA AKADEMIA MEDYCZNA, WAM, wyższa medyczna uczelnia wojskowa, której absolwenci uzyskują stopnie oficerskie oraz w zależności od ukończonego wydziału— tytuły lekarzy, lekarzy dentystów lub magistrów farmacji. Powołana uchwalą AM nr 417 z 7 XI 1957 r., zlokalizowana w Łodzi, rozpoczęła działalność w r. akademickim 1958/59. Podstawowe zadania: kształcenie zawodowych oficerów lekarzy, lek. dentystów i farmaceutów; kształcenie podyplomowe oficerów i pracowników cywilnych wojskowej służby zdrowia; szkolenie rezerw wojskowej służby zdrowia, kształcenie kadr nauk. oraz prowadzenie prac nauk.-badawczych. W 1967 zorganizowano Instytut Kształcenia Podyplomowego WAM w Warszawie, przekształcony w 1974 r. w Centrum Kształcenia Podyplomowego WAM. Od 1975 WAM nosi imię gen. dyw.prof. Bolesława Szareckiego.
WOJSKOWA SŁUŻBA ZDROWIA, służba zajmująca się wszystkimi problemami zabezpieczenia med. wojska w okresie pokoju i wojny. W.s.z. posiada swe ogniwa w jednostkach wojskowych i związkach taktycznych (ambulatoria, izby chorych), sieć przychodni, sanatoriów i szpitali podporządkowania okręgowego i centralnego oraz instytuty: Wojskowy Instytut Higieny i Epidemiologii, Wojskowy Instytut Medycyny Lotniczej oraz Wojskową Akademię Medyczną i Centrum Kształcenia Podyplomowego. Zadania w.s.z.: utrzymywanie wysokiego poziomu zdrowia w siłach zbrojnych; zapewnienie ciągłej i efektywnej osłony przeciwepidemicznej wojsk, szybkiej likwidacji ognisk epidemicznych oraz prowadzenie oświaty sanitarnej; szkolenie sanitarne całego stanu osobowego wojsk i fachowe personelu w.s.z. 2 uwzględnieniem potrzeb okresu pokoju i wojny; przygotowanie w.s.z. pod względem materiałowym i organizacyjno-mobilizacyjnym do działania w ustalonym na czas wojny systemie leczniczo-ewakuacyjnym    (jednolita doktryna med.-wojskowa, leczenie etapowe, ewakuacja wg wskazań itp.);
prowadzenie prac nauk.-badawczych nad stałym doskonaleniem metod zabezpieczenia med. sil zbrojnych. W warunkach współczesnej wojny gł. zadaniami w.s.z. są: utrzymanie na najwyższym poziomie zdolności bojowej żołnierzy; sprawne i efektowne zabezpieczenie med. działań bojowych;
utrzymanie przy życiu najwyższego odsetka rannych i chorych; możliwie szybkie przywrócenie im zdolności do dalszej służby lub pracy; ograniczenie do minimum inwalidztwa. W.s.z. ściśle współpracuje ze społ. służbą zdrowia, zarówno w czasie pokoju jak i wojny. Społ. służba zdrowia zapewnia pomyślny stan sanitarny kraju, rezerwy osobowe i materiałowe; w czasie wojny przejmuje do dalszego leczenia i rehabilitacji rannych i chorych ewakuowanych z frontu na obszar kraju.
WOJSKOWE  KOMISJE  LEKARSKIE, 2-5 osobowe zespoły lek. (4- personel kancelaryjny) orzekające w ramach —> orzecznictwa wojskowo-lekarskiego. W.k.l. działają i orzekają na podstawie: „Instrukcji o w.k.l." regulującej sprawy organizacyjne, gospodarcze, porządkowe, zakresu i trybu działania itp., przepisy orzecznicze dotyczące oceny zdolności fiz. i psych. do służby wojskowej i do służby w formacjach samoobrony, przepisy dotyczące ustalania inwalidztwa itp. Istnieją następujące w.k.l.:
garnizonowe  (GWKL),  okręgowe (WKLOW), morsko-lek. (WKML), lotniczo-lek. (Gł. WKLL), przy Centrum  Kształcenia Podyplomowego WAM (WKL przy CKP WAM). 
WKLOW są instancjami odwoławczymi od orzeczeń GWKL. Instancją odwoławczą od orzeczeń WKLOW, WKML i WKL przy CKP WAM jest Centralna WKL (CWKL). Kieruje ona pionem orzecznictwa wojskowej służby zdrowia, koordynuje tok postępowania orzeczniczego w wojsku i opracowuje normatywne dokumenty w tym zakresie. Szef Służby Zdrowia MON posiada uprawnienia do uchylania w wyjątkowych wypadkach w trybie nadzoru orzeczeń CWKL.
WOJSKOWY INSTYTUT HIGIENY I   EPIDEMIOLOGII WIHE, nauk.-badawczy ośrodek wojskowej służby zdrowia, prowadząc działalność nauk. i usługową związał z problemami tej służby w zakres higieny, epidemiologii, fizjologii prac mikrobiologii, immunologii, toksykologii, radiobiologii i ochrony radiologicznej. WIHE posiada Radę Naukową i uprawnienia do nadawania stopa doktorskich. Instytut zorganizowana został w 1960; WIHE nosi imię generała dr Karola Kaczkowskiego.
WOJSKOWY INSTYTUT ME DYCYNY LOTNICZEJ, WIML nauk.-badawczy ośrodek wojskowej służby zdrowia zajmujący się badaniami nauk. i rozwiązywaniem problemów teoretycznych i praktycznych medycyny lotniczej i kosmicznej. WIMI prowadzi również działalność kliniczna, orzeczniczą i szkolenie kadr służb lotniczo-lek. Instytut powstał w 1928 bezpośrednio po wojnie został reaktywowany jako Centralny Instytut Badań Lotniczo-Lekarskich (CIBLL);
w 1955 przekształcony na Instytut Nauk.-Badawczy i Doświadczalny Medycyny Lotniczej (INBDML), a w 1959 przemianowany na WIML. Posiada Radę Naukową i uprawnienia do nadawania stopni doktorskich . 
WOLA, zdolność do celowej, świadomej aktywności, zwłaszcza w sytuacjach, które wymagają pokonania pewnych przeszkód, podjęcia decyzji rozwiązywania konfliktów. Osoba o tzw. silnej woli to osoba potrafiąca realizować powzięty plan mimo przeszkód, przejawiająca dużą pomysłowość w kontynuowaniu drogi do wytkniętego celu. Słaba wola charakteryzuje ludzi niezdolnych do trzymania się raz wytkniętego planu, odstępujących od niego w obliczu trudności czy nieprzewidzianych zdarzeń. Chorobliwe zaburzenia w. —> abulia. Termin w. jest zbliżony znaczeniem do dążenie, —> motywacja.. 
WOLE, nieprawidłowe powiększenie —>- tarczycy, niezależnie od przyczyny je wywołującej. Może być rozlegte lub guzowate oraz powiązane z prawidłową, zwiększoną albo zmniejszoną czynnością tarczycy. Zwykle wiąże się z 3 typami zmian: l) czynnościową hipertrofią (—> przerost) i hiperplazją (—>-rozrost), 2) procesami nowotworowymi i 3) zmianami zapalnymi. Czynnościowa hipertrofia i hiperplazja, z objawami nadczynności tarczycy, występują w chorobie Gravesa-Basedowa oraz w wolu toksycznym guzowatym (—» nadczynność tarczycy). W. nietoksyczne (obojętne) może być spowodowane zwiększonym zapotrzebowaniem na hormony tarczycy w okresie pokwitania lub ciąży niedoborem jodu w pożywieniu, wrodzonymi niedoborami enzymów biorących udział w syntezie hormonów związkami  rakotwórczymi znajdującymi się w niektórych pokarmach i lekach (tiocyjanki, kobalt, nadchlorany, tiomocznik). W. spowodowane niedoborem jodu w pożywieniu i wodzie, występującym w niektórych, rejonach świata (okolice górzyste Europy, Azji i Ameryki, zwłaszcza Karpaty, Alpy i Himalaje), nosi nazwę w. endemicznego. Zapobieganie polega na dodawaniu jodku potasu do soli kuchennej. W. nowotworowe może być spowodowane guzami łagodnymi (gruczolaki) lub złośliwymi (raki). Na podstawie badań scyntygraficznych (.? scyntygrafia), w zależności od wy chwytywania jodu promieniotwórcze go, guzki dzieli się na „zimne" (—>-guzek zimny) i „gorące" (—» guzek gorący). Guzki „zimne" mogą być siedliskiem nowotworów złośliwych, dlatego stanowią wskazanie do zabiegu operacyjnego. W. w zapaleniu tarczycy, spowodowane jej powiększeniem, jest twarde i bolesne. Wytwarzanie hormonów tarczycy może być prawidłowe, przejściowo zwiększone lub najczęściej obniżone.
Ostre zapalenie występuje w przebiegu posocznicy, chorób zakaźnych w wyniku miejscowej infekcji. Zapalenie podostre wywołane jest prawdo podobnie zakażeniem wirusowym. Najczęstszym rodzajem zapalenia przewlekłego jest wole limfocytarne (—»Hashimoto choroba). W. zamostkowe i w. śródpiersiowe są najczęściej obojętne. Wykrywa się je zazwyczaj przypadkowo w czasie badania radiologicznego klatki piersiowej. Niekiedy powodują objawy uciskowe na nerw zwrotny (chrypka), przełyk (zaburzenia potykania) i tchawicę (duszność, kaszel).
WOLFF Caspar Friedrich, ur. 18 I 1734, zm. 22 II 1794, niem. anatom, embriolog i fizjolog; prof. anatomii uniw. w Petersburgu (od 1767), twórca teorii epigenezy, którą ogłosił i udokumentował w swej pracy doktorskiej Teoria generationis (1759); teoria ta, choć nie pozbawiona pewnych błędów, stanowiła przełom w dalszym rozwoju nauk biolog., obaliła panującą do tego czasu teorię preformacji.
WOLFF Helena, pseud. Doktor Anka, ur. 2 III 1915, zm. 31 X 1944, lekarz, major Armii Ludowej; od 1943 członek PPR i GL, później w Sanitariacie Sztabu Głównego Armii Ludowej. Brała udział w akcjach bojowych AL i zginęła jako lekarz I Brygady AL w okolicach Iłży w walce z oddziałem hitlerowskim, broniąc się bohatersko do chwili ciężkiego zranienia.
WOREK PRZEPUKLINOWY ? przepuklina.
WOSKOWINA, woszczyna, wydzielina gruczołów łojowych i woskowinowych umiejscowionych w skórze zewn. przewodu słuchowego, nawilżająca i natłuszczająca skórę przewodu i błony bębenkowej; jest to żółtawo brunatna, lepka, tłusta treść wytwarzana w normalnych warunkach w niewielkiej ilości. Czop powstaje w zewn. przewodzie słuchowym wskutek nadmiernego gromadzenia się woszczyny przy podrażnieniu skóry przewodu zwykle przy nie wysuszeniu ucha po myciu; wypełnia niekiedy całkowicie przewód słuchowy obniżając ostrość słuchu; samodzielne próby usunięcia prowadzą na ogół do uszkodzenia| skóry przewodu słuchowego, błony bębenkowej, niekiedy kosteczek słuchowych. Leczenie: płukanie przewodu słuchowego ciepłą wodą za pmocą strzykawki, przez osobę wyszkoloną.
WRAŻENIE ZMYSŁOWE, elementarny proces poznawczy powstający pod wpływem zadziałania prostego —> bodźca na określony —> narząd zmysłowy, umożliwiający odzwierciedlenie określonej cechy (np. dźwięk, barwa, smak, zapach) przedmiotu zjawiska istniejącego obiektywnie. W.z. charakteryzują się: modalnością, ta związkiem z określonym narządem zmysłowym, silą, intensywnością i czasem trwania. Współcześnie pojęcie w.z. ma w psychologii znaczenie raczej teoretyczne, w praktyce bowiem w przebiegu procesów poznawczych występują złożone spostrzeżenia związane z procesami myślenia, motywacją itp.nie dające się sprowadzić do prostej sumy wrażeń.
WRODZONA CHOROBA, choroba nabyta w czasie życia płodowego, ujawniająca się najczęściej w postaci wad rozwojowych, czasem upośledzenia rozwoju w życiu pozapłodowym nie jest przenoszona na potomstwo. Przyczyną ch.w. mogą być czynniki mech. (urazy zewnętrzne, ucisk na płód), energia promienista (promienie Roentgena, promieniowanie pierwiastków promieniotwórczych), czynniki chem. (zatrucia m.in. lekami, np. talidomidem) oraz biol. (np. różyczka, szczególnie przebyta we wczesnym okresie ciąży). 
WROTA   PRZEPUKLINY ? przepuklina.
WROTA ZAKAŻENIA ? zakażenie.
WRZECIONO MIĘŚNIOWE -> regulacja ruchu i postawy.
WRZENIE PŁYNÓW USTROJOWYCH, zjawisko gwałtownego parowania krwi i płynów tkankowych na wys. powyżej 18 km ponad poziomem morza. Na tej wysokości ciśnienie atmosf. równa się pod względem wartości prężności pary nasyconej. Dla temperatury 37°C (prężność nasyconej pary 47 mm Hg = 6,25 kPa) odpowiada to wys. 19 187 m n.p.m. atmosfery standartowej. Dalsze obniżenie ciśnienia ze wzrostem wys. powoduje gwałtowne wrzenie płynów ustrojowych. Powstające podczas wrzenia pęcherzyki pary wodnej powodują obrzęk tkanki podskórnej, mięśni, rozdęcie jelit i zatory w układzie krążenia. Zapobiegawczo utrzymuje się w kabinie samolotu (statku kosmicznego) ciśnienie atmosf. na odpowiedniej wysokości, a pilotów wyposaża się w ubiory wysokościowe.
WRZODOWA CHOROBA, coraz powszechniej stosowana nazwa wrzodu żołądka lub dwunastnicy, dla podkreślenia ogólnoustrojowego pochodzenia wrzodu. Jakkolwiek lista przyczyn powodujących ch.w. nie została zamknięta, przyjmuje się powszechnie, że w powstaniu obok wrodzonej podatności, związanej z chwiejnością układu wegetatywnego, odgrywają znaczną rolę wpływy środowiskowe oraz używanie tytoniu. Wpływ czynników emocjonalnych i używania tytoniu został potwierdzony doświad. na zwierzętach. Momentem sprzyjającym jest również nadmierne przeciążenie pracą umysłową i niedostatek ruchu. Wpływ niewłaściwego sposobu odżywiania, jako czynnika przyczynowego, coraz częściej bywa podawany w wątpliwość, choć w przebiegu rozwiniętej już choroby nasilenie i rodzaj dolegliwości zależą w znacznej mierze od sposobu odżywiania. Ostro występująca ch.w. może objawić się przy długotrwałym podawaniu niektórych leków, np. salicylanów (polopiryna!) i kortykoidów. Ch.w. cechuje skłonność do sezonowych (wiosna, jesień) nawrotów. Mechanizm powstawania owrzodzenia polega na miejscowym niedokrwieniu śluzówki, co ułatwia uszkodzenie jej przez kwasy zawarte w soku żołądkowym. Nawet niewielki jeszcze w początkowym okresie wrzód może dawać znaczne dolegliwości, powodować krwawienia prowadzące czasem do niedokrwistości. Ból umiejscawia się zwykle w                             WRZOSEK Adam, ur. 6 V 1875, zm. 26 II 1965, pol. lekarz patolog, antropolog i historyk medycyny, prof. UJ w Krakowie (od 1910), uniw. w Warszawie (1918) i w Poznaniu (1921), czł. PAU. W 1910 wznowił wykłady historii medycyny w Krakowie; dzięki jego staraniom i —> W. Szumowskiego wprowadzono je w okresie międzywojennym na wszystkich wydziałach lek. w Polsce. Autor ok. 500 prac nauk. Założyciel Pol. Tow. Antropologicznego i Tow. Historii Medycyny w 1924 oraz redaktor ich organów: „Przeglądu Antropologicznego" (1926) i „Archiwum Historii i Filozofii Medycyny" (1924).
WRZÓD, ubytek w tkance chorobowo zmienionej powstały w następstwie zapalenia wywołanego zakażeniem, uszkodzenia przez czynniki mech., fiz. lub chem., albo zaburzeń w dopływie krwi. Powstaje na skórze (np. podudzi) wskutek zaburzeń ukrwienia, w śluzówce żołądka lub dwunastnicy w przebiegu —» wrzodowej choroby, w rogówce oka w następstwie jej uszkodzenia.
WRZÓD DRĄŻĄCY, postać wrzodziejąca ? raka skóry podstawnoko-mórkowego, b. agresywna. Nacieka głęboko skórę, niszczy tkanki miękkie i atakuje kość.
WRZÓD MIĘKKI, wrzód weneryczny, szankier miękki, choroba —» weneryczna („trzecia") spotykana tylko sporadycznie w miastach portowych u osób wracających z portów pozaeuropejskich. Zarazkiem są Gram--ujemne pałeczki Ducreya. Okres wylęgania trwa 24-48 godzin. Po zakażeniu, na częściach płciowych tworzy się krosta, przekształcająca się następnie w owrzodzenie, bolesne i ropiejące, o dnie i brzegach miękkich, podminowanych i zwisających, otoczona zapalną obwódką. Wskutek przeszczepienia zarazków w najbliższym sąsiedztwie powstają liczne, nowe wrzody. Powikłaniem (u 30°„ chorych) bywa zakażenie pachwinowych węzłów chłonnych, zwykle po jednej stronie, i ich zapalno-ropny rozpad; jest to —» dymienica. Leczenie sulfonamidami i penicyliną ogólnie, a miejscowo okładami, kąpielami odkażającymi i opatrunkami.
WRZÓD NAGA -> wrzód tropikalny.
WRZÓD PUSTYNNY, wrzód o nieznanej etiologii, pojawiający się zwykle na twarzy, plecach, rękach, przedramionach lub kończynach dolnych. Występuje w różnych okolicach pustynnych w Australii, Afryce, na Bliskim Wschodzie często wśród żołnierzy. Wśród przyczyn w.p. wymienia się brak czystości osobistej, urazy i zakażenia. W przewlekłym stadium w.p. może być bolesny, wrażliwy na dotyk, powikłany zapaleniem węzłów chłonnych, gorączką i ogólnie złym samopoczuciem. Leczenie pod kierunkiem lekarza preparatami arsenowymi i antybiotykami.
WRZÓD TROPIKALNY, wrzód Naga, przewlekły, często powiększający się, jątrzący wrzód, zwykle występujący na kończynach dolnych. Szeroko rozpowszechniony na wszystkich obszarach tropikalnych świata, szczególnie na terenach o wilgotnym klimacie tropikalnym. Przyczyna powstawania w.t. nie jest wyjaśniona. W owrzodzeniach znajdują się różne bakterie: gronkowce, paciorkowce, pałeczki Gram-ujemne, a także krętki morfologicznie identyczne z boreliami (Borrelia vincenti) i pałeczki wrzecionowate (Fusobacterium fusiforme). W etiologii w.t. wielkie znaczenie ma niedobór białka i witamin. W.t. może drążyć głęboko i niszczyć położone pod nim mięśnie, ścięgna, okostną i kość. Procesom tym może towarzyszyć ból, gorączka, —» toksen Rozpoznanie na podstawie objaw i zmian patol. oraz badań laboratoryjnych, gł. w celu wykluczenia in. jednostek chorobowych. Leczenie pod kierunkiem lekarza — specjalisty Zapobieganie polega na utrzymaniu czystości skóry, chronieniu jej przed uszkodzeniami, właściwym leczeniu wszelkich zranień skóry, przestrzeganiu prawidłowej diety.
WRZÓD WSCHODNI, swoista forma skórnej —> leiszmaniozy.
WSB ? względna skuteczność biologiczna.
WSIERDZIE,   wyściółka   całej wewn. pow. serca, łącznie z —>zastawkami serca. Składa się z 3 warstw, śródbłonka (od strony światła serca / cienkiej warstwy podśródbłonkowej (z tkanki łącznej wiotkiej) i grubszej warstwy spręży sto-mięśniowej.    
Choroby. Najczęściej występuje zapalenie prowadzące zwykle do powstania —> wad serca; do rzadszych chorób należy fibroelastoza i zmiany w przebiegu rakowiaka. Najczęstszą przyczyną zapalenia w. są zakażenia drobnoustrojami. Wyróżnia się: 1/ ostre    zapalenie   bakteryjne w., zwykle o gwałtownym przebiegu stanowiące często bezpośrednie zagrożenie życia; 2) powolne zapalenie w., najczęstsza  postać zakaźnego zapalenia, w 85% wywoływanego przez paciorkowce zieleniejące lub enterokoki (—> paciorkowce); 3) nie bakteryjne zapalenie w.; do postaci zalicza się zapalenie w. w przebiegu choroby reumatycznej i liszaja rumieniowatego. Zapalenie reumatyczne i powolne zapalenie wsierdzia mogą
prowadzić do powstawania wad serca nabytych. Leczenie bakteryjnych zapaleń w. polega na podawaniu dużych dawek antybiotyków. W leczeniu reumatycznego zapalenia stosuje się hormony kory nadnerczy.
Fibroelastoza w. zdarza się najczęściej u niemowląt, ale może występować również u ludzi dorosłych. Polezą ona na bujaniu tkanki łącznej włóknistej i sprężystej we wsierdziu. Fibroelastoza jest chorobą o nieznanej etiologii; prowadzi często do rozwoju niewydolności krążenia. Zespół rakowiaka—zwłóknienie w., zwłaszcza prawej połowy serca, w przypadkach rakowiaka z przerzutami do wątroby. Zwłóknienie obejmuje zastawkę trójdzielną i płucną. Nitki ścięgniste są stwardniałe, zgrubiałe i skrócone. W niektórych przypadkach dochodzi do znacznego pogrubienia w. przyściennego. Może dojść do prawokomorowej niewydolności serca (—> niewydolność).
WSKAŹNIK HEMATOKRYTOWY —> hematokrytowy wskaźnik.
WSKAŹNIK HEMOGLOBINY ? krwinki czerwone.
WSKAŹNIK     LECZNICZY, współczynnik leczniczy, stosunek średniej dawki śmiertelnej (DL5o) do średniej dawki leczniczej (DC5o). Wskazuje na rozpiętość pomiędzy dawkami leczniczymi i śmiertelnymi. Im wyższy w.l., tym lek bezpieczniejszy w użyciu; leki o w.l. mniejszym niż 1,8 nie nadają się do stosowania w lecznictwie.
WSKAŹNIK OCZYSZCZANIA ? klirens nerkowy.
WSKAŹNIK PRÓCHNICY, syntetyczne wyrażenie liczbowe stanu zdrowotnego uzębienia. W.p. jest sumą, na którą składa się liczba zębów z próchnicą — P + liczba zębów usuniętych — U+ liczba zębów wypełnionych—W, tzw. liczba PUW. Średni w.p. oblicza się dla grup ludności wg wieku lub środowiska. Indywidualny w.p. charakteryzuje stan uzębienia pojedynczego pacjenta. W.p. jest powszechnie stosowany w stomatologicznych badaniach epidemiol .;obliczany w czasie badań okresowych pozwala określić: przyrost lub redukcję próchnicy, skuteczność profilaktyki stomatologicznej i metod leczenia, prognozę potrzeb leczenia protetycznego itp. Dla szczegółowego prześledzenia dynamiki procesu próchnicowego wprowadzono powierzchniowy w.p.  —  PUWp — który sumuje wszystkie pow. zębów dotkniętych próchnicą. W.p. oznaczony małymi literami (puw) dotyczy uzębienia mlecznego, dużymi — uzębienia stałego. W.p. ma pewne wady i nie jest wolny od błędu.
Innym w.p. jest wskaźnik chorobo-wości na próchnicę (frekwencji próchnicy); jest to liczba wyrażająca proporcję wynikającą ze wzoru:
Badanie chorobowości na próchnicę ogółu ludności powinno opierać się na badaniach epidemiol., a nie na dokumentacji rejonowej poradni stomatologicznej.
WSKAŹNIK SERCOWY -> pojemność serca.
WSPÓLCZULNY UKŁAD NERWOWY, sympatyczny układ nerwowy, część ? autonomicznego układu nerwowego, wyróżniająca się odcinkową symetryczną budową. Ośrodki nadrzędne w.u.n. znajdują się w rdzeniu kręgowym, pniu mózgu, podwzgórzu i w korze mózgowej. Wychodzące z nich włókna nerw. (przedzwojowe) biegną do zwojów kręgowych, które tworzą dwa symetryczne pnie przebiegające równolegle do kręgosłupa, po obu jego stronach. Tam kończą się lub biegną do zwojów przedkręgowych (np. zwoju trzewnego). Od zwojów kręgowych i przedkręgowych rozpoczynają się włókna pozazwojowe, zmierzające do tkanek. Włókna przedzwojowe na zakończeniach uwalniające tylocholinę i należą do —» cholinergicznego układu, na zakończeniach większości włókien pozazwojowych uwalniana jest noradrenalina (—» adrenergiczny układ), tylko na niektórych (włókna unerwiające naczynia mięśni szkieletowych i gruczoły potowe) acetylocholina. Pobudzenie w.u.n. powoduje rozszerzenie źrenic, wzrost wydzielania potu, zwężenie zwieraczy przewodu pokarmowego i rozszerzenie przewodów żółciowych, zwiotczenie pęcherzyka żółciowego, moczowodów i pęcherza moczowego, przyspieszenie częstości i wzrost siły skurczów serca, zwężenie większości naczyń krwionośnych, wzrost tętniczego ciśnienia krwi, wzrost przemiany materii.
WSPÓŁCZYNNIKI, liczby względne wyrażające częstość występowania (natężenie) określonych zjawisk. W biomedycznych badaniach populacyjnych i demograficznych odnoszą się do urodzeń, zgonów, chorób w badanej zbiorowości. Prawidłowe obliczenie w. wymaga dokładnych informacji o liczebności zarówno licznika (chorzy, zmarli / jak i mianownika (populacja narażona na ryzyko zgonu, zachorowania). Obliczając w. dla zjawisk zachodzących w badanym czasie, np. w ciągu roku w mianowniku przyjmuje się zazwyczaj albo średnią liczbę ludzi z początku i końca danego okresu, albo jeżeli takie dane są dostępne, liczbę ludności z polowy badanego okresu Metody te stosuje się przy obliczaniu zarówno w. demograficznych, jak i zapadalności i chorobowości. W. obliczone dla całej zbiorowości nazywa się ogólnymi lub surowymi, w. obliczone dla grup płci, wieku, zawodu itp. nazywa się swoistymi lub cząstkowymi. Zazwyczaj oblicza się w. na 100, 1000 lub 10 tys. osób badanej  zbiorowości.
WSPÓŁCZYNNIK LECZNICZY —> wskaźnik leczniczy.
WSPÓŁCZYNNIK ODDECHOWY, iloraz oddechowy, RQ, stosunek objętości wydalonego przez organizm dwutlenku węgla do pochłoniętego go w tym samym czasie tlenu. Celem określenia RQ oznacza się obj. powietrza wydychanego w jednostce czasu i określa w nim zawartość C02 i O2. Wartość RQ zależy od rodzaju substancji energetycznych utlenianych w ustroju, np. dla węglowodanów RQ wynosi 1,0, dla tłuszczów — 0,7, a dla białek — 0,8. Wartości pośrednie wskazują na utlenianie w ustroju substancji o różnych składnikach. Czasami RQ zwiększa się nawet powyżej 1,0, np. podczas —>.hiperwentylacji.
WSPÓŁCZYNNIK PRACY UŻYTECZNEJ, wydajność pracy, stosunek ilości energii mechanicznej do całkowitej energii uwolnionej podczas pracy mięśniowej.Wartość E i e można wyliczyć na podstawie pochłaniania tlenu przez organizm, wykorzystując ? równoważnik kaloryczny tlenu. W.p.u. podczas wykonywania   prostych  czynności, jak chodzenie, jazda na rowerze itp., wynosi około 19-25%. Pomiary w.p.u. są przydatne dla oceny postępów rehabilitacji — zwiększenie w.p.u. dowodzi poprawy koordynacji ruchów. W.p.u. jest najwyższy podczas wysiłków o umiarkowanej intensywności, np. podczas chodzenia przy szybkości 4,5 km/godz. Zmniejszają wartość w.p.u. trudności techniczne przy wykonywaniu skomplikowanych ruchów, zmęczenie i napięcie emocjonalne, a także czynniki metaboliczne, jak zwiększenie udziału procesów beztlenowych w przemianie materii lub zwiększenie udziału tłuszczów w pokrywaniu zapotrzebowania energetycznego (np. u ludzi pozostających na diecie wysokotłuszczowej). W.p.u. jest niższy u ludzi otyłych w związku z większym ciężarem ciała i zaburzeniami metabolicznymi.
WSTRZĄS, szok, zespól objawów Ustępujący wówczas, gdy mechanizmy regulacyjne ustroju nie są w stanie zapewnić dostatecznego przepływu krwi przez naczynia włosowate ważnych dla życia narządów i tkanek, a tym samym jego utleniania. W. różni się od —> zapaści, chociaż spadek ciśnienia jest jednym z podstawowych objawów w. Rozróżnia się 2 podstawowe postacie w. — w. hipowolemiczny, zw. też oligowolemicznym (? oligowolemia), ze zmniejszeniem objętości krwi krążącej (w. pokrwotoczny, pooparzeniowy, pourazowy) oraz w. normowolemiczny (w. kardiogenny, w urazach czaszki, w. toksyczny i septyczny). Nieco odmienną postacią jest w. anafilaktyczny (—»anafilaksja). Przyczyną w. pourazowego jest silny uraz, zwłaszcza tzw. okolic wstrząsorodnych. W powstawaniu w. odgrywają rolę zarówno mechanizmy odruchowo-nerwowe, jak i czynniki humoralne. W przebiegu w. pourazowego można wyróżnić 3 okresy. W okresie l przepływ krwi przez tkanki odbywa się jeszcze sprawnie dzięki mechanizmom wyrównawczym;
ciśnienie krwi jest na ogól prawidłowe lub tylko nieznacznie obniżone, występuje pewne pobudzenie psych. z akcentami euforii i zmniejszeniem odczuwania bólu. W okresie 2 obserwuje się postępujący spadek ciśnienia krwi i zmniejszenie jej przepływu przez naczynia włosowate tkanek. Mechanizmy wyrównawcze dążą do zapewnienia ukrwienia narządów najważniejszych dla życia i najbardziej wrażliwych na niedotlenienie — mózgu i serca. Zmniejszenie się objętości krwi krążącej jest bodźcem dla układu wegetatywnego i nadnerczy, które wydzielają do krwi znaczne ilości —» adrenaliny i —> noradrenaliny. Skóra staje się zimna, blada, wilgotna, wydzielanie moczu zmniejsza się lub ustaje, rozwija się —» kwasica. Świadomość jest zachowana, choć występuje stan zahamowania czynności psych., osłabienie i apatia. W okresie 3 zapaść pogłębia się (dalszy spadek ciśnienia), prowadząc do fazy nieodwracalnej, wskutek przewlekłego niedokrwienia tkanek. W wyniku w. może dojść do groźnych powikłań, takich jak ostra niewydolność nerek.
WSTRZĄS ANAFILAKTYCZNY —»-anafilaksja.
WSTRZĄS HEMOLITYCZNY, wstrząs po przetoczeniu krwi obcogatunkowej lub (w określonych warunkach) o odmiennym czynniku Rh. Przyczyną jest reakcja ustroju biorcy, w którego osoczu znajdują się przeciwciała skierowane przeciwko przetoczonym krwinkom dawcy. Przeciwciała te powodują niszczenie tych krwinek— dochodzi do —> hemoglobinemii i —> hemoglobinurii, która poprzez zaczopowanie kanalików krętych prowadzi do bezmoczu i ostrej niewydolności nerek. W.h. rozpoczyna się bólem w okolicy lędźwiowej i bólami głowy, uczuciem gorąca, następnie występują nudności i wymioty oraz typowe objawy: spadek ciśnienia krwi, przyśpieszenie tętna, dreszcze i gorączka. Przebieg i nasilenie objawów w.h. zależą w dużym stopniu od ilości przetoczonej krwi obcogrupowej.
WSTRZĄSORODNA OKOLICA, miejsce ciała szczególnie bogato unerwione, którego uraz, nawet nieznaczny, może wywołać wstrząs pourazowy (—> wstrząs). W.o. są oko narządów płciowych, krtań, żołądek.
WSTRZĄSY ELEKTRYCZNE ? leczenie biologiczne.
WSTRZĄŚNIENIE KLATKI PIERSIOWEJ, stan po tępym urazie klatki piersiowej bez uszkodzenia rządów wewn.; podrażnienie układu wegetatywnego daje objawy wstrząsu ,bladość powłok, sinicę, zaburzenia oddychania i krążenia. Najczęściej objawy te ustępują bez powikłań. Może jednak dojść do zatrzymania czynne serca i zgonu.                   
WSTRZĄŚNIENIE MÓZGU ? urazy czaszkowo-mózgowe.      
WSTRZĄŚNIENIE RDZENIA uraz rdzenia kręgowego powodujący czasowe przerwanie jego czynności bez uchwytnych zmian anat. Powoduje szybko przemijające objawy ogniskowe (porażenie ruchowe, czuciowe, jelitowe). Utrzymujące się przez kilka godzin objawy chorobowe mogą świadczyć o uszkodzeniu (stłuczeniu) rdzenia.
WSTRZYKNIĘCIE, podanie pozajelitowe środków leczn. lub diagnostycznych (np. kontrastowych) za pomocą strzykawki. Rozróżnia się w. śródskórne, podskórne, domięśniowe oraz dożylne. W szczególnych przypadkach w. wykonuje się do kanału kręgowego, do jam serca lub komór mózgu.
WSZAWICA, inwazja wszy lub zmiany skórne wywołane przez wszy;
ponieważ żywią się one krwią ludzką wskutek ich ukłucia powstają na skórze grudki, bąble i silny świąd, a pod wpływem mimowolnego drapania — przeczosy, nadżerki, ropne zakażenia różnego rodzaju i ich następstwa. Zapobieganie w. -> odwszawianie. Na człowieku pasożytują 3 gatunki wszy:,wesz  głowowa (.Pediculus humanus /, wesz odzieżowa /pediculus humanus humanus) i wesz łonowa fphthirius puhis) występująca gł. w okolicy łonowej, ale także w in. okolicach ciała pokrytych grubszymi, krótkimi włosami. Wszy głowowa i łonowa nie odgrywają roli w przenoszeniu chorób zak., są jednak pasożytami b uciążliwymi i świadczą o niskim poziomie higieny ich ->- żywicieli. Najniebezpieczniejsza jest wesz odzieżowa, która przenosi groźne choroby żak., jak:? dur plamisty, dur powrotny, gorączka okopowa. W. zwalcza się za pomocą —>- środków odkażających.
WSZCZEPIENIE, implantacja, wprowadzanie do ustroju tkanek lub zastępczych części narządów z tworzyw sztucznych i metali, substancji leczn. albo mechanizmów (stymulatory), w celu zastąpienia brakujących lub uszkodzonych elementów, bądź wywołania określonych, pożądanych odczynów organizmu. Zob. też przeszczepianie zębów.
WSZCZEPIENNE ZAPALENIE WĄTROBY —> wirusowe zapalenie wątroby.
WSZY ? wszawica.
WŚCIEKLIZNA,    wodowstręt, wirusowa choroba żak. odzwierzęca. Rezerwuarem zarazka są zwierzęta przeważnie zamieszkujące ograniczony obszar (epizootia). W. przenosi się na człowieka przez ukąszenie lub zakażenie rany śliną chorego zwierzęcia (Psa, lisa, wilka, myszy, kota, zająca, borsuka, a nawet nietoperza). Okres wylęgania 1-6 miesięcy, a nawet dłużej. Objawy początkowo miejscowe: przekrwienie i bolesność blizny po ukąszeniu. Następnie dołączają się:
podwyższenie ciepłoty, bóle głowy, niekiedy sztywność karku, wzmożenie napięcia mięśni, skurcze mięśni oddechowych. Szczególnie wyraźnie dotknięte są mięśnie biorące udział w połykaniu. Ślinotok występuje zawsze wraz z silnym pragnieniem, przy czym sam widok wody wywołuje u chorego napad skurczów, co czyni ugaszenie pragnienia niemożliwym. Chory ginie wskutek porażenia ośrodkowego układu nerw. Leczenia nie ma. Po wystąpieniu pierwszych objawów leczenie sprowadza się już jedynie do łagodzenia cierpień. Zapobieganie:
stosowanie możliwie szybko szczepionki przeciw w. Obowiązuje szczepienie wszystkich psów. Na obszarach objętych w. konieczna jest niezwykle staranna obserwacja zwierząt i już po stwierdzeniu pierwszych objawów, jak:
niepokój, niechęć do picia, napastliwość — dostarczenie do weterynarza z zachowaniem środków ostrożności lub wręcz zabicie zwierzęcia i dostarczenie w celu zbadania do stacji sanitarno-epidemiologicznej.
WŚCIEKŁOŚĆ RZEKOMA, stan gwałtownego pobudzenia psychoruchowego o cechach agresji, z jeżeniem się włosów, rozszerzeniem źrenic i wzrostem ciśnienia krwi, spowodowany uszkodzeniem przedniej części —> podwzgórza i ośrodków scalania rozmieszczonych rozlegle w —> rąbkowym układzie.
WUCHERERIOZY ->- filariozy.
WWIEDIENSKI Nikołaj J., ur. 28 IV 1852, zm. 161X1922, roś. fizjolog, uczeń Sieczenowa;prof. uniw. w Petersburgu (od 1889), czł. Ros. Akad. Nauk; w 1884-86 prowadził badania związane ze stanem —> pobudzenia i —> hamowania w układzie nerwowym i mięśniowym; przyczynił się do rozwoju elektrofizjologii drażnienia, wprowadził szereg nowych pojęć dotyczących pobudliwości, zastosował słuchawki telefoniczne do wykrywania impulsów nerw. w mięśniach.
WYBROCZYNA, drobne wynaczynienia krwi pod naskórkiem lub nabłonkiem, mające wygląd plamki koloru czerwonego albo purpurowego;
objaw skazy krwotocznej naczyniowej, malopłytkowej lub mieszanej (—> skaza).
WYCHOWANIE, celowe, systematyczne oddziaływanie poszczególnych ludzi na rozwój —> osobowości dziecka, zwłaszcza na jego rozwój moralny, w przeciwieństwie do kształcenia umysłowego; w szerszym znaczeniu: całokształt oddziaływania rodziców nauczycieli i środowiska na rozwój umysłowy, fiz., moralny i estetyczny dzieci i młodzieży; synonim —>-kształcenie. Celem nowoczesnej —> pedagogiki jest w. młodzieży odpowiedni do wymogów przyszłości; przygotowanie jej do twórczego uczestnictwa w rozwoju społecznym i kulturalnym z uwzględnieniem wzrastającej wciąż roli nauki i techniki w pracy zawodowej. W. pomaga ludziom w procesie dorastania do obiektywnych zada i obiektywnych możliwości ich róż woju. W zakresie w. umysłowego zadaniem wychowawców jest dani młodemu pokoleniu ogólnej wiedz dotyczącej najważniejszych dziedzin przyrody, życia społ., rozwinięcie zdolności i zainteresowań wychowanków. W. moralne i społ. ma przy gotować młodzież do pracy, wpoi uczucia patriotyczne, nauczyć żyć w kolektywie, ukształtować świadom dyscyplinę i akceptowane społ. nawyki zachowania się. W. estetyczny ma na celu wyrobienie wrażliwości na piękno, wzbogacenie i pogłębieni wiedzy o świecie, kształtowanie postawy twórczej. W. fizyczne zmierz do: wykształcenia sprawności fiz sprzyjającej zdrowiu, opanowania życiowo ważnych umiejętności i nawyków ruchowych, kształcenia moralnych cech charakteru, określonych postaw etycznych. Cele i zadania szeroko rozumianego procesu w. realizowane są w toku systemu w., w którym najważniejszy jest system w szkolnego. Głównym warunkiem stosowania metod w. jest aktywność ucznia ukierunkowana przez wychowawcę na pożądane elementy życia rolnego i pozaszkolnego. Zasadniczym' metodami w. są, oprócz przykładu,? nagroda i ? kara. Rodzajem w.jest samowychowanie, w którym połączona zostaje rola wychowawcy i wychowanka.
WYCIĄG, ekstrakt, postać leku galenowego otrzymana przez wytrawienie surowca roślinnego właściwym rozpuszczalnikiem (woda, eter, alkohol) i odpowiednie zagęszczenie. Istnieją w. suche, gęste i płynne.
WYCIĄGI, sposób leczenia szeroko stosowany w chorobach ortopedycznych, którego zadaniem jest nastawienie złamania czy zwichnięcia, korygowanie wad i zniekształceń ciała (np.skrzywień kręgosłupa), odciążanie stawu, w którym toczy się proces chorobowy, zapobieganie powstawaniu przy-kurczów itp. Istnieją 2 rodzaje w.: pośredni i bezpośredni. W. pośredni stosuje się w tych przypadkach, w których wystarcza mała siła ciągu (w. za skórę za pomocą pętli wyciągowych, kamaszków, przylepca itp.). W. bezpośredni stosuje się w przypadkach, gdy potrzebna jest duża siła ciągu. Siła działania w. przenosi się bezpośrednio na kość za pomocą specjalnych klamer wyciągowych. Zakładanie w. bezpośredniego jest zabiegiem chir., który należy wykonać w warunkach aseptycznych na sali operacyjnej.
WYCIEK, płynna wydzielina wydobywająca się w rozmaitych stanach chorobowych z otworów naturalnych ciała na zewnątrz.
WYCIĘCIE PŁUCA, operacyjne usunięcie części (segmentu, płata) lub całego płuca. W miarę zmniejszania się ryzyka tego typu operacji, w związku z udoskonalaniem techniki operacyjnej i rozwojem anestezjologii, rozszerzają się wskazania do ich wykonywania. Początkowo w.p. wykonywano wyłącznie z powodu ognisk zapalnych o charakterze swoistym (gruźlica) lub nieswoistym (ropnie). Obecnie coraz częściej wykonuje się resekcje częściowe lub całkowite z powodu jednostronnych rozstrzeni oskrzelowych, nowotworów łagodnych i złośliwych, a nawet trudnych do usunięcia innym sposobem ciał obcych.
WYCIĘCIE ŻOŁĄDKA, operacyjne usunięcie żołądka wskutek przewlekłej choroby wrzodowej lub zwyrodnienia nowotworowego jego ściany. Wycięcie obejmuje zwykle 2/3 żołądka, z częścią odźwiernika i dwunastnicy, najbardziej czynną wydzielniczo. W przypadkach nowotworów dokonuje się zwykle całkowitego wycięcia żołądka. Po w.ż. konieczne jest zachowanie diety ze względu na zwykle występującą tzw. chorobę pooperacyjną, objawiającą się zaburzeniami czynności przewodu pokarmowego przez długi niekiedy okres.
WYDAJNOŚĆ PRACY ? współczynnik pracy użytecznej.
WYDALANIE, ekskrecja, usuwanie z organizmu zbędnych i często szkodliwych produktów —> przemiany materii, a także nadmiaru substancji wchodzących prawidłowo w skład ustroju. Największa część wydalin jest usuwana z organizmu przez nerki (mocznik, kreatynina, kwas moczowy, chlorek sodu, potas, kwas siarkowy i fosforowy, sole amonowe i in.). W. odbywa się również przez: płuca (substancje gazowe, para wodna), skórę — wraz z potem (woda, sole mineralne), przewód pokarmowy — wraz z kalem (niestrawione resztki pokarmu).
WYDOBYCIE PŁODU, zabieg położniczy stosowany w położeniach miednicowych płodu, polegający na wydobyciu całego płodu przez pochwę. Wskazaniem do w.p. są nagłe stany zagrożenia matki lub dziecka. W.p. dokonuje się w 2 etapach. W pierwszym etapie trzeba wydobyć płód po pępek w drugim — resztę płodu, t j. barki ,rączki i główkę. W.p. może spowodować obrażenia noworodka, np. złamanie obojczyka, porażenie splotu ramiennego, krwiaki śródczaszkowe a niejednokrotnie zgon dziecka (15, 25%).
WYDOLNOŚĆ FIZYCZNA, ; kres zdolności do wykonywania pracy mięśniowej bez zmęczenia i zmian w środowisku wewn. ustroju oraz wysoka tolerancja zmian w środowisku wewn., jeśli dochodzi do nich podczas wysiłku o dużej intensywności. W.f. zależy od sprawności funkcji współdziałających w pokrywaniu zapotrzebowania tlenowego (—»- pochłanianie tlenu maksymalne), wielkości i rezerw energetycznych (zawartości w mięśniach: —> kwasu adenozynotrójfosforowego, fosfokreatyny, glikogenu /, sprawności —> regulacji ciepłoty ciała sprawności regulacji endokrynologicznej przemian energetycznych, koordynacji nerwowo-mięśniowej i czynników psychologicznych. W.f. mierzona jest za pomocą prób czynnościowych i charakteru zachowania się parametrów poszczególnych zespołów funkcji wewnątrzustrojowych.
WYDZIAŁ NAUK MEDYCZNYCH PAN, wydział VI PAN, najwyższa w kraju reprezentacja nauk. środowiska medycznego. W skład WNM PAN wchodzą członkowie rzeczywiści  i członkowie korespondenci PAN oraz  powołani pracownicy nauki i specjaliści spoza PAN. Pracami WNM  kieruje sekretarz Wydziału, przy współudziale swych zastępców i etatowego aparatu administracyjnego. WNM koordynuje bezpośrednio  działalność medycznych placówek nauk.-badawczych PAN oraz spełnia rolę opiniodawczą, inspiratorską i doradczą w odniesieniu do kierunków rozwoju nauk medycznych w skali kraju, w układzie międzyresortowym. Jest to możliwe dzięki temu, że przy WNM działa szereg odpowiednio sprofilowanych komitetów nauk., wchodzących—w ramach ogólnej struktury PAN — w skład tzw. pionu korporacji PAN. W pracach komitetów i ich bardziej wyspecjalizowanych organów — komisji, uczestniczy szeroki krąg pracowników nauki i specjalistów, reprezentujących akademie medyczne, instytuty nauk.-badawcze oraz inne środowiska i ośrodki nauk. i specjalistyczne z dziedziny medycyny i dziedzin związanych z medycyną. WNM popiera również określone kierunki działalności nauk., drogą finansowania odpowiednich prac, w ramach ogłaszanych konkursów. Pośredniczą w tym komitety i komisje działające przy Wydziale Nauk Medycznych.

WYDZIAŁ ZDROWIA I OPIEKI SPOŁECZNEJ, organ urzędu wojewódzkiego wykonujący bezpośrednie zadania z zakresu administracji służby zdrowia i opieki społ. Na czele w.z. ' o.s. szczebla wojewódzkiego stoi podległy wojewodzie lekarz wojewódzki- Podstawowa działalność w.z. i o.s. obejmuje planowanie i kierowanie ochroną zdrowia i opieką społ. w rejonie administracyjnie podległym. Organizacja, nadzór i koordynacja działalności służby zdrowia i opieki społ. w województwie oraz nadzór fachowy sprawowane są w oparciu o uchwały WRN, zarządzenia wojewody oraz wytyczne Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej.
WYDZIELANIE, sekrecja, proces wytwarzania i uwalniania z komórek różnych chem. substancji zw. wydzielinami. Komórki o właściwościach wydzielniczych, zw. gruczołowymi, występują w różnych tkankach lub skupione są w specjalnych narządach —> gruczołach. Wydzieliny są uwalniane bezpośrednio po ich wytworzeniu lub magazynowane i uwalniane pod wpływem bodźców nerw. i humoralnych, wpływających także na syntezę wydzielin. Uwalnianie z komórki odbywa się przez nieuszkodzoną błonę komórkową drogą dyfuzji lub transportu czynnego, z udziałem enzymów — przenośników, lub też w wyniku częściowego albo całkowitego rozpadu komórki. Wydzieliny gruczołów zewnątrzwydzielniczych, uwalniane na powierzchnię błon śluzowych lub skóry, spełniają funkcje ochronne (łzy, śluz, łój), funkcje trawienne (ślina, soki trawienne), funkcję termoregulacyjną (pot) itp. Wydzieliny gruczołów wewnątrzwydzielniczych uwalniane są bezpośrednio do krwi (—>- hormony), regulują one procesy przemiany materii w ustroju. Wydzieliny komórek jednych tkanek stanowią substraty przemiany materii w innych tkankach, np. glukoza uwalniana w wątrobie wykorzystywana jest w mięśniach. W.? przekaźników chem. Przez zakończenia włókien nerw. Stanowi podstawę przekaźnictwa nerwowego. 


WYDZIELANIE   KANALIKOWE, sekrecja kanalikowa, wydzielanie przez komórki kanalików nerkowych substancji znajdujących się we krwi naczyń włosowatych okołokanalikowych i w przestrzeniach okolokanalikowych do światła kanalików. Wydzielane substancje wzbogacają płyn (mocz pierwotny) kanalikowy. Podobnie jak —> wchłanianie zwrotne, w. k. może być bierne (bez nakładu energii) lub czynne (wymaga nakładu energii). W.k. podlegają jony wodorowe, kreatynina, histamina (w.k. czynne), a także potas i amoniak (w.k. bierne). Czynnemu w.k. podlega szereg substancji obcych dla ustroju: penicylina, EDTA i in. Zob. też transport kanalikowy.
WYGASANIE, zanikanie reakcji warunkowej (—> reakcja) w wyniku stosowania bodźca warunkowego (—> bodziec) bez zwykle towarzyszącego mu —> wzmocnienia; w wyniku w. reakcja zostaje stłumiona, zahamowana, ale nie zanika trwale i może się po pewnej przerwie znowu pojawić.
WYJAŁAWIANIE ? sterylizacja.
WYKRWAWIENIE, duża utrata krwi, częsta przyczyna śmierci przy obrażeniach ciała połączonych z uszkodzeniem dużych naczyń krwionośnych, zwłaszcza tętniczych. Utrata dużej ilości krwi doprowadza do wstrząsu krwotocznego, niewydolności naczyniowo-oddechowej i do zgonu.
WYKWIT, podstawowa jednostka morfologiczna w dermatologii, zmiana będąca bezpośrednim wynikiem rozwoju choroby w skórze i zasadnicza jej objaw. W. pierwotny—plama; grudka, guzek, guz, bąbel, pęcherzyk; pęcherz i krosta; w. wtórny—nadżerka, przeczos, pęknięcie, rozpadlina; owrzodzenie, łuska, strup i blizna.. Podział w. na pierwotne i wtórne jest umowny, ponieważ w. wtórne nie zawsze są fazą rozwojową lub zejściem w. pierwotnych.
WYLEW KRWI, ściśle krwotok wewn.; wydostanie się krwi w pełnym jej składzie poza naczynia do zamkniętych jam ciała (jamy opłucnej, otrzewnej, worka osierdziowego) lub do narządów, które tylko pośrednio łączą się ze środowiskiem zewn. (np. żołądek). Do w.k. zalicza się również krwotoki śródtkankowe — wybroczyni punkcikowate, podbiegnięcia krwawe krwiaki i ogniska krwotoczne. Zob też: krwawienie, krwotok.         
WYŁONIENIE JELITA, operacyjne wyprowadzenie na zewnątrz pętli jelita cienkiego lub grubego: l/, gdy ciężki stan chorego nie pozwala na wycięcie zmienionego odcinka jelita, 2) w celu dalszej obserwacji,; gdy istnieje podejrzenie zmian martwiczych ściany jelita (np. po uwięźnięciu, urazach), 3) w celu późniejszego wykonania przetoki kałowej na wyłonionym jelicie.
WYŁUSZCZENIE KOŃCZYNY
zabieg chir. polegający na odjęciu części lub całej kończyny na poziomie  stawu, bez przecinania kości (w przeciwieństwie do amputacji, w której  przecina się kość). Kikut tworzy pow. stawowa pokryta chrząstką. Z części miękkich kończyny (skóra, mięśnie) wytwarza się jeden lub dwa płaty, którymi pokrywa się kikut. W.k. jest dla chorego zabiegiem bardziej obciążającym  niż amputacja i stwarza gorsze warunki do zastosowania protezy. Stosuje się je, gdy trzeba usunąć zniszczone tkanki bardzo blisko stawu.
WYŁUSZCZENIE OKA, enukleacja, operacyjne usunięcie oka w przypadku nowotworu lub w schorzeniach oka ślepego i bolesnego albo zagrażającego zdrowiu chorego. Operację przeprowadza się w znieczuleniu miejscowym u osób dorosłych lub ogólnym u dzieci. W czasie w.o. można w ranę spojówki i mięśni zewn. oka wszczepić plastykowy element ułatwiający zastosowanie ruchomej protezy gałki ocznej, co poprawia wynik kosmetyczny.
WYŁYŹECZKOWANIE: l) zabieg ginekol. —> wyłyżeczkowanie jamy macicy; 2) zabieg chir., usuwanie ziarniny czy zmian chorobowych ze skóry, kości lub innych tkanek.
WYŁYŹECZKOWANIE  JAMY MACICY, abrazja, skrobanka, zabieg wykonywany w celach leczniczych, diagnostycznych lub zapobiegawczych, polegający na usunięciu z jamy macicy tkanek zmienionych chorobowo, jaja płodowego lub jego resztek po poronieniu, czy na zeskrobaniu fragmentów błony śluzowej macicy. Zabieg przeprowadza się za pomocą —> łyżki ginekologicznej lub położniczej. Wykonanie w.j.m. w celach diagnostycznych określa się jako próbne w.j.m.; uzyskany materiał tkankowy bada się tustologicznie lub bakteriologicznie. W.j.m. jest podstawowym zabiegiem przy przerywaniu ciąży, stąd często skrobankę utożsamia się (niesłusznie) z przerwaniem ciąży.
WYMIANA GAZÓW W PŁUCACH, wymiana tlenu, dwutlenku węgla i pary wodnej między krwią naczyń włosowatych a powietrzem pęcherzyków płucnych. Gazy dyfundują zależnie od różnic ich ciśnień parcjalnych. W czasie oddychania skład powietrza pęcherzykowego jest w stanie równowagi dynamicznej z powietrzem wdychanym (atmosf.), wykazując tylko nieznaczne wahania zależne od fazy oddechowej. Tlen dy funduj e z powietrza pęcherzykowego do krwi naczyń włosowatych płucnych, a dwutlenek węgla i para wodna w kierunku odwrotnym. Różnica ciśnień parcjalnych między pęcherzykiem a naczyniem włosowatym jest dla dwutlenku węgla dużo mniejsza niż dla tlenu, co wynika z 20-krotnie większej zdolności dyfuzyjnej dwutlenku węgla. Dyfundujące gazy pokonują barierę złożoną ze ściany pęcherzyka, płynu śródmiąższowego, ściany naczynia włosowatego, a także osocza krwi. W wyniku w.g. w p. z pluć odpływa krew bogata w tlen i stosunkowo uboga w dwutlenek węgla. W wydychanym powietrzu tlenu jest mniej, a dwutlenku węgla znacznie więcej niż w powietrzu atmosferycznym. Zob. też: oddychanie, transport gazów w ustroju.
WYMIOTY, torsje, gwałtowne opróżnienie żołądka z zawartości przez przełyk i usta. Złożony akt odruchowy polegający na rozciągnięciu przełyku przez ruch wdechowy przy zamkniętej głośni, otwarciu wpustu i wessaniu do przełyku treści żołądka, w czym wydatnie dopomaga równoczesny skurcz jego mięśniówki oraz przepony i powłok brzucha. Znaczenie tego odruchu dla życia polega na uwolnieniu organizmu od działania szkodliwych czynników, które znalazły się w początkowym odcinku przewodu pokarmowego. Do w. dochodzi przede wszystkim w drodze odruchowej, w wyniku podrażnienia „ośrodka wymiotnego", mieszczącego się w tworze siatkowatym rdzenia przedłużonego, bodźcami docierającymi drogą nerw. ze śluzówki żołądka lub jelita przy zadziałaniu na nią środków chem., którymi mogą być trucizny, środki żrące lub produkty alkalizujące kwaśną, w prawidłowych warunkach, zawartość żołądka. Poza tym w. powstają w przebiegu zatruć, chorób toksycznych lub w ciąży, wskutek zaburzeń prawidłowego chemizmu krwi odżywiającej ośrodek. Bezpośrednie działanie uciskowe na mózg, np. w przebiegu guza mózgu, obrzęku, wstrząsu mózgu, może również wywołać w. Są one także charakterystyczne dla cięższych napadów — migreny. Podrażnienie narządów wewn., np. moczowodów lub żółciowego przewodu wyprowadzającego przez kamienie, albo podrażnienie otrzewnej może także spowodować w. na drodze odruchowej. Powstają one również przy zamknięciu drożności przewodu pokarmowego przez ciała obce, guzy lub nieprawidłowe położenie jelit (,—> niedrożność, —> wgłębienie), przy czym, jeśli przyczyna znajduje się w dolnych odcinkach drogi pokarmowej, w. mogą zawierać domieszkę kału. Wreszcie nadmierne drażnienie narządu równowagi (—> lokomocyjna choroba), a nawet 
czynniki psych. (obrzydzenie, przestrach) dają ten sam wynik. W. zapowiadane są zwykle przez poprzedzające je mdłości.

WYMIOTY CIĘŻARNYCH, wymioty występujące zwykle w 2-4 miesiącu ciąży, najczęściej u pierwiastek i w ciąży mnogiej. Ustępują pod wpływem diety i po podaniu małych dawek środków przeciwwymiotnych. W.c. mogą przejść w groźne dla życia niepowściągliwe wymioty, które powodują szybki spadek wagi, ciężkie objawy ogólne i wymagają leczenia w warunkach szpitalnych.
WYMIOTY KRWAWE, obecność krwi w wymiocinach. Krew może być żywoczerwona, jeżeli źródło krwawienia znajduje się ponad wpustem żołądka, lub może mieć wygląd fusów kawy, gdy przebywa jakiś czas w żołądku. Wymiotowanie krwią jest ważnym objawem chorób żołądka (najczęściej we wrzodzie, rzadziej w raku,żołądka). Źródłem krwi może być gardło, krtań lub przełyk, a spływająca krew może być potykana do żołądka i wyrzucana ruchami wymiotnymi zewnątrz.
WYMIOTY POOPERACYJNE dość częsty objaw spowodowany zatrzymaniem ruchów robaczkowych żołądka i jelit, zwłaszcza po zabiega w jamie brzusznej. W.p. pociągają za sobą zaburzenia równowagi płynów ustrojowych i elektrolitów. Ze względu na to, że u chorych nieprzytomnych może nastąpić zachłyśnięcie, przerywa się karmienie doustnie oraz stosuje leki przeciwwymiotne i uspakajające, uzupełnia się płyny i elektrolity.
WYNATURZENIE ? degeneracja. 
WYNICOWANIE MACICY, groźne, rzadkie powikłanie III lub IV okresu ? porodu, polegające na wpukleniu się dna macicy do jej jamy (w.m. częściowe) lub całego trzonu, który wychodzi przez rozszerzoną szyjkę do pochwy lub przed szparę sromową (w.m- całkowite). W.m. może nastąpić np. wskutek nieprawidłowo wykonanego ?. zabiegu Credego. W.m. wywołuje ciężki wstrząs. Leczenie przeciwwstrząsowe i odprowadzenie w.m. w głębokim znieczuleniu ogólnym. 
WYNISZCZENIE —> charłactwo. 
WYPADNIĘCIE JĄDRA MIAŻDŻYSTEGO, dysk, uwypuklenie się jądra miażdżystego (przepuklina) tarczy międzykręgowej poprzez zmieniony zwyrodnieniowo bądź puknięty otaczający je pierścień włóknisty, co prowadzi do ucisku korzeni rdzeniowych. Najczęstszym miejscem w.j.m. jest odcinek lędźwiowy kręgosłupa, rzadziej szyjny. W.j.m. jest najczęstszą przyczyną —> rwy kulszowej. Bezpośrednią przyczyną w.j.m. bywa często wysiłek fiz., dlatego praca połączona z dźwiganiem ciężarów sprzyja zachorowaniu. W wielu przypadkach choroba zaczyna się nawracającymi epizodami postrzału (—> lumbago), występującymi zwykle w sposób ostry, po dźwignięciu ciężkiego przedmiotu lub wykonaniu gwałtownego ruchu tułowia. Po pewnym czasie dołączają się silne bóle korzeniowe, promieniujące wzdłuż tylno-bocznej strony uda i podudzia, nieraz z towarzyszeniem —> parestezji w tej okolicy. Może wystąpić —» niedoczulica w obszarze unerwionym przez włókna pochodzące z uciśniętego korzenia, zwykle na zewnętrznej stronie stopy. Częstym objawem jest osłabienie lub zniesienie odruchu skokowego. W rzadkich przypadkach stwierdza się lekki niedowład, zwłaszcza w zakresie mięśni prostujących paluch. W rozpoznaniu w.j.m. pomocne jest badanie rentg. kręgosłupa oraz badanie elektromiograficzne. Przebieg choroby cechuje się nawrotami dolegliwości, rozdzielonymi dłużej lub krócej trwającymi okresami poprawy. Leczenie w okresie ostrym polega na podawaniu środków przeciwbólowych i przeciwzapalnych, witamin z grupy B, stosowaniu ciepła i zapewnieniu choremu całkowitego spokoju w łóżku. Powinien on leżeć na wznak na podłożu równym i nie uginającym się (materac na desce). Leczenie chir., polegające na operacyjnym usunięciu zwyrodniałego jądra miażdżystego, wskazane jest dopiero po dłuższym leczeniu zachowawczym, w przypadku szczególnie uciążliwych, często nawracających i nie ustępujących bólów.
WYPADNIĘCIE MACICY, -> macica (choroby).
WYPADNIĘCIE ODBYTNICY,
wysuwanie się błony śluzowej odbytnicy (w.o. niecałkowite) lub całej ściany odbytnicy, a nawet części jelita (w.o. całkowite) poza zwieracz odbytu. U dzieci przyczyną jest zwykle nadmierne parcie przy oddawaniu stolca, u osób starszych — osłabienie aparatu mięśniowego (zwieracz i dźwigacz odbytu), podtrzymującego odbyt. Leczenie u małych dzieci często zachowawcze: uregulowanie wypróżnień, zwężenie szpary pośladkowej przylepcem, u starszych leczenie operacyjne. 
WYPADNIĘCIE TRZEW, wysunięcie się trzew na zewnątrz przez ranę w ścianie jamy brzusznej lub pod nieuszkodzoną skórę brzucha po naruszeniu ciągłości głębszych warstw ściany brzusznej (otrzewnej, mięśni) wskutek tępego urazu; jest to tzw. podskórne w.t. lub przepuklina rzekoma. Przyczyną w.t. może być rozejście się rany operacyjnej brzucha (ropienie, przedłużone gojenie, źle założone szwy) lub niszczący powłoki jamy brzusznej proces chorobowy (ropny, nowotworowy). Leczenie operacyjne — odprowadzenie trzew do jamy brzusznej i zaszycie powłok.
WYPARCIE, represja, odrzucenie impulsów, pragnień, motywów skłaniających do zachowań, które mogłyby spowodować poczucie winy, poprzez usunięcie jej ze świadomości. Zob. też mechanizmy obronne psychologiczne.
WYPRYSK, egzema, powierzchowny stan zapalny skóry powstały pod wpływem czynników zewn. (kontaktowe zapalenia skóry, w. kontaktowy) i wewnątrzpochodnych (w. endogenny czasami łączony ze —> świerzbiączką). W. kontaktowy, powstający pod wpływem —> alergenów spotykanych w środowisku zewn. (np. w pracy — w. zawodowy), charakteryzuje się mechanizmem późnej ? alergii. W. endogenny, w którym czynnikiem uczulającym są najczęściej bakterie (ogniska zakaźne lub pokarmy), cechuje mechanizm alergii późnej (czasami również wczesnej). Elementem pierwotnym w. jest grudka wysiękowa z pęcherzykiem na szczycie; towarzyszy jej rumień i obrzęk; zlewanie się wykwitów daje duże pow. sączące z nadżerkami; stopniowo tworzą sil strupy i naskórek ulega złuszczeniu.' umiejscawia się gł. na dłoniach i 51 pach, ale może być też uogólniony. Zależnie od nasilenia objawów, wyróżnia się w. ostry, podostry i przewlekły. Na ogół przebieg choroby jest długotrwały z okresami nawrotów i zaostrzeń. Ustąpienie zmian możliwe jest tylko po wykryciu i usunięciu alergenu wywołującego. W w. przewlekłym zmiany cofają się pozostawiając skórę zgrubiałą, przebarwioną, pobruzdowaną (tzw. lichenizacja). Leczenie w. jest trudne i powinno być indywidualizowane W w. kontaktowym robione są próby naskórkowe w celu ustalenia czynnika przyczynowego; w w. endogennym wykrycie czynnika przyczynowego jest trudniejsze. Stosowane jest odczulanie swoiste (rzadko) lub nieswoiste, leki uspokajające, przeciwhistaminowe miejscowo przeciwzapalne (objawowe /
WYPRYSK ŁOJOTOKOWY ? łojotokowe zapalenie skóry.
WYPRZENIE   BAKTERYJNE ostre   gronkowcowo-paciorkowcowe (ropne) zakażenie skóry, z sączeniem pęknięciami i nadżerkami naskórka gł. w fałdach, zgięciach stawów, pod piersiami itp., wszędzie tam, gdzie skóra przylega do siebie na większym obszarze i gdzie naskórek ulega maceracji wskutek pocenia się i tarcia. Choroba gł. ludzi otyłych i silnie pocących się oraz niemowląt (przegrzewanych / Do w.b. usposabia cukrzyca i zaburzenia przemiany materii. W w. drożdżakowym czynnikiem zakaźnym są —» drożdżaki, a nie bakterie ropotwórcze.
Leczenie polega gł. na stosowaniu barwników, np. ? fioletu goryczki. 
WYROSTEK ROBACZKOWY,szczątkowa, obwodowa część jelita ślepego (kątnicy); odchodzi od jego przyśrodkowego brzegu, poniżej ? zastawki krętniczo-kątniczej. W.r. ma ok. 8 cm dług.. Jest wąski, zwisa swobodnie w  jamie brzusznej ku miednicy malej, ma własną małą krezeczkę. W ścianie w.r. mieści się duża ilość grudek limfatycznych, a w jego świetle — zawartość śluzowa lub resztki pokarmowe. Czasami światło w.r. jest zarośnięte. Długość i położenie w.r. mogą być zmienne, co należy uwzględniać podczas zabiegu operacyjnego.
Zapalenie. Przyczyny: zamknięcie światła w.r. przez kamień kałowy, obecność pasożytów, ucisk lub infekcja bakteryjna. Przebieg może być ostry lub Przewlekły. W ostrym występuje silny ból w prawym dole biodrowym, wymioty, podwyższona temp. ciała, wzmożone napięcie mięśni powłok brzusznych, podwyższona leukocytoza. W procesie zapalnym występuje martwica ściany w.r. i może dojść do przebicia (najczęściej w miejscu zatkania światła) i w konsekwencji do rozlanego, ropnego zapalenia otrzewnej. Niekiedy wokół zmienionego zapalenie w.r. powstają silne zlepy, tworzące po jego przebiciu naciek okołowyrostkowy, ograniczający zapalenie otrzewnej. W nacieku może powstać ropień okołowyrostkowy (? plastron).
Leczenie ostrego zapalenia w.r. jest operacyjne. Przy nacieku okołowyrostkowym stosuje się leczenie antybiotykami, a wyrostek usuwa się dopiero po ustąpieniu stanu zapalnego. Zapalenie w.r. jest najczęstszą chorobą zapalną jamy brzusznej.
WYROSLA KOSTNE MNOGIE, choroba dziedziczna, polegająca na wyrastaniu z okolicy przynasad kości wyrośli   kostno-chrzęstnych.  Wyrosła szybko rosną i w miarę wzrostu oddalają się w kierunku trzonów kości długich. Mogą rozwijać się w obrębie większości kości ustroju; czasem upośledzają wzrost lub powodują asymetrię kończyn. Leczenie operacyjne.
WYRZUT SERCOWY -> pojemność serca.
WYRZYNANIE SIĘ ZĘBÓW  ? ząbkowanie, —» zęby.
WYSIĘK, płyn wydostający się z naczyń zmienionego zapalnie ogniska chorobowego. Płyn wysiękowy różni się od —> przesięku większą zawartością białka, niekiedy obecnością włóknika oraz elementów komórkowych. W zależności od przewagi poszczególnych składników można wyróżnić w.: surowiczy, włóknikowy, ropny lub zgorzelinowy, z domieszką śluzu (w zapaleniu nieżytowym) oraz w. krwotoczny.
WYSIŁEK DYNAMICZNY, wysiłek fiz., w którym przeważają izotoczne skurcze mięśni (zmienia się długość mięśnia). W.d. związany jest z ruchem lokomocyjnym lub ruchem części ciała względem siebie.
WYSIŁEK STATYCZNY, wysiłek fiz., podczas którego przeważają skurcze mięśni izometryczne (nie zmienia się długość mięśnia, a wzrasta jego napięcie), np. utrzymywanie ciężaru. Przy dłużej trwającym w.s. o dużej intensywności dochodzi do ucisku mięśnia na naczynia krwionośne i w konsekwencji do niedokrwienia mięśnia, a ponadto do reakcji układu krążenia: przyśpieszenia częstości skurczów serca i zwiększenia ciśnienia tętniczego — spowodowanych odruchową aktywacją ? współczulnego układu nerwowego.
WYSOKIE USTAWIENIE ŁOPATKI, wrodzona choroba Sprengla, wada polegająca na tym, że wraz z łopatką ustawia się również wyżej bark i kończyna górna, przeto obrysy barku ulegają poszerzeniu. Leczenie operacyjne.
WYSOKOŚCIOWA CHOROBA, zespól objawów wywołany znacznym obniżeniem ciśnienia atmosf. i związanym z tym obniżeniem —> ciśnienia parcjalnego tlenu, co powoduje mniejsze nasycenie krwi tlenem. Choroba ta występuje u ludzi nieprzystosowanych już na wysokości 4000-4300 m n.p.m., kiedy ciśnienie parcjalne tlenu zmniejsza się do polowy wartości. Początki dochodzi do przyśpieszenia tętna i oddychania, następnie pojawiają się bóle i zawroty głowy, nudności, uczucie znużenia, osłabienia, senność i apatia połączona często z pewną euforią i utratą zdolności krytycznej oceny sytuacji. W miarę wznoszenia się wyżej objawy nasilają się i może dojść do utraty świadomości, drgawek i śmierci. z „uduszenia tkankowego". Człowiek może przebywać bez aparatów tlenowych do wysokości 7300 m. Na tej wysokości ciśnienie parcjalne tlenu wynosi ok. 35 mm Hg, a nasycenie hemoglobiny tlenem zaledwie 40%, co przekracza zdolności przystosowawcze tkanek. Odnosi się to zresztą tylko do ludzi przystosowanych, przebywających od dłuższego czasu na większych wysokościach. Człowiek nieprzystosowany ginie już na wysokości 5000 m.
WYSOWA, wieś w województwie nowosądeckim, położona około 40 km. od Gorlic, w szerokiej, śródgórskiej dolinie rzeki Ropy, na wys. ok. 520-530 m n.p.m. Działalność uzdrowiskowa W. datuje się od 1778, po zniszczeniach wojennych została wznowiona w 1958. Klimat górski o umiarkowanym natężeniu bodźców. Wody leczn. to szczawy typu wodorowęglanowo-chlorkowo-sodowego, czasami z zawartości. jonów żelaza, jodu, bromu i siarkowodoru. Borowina pochodzi z lokalnego złoża torfu, wody mineralne pitne ze źródeł „Słony", „Wacław" i „Józef". Zakład przyrodoleczniczy prowadzi:kąpiele mineralne, kwasowęglowe i perełkowe, kąpiele borowinowe, inhalacje, hydroterapię, masaże leczn., elektro-
 światło- i ciepłolecznictwo oraz leczenie ultradźwiękami. W W. są czynne: sanatorium uzdrowiskowe, obiekty wczasowe. Ukierunkowanie lecznicze: choroby układu pokarmowego, a także oddechowego.
WYSPIAK, nowotwór nabłonkowy trzustki z komórek wysp Langerhansa, w postaci pojedynczego guzka lub guzków mnogich, budowie gruczolaka lub raka; może być hormonalnie czynny lub nieczynny.
WYSYPKA, osutka, liczne wykwity na skórze lub błonach śluzowych w postaci plam, bąbli, grudek, pęcherzy, pęcherzyków albo krost, powstające jako odczyn alergiczny u osób uczulonych lub w przebiegu chorób' żak. jako jeden z objawów. Rozległość w. uzależniona jest od rodzaju przyczyny. Obejmuje skórę i śluzówki całego ciała lub dotyczy jego części, jak np. w półpaścu. W. alergiczna powstaje w następstwie kontaktu z substancjami stanowiącymi —> alergen. Mogą to być pokarmy, leki, pyłki roślinne itp. W. alergiczna przybiera najczęściej formę bąbli lub grudek, przeważnie swędzących. W. zakaźna jest charakterystyczna dla choroby i stanowi objaw znacznie ułatwiający jej rozpoznanie;
występuje w takich chorobach zak., jak dur, odrą, ospa, różyczka, płonica, kiłla.
WYTRYSK NASIENIA, ejakulacja, gwałtowne wydalenie nasienia męskiego w końcowej fazie szczytowego pobudzenia seksualnego w czasie —> stosunku płciowego. Jest wynikiem odruchowego pobudzenia jąder, nasieniowodów i najądrzy, które reagując skurczami perystaltycznymi wyrzucają nasienie do cewki moczowej. Jednocześnie rytmiczne skurcze mięśniówki gruczołu krokowego i pęcherzyków nasiennych wprowadzają do nasienia wydzieliny tych gruczołów. W dalszej fazie nerwy z krzyżowego odcinka rdzenia kręgowego pobudzają do skurczu mięśnie nasady prącia i rytmicznie zwiększają napięcie ciał jamistych, co doprowadza do wytrysku. Objętość wytrysku wynosi 2-6 ml.
WYTRYSK PRZEDWCZESNY,
zaburzenia życia seksualnego u mężczyzny polegające na uzyskaniu orgazmu i ejakulacji przed wprowadzeniem prącia do pochwy, bądź w bardzo krótkim czasie po wprowadzeniu. W.p. często łączy się z zaburzeniami wzwodu. Przyczyny w.p. są natury psychologicznej, związane z reguły z lękiem towarzyszącym aktywności seksualnej. Zob. też zaburzenia psychoseksualne. 
WYTRZEBIENIE -> kastracja. 
WYTRZESZCZ OCZU, nadmierne wysunięcie gałki ocznej ku przodowi jedno lub obustronne; powstaje wskutek zmian w oczodole (nowotwory, stany zapalne ostre lub przewlekle w obrębie oczodołu albo przechodzące z otoczenia, np. z zatok przynosowych), urazu kości czaszki, rozszerzenia żył w oczodołach, zmian spoistości wiotkiej tkanki pozagałkowej, —> nadczynności tarczycy (choroba Basedowa) oraz w przypadkach znacznego stopnia krótkowzroczności. Znaczny w.o. powoduje: zmniejszenie ruchomości gałki ocznej, możliwość uszkodzenia rogówki wskutek jej wysuszenia w następstwie niedomykalności powiek oraz uszkodzenia nerwu wzrokowego. Mechanizm powstawania w.o. w chorobie Basedowa jest dość złożony. Następuje odkładanie się na dnie oczodołów tkanki tłuszczowej, która wypycha gałki oczne; towarzyszy temu skurcz mięśni tworzących dno oczodołu.
WYWIAD EPIDEMIOLOGICZNY, zbieranie informacji o czynnikach, mogących mieć wpływ na wystąpienie choroby epidemicznej u poszczególnych osobników. Informacje te uzyskuje się zwykle od samego chorego, od członków jego rodziny, współpracowników, sąsiadów. W przypadkach chorób zakaźnych, dane z w.e. wpisuje się na specjalny formularz. W.e. jest jednym z ważnych elementów ? dochodzenia epidemiologicznego.
WYWIAD LEKARSKI, uzyskanie dokładnych danych dotyczących objawów głównych oraz przebiegu choroby, jak również wiadomości na temat sylwetki psych. i fiz. chorego, jego rodziny i środowiska. W.l. stanowi niezwykle ważny czynnik właściwego rozpoznania choroby. Zob. też wywiad epidemiologiczny.
WYWIAD ŚRODOWISKOWY, suma danych charakteryzujących środowisko, w którym żyje i pracuje człowiek będący przedmiotem zainteresowania służby zdrowia, i wpływ tego środowiska na jego psychofiz. stan. W.ś. odgrywa coraz większą rolę zarówno w lecznictwie, jak profilaktyce (wyrazem tego jest stworzenie w społ. służbie zdrowia specjalnych stanowisk pracy tzw. pielęgniarek środowiskowych) i pozwala na właściwą organizację czynnego poradnictwa, opieki nad chorym i przedsięwzięć zapobiegawczych. Najszersze zastosowanie ma obecnie w.ś. w leczeniu i profilaktyce nerwic, chorób psych., zak. i alergicznych, zawodowych i społecznych, 
WYWINIĘCIE POWIEK ? tropień.
WYŻYWIENIE, realizacja ? żywienia w praktyce. Dotyczy pojedyńczych osób, rodzin i grup żywionych zbiorowo.
WZBOGACANIE  PRODUKTÓW SPOŻYWCZYCH, dodawanie do naturalnych produktów, w czasie ich przetwarzania, składników odżywczych uznanych za deficytowe w danym kraju lub regionie. Produkty mogą być wzbogacane w wapń, niektóre witaminy i niektóre aminokwasy. Wzbogacanie dotyczy produktów, które mogą stanowić naturalne źródło danego składnika, jak dodatek witaminy C do przetworów owocowych, aminokwasu lizyny do przetworów zbożowych itd.
WZBUDZENIE MÓZGU, stan czynnościowy wywołujący zwiększoną gotowość organizmu do wykonania określonych czynności lub odbioru określonych sygnałów. W.m. zależy  od nieswoistego pobudzenia tworu siatkowatego (—> nieswoiste układy mózgu / przez impulsy dopływające z receptorów. Pobudzenie to przekazywane jest do innych struktur mózgu. W elektroencefalogramie w.m. towarzyszy pojawienie się szybkich fal beta.
WZDĘCIE, meteoryzm, bębnica, powiększenie obwodu brzucha spowodowane gromadzeniem się w jelitach gazów powstających w wyniki rozkładu bakteryjnego resztek pokarmowych. Gazy te częściowo wchłaniane są do krwi i wydalane z powietrzem oddechowym. Nadmiar ich zostaje wydalony przez odbyt w postaci wiatrów. Rzadszą postacią jest w. żołądka.Warunkiem sprawnego wydalania nadmiaru gazów jest właściwa  motoryka jelit i dobre napięcie tłoczni brzusznej. luz w warunkach fizjol. występują  wzdęcia, zwłaszcza po diecie bogatej w błonnik, gdy usuwanie gazów nie nadąża za ich wytwarzaniem, w parol, warunkach w. występują w niestrawności fermentacyjnej, chorobach trzustki, pęcherzyka żółciowego, zaparciach, niedrożności jelit i in. Często przyczyną w. jest niedomoga krążenia, zastój krwi W krążeniu dużym, co prowadzi do upośledzenia wchłaniania gazów. Niekiedy w. są wyrazem odczynu alergicznego; już w kilka minut po zjedzeniu pokarmu,  na który ustrój jest uczulony, występuje gwałtowne w. brzucha. Następstwa w. są głównie mechaniczne. Wzdęte jelita czy żołądek uciskają przeponę, powodując jej wysokie ustawienie, Upośledza to zarówno czynność serca, jak i oddechową.                  
WZGLĘDNA SKUTECZNOŚĆ BIOLOGICZNA,  WSB,  pojęcie wprowadzone na określenie tego samego efektu biol., niezależnie od rodzaju promieniowania. Wartość WSB określa się porównując skutek biol. wywołany przez pewną dawkę danego rodzaju promieniowania ze skutkiem biol. wywołanym przez tę samą dawkę promieniowania X lub gamma. WSB dla promieniowania X, gamma, elektronów wynosi l, dla protonów, szybkich neutronów, cząstek alfa 10, dla wolnych neutronów 5, dla ciężkich jąder odrzutu 20; dla promieniowania gamma kobaltu 60 i promieniowania megawoltowego wytwarzonego w przyspieszaczach liniowych lub w betatronach wartość WSB jest mniejsza od jedności.                                                                                              WZGÓRZE, część parzysta —»-międzymózgowia, położona z obu stron III komory mózgu (—> komory mózgu) kształtu jajowatego, na której można wyróżnić 2 bieguny (przedni i tylny) oraz 4 pow. (przyśrodkową, boczną, grzbietową i brzuszną). W. zbudowane jest z istoty szarej podzielonej wąskimi pasmami istoty białej na szereg jąder. Stanowi ono ważną stację podkorową dla impulsów płynących z narządów zmysłów i móżdżku do kory mózgowej. W tylnej części w. znajdują się wpuklenia zw. ciałami kolankowatymi, których boczne zaliczane są do —» drogi wzrokowej, a przyśrodkowe do ? drogi słuchowej. Brzuszna część w. zawiera ośrodki czucia powierzchniowego, głębokiego i smaku. Środk.  część w. pod względem czynnościowym należy do ?tworu siatkowatego. 
WZIERNIK KRTANI, laryngoskop, przyrząd do bezpośredniego oglądania krtani (—» wziernikowanie krtani), złożony z łyżki prostej lub
wygiętej osadzonej na rękojeści oraz  źródła światła. W.k. może posiadać dodatkowe wyposażenie optyczne: lupę  powiększającą, aparat fotograficzny; oprócz badania umożliwia on także wykonywanie zabiegów leczn. i bezpośrednie wprowadzanie leków do  krtani. 
WZIERNIK NOSOWY, narzędzie  w kształcie rozwierających się kleszczy, umożliwiające rozciągnięcie nozdrzy  i poprawiające w ten sposób wgląd do jamy nosa. 
WZIERNIK ODBYTNICZY, różnego rodzaju metalowe rurki z uchwytem lub szydłowe, rozchylane rozszerzacze służące do oglądania różnych części odbytu (sfinkteroskop — zwieracza, anoskop — odbytu, rektoskop — odbytnicy).
WZIERNIK OSKRZELOWY, —> bronchoskop.
WZIERNIKOWANIE, endoskopia, bezpośredni wgląd w narządy wewn. za pomocą aparatury wprowadzanej do ich wnętrza, wyposażonej w oświetlenie i ewentualnie w powiększające układy optyczne. W. służy celom rozpoznawczym, umożliwia także wykonywanie zabiegów leczn. bez chir. naruszenia ciągłości tkanek (usuwanie ciał obcych). Badanie wnętrza przewodu pokarmowego —> enteroskopia.
WZIERNIKOWANIE JAM NOSOWYCH, rynoskopia, oglądanie jam nosa przez nozdrza przednie za pomocą —> wziernika nosowego lub przez nozdrza tylne za pomocą lusterka krtaniowego. W.j.n. dzieli się na przednie, środk. i tylne. Dwa pierwsze, zw. wziernikowaniem   bezpośrednim, pozwalają na oglądanie części przedniej i środk. jamy nosowej we wzierniku nosowym. W.j.n. tylne lub pośrednie pozwala za pomocą małego lusterka krtaniowego obejrzeć nozdrza tylne i strop nosogardła. Do w.j.n. używa się również przyrządów optycznych stosowanych w —»-bronchoskopii. Pozwala to na otrzymanie powiększonych obrazów badanych szczegółów, fotografowanie ich lub przenoszenie na ekran telewizyjny. Dzięki zastosowaniu nowoczesnego oświetlenia, tzw. zimnego światła, dostarczanego z odległego źródła przez włókna przewodzące umiejscowione wewnątrz endoskopu, obrazy uzyskiwane tą metodą są bardzo wyraźne i dobrze czytelne.
WZIERNIKOWANIE KRTANI, laryngoskopia, oglądanie krtani mające istotne znaczenie w rozpoznaniu chorób krtani. W.k. pośrednie polega na oglądaniu krtani za pomocą lusterka krtaniowego umieszczeń w gardle w okolicy języczka i oświetlonego światłem lampy czołowej reflektora czołowego. W.k. bezpośrednie polega na oglądaniu krtani za pomocą —> wziernika krtaniowego;do wziernikowania układa się chorego najczęściej na plecach i odpowiednio ustawia głowę w stosunku do tułowia u dorosłych badanie wykonuje się  zwyczaj w znieczuleniu miejscom u dzieci z reguły w znieczuleniu ogólnym.
WZIERNIKOWANIE ODBYTNICY -> rektoskopia.
WZIERNIKOWANIE  PECHERŻA MOCZOWEGO, cystoskopia oglądanie wnętrza pęcherza moczowego za pomocą —> wziernika pęcherza moczowego. W.p.m. wykonuje się przez cewkę moczową; w przypadku jej niedrożności wziernik wprowadza się operacyjnie przez małe nacięcie na podbrzuszu. W.p.m. umożliwia wykrycie nowotworów, zmian gruźliczych, a nawet ocenę wydolności nerek (—> chromocystoskopia).
WZIERNIKOWANIE PRZEŁY KU —> ezofagoskopia.            
WZIERNIKOWANIE TCHAWICY —> bronchoskopia.
WZIERNIKOWANIE   UCHA ,otoskopia, oglądanie przewodu słuchowego zewn. i błony bębenkowej za pomocą —» wziernika usznego, w celu oceny stanu ucha zewn., błony bębenkowej i pośrednio ucha środk. W w.u. stosowane jest oświetlenie pośrednie i bezpośrednie oraz przyrządy optyczne kilkakrotnie powiększające obserwowane szczegóły; w mikrochirurgii ucha używane są mikroskopy operacyjne powiększające pole operacyjne do kilkunastu razy. Specjalnie skonstruowany mikroskop, diploskop, umożliwia obserwację pola operacyjnego jednocześnie dwóm osobom. Na jednym z obiektywów diploskopu można umieścić kamerę filmową lub telewizyjną. 
WZIERNIKOWANIE ŻOŁĄDKA ? gastroskopia.
WZIERNIK PĘCHERZA MOCZOWEGO, cystoskop, cienka rurka służąca do wprowadzania do pęcherza moczowego umieszczonego w niej peryskopowego układu optycznego (dającego obraz prosty i powiększony) i małej żarówki oświetlającej wnętrze narządu; dodatkowy przewód umożliwia opróżnienie i płukanie pęcherza, wprowadzenie do moczowodów —> cewnika i narzędzi do wykonywania zabiegów.
WZIERNIK PRZEŁYKU -> ezofagoskop.
WZIERNIK TCHAWICY -> bronchoskop.
WZIERNIK USZNY, otoskop, narzędzie laryngologiczne służące do —> wziernikowania ucha. Jest to cylindrycznie zwinięta metalowa trąbka w kształcie stożka o różnej średnicy. Istnieją w.u. zwykle, wyposażone w urządzenia optyczne i oświetlane pośrednio przy użyciu reflektora czołowego oraz w.u. elektryczne z własnym źródłem światła.
WZIEWANIE, inhalacja, metoda leczn. polegająca na wprowadzeniu leków do układu oddechowego przy użyciu urządzeń wytwarzających aerozole o różnym stopniu rozproszenia, t j. urządzeń rozpraszających leki za pomocą sprężonego powietrza lub ultradźwięków. W celach leczn. stosuje się również aerozole naturalne występujące w otoczeniu tężni (—> Ciechocinek) lub nad brzegiem morza. W. wykonuje się w odpowiednio przystosowanych pomieszczeniach, zw. inhalatoriami. Do w. używa się leki działające rozkurczowo na drzewo oskrzelowe, ułatwiające wykrztuszanie wydzieliny, działające przeciwzapalnie oraz antybiotyki. W. stosowane są zwykle w dychawicy oskrzelowej (—> dychawica) oraz ostrych i przewlekłych stanach zapalnych dróg oddechowych.
WZMACNIACZ ELEKTRONOWY OBRAZU RENTGENOWSKIEGO, urządzenie obniżające dawkę promieniowania w czasie prześwietlania chorego i podnoszące jasność obrazu rentg. Zasadniczą częścią w.e.o.r. jest próżniowy pojemnik szklany z dwoma fluoryzującymi ekranami. Światło widzialne ekranu pierwotnego pada na płytę siarczanu cezu (fotokatoda), która emituje wolne elektrony. Różnica potencjałów między 2 ekranami i układ soczewek elektrostatycznych przyspieszają i skupiają elektrony na wtórnym ekranie. Ekran wtórny zamienia wiązkę elektronów na światło widzialne. Przyspieszenie elektronów i zagęszczenie ich na ok. 100-krotnie mniejszej pow. powodują, że obraz na ekranie wtórnym wzmacniacza jest 3-4 tys. razy jaśniejszy w porównaniu z pierwotnym. W.e.o.r. stanowi urządzenie pośrednie dla ? rentgenotelewizji i—>-rentgenokinematografii.
WZMACNIANIE, proces, w którym na skutek podawanych —> wzmocnień zwiększona zostaje siła ? warunkowania. W warunkowaniu klasycznym polega ono na podawaniu bodźca bezwarunkowego po bodźcu warunkowym, w warunkowaniu instrumentalnym na podawaniu bodźca wzmacniającego po wykonaniu okreśłonej reakcji ruchowej. Ze względu na technikę stosowania rozróżnia się, w. regularne—podawanie wzmocnień we wszystkich próbach; w. nieregularne czyli sporadyczne — podawanie wzmacniającego bodźca jedynie w niektórych próbach, cojest uważane za bardziej skuteczne, jeżeli chodzi o odporność na —> wygasanie; w. pierwotne i w. wtórne w których podawany jako wzmocnienie bodziec nabrał właściwości wzmacniających, dzięki uprzedniemu współwystepowaniu z pierwotnym bódźcem wzmacniającym.
WZMOCNIENIE: l) pożądany (w. dodatnie) lub niepożądany / w. ujemne) dla organizmu —> bodziec nastepujący po bodźcu warunkowym lub wykonaniu określonej instrumentalnej ? reakcji. W. dodatnie (—>-nagroda /  prowadzi do utrwalenia odruchu warunkowego, frakcji instrumentalnej w. ujemne (—>-kara),do ich—>-wygasania; 2) zaspokojenie ? potrzeby , redukcja —> popędu.             
WZNOWA ? nawrót.        
WZROK, zmysł wzroku, zespół czynności związanych z widzeniem.
Receptory wzrokowe znajdują się w siatkówce oka. W komórkach zwojowych siatkówki odbywa się pierwszy etap integracji informacji wzrokowej. Aksony komórek zwojowych tworzą nerwy wzrokowe (?-droga wzrokowa).Drugi etap integracji odbywa się w ciele kolankowatym bocznym ? wzgórza, którego neurony, podobnie jak komórki wzrokowe siatkówki, posiadają pola recepcyjne i reagują na plamki świetlne oświetlające różne miejsca siatkówki. Korowe ośrodki wzroku umiejscowione są w płacie potylicznym (?kora wzrokowa). Pamięć złożonych bodźców wzrokowych (obrazów, przedmiotów i wydarzeń), zlokalizowana jest w dolnej części piąta skroniowego. Część impulsów z komórek wzrokowych siatkówki biegnie do śródmózgowia, gdzie w polu przedczworaczym znaleziono neurony specyficznie reagujące na ruch
przedmiotów w polu widzenia. Odgrywają one ważną rolę w mechanizmach uwagi wzrokowej (reakcje wpatrywania się i wodzenia oczami za poruszającym się przedmiotem). Zob. też: ostrość wzroku, widzenie.
WZROST —> hormonalna kontrola wzrostu.
WZROST OLBRZYMI —> gigantyzm.
WZWÓD PRĄCIA, erekcja, wypełnienie krwią pod dużym ciśnieniem ciał jamistych prącia w następstwie rozszerzenia jego tętnic i zwężenia żył. Do wzwodu dochodzi w wyniku działania bodźców mechanicznych lub częściej bodźców psych. natury erotycznej. Ośrodki kierujące w.p. znajdują się w części krzyżowej rdzenia kręgowego, skąd impulsy biegną włóknami parasympatycznymi do naczyń krwionośnych prącia. Podobny mechanizm ma wzwód łechtaczki.
Y
YERBA MATE ->mate. 
YERSIN Alexandre John Emile,ur. 22 IX 1863, zm. l III 1943, franc. lekarz bakteriolog pochodzenia szwajc.; pracownik Inst. Pasteura w Paryżu (1887-89), założyciel Inst. Pasteura w Sajgonie (1890) (obecnie Ho Szi Min), a w 1895 w Nha-trang (Ludowa Republika Wietnamu). W Paryżu współpracował z —> P.P.E. Rouxem nad uzyskaniem antytoksyny przeciwbłonicznej. W 1894 w czasie epidemii w Hong-Kongu odkrył (niezależnie od --». S. Kitasato) pałeczkę dżumy. Opracował w 1897 metodę leczenia dżumy surowicą swoistą.
Z
ZABEZPIECZENIE SPOŁECZNE, zespół środków i działań służących do wyrównania skutków określonych sytuacji znacznie upośledzających lub zagrażających egzystencji jednostki. Do z.s. zalicza się: ubezpieczenia społ., ubezpieczenia  wzajemne,  ochrona zdrowia, opiekę (pomoc) społ, rehabilitację inwalidów, stypendia, opiekę nad matką i dzieckiem itp. Problemy zabezpieczenia spol. w PRL rozwiązywane są dwuplaszczyznowo. W olbrzymiej większości rozwiązują je warunki wynikające z układu stosunków społ. i ekonomicznych, jak: zapewnienie możliwości pracy wszystkim do niej zdolnym, zapewnienie emerytury na starość lub renty na wypadek choroby i inwalidztwa, ochrona zdrowia i pracy, zapewnienie możliwości kształcenia się, organizacja wypoczynku itp. Warunki te stwarzają odpowiednie możliwości życiowe jednostkom na wszystkich etapach życia. W drugiej płaszczyźnie problemy zabezpieczenia społ. rozwiązywane być muszą przez specyficzne służby społ. Klęski żywiołowe, choroby, starość, inwalidztwo, zabezpieczenie mieszkaniowe, organizacja życia, pomoc osobom niedorozwiniętym  i upośledzonym wymagają sprawnej organizacji i aktywnego działania tych służb.
ZABIEG, element postępowania diagnostycznego, profilaktyczno-leczniczego i rehabilitacyjnego ściśle określony zasadami współczesnej medycyny, wykonywany ręcznie przy zastosowaniu narzędzi, aparatury i środków pomocniczych. W pojęciu med. zabiegiem jest więc m.in. kąpiel, naświetlanie lampą kwarcową, zakropienie leku do worka spojówkowego oka, masaż okład, opatrunek, injekcja, nastawienie zwichnięcia lub złamania, nacięcię ropnia, zeszycie rany, resekcji żołądka, transplantacja nerki itd. Rozwój techniki i b. szerokie wprowadzenie jej do medycyny powoduje gwałtowny wzrost ilości, różnorodność i doskonałości technicznej narzędzi i aparatury med. i związany z tym wzrost ilości zabiegów. Dawny podział na zabiegowe i nie zabiegowe działy medycyny łamie się i zaciera. Współczesny internista  musi wyrabiać u siebie
zarówno sprawność manualną, jak i umiejętność operowania skomplikowanymi  narzędziami i aparaturą, szeroko stosowanymi w postępowaniu reanimacyjnym, intensywnej terapii, diagnostyce (np. cewnikowanie serca) itd. Rentgenolog musi opanować często b. trudne zabiegi stosowane przy wprowadzaniu kontrastu we współczesnych badaniach radiologicznych. Dla wykonywania wielkich współczesnych zabiegów chir. konieczny jest udział licznych zgranych i wyspecjalizowanych zespołów różnych specjalistów w dziedzinach techniki i „niezabiegowych" specjalności medycznych.
Istnieje ustawowy obowiązek uzyskania pisemnej zgody pacjenta na wykonanie zabiegu; zgoda pacjenta jest nieodzowna ze względu na zasadę nietykalności osobistej, a także ze względu na ryzyko zabiegu. Obowiązek ten reguluje przepis zawarty w art. 17 Ustawy o zawodzie lekarza (1950). Do obowiązków lekarza należy zapoznanie chorego z rodzajem zabiegu, spodziewanym jego przebiegiem i efektem oraz uzyskanie zezwolenia w formie zgody. Pojęcie zabiegu obejmuje nie tylko zabieg chir., ale także drobne zabiegi terapeutyczne i diagnostyczne, np. zastrzyki, cystoskopię, arteriografia itd. W razie nieprzytomności chorego i nieobecności rodziny, lekarz — jeśli zachodzi potrzeba — może podjąć zabieg bez zgody chorego po zasięgnięciu opinii konsylium lekarskiego i odnotowania tego w dokumentacji lekarskiej.
ZABIEG CHIRURGICZNY -> operacja.
ZABIEG CREDEGO: l) wyciśnięcie odklejonego, zalegającego w jamie macicy łożyska. Z.C. wykonuje się ręcznie, w znieczuleniu ogólnym lub bez znieczulenia, masując i uciskaj ąc uchwycone przez powłoki brzuszne dno macicy. Podczas zabiegu należy unikać gwałtownego ucisku i nie stosować zbyt dużej siły. Nieprawidłowo wykonany z. C. może doprowadzić do —> wynicowania macicy i zaburzeń w krzepliwości krwi u rodzącej; 2) zakropienie bezpośrednio po urodzeniu do worka spojówkowego oka noworodka l % roztworu azotanu srebra, w celu zapobieżenia wystąpieniu rzeżączkowego zapalenia spojówek; zabieg ten stosuje się obowiązkowo na mocy przepisów sanitarnych.
ZABIEGI NAPRAWCZE I ODTWÓRCZE ? chirurgia plastyczna.
ZABIEGI POMNIEJSZAJĄCE PŁÓD, operacje położnicze mające na celu ułatwienie lub umożliwienie wydobycia przez pochwę płodu, którego wielkość, położenie lub ułożenie uniemożliwiają poród siłami natury. Operacje te wykonuje się obecnie b. rzadko dla ratowania życia matki, gdy nie ma możliwości przeprowadzenia cesarskiego cięcia lub ukończenia porodu innym zabiegiem położniczym.
ZABIEGI SPECJALNE, w medycynie wojskowej i wojennej zespół zabiegów zapewniających odkażenie, dezaktywację, dezynfekcję i ewent. dezynsekcję oporządzenia i umundurowania oraz sprzętu bojowego i środków transportowych, po ich zetknięciu się z działaniem broni masowego rażenia. Z.s. polegają na stosowaniu w celach odkażenia metod   mechanicznych, chem. i fiz. za pomocą odpowiednich środków i urządzeń. Przy odkażaniu stosuje się środki i czynności zmierzające do neutralizacji i usunięcia środków trujących lub zmniejszenia ich stężenia do wielkości niezagrażających zdrowiu. Dezaktywacja ma na celu usunięcie substancji promieniotwórczych. Dezynfekcja  powoduje zniszczenie drobnoustrojów i ich przetrwalników. Zabiegi dezynsekcyjne tępią owady i in. stawonogi zagrażające zdrowiu lub upośledzające warunki bytowe. Z.s. odnoszą się również do ludności cywilnej, która doznała skutków działania broni masowego rażenia.
ZABłOCKA SÓL JODOWA, sól otrzymywana przez warzenie naturalnej solanki ze źródła w Zabłociu; wyróżnia się szczególnie bogatą zawartością jodu. Stosowana jest do kąpieli w ?Jastrzębiu Zdroju w leczeniu chorób wieku dziecięcego, takich jak skaza limfatyczna i wysiękowa, oraz w chorobach gośćcowych stawów i mięśni, w chorobach kobiecych, niedoczynności tarczycy.
ZABURZENIA EMOCJONALNE ? zaburzenia życia emocjonalnego.
ZABURZENIA MOWY powstają z różnych przyczyn: l) wskutek uszkodzenia krtani, np. niedowładu i podrażnienia więzadeł głosowych, zmian zapalnych i nowotworowych; 2) wskutek wrodzonych lub nabytych uszkodzeń aparatu artykulacyjnego (warg, języka, podniebienia, uzębienia);3/
wskutek uszkodzenia ośrodków mowy ruchowych w ośrodkowym układzie nerw., tzw. słuchoniemota (osoba słysząca a nie mówiąca), 4) wskutek uszkodzenia narządu słuchu, tzw, ? głuchoniemota; 5) wskutek uszkodzenia aparatu wykonawczego mowy: mięśni języka, podniebienia miękkiego krtani i warg, nerwów zaopatrujących te mięśnie (nerwy czaszkowe VII,IX,X i XII) lub też jąder tych nerwów w pniu mózgu. Ten rodzaj z.m., spowodowany niesprawnością artykulacji nosi nazwę—>-dyzartrii; mowa jest powolna, zamazana, bezgłośna; w ciężkich przypadkach staje się zupełnie niezrozumiała: chory wydaje nieartykułowane dźwięki (anartria);6 / wskutek chorób ośrodkowego układu nerw. na tle zmian rozwojowych, dziedzicznych lub wrodzonych albo zmian nabytych (np. w związku z —> zapaleniem opon mózgowo-rdzeniowych i mózgu, z mózgowymi zmianami naczyniowymi i urazowymi czaszki). Zob. też: afazja, jąkanie.
Leczenie: jeśli przyczyną z.m. są takie zmiany, jak np. —> rozszczep wargi, rozszczep podniebienia, wskazane jest leczenie operacyjne; z.m. pochodzenia ośrodkowego wymagają leczenia neurol. Wszyscy chorzy z z.m. powinni pozostawać pod opieką laryngologów -foniatrów.
ZABURZENIA MYŚLENIA, rodzaj zaburzeń procesów poznawczych w wyniku zaburzeń w sferze emocjonalno-motywacyjnej.   Najprostszym przykładem tego rodzaju sytuacji jest myślenie życzeniowe (—» katatymia /. Poważniejsze z.m. są wynikiem działania ?  mechanizmów obronnych psychologicznych, np.? racjonalizacji lub ? projekcji. W pierwszym przypadku człowiek wynajduje jakieś nieprawidłowe
uzasadnienie swojego zachowania niezgodnego z jego sumieniem, np.jeśli sprzedaje używany samochód z ukrytą wadą jako wóz pełnosprawny, motywuje to tym, że robi to dla dobra swojej rodziny. W drugim przypadku człowiek może przypisywać np. wrogie zamiary otoczeniu, podczas gdy w rzeczywistości zachowanie to jest jedynie prostą reakcją na jego złośliwość. Z.m. mogą wynikać z zaburzeń postrzegania (np. Jeśli ktoś ma omamy słuchowe o nieprzyjemnej treści i usiłuje „wyjaśnić" sobie ich pochodzenie) oraz z zaburzeń przytomości czy otępienia, w których procesy poznawcze ulegają poważnemu zakłóceniu. Z.m. dzielą się na zaburzenia toku myślenia (formalne z.m.) i zabudzenia treści myślenia. Z.m. formalne to przyspieszenie lub spowolnienie toku myślenia. W pierwszym przypadku może ono osiągnąć intensywność —> gonitwy myśli, w drugim natomiast może objawiać się zahamowaniem lub zatamowaniem (otamowanie) myślenia. Zahamowanie ma charakter ciągły, podczas gdy zatamowanie polega na pojawianiu się nagłych przerw w toku myślenia, które chory opisuje jako wrażenie u-cieczki myśli. Ze względu na prawidłowość ciągu skojarzeń z.m. mogą obejmować: rozkojarzenie, myślenie para-logiczne, rezonerskie. W rozkojarzeniu związki pomiędzy poszczególnymi członami sądów są porozrywane, osiągając w skrajnym przypadku charakter  tzw. ? sałaty słownej (schizofazja). Myślenie paralogiczne i rezonerskie polega na stosowaniu przez chorego ciągu skojarzeń poddanego rygorom jego własnej logiki nie odpowiadającej wymogom stosowanym przez ludzi zdrowych. U tego rodzaju chorych występują też często neologizmy, słowa utworzone przez chorego o znaczeniu niezrozumiałym dla obserwatora. Większość formalnych z.m. występuje w —» schizofrenii i należy do objawów osiowych tej choroby. Zaburzenia treści myślenia uważane są często za bezpośredni wynik działania racjonalizacji i projekcji w stopniu niespotykanym u ludzi zdrowych. Najważniejsze z nich to—» urojenia. Zob. też zahamowania spostrzegania.
ZABURZENIA NAPĘDU PSYCHORUCHOWEGO, zaburzenia charakteryzujące się wzmożeniem bądź osłabieniem napędu psychoruchowego, wyrażające się aktywnością i działaniem człowieka. Osłabienie napędu psychoruchowego może osiągać intensywność tak znaczną, że wszystkie czynności ruchowe, w tym także czynność mowy, zostają zahamowane. Stan taki   nazywa   się —» osłupieniem. Wzmożenie napędu psychoruchowego charakteryzuje się ogólnym wzrostem życiowej aktywności i jest typowe dla stanu —> manii. Z.n.p. występują gł. w—> psychozach: schizofrenicznej i maniakalno-depresyjnej. Ponadto mogą występować w niektórych przypadkach zaburzeń psychoorganicznych, pod wpływem alkoholu lub narkotyków.
ZABURZENIA NASTROJU ? nastrój.
ZABURZENIA OSOBOWOŚCI,
zespół trwałych indywidualnie cech i sposobów zachowania, obniżających zdolność przystosowania się jednostki do społ. środowiska. Z.o. powstają często w wyniku powtarzających się specyficznych doświadczeń występujących w pierwszych latach życia. Z.o. związane są zazwyczaj z niewłaściwym przebiegiem —> socjalizacji, co może wyrażać się zbyt silną zależnością (—> osobowość bierno-agresywna) bądź też zbyt słabym ukształtowaniem uczuć społ. (—> osobowość antysocjalna). Szczególną odmianą z.o. jest —> osobowość schizoidalna, kiedy osobnik jest zdolny do wytwarzania silnej więzi emocjonalnej z rodzicami, natomiast nie umie zgeneralizować tych uczuć na grupę spol. Z kolei osobowość histeryczna związana jest z nadmierną potrzebą uzyskania akceptacji otoczenia przez różnego rodzaju „pokazywanie się". Jeśli rodzice nakładają na dziecko niezwykle silne rygory i wymagania, występuje zbyt silne przyswojenie standardów zachowań społ. i norm moralnych, co prowadzi do ukształtowania się —> osobowości kompulsywnej. W skrajnych formach przyjmuje ona postać —» osobowości anankastycznej. Pod pewnymi względami osobowość ta może być traktowana jako przeciwieństwo osobowości antysocjalnej. Wyróżnia się też —> osobowość cyklotymiczną (cyklofreniczną), według niektórych autorów predysponującą do wystąpienia—> psychozy maniakalno--depresyjnej, podobnie jak osobowość schizoidalna predysponuje do wystąpienia schizofrenii. Podstawową trudnością w rozpoznaniu z.o. jest to, że jak dotychczas nie udało się ustalić bezspornych wskaźników dla osobowości normalnej. Zadanie to nastręcza takie same trudności, jak ustalenie kryterium ? zdrowia psychicznego.
ZABURZENIA POPĘDÓW nieprawidłowości w zaspokajaniu np. głodu i potrzeb seksualnych. Człowiek może nie odczuwać potrzeby przyjmowania pokarmu (—» anoreksja), pomimo że jego rezerwy energetyczne wyczerpują się, bądź też może przyjmować nadmierne ilości pokarmu niewspółmierne do jego potrzeb energetycznych (żarłoczność). Podobne wahania mogą występować w czynnościach seksualnych i objawiać się nieodczuwaniem chęci podejmowania stosunków seksualnych, bądź też nadmiernym ich pragnieniem (? erotomania). Do z.p. włącza się często zaburzenia kierunku popędu płciowego (zboczenia seksualne / jak np.: —> gerontofilię, nekrofilię, sodomię, homoseksualizm, ekshibicjonizm, fetyszyzm, masochizm, sadyzm transwestytyzm.
ZABURZENIA PRZYTOMNOŚCI I ŚWIADOMOŚCI; stan przytomności zależy od wielu czynników o charakterze fizjol., wpływających też na uwagę i procesy orientacyjno-poznawcze. U człowieka występują ciągle wahania poziomu przytomności, od stanu snu do stanu pełnej koncentracji uwagi. Wahania te zależą od stopnia zmęczenia, napięcia emocjonalnego,okoliczności zewn. itp. Jeżeli następują poważniejsze zakłócenia w procesach fizjol. organizmu, np. wskutek ząurzeń krążenia, zatrucia, infekcji, to stany te wpływają bezpośrednio na stan przytomności, a zaburzenia przytomności  wywołują z kolei zaburzenia świadomości. Dzieli się je na ilościowe i jakościowe. Ilościowe zaburzenia świadomości wahają się od nieznacznych zaburzeń zw.? sennością nadmierną (soconolencja) poprzez -> odrętwienie
(sopor), tj. stan, w którym tylko silne, przykre bodźce wywołują reakcję chorego, aż do pełnego stanu nieprzytomności ? śpiączki. Jakościowe zaburzenia świadomości obejmują zazwyczaj pewien poziom ilościowych zaburzeń świadomości, na które nakładają się dodatkowo ? zaburzenia spostrzegania lub myślenia. Najważniejsze zespoły jakościowych zaburzeń świadomości to siany majaczeniowe (delirium), zamroczeniowe, oneroidalne (snopodobne) i —> splątanie (amencja). Stany majaczeniowe cechuje występowanie b. intensywnych omamów wzrokowych i dotykowych, czemu towarzyszy zazwyczaj lęk. Stany zamroczeniowe występują nieraz w padaczce. Ich obraz klin. jest różny, a cechą wspólną jest to, że mają nagły początek i nagły koniec. Jedną z odmian stanu zamroczeniowego jest—> lunatyzm. Stany oneroidalne przypominają przeżycia w —» marzeniach sennych. Występują one m.in. we wczesnych ostro przebiegających postaciach schizofrenii i przyjmują czasami charakter —>. osłupienia receptorycznego. Stany te występują również w ciężkich schorzeniach somatycznych, często w okresie poprzedzającym zgon. We wszystkich zaburzeniach świadomości występują zaburzenia zapamiętywania i zaburzenia orientacji w miejscu, czasie i sytuacji. Po ustąpieniu zaburzeń świadomości, okres objęty zaburzeniami pokryty bywa niepamięcią. Szczególną odmianą zaburzeń świadomości jest depersonalizacja i derealizacja. W pierwszym przypadku chory ma wrażenie obcości własnej osoby, w drugim obcości świata zewnętrznego.
ZABURZENIA PSYCHICZNE, przyczyny z.p. są złożone, gdyż w każdej jednostce chorobowej w różny sposób nakładają się na siebie czynniki genet. bądź organiczne, ale ostateczny obraz zaburzeń zależy od warunków środowiskowych, społ., kulturowych, sytuacyjnych, w jakich podlega kształtowaniu psychika człowieka. Przyczyny genetyczne wykryto np. w schizofrenii i psychozie maniakalno-depresyjnej. Specyficzne przyczyny społ. wykryto na podstawie badań klinicznych, psychol. i socjol. w schizofrenii, nerwicach i osobowości antysocjalnej. Istnienie w schizofrenii przyczyn genet. i społ. jest bezsporne, ustalenia wymaga natomiast, w jaki sposób te różne czynniki nakładają się na siebie.
ZABURZENIA   PSYCHOORGANICZNE, różnego rodzaju zaburzenia czynności psych., rozwijające się w wyniku niesprawnego funkcjonowania mózgu, spowodowanego różnymi procesami patol. Niektórzy autorzy zawężają pojęcie zmian organicznych wyłącznie do trwałych zmian anat., związanych z uszkodzeniami mózgu. Inni obejmują tym pojęciem także zmiany czynnościowe mózgu wywołane np. przejściowymi zaburzeniami krążenia, prowadzącymi np. do obrzęku mózgu. Z.p. są pojęciem szerszym niż —> otępienie. Obejmują także liczne konsekwencje przedchorobowych zaburzeń osobowości i konsekwencje ogniskowych uszkodzeń mózgu. Do z.p. zalicza się różnego rodzaju zaburzenia emocjonalne, np. niezdolność do kontroli ekspresji emocjonalnej (—> nietrzymanie afektu), niezdolność do utrzymywania na stałym poziomie nastroju, co prowadzi do łatwego przechodzenia np. od śmiechu do płaczu (—> chwiejność afektywna), niezdolność do kontroli ekspresji złości (—» dysforia, drażliwość). Wbrew rozprzestrzenionym opiniom wymienione zaburzenia emocjonalne nie stanowią stałego składnika z.p., a występowanie ich zależy od wspomnianych wyżej czynników dodatkowych, czasami również od sytuacji. Leczenie z.p. opiera się na tych samych zasadach, co w otępieniu.
ZABURZENIA PSYCHOSEKSUALNE, zaburzenia przebiegu reakcji seksualnej wywołane przyczynami emocjonalnymi, a w szczególności obawą przed niepowodzeniem. Mechanizm z.p. opiera się na podobnych zależnościach, jak w ? zaburzeniach psychosomatycznych. O z.p. mówi się jedynie wtedy, jeżeli dany osobnik jest potencjalnie zdolny do normalnej reakcji seksualnej, tzn. nie ma zmian organicznych, które mogłyby mu tę reakcję uniemożliwiać. Z.p. są b. rozpowszechnione i występują częściej niż—>• nerwice, w których z.p. bywają objawami towarzyszącymi. Reakcja seksualna człowieka opiera się na wrodzonych predyspozycjach, które dla pełnego rozwoju wymagają długotrwałego uczenia się. Uczenie się reakcji seksualnej przebiega jednakże w szczególnie trudnych warunkach; dziecko nie otrzymuje prawidłowej informacji o zachowaniach seksualnych; sprzyja to powstawaniu różnego rodzaju irracjonalnych oczekiwań i niesłusznych mniemań związanych z tą aktywnością W konsekwencji podejmowanie aktu seksualnego związane jest z dużym napięciem emocjonalnym, negatywnymi emocjami i biednymi oczekiwaniami co może zakłócić przebieg reakcji seksualnej. Może ona zostać zaburzona w początkowej fazie. U kobiety wyraża się to niezdolnością do osiągnięcia pobudzenia seksualnego, w czasie którego następuje fizjol. przygotowanie pochwy do wprowadzenia członka. Stan ten nazywa się —> oziębłością płciową U mężczyzny objawia się to brakiem wzwodu prącia (—> niemoc płciowa / W dalszej fazie reakcji seksualnej człowieka z.p. polegają u obu płci na niezdolności do szczytowania (—>-orgazm / U mężczyzny występuje dodatkowo zaburzenie nazywane —> wytryskiem przedwczesnym. Leczenie polega na wykryciu specyficznych dla danego pacjenta urazów psych. prowadzących
do zaburzeń oraz na zachęcaniu go do podejmowania nowych form aktywności seksualnej, w wyniku których możliwe byłoby przewarunkowanie dotychczasowych zachowań seksualnych. Leczenie z.p. opiera się na różnych technikach stosowanych w ? psychoterapii. Zapobieganie polega na wczesnym i właściwym uświadamianiu seksualnym dzieci i młodzieży.
ZABURZENIA PSYCHOSOMATYCZNE, zaburzenia wywołane przez przyczyny natury emocjonalnej prowadzące do zakłócenia czynności
Narządów wewn., a w skrajnych wypadkach do poważnych schorzeń wewn.Z.p.  należy odróżnić od zaburzeń somotopsychicznych, gdy zaburzenia czynności cielesnych, np. wyniszczająca choroba, rzutują na stan psych. Mechanizm powstawania z.p. opiera się na zależnościach psychofizjol. Między mózgiem a narządami wewn. istnieje wiele zależności. Mózg wpływa na narządy wewn. za pośrednictwem układu wegetatywnego i hormonalnego. Niektóre stany psych., a zwłaszcza związane z silnym -> niepokojem i ? lekiem, wpływają za pośrednictwem układu wegetatywnego i hormonalnego na funkcjonowanie narządów wewn. Z.p. są najczęściej następstwem długotrwałego przeżywania wrogości, poczucia winy, zazdrości, zawiści, długotrwałych konfliktów emocjonalnych. Między niektórymi cechami osobowości sprzyjającymi przeżywaniu wymienionych stanów emocjonalnych a specyficznymi jednostkami psychosomatycznymi istnieją pewne powiązania, np. intensywna, ukrywana wrogość może prowadzić do nadciśnienia tętniczego, a przeżywanie poczucia winy do choroby wrzodowej żołądka. Choroby psychosomatyczne są równocześnie uwarunkowane przez przyczyny niezależne od stanów psych., powstanie choroby psychosomatycznej może być więc wynikiem współdziałania czynników psych. i obwodowych. Do chorób uwarunkowanych psycho-somatycznie zalicza się m.in. również nieżyt jelita grubego, migrenę, dychawicę oskrzelową, zaburzenia miesiączkowania, cukrzycę, nadczynność tarczycy i wiele innych.
ZABURZENIA RÓWNOWAGI,
niemożność utrzymania pionowej postawy ciała; towarzyszą temu zawroty głowy, nudności, wymioty, zblednięcie, pocenie się, oczopląs. Przyczyną mogą być choroby narządu równowagi, tzn. —> ucha wewn. i nerwu przedsionkowego oraz choroby ośrodkowego układu nerw., np. zapalne, naczyniowe, zwyrodnieniowe, toksyczne. Szczególnym rodzajem z.r. jest tzw. —> lokomocyjna choroba, występująca u niektórych osób w czasie podróżowania naziemnymi, powietrznymi lub morskimi środkami lokomocji; uważa się, że jest ona skutkiem podrażnienia błędnika u ludzi z wrodzoną nieprawidłowością w reagowaniu. Leczenie z.r. jest przyczynowe i objawowe; chory winien pozostawać w łóżku, w wyciszonym, przyciemnionym pomieszczeniu. Osoby skłonne do choroby lokomocyjnej powinny przed podróżą zażyć tabletkę Aviomarinu (—> dimenhydrinate).
ZABURZENIA SPOSTRZEGANIA, rodzaj zaburzeń procesów poznawczych, powstający w wyniku —> zaburzeń przytomności i świadomości. Najważniejsze z.s. to iluzje (złudzenia) i halucynacje (omamy). Iluzje polegają na zniekształcaniu spostrzegania przedmiotów lub osób pod wpływem silnej emocji, złych warunków obserwacji itp. Omamy natomiast polegają na powstawaniu doznań o charakterze spostrzeżeń zmysłowych, które nie są spowodowane jakimkolwiek przedmiotem istniejącym w polu percepcji człowieka. Każdy człowiek może sobie wyobrazić, na czym polegają omamy, analizując własne —> marzenia senne. Omamy można wyzwolić przez podawanie środków halucynogennych bądź umieszczenie w specjalnych komorach ograniczających do minimum dopływ bodźców zewn. Mogą występować omamy wzrokowe, słuchowe, dotykowe, węchowe, smakowe, czucia wewn. (pochodzące z receptorów rozmieszczonych wewnątrz jam ciała). Te ostatnie mogą dawać uczucie bólu, chociaż nie istnieje żaden proces chorobowy, który mógłby uzasadniać występowanie tych doznań.
ZABURZENIA TROFICZNE, zaburzenia metabolizmu komórek spowodowane upośledzeniem ich unerwienia. Zdolność regulowania procesów metabolicznych tkanek ma układ nerw., zwłaszcza wegetatywny. Przemiana materii zachodzi również (aczkolwiek na ogół wolniej) w tkankach i narządach odnerwionych, jednakże tylko dzięki odpowiednim bodźcom nerw. nasilenie i kierunek metabolizmu mogą być dostosowane do potrzeb organizmu jako całości. Przyjmuje się obecnie istnienie tzw. włókien troficznych, identyfikowanych niekiedy z nerwami współczulnymi. Z.t. są częściowo następstwem zaburzeń miejscowego krążenia krwi, prawdopodobnie jednak istnieje również bezpośredni wpływ układu współczulnego na metabolizm komórki.
ZABURZENIA WEGETATYWNE, zaburzenia integracji różnych czynności odruchowych zależnych od międzymózgowia i dostosowania tych zintegrowanych czynności każdorazowo do aktualnej sytuacji. Do takich czynności należy m.in. łzawienie, wydzielanie śliny, regulacja czynności skóry, oddychania, krążenia, trawienia, czynności układu moczowo-płciowegn przemiany energii, ciepłoty ciała, odczuwania głodu i sytości, snu. Zaburz nie tych czynności objawia się y;. tzw. nerwicą wegetatywną lub tzw. zespołem wysiłkowym.         
ZABURZENIA ZACHOWANIA U MŁODZIEŻY, różnorodne zaburzenia mieszczące się w pojęciach nerwicy, bądź —> osobowości antysocjalnej. Zaburzenia te są wyrazem szczególnych trudności, jakie przeżyje dziecko wchodzące w okres dojrzewania. Składają się na nie 3 czynniki: 1/ w wyniku procesu rozwoju występuje aktywność gruczołów płciowych i związane z tym napięcie emocjonalne; 2/ wzrastają wymagania stawiane młodzieży w związku z wdrażaniem jej do ról społ. właściwych człowiekowi dorosłemu; 3) zmienia się orientacja młodzieży w zakresie podstawowych form więzi społ.: rozluźniają się związki z rodzicami, a wzrasta znaczenie grupy rówieśniczej. Czynniki te stanowią źródło licznych konfliktów. Napięcie emocjonalne związane z potrzebami seksualnymi nie może zostać rozładowane przez podjęcie normalnej aktywności płciowej, ze względu na standardy obowiązujące w naszej kulturze. Wzrost wymagań i odpowiedzialności zmusza jednostkę do dużego wysiłku wywołującego zmęczenie i negtywne emocje. Próby rozluźnienia dziecięcego typu związku z rodzicami napotykają na trudności ze strony rodziców (jeśli obawiają się utracić w ten sposób swoje prawa rodzicielskie), bądź też ze strony młodzieży (jeśli obawia się ona samodzielności i niezależności). Sprzyja to powstawaniu konfliktów między młodzieżą i jej opiekunami. Z.z. u m. stanowią bezpośrednią konsekwencję tych konfliktów i przyjmują charakter buntu prowadzącego do zachowań destrukcyjnych, odrzucania standardów i norm dorosłych, ? hippizmu, bądź też wyrażą się w reakcjach nerwicowych. Leczenie z.z.u m. polega przede wszystkim na umiejętnym rozwiązywaniu konfliktów okresu dojrzewania.
ZABURZENIA ŻYCIA EMOCJONALNEGO,zaburzenia emocjonalne, stany psych., charakteryzujące się występowaniem nadmiernych reakcji o typie ? niepokoju, ? lęku, ? depresji, ? agresji. Z.ż.e. można rozpatrywać jako konsekwencję nie-zaspokojenia fizjol. i psychol. potrzeb jednostki. Najczęściej chodzi o pozbawienie możliwości zaspokojenia potrzeby kontaktu społecznego. Z.ż.e. są istotą nerwic, psychonerwic i większości psychoz. Obraz kliniczny występujący w tych zaburzeniach może być uważany za uzewnętrznienie prób, jakie podejmuje jednostka, aby radzić sobie z sobą samą i ze światem zewnętrznym.
ZACHARIN Grigorij, ur. 8 II 1829, zm. 23 XII 1897, ros. lekarz internista i balneolog; prof. uniw. w Moskwie (1862-96), kier. kliniki terapeutycznej, jeden z organizatorów nowoczesnego nauczania klin. w Rosji, twórca higieny jako dyscypliny nauczania w Rosji, propagator kierunku profilaktycznego w medycynie; przyczynił się do rozwoju balneologii roś. i lecznictwa klimatycznego; zwolennik dietetycznego leczenia chorób sersa; domagał się oddzielenia klinik pediatrycznych i ginekologicznych; autor ok. 50 cennych prac naukowych.
ZACHŁYŚNIĘCIE, uniedrożnienie dróg oddechowych wskutek przedostania się do nich ciał obcych. U dzieci są to połykane przedmioty (guziki, monety, cząstki pokarmu itp.); u chorych nieprzytomnych — podczas wymiotów treść żołądkowa. Z. wywołuje odruchowy, gwałtowny kaszel, duszność, niepokój, sinicę twarzy. Przy całkowitym zatkaniu światła dróg oddechowych może dojść do uduszenia. Pierwsza pomoc polega na przywróceniu drożności dróg oddechowych. Uderzenie pięścią w okolicę międzyłopatkową, przewieszenie chorego przez kolano może spowodować wykrztuszenie ciała obcego. Niekiedy konieczna jest bronchoskopia. Pozostawienie ciała obcego w oskrzelu, nawet jeśli nie wywołuje objawów podrażnienia, może spowodować niedódmę i marskość tkanki płucnej, krwawienie, odleżynę w oskrzelu lub ropień płuca.
ZACHOROWALNOŚĆ ? zapadalność.
ZACISK ? klamp.
ZACISKADŁO, narzędzie chir. w postaci kleszczy, służące do zaciśnięcia otwartego narządu (jelita, żołądka), lub w postaci rurki z uchwytem do zaciśnięcia pętli szwu przeprowadzonego wokół brzegów cięcia ściany narządu (tzw. szew kapciuchowy).
ZACZADZENIE, zatrucie tlenkiem węgla —> tlenek węgla. 
ZACZYNY -> enzymy. 
ZAĆMA, katarakta, zmętnienie soczewki oka powstające w procesie normalnego starzenia się organizmu (z. starcza), w następstwie urazu mechanicznego, chem. lub energią promienistą (z. urazowa), chorób ogólnoustrojowych lub miejscowych oka. Z. może też powstawać w życiu płodowym wskutek zaburzeń rozwojowych soczewki na różnym tle (z. wrodzona). W zależności od przyczyny z. może przybierać rozmaite formy i obejmować całą soczewkę lub jej część. Całkowita z. uniemożliwia widzenie, ponieważ nie przepuszcza promieni świetlnych do wnętrza oka. Rozwój z. może być szybki, np. w z. urazowej, lub powolny, wieloletni. Zmętnienie soczewki jest w zasadzie nieodwracalne. Leczenie farmakol. może w niektórych przypadkach powstrzymać na pewien czas rozwój z. Zasadnicze i w pełni skuteczna leczenie operacyjne polega na usunięciu zmętniałej i nieprzejrzystej soczewki przy użyciu różnych metod, m.in. —> kriochirurgii. Usunięta soczewka powinna być zastąpiona odpowiednim szkłem okularowym lub —> soczewką kontaktową.
ZADŁAWIENIE, forma uduszenia gwałtownego ręką obcą. Działanie sprawcy polega na ucisku palcami krtani, co prowadzi do zamknięcia dróg oddechowych. Z. pozostawia charakterystyczne otarcia naskórka na szyi oraz uszkodzenia chrząstek krtani. Często także dostrzega się inne obrażenia ciała jako wynik stoczonej walki obronnej. Obraz sekcji pozwala zwykle wyjaśnić charakter śmierci i jej okoliczności.
ZADRAPANIE, rana linijna skóry, bez przecięcia skóry właściwej, zadana ostrym przedmiotem, paznokciami, pazurami zwierząt. Z. wymaga najczęściej podania surowicy przeciwtężcowej, a gdy zwierzę podejrzane jest o wściekliznę — szczepień przeciw wściekliźnie.
ZADZIERZGNIĘCIE, uduszenie przez zaciśnięcie pętli na szyi i zamknięcie dróg oddechowych. Zwykle jest następstwem działania zbrodniczego, rzadko stanowi formę samobójstwa. Na szyi pozostają ślady odciśnięcia i otarcia naskórka w postaci charakterystycznej bruzdy.
ZADZIERZGNIĘCIE ŻOŁĘDZI —>-załupek.
ZAGARDLENIE, szersze pojęcie —> uduszenia przez ucisk na szyję. Do. zalicza się —> powieszenie, —» zadławienie, ? zadzierzgnięcie.
ZAGĘSZCZANIE MOCZU, procesy zachodzące w kanalikach nerkowych i prowadzące do przekształcenia —> przesączu kłębkowego (moczu pierwotnego) w zagęszczony —> mocz ostateczny. Wytwarzanie i wydalanie z organizmu moczu o osmolalności przekraczającej (do 1200 mOs/1) ciśnienie osmotyczne osocza (ok. 300 mOs/1) jest możliwe dzięki zróżnicowanym właściwościom funkcjonalnym poszczególnych odcinków kanalików nerkowych i wysokiemu ciśnieniu osmotycznemu tkanki śródmiąższowej rdzenia nerki otaczającej kanaliki. Utrzymywania wysokiego ciśnienia osmotycznego (do 1200 mOs/1) w rdzeniu nerki służą tzw układy wzmacniaczy i wymienników przeciwprądowych, złożonych z równoległych pętli tzw. naczyń krwionośnych prostych, pętli Heniego i kanalików zbiorczych. Równoległe ułożenie i bliskie sąsiedztwo elementów tego układu umożliwia transport jonów soi sodowych z płynu kanalikowego (moczu), mimo ich wysokiego stężenia
W tkance śródmiąższowej; z drugiej zaś strony zapobiega odprowadzaniu przez krew substancji osmotycznie czynnych z rdzenia nerki—najogólniej biorąc dzięki temu że krew odpływająca z pętli naczyń krwionośnych prostych traci  sód na rzecz krwi dopływającej. Z m. poprzedzone jest ? wchłanianiem zwrotnym ok. 70% przesączu kłębkowego (bez jego zagęszczania) w  kanaliku krętym bliższym oraz wchłanianiem wody (na zasadzie różnicy ciśnień osmotycznych), a następnie czynną ? resorpcją dużych ilości sodu (gromadzonego w tkance śród-miąższowej) w ramieniu zstępującym pętli Heniego. W wyniku tych przemian mocz wypływający z pętli Heniego do kanalika krętego dalszego i dalej do kanalika zbiorczego jest hipotoniczny w stosunku do tkanki śródmiąższowej rdzenia nerki. Ponieważ ściany tych kanalików w obecności hormonu antydiuretycznego (—> wazopresyna) we krwi są przepuszczalne dla wody zawartej w moczu, dyfunduje ona z kanalików. Ilość wydalanej z moczem wody jest regulowana, zależnie od potrzeb organizmu, wydzielaniem lub nie wydzielaniem hormonu antydiuretycznego. Przy braku tego hormonu we krwi występuje diureza wodna (? diureza), z drugiej strony z.m. ustaje, gdy stężenie moczu osiąga wartość ciśnienia osmotycznego tkanki śródmiąższowej rdzenia nerki.
ZAGŁĘBIENIE ODBYTNICZO--MACICZNE, zw. przez klinicystów lamą Douglasa, jest u kobiet najniżej położonym zagłębieniem jamy otrzewnej. W miejscu tym gromadzą  się płyny zapalne i krew wylana w jamie otrzewnej, co można wyczuć badaniem przez odbytnicę. Z.o.-m. odpowiada u mężczyzn zagłębienie odbytniczo--pęcherzowe.
ZAHAMOWANIE  ? zaburzenia myślenia.
ZAJADY, kąty zakaźne, linijne, szczelinowate pęknięcia i nadżerki w okolicy kącików ust (na ogól obustronne) na pograniczu skóry i błon śluzowych; często związane z niedoborami witaminowymi (gł. witaminy B2) lub drażnieniem (np. protezami). Wskutek wtórnego nadkażenia bakteryjnego dochodzi do nawarstwienia miodowych strupów (liszajec) lub nadkażenia drożdżakowego (białawe odwarstwianie zmacerowanego naskórka). W leczeniu stosuje się roztwory barwników, np.—> fioletu goryczki, i odpowiednie maści.
ZAJĘCZA WARGA ? rozszczep wargi.
ZAKAŻENIE, infekcja, wtargnięcie drobnoustrojów choroborw. do organizmu. Miejsce wtargnięcia drobnoustrojów nazywa się wrotami zakażenia. Może to być uszkodzenie śluzówki (przewodu pokarmowego, dróg oddechowych i in.) czy skóry. Następstwa z. mogą być różne. Niekiedy siły obronne ustroju doprowadzają do zniszczenia zarazków już we wrotach zakażenia, bezpośrednio po ich wtargnięciu. Jeśli to nie nastąpiło, drobnoustroje mogą się rozmnażać we wrotach z. (np. w migdałkach lub w ranie). Gdy rozplem drobnoustrojów nie powoduje widocznych odczynów chorobowych, mamy do czynienia z z. bezobjawowym. Jeśli  drobnoustroje utrzymują się w ten sposób w organizmie przez dłuższy czas — mówi się o —» nosicielstwie. Gdy siły obronne ustroju nie są wystarczające do ograniczenia rozwoju drobnoustrojów we wrotach z., powstaje choroba zakaźna. Jest to stan, w którym wtargnięcie do ustroju drobnoustrojów chorobotw. doprowadziło do ich rozplemu, z wywołaniem w zakażonym organizmie charakterystycznego zespołu objawów miejscowych i ogólnych. O sposobie szerzenia się z.  jego następstwach decydują przede wszystkim właściwości biol. drobnoustrojów oraz odporność organizmu.
ZAKAŻENIE POŁOGOWE  ? połogowe zakażenie.
ZAKAŻENIE PRZYRANNE, zakażenie powstałe wskutek przenikania i mnożenia się bakterii w żywych tkankach rany. Zwiększa się ból w ranie, zaczerwienienie, obrzęk, powstaje wydzielina ropna, napięcie i bolesność skóry wokół rany oraz szereg objawów ogólnych, zależnych od wielkości rany i ciężkości zakażenia. Rozróżnia się z.p. ropne (paciorkowce, gronkowce), gnilne (pałeczki okrężnicy), beztlenowcowe (pałeczki zgorzeli gazowej, tężca). Przy ciężkiej infekcji może dojść do zatrucia jadami bakteryjnymi i wytworami rozpadu tkankowego, czyli do posocznicy. Z rany usuwa się zakażone podłoże (oczyszczenie rany), umożliwia się swobodny odpływ wydzieliny (sączkowanie), unieruchamia. Podaje się środki odkażające biol. (antybiotyki, sulfonamidy), chem. (środki utleniające, alkalizujące lub zakwaszające) i bakteriobójcze. Przy infekcji pałeczką zgorzeli gazowej i tężca konieczne jest leczenie odpowiednimi surowicami. 
ZAKŁAD UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH, ZUS, centralna państwowa instytucja ubezpieczeniowa wykonująca wszystkie zadania dotyczące pieniężnych świadczeń —> ubezpieczenia społecznego i składek na ich pokrycie (m.in. ustala uprawnienia do świadczeń społ., rent, zaopatrzeń i opieki społ., dokonuje wymiaru i poboru składek, wypłaca renty i emerytury / W pewnym jedynie stopniu i pod nadzorem ZUS uczestniczą w realizacji tych zadań zakłady pracy, dokonując wypłat zasiłków z ubezpieczenia chorobowego i rodzinnego oraz kompletując dokumentację konieczną  do przyznania świadczeń rentowych. Zakład składa się z centrali ZUS mieszczącej się w Warszawie i oddziałów terenowych. Przy centrali i oddziałach ZUS działają rady nadzorcze, które kontrolują działalność administracji ZUS i rozstrzygają odwołania od jej decyzji. W sprawach o świadczenia emerytalne i inwalidzkie przysługuje prawo odwołania od tych decyzji (skargi) do sądów pracy i ubezpieczeń społ. ZUS posiada własny pion orzecznictwa lekarskiego (—> Komisje Lekarskie do Spraw Inwalidztwa i Zatrudnienia).
ZAKŁADY PRACY CHRONIONEJ, agendy Związku Spółdzielni Inwalidów (ZSI), umożliwiające różne formy zatrudnienia inwalidów, których praca w pełnym wymiarze godzin i przy zachowaniu normalnych wymagań byłaby niemożliwa. Z.p.ch. zatrudniają także chorych psych. Wykazano, że praca w z.p.ch. zmniejsza znacznie częstość i czas trwania hospitalizacji psychiatrycznej. Z.p.ch zatrudniają lekarzy różnych specjalności i psychologów i prowadzą różne formy poszpitalnej rehabilitacji, w tym także ? rehabilitacji psychiatrycznej.
ZAKŁADY SPOŁECZNE SŁUŻBY ZDROWIA, med. i paramedyczne odpowiednio zorganizowane, wyposażone i sprofilowane zakłady państwowe stanowiące fachową bazę, na której społ. służba zdrowia realizuje planowe swe zadania w zakresie organizacji ochrony zdrowia, świadczeń leczn., działalności profilaktycznej, rehabilitacji, zaopatrzenia w leki, artykuły sanitarne i środki opatrunkowe (np. zespoły opieki zdrowotnej — ZOZ, ośrodki zdrowia, przychodnie, szpitale, instytuty, sanatoria, prewentoria, stacje krwiodawstwa, stacje sanitarno-epidemiologiczne, apteki itp.).
ZAKRAPLACZ, pipetka szklana lub z tworzywa sztucznego, zaopatrzona w nasadkę gumową. Przez ściśnięcie nasadki między palcem wskazującym a kciukiem i następnie zwolnienie ucisku wprowadza się do pipetki leki płynne, Z. służy przede wszystkim do zakrapiania oczu i nosa. Można go także używać jako kroplomierza.
ZAKRZEP, strat powstający ze składników morfotycznych krwi w naczyniach krwionośnych lub w sercu żywego ustroju. Z. składa się gł. z krwinek płytkowych, czerwonych i białych zlepionych w bryłki, pomiędzy którymi znajdują się niewielkie ilości włóknika. Z. na ogół przylega ściśle do ściany naczynia, zatykając często całkowicie lub częściowo światło naczynia. W powstawaniu z. dużą rolę odgrywa zwolnienie prądu krwi i uszkodzenie śródbłonków naczyń krwionośnych oraz zmiany we krwi (wzrost liczby płytek i innych składników morfotycznych). Z. mogą wywołać wszystkie czynniki stwarzające zespól wymienionych wyżej warunków, a więc czynniki mech. (np. ucisk guzów nowotworowych na naczynia), czynniki toksyczne zewnątrz- lub wewnątrzpochodne. Z. mogą powstawać w żyłach (najczęściej), w tętnicach i w sercu. Najczęściej wytwarzają się u ludzi starych lub u przewlekle chorych przebywających przez dłuższy czas w łóżku. Następstwa z. zależą od ich umiejscowienia i zejścia. Z. w żyle wywołuje —> zastój krwi ze wszystkimi tego następstwami. Z. w tętnicy, jeśli zamyka światło tętnicy końcowej, może spowodować —» zawał. Z. mogą ulec zwłóknieniu (organizacji), zwapnieniu, rozmiękaniu i oderwaniu, co może prowadzić do —> zatoru.
ZAKRZEPICA, choroba zakrzepowa, zwiększona skłonność do powstawania —> zakrzepów w obrębie układu naczyniowego, wskutek wzrostu krzepliwości krwi, zmian anat. w śródbłonku naczyń i zaburzeń przepływu krwi. Do czynników predysponujących należą: —> miażdżyca, cukrzyca, nadciśnienie tętnicze, stany pooperacyjne, okres ciąży i połogu, choroby nowotworowe.
ZAKRZEP MÓZGU, zamknięcie światła tętnicy w mózgu, zwykle na tle procesu miażdżycowego, powodujące w następstwie ? rozmiękanie mózgu. Wśród innych przyczyn z.m. wymienić należy stany zapalne naczyń opon i mózgu, zakrzepowo-zarostowe zapalenie naczyń, guzkowate zapalenie okołotętnicze, czerwienicę, odwodnienie, mechaniczne zaniknięcie naczynia przez masę krwinkową oraz ostre, układowe choroby zakaźne wieku dziecięcego. U chorych z miażdżycą z.m. występuje w następstwie tworzenia się skrzepimy w miejscu, gdzie prąd krwi napotyka na przeszkodę w postaci płytki miażdżycowej na ścianie naczynia. Niedokrwienie i zawal tkanki mózgu w zaopatrywanym przez to naczynie polu jest następstwem zamknięcia tętnicy mózgowej, przy czym w obszarach sąsiednich dochodzi do przekrwienia i obrzęku. Po kilku dniach obrzęk ustępuje, a okolica niedokrwiona obumiera (zawał blady). Niekiedy do pola obumarłej tkanki przedostają się krwinki czerwone, tworząc zawał czerwony.
ZAKRZEPOWA CHOROBA ? zakrzepica.
ZAKRZEPOWE ZAPALENIE ZATOK ŻYLNYCH, ?. zakrzepica zatok żylnych opony twardej mózgu, najczęściej esowatej i jamistej, występująca jako powikłanie ropnych procesów zapalnych toczących się w uchu środk., na wardze górnej, w zatokach obocznych nosa, w okolicy nosa (np. czyraki), migdałkach, oczodole. Prowadzi do zastoju żylnego w zaopatrywanym obszarze tkanek. Klin. cechuje się wysoką gorączką, uczuciem rozbicia i osłabienia, zaburzeniami wzrokowymi, obrzękiem powiek, wytrzeszczeni gałki ocznej oraz porażeniem nerwów czaszkowych (odwodzącego, okoruchowego, bloczkowego). Może dojść do zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych oraz ropni mózgu. Leczenie antybiotykami oraz chir. Zapobieganie polega na starannym i ostrożnym leczeniu wszelkich ropnych ognisk w górnej połpwie twarzy. Niedopuszczalne jest wygniatanie i wyciskanie krost oraz czyraków, w okolicach górnej wargi i nosa!
ZAKRZEPOWE ZAPALENIE ŻYŁ, zapalny odczyn ściany naczyń żylnych, spowodowany zakaże bakteryjnym, przy czym zmiany występują najczęściej w miejscach zwolnionego przepływu (żylaki) lub uszkodzenia czy ucisku żył. Za najczęstsze źródło wysiewu bakterii uważa się migdałki i zęby zmienione próchniczo .Zapalenie ściany żyły prowadzi do powstawania —» zakrzepów, których  odłączenie od ściany i wędrówka z prądem krwi stwarza niebezpieczeństwo —> zatoru i następnie —> martwicy .;Z.z ż... przebiega zwykle z podwyższoną ciepłotą, silnymi dreszczami, ogólnym złym samopoczuciem. Z.z.ż. głębokich dotyczy gł. żył kończyn dolnych i miednicy; występuje jako powikłanie pooperacyjne lub poporodowe (na4,10 dzień), po ciężkich złamaniach, w chorobach serca. Powoduje często odrywanie się dużych zakrzepów i groźne zatory, zwłaszcza w płucach. Miejscowo występuje bolesność, obrzmienie  i zaczerwienienie wzdłuż zmienionej zapalnie żyły. Leczenie: unieruchomienie chorej kończyny, nakładanie wilgotnych kompresów ze środkami przeciwzapalnymi. Ogólnie stosuje się antybiotyki, sulfonamidy środki przeciwzapalne i przeciwzakrzepowe.
ZAKRZEPOWO-ZAROSTOWE ZAPALENIE NACZYŃ, choroba Buergera, organiczna choroba o nieznanej etiologii, obejmująca z zasady
średnie i drobne tętnice i żyły kończyn, najczęściej dolnych, rzadziej narządów .Zmiany chorobowe mają charakter odcinkowy i polegają na zapaleniu wszystkich warstw tętnic i żył. Postęp zmian chorobowych prowadzi do całkowitej ; zwykle trwałej niedrożności, z powstaniem krążenia obocznego. Choroba występuje u młodych mężczyzn 1-25-40 lat), częściej u nałogowych palaczy tytoniu. W początkowym okresie choroby występują: zmęczenie kończyny w czasie wysiłku, —» chromanie przestankowe, nadmierna wrażliwość na chłód i oziębienie, zaburzenia czucia i zaniki mięśniowe. Gdy chora kończyna zwisa, przybiera zabarwienie sine lub czerwone, a umieszczona powyżej poziomu serca — staje się woskowo blada. W miarę postępu choroby znika tętno w tętnicach, zjawiają się owrzodzenia i inne zmiany troficzne prowadzące do zgorzeli palców rąk lub stóp. Choroba przebiega z okresami nawrotów i remisji, przy czym zmiany postępują coraz bardziej ku górze, tak że konieczne może być amputowanie kończyny na coraz wyższym poziomie. Leczenie: zachowawcze — zakaz palenia tytoniu, pielęgnacja stóp i rąk, odpowiednie ćwiczenia ruchowe, leczenie przeciwzapalne, zwalczenie bólów i infekcji, leczenie przeciwzakrzepowe, leki poprawiające przepływ naczyniowy — oraz chirurgiczne.
ZAKWASZENIE MOCZU, wydzielanie wolnego jonu wodorowego / H+') do—>przesączu kłębkowego w czasie jego przepływu przez kanalik nerkowy, ze stopniowym obniżaniem się pH do wartości 5-6 jednostek. Ma to jednak niewielkie znaczenie w regulacji—>-równowagi kwasowo-zasadowej, ponieważ tylko niewielkie ilości H4" mogą być wydalone w stanie wolnym. W szerszym ujęciu z.m. obejmuje także wydzielanie do światła kanalików i usuwanie z ustroju jonów H+' w formie związanej: l) jon wodorowy wydzielony do światła kanalika krętego bliższego wypiera sód ze znajdującego się w przesączu buforowego dwuwęglanu sodu. Sód wchłania się zwrotnie, a powstający kwas węglowy w obecności enzymu—>-anhydrazy węglanowej rozpada się na wydalaną z moczem wodę i dy fundujący do krwi dwutlenek węgla; 2) jon H+" wypiera jeden sód z dwusodowego fosforanu znajdującego się w płynie kanalikowym. Sód ten wchłania się zwrotnie, a jon wodorowy związany w jednosodowym fosforanie wydalany jest w moczu jako tzw. kwaśność miareczkowa; 3) w odpowiedzi na zakwaszenie ustroju komórki kanalików wytwarzają amoniak dyfundujący do płynu kanalikowego. Jon wodorowy w obecności zdysocjowanego chlorku sodu łączy się z amoniakiem. Powstający jon amonowy łączy się z jonem chloru, a sód wchłania się zwrotnie. Poza zakwaszaniem moczu nerka uczestniczy w utrzymywaniu równowagi kwasowo-zasadowej resorbując (regenerując) całą ilość przesączonych w kłębkach dwuwęglanów — składnika buforu wodoro-węglanowego. Proces ten jest sprzężony z wydzielaniem jonu wodorowego do światła kanalików.
ZAŁUPEK,  parafimoza,  zadzierzgnięcie żołędzi, zadzierzgnięcie —> napletka o niedostatecznie szerokim otworze, w razie gwałtownego 
przeciągnięcia go do tyłu. Napletek zaciska część żołędzi i nie może wrócić na swoje miejsce; powstaje duży obrzęk i sprawa może skończyć się zgorzelą, jeśli w porę nie przyjdzie pomoc. Postępowanie polegające na powolnym uciskaniu obrzęku i delikatnym zsuwaniu napletka ku przodowi, a jeżeli się to nie udaje — na chir. rozcięciu uciskającego pierścienia.
ZAMARTWICA, asfiksja, niedotlenienie organizmu z towarzyszącymi zaburzeniami ze strony układów krążenia i oddychania. W z. noworodków sinej występuje sinica, płytkie oddechy, serce pracuje prawidłowo. W z. bladej noworodek jest wiotki, blady, nie oddycha, czynność serca jest zwolniona. Z, noworodków może być skutkiem aspiracji wód płodowych, ucisku pępowiny, urazu wewnątrzczaszkowego, wady wrodzonej. Noworodek urodzony w zamartwicy wymaga cucenia;
po oczyszczeniu dróg oddechowych dostarcza się tlen lub powietrze, dziecko ogrzewa się i podaje mu leki cucące. W następnych godzinach i dniach życia noworodki urodzone w zamartwicy wymagają specjalnej uwagi i opieki.
ZAMARZNIĘCIE, śmierć z powodu znacznej utraty ciepła. Obniżenie temp. otoczenia powoduje początkowo uruchomienie mechanizmów przystosowawczych zmniejszających utratę ciepła (skurcz naczyń skórnych) oraz zwiększających jego produkcję (wzrost przemiany materii, gęsia skórka, dreszcze). Po całkowitym wyczerpaniu zapasów energetycznych następuje załamanie .zdolności utrzymania ciepłoty ciała na poziomie fizjol.; ciepłota obniża się, procesy przemiany materii ulegają stopniowemu zwolnieniu. Czynność narządów ulega zahamowaniu, wreszcie następuje śmierć. Z. ma często charakter wypadkowy, np. w ciężkich warunkach klimatycznych u osób wyczerpanych lub nieprzytomnych (pozostawionych bez opieki na otwartej przestrzeni w zimie).
ZAMENHOF Ludwik, ur. 15 S 1859, zm. 14 IV 1917, pol. lekarz okulista; był twórcą międzynarodowego języka esperanto. Światową sławę
zyskało mu stworzenie nowego języka którego pierwszy podręcznik ze słownikiem Język międzynarodowy wydał w 1887. Przetłumaczył na esperanto szereg utworów z literatury światowej oraz wydał w tym języku antologię tekstów literackich.               
ZAMĘT ? splątanie.          
ZAMROCZENIE, -> zaburzenia przytomności i świadomości, występujące w sposób napadowy, najczęściej w ? padaczce, gł. w padaczce skroniowej.Z. połączone jest często z ? automatyzmami  padaczkowymi. 
ZANDER Gustav, ur. 29 III 1835, 17 I 1920, szwedz. lekarz ortopeda  jeden z twórców przyrządowej  gimnastyki leczn., założyciel Inst. Gimnastyki Leczn. w Sztokholmie (w 1865), wykładowca na uniwersytecie „ Sztokholmie (od 1880), czł. Szwedz. Akad. Nauk (od 1896). Do leczenia gimnastyką wprowadził szereg mechanicznych przyrządów przystosowanych do biernych ćwiczeń określonych grup mięśni. Za jego przykładem zaczęto organizować, zwłaszcza w miejscowościach uzdrowiskowych, podobne zakłady, noszące nazwę zakładów „zanderowskich".
ZANIECZYSZCZENIE ŚRODOWISKA (powietrza, wody i gleby); z.ś. zwiększyło się znacznie, zwłaszcza w ostatnich 20-30 latach, gł. wskutek rozwoju przemysłu, zwiększania się obszarów wielkomiejskich kosztem terenów wiejskich, wprowadzania na coraz większą skalę środków chem. do użycia codziennego (środki piorące, detergenty) i do rolnictwa (nawozy sztuczne, środki owado- i chwastobójcze), upowszechnienia komunikacji samochodowej (zbiorowej i indywidualnej) itp.
Zanieczyszczenia te, gł. o charakterze chem., szczególnie powszechne w wysoko uprzemysłowionych krajach, przybrały ostatnio rozmiary grożące trwałym naruszeniem podstawowych cykli biol., m.in. łańcucha odżywiania i rozrodu. Tak np. zanieczyszczenie chem. wody powoduje zatrucia morskich małży i planktonu, którymi żywią się ryby, stanowiące kolejne ogniwo łańcucha jako pożywienie dla morskich ssaków, ptactwa i ludzi. Mączka rybna produkowana na paszę zatruwa zwierzęta hodowlane, podobnie jak mięso ryb morskich zatruwa spożywających je ludzi. Odchody tych zwierząt i ludzi przedostają się ostatecznie do morza i zatruwają plankton, zamykając ten łańcuch. Równolegle przemiany biol. zatruwanej flory i fauny wpływają szkodliwie na procesy rozrodu. Ponieważ podstawowej masy żywności dostarczają produkty rolne, szczególnie wielką rolę w tym procesie odgrywa toksyczne, szkodliwe zanieczyszczanie gleb i wód terenowych (rzek i naturalnych zbiorników wodnych).
Ogólnie określa się te zjawiska jako szkodliwe naruszenie prawidłowych stosunków ekologicznych, co jest obecnie życiowym problemem dla flory, fauny i człowieka. Możliwości zahamowania tych procesów są ograniczone, a restytucja stanu naturalnego — trudna, gdyż nie wszystkie ogniwa łączące są dostatecznie dokładnie poznane. Niemniej jednak stosowane w odpowiedniej skali i w odpowiednim czasie środki zapobiegawcze znacznie zmniejszają poszczególne rodzaje z.ś., pozwalając uniknąć najgroźniejszych jego zatruć, tj. tych, które powodują zanik wszelkiego życia w glebie, wodzie i powietrzu.
Zanieczyszczenie   powietrza następuje gł. przez dymy fabryczne, gazy wylotowe silników (gł. transportowych) i pyły różnych substancji odpadkowych. Roznoszone są one prądami powietrza: pionowymi (termicznymi) lub poziomymi (wiatry). 





ZANIECZYSZCZENIE ŚRODOWISKA
Najbardziej zanieczyszczone jest powietrze nad fabrykami i w ich otoczeniu oraz nad miastami, najczystsze — nad powierzchnią mórz i nad dużymi obszarami leśnymi.
W atmosferze ośrodków fabryczno--miejskich stwierdza się zanieczyszczenia gazowe, gł. czad i inne gazy spalinowe, np. z silników, które zawierają gazy zanieczyszczone związkami ołowiu. Ponadto występują tu tlenki azotu i siarki, amoniak, siarkowodór i in., zależnie od produkcji fabryk danego rejonu. Na zanieczyszczenia pyłowe składają się pyły węglowe i mineralne składniki podłoża, np. piasek, pył asfaltowy itp. oraz pyły o różnym składzie, zależnie od produkcji fabrycznej rejonu. Zanieczyszczenie powietrza wzrasta w ciepłej porze roku i w okresach suszy, a zmniejsza się w zimie i w okresie opadów deszczowo-śniegowych. Zanieczyszczenia pyłowe mierzy się ilością samoistnego opadu pyłowego w kg na km2 pow. Zanieczyszczenia gazowe oznacza się przez mierzenie ich stężenia w powietrzu na wysokości nosa i ust (1,5 m nad powierzchnią) w czasie bezwietrznej pogody. Wyniki porównuje się z odpowiednimi—> normami sanitarnymi i określa w ten sposób stopień zanieczyszczenia. W czasie pogody chmurnej, bezwietrznej i wilgotnej (np. mglistej) powstaje z połączenia pary wodnej z zanieczyszczeniami gazowymi tzw. „smog" (tj. zanieczyszczona, „stojąca" mgła), bardzo szkodliwy dla ludzi, zwłaszcza dla starców, małych dzieci i osób z chorobami narządów oddechowych i krążenia. Zanieczyszczenia pyłowe są tym szkodliwsze, im drobniejsze są ziarna pyłu, gdyż wówczas tym głębiej i łatwiej dostają się w głąb dróg oddechowych do oskrzeli i oskrzelików. Najdrobniejsze pyły, o średnicy ziarn poniżej 1/2 urn, mogą dostawać się w ok. 80 % ich ilości w powietrzu wdechowymi aż do pęcherzyków płucnych i uszkadzać je mechanicznie, jeśli są ostrokończyste, jak np. pyły szklane i drobnokrystaliczne, lub uszkadzać chemicznie, zależnie od chem. składu pyłu.
Zanieczyszczenia powietrza gazowe i pyłowe zmniejszają ogólne nasłonecznienie, zwłaszcza natężenie światła i pochłaniają korzystnie działające rozproszone promieniowanie nadfioletowe Działają one również niekorzystnie na faunę i florę. Niektóre gazy, np. tlenki siarki, są bardzo toksyczne dla roślin i niszczą je, co odbija się szkodliwie na możliwościach samooczyszczania atmosfery.
Zanieczyszczenia powietrza gazowe i pyłowe przenoszą się z wiatrem na znaczne odległości. Zapobieganie zanieczyszczeniom powietrza polega na stosowaniu odpowiednich filtrów i pochłaniaczy na kominy fabryczne i inne źródła dymów i pyłów.
Zanieczyszczenie wód w naturalnych zbiornikach wodnych: bieżących (rzeki), stojących (jeziora ,stawy / i w morzach jest nieodłącznie związane z użytkowaniem wody do celów użytkowych (mycie, pranie) oraz przemysłowych i rolniczych, a także z używania szlaków wodnych do celów transportowych i jako środka odprowadzania ścieków (kanalizacja). Opady atmosf. przechodząc przez zanieczyszczoną atmosferę ulegają również zanieczyszczeniu na wskutek tego skażają glebę i wody  powierzchniowe. Łącznie wszystkie wymienione czynniki przyczyniły się do tak wielkiego w naszych czasach wzrostu zanieczyszczeń wód, że zagadnienie to staje się poważnym problemem dla wszystkich państw i ich ludności, zwłaszcza regionów uprzemysłowionych. W Polsce np. ok. 65% v/ód bieżących jest obecnie zanieczyszczonych w takim stopniu, że zanika lub nawet zanikło w nich zupełnie życie biol. Procesy samooczyszczania się wód zostały tak zahamowane, że do ich wznowienia konieczne są specjalne zabiegi w skali krajowej, wieloletnie i b. kosztowne. Gł. miernikiem czystości wód jest zawartość w nich tlenu. Opady zanieczyszczające, dla ich neutralizacji, zużywają tlen wody, a spowodowany tym deficyt tlenu doprowadza do zaniku życia biologicznego i dyskwalifikuje wodę pobieraną dla celów życiowych jako wodę pitną, a nawet jako wodę użytkową (np. jeśli jest zanieczyszczona ropą naftową, itp.). Obecnie wprowadza się stopniowo coraz doskonalsze systemy oczyszczania i zobojętniania ścieków, co w skali krajowej powinno znacznie poprawić stan naszych wód.
Zanieczyszczenie gleby. Gleba z natury rzeczy jest odbiornikiem odpadków, zarówno biol. jak i chem. Odpadki biol., a przede wszystkim —> nieczystości, mogą powodować zanieczyszczenie gleby bakteriami, wirusami i jajami pasożytów. Odpadki chem., zwłaszcza trucizny używane do zwalczania szkodników i chorób roślin, mogą niszczyć naturalne środowisko biol. gleby (pożyteczne bakterie, grzyby,a nawet mniejsze zwierzęta). Wszystkie te czynniki dostają się z gleby do wód gruntowych, co stanowi zagrożenie dla korzystających z nich ludzi i zwierząt.
W glebie zachodzą ustawicznie procesy samooczyszczania: tlenowe (mineralizacja i nitryfikacja) lub beztlenowe (gnicie i fermentacja). Tym „zdrowym" procesom może przeszkodzić gromadzenie się w nadmiarze silnych substancji trujących, dlatego wprowadza się normy stężenia stosowanych środków owadobójczych i ochrony roślin, uwzględniające również ujemne skutki zbyt długiego pozostawania danego środka chem. w glebie.
ZANIK, atrofia, proces patol. polegający na zmniejszeniu ciężaru i objętości tkanek, narządów lub całego ustroju wskutek niedostatecznego odżywiania, niedokrwienia, zaburzeń w unerwieniu lub nieczynności. W odniesieniu do całego ustroju z. występuje m.in. w niektórych przewlekłych zatruciach i w wieku podeszłym (z. starczy). W zakresie narządów ruchu obserwuje się z. mięśni wskutek uszkodzenia nerwów ruchowych lub długotrwałego unieruchomienia (np. w opatrunku gipsowym z. z nieczynności).
ZANIK JĄDRA, najczęściej następstwo zapalenia jądra, które powstaje wskutek zakażenia szerzącego się z cewki i gruczołu krokowego przez drogi nasienne. Rzadziej jest zejściem zapalenia jądra w przebiegu świnki. Inne przyczyny zaniku to tępe urazy jądra, powodujące krwiaki i upośledzenie ukrwienia tkanki gruczołowej, zranienia, mogące spowodować zakrzepice naczyń, skręcenie szypuły jądra doprowadzające do martwicy lub zgorzeli.
ZANIK KOŚCI, zmniejszenie liczby i grubości beleczek kostnych przy ich prawidłowym uwapnieniu. Rozróżnia się z.k. fizjol. i patol. Z. fizjol. występuje w przypadku ograniczenia czynności oraz w bezczynności, jak również i w stanach niedoborów białkowych. Dotyczy on w zasadzie wszystkich kości i przebiega na ogół bezobjawowo poza tendencją do —> łamliwości kości. Z. patol. może być uogólniony lub też dotyczyć tylko określonych kości. Przyczyną z.k. mogą być zaburzenia prawidłowej przemiany wapnia i fosforu (zmniejszona podaż, upośledzone wchłanianie, zwiększone zapotrzebowanie i in.), hipowitaminozy (zwłaszcza D), zaburzenia wewnątrzwydzielnicze (nadczynność przytarczyc, tarczycy, kory nadnerczy, hipogonadyzm), długotrwałe leczenie glikokortykoidami, przewlekłe stany zapalne (np. gościec, gruźlica). Szczególną postacią z.k. jest z.k. ostry plamisty (—> zespół Sudecka), będący następstwem urazów kości zaburzających ich odżywianie. Podstawowym objawem radiol. jest mniejsze wysycenie cieniowe kości na zdjęciu.
ZANIK MIĘŚNI,  amiotrofia, zmniejszenie się objętości mięśnia, spowodowane zmniejszaniem się objętości jego włókien. Przyczyną może być uszkodzenie unerwienia, ogólne wyniszczenie, niedożywienie, starzenie się fizjol. i nieczynność mięśnia. Z.m. spowodowany uszkodzeniem zaopatrujących go komórek lub włókien nerwowych (zanik nęurogenny) określa się jako atrofię, zanik spowodowany zmianami pierwotnie mięśniowymi jako —> dystrofię. Mięśnie zanikłe mogą wykazywać —> drżenie włókienkowe,? drżenie pęczkowe i zmiany pobudliwości elektrycznej, przy czym występowanie i charakter tych objawów zależą od przyczyny zaniku. W pierwszej fazie z.m. dochodzi do zmniejszenia się włókien mięśniowych, następnie do zmniejszenia się liczby tych włókien wskutek ich nieodwracalnego zwyrodnienia. Procesowi zastępowania tkanki mięśniowej przez tkankę włóknistą towarzyszy zmniejszenie zdolności do magazynowania energii; mięsień traci na sile skurczu i na wytrzymałości,   
ZANOKCICA, ropne zapalenie wału paznokciowego. Wrotami zakażenia są drobne skaleczenia i zdarcia naskórka w obrębie wału paznokciowego. Zakażenie może nastąpić w związku z wykonywaniem manicure lub wskutek ucisku przez wrastający paznokieć. Początkowo pojawia się obrzęk wału paznokciowego, następnie niewielki pęcherzyk ropny. Leczenie chirurgiczne.
ZAOPATRZENIE MEDYCZNE środki i materiały niezbędne do udzielania pomocy med. w każdym zakresie oraz organizacja ich produkcji, dystrybucji i dostaw. Zaopatrzeniem w środk farmaceutyczne i artykuły sanitarne (leki, materiały opatrunkowe, surowice i szczepionki itp.) zajmują się: Zjednoczenie Przedsiębiorstw Zaopatrzenia Farmaceutycznego „Cefarm", Przedsiębiorstwa Zaopatrzenia Farmaceutycznego „Cefarm" (jedno na kilka województw), apteki szpitalne, apteki  otwarte, punkty apteczne. W sprzęt med. i  materiały med. (meble lekarskie, narzędzia, aparatura med., błony rentg., wywoływacz, utrwalacz, rękawiczki operacyjne, cewniki itp.) zaopatruje: Zjednoczenie Przedsiębiorstw Zaopatrzenia Lecznictwa „Cezal" przedsiębiorstwa Zaopatrzenia Lecznictwa. W krew i preparaty krwiopochodne zaopatrują: wojewódzkie, rejonowe i przyszpitalne stacje i punkty krwiodawstwa. Z.m. obejmuje zarówno środki i artykuły produkowane w kraju, jak importowane. Importem zajmują się wyspecjalizowane centrale handlu zagranicznego, np. „Ciech", Varimex", „Metronex" itd. Zjednoczenia „Cefarm" i „Cezal" są podległe Ministerstwu Zdrowia i Opieki Społecznej.
ZAORSKI Jan, ur. 6 V 1887, zm. 10 III 1956, pol. chirurg, uczeń ? L. Rydygiera i —» Z. Radlińskiego; od 1931 dyr. szpitala Elżbietanek w Warszawie, od 1945 prof. chirurgii operacyjnej i anatomii topograf, uniw. w Warszawie. W czasie okupacji hitlerowskiej założył w Warszawie Prywatną Szkołę Zawodową dla Pomocniczego Personelu Sanitarnego, będącą w istocie częścią systemu konspiracyjnego nauczania medycyny. Autor kilku skryptów dla studentów oraz ponad 60 prac gł. z zakresu chirurgii narządów lamy brzusznej.
ZAPADALNOŚĆ, zachorowalność, występowanie nowych przypadków zachorowań lub zachorowania nowych osób w danym okresie. W obu sytuacjach współczynniki z. oblicza się w stosunku do osób narażonych na ryzyko zachorowania. Najczęściej analizuje się z. w przypadku chorób ostrych o krótkim okresie trwania i łatwym do określenia momencie wystąpienia i zakończenia choroby. Okres obserwacji w badaniu z- nie powinien być zbyt krótki, zwłaszcza w przypadku chorób przewlekłych. Analizę z. w skali ogólnopolskiej umożliwia dla niektórych jednostek chorobowych—> zgłaszalność chorób obowiązkowa.
ZAPALENIE, odczyn obronny ustroju na miejscowe działanie czynników szkodliwych. Mogą to być czynniki fiz. (urazy mech., energia cieplna, promienie rentg., prąd elektr.), chem. (środki drażniące, niektóre produkty przemiany materii) i biol. (bakterie, wirusy, pasożyty). Objawy z. można podzielić na miejscowe i ogólne. Objawy miejscowe są to objawy występujące w ognisku z., a mianowicie: zaczerwienienie wywołane przekrwieniem i zwiększeniem procesów utleniania, obrzmienie wywołane wysiękiem i naciekiem, ból spowodowany podrażnieniem receptorów bólowych przez substancje powstające w ognisku oraz uciskiem przez narastający obrzęk i naciek, a także upośledzenie czynności narządu objętego z., spowodowane działaniem wszystkich wymienionych wyżej czynników. Do objawów ogólnych z. należy gorączka, odczyny odpornościowe, a niekiedy uczuleniowe oraz zwyrodnienie narządów miąższowych. Mechanizm z. jest złożony. Czynnik zapaleniotwórczy powoduje podrażnienie receptorów i uszkodzenie komórek (—» zwyrodnienie, —> martwica). Podrażnienie receptorów powoduje
wrażenie bólu i na drodze odruchowej wywołuje przekrwienie. Jednocześnie w ognisku z. powstają zmiany biochem. i fizykochem., które przyczyniają się do pogłębienia miejscowych zaburzeń w krążeniu i do powstania wysięku. Wyzwalają się przede wszystkim tzw. mediatory chem. z., do których należy —» histamina, czynnik globulinowy przepuszczalności ? kininy i—»-prostaglandyny. W ognisku zapalnym zwiększa się stężenie jonów wodorowych (zakwaszenie) i następuje wzrost ? ciśnienia osmotycznego i onkotycznego. Wszystkie te zmiany powodują rozszerzenie naczyń, zwłaszcza włosowatych, i zwiększenie ich przepuszczalności, a równocześnie przyczyniają się do powstania wysięku zapalnego, a w dalszym etapie — nacieku. Zmiany w ognisku wywołują ogólnoustrojowe objawy z. (na drodze odruchowej i humoralnej). Wchłaniające się z ogniska produkty rozpadu komórek oraz przemiany materii drobnoustrojów, działając aa komórki narządów miąższowych wywołują ich zwyrodnienie. Ze względu na przebieg, czas trwania i nasilenie objawów wyróżnia się z. Ostre, podostre i przewlekle. Ze względu w charakter zmian w ognisku z. dzieli się z. na uszkadzające (miąższowe), wysiękowe (surowicze, włóknikowe, ropne, nieżytowe, krwotoczne i zgorzelinowe) oraz wytwórcze (nieswoiste i swoiste).
ZAPALENIE KORZONKÓW NERWOWYCH -> korzenie nerwowe.
ZAPALENIE MÓZGU, proces chorobowy, spowodowany zakażeniem mózgu wirusowym, bakteryjnym, grzybiczym bądź pierwotniakowym. Z.m. może też wystąpić w przebiegu choroby reumatycznej. Zakażenie bakteryjne prowadzi często do z.m. ropnego i do ? ropnia mózgu.
Z.m. wirusowe może objąć cały mózg bądź ograniczyć się do istoty szarej lub białej. W niektórych postaciach dochodzi do wybroczyn krwawych i zmian martwiczych w tkance mózgowej. Z.m. wirusowe może być pierwotne, kiedy zmiany w układzie nerwowym występują jako pierwsze, bądź może stanowić powikłanie jakiejś choroby zakaźnej, np. grypy czy świnki / z.m. przyzakaźne). Zasadnicze cechy obrazu klin. wirusowego z.m. są podobne, niezależnie od czynnika etiologicznego. Choroba zaczyna się nagle, lub po ustąpieniu objawów poprzedzających, bólem głowy, gorączką i zaburzeniami świadomości. W okresie następnym wystąpić mogą drgawki i — zależnie od stopnia ciężkości przebiegu  mniej lub bardziej nasilone i rozległe porażenia nerwów czaszkowych, niekiedy również kończyn. W płynie mózgowo-rdzeniowym pojawiają się zmiany zapalne. Objawom mózgowym niejednokrotnie towarzyszą objawy zajęcia opon mózgowo-rdzeniowych i rdzenia. W okresie późniejszym, w niektórych postaciach z.m. wirusowego wystąpić może —> parkinsonizm. U osób, które przebyły z.m., mogą utrzymywać się trwałe następstwa w postaci niedowładów, uszkodzeń nerwów czaszkowych, nieprawidłowości psych. i zmian w zachowaniu. Spośród ważniejszych postaci z.m. wirusowego wymienić należy —> kleszczowe zapalenie mózgu, —> nagminne śpiączkowe zapalenie mózgu oraz z.m. występujące w przebiegu rozmaitych chorób wirusowych, jak odrą, różyczka, grypa, świnka, opryszczka, półpasiec, ospa wietrzna, mononukleoza zakaźna, żółtaczka zakaźna. Szczególnie ciężką postacią wirusowego z.m. jest —> wścieklizna. Niekiedy z.m. występuje jako powikłanie po szczepieniu przeciw chorobom zakaźnym, m.in. ospie, odrze, chorobie Heinego-Medina,  tężcowi,  durowi , wściekliźnie (z.m. poszczepienne). Z.m.. może stanowić powikłanie również niektórych niewirusowych chorób zakaźnych, jak dur plamisty i brucelloza.
W zwalczaniu wirusowych infekcji układu nerwowego najważniejsze są masowe szczepienia ochronne, zwłaszcza w odniesieniu do chorób występujących epidemicznie. Leczenie farmakol. zmierza do nieswoistego podniesienia odporności chorego i polega na podawaniu środków hamujących rozmnażanie się wirusa, zabezpieczających komórki przed jego inwazją oraz obejmuje posumowanie objawowe.
Z.m. grzybicze występuje rzadko, stanowiąc powikłanie zakażeń grzybiczych skóry. Zakażenie układu nerw. prowadzi do objawów oponowych i mózgowych, przypominających ? zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych gruźlicze. Leczenie polega na podawaniu antybiotyków przeciwgrzybiczych.
Z.m. wywołane przez pierwotniaki jest powikłaniem zakażeń pierwotniakowych, jak:?toksoplazmoza, pełzakowica, zimnica, trypanosomatozy. W przypadkach toksoplazmozy w układzie nerw. powstają—»-ziarniniaki i torbiele. W przypadkach pełzakowicy, jeżeli pełzak przedostaje się do mózgu, może spowodować rozwój ropnia. Zmiany w układzie nerw. w przebiegu zimnicy są rzadkie i objawiają się odczynem oponowym i zmianami mózgowymi z objawami psych. oraz zapaleniem wielonerwowym. Przebieg zakażeń pierwotniakami jest zwykle ciężki, a leczenie farmakol. często bywa mało skuteczne. W przypadkach ropni pełzakowych wskazane jest leczenie operacyjne, które może uratować życie chorego.
ZAPALENIE OPON MÓZGOWO-RDZENIOWYCH, proces chorobowy wywołany przez bakterie, wirusy, grzyby, jady bakteryjne i czasem również przez czynniki niebakteryjne, jak produkty rozpadu tkanki nerwowej, wylana krew, ciała obce przedostające się do przestrzeni płynowych mózgu i rdzenia, toksyczne leki. Z.o.m.-r. cechuje się, niezależnie od czynnika etiologicznego, jednakowym, zasadniczym zespołem objawów klin., na który składają się ogólne objawy zakażenia lub zatrucia (wysoka gorączka) oraz objawy neurol. w postaci: zespołu podrażnienia opon (szczególnie charakterystyczny objaw sztywności karku), zespołu wzmożonego ciśnienia wewnątrzczaszkowego (bóle głowy, nudności, wymioty), ogólnych objawów mózgowych (zaburzenia świadomości, do śpiączki włącznie) i objawów wskazujących na szczególne nasilenie sprawy w pewnych okolicach mózgowia (objawy ogniskowe). Mogą wystąpić drgawki.
Zapalenie ropne wywoływane, jest przez drobnoustroje ropotwórcze, gł. przez   dwoinkę   zapalenia   opon (z.o.m.-r. nagminne), dwoinkę zapalenia płuc, paciorkowce, pałeczkę Pfeiffera (z.o.m.-r. grypowe), rzadziej gronkowca lub dwoinkę rzeżączki. Przebieg choroby jest zwykle ostry, z gwałtownie występującymi objawami. Bywają jednak przypadki o przebiegu podostrym, z objawami niewyraźnymi i nieswoistymi, zwłaszcza wśród małych dzieci. W rozpoznaniu istotne jest ujawnienie ewentualnego zarazka chorobotwórczego, który można zwykle wyhodować z krwi, wydzieliny z nosogardzieli lub płynu mózgowo-rdzeniowego.
Leczenie antybiotykami i sulfonamidami. Ponadto stosuje się leczenie ogólnie podtrzymujące i objawowe ( przetaczanie krwi, środki przećiw drgawkowe).
ZAPALENIE OPON MÓZGOWO-RDZENIOWYCH  GRUźLICZE, choroba wywoływana przez prątek gruźlicy, występująca gł. u dzieci jedna z najczęstszych postaci zapalenia opon. Klin. może mieć postać: rozlanego gruźliczego zapalenia opon miękkich, z reguły z towarzyszeniem objawów mózgowych; ograniczonego gruźliczego zapalenia opon miękkich, wystepującego raczej u dorosłych, często z ogniskowymi objawami mózgowymi zespołu podrażnienia opon z objawami wzmożonego ciśnienia wewnątrzczaszkowego bez objawów ogniskowych G.z.o.m.-r. różni się od innych postaci zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych przebiegiem bardziej przewlekłym i słabiej wyrażonymi zmianami w płynie mózgowo-rdzeniowym choroba rozwija się stopniowo, początkowo z objawami apatii, a zarazem wzmożonej pobudliwości, stanami pod gorączkowymi. Następnie dołączają się bóle głowy, nudności, wymioty i inne objawy oponowe. Leczenie lekami przeciwgruźliczymi.               
ZAPALENIE OPON MÓZGOWYCH ODCZYNOWE, odczyn zapalny opon na ognisko ropne w obrębie czaszki bądź mózgu, występujący  również w przebiegu chorób zakaźnych mocznicy, glistnicy, w rozmięknieniu mózgu bądź wskutek przedostania się  przestrzeni płynowych substancji obcych (powietrze, leki). Leczenie zależy od charakteru choroby podstawowej. 
ZAPALENIE STAWÓW ? stawy (choroby).
ZAPALENIE TKANKI ŁĄCZNEJ, dawniej używany synonim gośćca tkanek miękkich (?reumatyzm); przypuszczano, że przyczyną dolegliwości bólowych w mięśniach i okolicach okołostawowych są drobne zmiany zapalne tkanki łącznej.
ZAPALENIE TKANKI ŁĄCZNEJ MIEDNICY, stan zapalny otoczenia w bezpośrednim sąsiedztwie macicy (tzw. przymacicza), z tylu, z przodu i po obu jej bokach. Z.t.ł.m. może powodować powstanie ropni;
przebiega z wysoką gorączką, bólami w dole brzucha i parciem na mocz. Leczenie jak w zapaleniu —> przydatków.
ZAPALENIE WIELOMIĘŚNIOWE, jedna z —> kolagenoz, stosunkowo częsta postać miopatii, występująca w 40-60 r. życia. Choroba polega na niedowładzie mięśni ksobnych, szczególnie obręczy miednicy. Spotyka się też niedowłady i zaniki mięśni twarzy oraz mięśni gardła (zaburzenia połykania). Zazwyczaj choroba przebiega przewlekłe i doprowadza do różnego stopnia niedowładów. Leczenie— kortykosterydy oraz fizykoterapia.
ZAPALENIE WIELONERWOWE —>.polineuropatia.
ZAPALENIE WSPÓŁCZULNE, ostre lub przewlekłe zapalenie błony naczyniowej jednego oka, następujące po zapaleniu oka drugiego, które
uległo uprzednio urazowi przenikającemu. Decydującym czynnikiem jest przebicie oka, zwłaszcza uszkadzające ? ciało rzęskowe lub ? tęczówkę. Z.w. występuje po pewnym czasie (od 2 tygodni do kilku lat po urazie), jest oporne na leczenie i groźne w skutkach, gdyż może doprowadzić do obustronnej ślepoty. Leczenie profilaktyczne ma decydujące znaczenie. Oko, które oślepło w następstwie urazu, należy wyłuszczyć, gdyż stanowi potencjalną groźbę dla oka drugiego. Jeśli oko takie zostaje zachowane, konieczna jest okresowa kontrola w celu wczesnego wykrycia pierwszych objawów z.w. i odpowiedniego przeciwdziałania.
ZAPARCIE, zatwardzenie, obstrukcja, utrudnione lub zbyt rzadkie oddawanie stolca. Osoby zdrowe oddają zazwyczaj 1-2 dobrze uformowane stolce dziennie, czasem stolec co drugi dzień. Z. jest jedną z najczęstszych dolegliwości. Występuje czasem u osób zdrowych spożywających pokarmy z małą zawartością płynów i błonnika, prowadzących siedzący tryb życia, u starców i noworodków oraz w zaawansowanej ciąży. Często towarzyszy zaburzeniom czynnościowym jelita grubego, zwłaszcza u kobiet, jako tzw. z. nawykowe. W z. kał jest zazwyczaj twardy i suchy, oddawany z wysiłkiem. Zaparcie może być również wywołane przyczynami mechanicznymi (zwężenie jelit przez naciek nowotworowy lub zapalny, blizny, ucisk z zewnątrz, niedrożność jelit), toksycznymi (zatrucie ołowiem i arsenem, po podaniu niektórych leków, jak opium i atropiny) i czynnościowymi (zaparcia atoniczne u starców i obłożnie chorych, choroby gorączkowe, charłactwo, zaparcie spastyczne). Jedną z częstszych przyczyn z. jest lekceważenie uczucia parcia na stolec, co prowadzi do zaburzenia odruchu defekacyjnego. Leczenie zależy od przyczyny wywołującej. W leczeniu objawowym stosuje się środki przeczyszczające.
ZAPAŚĆ, ostra niewydolność krążenia pochodzenia obwodowego (naczyniowego), polegająca gł. na zmniejszeniu stosunku objętości krwi krążącej do pojemności układu naczyniowego. Charakteryzuje się słabo napiętym, nitkowatym, przyspieszonym tętnem, obniżeniem ciśnienia krwi, ochłodzeniem skóry, szczególnie kończyn, spłyceniem oddechów. Przyczyną z. może być: —> wstrząs, uraz, krwotok, niedotlenienie, odwodnienie, infekcja. zagraża życiu, wymaga więc szybki interwencji lekarza.
ZAPAŚĆ ORTOSTATYCZNA postać—> omdlenia; jest spowodowana gromadzeniem się krwi w dolnych częściach ciała, przy dłuższym staniu Zob. też niedociśnienie.
ZAPŁODNIENIE, proces połączenia się komórki rozrodczej żeńskiej (jąja) z komórką rozrodczą męską (plemnikiem), w wyniku czego powstaje zapłodniona komórka jajowa (—> zygota którą uważa się za macierzystą komórkę zarodkową. Dojrzałe plemniki zawarte w nasieniu otaczają napotkaną komórkę jajową. Z chwilą zetknięcia się plemnika z jajem wytwarza ono nieznaczną wyniosłość — wzgórek przyjęcia, ułatwiający plemnikowi wniknięcie do wnętrza jaja. To zbliżenie się plemników do jaja nosi nazwę zaplemnienia. Po wniknięciu plemnika na powierzchni jaja powstałe osłonka, uniemożliwiająca przenikanie innych plemników. U człowieka mogą ulegać z .jaja w okresie kilkunastu godzin od ? jajeczkowania; plemniki są zdolne do z. przez 24-36 godzin od wytrysku nasienia. Po wniknięciu do jaja główka plemnika przyjmuje budowę jądra komórkowego (przedjądrze męskie) Oba przedjądrza (męskie i żeńskie) o pojedynczej liczbie —>chromosomów zlewają się ze sobą (kariogamia) w jądro komórkowe zygoty o podwójnej liczbie chromosomów. Jajo zapłodnione przez plemnik noszący chromosom płciowy X rozwija się w zarodek żeński, a zapłodnione przez plemnik z chromosomem Y — w zarodek męski. Z zygoty, drogą licznych podziałów (bruzdkowanie), powstaje zarodek. Zob. też zarodkowy rozwój człowieka.
ZAPOBIEGANIE CHOROBOM JAMY USTNEJ, profilaktyka stomatologiczna, przeciwdziałanie i niedopuszczanie do rozwoju próchnicy zębów, chorób przyzębia, nowotworów lamy ustnej, powstawania szkodliwych nawyków i parafunkcji narządu żucia itp. Osiąga się to przez działanie oświatowe i szeroką akcję profilaktyczną. Stale działanie zorganizowanego systemu hematologicznej oświaty zdrowotnej "e współdziałaniu z organizacjami społ. (PCK, ZHP i in.) polega na: organizowaniu  dni higieny jamy ustnej, prowadzeniu kolonii zdrowotnych, propagowaniu poprawnych zwyczajów żywieniowych, nauczaniu i wdrażaniu racjonalnych metod pielęgnacji zębów i jamy ustnej, wyjaśnianiu szkodliwego wpływu chorej jamy ustnej i zębów na cały organizm, upowszechnianiu różnych metod profilaktyki fluorowej oraz wdrażaniu nawyku częstego i regularnego poddawania się badaniu stomatologicznemu.
ZAPOBIEGANIE ZAPŁODNIENIU, niedopuszczenie do zapłodnienia komórki jajowej przez plemnik, a tym samym do zajścia w ciążę, przez stosowanie różnych środków i metod antykoncepcyjnych. Do najskuteczniejszych środków antykoncepcyjnych należą obecnie podawane doustnie w postaci tabletek —> gestageny. Znaczną skuteczność w z.c. wykazują ? antykoncepcyjne środki wewnątrzmaciczne. Plemnikobójcze środki chem. w postaci dopochwowych —> globulek „Zet", kremów i galaretek (Proven, Ortho, Preventin) zakładanych do pochwy stosuje się zazwyczaj w połączeniu z środkami mechanicznymi: u mężczyzn—> prezerwatywami, u kobiet —> krążkami pochwowymi. Niepewnymi metodami z.c. są: l) stosunek przerywany (spółkowanie przerywane), polegający na wycofaniu prącia z pochwy tuż przed wytryskiem (przy dłuższym stosowaniu szkodliwe zarówno dla mężczyzn jak i dla kobiety); 2) okresowa wstrzemięźliwość płciowa zgodnie z—> kalendarzem małżeńskim; metoda ta nie zawodzi wtedy, gdy kobieta jest zupełnie zdrowa i ma regularne cykle miesiączkowe.
ZARAZKI, potoczna nazwa drobnoustrojów chorobotw.: —> bakterii, —> riketsji, —> wirusów, —> grzybów, a także —> pierwotniaków i —> nicieni. 
ZARODKOWY ROZWÓJ CZŁOWIEKA, enabriogeneza, okres rozwoju człowieka od momentu zagnieżdżenia się zapłodnionego jaja w błonie śluzowej macicy (7 dni) do końca 8 tygodnia. Z.r.cz. przebiega w 3 umownych okresach: l) stadium jaja— trwa od chwili ?zapłodnienia do wytworzenia gastruli, tj. do 2 tygodnia;
2) stadium zarodka — od 7 dnia do końca 8 tygodnia, w którym to okresie wytwarzają się narządy pierwotne;
3) okres płodu — trwa od 9 tygodnia do końca —> ciąży; charakteryzuje się wykształceniem narządów i tkanek. Nowa komórka, powstała z jaja zapłodnionego przez plemnik zw. zygotą, będąca jednokomórkowym organizmem przyszłego osobnika, dzieli się wielokrotnie na szereg komórek, z których każda nosi nazwę blastomeru. Jajo w stadium 16 blastomerów zw. jest morulą, gdyż 16 komórek wyglądem swoim przypomina owoc morwy. Dalsze tworzenie się nowych blastomerów prowadzi do powstania pęcherzyka zarodkowego, czyli blastocysty, z jamą wewnątrz wypełnioną płynem. Jajo w stadium blastocysty nie jest większe od komórki jajowej niezapłodnionej. Blastocysta ma 2 rodzaje komórek: zewnętrzne, na obwodzie, z których powstanie część odżywcza — trofoblast ( późnięjsze łożysko) i jaśniejsze wewnętrz., z których rozwinie się zarodek. Blastocysta po ok. 5-dniowej wędrówce zagnieżdża się w jamie trzonu macicy i dalszy jej rozwój prowadzi do wytworzenia się kilku warstw komórek, które noszą nazwę węzła zarodkowego. Taki twór nazywany jest g a strulą.W tym stadium stwierdza się różnicowanie się jednolitego dotychczas węzła zarodkowego. Z komórek tych wytwarzają się 3 warstwy komórkowe, zw. listkami zarodkowymi: l) zewnętrzny (ektoderma), 2) wewnętrzny (entoderma) i 3) środkowy (mezoderma). Z listka ektodermy powstanie układ nerw. (mózg i nerwy), nabłonki zewn. oraz narządy wzroku i słuchu. Z listka entodermy — przewód pokarmowy, wątroba, płuca, trzustka i tarczyca; z mezodermy — kości, mięśnie, tkanka łączna, krew, śródbłonki naczyń i narządy moczowo-płciowe. Dalszy rozwój listków zarodkowych zachodzi już w stadium zarodka, przy czym zmiany w poszczególnych listkach następują jednocześnie, dając zaczątki pierwotnych narządów. Jest to proces b. złożony, prowadzący do rozwoju —> płodu.
ZARODNIKI BAKTERII, formy przetrwalnikowe wytwarzane przez pewne bakterie (laseczki), przeważnie w niepomyślnych warunkach środowiskowych. Z.b. są umiejscowione w komórce biegunowo, centralnie lub pośrednio — podbiegunowe. Proces powstawania i uwalniania się dojrzałego zarodnika trwa kilka do kilkunastu godzin. Z.b. są b. wytrzymałe na wysuszenie, działanie wysokie) temp. i m. szkodliwych czynników. W sprzyjających warunkach kiełkują i dają znów formę wegetatywną bakterii.
ZARODZIEC, Plasmodium, pierwotniak wywołujący—>-zimnicę-(malarię) u człowieka i zwierząt. Prowadzi pasożytniczy tryb życia. Przechodzi dwa cykle rozwojowe: jeden w człowieku — bezpłciowy (schizogonia), drugi w komarze — płciowy (sporogonia). Z. chorobotw. dla człowieka należą do gatunków: P. vivax, P. mala-riae, P. faldparum, P. wale.
ZAROŚNIĘCIE KANAŁU RODNEGO, następstwo wad rozwojowych narządów rodnych kobiety, występujące w postaci zarośnięcia błony dziewiczej, częściowego lub całkowitego zarośnięcia pochwy, obecności poprzecznej przegrody pochwy. Z.k.r. ujawnia się po wystąpieniu miesiączki; krew nie ma ujścia i gromadzi się powyżej przeszkody, tworząc krwiak pochwy i macicy w postaci wyczuwalnego guza. Leczenie operacyjne polega na udrożnieniu kanału rodnego lub plastycznym jego odtworzeniu.
ZARYGLOWANIE STAWU, operacja mająca na celu zmniejszenie amplitudy ruchów w stawie. Polega na wytworzeniu w obrębie jednej z kości tworzących staw występu kostnego (za pomocą przeszczepu), który opierając się w pewnej pozycji o drugą k zmniejsza zakres ruchu danego stawu a równocześnie zabezpiecza osłabione mięśnie antagonistyczne przed przeciążeniem.
ZASADOWICA, alkaloza, burzenie —> równowagi kwasowo-zasadowej płynów ustrojowych, spowodowane utratą kwasów lub zwiększeniem zawartości zasad, prowadzące zazwyczaj do podwyższenia —>pH. Rozróżnia się z. oddechową i metaboliczną. oddechowa spowodowana jest nadmierną eliminacją dwutlenku węęgla przez płuca (np. przyśpieszenie oddechów lub ich pogłębienie). Występuje w stanach pobudzenia ośrodka oddechowego (gorączka, zatrucie salicylanami, śpiączka wątrobowa) o w tzw. zespole hiperwentylacyjnym Objawia się osłabieniem (niekiedy omdleniem),? parestezjami, mroczkami przed oczyma, napadami tężyczki. Z. metaboliczna powstaje na skutek utraty jonów wodorowych (wymioty odsysanie treści żołądkowej), niedoboru potasu (wymioty, biegunki, przetoki, obfita ? diureza, —> hiperaldosteronizm i stosowanie środków alkalicznych w nadmiernych ilościach (np. w chorobie wrzodowej).
ZASADY, związki chem. zdolne do przyłączania jonów wodorowych — protonów (definicja Lapwortha). Jonizacja z. prowadzi do wytworzenia kationu (K+1') oraz anionu wodorotlenowego (OH~). Dodanie z. powoduje podwyższenie pH roztworów. W reakcji z. z kwasami powstają sole i woda. Przykładami z. nieorganicznych są wodorotlenki : sodowy (NaOH), potasowy (KOH), amonowy (NH4OH) i wapniowy (Ca(OH)2). Kationy tych z. (sodowy, potasowy, amonowy, wapniowy) odgrywają istotną rolę w wytworzeniu środowiska jonowego organizmów w wielu procesach fizjol. Szczególnie ważne w biochemii są z. organiczne, których właściwości są związane z obecnością w cząsteczce azotu grup aminowych (np. w aminokwasach i białkach) lub grup iminowych.
ZASADY PIRYMIDYNOWE, związki heterocykliczne, pochodne pirymidyny, wchodzące w skład —» nukleozydów, —> nukleotydów i —> kwasów nukleinowych. Trzy główne z.p. to: cytozyna (C), tymina (T) i uracyl (U). W —» kwasie dezoksyrybonukleinowym występuje C i T, a w —> kwasach rybonukleinowych — C i U.
ZASADY PURYNOWE, związki heterocykliczne, pochodne puryny wchodzące w skład —» nukleozydów, —> nukleotydów i —> kwasów nukleinowych. Dwie główne z.p. to: adenina (A) i guanina (G). Występują one zarówno w —» kwasie dezoksyrybonukleinowym, jak i —>- kwasach rybonukleinowych.
ZASIŁEK, świadczenie pieniężne wypłacane: l) osobom, które znalazły się w sytuacji nie pozwalającej na zaspokojenie podstawowych potrzeb materialnych i otrzymują je w formie jednorazowej lub okresowej pomocy od różnych instytucji (np. kasy zapomogowo-pożyczkowej) lub w ramach —» opieki społecznej oraz 2) osobom uprawnionym do określonych świadczeń z ubezpieczenia społecznego.
Z. chorobowy—z. przysługujący w przypadku niezdolności do pracy z powodu choroby, niezależnie od tego, czy leczenie odbywa się ambulatoryjnie, w szpitalu lub w sanatorium. Prawo do tego z. przysługuje od pierwszego dnia niezdolności do pracy przy zatrudnieniu na czas nieokreślony lub na okres wstępny, a przy zatrudnieniu na okres próbny albo na czas określony po przepracowaniu jednego miesiąca. Od l XI 1975 wysokość z. chorobowego jest zależna od stażu pracy i wynosi 100% wynagrodzenia dla osób pracujących dłużej niż 8 lat, 80% wynagrodzenia dla osób o stażu pracy od 3 do 8 lat i 75% wynagrodzenia przy zatrudnieniu krótszym niż 3 lata. Jeżeli jednak niezdolność do pracy powstała wskutek wypadku przy pracy, wypadku w drodze do pracy lub z pracy, albo wskutek —> choroby zawodowej oraz jeżeli niezdolność ta przypada na okres ciąży albo trwa nieprzerwanie ponad 30 dni — wtedy z. chorobowy wynosi 100% wynagrodzenia, bez względu na okres zatrudnienia. Z. chorobowy nie przysługuje, jeżeli niezdolność do pracy zostala spowodowana przez udział w bójce lub pobicie albo w wyniku umyślnego przestępstwa lub wykroczenia. Jeżeli niezdolność do pracy została spowodowana nadużyciem alkoholu, z. chorobowy nie przysługuje za okres pierwszych trzech dni. Pracownik traci prawo do tego z., jeżeli wykorzystuje zwolnienie od pracy w sposób niezgodny z jego celem. Utrata prawa do z. chorobowego z powyższych przyczyn, a także opuszczenie bez usprawiedliwienia choćby jednego dnia pracy oraz porzucenie pracy lub rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia z winy pracownika, powodują wypłacanie z. chorobowego w okresie jednego roku w wysokości zmniejszonej o 25%. Z. chorobowy przysługuje również przez okres trwania niezdolności do pracy lub niemożności wykonywania pracy z powodu izolacji zarządzonej w związku z chorobą zakaźną, nie dłużej jednak niż przez 6 miesięcy, a w przypadku —» gruźlicy przez 9 miesięcy. Okres zasiłkowy może być przedłużony o 3 miesiące, jeżeli dalsze leczenie rokuje odzyskanie w tym czasie zdolności do pracy. Jeżeli choroba trwa dłużej, pracownik ma prawo przejść na rentę inwalidzką.
Z. porodowy—z. przysługujący pracownicy, jak i niezatrudnionej żonie pracownika, z tytułu urodzenia dziecka, a także w razie przyjęcia dziecka na wychowanie i wystąpienie z wnioskiem o wszczęcie postępowania w sprawie jego przysposobienia; wypłacany jest w wysokości 2000 zł jednorazowo (od l V 1978) za urodzenie każdego dziecka.
Z. macierzyński—z. przysług jacy pracownicy uprawnionej do ? urlopu macierzyńskiego z tytułu urodzenia lub przyjęcia dziecka na wychowanie. Z. macierzyński może być wypłacany także po rozwiązaniu stosunku pracy z powodu likwidacji zakładu pracy, jak i w przypadku urodzenia dziecka lub przyjęcia dziecka na wychowanie w okresie urlopu bezpłatnego udzielonego dla sprawowania opieki nad małym dzieckiem. Z. macierzyński wypłacany jest przez okres urlopu macierzyńskiego w wys. 100% wynagrodzenia.
Z. opiekuńczy — z. przysługujący pracownikowi zwolnionemu od wykonywania pracy z powodu konieczności osobistego sprawowania opieki nad dzieckiem zdrowym do lat 8, chorym do lat 14 oraz innymi chorymi członkami rodziny pozostającymi  we wspólnym gospodarstwie. Z. z tytułu opieki przysługuje łącznie przez okres 60 dni w roku kalendarzowym i jest wypłacany w wys. 100% wynagrodzenia. Pracownik traci prawo do tego z., jeżeli wykorzystuje zwolnienie do innych celów niż sprawowanie opieki a jego zmniejszenie o 25% następuje na tych samych zasadach, co zmniejszenie z. chorobowego.
Z. pogrzebowy—z. wypłany w razie śmierci pracownika lub osoby pobierającej emeryturę, rentę inwalidzką albo rentę rodzinną, a także w razie śmierci członków rodziny pozostających na utrzymaniu tych osób. W przypadku śmierci pracownika z. pogrzebowy przysługuje w wys. dwumiesięcznego wynagrodzenia, a w przypadku śmierci członka jego rodziny — jednomiesięcznego wynagrodzenia. W razie śmierci emeryta lub rencisty z. pogrzebowy wypłacany jest w wys.  trzykrotnej emerytury lub renty a w przypadku śmierci członka rodziny emeryta—dwukrotnej emerytury lub renty.
Z. wyrównawczy—z. przysługujący pracownikowi ze zmniejszoną sprawnością do pracy, którego wynagrodzenie uległo obniżeniu wskutek poddania się rehabilitacji zawodowej  w celu adaptacji lub przyuczenia do określonej pracy, a także pracownikowi, którego wynagrodzenie uległo obniżeniu wskutek podjęcia nowej pracy .w związku ze stwierdzeniem nosicielstwa zarazków choroby zakaźnej. W pierwszym przypadku z. wyrównawczy jest wypłacany przez okres trwania rehabilitacji zawodowej, najwyżej przez 24 miesiące, a w drugim przypadku — nie dłużej niż przez 3 miesiące. Z. wyrównawczy stanowi różnicę między wynagrodzeniem poprzednim i aktualnym.
ZASKÓRNIKI, wągry, czarne czopy rogowe tkwiące w rozszerzonych liściach gruczołów łojowych. Ciemna barwa czubka z. zależy od utleniania się substancji rogowej, —> keratyny, a nie od brudu. Elementy typowe dla —>-trądzika pospolitego.
ZASTAWKA KRĘTNICZO-KĄTNICZA, podwójny, wargowaty  fałd składający się z błony śluzowej, podśluzowej oraz z mięśni okrężnych, znajdujący się w miejscu ujścia jelita cienkiego do jelita grubego. Jelito ślepe leży poniżej zastawki. Przejście przez zastawkę jest w warunkach prawidłowych jednokierunkowe, tj. od jelita krętego do ślepego (kątnicy).
ZASTAWKI SERCA, podwójne blaszki—>-wsierdzia składające się z 2 lub 3 płatków, umocowanych na pierścieniu włóknistym, stanowiące właściwą granicę między przedsionkami i komorami serca oraz między komorami a tętnicą płucną i aortą. Podczas pracy serca zastawki rytmicznie się otwierają i zamykają, zapewniając prawidłowy kierunek przepływu krwi. W sercu prawym znajdują się zastawki: przedsionkowo-komorowa trójdzielna i półksiężycowata — tętnicy płucnej; w sercu lewym: przedsionkowo-komorowa — dwudzielna, o średnicy większej od średnicy zastawki trójdzielnej i zastawka aorty—półksiężycowata, oddzielająca aortę od komory lewej. Zastawka aorty, podobnie jak zastawka tętnicy płucnej, składa się także z 3 płatków, ale grubszych.
ZASTAWKI ŻYLNE, półksiężycowate zdwojenia błony wewn., tworzące rodzaj kieszonek, występujące w przebiegu pni żylnych. Uniemożliwiają powstawanie wstecznego prądu krwi i zastoju żylnego.
ZASTÓJ KRWI, hipostaza, długotrwałe przekrwienie bierne (żylne) miejscowe lub ogólne. Z.k. miejscowy powstaje wskutek utrudnionego odpływu krwi przez żyłę odprowadzającą krew z danej części ustroju. Może to być spowodowane uciskiem (przez opaskę, guzy nowotworowe, macicę ciężarną) lub wytworzeniem się przeszkód wewnątrz światła żyły (zator, zakrzep). Z.k. ogólny jest następstwem niedomogi serca. Skutkiem zastoju jest upośledzenie odżywiania i oddychania tkanek. Gromadzą się produkty przemiany materii, co prowadzi do zaburzeń metabolizmu i wtórnie do zmian wstecznych (zaniki, zwyrodnienia, a nawet martwice). Te same czynniki powodują równocześnie odczyn rozrostowy ze strony tkanki łącznej tworzącej zrąb narządu co, prowadzi do tzw. —> stwardnienia zastoinowego. Zalegająca w żyłach krew powoduje ich rozszerzenie i stopniowy zanik ich ścian—powstają—>żylaki. Równocześnie wzrasta przepuszczalność ścian żył i naczyń włosowatych wskutek ich niedotlenienia; tworzą się przesięki i obrzęki. W znacznych z.k. mogą nawet występować drobne i wybroczyny wskutek przenikania krwinek czerwonych wraz z innymi składnikami krwi przez ściany naczyń.
ZASTRZAŁ, ostre ropne zapalenie rozwijające się na dłoniowej powierzchni palców. Z. stanowi najczęstsze zakażenie ropne ręki. Rozróżnia się skórne (podnaskórkowe i śródskórne / podskórne, ścięgniste, kostne i stawowe. Z. podskórny jest następstwem. drobnych urazów i zranień, stanowiących drogę przedostawania się najczęściej gronkowców do tkanki podskórnej. Zakażenie nie przekracza zwykle granic zajętego paliczka. Martwica i ropień powstają szybciej niż w innych okolicach ciała, gdyż pow. dłoniowa palców jest podzielona przegrodami łącznotkankowymi na szereg zamkniętych przestrzeni, w który łatwo dochodzi do ucisku naczyń i niedokrwienia. Objawy: tętniący ból palca, zwiększający się przy opuszczaniu ręki, gorączka, dreszcze. Bolesność, początkowo rozlana, szybko ulega ograniczeniu do obszaru tworzącego ropnia. W początkowym okresie rozlanego zapalenia leczenie zachow. (unieruchomienie, antybiotyki), w okresie tworzącego się lub zlokalizowanego ropnia leczenie chirurgiczne. Z. ścięgnisty spowodowany jest bezpośrednim. skaleczeniem pochewki lub przejściem zakażenia z otaczających tkanek .Często daje powikłania pod postacią martwicy ścięgna oraz ropowicy dłoni lub przedramienia. Objawami choroby są bóle, zwłaszcza przy próbie biernego wyprostowania palca, obrzęk, zaczerwienienie, ograniczenie ruchów, gorączka, dreszcze. Leczenie operacyjne. Z. kostny powstaje wskutek przejścia w głąb z. podskórnego lub pierwotnie, z powodu zakażenia kości. Objawy: silne bóle palca, zwłaszcza nocne, gorączka,   zaczerwienienie, obrzęk palca. Leczenie operacyjne. Z. stawowy jest spowodowany przejściem zakażenia na stawy paliczków z otaczających tkanek lub zranieniem stawu. Leczenie operacyjne.
ZASYPKI,   pudry,   substancje sproszkowane na b. drobne cząsteczki;
leki zewnętrzne. Z. obojętne nie zawierają żadnych środków dodatkowych; działają leczn. dzięki fiz. właściwościom. Z. lecznicze składają się ze sproszkowanej podstawy i rozmaitych leków; wykazują działanie osłaniające (chroniące skórę przed tarciem i urazami), wysuszające (pochłaniają pot i parę wodną z pow. skóry) i chłodzące (nasilają parowanie). W dermatologii stosowane są z. roślinne (skrobia pszeniczna i ryżowa) i mineralne (talk, tlenek cynkowy, glinka biała, krzemionka, węglan magnezowy i in.). Z. roślinne działają silniej, ale Pod wpływem wydzielin skóry szybko się rozkładają, zatem nie należy ich stosować w fałdach skórnych, pod pachami itp. Do z. dodaje się czasem leki przeciwświądowe, odkażające i in. (np. mentol, anestezynę, kwas borny itd.). Przeciwskazaniem do stosowania z. są zmiany wysiękowe skóry.
Pudry tłuste, z. z dodatkiem 5% lanoliny odwodnionej, która zwiększa przyleganie do skóry.
Pudry kosmetyczne, z. z dodatkiem barwników (zwykle ochry) i perfum: lekkie zawierają tylko substancje mineralne, są nieszkodliwe, ale gorzej przylegają do skóry; takie produkuje polski przemysł kosmetyczny; ciężkie zawierają sole metali ciężkich; lepiej przylegają do skóry, ale rozszerzają pory i powodują podrażnienia. Przy cerze suchej nie należy pudrów używać stale. Pudry ciężkie powodują niekiedy zmiany uczuleniowe.
ZAŚNIAD GRONIASTY, zwyrodnienie i powiększenie kosmków —> łożyska z obrzękiem podścieliska i rozrostem trofoblastu. Zdarza się rzadko w następstwie obumarcia płodu. Ujawnia się do 5 miesiąca ciąży krwotokiem z macicy i wydalaniem groniastych mas (jak skrzek żabi). Może być podłożem dla rozwoju —> kosmówczaka. Leczenie—> wyłyżeczkowanie jamy macicy.
Z.g. niszczący, postać miejscowo złośliwa, głęboko naciekająca ścianę^ macicy; stanowi przejściowy etap do powstania kosmówczaka. Leczenie operacyjne.
ZATAMOWANIE  ? zaburzenia myślenia.
ZATOKI PRZYNOSOWE, jamy oboczne nosa, mające bezpośrednią łączność z jamą nosową i stanowiące wraz z nią funkcjonalną całość, ponieważ błona śluzowa jamy nosa przechodzi na zatoki i wyściela je. Wszystkie z.p. są parzyste, a różnią się kształtem i wielkością. Odgrywają one rolę rezonatorów głosu. Zatoki szczękowe, największe, leżą po obu stronach nosa w szczęce; ich ściana górna, b. cienka, stanowi dolną granicę oczodołu; dno zatoki odpowiada wyrostkowi zębodołowemu ostatnich 4 zębów, których korzenie wpuklają się do zatoki. Schorzenia korzeni zębów łatwo przechodzą na zatoki, i przeciwnie. Wejście do zatoki położone jest wysoko na ścianie przyśrodkowej, co jest niekorzystne dla odpływu wydzieliny. Zatoki czołowe, umiejscowione w kości. czołowej nad oczodołami, mają rozmiary różne u poszczególnych osób. Otwór, który łączy zatokę z jamą nosa, znajduje się na dnie tej zatoki, co ułatwia opróżnianie jej z wydzieliny w stanach zapalnych. Zatoki sitowe (lub błędnik sitowy) stanowią część kości sitowej leżącej przyśrodkowo i w głębi od oczodołu nad jamą nosową; dzielą się one na komórki sitowe przednie, środkowe i tylne. Ujścia komórek sitowych przednich i środkowych prowadzą do przewodu nosowego środkowego, tylnych — do przewodu nosowego górnego. Zatoki klinowe znajdują się w kości klinowej, w części podstawy czaszki, tuż pod siodełkiem tureckim, na którym spoczywa ? przysadka. Przednia ściana zatoki graniczy z tylną częścią przewodu nosowego górnego.
Zapalenie z.p, rozwija się wskutek wtargnięcia drobnoustrojów chorobotw. do zatok w przebiegu ostrego —> nieżytu nosa, chorób zakaźnych lub z —>-ziarniniaków zębów. Proces zapalny obejmuje jedną lub więcej zatok. W stanie ostrym objawia się silnym b6lami głowy, gł. w okolicy czoła, podwyższoną temp. ciała, osłabieniem węchu ropną wydzieliną z nosa. Rozpoznanie potwierdza zdjęcie rentg. Leczenie polega na podawaniu antybiotyków sulfonamidów, środków napotnych i przeciwbólowych oraz kropli obkurczających do nosa. Objawy przewlekłego zapalenia z.p. są mniej burzliwe, niezbyt silne bóle głowy powtarzają się okresowo w godzinach przedpołudniowych, występuje uporczywy katar ropny i ściekanie wydzieliny do gardła. Leczenie jak w ostrym zapaleniu, ponadto płukanie chorych zatok za pomocą tzw. punkcji; przy braku poprawy, leczenie operacyjne.
ZATOR, zaczopowanie naczyń przez płynące wraz z prądem kkwi nienormalne dla niej składniki, jak a/ cząstki skrzepimy (np. w chorobie zakrzepowej), b) kuleczki tłuszczu po urazach narządów bogatych w tkankę tłuszczową (gł. kości długich), c) pęcherzyki powietrza, które przeniknęły do krwiobiegu przy urazie dużego naczynią, d) bakterie, np. przy uszkodzeniu ściany naczynia przez ropny proces zapalny.
Zaczopowanie tętnicy, zwłaszcza końcowej, prowadzi do zaburzeń czynności narządu lub tkanki, następnie martwicy odżywianego przez nią obszaru ( ? zawał). W narządach życia (mózg, serce) może to spowodować natychmiastowy zgon. Z. bakteryjne mogą powodować powstawanie —> ropni.
ZATOR MÓZGU, zamknięcie tętnicy mózgowej przez cząstkę stałą płynącą z prądem krwi tętniczej. Jest to przeważnie tętnica końcowa, tj. jedyne naczynie doprowadzające krew tętniczą do określonego obszaru mózgu. Następstwem z.m. jest nagłe zaprzestanie czynności mózgu w obszarze zaopatrywanym przez zamkniętą tętnicę, a potem martwica tego obszaru. Następstwa zależne są od lokalizacji zatoru. W ośrodku ważnym dla życia (oddychanie, krążenie) zaczopowanie nawet małej tętnicy sprowadza nagły zgon. Z.m. w okolicach mózgu tzw. niemych, pociągając za sobą obumarcie nawet znacznej części tkanki mózgowej może przebiegać bez zauważalnych objawów. Większość z.m. należy do zatorów jałowych, choć u osób chorych na infekcje płuc lub bakteryjne zapalenie wsierdzia zatory mogą zawierać drobnoustroje i w następstwie prowadzić do zapalenia mózgu, ropnia lub zapalenia opon. Najpospolitszym źródłem z.m. jest chore serce, choć zator może wystąpić również w przebiegu zakrzepowego lub ropnego procesu, toczącego się w jakiejkolwiek części ciała. Zator powietrzny bywa następstwem zranienia płuc. Złamania kości długich są nieraz przyczyną zatoru tłuszczowego. U dzieci z.m. zdarzają się jako powikłania chorób gośćcowych serca lub bakteryjnego zapalenia wsierdzia; u ludzi w średnim weku i starszych z.m. występują często przy migotaniu przedsionków lub w  przebiegu zakrzepu tętnicy wieńcowej. Zator może zaczopować naczynie mózgowe całkowicie lub częściowo. Jeżeli zakażenie ogranicza się do samego naczynia, zator prowadzić może do wytworzenia tętniaka, który później może pęknąć i spowodować krwotok do mózgu. Często zdarzają się mnogie zatory mózgu, przy czym mogą występować równocześnie zawały płuc, śledziony, nerek i innych narządów wewn. oraz naczyń obwodowych.
ZATOR POWIETRZNY, zator wywołany pęcherzykami powietrza. Z.p. żylne powstają wskutek zassania powietrza (ujemne ciśnienie w żyłach) lub wstrzyknięcia powietrza do żył, gł. po zabiegach operacyjnych na dużych żyłach. Skutki żylnego z.p. zależą od wielu czynników, m.in. od ilości wprowadzonego do żyły powietrza; ok. 100-150 ml powietrza powoduje zwykle śmierć, która następuje najczęściej wskutek wypełnienia powietrzem prawej komory serca. Niekiedy dochodzi do z.p. płucnych. Z.p. tętniczy powstaje wskutek przedostania się w czasie zabiegu operacyjnego powietrza do żył płucnych. Zgon następuje w wyniku zaczopowania tętnic wieńcowych lub mózgowych.
ZATRUCIA CIAŹOWE, gestozy, choroby występujące wyłącznie u ciężarnych i wywołane ciążą. Dzielą się na z.c. wczesne, występujące w pierwszej połowie ciąży: l) —> wymioty ciężarnych, 2)—»-ślinotok ciężarnych;
i z.c. późne, tzw. EPH-gestozy, występujące w III trymestrze ciąży, w czasie porodu, rzadziej w połogu: l) stan przedrzucawkowy, 2) —> rzucawka porodowa. Do objawów stanu przedrzucawkowego należą obrzęki, białkomocz i nadciśnienie tętnicze. Wartość ciśnienia powyżej 140/90 mm Hg uważa się za istotny objaw późnego z.c. 
Ilość białka w moczu dobowym ciężarnej ponad 1% przemawia za stanem przedrzucawkowym. Obrzęki, czasem jedyny objaw tej choroby, obejmują kończyny dolne, twarz i ręce i nie ustępują w pozycji leżącej. Ciężarnej z objawami stanu przedrzucawkowego zaleca się bezwględne leżenie, odpowiednią dietę i leki. Często konieczna jest hospitalizacja. W zapobieganiu ważną rolę odgrywa kontrola ciężaru ciała, ciśnienia krwi, systematyczne badanie moczu.
ZATRUCIA ZAWODOWE, zatrucia oraz szkodliwe dla zdrowia następstwa zatruć w czasie pracy lub w związku z pracą, tzn. w kontakcie zawodowym, każdą substancją toksyczną. W większości są to zatrucia przewlekle. Zapobieganie z.z. obejmuje:
wstępną i okresową kontrolę stanu zdrowia pracowników, przestrzeganie —> norm NDS, organizację udzielania pierwszej pomocy zatrutym, szerzenie oświaty sanitarnej, mechanizację procesów produkcyjnych, wentylację i klimatyzację pomieszczeń itp.
ZATRUCIE, intoksykacja, zaburzenia czynności narządów (choroba) lub śmierć spowodowana działaniem substancji toksycznych, które przeniknęły do organizmu z zewnątrz. Trucizna może przedostać się do organizmu drogami pokarmową i oddechową, przez skórę, śluzówki lub bezpośrednio do krwi (użądlenie, ukąszenie przez żmiję). Ostre z. charakteryzuje się dużym nasileniem objawów i szybkim ich rozwojem po jednorazowym wchłonięciu do organizmu trucizny. Przewlekłe z. powstaję w wyniku wielokrotnego przenikania do organizmu małych 
dawek trucizny przez czas dłuższy. Może następować wówczas kumulacja (gromadzenie się) trucizny w organizmie  lub sumowanie się mikrourazów wywołanych przez kolejne dawki trucizny. W z. niektórymi substancjami objawy rozwijają się dopiero po l godzinnym, a nawet kilkudniowym okresie utajenia (okres bezobjawowy / W zależności od stopnia nasileni objawów rozróżnia się z. lekkie, ciężkie i śmiertelne. Z. mogą być przypadkowe i rozmyślne (samobójcze, mordercze). Zob. też: dawka śmiertelna, toksyczność, trucizny, zatrucia zawodowe, odtruwanie. Pierwsza pomoc (dodatek).
ZATRUCIE JADEM KIEM KIEłBASIANYM, botulizm, zatrucie (botuliną) wydzielanym przez laseczki jadu kiełbasianego (—> Clostridium / rozwijające się w źle wyjałowionych konserwach mięsnych, rybnych lub jarzynowych, rzadziej w mięsie peklowanym albo wędzonym. Jad kiełbasiany jest jedną z najsilniejszych trucizn.Powoduje ogólne porażenie mięśni gładkich i poprzecznie prążkowanych. Ulega zniszczeniu powyżej 60'C np. w 100°C po 10-15 min. W z.j.k. zwykle po 12-24 godz występują wymioty , bóle brzucha, zaburzenia widzenia / podwójne widzenie, rozszerzenie źrenic, opadanie powiek), utrudnione połykanie, niekiedy bezgłos, ślinotok, osłabienie, duszność, utrudnione oddychanie aż do porażenia oddechu, zaburzenia krążenia. Leczenie: surowica wieloważna przeciwko jadowi laseczki, leczenie objawowe, we wczesnym okresie i przy podejrzeniu zatrucia płukanie żołądka i jelit.
ZATRUCIE POKARMOWE, ostry,krótkotrwały nieżyt żołądkowo-jelitowy. występujący nagle i szybko po spożyciu pokarmów zawierających chorobotwórcze drobnoustroje lub ich jady. Z.p są związane z błędami w poszępowaniu z żywnością: ubój chorych zwierząt, nieprawidłowa przeróbka, przygotowanie, transport i przechowywanie. Częściej zdarzają się w upalnej porze roku ze względu na łatwiejsze mnożenie się zarazków i obecność much. Co roku zapada na z.p. ok. O 25% ludności. Zazwyczaj występują masowo, rzadziej indywidualnie. Najczęściej są wywołane gronkowcami wytwarzającymi enterotoksyny (—> jady bakteryjne w 25-80%), rzadziej przez —> Salmonella, zarazki czerwonki i paciorkowce. W produktach nie stwierdza się zazwyczaj żadnych zmian organoleptycznych. Najczęściej są to produkty mięsne i mleczne (lody, kremy, sery, ciastka, sałatki, przetwory rybne itp.). Objawy chorobowe zjawiają się zwykle w ciągu 2-3 godzin od zjedzenia. Występuje ślinotok, gwałtowne wymioty, biegunka, bóle głowy i brzucha, gorączka, przyspieszenie tętna, spadek ciśnienia krwi, bóle kurczowe mięśni, niekiedy zapaść. Choroba zwykle szybko ustępuje. Leczenie: objawowe, głodówka, węgiel aktywowany, nawodnianie organizmu.
ZATRUCIE TLENKIEM WĘGLA —> tlenek węgla.
ZATRZYMANIE KRĄŻENIA, Może być spowodowane zatrzymaniem serca (—>-asystolia), —> migotaniem komór oraz zbyt słabymi skurczami komór. Może doprowadzić do nagłej śmierci z powodu niedotlenienia tkanek i komórek ustroju oraz zatrzymania w nich czynności metabolicznych. Pierwszym narządem, w którym szybko (3-4 min) zachodzą nieodwracalne zmiany wskutek niedotlenienia, jest mózg. Dlatego też akcja ratownicza powinna być podjęta w ciągu 3-4 min od wystąpienia z.k., by nie doszło do trwałych neurol. zmian. Z.k. może wystąpić w czasie zabiegów operacyjnych, porażenia prądem elektr., uduszenia, utonięcia, zatruć oraz w chorobach serca, zwłaszcza przebiegających z zaburzeniami—» rytmu. Klin. objawy:
spadek ciśnienia krwi do O, brak tętna, zniknięcie tonów serca, bezdech, drgawki, utrata przytomności, bladość lub sinica, zwiotczenie mięśni. Ratowanie (tzw. ożywianie serca, resuscytacja) polega na równoczesnym wykonywaniu —» masażu serca i —» sztucznego oddychania.
ZATRZYMANIE MOCZU, retencja moczu, niemożność oddawania moczu, mimo prawidłowego wydzielania nerkowego, spowodowana przeszkodą mechaniczną lub zapalną w drogach moczowych, najczęściej niedrożnością cewki moczowej (blizny zwężające, przerost i rak gruczołu krokowego), kamicą oraz ciałami obcymi w pęcherzu moczowym. Występuje również w zaburzeniach neurol. (choroby rdzenia kręgowego), w —» śpiączce. Wymaga szybkiej pomocy fachowej — cewnikowania, a w razie niemożności wprowadzenia cewnika - nakłucia pęcherza przez powłoki brzuszne.
ZATRZYMANIE STOLCA, ostre —> zaparcie z całkowitym zahamowaniem odchodzenia gazów i stolca. Zaburzenia takie mogą być wynikiem ciężkich uszkodzeń, zwłaszcza ośrodkowego układu nerw., ostrych zmian w obrębie naczyń krezkowych, kolki nerkowej, udarów mózgu, ostrej niedrożności jelit, bolesnych zmian w okolicy odbytu, stosowania niektórych leków, zatrucia ołowiem i zaklinowania kału. Najczęstszą przyczyną jest niedrożność jelit ( ? niedrożność).
ZAWAŁ, ograniczona martwica tkanek powstająca na skutek nagłego odcięcia dopływu krwi tętniczej do danej części tkanki. Przyczyną zawałów jest najczęściej —> zator lub —> zakrzep w tętnicy, a niekiedy silny skurcz tętnicy. Ze względu na wygląd i mechanizm odróżnia się z. blade (bezkrwiste) i czerwone (krwotoczne). Z. mogą ulec zbliznowaceniu, rozmiękaniu lub zwapnieniu. Następstwa z. zależą od umiejscowienia, wielkości i zejścia. Najczęściej występują z. mięśnia sercowego, rzadziej nerek, płuc i jelit.
ZAWAŁ KREZKI, obumarcie części —» krezki wskutek niedrożności tętnicy lub żył krezkowych. Niedrożność tętnicy najczęściej jest spowodowana zatorem w przebiegu wad serca, zapalenia wsierdzia, miażdżycy, arytmii. Z.k. w następstwie zakrzepowego zapalenia żył krezkowych występuje w marskości wątroby lub w zmianach zapalnych w jamie brzusznej. Leczenie chirurgiczne.
ZAWAŁ MÓZGU, ograniczone zniszczenie tkanki mózgowej w następstwie —> zatoru mózgu lub —> zakrzepu mózgu. Zob. też udar mózgu.
ZAWAŁ PŁUC, obumarcie części płuca w następstwie zaczopowania skrzepliną mniejszej gałązki tętnicy płucnej przez zator spowodowany skrzepliną oderwaną z żył lub prawej komory serca. Wystąpienie zawału woduje silne bóle opłucnowe, gorączkę, kaszel, krwioplucie i' duszność często prowadzące do wstrząsu. Zator większej gałęzi tętnicy płucnej jej pnia wymaga leczenia operacyjnego
ZAWAŁ SERCA, zespół objawów klin., będących następstwem nagle powstałej ? martwicy części mięśnia sercowego. Najczęstszą przyczyną jest zaawansowany proces miażdżycy tętnicy wieńcowej lub zakrzep rozwijający się na tle tych zmian. Rzadziej do z.s. wiedzie krwiak śródścienny w miażdżycowe zmienionej tętnicy wieńcowej, zatykający jej światło wskutek uniesienia kaszaka miażdżycowego. Martwica mięśnia sercowego może nastąpić również i bez zamknięcia tętnicy wieńcowej, w przypadkach długotrwałego jego niedokrwienia we wstrząsie, wykrwawieniu, kiłowym zwężeniu ujść tętnic wieńcowych, tętniaku rozwarstwiającym aorty. Zamknięciu ulegać może gałąź zstępująca lewej tętnicy wieńcowej, stąd zawał obejmuje przednią część przegrody międzykomorowej  i 2/3 przedniej ściany bocznej komory lewej. Zatkanie prawej tętnicy wieńcowej prowadzi do zawału tylnej ściany lewej komory i tylnej 1/3 części przegrody międzykomorowej. Zawał rzadko obejmuje prawą komorę, ze względu na jej bogate ukrwienie. Klin. odróżnia się szereg postaci zawału, w zależności od dominującego objawu w ostrym okresie: bólową, wstrząsową, z obrzękiem płuc, mózgową i bezobjawową. Postaciom tym mogą towarzyszyć
zaburzenia ? rytmu serca. Gł. objawem z.s. jest ból dławicowy umiejscowiony za mostkiem, promieniujący do lewej ręki, barków, pleców, szczęk. Ból cechuje się dużym nasileniem, nie ustępuje po nitroglicerynie i jest długotrwały. Często towarzyszy mu uczucie lęku i zbliżającej się śmierci. W postaci wstrząsowej występuje spadek ciśnienia krwi, bladość z obwodową sinicą, skąpomocz, nitkowate tętno, zaburzenia świadomości. - Postać z obrzękiem płuc cechuje się dusznością, kaszlem, odkrztuszaniem pienisto-krwistej plwociny, bladością, poceniem  się. Zaburzenia rytmu towarzyszą zawałowi serca w 80% przypadków. Mogą to być pobudzenia przedwczesne, skurcze gromadne, migotanie przedsionków lub komór, blok przedsionkowo-komorowy. Postać mózgowa występuje zazwyczaj u osób w starszym wieku z miażdżycą tętnic mózgowych. Cechuje się różnymi zaburzeniami neurol. związanymi z niedokrwieniem mózgu (utrata przytomności, dezorientacja, drgawki, zawroty głowy). W postaci bezobjawowej stwierdza się elektrokardiograficzne i biochem. cechy świeżego zawału w czasie przypadkowo wykonywanych badań.
W przebiegu z.s. pojawia się zwykle gorączka utrzymująca się przez kilka dni, OB ulega przyspieszeniu, wzrasta leukocytoza. W surowicy krwi wzrasta aktywność tzw. enzymów wskaźnikowych (indykatorowych), wskazujących na uszkodzenie lub martwicę komórek. Badanie elektrokardiograficzne oddaje duże usługi w rozpoznawaniu z.s., jego rozległości i umiejscowienia. W przebiegu z.s. może dojść do szeregu powikłań : pęknięcia serca, pęknięcia przegrody międzykomorowej, oderwania mięśnia brodawkowatego, powstania tętniaka serca, zatorów w krążeniu dużym i małym. Leczenie z.s. w ostrym okresie uzależnione jest w dużym stopniu od jego postaci klin. i towarzyszących powikłań; polega ono na opanowaniu bólu i wstrząsu, zapobieganiu i leczeniu niemiarowości oraz niewydolności krążenia. Chorego unieruchamia się w łóżku w ostrym okresie, w 4-5 dniu rozpoczyna się rehabilitację ruchową, tak aby przeciętnie w okresie 28 dni całkowicie uruchomić chorego. Długość okresu hospitalizacji zależy od przebiegu choroby. Często stosuje się leczenie przeciwzakrzepowe, które prowadzi się niekiedy przez szereg miesięcy lub lat po przebytym zawale. Całkowita rehabilitacja społ. i zawodowa chorego trwa zwykle kilka miesięcy.
ZAWAŁ ŚLEDZIONY ? śledziona (choroby).
ZAWAŁ TRZUSTKI  ? trzustka (choroby).
ZAWAŁ WĄTROBY ? wątroba (choroby).
ZAWIESINA, płynna postać leku, w której substancja stała jest zawieszona w wodzie lub oleju przy użyciu środków zawieszających (np. gumy arabskiej, karbometoksycelulozy itp.). Z. mogą być stosowane: l) doustnie (tzw. mieszanki, mikstury), 2) zewnętrznie (pudry płynne), 3) pozajelitowe (podskórnie lub domięśniowo, np. penicylina prokainowa).
ZAWIŚĆ, uczucie stanowiące mieszaninę lęku i złości wzbudzane w wyniku postawy rywalizacyjnej wobec innych osób, w związku z posiadaniem przez te osoby jakiejś pożądanej cechy lub rzeczy.
ZAWROTY GŁOWY, objaw chorobowy polegający na zaburzeniach równowagi z upośledzeniem orientacji przestrzennej i często podmiotowym wrażeniem wirowania otaczających przedmiotów. Odróżnia się z.g. pochodzenia obwodowego (błędnikowego) i ośrodkowego (mózgowego). Z.g. pochodzenia błędnikowego  są spowodowane zaburzeniami czynności kanałów półkolistych w wyniku zmian (najczęściej wzrostu) ciśnienia endolimfy, zapalenia ucha środkowego, w niektórych chorobach zak. (zapalenie opon mózgowych, świnka, grypa, dur brzuszny) oraz w zespole Meniere'a. Z.g. mogą również wystąpić w niektórych zatruciach (alkohol, nikotyna, kofeina, gazy spalinowe, leki takie jak streptomycyna, morfina, salicylany, barbiturany), a także w niektórych chorobach przewodu pokarmowego (robaczyce, choroby wątroby, trzustki, żołądka i jelit). Najbardziej typowym przykładem z.g. błędnikowych są z.g. w kinetozach (np. w chorobie morskiej). Z.g. pochodzenia ośrodkowego mogą być następstwem wstrząsu mózgu, guzów mózgu i innych procesów chorobowych toczących się w tkance mózgowej. Z.g. towarzyszą najczęściej inne objawy neurowegetatywne, jak nudności, wymioty, ślino-tok, zaburzenia tętna, spadek ciśnienia krwi, poty.
ZAZDROŚĆ, uczucie składające się z lęku i złości, związane z obawą utraty obiektu miłości na rzecz rywala rzeczywistego, bądź też wyimaginowanego. Z. jest uczuciem występującym często w towarzystwie in. emocji i uczuć składających się na obraz kliniczny —> nerwicy.
ZĄBKOWANIE, proces fizjol. przebiegający w dwóch etapach. Pierwsze z. rozpoczyna się ok. 6 miesiąc życia i kończy się w 24-30 miesiącu. Drugie z. rozpoczyna się ok. 6 roku życia pojawieniem się pierwszych zębów trzonowych stałych i kończy się między 12 a 14 rokiem życia. Trzeci ząb trzonowy (mądrości) wyrzyna się między 18 i 40 rokiem życia, a nawet później. W pierwszym z. wyrzynają się zęby mleczne; mogą temu towarzyszyć pewne zaburzenia ogólnoustrojowe, gdyż z. przypada u dziecka na okres wyczerpywania się odporności, zapasu witamin i mikroelementów przekazanych dziecku przez ustrój matki, co powoduje większą zapadalność na zakażenia. Gorączka występuje w przebiegu z. najczęściej u c chorowitych, niedożywionych, po błędach dietetycznych wywołujących zaburzenia żołądkowo-jelitowe, u dzieci
z utajoną tężyczką. W drugim z .zęby stałe zastępują zęby mleczne. Z. przebiega w kolejności grup zębowychw czas z. może być różny. Zaburzenia polegają na wcześniejszym albo późniejszym wyrzynaniu się zębów lub dotyczą liczby i budowy zębów. Przedwczesne z. występuje np. w nadczynności tarczycy, w hipergonadyzmie, w hiperwitaminozie D, w przypadkach przedwczesnej utraty zębów mlecznych lub wczesnego usunięcia pierwszego zęba trzonowego. Opóźnienie z. zdarza się w krzywicy, niedoborach witamin, w niedoczynności tarczycy; w  niedorozwoju, w tężyczce, kile wrodzonej, nieprawidłowym ułożeniu zawiązka zęba, po urazie mechanicznym, w  przypadku przetrwałych zębów mlecznych. Zob. też zęby.
ZĄB MĄDROŚCI, nazwa trzeciego zęba trzonowego, który wykazuje cechy zaniku, co jest oznaką redukcji uzębienia ludzkiego; nazwa z.m. wiąże się z późnym okresem wyrzynania się tych zębów (18-40 r. życia). Z.m. górne są najbardziej zmienne pod względem kształtu i wielkości, mogą nie rozwijać się wcale; bywają często przyczyną powikłań w przypadku utrudnionego wyrzynania się.
ZBOCZENIA PŁCIOWE, nieprawidłowe zaspokajanie popędu płciowego albo nieprawidłowe jego ukierunkowanie. Tłem większości przypadków z.p. są czynnościowe zaburzenia seksualne nabyte w okresie młodości, zwłaszcza w czasie dojrzewania płciowego, prowadzące do fałszywego rozwoju popędu płciowego. Leczeniem zboczeń zajmuje się psychiatria. Regulacja prawna obejmuje tylko te z.p., które naruszają normy prawne.
ZBOCZENIA SŁUCHOWE ->-słuch (zaburzenia).
ZDOLNOŚCI, możliwość nabywania określonych wiadomości, umiejętności; wyróżnia się: z. podstawowe, wykrywane za pomocą analizy czynnikowej, decydujące o wynikach testów inteligencji; z. ogólne—umiejętność nabywania biegłości w wielu czynnościach; z. specjalne, tj. z. do nauczenia się specjalnego rodzaju czynności (np. z. muzyczne). Testy z. są ^k skonstruowane, że umożliwiają Przewidywanie, co dana osoba może osiągnąć po odpowiednio ukierunkowanym przeszkoleniu, w przeciwieństwie do testów umiejętności i wiadomości, które dostarczają informacji o tym, co potrafi ona zrobić obecnie. Termin z. należy odróżnić od terminów: „umiejętność"—który oznacza nabyte w toku nauki uzdolnienie, i „sprawność" — tj. wyćwiczoną biegłość w wykonywaniu danej czynności.
ZDOLNOŚĆ DO PRACY, potwierdzony wynikami aktualnych badań lekarskich, psychol. itp. brak przeciwwskazań do zatrudnienia konkretnego pracownika na określonym i dokładnie rozeznanym stanowisku pracy. Badania te przewidziane przez kodeks pracy są badaniami profilaktycznymi i mają na celu zarówno ochronę zdrowia pracowników, jak i właściwy dobór odpowiednich ludzi na określone stanowiska pracy. Zasady i tryb określania z.d.p. i wydawania odpowiednich orzeczeń regulują zarządzenia Ministra Zdrowia i Opieki Społ. Badania profilaktyczne dzielą się na: wstępne, okresowe i kontrolne. Przeprowadzają je właściwe zakłady społ. służby zdrowia bądź zakłady resortowych służb zdrowia w odniesieniu do pracowników zakładów pracy pozostających pod ich opieką. Z.d.p. pracowników narażonych na działanie promieniowania jonizującego określają (za pomocą badań okresowych i kontrolnych) wojewódzkie (równorzędne) przychodnie przemysłowe. Badaniom wstępnym podlegają: kandydaci do pracy; pracownicy przenoszeni na stanowiska pracy, na których występują czynniki szkodliwe dla zdrowia albo uciążliwe w większym stopniu lub innego rodzaju niż na stanowiskach pracy dotychczas zajmowanych; pracownicy młodociani bez względu na rodzaj pracy, w której mają być zatrudnieni. Badaniom okresowym podlegają: pracownicy narażeni na działanie czynników szkodliwych dla zdrowia lub uciążliwych, a także pracownicy młodociani bez względu na rodzaj wykonywanej pracy. Badaniom kontrolnym podlegają pracownicy objęci badaniami okresowymi po okresie niezdolności do pracy (chorobie) trwającym ponad 30 dni. Pracownicy narażeni na działanie promieniowania jonizującego poddawani są dodatkowym badaniom kontrolnym 1-3 razy w roku, w zależności od stopnia narażeń zewn. lub wewn. Przy negatywnych wynikach badań określających z.d.p. zakłady służby zdrowia przechodzą do postępowania określonego przepisami dotyczącymi orzekania o czasowej niezdolności do pracy ze skierowaniem na—> Komis j ę Lekarską do Spraw Inwalidztwa i Zatrudnienia włącznie. Zakłady pracy nie mają prawa dopuszczać do pracy pracowników bez aktualnych orzeczeń stwierdzających z.d.p. na określonym stanowisku.
ZDOLNOŚĆ DO SŁUŻBY WOJSKOWEJ, stan fiz. i psych. zdrowia kwalifikujący wg obowiązujących przepisów do pełnienia określonego rodzaju służby wojskowej. Z.d.s.w. ustalają poborowe i wojskowe komisje lek. na podstawie wyników badań lek. i obowiązujących przepisów orzeczniczo--lek. W PRL istnieje obecnie 5 kategorii z.d.s.w.: A — zdolny do służby wojskowej; B — czasowo niezdolny do służby wojskowej i do służby w formacjach samoobrony (odroczenie)C — zdolny do służby wojskowej na określonych stanowiskach (stanowiska te określają odrębne przepisy); D zdolny do służby w formacjach samoobrony; E — trwale niezdolny do i służby wojskowej i w formacjach samoobrony (skreślenie z ewidencji wojskowej). Poza tymi podstawowymi kategoriami z.d.s.w. istnieje szereg stopni pomocniczych dla określenia psychofiz. zdolności ochotników, kandydatów do podoficerskich, chorążych i oficerskich szkół wojskowych oraz żołnierzy pełniących zawodową służbę wojskową w poszczególnych rodzajach broni i służb. Istnieje obecnie tendencja do rozszerzenia zakresu badań komisji poborowych i wojskowych komisji lek. o badania specjalistyczne, w tym psychologiczne.
ZDROJOWISKO, ? uzdrów słynące ze źródeł wód leczniczych. W nazwie miejscowości często oficjalnie figuruje słowo „zdrój", np. —> Lądek Zdrój, -> Świeradów Zdrój. 
ZDROWIE, stan pełnej sprawni fiz., psych. i społ.; w węższym znaczeniu — nieobecność choroby lub kalectwa; z fizjol. punktu widzenia z. jest to pełna zdolność organizmu do utrzymywania równowagi pomiędzy nim i środowiskiem zewn., do prawidłowego reagowania na zmiany środowiska i adaptacji do tych zmian. Nauką zajmującą się zagadnieniami z .jest higiena, a utrzymaniem i przywracaniem z. — medycyna.
ZDROWIE PSYCHICZNE, pożądany przez jednostkę i społeczeństwo, a polegający na zdolności do społ. współdziałania, produktywnej twórczej  pracy, przeżywania stanu zadowolenia z życia. Z.p. może być też traktowane jako brak patol. Objawów w sferze stanów psych. Definicje te nie pokrywają się ze sobą. Człowiek może bowiem spełniać kryteria wymienione w pierwszej definicji nawet wtedy, jeśli ujawnia zaburzenia w różnych dziedzinach psychiki, co występuje u wielu osób z nerwicą. Z drugiej strony osoba, która nie posiada wyraźnych zaburzeń psychopatol., może być niezdolna np. do pozytywnej pracy. Trudności w sformułowaniu jednoznacznej definicji z.p. wynikają stąd, że pojęcie to dotyczy nie tylko funkcjonowania jednostki, lecz również obejmuje kryteria społ., które niekoniecznie muszą być w zgodzie z potrzebami psych. jednostki.
ZEGAR BIOLOGICZNY, hipotetyczny układ wewnątrzustrojowy, który reguluje i steruje rytmiką funkcji fizjol. Zgodnie z najnowszymi koncepcjami wyróżnia się z.b. wewnątrzkomórkowy i nadrzędny. Istotą z.b. wewnątrzkomórkowego jest układ DNA-RNA-białko, który wykazuje cechy samoregulacji. Układ genów w cząsteczce DNA, który tę regulację tworzy, nazywany jest chrononem. Zapoczątkowuje on syntezę cząsteczki RNA, która z kolei steruje syntezą białka wewnątrzkomórkowego, będącego podstawą wszystkich procesów życiowych komórki. Rolę nadrzędną, regulacyjno-synchronizacyjną, spełnia z-b. nadrzędny, ESSO, zlokalizowany w mózgowiu. Przyjmuje on bodźce z otoczenia (synchronizatory) i poprzez wpływ na z.b. wewnątrzkomórkowy hamuje lub potęguje syntezę białka, co obniża lub wzmaga aktywność komórki. Najważniejszymi synchronizatorami są: światło, ciśnienie atmosf. i pole magnetyczne. Zob. też: chronobiologia, rytm biologiczny.
ZEJŚCIE ŚMIERTELNE, uznany prawie moment śmierci przyjęty w świadectwie zgonu. Moment ten oznacza nieodwracalne ustanie wszystkich podstawowych funkcji życiowych oraz niemożność ich przywrócenia. Zob. też śmierć (objawy).
ZEMBRZUSKI Ludwik, ur. 6 I 1871, zm. 20 X 1962, pol. lekarz chirurg i historyk medycyny; pułkownik WP, dyr. nauk. Szkoły Podchorążych Sanitarnych w Warszawie (1922-28), wykładowca historii medycyny i propedeutyki lekarskiej uniw. w Warszawie (1931-39), prof. uniw. w Lublinie (1945-47). Autor cennych prac z zakresu historii i filozofii medycyny, zwłaszcza z dziejów chirurgii, psychiatrii, fizjologii i balneologii oraz podręcznika Dzieje kierunków, teorii i doktryn filozoficzno-lekarskich (1935). 
ZEMDLENIE ? omdlenie. 
ZEŃCZAK Marian, ur. 7 IX 1891, zm. 11 X 1948, pol. lekarz; pierwszy prof. ortodoncji w Państwowym Inst. Dentystycznym w Warszawie (od 1925), doc. stomatologii uniw. tamże (od 1935), a następnie prof. (od 1937). Pierwszy rektor Akad. Stomatologicznej w Warszawie. Autor 13 prac o dużej wartości nauk., twórca pierwszej szkoły ortodontów w Polsce, organizator i twórca stomatologii w Warszawie po wyzwoleniu.
ZEPHIROL ? benzalkonium. 
ZERO BIOLOGICZNE, dolna granica ciepłoty ciała, poniżej której następuje u człowieka porażenie ośrodków nerw. i (najczęściej) śmierć. Przyjmuje się, że z.b. człowieka wynosi ok. 26°C. Znane są jednak przypadki uratowania człowieka oziębionego do temp. niższej. Z.b. ulega ponadto zmianie w stanach tzw. —» hibernacji.
ZESPOLENIA, anastomozv: l) biol. kanały naczyniowe łączące bezpośrednio letniczki z żyłkami, umożliwiające krążenie z pominięciem naczyń włosowatych. Z. stwierdza się m.in. w skórze, gdzie skrócony i przyspieszony bieg krwi sprzyja wymianie ciepła między ustrojem a otoczeniem. 2) chir. trwałe połączenia narządów; wykonuje się z.: naczyniowe, jelitowe, jelitowo--żołądkowe, pęcherzykowe, dróg żółciowych, moczowodowo-jelitowe i inne. Z. naczyniowe wykonuje się na tętnicach lub żyłach w celu podtrzymania prawidłowego krążenia krwi (uszkodzenia, choroby naczyń krwionościach). Z. jelitowe stosuje się w celu ominięcia przeszkody w przechodzeniu treści jelitowej. Łączy się odcinek jelita leżący powyżej i poniżej przeszkody, tak że fala perystaltyczna jednego odcinka idzie w tym samym kierunku co fala drugiego (z. izoperystaltyczne) lub w kierunku przeciwnym (z. antyperystaltyczne). Z. żołądkowo-- jelitowe stosuje się w celu ominięcia drogi fizjol. wiodącej przez odźwiernik do żołądka.
ZESPOŁY TĘTNIC MÓZGU I RDZENIA, zespoły objawów klinicznych, występujące w przypadkach zamknięcia (niedrożności) określonych pni tętniczych (—>-udar mózgu). Zespoły te zależą od tego, jaka jest funkcja obszaru tkanki, zaopatrywanego przez daną tętnicę; np. zamknięcię tętnicy przedniej mózgu, zaopatrującej przyśrodkową stronę półkuli mózgowej w jej przednich dwóch trzecich może spowodować: niedowład połowiczy po stronie przeciwnej, umiarkowane zaburzenia czucia w kończynie dolnej po stronie przeciwnej; psychiczny zespół splątania z przyćmieniem świadomości.
ZESPÓLNIA  KOMÓRKOWA syncytium, wielojądrzasta, duża komórka powstała przez zlanie się wielu komórek w jedną całość. Przykładem z.k. jest włókno mięśniowe (—>-tkanka mięśniowa). Komórka wielojądrzasta powstała w wyniku podzielenia się jądra bez podziału cytoplazmy, nazywa się plazmodium komórkowym.
ZESPÓŁ ALBRIGHTA ? dysplazja włóknista kości.
ZESPÓŁ ARGONZA I DEL CASTILLO, wydzielanie pokarmu przez gruczoły sutkowe bez związku z ciążą Przyczyny tego stanu nie są wyjaśnione, przyjmuje się że jest to ukryta niedomoga przysadkowo-podwzgórzowa w połączeniu z chorobami przemian materii; niekiedy objawem jest uczuć stałego ssania brodawek. Leczeni hormonalne.
ZESPÓŁ BABIŃSKIEGO I FROHLICHA  ? zespół tłuszczowo-płciowy.
ZESPÓŁ BJORK THORSONA —> rakowiak.
ZESPÓŁ BÓLOWY LĘDŹWIOWO-KRZYŻOWY, bóle w okolic lędźwiowo-krzyżowej, występujące w przebiegu rozmaitych chorób (bóle mięśniowe, zmiany zapalne i zniekształcające w stawach biodrowych lub krzyżowo-biodrowych, gruźlica kręgosłupa, przerzuty nowotworowe do kręgów lędźwiowych i in.). Do częstych przyczyn zespołu należy ? wypadnięcie jądra miażdżystego. Bóle mogą mieć charakter  ostry, podostry bądź występować stopniowo, mogą mieć charakter nawracających epizodów lub utrzymywać się przewlekle.W przypadkach, w których z.b.l.-k. spowodowany jest procesem chorobowym toczącym się w kręgach, a zwłaszcza wewnątrz kanału kręgowego — stosunkowo szybko mogą dołączyć się niedowłady wiotkie kończyn i rozlegle zaburzenia czucia. W każdym przypadku często powtarzających się lub dłużej utrzymujących bólów okolicy lędźwiowo-krzyżowej konieczne jest dokładne zbadanie chorego. Leczenie zależy od charakteru sprawy podstawowej.
ZESPÓŁ BÓLU I SZTYWNOŚCI, zespól dolegliwości pojawiających się pod postacią bólu i sztywności w okolicach ciała zawierających skupiska tkanki łącznej (okolice stawów, przyczepów mięśni i powięzi). Najczęściej bóle umiejscawiają się w okolicy krzyża, stawu barkowego, karku, stawu łokciowego i stawu nadgarstkowego. Leczenie zachowawcze.
ZESPÓŁ BROWN-SEQUARDA, zespół objawów połowiczego uszkodzenia rdzenia kręgowego, spowodowany np. —» jamistością rdzenia, guzem rdzenia, urazem; polega na porażeniu ruchów, zaburzeniach czucia głębokiego i dotykowej —> przeczulicy po bronie uszkodzenia, poniżej jego poziomu, i zaburzeniach czucia bólu i temperatury po stronie przeciwnej.
ZESPÓŁ CHOROBOWY, szereg objawów charakterystycznych dla danej jednostki chorobowej. Gorączka np. jest względnie mato charakterystycznym objawem, towarzyszy bowiem większości chorób żak. i zapaleniom i nie jest patognomoniczna (znamienna), np. dla zapalenia wyrostka robaczkowego. Jeśli jednak wystąpią równocześnie nudności, wymioty, zaparcie i ból brzucha w tzw. —> punkcie Mac Burneya — wszystkie te objawy, łącznie np. z leukocytozą i podwyższeniem OB oraz powiększeniem różnicy ciepłoty mierzonej w odbytnicy i pod pachą, tworzą zespól objawów charakterystyczny dla zapalenia wyrostka robaczkowego.
ZESPÓŁ CONNA  ?  hiperaldosteronizm pierwotny.
ZESPÓŁ EISENMENGERA ?. wady serca.
ZESPÓŁ   FEMINIZUJACYCH JĄDER, rodzaj rzekomego ? obojnactwa męskiego, zaburzenie rozwoju płciowego, w którym istnieje niezgodność między płcią genetyczną a fenotypową. Osobnik taki posiada prawidłowe kobiece zewn. narządy płciowe, rozwinięte sutki, zaokrąglone biodra, nie ma natomiast macicy i jajowodów; pochwa jest niedorozwinięta. Operacyjnie odsłonięte gonady są jądrami z zahamowaną spermatogenezą, produkującymi estrogeny. Orientacja psychoseksualna jest wybitnie żeńska. Leczenie ewentualnie plastyczne polegające na wytworzeniu pochwy.
ZESPÓŁ GANSERA ? psychoza sytuacyjna.
ZESPÓŁ GOHNA ? ognisko pierwotne.
ZESPÓŁ HIPOKINETYCZNY, zespół zaburzeń wewnątrzustrojowych, który powstał w wyniku długotrwałego ograniczenia ruchów (hipokinezja), zmniejszenia ogólnej aktywności ruchowej (bradykinczja) lub obniżenia oporów powstających podczas wykonywania ruchów (hipodynamia). Ten ostatni stan występuje w nieważkości i spowodowany jest zniesieniem oddziaływania ciążenia na ciało człowieka. W wyniku powyższych stanów powstaje obniżenie napięcia ścian naczyń krwionośnych i zwolnienie akcji serca, dające w efekcie obniżenie ciśnienia tętniczego, zmniejszenie uwapnienia kości, częściowy zanik włókien mięśniowych, zagęszczenie krwi i obniżenie uwodnienia tkanek, utratę ciężaru ciała, zmniejszenie koordynacji ruchów mięśniowych. Praca fiz. wywołuje  pobudzenie procesów wewnątrzustrojowych, które uczestniczą w pokrywaniu zapotrzebowania wewnątrzustrojowego na energię wysiłkową. Zmiany te w zakresie układu krążenia mogą czasem prowadzić do zapaści. Trening fiz., prowadzony w hipokinezji i hipodynamii, zapobiega wystąpieniu z.h. lub znacznie zmniejsza jego nasilenie.
ZESPÓŁ HIRSCHPRUNGA -> Hirschprunga zespół.
ZESPÓŁ KANAŁU GUYONA, nerwoból ręki w odcinku unerwianym przez nerw łokciowy. Objawami choroby są zaburzenia czucia na dłoniowej pow. palca IV i V. Przyczyną choroby jest ucisk nerwu przez —> torbiel galaretowatą w. obrębie kości nadgarstka. Leczenie operacyjne.
ZESPÓŁ KANAŁU NADGARSTKA, nerwoból ręki w odcinku unerwionym przez nerw pośrodkowy zazwyczaj umiejscawia się na opuszki II i III palca. Przyczyną z.k.n. j ucisk nerwu pośrodkowego w kanale nadgarstka z powodu procesu zapalnego. Objawami początkowymi choroby jest drętwienie i zaburzenia czucia opuszek palców, nasilające się nocą. Leczenie zachowawcze lub operacyjne.
ZESPÓŁ KLINEFELTERA, rodzaj —> obojnactwa, zaburzenie rozwoju płciowego, w którym osobnicy mają chromosomalną płeć męską, zaś w niedorozwiniętych jądrach stwierdza się zarodkowe zawiązki kobiece. Są to osobnicy eunuchoidalni z powiększonymi gruczołami sutkowymi, niedorozwiniętymi jądrami i prąciem, niepłodni
ZESPÓŁ KLIPPLA I FEIA ? krótka szyja wrodzona.
ZESPÓŁ KORSAKOWA, zaburzenia polegające na występowaniu luk pamięciowych pokrywanych przez chorego zmyśleniami ( ? konfabulacje / Z.K. występuje w wyniku uszkodzenia pnia mózgu bądź niektórych struktur węchornózgowia. Jedną z przyczyn powstawania z.K. mogą być zmiany toksyczne wywołane przez alkoholizm przewlekły ( ? psychoza Korsakowa /
ZESPÓŁ LUTEMBACHERA ? wady serca.
ZESPÓŁ MENIERE'A ? Meniere'a choroba.
ZESPÓŁ MIKULICZA ? Mikulicza choroba.
ZESPÓŁ   NADNERCZOWO -PŁCIOWY, rodzaj ->. obojnactwa rzekomego żeńskiego, stan nadmiej produkcji androgenów przez nadnercza, co  u osobników żeńskich prowadzi do zaburzeń cyklu miesiączkowego, niepłodności, zaniku sutków, przerostu łechtaczki, nadmiernego owłosienia typu męskiego. Z.n.-p. może być wrodzony lubnabyty. Leczenie hormonalne  a w przypadku hormonalnie czynnego guza nadnerczy — operacyjne.
ZESPÓŁ NAPIĘCIA PRZEDMIESIĄCZKOWEGO ?. napięcie przedmiesiączkowe.
ZESPÓŁ NERCZYCOWY, nerczyca, nefroza, klin. cechuje się: obfitym białkomoczem, -> hipoproteinemią, a zwłaszcza hipoalbuminemią, obrzękami i przesiękami w jamach ciała oraz wzrostem poziomu lipidów w osoczu, gł. cholesterolu. Pierwotną przyczyną z.n. jest zwiększona przepuszczalność błony sączącej kłębków nerkowych dla białka, które ucieka do moczu. Z.n. najczęściej stanowi jedno ze stadiów —> kłębkowego zapalenia nerek. Może występować w chorobach ogólnoustrojowych (—> cukrzyca, skrobiawica, kolagenozy, szpiczak mnogi), zatruciu rtęcią i bizmutem, chorobach alergicznych, utrudnionym odpływie krwi z nerek, chorobach zakaźnych.
ZESPÓŁ OPIEKI ZDROWOTNEJ, ZOZ, jednostka organizacyjna zintegrowanego systemu świadczeń zdrowotnych, sprawująca kompleksową opiekę med. i medyczno-społ. Obszar działania ZOZ jest podzielony na wiejskie i miejskie rejony zapobiegawczo-leczn. Głównym zadaniem ZOZ jest zapewnienie ludności wszechstronnych, łatwo dostępnych i osiągalnych wymagany poziom fachowy świadczeń w dziedzinie podstawowej i specjalistycznej opieki zdrowotnej. Opieka zapewniana przez ZOZ obejmuje zbiorowe (grupowe) postępowanie zapobiegawcze oraz indywidualne świadczenia profilaktyczno-leczn. w formie porad ambulatoryjnych, wizyt domowych lekarzy i pielęgniarek, pomocy doraźnej w miejscu zdarzenia osobom, które uległy wypadkom lub nagle zachorowały, sprawowania opieki szpitalnej (stacjonarnej), czynności diagnostycznych potrzebnych do postępowania zapobiegawczo-leczn. ZOZ jest samodzielną jednostką organizacyjną i budżetową. Na obszarach znacznie uprzemysłowionych z odpowiednio zorganizowanymi zakładami przemysłowej służby zdrowia może być utworzony zespół przemysłowej (górniczej, portowej) służby zdrowia, a na terenach o większej liczbie szkól wyższych ZOZ dla takich szkół. W skład każdego ZOZ wchodzą działy: podstawowej i specjalistycznej opieki zdrowotnej (poradnie, ośrodki zdrowia, oddziały szpitalne łącznie z oddziałem doraźnej pomocy), diagnostyczny, metodyczno--organizacyjny, ośrodek opiekuna społ. oraz in. komórki działalności podstawowej, jak również administracyjnej, ekonomicznej i technicznej. ZOZ posiada szereg placówek terenowych rozmieszczonych na obszarze swego działania, ułatwiających dostępność świadczeń dla ludności. Obok terenowych ZOZ organizowane są także wojewódzkie zespoły specjalistyczne dla poszczególnych dziedzin medycyny lub zakresów działania opieki zdrowotnej, jak np. ochrony macierzyństwa i opieki nad dzieckiem i młodzieżą, przeciwgruźlicze, psychiatryczne, onkologiczne itp.
ZESPÓŁ    OSAMOTNIENIA, zbiór objawów psych., które występują jako następstwo niedoboru bodźców z otoczenia (deprywacja sensoryczna), izolacji fiz. (kosmonautyka, lotnictwo) lub odosobnienia społ. Charakteryzuje się poczuciem zerwania realnych więzi z otoczeniem zewn. i środowiskiem społ. 'stanami niepokoju, niepewności, lęku, apatii, depresji i niekiedy depersonalizacji. Obok zaburzeń emocjonalnych mogą występować zaburzenia percepcji (złudzenia, halucynacje), procesów intelektualnych (np. trudność kojarzenia, koncentracji, zapamiętywania) i psychomotorycznych (np. koordynacji i precyzji ruchów). Nieznacznie nasilony, pojawia się często w lotnictwie podczas lotu w chmurach lub na dużej wysokości. Objawy mijają szybko, w zasadzie bez następstw po usunięciu izolacji. U osób nadmiernie wrażliwych mogą jednak, jako skutek, pozostawić pewne objawy psychiczne.
ZESPÓŁ OTELLA, obłęd zazdrości —> obłęd.
ZESPÓŁ PODCIŚNIENIA ORTOSTATYCZNEGO ? podciśnienie.
ZESPÓŁ RAKOWIAKA ? rakowiak.
ZESPÓŁ RAYNAUDA  ? Raynauda choroba.
ZESPÓŁ SHEEHANA, poporodowa niedoczynność przysadki wywołana dłużej trwającym jej niedokrwieniem lub zatorami i zakrzepami naczyń przysadki, co prowadzi do zmian martwiczych i częściowego zniszczenia gruczołu. Z.S. występuje po porodach powikłanych, ciężkim krwotokiem lub wstrząsem. Objawy z. S. zależą od rozległości uszkodzenia przysadki. Zniszczenie ponad 90% miąższu gruczołowego prowadzi do śmierci. Do typowych objawów z.S. należą m.in.brak miesiączki od porodu, brak lub szybkie ustanie laktacji, stan ogólnego osłabienia, senność, apatia, zanik popędu płciowego, owłosienia wzgórka łonowego, łechtaczki i warg sromowi mniejszych oraz gruczołów sutkowych. Leczenie hormonalne w lżejszych postaciach rokuje dobrze. Ważna jest profilaktyka, polegająca na właściwym przygotowaniu kobiety ciężarnej do porodu, a szczególnie leczenie niedokrwistości. W okresie okołoporodowym należy zwalczać skutki krwotoków  przez przetaczanie krwi lub stosowanie —> środków krwiozastępczych.
ZESPÓŁ STEINA I LEVENTHALA —» włókniste twardniejące zwyrodnienie jajnika.
ZESPÓŁ SUDECKA, pourazowa dystrofia kończyn typu Sudecka ostry zanik kości jako następstwo urazów i stanów zapalnych. Objawia się bolesnym obrzmieniem tkanek okołokostnych, w wyniku czego dochodzi do ograniczenia ruchów i w następstwie bezruchu do plamistego zaniku struktury kostnej. Choroba dotyczy prawie wyłącznie dorosłych. Leczenie za pomocą fizykoterapii i środków farmakol. W niektórych przypadkach konieczne jest operacyjne korygowanie przykurczów i deformacji.
ZESPÓŁ SZCZĄTKOWYCH GONAD —> dysgenezja gonad.
ZESPÓŁ TŁUSZCZOWO -PŁCIOWY, zespół Babińskiego i Frohiicha, stan chorobowy cechujący  się otyłością i niedorozwojem wtórnych cech płciowych, występujący gł.u chłopców; z.t.-p. towarzyszy niektórym guzom okolicy podwzgórzowo-.przysadkowej (—> gruczolak przysadki). Często spotyka się z.t.-p. rzekomy w którym nie występują zmiany w podwzgórzu ani w przysadce. U otyłych chłopców nieraz mylnie rozpoznaje się z.t.-p., mimo braku niedorozwoju wtórnych cech płciowych.
ZESPÓŁ  TURNERA,  zespół szczątkowych jajników, agenezji jajnikowej, karłowatości jajnikowej, zaburzenie rozwojowe, cytogenetycznie cechujące się monosomią chromosomu X (kariotyp 2n — l) — tzn. chromosom X występuje w liczbie pojedynczej. Chore z z.T. cechują się niskim wzrostem, silnym niedorozwojem gonad i narządów płciowych, czemu towarzyszyć mogą liczne inne zaburzenia rozwojowe fizyczne i umysłowe.
ZESPÓŁ ZŁEGO WCHŁANIANIA, znaczne upośledzenie wchłaniania substancji pokarmowych z jelita cienkiego, prowadzące do zaburzeń żołądkowo-jelitowych, biegunek, a wreszcie do niedożywienia i wyniszczenia z niedokrwistością.. Niedobór wchłaniania może dotyczyć: aminokwasów, co prowadzi do niedobiałczenia i obrzęków; węglowodanów; tłuszczów; witamin, zwłaszcza rozpuszczalnych w tłuszczach. Wzrasta ilość białka i tłuszczów w stolcach (biegunka biała tłuszczowa). Z.z.w. jest gł. cechą: sprue tropikalnej, w której wadliwa czynność jelit zależy prawdopodobnie od niedoboru kwasu foliowego, oraz—»-celiakii (zw. u dorosłych sprue nietropikalną), w której z.z.w. jest spowodowany uszkodzeniem błony śluzowej jelita przez produkty hydrolizy glutenu — gł. białka zbóż. Z.z.w. może wystąpić też wtórnie, w przebiegu rozmaitych chorób i zaburzeń przewodu pokarmowego i narządów jamy brzusznej, np. w przetoce żołądkowo-jelitowej, gruźlicy jelit, w ciężkim zapaleniu jelit, w stanach po rozległej resekcji jelita cienkiego.
Leczenie: w przypadkach sprue tropikalnej — podawanie kwasu foliowego; w celiakii—dieta ściśle bezglutenowa, którą należy nieraz stosować przez całe życie; we wtórnym z.z.w. — leczenie choroby podstawowej. Ponadto leczenie objawowe, a zwłaszcza wyrównywanie niedoborów.
ZESPÓŁ ZMIAŻDŻENIA, odmiana pourazowego —> wstrząsu, wywołanego przez przeniknięcie znacznej ilości osocza i krwi do tkanek. Dochodzi do uszkodzenia nerek z powodu ich niedotlenienia i uszkodzenia kanalików nerkowych przez produkty rozpadu mięśni, gł. mioglobiny. Występuje u ludzi przysypanych ziemią, gruzami, po przygnieceniu lub zmiażdżeniu kończyn.
ZESZTYWNIAJĄCE ZAPALENIE STAWÓW KRĘGOSŁUPA, przewlekły proces zapalny, rozpoczynający się w stawach krzyżowo-biodrowych, najczęściej dotyczący mężczyzn między 15-30 r. życia. Choroba postępuje powoli i w miarę trwania doprowadza do zesztywnienia całego kręgosłupa, przykurczów stawów barkowych, biodrowych i kolanowych oraz ograniczenia ruchomości klatki piersiowej. Leczenie w fazie początkowej za pomocą środków przeciwreumatycznych i przeciwbólowych; leczenie fizykalne przez stosowanie gimnastyki korekcyjnej. W fazie zaawansowanych usztywnień i przykurczów — operacyjne.
ZEWNĘTRZNIAKI, pasożyty zewnętrzne, ektoparazyty, pasożyty bytujące na pow. ciała żywiciela lub w jego jamach bezpośrednio komunikujących się ze środowiskiem zewn. (jama gębowa, odbyt itd.). Należą tu gł. —>- stawonogi, np.: —> komary, kleszcze, moskity, wszy, pchły i inne.
ZEYLAND Janusz, ur. 22 XI 1897, zm. 5 VIII 1944 (rozstrzelany w Szpitalu Wolskim w czasie powstania warszawskiego), pol. pediatra i bakteriolog; prof. uniw. w Poznaniu (1939), kier. Centralnego Laboratorium Gruźliczego Szpitala Wolskiego w Warszawie (1941-44) i ordynator oddziału dla młodzieży chorej na gruźlicę w tymże szpitalu. Gł. jego prace dotyczą gruźlicy wieku dziecięcego; pionier badań nad szczepieniami przeciwgruźliczymi w Polsce. Autor wielu prac z zakresu anatomii patol. gruźlicy, badań doświad. nad zakażeniem gruźliczym i szczepieniami BCG oraz kliniki gruźlicy i gośćca wieku dziecięcego. W 1937 wydal podręcznik Gruźlica pluc u dzieci.
ZEZ, odchylenie gałek ocznych od prawidłowego, równoległego ustawienia (nie dotyczy zbieżnego ustawienia oczu przy patrzeniu z bliska); może następować w każdym kierunku, najczęściej jednak w płaszczyźnie poziomej;
obraz obserwowanego przedmiotu nie pada więc na odpowiadające sobie punkty —> siatkówki obu oczu. W zależności od przyczyny rozróżnia się zasadnicze rodzaje z.: porażenny i towarzyszący. Z. porażenny, spowodowany porażeniem lub niedowładem jednego albo kilku mięśni poruszających gałkę oczną, może być wrodzony lub nabyty; z. nabyty może być przemijający, jeśli nie, to po pewnym czasie następują stałe zaburzenia równowagi, mięśniowej obu oczu i dochodzi do zmian pozycji głowy w celu przeciwdziałania —> widzeniu podwójnemu. Przyczynami z. nabytego są zazwyczaj urazy, zapalenia nerwów, sprawy nowotworowe i naczyniowe. Z. towarzyszący polega na tym, że gałki oczne nieprawidłowo względem siebie ustawione (zbieżnie lub rozbieżnie) poruszają się zgodnie i równocześnie w danym kierunku. Z. towarzyszący może być naprzemienny, gdy na przemiał jedno lub drugie oko ustawia się w nieprawidłowej pozycji, lub jednostronny, gdy zawsze jedno lepiej widzące oko fiksuje oglądany przedmiot a drugie jest odchylone: ku wewnątrz-w z. zbieżnym albo ku zewnątrz-w z. rozbieżnym. Z. towarzyszący rozwija się zazwyczaj w pierwszych latach życia, zanim ustalą się odpowiednie odruchy dwuocznego widzenia, a przyczyną jest zwykle wada wzroku jednego lub obu oczu. Z. powstający w następstwie nadmiernej wysiłku akomodacyjnego u dziecka z —> nadwzrocznością zw. jest z. akomodacyjnym. Z. ukryty jest to skłonność do odchylania się jednego oka ku wewnątrz lub ku zewnątrz, a  równolegle ustawienie oczu jest utrzymywane napięciem uwagi i woli.
Leczenie z. zależy od jego przyczyny- W z. towarzyszącym jest kombinacją wyrównania wady optycznej /okulary), stosowania ćwiczeń (—>-ortoptyka) i ewentualnie zabiegu operacyjnego. Z. porażenny jest dużo trudniejszy do leczenia. Przy lekkim niedowładzie stosuje się szkła pryzmatyczne, przy cięższych stanach wyłącza się jedno oko w celu uniknięcia podwójnego widzenia lub wykonuje zabieg operacyjny.
ZĘBINA, podstawowa tkanka zęba podobna do —> tkanki kostnej, zawierająca  charakterystyczne  komórki, odontoblasty, które układają się w warstwę rozrodczą zębiny. Z. pokryta jest w obrębie korony twardym szkliwem, w obrębie zaś korzenia — kostniwem. Zob. też zęby.
ZĘBODOŁY, zagłębienia dla korzeni zębów w łukach zębodołowych kości szczękowych i żuchwy. Zęby są zawieszone elastycznie na włóknach —>-ozębnej, które przechodzą od ściany zębodołów do kostniwa zęba tworząc więzadełko zęba, co pozwala na nieznaczne „sprężynowanie" zęba w zębodole.
ZĘBY, twarde, różnokształtne twory w jamie ustnej, osadzone w —> zębodołach na łuku zębowym szczęki i żuchwy. Ząb składa się z korony, szyjki oraz z jednego lub kilku korzeni. Korona wyrasta ponad poziom dziąseł ,zbudowana jest z zębiny pokrytej szkliwem, najtwardszym wytworem organizmu o błyszczącej, białej pow. Z odcieniem niebieskawym lub żółtawym.,



ZĘBY
 Szyjka zęba, pokryta dziąsłem, stanowi część przejściową między koroną i korzeniem. Zbudowana jest z zębiny, a na miejscu szkliwa pojawia się kostniwo. Korzeń zęba tkwi w zębodole szczęki lub żuchwy. W obrębie korzenia zębina pokryta jest kostniwem o kolorze matowożółtawym. Korzeń ma kształt stożka; na jego szczycie znajduje się otwór szczytowy zęba — wejście do kanału korzenia, który zawiera naczynia krwionośne i nerwy oraz prowadzi do komory zęba. Ta ostatnia odpowiada kształtem danemu zębowi i wypełniona jest miazgą składającą się gł. z naczyń krwionośnych i nerwów. Wszystkie zęby tworzą uzębienie; u człowieka dojrzałego składa się ono z 32 zębów, po 16 w każdej szczęce. Stanowią je następujące rodzaje zębów w każdej szczęce 4 siekacze, 2 kły, 4 zęby przedtrzonowe (dolne mają po jednym korzeniu, górne przeważnie po 2), 6 zębów trzonowych (górne mają po 3 korzenie, dolne po 2) Ostatnie zęby trzonowe, tzw. z. mądrości, wyrzynają się późno, a w 20'% przypadków nie pojawiają się w ogóle. W ciągu życia człowieka następuje zmiana uzębienia — wyrastają kolejno 2 zestawy zębów: najpierw zęby mleczne (w liczbie 20), co jest przystosowaniem do stosunkowo mniejszych rozmiarów szczęk u dziecka.-Zamiast zębów przedtrzonowych uzębieniu mlecznym występują 2 zęby trzonowe. Zewnętrznie zęby mleczne nie różnią się od uzębienia stałego Jako pierwszy wyrzyna się przeważnie siekacz przyśrodkowy w 6-7 miesiącu życia dziecka, a wyrzynanie z. trwa ( do 2 r. życia; jako ostatni pojawia się drugi ząb trzonowy. Z. biorą udział w powstawaniu mowy artykułowanej. Prawidłowy rozwój i stan uzębienia zależy w znacznym stopniu od prawidłowej gospodarki wapniowo-witaminowej ustroju. Do najczęstszych chorób należą: —> próchnica, zapalenie ozębnej, zgorzel miazgi, ziarniniaki, torbiele. Wady zgryzu —> wady narządu żucia. Zob. też: oznaczanie zębów, nieprawidłowości zębów.
ZĘBY HUTCHINSONA, zniekształcone siekacze środkowe ,górne, rzadziej boczne górne lub środkowe dolne, uzębienia stałego. Z.H. mają kształt beczkowaty lub przypominają ostrze śrubokręta z półksiężycowym wycięciem na brzegu siecznym. ZH.. obok tzw. zębów Foumiera należą do zębowych znamion —> kiły wrodzi później.
ZĘBY SZTUCZNE, zęby produkowane fabrycznie lub wyrabiane indywidualnie w pracowni stomatologicznej, służące do odbudowy brakujących zębów naturalnych. W stomatologii stosuje się z.sz. porcelanowe, akrylowe, metalowe, porcelanowo-metalowe. Z.sz. porcelanowe z zaczepami używa się do uzupełniania braków uzębienia w przednim odcinku; z.sz. akrylowe mają b. naturalny wygląd, odtwarzają wszystkie pow. zęba i nie wymagają specjalnego umocowania, ponieważ zespalają się z masą akrylową Wypełnienie kanału zęba i okolicy wierzchołka płyty protezy. Z.SZ. metalowe stosuje się  w przypadku malej przestrzeni między szeregami przeciwstawnymi zębów, a z.sz. porcelanowo-metalowe w przypadkach zgryzu głębokiego, gdy brak jest miejsca nawet na dość płaski ząb akrylowy.
ZĘBY ZATRZYMANE, zęby, które nie wykłuły się wskutek utraty zdolności rozwojowej lub zaklinowania. Z.z. w obrazie rentg. ma wygląd całkowicie wykształconego zęba tkwiącego w głębi utkania kostnego szczęk (fot. na s. 1309). Zbyt ciasne ustawienie sąsiednich zębów jest najczęstszą przyczyną zatrzymania. W okolicy szczytu korony zębowej widoczne są pozo-, stałości torbieli zawiązkowej.
ZGAGA, uczucie palenia lub pieczenia w żołądku, najczęściej połączone z odbijaniem. Z. jest wyrazem zmienionej czynności nerwowo-mięśniowej i napięcia mięśni w okolicy wpustu żołądka, wyzwolonej różnymi czynnikami, a przede wszystkim nadkwaśnością soku żołądkowego zarzucanego do przełyku i nagłym rozciągnięciem dolne) części przełyku.
ZGŁASZALNOŚĆ CHORÓB OBOWIĄZKOWA, system wspomagający zwalczanie chorób o szczególnie dużym znaczeniu społ., polegający na zawiadamianiu władz służby zdrowia o wykryciu każdego przypadku choroby podlegającej zgłoszeniu. Obowiązkowi zgłoszenia podlega większość ostrych chorób zakaźnych, choroby zawodowe oraz nowotwory złośliwe. Bezpośrednim następstwem zgłoszenia jest przeciwdziałanie dalszemu szerzeniu się choroby oraz podjęcie leczenia. Ponadto informacje pochodzące z obowiązkowej zgłaszalności są najważniejszym źródłem informacji o szerzeniu się chorób zakaźnych, rozprzestrzenieniu nowotworów i skuteczności przeciwdziałania chorobom zawodowym.
ZGŁĘBNIK, sonda: l) wykonany z metalu lub tworzywa sztucznego pręcik o pow. gładkiej lub rowkowatej, zwężający się na końcu lub kolbkowato rozszerzony; 2) miękka i elastyczna rurka gumowa o średnicy 6-12 mm, zakończona tępym stożkiem z bocznymi otworami; służy do pobierania treści żołądkowej, płukania żołądka; także rurka o średnicy 4 mm, zakończona metalową główką z bocznymi otworami, służąca do pobierania treści dwunastnicy i do podawania leków.
ZGŁĘBNIKOWANIE, sondowanie: l) wprowadzenie zgłębników do kanałów i przewodów prawidłowych (cewka moczowa, pęcherz moczowy, przełyk, szyjka macicy i jama macicy i in.) lub patol. (ran, przetok) dla celów diagnostycznych — bada się drożność, zwężenie, obecność ciał obcych, głębokość, kierunek; 2) wprowadzanie zgłębników w celu wydobycia rozmaitych płynów (z. żołądka, dwunastnicy) lub podawania leków.
ZGON ? śmierć.
ZGORZEL, gangrena, rozkład obumarłych tkanek w żywym organizmie pod wpływem bakterii gnilnych. Warunkiem powstania z. jest istnienie w organizmie ogniska—> martwicy. W przypadkach z. suchej nie zachodzi proces gnicia martwych tkanek, tylko ich wysychanie, co prowadzi do stanu zwanego strupieszeniem (—> mumifikacja). Natomiast zakażenie ogniska martwicy rozpływnej daje obraz właściwej z. wilgotnej, w którym obok zmian miejscowych (rozpad, gnicie tkanek) występują ciężkie objawy ogólne (gorączka, stan zatrucia ustroju jadami gnilnymi, objawy zakażenia ogólnego). Z. wilgotna występuje najczęściej w uwięźniętych jelitach, w płucach, w zmiażdżonych mięśniach kończyn; z. sucha — w dalszych częściach kończyn (palce), małżowinach usznych.
ZGORZEL GAZOWA, postać zgorzeli wilgotnej, czyli właściwej. Wywoływana jest przez laseczki zgorzeli gazowej, które rozwijają się gwałtownie zwłaszcza w tkankach świeżo obumarłych, np. zmiażdżonych przez urazy mechaniczne. Beztlenowce z.g. wytwarzają w wyniku swej przemiany materii dużą ilość mdlących, słodkawo cuchnących gazów gnilnych. Pęcherzyki tych gazów gromadzą się w obrębie wiotkich tkanek. Tkanki objęte z.g. są obrzękłe i trzeszczą przy ucisku na skutek przesuwania się pęcherzyków gazu. Następstwem z.g. są poważne zaburzenia ogólnoustrojowe lub śmierć w wyniku ciężkiego zatrucia toksynami laseczek z.g. i produktami rozpadu tkanek.
ZGORZEL KOŃCZYN, martwica kończyn wywołana najczęściej chorobami naczyń krwionośnych, prowadzącymi do nagłego lub powolnego zamknięcia ich światła; są to: zarostowe zapalenia tętnic, miażdżyca tętnic, długotrwałe skurcze tętnic, choroba Raynauda, zatory tętnicze i zakrzepy tętnic. Z.k. może być sucha lub wilgotna. Leczenie chirurgiczne.
ZGORZEL MIAZGI, gnilny rozpad elementów tkankowych miazgi zęba, w następstwie nie leczenia zapaleń miazgi lub urazu. W zależności od rodzaju rozpadu rozróżnia się z.n suchą i rozpływną. Miazga w stanie rozpadu jest niewrażliwa na dotyk i nie krwawi, ma przenikliwy cuchnący zapach. Z.m. może dotyczyć całej miazgi  lub jej części, a proces może toczyć się przy zamkniętej lub otwartej komórre zęba. Z.m. przy komorze zamkniętej może powodować bóle, nasilające się pod wpływem ciepła. Leczenie z m. zębów wielokorzeniowych polega na
usunięciu zęba. W zębach jednokorzeniowych, w dobrym stanie klin. i przy całkowitej drożności kanału zęba z.m. można leczyć zachowawczo, o ile nie ma przeciwskazań ogólnych i można liczyć na cofnięcie się zmian przywierzchołkowych. Ząb po z.m. mi być okresowo kontrolowany.
ZGORZEL PĘPOWINY, rozpad gnilny kikuta pępowiny; może powstać w pierwszych dniach życia noworodka. Rozkładające się tkanki pępowiny są dobrym podłożem dla bakterii ropnych, toteż najczęściej dochodzi do równoczesnego zakażenia rany pępkowej i uogólnionego zakażenia. Powstaniu z.p. zapobiega jałowy opatrunek i utrzymywanie kikuta w stanie suchym. Leczenie miejscowe i antybiotykami.
ZGORZEL PLUĆ, rozległa martwica tkanki płucnej, powstała na tle niedokrwienia, z wtórnym rozwojem zakażenia beztlenowcami powodującymi gnicie (krętki i pałeczki wrzecionowate). Przebieg choroby jest ciężki z wysoką gorączką i dreszczami, potami i —»toksemią. Chory wykrztusza. duże ilości gnilnej, cuchnącej plwociny  zawierającej strzępy tkanki płucnej i tzw. czopy Dittricha. Niekiedy występują krwotoki płucne. Objawy fizykalne wykazują cechy nacieku płucnego, a radiologiczne — ropnia płuc.
ZGRYZ, wzajemny stosunek między lukami zębowymi szczęki i żuchwy lub protez stomatologicznych podczas ruchów żuchwy. Rozróżnia się kilka sytuacji zgryzowych: zwarcie centralne, pozycja przednia, tylna i boczna żuchwy. W z. prawidłowym kształt łuku zębowego dolnego przybiera postać wycinka paraboli, a górnego — połowy elipsy. W uzębieniu stałym przednie zęby górne pokrywają 1/3 pow. wargowej zębów dolnych w zwarciu; guzki zębów bocznych trafiają w bruzdy zębów przeciwstawnych lub w przestrzenie pomiędzy guzkami zębów sąsiadujących; guzki policzkowe zębów górnych zachodzą nieco na guzki policzkowe zębów dolnych, a guzki językowe zębów dolnych pokrywają na niewielkiej przestrzeni guzki podniebienne zębów górnych. W z. każdy ząb styka się z dwoma zębami drugiej szczęki; wyjątek stanowią dolne siekacze środkowe i trzecie trzonowce górne, które stykają się tylko z jednym zębem przeciwstawnym. Wady z. —> wady narządu żucia.
ZGRYZADŁA, aparaty do ustalania wzajemnego położenia modeli szczęk w sposób zbliżony do warunków w jamie ustnej lub do warunków, jakie określił stomatolog dla wykonana pracy techniczno-dentystycznej. Istnieje szereg typów z., które w różnym stopniu odtwarzają złożone ruchy żuchwy. Prace techniczne uzupełniające większe braki uzębienia (protezy częściowe i całkowite, mosty) muszą być wykonywane w zgryzadle.
ZGWAŁCENIE, w rozumieniu wąskim odbycie stosunku płciowego pod przymusem. Zgwałcenie może być połączone z —> defloracją. Szerzej przez z. rozumie się dokonanie pod przymusem lub presją —> czynów lubieżnych na drugiej osobie. Z. należy do przestępstw seksualnych ściganych przez prawo (art. 168 kodeksu karnego).
ZIARENKOWCE, potoczna nazwa drobnoustrojów z rodziny Micrococcuceoe, mających kulisty kształt i układających się w różnego rodzaju skupienia: nieregularne — mikrokoki, w kształcie gron winnych—>gronkowce lub pakietów Sarcina. W ścisłym znaczeniu z. to bakterie z rodziny Neisseriaceae, której gł. przedstawicielami są —> dwoinki rzeżączki i —> dwoinki zapalenia opon mózgowych.
ZIARNICA WENERYCZNA PACHWIN, choroba Nicolas-Favre'a, choroba weneryczna występująca raczej w Ameryce, wywołana przez rodzaj „dużych" wirusów. Zakażenie następuje przez kontakt płciowy. Okres wylęgania trwa 2-6 tygodni. Zmiany pierwotne na zewn. narządach płciowych mają postać nadżerek, grudek, pęcherzyków, rzadziej większych owrzodzeń (mało charakterystycznych). Po 1-4 tygodniach następuje powiększenie węzłów chłonnych, tworzą się pakiety początkowo twarde, potem pojawia się chełbotanie i przebicie z wytworzeniem przetok. Leczenie trudne; stosuje się antybiotyki, sulfonamidy, później zabieg operacyjny.
ZIARNICA ZŁOŚLIWA, choroba Hodgkina, złośliwy nowotwór tkanki limfatycznej, występujący w każdym wieku, nieco częściej u mężczyzn. Przebiega przewlekle, rzadko gwałtownie i w postaci uogólnionej. Objawia się powiększeniem węzłów chłonnych jednej okolicy, np. spoiste pakiety okolicy szyjno-nadobojczykowej, pachy, śródpiersia, świądem skóry osłabieniem, stanami gorączkowymi. Istnieje postać śródpiersiowa, brzuszna i płucna choroby. Leczenie promieniami rentg. i chemioterapiaZob.też mięsak siateczki.
ZIARNINA, tkanka łączna wypełniająca ubytek po zranieniu. Z różni. się od „dojrzałej" tkanki łącznej dużą liczbą naczyń włosowatych i komórek oraz małą zawartością składników włóknistych. Wystające pętle naczyń włosowatych pokryte cienką warstwą tkanki łącznej tworzą charakterystyczne „ziarenka" na pow. rany. Rola z. polega na wchłanianiu płynnych obcych ciał, rozpuszczaniu lub fagocytozie cząsteczek stałych, na otaczaniu i oddzielaniu zdrowych tkanek od obcych nierozpuszczalnych i nie podlegających fagocytozie i wreszcie wypełnianiu ubytków w tkankach. Po  zakończeniu procesów naprawczych kończy się rozrost tkanki ziarninowej. Naczynia krwionośne ulegają częściowemu zanikowi, wskutek czego z. blednie. Naczyń zostaje tylko tyle, ile potrzeba do odżywienia samej tkanki Większość komórek obumiera lub przedostaje się do naczyń. W substancji międzykomórkowej rozrastają się włókienka klejodajne, wskutek czego tkanka ziarninowa przekształca się stopniowo w twardą, włóknistą słabo unaczynioną tkankę łączną zw. blizną.
ZIARNINIAK, guz wywodzący się z tkanki ziarninowej. W zależności od umiejscowienia, pochodzenia i budowy wyróżnia się m.m.: z. przywierzchołkowy (zejście zakażenia kanału zębowego); z. obrączkowy (wielkości grochu białe guzki układające się w postaci pierścienia na skórze dłoni, grzbietu stopy — spowodowane prawdopodobnie reakcją alergiczną na zakażenie); z. kwasochłonny (guzy z komórek kwasochłonnych, gł. na twarzy); z. pachwinowy, weneryczny (przewlekle przebiegająca zak. choroba weneryczna, występująca zwłaszcza w ciepłych krajach w postaci guzów ze skłonnością do rozpadu, umiejscowionych gł. w okolicy narządów płciowych); z. brazylijski (południowoamerykańska grzybica ? drożdżyce amerykańskie); z. kokcydioidowy (grzybica kokcydioidowa —» kokcydioidomikoza); z. grzybiasty;
z. naczyniowy;z. ropny;z. krzemowy; z. cyrkonowy i inne.
ZIARNINIAK   DROŻDŻAKOWY, rzadka postać uogólnionej —> drożdżycy, występująca u dzieci z defektem immunol. (obniżoną odczynowością w stosunku do —> antygenów drożdżakowych). Na twarzy, głowie, błonach śluzowych jamy ustnej pojawiała się ogniska ziarniniakowe bez cech zapalnych, pokryte strupami;
mogą im towarzyszyć zmiany płytek paznokciowych oraz infekcja drożdżakowa narządów wewn. Przebieg choroby przewlekły, z nawrotami. Leczenie b. trudne, szpitalne.
ZIARNINIAKI MÓZGU, ziarniniaki śródmózgowe, guzy wewnątrz-czaszkowe swoistego pochodzenia zapalnego dobrze odgraniczone od tkanki mózgowej; najczęściej powstają w przebiegu kiły układu nerw. (kilak) i gruźlicy (gruźliczak); usadowione są w półkulach mózgowych i móżdżku lub pniu mózgowym.
ZIARNINIAKOWATOŚĆ PŁUC, beryloza —> pylica płuc. 
ZIARNINIAK PACHWINOWY, —> weneryczna choroba krajów tropikalnych, wywołana przez bakterie Donoyania granulomatosis. W tkankach drobnoustrój występuje w postaci tzw. ciałek Donovana. Okres wylęgania 5 dni do 3 miesięcy. Z.p. występuje na zewn. narządach płciowych, w kroczu i okolicy odbytu. Początkowo tworzą się guzki zapalne, które następnie rozpadają się z wytworzeniem dużych owrzodzeń o pełzakowatym wzroście, wyniosłych brzegach i dnie pokrytym bujającą ziarnininą i wydzieliną ropną. Odczynu gruczołowego brak. Przebieg choroby jest wieloletni. Rozpoznanie potwierdza badanie bakteriol. i histologiczne. Leczenie antybiotykami, gł. streptomycyną i tetracyklinami.
ZIARNINIAK PRZYWIERZCHOŁKOWY —> torbiel korzeniowa.
ZIARNINIAK ROPNY, guzowaty, łatwo krwawiący przerost ziarniny, powstający w wypadku zakażenia rany mało zjadliwymi gronkowcami. Sącząca się z jego pow. wydzielina powoduje, że skóra wokół niego jest zgrubiała. Leczenie: przyżeganie 10-20% roztworem azotanu srebra lub leczenie chirurgiczne.
ZIARNISTOŚCI PATOLOGICZNE KRWINEK, nietypowe ziarenka, intensywnie zabarwione, występujące w cytoplazmie granulocytów (? krwinki białe) w niektórych chorobach, np. w —> posocznicy lub ? zatruciach.
ZIELEŃ BRYLANTOWA, zieleń malachitowa, barwnik anilinowy działający silnie bakteriobójczo, zwłaszcza na paciorkowce. Stosowany do odkażania skóry w roztworach lub maściach.
ZIELEŃ MALACHITOWA -> zieleń brylantowa.
ZIELONA CHOROBA  ? blednica.
ZIMNICA, malaria, groźna choroba pasożytnicza wywoływana u człowieka przez 4 gatunki zarodźców z rodzaju Plasmodium: zarodźca ruchliwego (P. vivax), zarodźca pasmowego (P. ma-lariae), zarodźca sierpowatego (P.falci-parum) oraz zarodźca owalnego (P. wale). W cyklu rozwojowym zarodźców występuje—> przemiana pokoleń. Schizogonia, czyli rozwój bezpłciowy, występuje w organizmie człowieka, a sporogonia, czyli rozwój płciowy, w ustroju komara.
Zarodziec ruchliwy wywołuje z. trzeciaczkę, o przewlekłym przebiegu. Występuje w krajach leżących między 60° szer. pn. a 30° szer. pd. Okres wylęgania choroby trwa od 8 do 21 dni. Charakterystyczne jest nagłe pojawianie się objawów. Wśród dreszczy i czucia zimna podwyższa się temp. ciała do ok. 40°C, potem następuje uczucie nadmiernego gorąca, a następnie obfite zlanie potem i gwałtowne obniżenie się temp. Występują ból głowy i okolicy kości krzyżowej, nudności, wymioty, niekiedy biegunki oraz zaburzenia czynności serca. W niektórych przypadkach występuje i ostry ból w podżebrzu lewym, związany z gwałtownym powiększeniem się śledziony. Napady gorączki pojawiają się co 48 godz, ustępują zwykle po 3-6 tygodniach i rozpoczyna się z. przewlekła. W tej fazie pasożyty rozmnażają się w komórkach miąższu wątroby i in. narządach. Zmniejszenie ogólnej odporności organizmu po przebyciach np. chorób zakaźnych, po porodzie, nadmiernym nasłonecznieniu może być przyczyną wystąpienia nawrotowi z. ostrej.
Zarodziec pasmowy wywołuje z. czwartaczkę, z napadami gorączkowymi co 72 godziny. Ta postać z. występuje w krajach strefy tropikalnej i subtropikalnej, sporadycznie w klimacie umiarkowanym. Okres wylęgania trwa 4-5 tygodni. Przebieg choroby jest bardziej ostry niż w trzeciaczce. Mogą nastąpić powikłania w postaci nerczycy.
Zarodziec sierpowaty wywołuje z złośliwą (tropikalną) o ciężkim przebiegu, czasem prowadzący do śmierci. Z. złośliwa występuje w krajach o klimacie subtropikalnym. Okres( wylęgania choroby wynosi 9-25 dni. Podwyższona ciepłota ciała występuje napadowe co 24-48 godzin lub utrzymuje się stale. Wyróżnia się (w zależności od objawów dominujących) postać mózgową, biegunkową oraz krwotoczną. Jako powikłania występują napady padaczkowe, niedowłady mięśni, zapalenia nerwów obwodowych, zaburzenia psychiczne.
Zarodziec owalny — rzadki pasożyt człowieka w krajach o klimacie tropikalnym, wywołuje z. przypominającą trzeciaczkę, często o nietypowym przebiegu. W rozpoznaniu, obok objawów klin. zasadniczą rolę odgrywa stwierdzenie pasożytów w krwi obwodowej człowieka. Leczenie polega na stosowaniu środków odstraszających komary, tzw. repelentów, spaniu pod —>-moskitierą, profilaktycznym stosowaniu leków przeciwzimniczych.
ZIOŁA, postać leku, w skład którego wchodzi jeden lub więcej suszonych surowców roślinnych o słabym działaniu, przeznaczonych do sporządzania wyciągów wodnych przez chorego. Wyjątek stanowią zioła przeciw-astmatyczne (Astmosan) przeznaczone wyłącznie do palenia.
ZIOŁOLECZNICTWO, fitoterapia, leczenie przy użyciu surowców i przetworów roślinnych.
ZJADLIWOŚĆ, wirulencja, zdolność drobnoustrojów chorobotw. do rozmnażania się w zaatakowanym organizmie i trującego nań działania za pomocą egzo- lub endotoksyn (—> jady bakteryjne). Z. drobnoustrojów oznacza się przez zakażenie zwierząt doświad. i ustalenie dawek powodujących śmierć w określonym czasie.
ZLECENIE LEKARSKIE, konkretne obowiązujące wytyczne wydawane przez leczącego lekarza personelowi służby zdrowia, dotyczące postępowania z chorym, określające: rodzaj i porę zabiegów, leki — sposób ich podawania i dawkowania, dietę, badania pomocnicze, sposób pielęgnacji, tryb życia, konieczne obserwacje, konsultacje itp. Z.l. zgodnie z obowiązującym regulaminem winny być zanotowane lub utrwalone (książka z.l., karta z.l.,historia choroby, taśma magnetofonowa itp.). Sposób przekazywania i utrwalania z.l. oraz tryb rozliczania się z ich wykonania ustalają kompetentni przełożeni w oparciu o obowiązujące przepisy.
ZŁAMANIE DALSZEJ NASADY KOŚCI PROMIENIOWEJ, złamanie typowe dla starszych osób, których zrzeszotniały kościec podatny jest na złamania nawet pod wpływem niewielkich urazów. Objawami złamania jest silny ból i obrzęk nadgarstka. Złamanie wymaga nastawienia i unieruchomienia w opatrunku gipsowym na okres 4-6 tygodni.
ZŁAMANIE KOŚCI, przerwanie ciągłości kości; w zależności od siły urazu oraz wydolności kości rozróżnia się:z.k .niecałkowite (nadłamania), z.k. z przemieszczeniem odłamów, z.k. z rozkawałkowaniem kości itp. Najcięższe rodzaje z.k. stanowią: z.k. otwarte,, w których złamana kość ma kontakt ze światem zewn- (rana w okolicy złamania), z.k. w obrębie stawów i z.k. powikłane zwichnięciami stawów. Odrębny typ stanowią z.k., którym towarzyszą dodatkowe powikłania, jak np. uszkodzenie tętnicy czy nerwu. Są to niezwykle niebezpieczne obrażenia, grożące trwałym kalectwem, a nawet utratą kończyny. Każdemu z.k., nawet        padku przemieszczenia odłamów. Zob. też zrastanie się kości.
ZŁAMANIE KOŚCI U DZIECI;
specyfika z.k. u dz. związana jest z odmiennością budowy i fizjologii rosnącego kośćca dziecka oraz z niespotykaną w innych grupach wieku plastycznością i zdolnością regenerowania kości oraz możnością samoistnego korygowania wszelkich odchyleń kształtu i biomechaniki kości. Dlatego w większości przypadków z.k. u dz., nawet z przemieszczeniem, można ograniczyć się do leczeni zachowawczego, bez całkowitego przywrócenia anat. kształtu leczonej kości. Jedynie w b. nielicznych przypadkach trzeba uciekać się do leczenia operacyjnego. Odmienny niż u dorosłych jest także czas gojenia z.k. u dz. — zrost następuje 2-3 razy szybciej. Znamienne jest, że szybkie łączenie przez kostninę odłamów złamanej kości następuje zarówno w przypadku nastawienia anat., jak i pozostawienia pewnego przemieszczenia odłamów. W leczeniu specjalne zagadnienie stanowi unieruchamianie złamań. Jakkolwiek zasady unieruchamiania złamań nie różnią się w sposób istotny od stosowanych u dorosłych, to problem stanowi zarówno pielęgnacja dzieci w opatrunku gipsowym, jak i dbanie o opatrunki gipsowe u nich stosowane. Zaniedbania w tym względzie mogą prowadzić do ciężkich powikłań ogólnych i miejscowych. Przyczyny są różne: niezwykła wrażliwość i delikatność skóry dziecka skłonnej do pocenia, wyprysków, świą-du itp., możliwość zanieczyszczenia moczem i kałem, tym większa, im mniejsze jest dziecko. Niezwykła ruchliwość dzieci oraz wiotkość stawów sprzyja „wychodzeniu" dzieci z opatrunków gipsowych i zrzucaniu ich. W pielęgnowaniu dzieci leczonych opatrunkami gipsowymi szczególną wagę zwraca się na stan krążenia krwi w kończynach. Zasinienie skóry, jej nienaturalne zblednięcie czy brak ruchów palcami stanowią wystarczające podstawy do natychmiastowego zasięgnięcia porady lek. Zapach ropy z opatrunku gipsowego stanowi także sygnał do zasięgnięcia opinii lekarza, gdyż może dowodzić maceracji skóry lub powstawania odleżyny. Przyczyną powstawania odleżyn u małych dzieci jest często wkładanie pod gips różnego rodzaju małych przedmiotów w czasie zabawy. Podrażnieniu, a nawet uszkodzeniom ulega często skóra w okolicy postrzępionych i kruszących się brzegów opatrunków gipsowych. Należy dlatego zabezpieczać brzegi opatrunków np. przez oklejanie ich plastrem i zapobiegać uszkodzeniom skóry przez talkowanie, masowanie i wazelinowanie jej w miejscach, w których się ona styka z gipsem. W żadnym przypadku nie wolno lekceważyć skarg dzieci na ucisk gipsu czy ból pod opatrunkiem. Obowiązuje sprawdzenie przyczyny bólu czy niepokoju.
ZŁAMANIE KOŚCI U LUDZI STARSZYCH; dochodzi do niego stosunkowo łatwo, a przy tym niektóre z nich nastręczają wiele trudności w leczeniu i pielęgnowaniu, do takich należą złamania w obrębie stawu biodrowego: złamania szyjki kości udowej i przezkrętarzowe. Do złamań typowych dla ludzi starszych zalicza się ponadto złamania kompresyjne trzonów kręgów i—> złamania dalszej nasady kości promieniowej. Złamania tego typu najczęściej dotyczą kobiet, częściej  dożywających późnego wieku, u których po okresie przekwitania dochodzi do zrzeszotnienia kości (—> osteoporoza / sprzyjającego złamaniu kości. U ludzi starszych istnieje duża tendencja do powstawania odleżyn, chorób układu krążenia i oddechowego, szkód z powodu unieruchomienia. Pełny zrost odłamów następuje w tych przypadkach znacznie wolniej i tym samy unieruchomienie trwa również dłużej, także usprawnienie jest długotrwałe.
ZŁAMANIE KOŚCI Z PRZECIĄŻENIA, uszkodzenie typowe dla kończyny dolnej (szyjki kości udowa, kości podudzia, kości śródstopia), wystepujące z reguły u osób młodych w wyniku sumowania się mikrourazów  przewyższających odporność koś Choroba objawia się bólem. Wcześnie wykryta — złamanie niepełne — stwarza możliwość leczenia zachowawczego.
ZŁAMANIE  SZYJKI  KOŚCI UDOWEJ, złamanie typowe dla starszych osób. Objawami są ból i obrzęki biodra oraz typowe ustawienie kończyny dolnej (przywiedzenie, skręci na zewnątrz i skrócenie), a także upośledzenie jej czynności. Leczenie najczęściej operacyjne. W przypadkami braku zrostu konieczne staje się zastąpienie obumarłej głowy kości udowej metalową protezą lub wszczepienie sztucznego stawu.
ZŁAMANIE TYPU ZIELONEJ GAŁĄZKI, złamanie typowe dla dzieci, u których silna błona okostna nie ulega przerwaniu w czasie złamania, łączy ze sobą odłamy i nie dopuszcza do ich  przemieszczenia. Złamania te goją  się szybko i nie pozostawiają po sobie żadnych śladów.
ZŁOGI NAZĘBNE  ? nalot nazębny,—> kamień nazębny.
ZŁUDZENIA ZMYSŁOWE  ? zaburzenia spostrzegania.
ZŁUSZCZANIE ŁUSZCZYCOWATE—» łojotokowe zapalenie skóry.
ZŁUSZCZENIE GŁOWY KOŚCI UDOWEJ—»-idiopatyczne złuszczenie głowy kości udowej.
ZMAZA DZIENNA, nasieniotok, wyciek nasienia z cewki moczowej bez pobudzenia płciowego, szczególnie przy oddawaniu kału lub moczu. Przyczyną jest niewydolność przewodu nasiennego.
ZMAZA NOCNA, polucja,? wytrysk nasienia podczas snu, najczęściej w wyniku marzenia sennego o treści erotycznej. Z.n. pojawia się u chłopców w okresie pokwitania i występuje z różną częstotliwością aż do rozpoczęcia unormowanego życia płciowego. Ponowne jej wystąpienie może być spowodowane wstrzemięźliwością seksualną.
ZMĘCZENIE, przejściowe zmniejszenie sprawności ustroju, spowodowane jego aktywnością. Z. stanowi mechanizm zabezpieczający ustrój przed nadmiernym obciążeniem wysiłkiem. Przyczyny z. są różne, zależnie od rodzaju wysiłku. Z. spowodowane pracą mięśniową związane jest nie tylko ze zmianami w mięśniach, lecz również w układzie nerw. kierującym funkcją mięśni oraz ogólnymi zaburzeniami —> homeostazy. Spośród czynników przyczyniających się do rozwoju zmęczenia wymienić można: niedotlenienie tkanek i gromadzenie się produktów beztlenowej przemiany materii, gł. kwasu mlekowego, podczas wysiłków o dużej intensywności, wyczerpanie glikogenu mięśniowego podczas długotrwałej pracy, odwodnienie komórek mięśniowych, przesunięcia jonowe, obniżenie stężenia glukozy we krwi. Zmiany zmęczeniowe tego typu wyrównywane są w czasie wypoczynku Odczucie z. pojawia się u różnych ludzi przy różnym nasileniu zmian w środowisku wewn. —> Trening fizyczny prowadzi nie tylko do zmian adaptacyjnych, zmniejszających nasilenie zaburzeń warunkujących rozwój zmęczenia, ale również poprawia tolerancję tych zaburzeń i w ten sposób umożliwia wykonanie większego wysiłku. Odczucie zmęczenia mogą również modyfikować czynniki działające bezpośrednio na ośrodkowy układ nerw., np. emocje, leki psychotropowe itp. Niepełna likwidacja zmian zmęczeniowych, wskutek niedostatecznego wypoczynku, prowadzi do przewlekłych zakłóceń działania układów regulacyjnych i w konsekwencji zaburzeń funkcjonalnych wielu narządów.
ZMIANY NA DNIE OKA ? badanie dna oka.
ZMIAŻDŻENIE, uszkodzenie powstające w wyniku masywnego urazu mechanicznego. Z. mogą ulec mięśnie, rozcięgna, jak też głębiej położone naczynia, nerwy i kości. Następstwa z. uzależnione są od rozległości uszkodzeń. Leczenie chirurgiczne. 
ZMYSŁ DOTYKU ? czucie. 
ZMYSŁ SŁUCHU ? słuch. 
ZMYSŁ SMAKU ? smak. 
ZMYSŁ WĘCHU ? węch.
ZMYSŁ WZROKU ? wzrok.
ZNAMIONA, nieprawidłowości rozwojowe skóry, powstające w zasadzie w życiu płodowym, ale ujawniające się również po urodzeniu, a nawet w okresie życia dorosłego (znamiona późne). Klasyfikacja z. zależy od ich pochodzenia z określonej tkanki, która ulega ograniczonemu rozrostowi. Często trudno je odróżnić od nowotworów łagodnych. Najczęstsze znamiona:
barwnikowe, naczyniowe, pochodzenia łącznotkankowego, naskórkowego, z przydatków skóry. Niektóre z. mogą być punktem wyjścia nowotworów złośliwych. Leczenie powinno polegać w zasadzie na usunięciu chirurgicznym.
ZNAMIONA ZAWODOWE, stygmaty,  charakterystyczne  zmiany anat. powstające w związku z pracą. Na ogół nie wymagają leczenia, czasami jedynie ograniczają możność wykonywania zawodu. Należą tu: modzele—jako wynik ucisku na dłoniach, tatuaż zawodowy zależny od przenikania do skóry cząsteczek różnych substancji (u górników, kamieniarzy), rozszerzenia naczyń u hutników, marynarzy (wysoka temperatura, niekorzystne czynniki atmosf.), zniekształcenia płytek paznokciowych przez czynniki chem. (chrom, rtęć itd.).
ZNIECZULENIE, zniesienie bólu. Można je uzyskać stosując odpowiednie środki chem. działające na ośrodkowy układ nerw. (z. ogólne) lub na nerwy obwodowe (z. przewodowe, miejscowe). Z. ogólne, anestezja, narkoza polega na zniesieniu bólu przez wyłączenie świadomości (uśpienie). Ze względu na sposób podania środka anestetycznego, wyróżnia się, z. wziewne, dożylne, doodbytnicze (obecnie rzadko stosowane). Przed znieczuleniem chory jest poddany —> premedykacji. Zazwyczaj po łagodnym uśpieniu przy użyciu środka nasennego stosuje się z. wziewne za pomocą par środków lotnych: eteru, halotanu, pentranu lub gazów — podtlenku azotu albo cyklopropanu. Środki te podaje się w mieszaninie z tlenem ze specjalnych aparatów do z. ogólnego najczęściej bezpośrednio do płuc przez wprowadzoną do tchawicy rurkę ze sztucznego tworzywa. W większa przypadków poraża się oddech  chorego za pomocą środków zwiotczających i stosuje oddech kontrolowany ( sztuczne oddychanie). Zastosowanie połączeń wielu leków o odpowiedni właściwościach farm. i skomplikowanej aparatury pozwalającej na stałą kontrolę czynności życiowych chorego (oddychanie, krążenie, ciepłota ciała / umożliwia prowadzenie z. Ogólnego w warunkach zbliżonych do fizjol. Nowoczesne z. ogólne wymaga obecnie wysoko kwalifikowanego lekarza specjalisty —> anestezjologa, który odpowiada za całokształt postępowania okołooperacyjnego: przygotowanie chorego do operacji, znieczulenie i opiekę| pooperacyjną.                   
Z. przewodowe,  miejscowa analgezja miejscowa polega na okresowym zahamowaniu przewodnictwa w nerwach obwodowych. Uzyskuje się to przez wstrzyknięcie środka znieczulającego miejscowo, np. kokainy, nowokainy i in. Działanie środka znieczulającego może być skierowane na dowolny odcinek nerwu obwodowego. Zależnie od miejsca podania środka wyróżnia się z. powierzchniowe, nasiękowe, donerwowe (okołonerwowe), zewnątrzoponowe (nadoponowe), podpajęczynówkowe (rdzeniowe). Zob. tablica 8.
ZNIEKSZTAŁCAJĄCE ZAPALENIE KOŚCI PRZEWLEKŁE, choroba Pageta, choroba spowodowana znacznym zwiększeniem przepływu krwi przez dotknięte schorzeniem kości, wskutek niedomogi—>-autonomicznego układu nerwowego, z jednoczesnym nadmiernym rozrostem układu krwionośnego kości. Nadmierne ukrwienie kości powoduje wzmożony rozpad beleczek kostnych, a jednocześnie nadmierne ich tworzenie się. Choroba Pageta występuje rodzinnie, rozwija się zwykle po 40 r. życia i objawia się kruchością, łamliwością i zwiększeniem wymiarów kości. Leczenie: witaminy A i D, preparaty wapnia.
ZNIEKSZTAŁCAJĄCE ZAPALENIE STAWÓW, przedwczesne zużycie i zwyrodnienie stawu, w wyniku czego dochodzi do narastającego ograniczenia ruchów i wydolności stawu (przykurczę, usztywnienia). Przyczyny zmian zniekształcających mogą być różne (—ustawy, zmiany zniekształcające wtórne), z tym że pewna część przypadków występuje samoistnie. Choroba polega na obrzęku, przeroście i bliznowaceniu błony maziowej i torebki stawowej oraz na zwyrodnieniu chrząstki stawowej, przez co dochodzi do odsłonięcia kości. Następnie poławiają się wyrosła kostno-chrzęstne oraz odkładają się złogi wlóknika. Pozbawione ochrony chrzestnej końce stawowe kości ulegają zwyrodnieniu i obumieraniu. Choroba objawia się uczuciem osłabienia kończyny i ograniczeniami ruchomości stawów. Zajęty staw (lub stawy) staje się coraz bardziej zniekształcony, skóra nad nim sta)e się okresowo nadmiernie ucieplona i tkliwa. Bóle występujące początkowo przy ruchach w miarę trwania choroby pojawiają się także w spoczynku. Leczenie w pierwszym okresie choroby polega na stosowaniu ćwiczeń ogólnie wzmacniających, w celu poprawienia sprawności chorego, podawaniu   leków   przeciwbólowych i przeciwzapalnych. W okresie zaawansowanych przykurczów i usztywnień stosuje się leczenie operacyjne oraz aparaty ortopedyczne.
ZNIEKSZTAŁCAJĄCE ZAPALENIE STAWÓW KRĘGOSŁUPA, skostnienie więzadeł międzykręgowych, zwyrodnienie tarczek międzykręgowych oraz zanikanie szczelin stawowych. Proces chorobowy zajmuje przede wszystkim najbardziej ruchome odcinki kręgosłupa ? szyjny i lędźwiowy. Objawami choroby są: postępujące ograniczenie ruchomości kręgosłupa oraz bóle. Leczenie zachowawcze, w wyjątkowych przypadkach operacyjne. Zob. też zniekształcające zapalenie stawów.               
ZNIEKSZTAŁCAJĄCE ZAPALENIE STAWU BIODROWEGO, staw ten najczęściej ulega przedwczesnemu zużyciu i zwyrodnieniu wskutek działania licznych czynników uszkadzających (wrodzona —> dysplazja stawu biodrowego, zaburzenia biodra w okresie rozwojowym, ? Perthesa choroba, —> idiopatyczne zniszczenie głowy kości udowej, zmiany urazowe, uszkodzenia procesami zapalnymi, uszkodzenia z powodu zaburzeń przemiany materii). W pewnej liczbie przypadków zmiany zwyrodniające pojawiają się bez uchwytnej przyczyny.  Objawami choroby są: ograniczenie ruchów stawu, a następnie przykurcz kończyny w zgięciu i w przywiedzeniu Osłabieniu kończyny towarzyszą postępujące bóle. Niekiedy bóle pojawiają się w kolanie (promieniowanie bólu). Leczenie zachowawcze oraz operacyjne, w tym zastępowanie zniszczonego stawu stawem sztucznym.
ZNIEKSZTAŁCAJĄCE ZAPALENIE STAWU KOLANOWEGO przyczyną choroby, obok urazów, jest koślawość lub szpotawość kolana, w wyniku czego dochodzi do nierównomiernego obciążania kłykci kości piszczelowej. Choroba o b j a w i a się typowo osłabieniem kolana, bólami, zniekształceniem obrysów stawu, powtarzającymi się wysiękami w stawie. Leczenie zachowawcze lub operacyjne, czasem wszczepienie stawu sztucznego. Zob.też zniekształcające zapalenie stawów.
ZNIEKSZTAŁCENIA POKRZYWICZE, zniekształcenia kostne powstałe  w wyniku przebycia krzywicy. no najczęstszych zniekształceń zalicza się: rozdęcie chrzęstno-kostnej części żeber — różaniec krzywiczy; wciągnięcie żeber wskutek pociągania przyczepów przepony—bruzda Harrisona; pogrubienie guzów czołowych, pogrubienie nadgarstka i kostek; szpotawość bioder, ud, kolan i podudzi, koślawość kolan, boczne skrzywienia kręgosłupa oraz stopy koślawo-płaskie. Leczenie zależy od fazy choroby. W okresie czynnej krzywicy elastyczność kości umożliwia   korygowanie deformacji opatrunkami gipsowymi. Często zachodzi potrzeba leczenia operacyjnego.
ZNIEKSZTAŁCENIE   MADELUNGA, wygięcie przedramienia ku stronie promieniowej i dłoniowej wskutek zaburzenia wytwarzania kości przez chrząstkę wzrostową kości promieniowej. Pierwsze objawy z.M. poławiają się w okresie pokwitania i narastają aż do ukończenia wzrostu. Choroba dotyczy częściej dziewcząt, niekiedy występuje dziedzicznie i rodzin-nie. Leczenie operacyjne.
ZOŁZY ? skrofuloza. 
ZONDEK Bernard, ur. 29 VII 1891, zm. 8 XI 1966, niem. lekarz ginekolog poi. pochodzenia; prof. uniw. w Berlinie i w Jerozolimie; współtwórca diagnostycznej próby ciążowej; wraz z S. Aschheimem (1878-1965), stosując szczepienia przedniego płata Przysadki mózgowej, uzyskał w 1926 przedwczesne dojrzewanie płciowe młodych myszy, a rok później odkrył w moczu hormon ciałka żółtego (progesteron); następnie obaj uczeni wyodrębnili w moczu ciężarnych in. hormony (prolan) i na tej podstawie wprowadzili odczyn pozwalający wykryć ciążę po 8—10 dniach od chwili zapłodnienia; od ich nazwisk odczyn ten nazwany jest próbą ciążową Aschheima-Zondeka (—> próby ciążowe).
ZONOGRAFIA, rodzaj tomografii, polegający na wykonywaniu zdjęcia rentg. grubej warstwy przekroju w czasie krótkiego przelotu lampy. Znajduje zastosowanie gł. w ocenie nerek i pęcherzyka żółciowego.
ZOOFILIA —» sodomia.
ZOZ—> Zespół Opieki Zdrowotnej.
ZRANIENIE MÓZGU ? urazy czaszkowo-mózgowe.
ZRASTANIE SIĘ KOŚCI, gojenie się złamania, czyli odtwarzanie ciągłości uszkodzonej kości; jest to proces biochem. przebiegający w czasie, zależny od metabolizmu danej kości i rannego organizmu oraz zastosowanego leczenia. Złamanie kości oznacza nie tylko przerwanie ciągłości tkanki kostne), ale także mniej lub bardziej rozległe uszkodzenie naczyń krwionośnych, okostnej, a niekiedy nawet przerwanie gł. tętnicy odżywczej kości długiej. Wszelkie zakłócenia w dopływie krwi do odłamów odbijają się niekorzystnie na procesie gojenia, gdyż najważniejszym czynnikiem wpływającym na przebieg z.s.k. jest żywotność i unaczynienie odłamów. W procesie z.s.k. dużą rolę odgrywa także wiek chorego: u osobników młodych z.s.k. następuje znacznie szybciej niż u ludzi starych. Wylewająca się krew z uszkodzonych naczyń krwionośnych złamanej kości tworzy dookoła miejsca złamania krwiak, który krzepnie w ciągu 6-8 godz. Włóknik, stanowiący rusztowanie skrzepu łączącego odłamy złamanej kości, umożliwia w dalszym etapie rozrastanie się komórek kościotwórczych i ich gromadzenie się w krwiaku. Po upływie ok. 6 dni do krwiaka zaczynają wrastać młode naczynia krwionośne, dookoła których rozrasta się tkanka łączna, dająca początek młodej kostninie, która jest niezwykle bogato ukrwiona. Stan taki trwa ok. 2-3 tyg., po których kostnina łącznotkankowa staje się kością włóknistą, ta zaś z kolei ulega stopniowej mineralizacji, co bezpośrednio prowadzi do powstania dojrzałej tkanki kostnej. Gojenie złamania przebiega w opisany sposób, gdy są spełnione prawidłowe zasady leczenia złamania. Jeśli złamanie nie jest właściwie unieruchomione lub gdy nastąpi zakażenie, czy też odłamy nie są dobrze nastawione, dochodzi do zaburzeń w procesie gojenia się i zrost odłamów jest opóźniony. W złamaniach niepowikłanych do połączenia odłamów ziarniną dochodzi w ciągu kilku tyg., do zrostu przez pierwszą kostninę w czasie 2-3 mieś., zaś do ostatecznego zrostu w ciągu 4-5 mieś. Istnieją duże różnice indywidualne w szybkości gojenia się złamań. Dlatego nie ma żadnych sztywnych reguł w leczeniu złamań. Na zdjęcie opatrunku unieruchamiającego czy podjęcie funkcji kończyny zezwala się zazwyczaj wówczas, kiedy badaniem nie stwierdza się elastyczności i sprężynowania miejsca złamania oraz miejscowej bolesności. Jest to okres tzw. klin. zrostu. Na kliszy rentg. brak jest jeszcze "cech przebudowy kości, które ujawniają się dopiero po upływie kilku, a nawet kilkunastu miesięcy Proces tworzenia się i uwapniania kości jest wynikiem zarówno prawidłowego nastawienia i unieruchomienia odłamów, jak również istnienia w organizmie równowagi pomiędzy wchłanianiem a wydalaniem wapnia i fosforu równowagi kwasowo-zasadowej, prawidłowego wydzielania hormonów przez przytarczyce, przedni płat przysadki mózgowej, tarczycę i gruczoł płciowe oraz zależny jest od wpływ witamin C i D, a także obecności fosfatazy (enzymu kostnego).
ZROST KRĘGÓW WRODZONY, blok kręgowy, wada polegając na zupełnym lub częściowym nieoddzieleniu się od siebie poszczególnych kręgów. Jeśli umiejscawia się w odcinku piersiowym kręgosłupa, wada rzadko daje dolegliwości i jest wykrywana przypadkowo. Umiejscowienie z.k.w. w innych, bardziej ruchomych odcinkach kręgosłupa może dawać  ograniczenie ruchomości, a niekiedy wymaga leczenia — zwykle zachowawczego (fizykoterapii i stosowania aparatów ortopedycznych).
ZROŚLAKI, syjamskie bliźnięta, bliźnięta, które w wyniku zaburzeń rozwojowych rodzą się zrośnięte ze sobą różnymi częściami ciała. Osobną grupę stanowią z. niesymetryczne zw. też pasożytniczymi (jeden prawidłowe rozwinięty, drugi szczątkowy). Nazwa „bracia syjamscy" pochodzi od z. urodzonych w Syjamie w 1811 (Eng i Chang) złączonych elastycznym fałdem z tkanek miękkich w okolicy barków. Odrzucali oni stale propozycje rozłączenia ich operacyjnie. Pracowali jako kupcy i zmarli w wieku 62 lat (jeden z nich zmarł wcześniej, drugi nie zgodził się na zabieg i zmarł w kilka godzin po nim). Obecnie z. rozdziela się operacyjnie.
ZRZESZOTNIENIE KOŚCI  ? osteoporoza.
ZUBER, woda leczn. o działaniu hipertonicznym, występująca w Krynicy; stosowana także w formie tabletek. Zuber I — szczawa wodorowęglanowo-sodowo-jodkowa, żelazista. Zuber III — 3% szczawa wodorowęglanowo-sodowa z zawartością chlorków, jodkowa, żelazista. Wody Z. są wskazane w chorobach układu pokarmowego, zwłaszcza w chorobie wrzodowej, oraz w chorobach przemiany materii (cukrzycy, otyłości, dnie). Podobne działanie mają wody: —>-„Mieszko" i ?„Słotwinka".
ZUS—> Zakład Ubezpieczeń Społecznych.
ZWAPNIENIE ? wapnienie.
ZWĘŻENIE, wrodzone lub nabyte zmniejszenie światła (wewn. średnicy) narządu. Z. może dotyczyć np. przełyku, odźwiernika, odbytu, aorty, zastawek serca, dróg oddechowych. Leczenie operacyjne.
ZWĘŻENIE ODŹWIERNIKA, wada, która może występować jako wada wrodzona u noworodków lub jako następstwo skurczu zwieracza, blizn, obrzęku i zapalenia okołowrzodowego u dorosłych. Objawia się uporczywymi i obfitymi wymiotami, występującymi po jedzeniu, zawierającymi również pokarmy spożyte dawno, odbijaniami cuchnącymi, widoczną falą perystaltyczną w nadbrzuszu, wyniszczeniem, —> zasadowicą, odwodnieniem. Zasadnicze znaczenie w rozpoznawaniu ma badanie radiologiczne, wykazujące rozstrzeń żołądka i zwężenie odźwiernika. Leczenie chirurgiczne.
ZWIASTUNY, prodromy, subiektywne, trudne niekiedy do określenia objawy (apatia, brak apetytu, niechęć do pracy), występujące w okresie utajenia choroby.
ZWIĄZKI BOGATE W ENERGIĘ, związki posiadające wiązanie wysokoenergetyczne (~). W z.b. w e. wiązania wysokoenergetyczne znajdują się przy atomach fosforu (wysokoenergetyczne reszty fosforanowe) lub siarki. Większość z.b. w e. (m.in. najważniejszy —> kwas adenozynotrójfosforowy, ATP) powstaje podczas —> utleniania biologicznego (fosforylacja). Do związków takich należą m.in. —> fosfageny. Energia wiązań wysokoenergetycznych z.b. w e. jest wykorzystywana do przeprowadzania wszelkich endoergicznych procesów w organizmach żywych: jest zamieniana m.in. w pracę osmotyczną,  energię chem., mechaniczną (mięśnie), elektryczną (układ nerw.) i cieplną.
ZWIĄZKI   FOSFOROORGANICZNE, organiczne estry kwasu fosforowego, tiofosforowego, pirofosforowego. Ciecze, rzadziej ciała stałe, stosowane jako środki ochrony roślin (DDVP, Demeton, Dipterex, Metasystox, Malation, Mipafox, Thiomedon i in.), —>- bojowe środki trujące (Sarin, Soman, V-gazy), leki. Wchłaniają się przez drogi oddechowe, z przewodu pokarmowego i przez skórę. Blokują enzym acetylocholinoesterazę, wskutek czego powodują nadmierne pobudzenie i porażenie układu nerwowego, w którym przenośnikiem bodźców jest 6
acetylocholina. W zatruciu pojawia się ślinotok, zwężenie źrenic, zaburzenia widzenia, nudności, wymioty, biegunka, zaburzenia oddychania, duszność sinica, zwolnienie czynności serca, niepokój, drżenie mięśni, drgawki, osłabienie i porażenie mięśni, porażenie oddechu. Leczenie: przy połknięci wywołanie wymiotów, przy skażeniu skóry zmycie bieżącą wodą i roztworem kwaśnego węglanu sodowego lub wodą amoniakalną, przy skażeniu ócz — przemycie bieżącą wodą lub 2% roztworem kwaśnego węglanu sodowego; sztuczne oddychanie, tlenoterapia atropina, obidoksym (Toxogonin) lub pralidoksym (PAM), leki przeciwdrgawkowe.
ZWICHNIĘCIE   SOCZEWKI, zerwanie obwódki rzęskowej, na której jest podwieszona —> soczewka. Przyczyną z.s. jest najczęściej uraz mechaniczny oka. W zależności od przesunięcia soczewki objawy klin. są różne W krańcowym przypadku zwichnięta soczewka może zostać zepchnięta do —> ciała szklistego, co jest niekiedy przyczyną wtórnej —> jaskry. Są również przypadki z.s. wrodzonego.
ZWICHNIĘCIE URAZOWE STAWU, przemieszczenie jednej pow, stawowej w stosunku do drugiej. Jest to najcięższe uszkodzenie narządu ruchu (groźniejsze od złamania kości) gdyż zmiany pourazowe dotyczą bardzo precyzyjnych struktur anat. tworzących staw — błony maziowej' chrząstek stawowych, więzadeł, torebki stawowej, naczyń, nerwów, ścięgien i mięśni. Czynnikiem znacznie pogarszającym sytuację jest wylew krwi do . stawu. Leczenie: nastawienie zwichnięcia oraz unieruchomienie kończyny. Niekiedy leczenie operacyjne.
ZWICHNIĘCIE WRODZONE STAWÓW BIODROWYCH ->. dysplazja stawów biodrowych.
ZWICHNIĘCIE ŻUCHWY, przemieszczenie się główki stawu żuchwowego poza dołek stawowy kości skroniowej. Do nawykowego z.ż. dochodzi przy nieznacznym urazie, nadmiernym rozwarciu szczęk, np. w czasie ziewania, krzyku, rozgryzania twardego pokarmu. Stan ten jest wynikiem niedostatecznej wysokości i wykształcenia się guzków stawowych lub zaniku dołka stawowego oraz zwiotczenia torebki i więzadeł stawowych. Z.ż. zdarza się w trakcie usuwania dolnego zęba, najczęściej przedtrzonowego lub trzonowego. Chory po z.ż. nie może Umknąć ust i doprowadzić do zwarcia zębów. Nastawienie świeżych z.ż. z przemieszczeniem do przodu polega na ułożeniu kciuków operatora na pow. żującej zębów trzonowych, uchwyceniu pozostałymi palcami obustronnie trzonu żuchwy od dołu i wywarciu nacisku na żuchwę ku dołowi, a następnie ku tyłowi. Operator do wykonania zabiegu zajmuje pozycję na wprost pacjenta. Nie wolno brutalnie przezwyciężać siły napiętych mięśni; jeśli zabieg nie dał rezultatu, należy wykonać go w znieczuleniu ogólnym (uśpieniu). Nastawianie z.ż. w przypadkach zastarzałych wymaga wykonania zabiegu operacyjnego.
ZWIERZCHOWSKI Franciszek, ur. 14 IV 1873, zm. 24 XII 1949, pol. lekarz dentysta; doc. chirurgii, prof. (od 1906). W czasie pierwszej wojny światowej gł. chirurg szpitala dla szczękowe rannych. Od 1916 dyr. Kliniki Chirurgiczno-Stomatologicznej Akad. Wojskowo-Lekarskiej w Petersburgu. W 1918 brał czynny udział w organizowaniu Państwowego Inst. Dentystycznego w Warszawie, gdzie był kier. Katedry Stomatologii Zachowawczej. Po wyzwoleniu brał udział w organizowaniu Wydziału Stomatologicznego w Łodzi, gdzie był prof. stomatologii zachowawczej.
ZWIOTCZENIE MIĘŚNIOWE, relaksacja, stan obniżenia napięcia mięśni szkieletowych wymagany w czasie ogólnego ? znieczulenia. Powstaje po podaniu farm. środków zwiotczających mięśnie. Zwiotczenie mięśni oddechowych (przepona, mięśnie międzyżebrowe) powoduje porażenie oddechu i wymaga prowadzenia oddychania kontrolowanego (—> sztuczne oddychanie).
ZWŁOKI LUDZKIE, ze względu na należny szacunek objęte są ochroną prawną, przewidującą karę za ich znieważenie (art. 197 kodeksu karnego). Przepisy szczegółowe dotyczące postępowania ze z.l. zawiera ustawa o cmentarzach i chowaniu zmarłych (1959).
ZWŁOK PRZEWOŻENIE odbywa się jedynie w uzasadnionych wypadkach i wymaga zezwolenia władz sanitarnych. Przy odległościach ponad 30 km trumna musi być zabezpieczona (umieszczona w skrzyni) i zapieczętowana, co zostaje sprawdzone przez inspektora sanitarnego. Po przywiezieniu na miejsce pochowania, trumna pozostaje zaplombowana. Zasady p.z. są uregulowane odpowiednimi przepisami (rozporządzenie w sprawie chowania zmarłych, 1961).
ZWŁOK ROZKŁAD zaczyna się zaraz po śmierci. Wskutek ustania procesów biochem. następuje rozkład związków organicznych, które wchodzą w skład budowy komórek, na związki o budowie prostej. Szybkość rozkładu zależy od obecności, charakteru i rozwoju flory bakteryjnej, która dostarcza dla procesu rozkładu odpowiednich enzymów. Ważne są także temperatura otoczenia (niska temperatura hamuje r.z.), dostęp powietrza (szybki r.z. przy dostępie powietrza), wilgotność. Zaawansowanym etapem r.z. jest ich gnicie, polegające gł. na rozkładzie substancji białkowych. Końcowy proces r.z. polega na rozpuszczeniu wszystkich części miękkich ciała i zeszkieletowaniu. Znajomość procesu r.z. jest ważna przy ustalaniu czasu śmierci, np. w sprawach o zabójstwo z ukryciem zwłok. Zob. też śmierć (objawy).
ZWŁÓKNIENIE, rozrost śródmiąższowej tkanki łącznej. Niekiedy przyczyny choroby są nieznane; czasem mogą to być zakażenia, urazy, zaburzenia w krążeniu; często jest odczyn zapalny (zapalenie wytwórcze / najczęściej w wątrobie, płucach, trzustce. Odrębną postacią jest z. kanalików nasiennych. Następstwem z. jest ucisk komórek miąższowych i ich zanik, co nazywamy —> marskości Z. kanalików nasiennych prowadzi do obumarcia spermatocytów i bezpłodności. Z. trzustki powoduje jej niewydolność wydzielniczą.
ZWŁÓKNIENIE   OPŁUCNEJ, zarośnięcie jamy opłucnej w następstwie długotrwałego procesu zapalnego Wskutek ograniczenia ruchomości oddechowej klatki piersiowej, prowadź z biegiem lat do jej zniekształceni i skrzywienia kręgosłupa.
ZWOJAK, nowotwór niezłośliwy komórek zwojów współczulnych, występujący najczęściej w śródpiersiu tylnym. Ma kształt klepsydrowaty i może wrastać do kanału kręgowego daje objawy uciskowe, ma skłonność do nawrotów. Leczenie operacyjne
ZWOJE NERWOWE, skupiska komórek nerwowych o podobnym kształcie i funkcji, występujące w prze biegu nerwów. Rozróżnia się z. n. mózgowe i rdzeniowe oraz z.n. ?  autonomicznego układu nerwowego. Z.n. s) stacjami przekaźnikowymi w różnych —>-łukach odruchowych.
ZWYRODNIENIE, pojawienie się w komórkach lub w substancji między komórkowej składników, których warunkach prawidłowych nie stwierdza się lub które występują w niewielkich ilościach. Odróżnia się z. węglowodanowe, białkowe i tłuszczowe. Z. jest jedną z postaci zmian wstecznych; należy do nich również —> zanik i ? martwica, które są następstwem zaburzeń przemiany materii.
ZWYRODNIENIE  KOLOIDOWE, nadmierne gromadzenie się substancji białkowej zw. koloidem w świetle pęcherzyków tarczycy. Typowym przykładem z.k. jest —> wole, tworzące się na skutek niedoboru jodu w pożywieniu "(wodzie) w przebiegu niedoczynności tarczycy, zw. wolem koloidowym. Upośledzona jest wówczas synteza —> tyroksyny, a frakcja białkowa hormonu tarczycy (tyreoglobuliny) nie jest wykorzystana i gromadzi się w pęcherzykach tarczycy jako koloid, powodując powiększenie całego gruczołu (wole).
ZWYRODNIENIE   MIĄŻSZOWE, przyćmienie miąższowe, postać zwyrodnienia białkowego dotycząca wewn. struktury komórkowej. Z.m. polega gł. na obrzmieniu —> mitochondriów komórek, w wyniku czego komórki powiększają się. Przyczyną z.m. jest najczęściej działanie jadów bakteryjnych. Zwyrodnienie to występuje również częściowo w wysokiej gorączce. Proces ten jest zwykle odwracalny. W ciężkich przypadkach z.m. przechodzi w —> stłuszczenie.
ZWYRODNIENIE  RDZENIOWO-MÓŻDŻKOWE, bezład dziedziczny rdzeniowy, choroba Friedreicha, choroba dziedziczno-rodzinna, cechująca się zmianami w móżdżku ' grzbietowej części rdzenia kręgowego, z objawami klin. w postaci bezładu, braku odruchów głębokich, upośledzenia czucia głębokiego w kończynach dolnych, z obecnym obustronnie—> odruchem Babińskiego, zniekształceniem stóp i skrzywieniem kręgosłupa; ujawnia się w dzieciństwie lub wieku młodzieńczym, ma przebieg przewlekle postępujący.  Leczenie farmakol., ortopedyczne i rehabilitacyjne.
ZWYRODNIENIE   ROGOWE, nadmierne tworzenie się w komórkach naskórka substancji rogowej, —> keratyny, która stopniowo wypełnia całą komórkę, prowadząc do jej obumarcia. Różne postacie nadmiernego lub nieprawidłowego rogowacenia prowadzą do powstawania tworów rogowych, jak np. modzele (zgrubienia rogowe na dłoniach), nagniotki, rogi skórne (na twarzy, kończynach i prąciu). Zaburzenia rogowacenia są niekiedy wyrazem chorób ogólnoustrojowych, np. —> rybiej łuski i ? łuszczycy. Do z.r. należy też —> rogowacenie białe nabłonka błon śluzowych (krtani, szyjki macicy i in.). Na podłożu rogu skórnego lub rogowacenia białego może rozwinąć się nowotwór.
ZWYRODNIENIE   SKROBIOWATE, następstwo ciężkiego zaburzenia przemiany materii białkowej zw. skrobiawicą. Skrobiawica charakteryzuje się obecnością w ustroju nieprawidłowego kompleksu białkowo-węglowodanowego, który gromadzi się między ściankami najdrobniejszych naczyń krwionośnych a przylegającymi do nich komórkami. Krzepnące masy amyloidu wywołują trwały, wzmagający się stale ucisk i zanik miąższu danego narządu. Z.s. dotyczy najczęściej śledziony, nerek, nadnerczy i wątroby. Są to zmiany nieodwracalne. Przyczyną z.s. są niektóre przewlekłe, wyniszczające choroby, )ak gruźlica, kila, nowotwory, białaczki i przewlekle stany ropne, a przede wszystkim gościec przewlekły postępujący (—> reumatyzm).
ZWYRODNIENIE TŁUSZCZOWE —> stłuszczenie.
ZWYRODNIENIE TORBIELOWATE, powstaje wówczas, gdy pod wpływem różnych chorób w tym samym narządzie ulega)ą zatkaniu całkowitemu lub częściowemu b. liczne przewody: narząd przekształca się w twór torbielowaty wskutek rozszerzenia gruczołów, kanalików lub innych części, które me mogą opróżnić swoje) zawartości; z.t. może dotyczyć płuc, nerek.
ZYGOTA, u organizmów rozmnażających się płciowo komórka diploidalna (2n) powstająca w wyniku zapłodnienia haploidalnej gamety żeńskiej (—» jajo) przez haploidalną gametę męską (-> plemniki). Z. po kolejnych podziałach mitotycznych da początek nowemu organizmowi. Często cały organizm diploidalny nazywany jest z. W jądrze z. Następuje odtworzenie par homologicznych chromosomów, z których jeden pochodzi od ojca, drugi od matki.
ZYMOGEN, proenzym, naturalna, nieaktywna postać enzymu, który w wyniku odłączenia polipeptydowego inhibitora przechodzi w postać aktywną Najważniejsze z. to pepsynogen (?pepsyna), trypsynogen (—>-trypsyna / chymotrypsynogen (—> chymotrypsyna /.

ź
ŹRENICA, okrągły otwór w środku —> tęczówki, umożliwiający przenikanie promieni świetlnych do —> siatkówki oka. Średnica ź. jest zmienna, zależna od działania mięśni: zwieracza i rozwieracza źrenicy. Ź. zmieniają odruchowo swoją średnicę pod wpływem różnych bodźców zewn. lub powodowanych przez ośrodkowy układ nerw. Fizjol. odruchy źrenic na światło, na akomodację oka i na konwergencję służą zatem do oceny prawidłowości dróg odruchowych w ośrodkowym układzie nerwowym.
ŹRENICZNE REAKCJE, zmiana szerokości źrenic zależna od stanu napięcia —>.przywspółczulnego układu, unerwiającego mięsień zwieracz źrenicy i —> współczulnego układu, unerwiającego mięsień rozszerzający źrenicę. Do najczęściej badanych reakcji należą: l) reakcja na światło—> zwężenie źrenicy z chwilą pobudzenia światłem receptorów siatkówki; 2) reakcja na nastawienie — zwężenie źrenicy występujące po przeniesieniu wzroku z przedmiotu oddalonego na przedmiot znajdujący się blisko, 3) reakcja na zbieżność — zwężenie źrenicy w miarę zwiększania zbieżnego ustawienia gałek ocznych.
ŹRÓDŁO ZAKAŻENIA, człowiek, zwierzę, materia, skąd biol. czynnik chorobotw. przenosi się na osobnika wrażliwego na zakażenie. Przeniesienie to może nastąpić bezpośrednio z —> rezerwuaru zarazków, który jest wówczas równoznaczny ze ź.z. (np. w odrze, błonicy, ospie wietrznej itp.) lub pośrednio — z uprzednio zakażonej wody, żywności, gleby, niektórych przedmiotów, pośrednich żywicieli w świecie zwierzęcym (np. zakażenie durem brzusznym przez spożycie skażone) wody lub żywności, zakażenie durem plamistym przez wszy przenoszące zarazki te) choroby, tasiemczycą za pośrednictwem bydła, świń itp.).
ŻABIA CZASZKA ? anencefalia.
ŻABKA, torbiel ślinianki podżuchwowej lub jej przewodu wyprowadzającego. Umiejscawia się na dnie jamy ustnej, pod językiem, przeważnie jednostronnie, w postaci półkolistego, niebolesnego, przeświecającego niebieskawo tworu. Zawiera ciągnącą się śluzowatą treść. Osiąga wielkość śliwki. Stanowi przeszkodę przy jedzeniu i upośledza mowę. Leczenie operacyjne.
ŻARŁOCZNOŚĆ, wilczy głód, bulimia, chorobliwe zwiększenie —> apetytu, prowadzące do spożywania nadmiernych ilości pokarmu, ponad ilość niezbędną do utrzymania prawidłowego ciężaru ciała. Występuje w niektórych stanach psychopatycznych oraz uszkodzeniach podwzgórza (zapalenie mózgu, guzy mózgu, urazy, zabiegi chir.), chorobach przysadki,—>hipoglikemii związanej z guzem trzustki, niekiedy w cukrzycy, w chorobie wrzodowej dwunastnicy.
ŻEBRA, kostno-chrzęstne części —» klatki piersiowej, łukowato wygięte listwy łączące się z —> kręgosłupem stawami i więzadłami, a od przodu z mostkiem. Występują w liczbie 12 par Pierwsze 7 par łączy się bezpośrednio z mostkiem (ż. prawdziwe lub mostkowe). Ż. VIII, IX, X łączą się z sobą tworząc łuk żebrowy (ż. rzekome lub łukowe). Ż. XI i XII kończą się wolno w obrębie ściany brzucha ;
/ ż .wolne). Każde ż. składa się z części kostnej (kości żebrowej) i z części chrząstkowej (chrząstki żebrowi łączącej się z mostkiem. Ruchy ż.,ich podnoszenie się i opuszczanie, są związane z mechanizmem ? oddychania i zależą od mięśni oddechowych (mięśnie międzyżebrowe, mięśnie zębate, tylny, górny i dolny i in.). Uniesienie ż. powoduje powiększenie wymiaru strzałkowego i poprzecznego kl. piersiowej—następuje wdech. Po opuszczeniu ż. wymiary kl. piersiowej zmniejszają się, następuje—wydech.
Urazy. Uderzenie, upadek na twarde podłoże, przysypanie w zależności od siły i rodzaju urazu oraz elastyczności żeber, doprowadzają do stłuczenia lub złamania ż. Objawy: ból w miejscu urazu nasilający się podczas głębokiego oddechu lub kaszlu. Leczenie: blokady nowokainowe nerwów międzyżebrowych, unieruchomienie klatki piersiowej bandażem elastycznym; leki przeciwbólowe i przeciwkaszlowe, lekka dieta. Mnogie złamania ż., dające ruchy paradoksalne złamanej części klatki piersiowej, wymagają nieraz leczenia operacyjnego.
ŻEBRO SZYJNE, wada wrodzona, polegająca na istnieniu dodatkowych żeber przy 7 kręgu szyjnym. Wada rzadko powoduje dolegliwości i zazwyczaj wykrywana jest przypadkowo.
ŻEGADŁO, przyrząd do przyżegania powierzchownego patologicznie zmienionych tkanek, niekiedy do przecinania tkanek; stosuje się ż. zamrażające, zw. kriokauterem, ż. elektr. zw. elektrokauterem, ż. benzynowe, zw. ż. Paquelma.
ŻEGIESTÓW ZDRÓJ, wieś w województwie nowosądeckim, leżąca w zamkniętej kotlinie, na opadających ku Popradowi stromych zboczach skalnego Zdzaru. Pierwszy zakład zdrojowy wybudowano w Ż. w 1847, a rozgłos uzdrowisku przyniosły prace prof. —>]. Dietla i F.K. Skobla. Uzdrowisko rozbudowano w 1924-29, a następnie w latach powojennych. Klimat Ż. jest podgórski, bodźcowy, o znacznych wahaniach temp. Wody leczn. to szczawy węglowodorowo--wapniowo-magnezowe i węglowodorfowo-magnezowo-sodowe, żelaziste, z zawartością wolnego dwutlenku węgla. Zakłady przyrodoleczn., zlokalizowane w Zakładzie Centralnym, w budynku „Biały Orzeł" oraz w sanatorium „Wiktor" prowadzą: kąpiele mineralne i kwasowęglowe, inhalacje i fizykoterapię. Czynna jest pijalnia wód mineralnych. Kierunki leczenia: choroby układu pokarmowego oraz układu moczowego.
ŻELAZNE   PŁUCA -> płuca sztuczne.
ŻELAZO, Fe, pierwiastek chem., mikroelement (? pierwiastki ciała człowieka). Wchodzi w skład —> hemoglobiny, —>-mioglobiny i ? cytochromów. W związkach tych ż. tworzy odwracalne połączenia z tlenem, wskutek czego odgrywa rolę przy przenoszeniu tlenu z płuc do tkanek, lub ulegając redukcji i utlenianiu uczestniczy w końcowych ogniwach łańcucha ? utleniania biologicznego. Z pokarmów ż. jest wchłaniane przy udziale swoistego białka —>ferrytyny w śluzówce żołądka i jelit. Stąd jest przenoszone z krwią do tkanek przy udziale białka transportowego — transferyny. Dzienne zapotrzebowanie na ż. u dorosłych zdrowych mężczyzn wynosi ok. l mg, u kobiet jest większe (utrata ż. w czasie krwawień miesięcznych). W warunkach naturalnych jest ono w pełni pokrywane przez ż. dostarczane z pokarmem. Niedobór ż. prowadzi do niedokrwistości syderoblastycznej (—> niedokrwistość). Działanie ogólne ż. charakteryzuje się pobudzaniem układu krwiotwórczego. Ponadto działa ono tonizująco, wzmagając sprawność całego organizmu. Ż. podaje się najczęściej doustnie w postaci nieorganicznych i organicznych związków ż. (Ferrosan, Ascofer), ponadto domięśniowo i dożylnie w przypadku, gdy związki ż. nie są wchłanialne zawierała głównie kwaśny węglan żelazawy i mogą być stosowane w leczeniu niedokrwistości niedobarwliwej.
ŻELEŃSKI Tadeusz, pseud. Boy, ur. 21 XII 1874, zm. 4 VII 1941 (zamordowany przez hitlerowców we Lwowie), pol. pisarz, tłumacz, krytyk literacki i teatralny, lekarz pediatra i społecznik. Praktykował jako lekarz w Krakowie i ogłosił 23 prace nauk. z zakresu pediatrii, bakteriologii i hematologii. Był jednym z twórców instytucji opieki i ochrony zdrowia niemowląt „Kropla mleka" (1905-07) przeznaczonej dla uboższej ludności, propagatorem i bojownikiem ruchu świadomego, macierzyństwa i szeregu in. akcji społ." Działalność lek. Ż. zarzucił, zastępując ją tłumaczeniami arcydzieł literatury franc. i niestrudzoną działalnością literacką oraz krytyką teatralną. W dalszym ciągu prowadził postępową działalność społ. poświęconą ochronie zdrowia matki i dziecka.
ŻŁOBEK, odpowiednio zorganizowany i wyposażony zakład mający za zadanie przyjmowanie i zapewnienie wszechstronnej opieki dzieciom (do lat 3) pracujących rodziców. Rozróżnia się ż. dzienne i tygodniowe. Korzystanie ze ż. jest w zasadzie odpłatne. Kierownictwo ż. winno zorganizować i zapewnić dzieciom ochronę sanitarno -przeciwepidemiczną, opiekę lekarską i pielęgniarską, warunki do prawidłowego fiz. i psych. rozwoju, pełne bezpieczeństwo, właściwe pod każdy] względem wyżywienie i odpowiednie warunki bytowe. Poza personelem administracji, bloku żywnościowego i obsługi, w ż. zatrudnieni są lekarze, pielęgniarki, opiekunki dziecięce i sslowe.
ŻMIJE, rodzina —>-węży jadowitych której przedstawiciele występują na całym świecie: zarówno w tropikach, jak i w klimacie umiarkowanym, m.in. w Polsce. Jady ż. są w zasadzie takie same jak jady węży jadowitych, z tym że w niektórych jadach ż. stwierdza się silne działanie—>-hialuronidazy, zwiększające zdolność przenikania nie tylko samego jadu, ale również zdolność inwazyjną bakterii wprowadzonych do rany przez ukąszenie. Niektóre ż., jak ż. palmowe występujące w Ameryce P i Środk., są szczególnie niebezpieczne gdyż przebywają na drzewach i często
atakują człowieka kąsając go w twarz a jad ich jest bardzo toksyczny. Na specjalne wyróżnienie zasługują ż. plujące, których dwa gatunki występują w Afryce. Mogą one opryskać jadem swe ofiary z odległości nawet paru metrów, przy czym często skierowują strumień jadu w oczy. Obok wchłaniania się jadu przez spojówki wywołuje to miejscowe uszkodzenie oczu, które może prowadzić do ślepoty. Leczenie; człowiek ukąszony przez ż. wymaga natychmiastowej pomocy i opieki lekarskiej. Niezbędne jest wstrzyknięcie swoistej surowicy przeciwjadowej (antytoksyny). Zapobieganie podobne jak w przypadku węży jadowitych.
ŻNINIEWICZ Jan Norbert, ur. l XI 1872, zm. 25 VII 1952, pol. lekarz balneolog; założyciel zakładu wodoleczniczego w Poznaniu (w 1908). Twórca oryginalnej metody —> wodolecznictwa, w postaci częściowych polewań ciała, nie wyłączając głowy, wodą zimną lub chłodną (poniżej 30"C). Ważnym czynnikiem leczn. ma być naprzemienne stosowanie zabiegów na różne planowo zmieniane okolice ciała. Autor broszury Hartowanie dala i leczenie wodą w świetle fizjologii (1913) oraz Wodolecznictwo a nerwy (1930). Od 1950 prof. honorowy Akad. Med. w Poznaniu.
ŻOŁĄDEK, część —» przewodu pokarmowego, workowaty narząd między przełykiem i dwunastnicą; stanowi zbiornik oraz miejsce częściowego trawienia pokarmu. Ż. leży w lewym podżebrzu i nadbrzuszu. Kształt i wielkość ż. są różne, zależne od stopnia wypełnienia, wieku, płci i konstytucji. Część wpustowa ż. łączy się przez wpust z przełykiem; bocznie od części wpustowej widoczne jest dno ż. przechodzące w trzon. Obie te części obejmują łukowate 2 krzywizny: lewa większa oraz prawa mniejsza, będąca jakby przedłużeniem ściany przełyku. Trzon ż. ustawiony jest bardziej pionowo, podczas gdy następująca po nim część odźwiernikowa przebiega raczej poziomo. Otwór końcowy żołądka stanowi —» odźwiernik przechodzący w dwunastnicę. Podział anat. żołądka na trzon i część odźwiernikowa odpowiada jego czynnościom: trzon magazynuje pokarm i częściowo trawi, a część odźwiernikowa przesuwa go do dwunastnicy. Ściana żołądka składa się z 3 błon: śluzowej, mięśniowej i surowiczej (? otrzewna). Błona śluzowa ż. tworzy liczne, wysokie fałdy o przebiegu podłużnym. Znajdują się w niej liczne gruczoły żołądkowe, wytwarzające m.in. kwas solny (gruczoły dna) oraz podpuszczkę i pepsynę. Błonę mięśniową tworzą 3 warstwy mięśni; czynność ich warunkuje okresowe ruchy perystaltyczne (—> perystaltyka), które powodują mieszanie i rozcieranie masy pokarmowej oraz przesuwanie jej ku odźwiernikowi i przechodzenie do dwunastnicy. Ż. unerwiony jest przez włókna  nerwowe —> autonomicznego układu nerwowego.
Czynność. W ż. kontynuowany jest proces—strawienia pokarmów pod wpływem —» soku żołądkowego. W ż. częściowemu trawieniu ulegają węglowodany, tłuszcze i białka. Wchłaniane są alkohol, tlen, dwutlenek węgla oraz niektóre leki, np.  nitrogliceryna. Oprócz enzymów trawiennych, kwasu solnego i śluzu błona śluzowa ż. wydziela hormon ? gastrynę oraz czynnik wewn. Castle'a, ułatwiający wchłanianie witaminy B12.


ŻOŁĄDEK 
Wydzielanie soku żołądkowego regulowane jest przez czynniki nerw. i humoralne, pobudzają wydzielanie soku —> nerw błędny i gastryna, a hamują: —> sekretyna, cholecystokinino-pankreozymina i ? enterogastron. Mieszanie i okresowe przesuwanie do dwunastnicy zawartości ż. umożliwiają skurcze mięśniówki, regulowane przez nerw błędny i nerwy współczulne, a także przez hormony gastrynę i —> insulinę (wzmagają skurcze ż.) oraz sekretynę i cholecystokinino-pankreozyminę (hamują). Na czynność ruchową ż. wpływają ponadto produkty niepełnego rozkładu białka, —> histamina, cholina oraz jony wapnia i potasu. Skurcze ż. występują także przy pustym ż. i nasilają się okresowo w czasie głodu; są to tzw. skurcze głodowe, prawdopodobnie odgrywają one rolę w odczuciu głodu.
Choroby. Do najczęstszych chorób ż. należą: —» nieżyt żołądka, wrzodowa choroba, rak, przepuklina rozworu przełykowego, zwężenie odźwiernika i rozszerzenie żołądka.
ŻOŁĄDEK KASKADOWY, obraz radiologiczny jednej z postaci ź. dwudzielnego. Ż.k. składa się z 2 części: znacznie szerszej górnej i węższej dolnej. Przyczyną tego stanu mogą być wady rozwojowe, zaburzenia czynnościowe (gazy w jelitach) i zmiany chorobowe (owrzodzenia, blizny, zrosty).
ŻOŁĄDŹ  PRĄCIA,  końcowa, przednia część prącia, zgrubienie ? ciała gąbczastego. Wystający brzeg ź., tzw. korona, oddzielony jest od ciał jamistych przez okrężną bruzdę — szyjkę. Skóra prącia (—> napletek) pokrywa żołądż, odsłaniając ją podczas wzwodu prącia.
ŻÓŁĆ, wydzielina komórek wątrobowych; gęsta, lekko zasadowa, ciągliwa ciecz o barwie od żółtobrunatnej do zielonawej. W skład ż. wchodzą: kwasy żółciowe (kwas cholewy i jego pochodne), —> barwniki żółciowe będące produktami rozkładu grupy hemowej hemoglobiny (gł bilirubina), substancje,. śluzowe, małe ilości cholesterolu, lipidów, kwasów tłuszczowych oraz związki nieorganiczne. Rozróżnia się ż. wątrobową, odprowadzaną bezpośrednia z wątroby do dwunastnicy, oraz ż. pęcherzykową, pochodzącą z pęcherzyka żółciowego, gdzie jest gromadzona  w okresach, kiedy trawienie się nie odbywa. W pęcherzyku żółciowym zachodzi resorpcja wody i składników mineralnych z ż., w związku z czym ż. pęcherzykowa jest znacznie gęstsza. W przewodzie pokarmowym ż. bierze pośredni udział w procesach trawiennych.                             
Głównym składnikiem czynnym ż. są kwasy żółciowe, które powoduj emulgację tłuszczów. Powstała pod ich wpływem zawiesina jest podatna na
działanie —> lipaz. Kwasy żółciowi z odprowadzonej do dwunastnicy ż. są w dużej mierze wchłaniane przez jelito i za pośrednictwem krwi gromadzą się znów w wątrobie. Kwasy żółciowe we krwi wywierają stymulujący wpływ na wydzielanie ż. przez wątrobę. Ilość ż. produkowanej przez wątrobę człowieka waha się w dość szerokich granicach i wynosi ok. 1,5 l/dobę. Zaburzenia w odprowadzaniu ż. do przewodu pokarmowego (np. kamienie żółciowe) powodują przenikanie składników ż. do krwi i tkanek, prowadząc do żółtaczki. 

ŻÓŁĆ, BADANIE ? badanie zawartości dwunastnicy.
ŻÓŁTACZKA, żółte zabarwienie powłok ciała (skóry i błon śluzowych), spowodowane podwyższeniem stężenia barwnika żółciowego —> bilirubiny we krwi. W warunkach prawidłowych bilirubina powstała z rozpadu hemoglobiny w układzie siateczkowo-śródbłonkowym przechodzi do krwiobiegu (tzw. bilirubina wolna), zostaje wychwycona przez wątrobę, wiązana w niej z kwasem glukuronowym (tzw. bilirubina związana) i wydalona do dróg żółciowych. Ż. może być wynikiem zwiększonej produkcji bilirubiny, upośledzonej zdolności wątroby do wychwytywania, wiązania, transportu i wydzielania bilirubiny oraz niedrożności dróg żółciowych. Większe gromadzenie bilirubiny w tkankach bogatych we włókna elastyczne tłumaczy wcześniejsze pojawienie się i większą intensywność żółtego zabarwienia twardówek oczu, skóry twarzy oraz górnej części tułowia.
Większość przypadków ż. do 20 r. życia jest wynikiem —> wirusowego zapalenia wątroby, rzadziej wrodzonej hemolitycznej —> niedokrwistości. U dorosłych zaś najczęstszą przyczyną ż., poza wirusowym zapaleniem wątroby, jest jej—> marskość, zapalenie i—> kamica żółciowa oraz nowotwory. Różnicowanie poszczególnych typów ż. przeprowadza się na podstawie zachowania się barwników żółciowych we krwi, moczu i kale.
ŻÓŁTACZKA FIZJOLOGICZNA NOWORODKÓW, umiarkowana żółtaczka występująca prawie u wszystkich —>- noworodków w 2-4 dni po porodzie i ustępująca w ciągu 1-2 tygodni. Spowodowana jest niedojrzałością czynnościową wątroby (upośledzenie aktywności enzymu transferazy glukuronowej), która nie jest w stanie wychwycić i związać z kwasem glukuronowym —> bilirubiny powstającej z rozpadających się krwinek czerwonych. Z.f.n. ma większe nasilenie u —>-wcześniaków i to tym większe, im dziecko wcześniej rodzi się.
ŻÓŁTACZKA HEMOLITYCZNA, przedwątrobowa postać —> żółtaczki, spowodowana nadmiernym wytwarzaniem bilirubiny na skutek zwiększonego rozpadu (hemolizy) erytrocytów w hemolitycznych wrodzonych i nabytych —> niedokrwistościach. Cechuje ją wzrost stężenia bilirubiny wolnej we krwi, zwiększone wydalanie barwników żółciowych w stolcu oraz nieobecność ich w moczu. Zob. też konflikt serologiczny.
ŻÓŁTACZKA MECHANICZNA, pozawątrobowa, zastoinowa postać—> żółtaczki, spowodowana przeszkodami w odpływie żółci na skutek mechanicznej niedrożności dróg żółciowych (kamica, nowotwory, blizny, ucisk z zewnątrz nieprawidłowych mas).
ŻÓŁTA FEBRA ? żółta gorączka.
ŻÓŁTA GORĄCZKA, żółta febra, ostra choroba zakaźna o wysokiej śmiertelności, wywoływana przez swoisty wirus, którego rezerwuarem są małpy i gryzonie. Ż.g. jest przenoszona na człowieka gł. przez komara Aedes aegypti. Występuje zwykle w postaci endemii, czasem epidemii w krajach tropikalnych (Ameryka Pd., Środk., Afryka Zach. i Równikowa). W wyniku zakażenia następuje ciężkie uszkodzenie miąższu wątroby, a także in. narządów. Zmiany patol. dotyczą również naczyń włosowatych. Okres wylęgania ż.g. wynosi kilka dni. Początek choroby jest z reguły gwałtowny, rozwój toczy się w kierunku skazy krwotocznej i żółtaczki. Leczenie szpitalne. Obowiązuje ścisła izolacja. Dla celów zapobiegawczych  stosuje  się  szczepienia ochronne osób wyjeżdżających do krajów, gdzie występuje ź.g. W profilaktyce osobistej stosuje się ? moskitiery oraz repelenty.
ŻUCHWA, szczęka dolna, największa podkowiasta część czaszki, jedyna jej kość ruchoma; składa się z trzonu, na którym osadzone są—> zęby, oraz z prawej i lewej gałęzi zakończonych dwoma wyrostkami: dziobiastym oraz stawowym, tworzącym z kością skroniową staw żuchwowy. Obie gałęzie są miejscem przyczepów mięśni: żwacza i skroniowego. Trzon i gałąź tworzą kąt żuchwowy mierzący 90-140°. Od przodu w linii środkowej twarzy znajduje się na ż. charakterystyczna wyniosłość — guzkowatość bródkowa. Wady ż.—» wady narządu żucia.
Urazy ż. najczęściej dotyczą okolicy otworu bródkowego, kąta i wyrostków stawowych. Przemieszczenie kości objawia się nieprawidłowym zgryzem; inne objawy: ból, obrzęk, krwawienie, trzeszczenia. W leczeniu złamań bez przemieszczeń odłamów lub złamań, które można nastawić bez trudności, wystarcza szynowanie drutem. Unieruchomienie ż. względem szczęki powinno trwać 8 tygodni. Złamania ze znacznym  przemieszczeniem odłamów nastawia się metodą otwartą. Zwichnięcia ż.: wskutek nadmiernego otwarcia ust, przy ziewaniu, śmiechu lub jedzeniu; głowa ż. może wystąpić bez przerwania torebki stawowej poza pow. stawową i w tym położeniu zostaje utrwalona przez skurcz żwaczy. Zwichnięcie ż. może być jednostronne lub obustronne. Objawy: usta nie zamknięte, ślinotok, połykanie i mowa utrudnione. Leczenie: nastawienie zwichnięcia.
ŻUCIE, mechaniczne rozdrabnianie i rozcieranie pokarmu w jamie ustnej. Czynność złożona, odbywająca się przy współudziale zębów, podniebienia, języka, policzków i warg. Podczas ź. kęs zostaje wymieszany ze śliną.
ŻYCIE, podstawowa właściwość ogółu organizmów roślinnych i zwierzęcych, odróżniająca je od wszystkich tworów przyrody nieożywionej; wg materializmu dialektycznego jest to swoista forma ruchu materii, związana z określoną strukturą układów materialnych i polegająca w pewnym zakresie swoistym prawom. Do podstawowych cech ż. należą: l) —» przemiana materii (metabolizm), warunkująca wszelkie funkcje organizmów żywych i decydująca o ich swoistym składzie ilościowym i jakościowym; 2) obecność w żywej materii wielkocząsteczkowych związków organicznych: —> białek, kwasów nukleinowych, węglowodanów, lipidów oraz dużej ilości wody; 3) zdolność do samopowielania się organizmów (rozmnażanie) oraz rozwoju i wzrostu w cyklu przemian ściśle określonych dla poszczególnych   form   organizmów;
4/ zdolność do samoistnego ruchu, nie prowokowanego przez siły zewn.;
5) przekazywanie własnych cech następnym pokoleniom (—> dziedziczenie)' 6) reagowanie na bodźce w procesach pobudzenia; 7) zdolność przystosowywania się do warunków środowiska. Organizmy żywe stanowią układy otwarte, tj. wymieniają materię i energię z otoczeniem, a wewnętrznie są zintegrowane. W procesach życiowych działają mechanizmy samoregulujące; w —> komórkach, podstawowych jednostkach strukturalnych i czynnościowych organizmów, kontrola genet. koordynuje przebieg szlaków metabolicznych przemiany materii i warunkuje dziedziczność; regulacja zachodzi ponadto za pośrednictwem —> układu wewnątrzwydzielniczego, a także układu nerwowego. Ż. powstało w procesie biogenezy, a rozwijało się w toku ewolucji. Zob. też: śmierć, anabioza.
ŻYLAKI, rozszerzenia żył w postaci wężowatych sznurów lub kłębów, często z balonowatymi uwypukleniami. Żyły wykazują zmiany wsteczne, zapalne i bliznowate. Zmianom tym towarzyszy utrata elastyczności oraz zwiotczenie i zanik zastawek żylnych.
ŻYLAKI KOŃCZYN DOLNYCH, następstwo wrodzonego upośledzenia ściany i zastawek żył lub pozakrzepowej niedrożności żył głębokich. Najczęściej żylaki dotyczą żyły odpiszczelowej, rzadziej odstrzałkowej. Jednocześnie może występować niewydolność zastawek żył przeszywających, łączących układ żył powierzchownych z żyłami głębokimi, co prowadzi do wypełniania żylaków nie tylko od strony żyły udowej, ale i od układu żył głębokich. Leczenie: zachowawcze— noszenie elastycznych pończoch; nastrzykiwanie żylaków środkami zarostowymi; leczenie chirurgiczne.
ŻYLAKI ODBYTU ? hemoroidy.
ŻYLAKI POWRÓZKA NASIENNEGO, rozszerzenie splotu wiciowatego w sąsiedztwie jądra. Częściej występują po stronie lewej. Na ogół nie dają dolegliwości, ale mogą dawać powikłania (zakrzep i zapalenie żył). Leczenie zachowawcze lub operacyjne.
ŻYŁY, naczynia krwionośne prowadzące krew odtlenioną ze wszystkich tkanek i narządów organizmu do —» serca. Ściany żył są cienkie i wiotkie, a warstwy ścian słabiej zaznaczone niż w —» tętnicach (występuje mniej włókien sprężystych, słabsza jest mięśniówka). W żyłach, zwłaszcza położonych poniżej poziomu serca, występują ? zastawki żylne, które otwierają się z prądem krwi i uniemożliwiają jej cofanie się.
Choroby. Do najczęstszych chorób ż. należą: ? zakrzepowe zapalenia, żylaki i przetoki tętniczo-żylne.
ŻYWICE SYNTETYCZNE, masy akrylowe, wprowadzone do stomatologii w latach czterdziestych XX w. Podstawą ż.s. jest metakrylan metylowy o różnych nazwach fabrycznych. Ż.s. służą do wyrobu protez stomatologicznych, aparatów ortodontycznych, wkładów i wypełnień. Ż.s. są mniej porowate od kauczuku dentystycznego, polimeryzują w łaźni wodnej powoli, nie drażnią śluzówki, dają dobre efekty kosmetyczne oraz są dostatecznie twarde i sprężyste. Tzw. samopolimery, których polimeryzacja przebiega b. szybko i może odbywać się w jamie 
ustnej, stosuje się w naprawach prac technicznych z akrylu, do uszczelniania brzegów protez i do ich uzupełniania. Wadą tych mas jest kruchość, zmiana barwy i występujące czasem uczulenie. Ż.s. elastyczne stosuje się do budowy pobrzeży płyt, do elastycznego uszczelniania obrzeża protez, do wyścielania pow. protez lub jako element obturatora. Wadą ich jest stopniowe twardnienie i wówczas stają się kruche, łamliwe i porowate.
ŻYWICIEL, organizm, w którym —> pasożyt odbywa swój rozwój lub jego część. Czasem stosuje się termin „gospodarz". Ż. ostateczny, organizm, w którym pasożyt odbywa końcowy etap rozwoju, a w szczególności rozmnażanie płciowe. Ż. pośredni, organizm, w którym pasożyt odbywa część rozwoju przed dojściem do dojrzałości płciowej. Jeśli cykl rozwojowy pasożyta obejmuje kilka ż., wyróżnia
się: pierwszego, drugiego czy trzeciej pośredniego ż. Takie przypadki spór ka się np. w cyklu rozwojowym ni. których—»-przywr. Ż. przejście w organizm, w którym pasożyt przebywa pewien okres cyklu życiowego po opuszczeniu ż. pośredniego; ż. pośredni jest ogniwem pośrednim w przeniesieniu pasożyta do ż. ostatecznego innych warunkach ekologicznych. W organizmie ż. przejściowego pasożyt zazwyczaj nie przechodzi żadnych lub w każdym razie poważniejszych zmian morfotycznych, może ulegać jedynie incystacji (? cysta), a nawet kilka krotnej reincystacji w miarę dostawania się do coraz nowego ż. przejściowego.
ŻYWIENIE, dostarczanie organizmowi pokarmów pobieranych w stanie naturalnym lub jako różnorodne potrawy i napoje, zapewniających utrzymanie jego podstawowych funkcji życiowych. Ż. prawidłowe — zestawienie produktów spożywczych tak, aby suma ich składników odżywczych odpowiadała potrzebom organizmu, jest rozłożone prawidłowo na posiłki j właściwie przyrządzone przy zachowaniu warunków higienicznych. Ż. niedoborowe — rodzaj ż., w którym występuje niedobór ogólny kalorii i składników odżywczych. Ż. wadliwe—niedobór lub nadmiar poszczególnych składników odżywczych, ewentualnie przy zachowaniu prawidłowej kaloryczności.
ŻYWIENIE ZBIOROWE, organizacja żywienia pozadomowego większych grup ludności. Ż.z. zamknięte dotyczy stałego żywienia ściśle określonych, ustalonych grup ludności, jak żywienie w domach dziecka, internatach, domach wczasowych itd. Ż.z. otwarte (gastronomia) dotyczy żywienia zbiorowego bez ścisłego planowania grup osób żywionych: w barach, restauracjach, gospodach itd. W miarę wzrastania liczby ludzi żywionych zbiorowo, zwiększa się liczba punktów Ż.z., zarówno zamkniętego jak i otwartego. Powstają zakłady z coraz większą produkcją, żywiące kilka a nawet kilkanaście tyś. osób. Produkcja w takich zakładach staje się w coraz- większym stopniu zmechanizowana, i zautomatyzowana.
ŻYWNOŚĆ ? produkty spożywcze.
PIERWSZA POMOC
W NIESZCZĘŚLIWYCH WYPADKACH
I NAGŁYCH ZACHOROWANIACH
Terminem „pierwsza pomoc" określa się czynności mające na celu ratowanie zagrożonego życia i zdrowia osób, które uległy nieszczęśliwym wypadkom czy nagle zachorowały. Udzielenie właściwej pomocy — nim chory oddany zostanie pod opiekę lekarza — może w wielu wypadkach uratować życie chorego, skrócić okres powrotu do zdrowia, zmniejszyć niebezpieczeństwo powikłań czy kalectwa. Powszechna znajomość głównych zasad udzielania pierwszej pomocy jest w społeczeństwie konieczna.
Dobrego ratownika cechuje spokój i rozwaga. Musi on działać w sposób opanowany, ale energiczny. Jego zachowanie winno budzić zaufanie zarówno chorego, jak i jego otoczenia. Ratownik jedynie zastępuje lekarza, udzielając doraźnej pomocy choremu. Dlatego może on swe czynności wykonywać dopóty, dopóki ma całkowitą pewność, że jego postępowanie jest prawidłowe. Obowiązkiem ratownika jest wezwanie pogotowia ratunkowego lub przetransportowanie chorego do najbliższej placówki służby zdrowia i oddanie go pod fachową opiekę. W przypadkach podejrzeń, że uszkodzenie ciała albo nagłe schorzenie powstało w wyniku przestępczej lub zbrodniczej działalności, obowiązkiem ratownika jest natychmiastowe zawiadomienie organów Milicji Obywatelskiej, celem zabezpieczenia miejsca wypadku i przeprowadzenia dochodzenia. Obecność Milicji Obywatelskiej jest konieczna również, gdy wydarzył się wypadek drogowy lub katastrofa.
Podczas udzielania pierwszej pomocy należy usunąć z bezpośredniego otoczenia chorego wszystkie osoby, których obecność nie jest potrzebna, a której mogą utrudniać sprawność działania. Należy natomiast zatrzymać te osoby, \ które mogą pomóc w czynnościach ratowniczych (transport, unieruchomienie złamania, duży opatrunek itp.). Należy zawsze pamiętać, że przy udzielaniu pierwszej pomocy obowiązuje zachowanie maksymalne) czystości, gdyż zanieczyszczenie rany może doprowadzić do zakażenia i późniejszych powikłań. Ofiarę nieszczęśliwego wypadku należy zabezpieczyć przed dalszym działaniem szkodliwego czynnika (odłączenie od źródła prądu, wyniesienie z pomieszczenia wypełnionego trującym gazem itp.). Trzeba to robić bardzo ostrożnie, by nie wyrządzić choremu dodatkowej krzywdy; jest oczywiste, że ratownik musi myśleć również o własnym bezpieczeństwie. Jeśli zachodzi konieczność obnażenia uszkodzonej części ciała, należy tego dokonać z największą ostrożnością;
zdejmuje się wówczas najpierw ubranie ze zdrowych okolic ciała, a dopiero następnie — z uszkodzonych. W pewnych sytuacjach (złamania otwarte, zmiażdżenia, silne przyklejenie się odzieży do ran, przy dużych obrzękach itp.) lepiej jest ubranie lub obuwie przeciąć.
Postępowanie ratownicze w typowych urazach, zatruciach i nagłych schorzeniach oraz zabiegi ratownicze omówiono w zamieszczonych w tym dziale hasłach, ułożonych w porządku alfabetycznym. Postępowanie w innych przypadkach podano w hasłach zamieszczonych w zasadniczej części encyklopedii.

A
AMPUTACJA URAZOWA, ciężkie uszkodzenie lub utrata kończyn w wypadku. W warunkach pokojowych a.u. kończyn zdarzają się zwykle w wypadkach komunikacyjnych lub przemysłowych. Tak ciężkim uszkodzeniom towarzyszą prawie zawsze inne obrażenia ciała. Pierwsza pomoc polega na zatamowaniu —> krwotoku przez założenie opaski uciskowej w pobliżu rany; samą ranę pokrywa się opatrunkiem uciskowym. W przypadku a.u. niecałkowitej należy nałożyć opatrunek uciskowy i unieruchomić kończynę. W przypadku a.u. całkowitej należy również jałowo opatrzyć odcięte tkanki i zabrać razem z rannym do szpitala; tkanki te mogą służyć do naprawy innych uszkodzeń.
APTECZKA PIERWSZEJ POMOCY, zestaw leków, środków opatrunkowych, niektórych podstawowych przyborów i narzędzi lek. umieszczony w szafce lub odpowiedniej walizeczce oznakowanej czerwonym krzyżem, u-umożliwiający udzielenie pierwszej pomocy w nagłych wypadkach i zachorowaniach. A.p.p. domowa powinna zawierać tylko proste leki podstawowe i to w niedużych ilościach, okresowo uzupełnianych. Leki o przedawnionej dacie ważności należy usunąć z a.p.p. i zniszczyć. Opakowania, w których przechowywane są leki, muszą być wyraźnie i jednoznacznie oznakowane. Nie wolno przechowywać leków w opakowaniach nieoznakowanych ani umieszczać ich w pustych opakowaniach po innych lekach bez zmiany oznakowania. A.p.p. należy umieścić w miejscu łatwo osiągalnym, ale niedostępnym dla dzieci. Orientacyjny skład a.p p.. do użytku domowego: l) leki przeciw bólowe i przeciwgorączkowe: pabialginą, gardan (w tabletkach), tabletki od bólu głowy, asprocol, piramidon 2) leki nasercowe i uspokajające: kardiamid w kroplach, krople nasercowe (Guttae Cardiacae), krople walerianowe, neospasmina; 3) leki żołądkowa i jelitowe: tabletki przeczyszczające (laxigen, akra), sól gorzka, węgiel  leczniczy  w tabletkach, soda oczyszczana, krople miętowe, sulfaguanidyna, czopki rozkurczowe (spasticol); 4) środki odkażające: jodyna 3%, spirytus salicyIowy, płyn Burowa (altacet w tabletkach), rywanol (w tabletkach), nadmanganian potasu (w kryształkach), woda utleniona 3% (w ciemnej butelce), zasypka do ran (pabiamid); maść borna, wazelina biała, maść tranowa jako przydatne w opatrywaniu niektórych skaleczeń, a także jako osłona skóry przy okładach; 5) środki opatrunkowe: opaski gazowe różnej szer., opaska elastyczna, wata, lignina, rolka przylepca (poloplast), plaster z opatrunkiem gazowym (prestoplast), środek; opatrunkowy w aerozolu przydatny w opatrywaniu niedużych skaleczeń (np. plastubol spray); 6) zioła: rumianek, zioła wykrztuśne (pektosan)i herbata lipowa i miętowa (w torebkach do jednorazowego zaparzania tiliafix i mentafix); 7) przybory i narzędzia termometr lek., pinceta, nożyczki, kieliszek do leków, kroplomierz, —> zakraplacz, szpatułki drewniane, termofor, —» irygator. Ten przykładowy skład a.p.p. dla użytku domowego może być modyfikowany w zależności od wieku domowników, ich ewentualnych przewlekłych chorób. Należy przestrzec przed stosowaniem leków, których nazwy nie można zidentyfikować (luźno leżące tabletki lub z opakowań z zatartym, nieczytelnym napisem).
ATAK SERCA, nagła choroba objawiająca się silnymi bólami w okolicy serca, często promieniującymi do lewego ramienia i barku, niepokojem, niekiedy również dusznością. Pierwsza pomoc ogranicza się do wygodnego ułożenia chorego, podania mu kropli walerianowych na cukrze. W przypadkach gdy chory przestaje oddychać, stosuje się do czasu przybycia lekarza —». sztuczne oddychanie i —> masaż serca.
B
BÓLE BRZUCHA, ostre b.b. mogą być wywołane różnymi przyczynami, np. kolką wątrobową, kamicą nerkową, wrzodem żołądka lub dwunastnicy, martwicą trzustki, zapaleniem wyrostka robaczkowego. Jeśli chory nie miał uprzednio podobnych ataków bólów (jak to ma miejsce np. w kolce nerkowej  czy wątrobowej), lepiej wstrzymać się od jakichkolwiek zabiegów (ciepłe okłady, gorąca kąpiel), a tylko zapewnić choremu spokój, zostawić go w pozycji, jaką sam przybierze, i wezwać lekarza lub pogotowie ratunkowe, gdyż może to być ostra choroba wymagająca pilnej interwencji chirurgicznej.
C
CIAŁA OBCE; w oku: najczęściej są to drobiny kurzu i owady, umiejscawiające się na pow. gałki ocznej albo w górnym lub dolnym załamku worka spojówkowego; niekiedy mogą utkwić głęboko w samej gałce ocznej.
Chory odczuwa ból, kłucie, łzawi i ma światłowstręt. Aby usunąć c.o. z górnej powieki, należy polecić choremu patrzeć w dół, a następnie po uchwyceniu za rzęsy odwrócić powiekę na pałeczce lub zapałce. Jeśli c.o. znajduje się przy powiece dolnej, pacjent musi patrzeć w górę i uwidocznienia dolnego załamka spojówki dokonuje się przez odciągnięcie dolnej powieki w dół. W obu przypadkach c.o. usuwa się rogiem czystej chusteczki lub zwilżonym wacikiem. Bez względu na rezultat zabiegu należy przemyć oko letnią wodą. Na koniec chore oko zabezpiecza się jałowym opatrunkiem umocowanym za pomocą plastra i pacjenta kieruje się do lekarza.
C.o. w uchu; u dorosłych są to najczęściej owady, u dzieci zaś ziarna grochu czy fasoli, guziki, pestki itp. włożone do uszu podczas zabawy. C.o. można usuwać w następujący sposób: chorego należy ułożyć na zdrowym boku, do ucha wlać 1/2 łyżeczki gliceryny lub oliwy ogrzanej do temp. ciała i po 1-2 min chorego obrócić na drugi bok; c.o. wypływa razem z płynem wlanym do ucha; nie należy stosować wody, gdyż niektóre ciała mogą pod jej wpływem pęcznieć (np. ziarna grochu, ziarna fasoli), a owady stają się podrażnione, co nasila dolegliwość.
C.o. w nosie; zdarzają się przeważnie u dzieci, które podczas zabawy wprowadzają sobie różne przedmioty do otworów nosowych. Można próbować usunąć c.o. w prosty sposób, nakazując choremu silnie dmuchać, zatkawszy uprzednio drugi otwór nosowy. Jeśli próba się nie uda mimo kilkakrotnego jej powtórzenia, chorego należy odesłać do lekarza.
C.o. w gardle, krtani i tchawicy; c.o. w tych narządach wywołuje gwałtowny kaszel, krztuszenie się, a czasem ? sinicę i duszność; próba usunięcia obcego ciała z górnych dróg oddechowych polega na przewieszeniu chorego przez kolano i silnym uderzeniu między łopatki. Pomocne jest też wywołanie wymiotów przez drażnienie palcem tylnej ściany gardła. Uwięźnięte w przełyku c.o. to najczęściej rybie ości lub kości drobiu. Objawy mogą być dokuczliwe. Chorego należy uspokoić, polecić mu, by nie połykał śliny i bezzwłocznie odwieźć do szpitala.
C.o. w skórze —>.drzazga.
D
DRZAZGA, ciało obce w skórze w postaci drzazgi drewna czy opiłki żelaza. D. należy w każdym przypadku usunąć, w przeciwnym razie wywoła ona odczyn zapalny, a następnie ropienie. Jeśli usunięcie d. powoduje trudności (konieczność nacięcia skóry), należy chorego skierować do chirurga. Po usunięciu d. pincetą (lub wyjałowioną uprzednio igłą), skaleczone miejsce należy przemyć wodą utlenioną i nałożyć opatrunek ochronny)
DUSZNOŚĆ, najczęściej atak ? dusznicy. Chory często ma własne leki  które można mu podać. Ważne jest wygodne posadzenie chorego, najlepiej przy otwartym oknie (jeśli duszność. wystąpiła w pomieszczeniu zamkniętym).                             
HISTERIA, napady h. występują, najczęściej u kobiet, przy czym w odróżnieniu od —> padaczki sam upadek na podłogę czy na ziemię odbywa się dość ostrożnie (histeryk nie upada na takie miejsce, gdzie mógłby odnieść obrażenia, a miejsce upadku z góry obiera, np.: fotel, tapczan, łóżko;
dywan itp.). Chory jest przytomny choć nie odpowiada na pytania zadane przez ratownika. Źrenice chorego reagują prawidłowo na światło i mają normalny wygląd. Skurcz mięśni u histeryków bywa niekiedy tak silny, że ciała wygina się w sztywny luk. Chorzy nie przygryzają sobie języka. Pierwsza pomoc polega na wygodnym ułożeniu chorego, rozluźnieniu ubrania lub bielizny, uspokojeniu życzliwymi słowami. Na głowę chorego należy położyć zimny okład, podać krople walerianowe lub brom.
K
KRWOTOKI, krwawienia z ran, k. tętniczy, gwałtowne tryskanie z rany żywoczerwonej krwi; przy zranieniu tętnicy dużego kalibru, krew tryska falami wyrzucanymi w rytmie tętna. Pierwsza pomoc polega na natychmiastowym zatrzymaniu k. Uszkodzoną tętnicę należy ucisnąć powyżej rany. Można to wykonać stosunkowo łatwo w tych miejscach, gdzie tętnica przebiega powierzchownie i może być przyciśnięta do kości. Tętnicę szyjną można ucisnąć z boku od krtani, tętnicę podobojczykową — w dole nadobojczykowym, tętnicę ramienną — w rowku mięśnia dwugłowego ramienia, tętnicę udową natomiast w pachwinie. Tego rodzaju zatrzymanie k. może być tylko krótkotrwale, do czasu nałożenia na ranę opatrunku uciskowego. Wszelkie k. w obrębie kończyn należy tamować opatrunkiem uciskowym nałożonym na ranę. W wyjątkowych wypadkach (ratownik przeszkolony fachowo lub duża liczba rannych) stosuje się okrężne uciśnięcie całej kończyny za pomocą elastycznej opaski uciskowej. Do. tego celu najlepiej nadaje się szeroka, 8-10 cm elastyczna taśma gumowa długości ok. l metra. Opaskę taką nakłada się wyłącznie na udo lub ramię (mniej więcej w połowie długości), po uprzednim nałożeniu na skórę szerokiej chustki lub bandaża. Po założeniu opaski kończynę należy unieść do góry. Opaska uciskowa służy jedynie do prowizorycznego zatrzymania krwawienia. Nie wolno jej pozostawiać na kończynie dłużej niż 1-1,5 godz, gdyż może dojść do obumarcia kończyny wskutek przedłużonego niedokrwienia. Dlatego w każdym przypadku po nałożeniu opaski uciskowej należy szybko dostarczyć rannego do szpitala. Godzinę założenia opaski należy zanotować na kartce, którą przypina się do ubrania chorego.
K. ż y In y charakteryzuje się wypływaniem z rany krwi koloru ciemnego. W tych przypadkach do zatrzymania k. wystarcza założenie opatrunku uciskowego.
K. po wyrwaniu zęba zatrzymuje się przez założenie małego tamponu z gazy i nagryzienie go; powoduje to zwykle zatrzymanie k. w ciągu kilkunastu minut; dobrze jest zmoczyć tampon wodą utlenioną. Gdy mimo zabiegu k. utrzymuje się, konieczna jest wizyta u lekarza dentysty.
K. z nosa może mieć różne przyczyny; k. z nosa miewają chorzy na nadciśnienie krwi, na niektóre choroby żak. lub ze skazą krwotoczną. Chorego należy wygodnie posadzić (nie wolno kłaść), do nozdrza jego wsunąć tampon gazy nasycony uprzednio wodą utlenioną (koniec tamponu winien wystawać z nosa), a na czoło i kark położyć zimny kompres.
K. z narządów wewn. mogą objawiać się wypływaniem krwi na zewnątrz otworami naturalnymi ciała lub też mogą pozostawać niewidoczne — są to wylewy krwi do jam ciała, tzw. k. wewnętrzne. Krew wypływająca z ust może pochodzić z pluć lub z przewodu pokarmowego (żołądka, przełyku).
K. płucny charakteryzuje się wypływaniem z ust krwi żywoczerwonej, spienionej. Chorego należy umieści w pozycji półleżącej, na klatkę piersiową położyć worek z lodem i natychmiast wezwać lekarza.
K. żołądkowy objawia się wymii tami krwawymi, przy czym krew jest zwykle ciemna, czasem przypomina fusy od kawy. Chorego należy ułożyć wygodnie z lekko uniesionym tuioi wiem, na okolicę żołądka położyć zin-ii ny okład, najlepiej worek z lodem, i natychmiast wezwać lekarza.
K. z narządów rodnych objawia się wypływaniem z pochwy dużych ilości krwi i skrzepów (nie mylić z obfitym miesiączkowaniem, przy
którym na ogół nie obserwuje się skrzepów). Na okolicę krocza należy nałożyć gruby tampon z waty lub ligniny(chora powinna skrzyżować mocno uda, uciskając tampon), na dolną część brzucha — zimny okład i natychmiast wezwać lekarza. Do chwili jego przy bycia chora powinna leżeć, zachowując bezwzględny spokój; jeśli wystąpi silne pragnienie, podawać jej chłodną herbatę (małymi łykami).
K. wewnętrzne, w takich sytuacjach nie widać wynaczynionej krwi gdyż zbiera się ona w jamie otrzewnej, w jamie opłucnej itp. Do k. wewnętrznych dochodzi najczęściej po tępych urazach brzucha lub w choroba krwi, chorobach zak., nowotworowych i in. Przyczyną k. wewnętrznego u młodych kobiet może też być pęknięcie ciąży pozamacicznej. Rozpoznanie k. opiera się na stwierdzeniu bólu, bladości skóry, skłonności do wymiotów oraz wybitnego i narastającego osłabienia i senności. Zatrzymanie k. wymaga interwencji chir., stad konieczność szybkiego wezwania pogotowia ratunkowego.
M
MASAŻ SERCA, zabieg mający na celu przywrócenie akcji serca. Rozpoznanie zatrzymania akcji serca opiera się na stwierdzeniu braku tętna na tętnicy szyjnej. Przywrócenie krążenia uzyskać można stosując tzw. pośredni m.s. Ratowanego umieszcza się na twardym podłożu i możliwie nisko (najlepiej na podłodze). Miękkie i sprężynujące podłoże uniemożliwia skuteczny ucisk. Istotą zabiegu jest rytmiczne uciskanie klatki piersiowej między mostkiem a kręgosłupem. Klęcząc lub stojąc obok ofiary ratownik rytmicznie i dość silnie uciska dolną połowę mostka, w rytmie 60-70 razy na minutę. W przypadku osoby dorosłej, pośredni m.s. wykonuje się obydwoma rękami układając je tak, jak pokazano
na rys. Gdy ratownik jest jeden, po każdych 8 uciskach wykonuje 2 wdmuchnięcia powietrza do płuc ratowanego (—> sztuczne oddychanie). Gdy jest dwóch ratowników, sztuczne oddychanie i m.s. wykonują oni równocześnie, przy czym jeden oddech przypada na około 5 uciśnięć mostka.
Szansa przywrócenia czynności serca zmniejsza się z upływem czasu i dlatego strata dosłownie każdej sekundy w przypadkach zatrzymania akcji serca może zmniejszyć szansę przeżycia chorego. Akcję ożywienia należy rozpoczynać natychmiast po stwierdzeniu zatrzymania czynności serca. Decyzja zaniechania akcji ratowniczej należy do lekarza.
ODMROŻENIE, uszkodzenie ciała wywołane działaniem niskiej (ujemnej) temp. otoczenia. Pierwsza pomoc polega na szybkim ogrzaniu uszkodzonej kończyny w kąpieli wodnej; ogrzewanie rozpoczyna się używając wody chłodnej, a po kilkunastu minutach zwiększa się jej temp. do wysokości temp. pokojowej. Ogrzewanie należy stosować do czasu, aż tkanki uzyskają właściwą temp. Następnie okolice odmrożone osusza się i wystawia na działanie ciepła otoczenia (ogrzane pomieszczenie). Jeśli w warunkach polowych nie ma możliwości wykonania kąpieli ogrzewającej, należy zastosować krótkotrwały i delikatny masaż przy użyciu niewielkiej ilości spirytusu 70%, a następnie nałożyć gruby i jałowy opatrunek ochronny i dopiero wówczas transportować chorego do szpitala. Jeśli o. obejmuje kończyny dolne, należy zakazać chodzenia i osobę poszkodowaną traktować jako obłożnie chorą. W przypadkach połączonych z oziębieniem ciała, chorego należy ogrzać (przenieść do pomieszczenia o temp. pokojowej), podawać leki nasercowe i gorące napoje. W każdym przypadku trzeba wezwać lekarza.
Należy pamiętać, że nie wolno:
l) energicznie rozcierać miejsc odmrożonych (może to doprowadzić do dodatkowych uszkodzeń, gdyż tkanki są kruche); 2) stosować żadnych opatrunków uciskowych i unieruchamiających; 3) podawać większych dawek alkoholu, gdyż przyczynia się on do obniżenia ogólnej ciepłoty ciała i osłabia zdolność odczuwania zimna (w przypadkach ogólnego oziębienia dobrze robi jeden kieliszek alkoholu).
OMDLENIE, nagła i krótkotrwała utrata przytomności spowodowana przejściowym niedokrwieniem mózgu;
najczęstszymi przyczynami o. są: nagły strach, ostry i nagły ból, przerażający widok (np. widok krwi, rany itp.), niedobór tlenu itp. U niektórych ludzi szybka zmiana położenia z pozycji leżącej na stojącą lub dłuższe stanie może powodować o.; czynnikami sprzyjającymi są: głód, zmęczenie, wyczerpanie fiz. i psych. O. jest zazwyczaj poprzedzone zblednięciem, silnymi potami, uczuciem osłabienia oraz zawrotami głowy.
Pierwsza pomoc polega na ułożeniu zemdlonego w pozycji bezpiecznej na boku, zapewnieniu mu dobrego dopływu świeżego powietrza, rozluźnieniu uciskających części ubrania. Twarz chorego skrapia się zimną wodą, wąchania podaje się amoniak. Zemdlonemu nie wolno podawać niczego picia, gdyż może się zachłysnąć. Jeśli chory sinieje, należy podnieść do góry dolną szczękę celem udrożnienia dróg oddechowych. Stan nieprzytomności może nie być prostym o., lecz oznaczać chorobę poważniejszą (cukrzycą padaczka, udar mózgu itp.). Jeśli chory po kilku minutach nie odzyskuje przytomności, należy wezwać pogotowi ratunkowe.
OPARZENIA CHEMICZNE, skutki zetknięcia się z mocnymi kwasami, ługami (zasadami) lub innymi substancjami żrącymi. Oparzone części ciała należy natychmiast długotrwale i obficie spłukiwać strumieniem bieżącej wody (najlepiej z kranu). Spłukiwanie winno trwać co najmniej kilkanaście minut. Oparzonemu należy oczywiście zdjąć przedtem szybko odzież zmoczoną chemikaliami. Najlepiej robić to w rękawiczkach lub chroniąc ręce grubą wilgotną chustką. Drugim etapem jest zastosowanie płynu zobojętniającego żrącą substancja dla kwasów są to roztwory słabych zasad (np. 3% roztwór sody oczyszczonej), dla zasad — słabe roztwory kwasów np. 3% roztwór kwasu bornego lub octu w proporcji: łyżka octu na szklankę wody). Stosowanie roztworu zobojętniającego winno być długotrwałe na oparzone miejsce przykłada się kompres na okres kilku godzin. Po tych zabiegach zakłada się opatrunek jak w ? oparzeniach termicznych (cieplnych). Dalsze leczenie określa lekarz. przy o.ch. oczu należy b. dokładnie wypłukać worek spojówkowy letnią wodą, uważając, by popłuczyny nie dostały się do drugiego oka. Przemycie oka winno być poprzedzone mech. usunięciem widocznych okruchów (np. wapna). Strumień wody należy wlewać do worka spojówkowego kierując go od wewn. do zewn. kąta oka; powieki należy trzymać szeroko rozwarte. Chorego trzeba następnie skierować do lekarza. Uwaga: w oparzeniach oczu nie wolno stosować płynów zobojętniających, jedynie płukać oko wodą.
OPARZENIA TERMICZNE, uszkodzenie tkanek spowodowane działaniem wysokiej temp. (—> oparzenia).
Miarą ciężkości oparzenia jest głębokość i rozległość uszkodzeń. Im oparzenie rozleglejsze, tym jest cięższe i dlatego określenie rozległości oparzenia ma podstawowe znaczenie w udzielaniu pomocy doraźnej.
Pierwsza pomoc: oparzonego należy zabezpieczyć przede wszystkim przed działaniem czynnika parzącego, zgasić tlące się na nim ubranie i przenieść go do pomieszczenia spokojnego i właściwie ogrzanego (temp. pokojowa). Do gaszenia ubrania na chorym nie należy używać gaśnic, a jedynie wody, która ma poza tym działanie oziębiające, b. korzystne w o.t. Rannemu należy zapewnić dostęp świeżego powietrza (jest to szczególnie ważne u ofiar pożarów, zatrutych dymem lub czadem, spalinami itp.). Natychmiast należy wezwać „pogotowie ratunkowe.
W przypadku rozległych oparzeń nie można wykonywać żadnego „oczyszczania" pow. oparzonych i jeśli to nie jest konieczne, chorego nie wolno rozbierać; również zakładanie opatrunków jest zbędne i może być tylko szkodliwe. Chorego należy okryć jałowym (lub czystym) prześcieradłem i kocem i przekazać w ręce lekarza. W oparzeniach małych i powierzchownych można zastosować okład z alkoholu 70 °o lub opatrunek z wazeliny. W przypadku o.t. (nawet lekkich) u małych dzieci (poniżej 3 lat) obowiązuje natychmiastowa wizyta u lekarza. Przy oparzeniach twarzy i rąk nie należy stosować środków ściągających, np. barwników (gencjana), spirytusu, taniny. Jeśli oparzenie dotyczy ręki, zawsze należy zdjąć obrączkę i pierścionki, gdyż mogą one doprowadzić do martwicy palca z powodu narastania obrzęku
.OPATRUNEK OCHRONNY, podstawowy rodzaj opatrunku, który zakłada się na rany w celu ochrony przed  szkodliwym działaniem środowiska zewn. (gł. przed zakażeniem, zabrudzeniem, urazami mech. itp.). Bezpośrednio na ranę nakłada się płat jałowej gazy, który następnie pokrywa się płatem waty lub ligniny i w dalszej kolejności przytwierdza opaską, przylepcem czy chustą.
OPATRUNEK UCISKOWY, opatrunek stosowany w celu zatrzymania krwawienia w przypadku wielkich zranień. Wykonuje się go jak —> opatrunek ochronny: jałowy płat gazy, warstwa ligniny lub waty i opaska. Różnica polega na tym, że warstwa pośrednia (wata lub lignina) jest wielokrotnie grubsza, a do bandażowania używa się opaski elastycznej założonej z dużym uciskiem przy każdym obwoju. Jeśli o.u. przesiąknie krwią, nie należy go zdejmować, lecz jedynie uzupełnić warstwą waty i dodatkową opaską. Jeśli zranienie dotyczy kończyny, o.u. należy nakładać na kończynie uniesionej do góry, co zmniejsza przekrwienie i obrzęk.
OPATRUNEK  UNIERUCHOMIAJĄCY, opatrunek stosowany w przypadkach złamań, zwichnięć oraz w rozległych uszkodzeniach (np. zmiażdżenia kończyn). Do unieruchomienia kończyn służą szyny typowe: z drutu (np. szyny Kramera), metalowe (np. szyna Volkmanna), drewniane (np. szyna Diterichsa) lub w razie ich braku szyny improwizowane z różnych materiałów (deseczki, łupki, tektura, blacha). Szyna powinna obejmować dwa sąsiednie stawy uszkodzonej kości; należy ją dopasować do złamanej kończyny.
Po odpowiednim wymoszczeniu twardego materiału grubą warstwą waty, ligniny czy flaneli, przymocowuje się szynę opaskami do kończyny w ten sposób, by nie uciskać jej zbytnio i nie wywołać niedokrwienia. Prosty sposób czasowego unieruchomienia kończyny górnej polega na zastosowaniu temblaka lub chusty trójkątnej.
P
PADACZKA, choroba układu nerwowego objawiająca się okresową utratą przytomności oraz drgawkami. Typowy napad p. objawia się tym, że chory nagle traci przytomność i upada. Twarz mu sinieje, źrenice nie reagują na światło, często przygryza język. Po kilku sekundach pojawiają się drgawki mięśni, po których oddech powraca do normy, sinica ustępuje, na ustach zjawia się piana. Stan nieprzytomności trwa rozmaicie długo (od kilku do kilkunastu minut), po czym chory zapada w sen. Czasem na parę godzin przed napadem p. pojawiają się tzw. zwiastuny: niepokój, rozdrażnienie, kołatanie serca, złe samopoczucie, zaburzenia wzrokowe i słuchowe. Chory ma odczucie zimna, może mieć dreszcze i bóle głowy. W takich przypadkach tabletka luminalu (u dorosłych) może zapobiec napadowi.
Pierwsza pomoc w ataku p. polega na wygodnym ułożeniu chorego oraz zabezpieczeniu go przed potłuczeniem się i przed przygryzieniem języka — w tym celu wkłada się między zęby zwiniętą chusteczkę lub zwinięty bandaż. Choremu należy rozpiąć uciskającą odzież, a po napadzie położyć mu na głowę zimny kompres. Chory musi się wyspać. Epileptyk winien znajdować się pod stalą opieką lekarską. Systematyczne leczenie może usunąć objawy choroby lub znacznie je złagodzić.
PORAŻENIE PIORUNEM; osoby porażone ratuje się przede wszystkim stosując —> sztuczne oddychanie —> masaż serca. W razie wystąpienia oparzeń, obowiązuje nałożenie jałowego opatrunku.
PORAŻENIE PRĄDEM ELEI TRYCZNYM; ratowanie należy rozpocząć możliwie jak najszybciej, usuwając porażonego spod działania prądu elektr. Należy przy tym zastosować specjalne środki ostrożności. Porażonego nie można dotykać, bez właściwego zabezpieczenia, dopóki styka się on z przewodem pod napięciem. Prąd należy natychmiast wyłączyć. Przy usuwaniu porażonego spod napięcia należy możliwie zabezpieczyć go przed upadkiem z wysokości (np. ze słup trakcji elektr. itp.). Jeżeli nie można wyłączyć prądu o napięciu do 500 V to przewody można przeciąć specjalny cęgami z izolowanymi rękojeściami lub po prostu siekierą z suchym, drewnianym trzonkiem; należy przy tym uważać, by ratujący nie dotknął przewodu. Jeśli nie można wyłączyć prądu o napięciu ponad 500 V, to porażonego należy oderwać od przewodu za mocą drewnianego, suchego drąga (najlepiej z izolowaną rękojeścią /.
Ratujący przy tych manipulacjach powinien być sam odizolowany zarówno od ziemi, jak i od porażonego. Powinien stać na suchej desce bez gwoździ (można użyć do tego celu drewnianego stołka), na rękach powinien mięć suche rękawice gumowe lub grube wełniane. Przy napięciu prądu powyżej 30000 V przystąpienie do porażonego jest możliwe tylko po wyłączeniu prądu. W tym przypadku nawet dotknięcie drewnianym drągiem jest niebezpieczne. Po odłączeniu porażonego od źródła prądu podejmuje się właściwą pierwszą pomoc, polegającą na —> masażu serca w przypadku zatrzymania akcji serca i —> sztucznym oddychaniu przy bezdechu; poza tym, jeśli porażony jest poparzony, należy postępować jak przy —> oparzeniach.
POTŁUCZENIE OGÓLNE może być następstwem różnych wypadków (np. drogowych, kolejowych, bójek itp.); w wyniku p.o. dochodzi często do licznych urazów różnych okolic ciała. Są to więc stłuczenia, które rozpoznaje się na podstawie silnie bolesnych obrzmień i sińców, drobne zadrapania, otarcia naskórka, powierzchowne rany itp. Niekiedy towarzyszy temu ból w kręgosłupie, w klatce piersiowej, w stawach kończyn itp. Chory może być pobudzony lub apatyczny. Po opatrzeniu ran i unieruchomieniu  bolesnego kręgosłupa lub kończyn, chorego należy w pozycji leżącej przetransportować do szpitala.
R
RANA, uszkodzenie części miękkich ciała z przerwaniem ciągłości skóry lub błony śluzowej, spowodowane urazem zewnętrznym (? rana). Pierwsza pomoc polega na założeniu —> opatrunku ochronnego. R. nie wolno dotykać palcami, nie należy też obmywać jej ani oczyszczać; jedynie przy b. dużym zanieczyszczeniu r. (np. ziemią) lub też w przypadkach dużych r. kąsanych obmywa się je wodą utlenioną. Z r. nie powinno się usuwać skrzepów ani ciał obcych, gdyż może to nasilić krwawienie. Nie wolno również usuwać przedmiotów tkwiących po zranieniu w brzuchu czy w klatce piersiowej (np. nóż). Nie wolno używać brudnego i niejałowego materiału opatrunkowego. Przed przystąpieniem do opatrzenia r. należy umyć ręce ciepłą wodą z mydłem, a jeśli to możliwe, dodatkowo obmyć je alkoholem. Okolicę r. obmywa się spirytusem (od r. do zewnątrz), a następnie pokrywa barwnikiem (nalewka jodowa, merkurochrom). Na r. nakłada się płat jałowej gazy, potem warstwę waty lub ligniny i owija opaską (bandażem) albo chustką trójkątną.
W r. kąsanych postępowanie jest następujące: przy ukąszeniu przez psa r. obmywa się wodą utlenioną, nakłada opatrunek i natychmiast zgłasza się do lekarza, który ustali dalszy sposób postępowania. Uzależniony jest on od tego, czy: l) pies jest nieznany (stosuje się wówczas leczenie zapobiegawcze przeciw wściekliźnie — wstrzyknięcie szczepionki); 2) pies jest znany i nie wiadomo czy jest zdrowy; wtedy konieczna jest obserwacja zwierzęcia trzymanego na uwięzi przez 7-10 dni; przy ukąszeniu przez inne zwierzę — opatrunek i natychmiastowa wizyta u lekarza. 
S
SKRĘCENIE STAWU, nadmierne, rozciągnięcie lub nawet rozerwanie torebki stawowej i więzadeł stawu często z towarzyszącym wylewem krwawym i obrzękiem z silnym bólem. Pierwsza pomoc polega na unieruchomieniu stawu i zastosowaniu zimnego okładu.
SZTUCZNE ODDYCHANIE,; zabieg stosowany w celu przywrócenia czynności oddechowej, zatrzymanej wskutek osłabienia lub zaprzestania funkcji ośrodka oddechowego. Przyczynami zatrzymania oddechu mogą być: ? zatrucie tlenkiem węgla (czadem) lub spalinami, utonięcie, uduszenie, porażenie prądem elektrycznym czy piorunem, ciężkie urazy klatki piersiowej albo brzucha itp. Warunkiem powodzenia zabiegu jest: natychmiastowe rozpoczęcie zabiegu, utrzymanie drożności dróg oddechowych, stosowanie sz.o. do momentu rozpoczęcia się oddychania samoistnego. Spośród różnych metod sz.o. najskuteczniejsza jest metoda wdmuchiwania powietrza za pomocą specjalnego aparatu lub metoda „usta-usta czy „usta-nos".
Sz.o. metodą usta-usta: l) ratowanego układa się na wznak z barkami uniesionymi ok. 10 cm nad poziom podłoża przez podłożenie walka lub zwiniętego koca, w celu odchylenia ku tyłowi głowy; 2) ratownik oczyszcza jamę ustną i gardło ratowanego (mul rzeczny w przypadkach utonięć, ziemia, wydzielina itp.) za pomocą palca lub gazy i podciąga do góry żuchwę; 3) odciągając żuchwę jedną ręką i odginając głowę ratowanego ku tyłowi drugą ręką położoną na czole (kciuk i palec wskazujący tej ręki zaciskają nozdrza), ratownik wdmuchuje powietrze do ust ratowanego albo  bezpośrednio,  albo przez cienki płat gazy; następnie szybko odejmuje swą twarz, aby umożliwić choremu samoistny wydech; 4) cykl ten powtarza się możliwie szybko przez pierwszych 10 wdechów, a następnie zwalnia się oddychanie do 12-14 oddechów na minutę. Wdmuchując powietrze do ust  ratowanego,   należy kątem oka obserwować jego nadbrzusze i klatkę piersiową. Dowodem skutecznej wentylacji jest ich rytmiczne unoszenie się oraz słyszalny szmer wydechu następujący po każdym wdechu. W pewnych sytuacjach zamiast metody usta-usta stosuje się metodę usta-nos; powietrze wdmuchuje się wówczas poprzez nozdrza rannego  Jeśli na miejscu znajduje się przeszkolony ratownik dysponujący odpowiednim sprzętem, to zamiast metodą usta-usta może wdmuchiwać powietrze przez maskę ustno-gardłową lub przez maskę twarzową. 
T
TRANSPORT RANNEGO, przewożenie lub przenoszenie rannego, Przy przenoszeniu poszkodowanego należy zwrócić baczną uwagę na uszkodzoną część ciała, by nie sprawiać bólu i nie spowodować powikłań Przenoszenie przez jedną osobę—ratownika — jest  zawsze dla niego b. uciążliwe i niewygodne dla rannego. Sposób ten może być stosowany jedynie w , specjalnych sytuacjach (warunki terenowe, brak pomocy itp.). Prze- noszenie przez 2 osoby jest najwłaściwsze. Lżej chorych można nosić na rękach w pozycji siedzącej. Ratownicy klękają po obu bokach chorego i unoszą go w pozycji siedzącej. Ciężko rannego przenosi się w pozycji leżącej. Obaj ratownicy klękają po jednej stronie chorego, podkładają ręce pod jego ciało i podnoszą go równocześnie. Jeśli nie ma złamań kończyn i chory jest przytomny, można
w pewnych sytuacjach zastosować metodę przenoszenia za kończyny. Chory leży na plecach. Jeden ratownik staje przy głowie, a drugi pomiędzy jego kolanami (obaj zwróceni twarzą do stóp chorego /Jeden ratownik unosi głowę chorego i chwyta go pod pachy, drugi obejmuje kolana chorego, potem razem unoszą chorego .Metody tej nie można stosować w przypadkach ciężkich złamań w uszkodzeniach kręgosłupa i kl. piersiowej T. r. Na noszach jest najlepszym sposobem przenoszenia rannego, nawet na dalszą odległość .W razie braku noszy fabrycznych, można łatwo sporządzić nosze prowizoryczne, zastępcze. Dwa drążki i koc wystarczą do tego celu w zupełności. Chorego można przenosić również na samym kocu. Sposób ułożenia chorego na noszach jest zależny od rodzaju obrażeń i powinien sprawić mu najmniej bólu .Zwykle kładzie się rannego na  wznak. W przypadkach kiedy chory jest  nieprzytomny, układa się go na boku, w tzw. pozycji bezpiecznej. W przypadkach urazów głowy należy pod głowę podłożyć wałek. W przypadkach uszkodzeń klatki piersiowej chory powinien pozostawać w pozycji półsiedzącej. Przy obrażeniach brzucha należy choremu zgiąć nogi w kolanach i nieco unieść tułów i głowę, aby zmniejszyć napięcie mięśni brzucha, W uszkodzeniach kręgosłupa stosuje się t.r. na wznak, na noszach usztywnionych (deska). Rannych w plecy lub pośladki należy układać
tak, aby rana nie była uciśnięta (na chory jest przytomny, podaje mu się boku zdrowym). W przypadkach uszkodzeń miednicy wskazane jest ułożenie z wałkiem pod kolanami.     
UDAR CIEPLNY, skutek przegrzania ustroju, gdy oddawanie nadmiaru ciepła jest utrudnione lub niemożliwe z powodu zbyt wysokiej temperatury i nadmiernej wilgotności otoczenia. Zespół ten występuje najczęściej w hutach, pralniach, przy paleniskach, w źle wietrzonych i wilgotnych pomieszczeniach. Objawy, silne poty, osłabienie, uczucie zmęczenia, silne pragnienie, zawroty głowy, przyśpieszenie tętna, zasinienie twarzy .W przypadkach ciężkich dochodzi nawet do utraty przytomności i do zaburzeń oddychania i akcji serca. Piesza pomoc: chorego natychmiast przenieść i ułożyć w miejscu przewiewnym i zacienionym. Ubranie porozpinać, a nawet całkowicie rozebrać chorego. Na klatkę piersiową i głowę należy stosować zimne okłady. Jeśli chory jest przytomny podaje mu się zimne napoje (dobrze osolone). W razie konieczności stosuje się reanimację jak przy —> omdleniach i wstrząsie.
UDAR SŁONECZNY, skutek zbyt długiego przebywania z odkrytą głową pod działaniem promieni słonecznych (zwłaszcza małe, jasnowłose dzieci, osobnicy łysi). Pod wpływem promieniowania słonecznego mózg ulega przegrzaniu i obrzmieniu, co powoduje wysoką gorączkę, wymioty, a nawet utratę przytomności. Pierwsza pomoc, jak w udarze cieplnym.
UKĄSZENIE PRZEZ ŻMIJE, pierwsza pomoc polega na zapewnieniu pokąsanemu spokoju; jeśli ranka znajduje się na kończynie, należy na łożyć powyżej ukąszenia opaskę, ale bez mocnego zaciskania, tylko żeby wywołać zastój żylny w obrębie ukąszenia. Następnie należy ranę odkrwawić na gł. 3-4 mm i kończynę oziębiać Natychmiast wezwać lekarza lub dostarczyć chorego wygodnym transportem do najbliższego ośrodka zdrowia, pogotowia, szpitala, gdzie można będzie zastosować wstrzyknięcie surowicy przeciwko jadowi żmii.
UKŁUCIA PRZEZ OWADY, pojedyncze ukłucia przez pszczoły, osy, szerszenie, bąki czy komary mogą być b. bolesne., ale na ogól ból jest krótkotrwały, a następstwa (poza swędzeniem i miejscowym obrzękiem) nieznaczne. Groźne mogą być ukłucia mnogie (zwłaszcza u niemowląt i małych dzieci) oraz ukłucia w okolicy nosa, jamy ustnej i gardła (przy połknięciu owada). Niezbędna jest wówczas szybka pomoc lekarska ze względu na zagrażający toksyczny obrzęk gardła i krtani. W innych przypadkach pierwsza pomoc polega na przemyciu bolącego miejsca (po ewentualnym usunięciu żądła) roztworem amoniaku lub alkoholem.
UPADEK Z WYSOKOŚCI może spowodować różne uszkodzenia, do których najczęściej należą: złamanie podstawy czaszki oraz złamanie kręgosłupa i kończyn. Mogą również, w zależności od rodzaju upadku, siły uderzenia oraz okolicy najsilniejszego urazu, wystąpić uszkodzenia miednicy, narządów klatki piersiowej, jamy brzusznej oraz mózgu. Urazy ciała powstające w wyniku upadku ze znacznej wysokości wiążą się często z utratą przytomności lub objawami wstrząsu. Chorego należy położyć na twardym, równym podłożu, złamanie unieruchomić, rany opatrzyć i niezwłocznie wezwać pogotowie lub chorego przewieźć do szpitala.
UTONIĘCIE, rodzaj uduszenia wskutek zamknięcia dróg oddechowych przez płyn. W pierwszej chwili po zanurzeniu dochodzi do świadomego zatrzymania oddechu, co trwa zwykle około minuty, po czym następuje okres krótkich ruchów oddechowych, wskutek czego zamiast powietrza do krtani i górnych dróg oddechowych dostaje się woda. Tonący traci przytomność i jeśli w porę nie otrzyma pomocy — ginie.
Do ratowania należy przystąpić natychmiast po wydobyciu ofiary wypadku z wody. Pierwsza pomoc polega na oczyszczeniu górnych dróg oddechowych, zastosowaniu —> sztucznego oddychania metodą usta-usta i pośredniego —> masażu serca. Oczyszczenie górnych dróg oddechowych ze śluzu, mułu, piasku itp. wykonuje się palcem owiniętym w gazę lub chusteczkę, którym wygarnia się zawartość jamy ustnej. Na uratowanie życia  można liczyć wtedy, gdy zanurzenie  w wodzie nie przekroczyło kilku do kilkunastu minut. Po przywróceniu samoistnej akcji oddychania, chorego należy ciepło okryć, a gdy odzyska przytomność, napoić gorącymi płynami. Nawet gdy akcja ratownicza powiedzie się, chorego należy przekazać lekarzowi. W przypadkach kiedy reanimacja nie daje pomyślnych wyników, przestanie jej zależy od decyzji lekarza.
WSTRZĄS POURAZOWY, następstwo poważnych i groźnych obrażeń ciała. Ranny jest blady, skórę ma pokrytą zimnym potem, tętno słabe, opięte, nie reaguje na otoczenie, niekiedy nie reaguje na ból. Stan taki, zw. szokiem, występnie przede wszystkim po ciężkich krwotokach, przy rozległych zmiażdżeniach lub oparzeniach. Najczęściej przyczyną w. p. jest ostra niewydolność krążenia wskutek nagłego zmniejszenia ilości krwi krążącej. W takich przypadkach pierwsza pomoc polega na: zatrzymaniu krwotoku (—> krwotoki i krwawienia z ran), założeniu opatrunku ochronnego, wezwaniu pogotowia. W czasie oczekiwania na lekarza, rannego należy ułożyć wygodnie w bezpiecznym i ogrzanym pomieszczeniu, zapewnić mu dostęp powietrza, podać coś do picia (jeśli jest przytomny), okryć ciepłym kocem. Jeżeli przybycie lekarza opóźnia się o kilka godzin (np. zaspy w zimie, powódź itp.), choremu należy podawać do picia wodę z solą (3 gramy soli na l litr wody).
ZACZADZENIE, zatrucie tlenkiem węgla—> zatrucie.
ZATRUCIE, intoksykacja, zaburzenie czynności organizmu lub uszkodzenie tkanek albo narządów wskutek działania trucizn. Pierwsza pomoc w z. substancjami toksycznymi przez drogi oddechowe polega na: wyniesieniu chorego z zatrutej atmosfery, usunięciu skażonej odzieży, ułożeniu w wygodnej pozycji, rozluźnieniu odzieży, zapewnieniu choremu spokoju, ochronie przed oziębieniem
i przegrzaniem; w razie potrzeby należy stosować ? sztuczne oddychanie. Przy chem. skażeniach skóry należy usunąć skażoną odzież i zmyć skórę dużą ilością bieżącej wody. Przy skażeniu oczu należy natychmiast przemyć je obficie strumieniem bieżące) wody (z naczynia z dziobkiem, rurki gumowej nałożone) na kran, bezpośrednio pod kranem) po uprzednim rozwarciu powiek. Dalsze postępowanie —> oparzenia chemiczne. Przy z. doustnych należy podać kilkakrotnie do wypicia zawiesinę węgla aktywowanego (łyżka w szklance letniej wody) lub zwykłą letnią wodę i wywoływać wymioty (jeżeli nie występują samoistnie). Wymioty wywołuje się przez drażnienie podniebienia miękkiego lub nasady języka (piórkiem, palcem itd.), podanie roztworu soli kuchennej (2 łyżki w szklance ciepłej wody), podanie kilku łyków roztworu mydła. Na zakończenie należy podać 2 łyżki parafiny płynnej lub 1-2 łyżki siarczanu sodowego (soli glauberskiej) w szklance ciepłej wody. W zatruciach metalami ciężkimi i truciznami żrącymi podaję się białko jaj i mleko. Nie wolno stosować mleka w zatruciach substancjami rozpuszczalnymi w tłuszczach (np. związkami fosforoorganicznymi, chlorowcowęglowodorami).
Przy zaburzeniach oddychania — w bezdechu — konieczne jest stosowanie sztucznego oddychania. W przypadku wystąpienia silnego pobudzenia lub drgawek należy zapewnić choremu spokój, chronić przed światłem.
Z. alkoholem etylowym objawia się wymiotami, bladością powłok, niekiedy sinicą, słabo napiętym i przyspieszonym tętnem, lepkimi potami. Mogą ponadto wystąpić objawy —> wstrząsu i utrata przytomności. Pierwsza pomoc polega na płukaniu żołądka oraz podawaniu czarnej i mocnej kawy.
Z. alkoholem metylowym objawia się początkowo (12-14 godz) zawrotami i bólami głowy, nudnościami i zaburzeniami widzenia, następnie ślepotą, drgawkami, dusznością. Pierwsza pomoc polega na natychmiastowym wezwaniu lekarza i przewiezieniu do szpitala; w okresie wczesnym na wywołaniu wymiotów, płukaniu żołądka oraz podawaniu dużych ilości płynów.
Z. amoniakiem; przy z. drogą oddechową należy zapewnić spokój, podać tlen do wdychania (przepuszczony przez 7% roztwór kwasu octowego); przy z. doustnych należy podać do wypicia 1-2% roztwór kwasu octowego, cytrynowego lub winowego, mleko z białkami jaj; przy skażeniu skóry zmyć ją bieżącą wodą, a następnie podanymi wyżej roztworami kwasów; przy skażeniu oczu przemyć je bieżącą wodą.
Z. arszenikiem, zazwyczaj skutek spożycia trucizny na szczury, objawia się wymiotami, bólami żołądka, biegunką. Pierwsza pomoc polega na wywołaniu wymiotów i płukaniu żołądka. Trzeba natychmiast wezwać lekarza.
Z. atropiną, wskutek spożycia wilczej jagody lub przedawkowania leków zawierających atropinę, objawia się suchością w ustach, zaczerwienieniem skóry, rozszerzeniem źrenic, nudnościami, wymiotami, podnieceniem. Pierwsza pomoc polega na wywołaniu 
wymiotów, płukaniu żołądka, podawaniu środków przeczyszczających, węgla aktywowanego, słabego roztworu taniny, herbaty, kwasu garbnikowego.
Z. benzyną, jest skutkiem jej spożycia, oblania lub przebywaniu w oparach benzyny. Pierwsza pomoc polega na: przy spożyciu — wywołaniu wymiotów, przy skażeniu skory - zmyciu jej wodą z mydłem, przy oddychaniu skażonym powietrzem jak w zatruciu tlenkiem węgla.
Z. chlorem, następstwo przebywania w zamkniętych pomieszczeniach w oparach chloru. Pierwsza pomoc polega na wyniesieniu z pomieszczenia skażonego, zapewnieniu choremu spokoju, chronieniu go przed wysiłkiem, oziębieniem i przegrzaniem, podaniu tlenu do wdychania.          
Z. fosforem, a właściwie związkami fosforu; w przypadku spożycia pierwsza pomoc polega na wywołaniu  wymiotów, w przypadku skażenia skóry — na zmyciu skóry l % roztworem siarczanu miedziowego.
Z. jodyną, skutek wypicia roztworu  jodyny; objawia się paleniem w jamie ustnej i przełyku, bólami brzucha  nudnościami i wymiotami. Pierwsza pomoc polega na wywołaniu wymiotów, podawaniu doustnie zawiesiny węgla aktywowanego, kleików, białka  jaj, magnezji palonej, wody zmieszanej z mąką.                           
Z. płynami  żrącymi, skutek wypicia stężonych kwasów lub zasad  w wyniku omyłki albo w celach samobójczych. Pierwsza pomoc polega na podaniu choremu dużych ilości mleka  lub wody z rozbełtanym białkiem jaja. 
W przypadku wypicia kwasów można podawać magnezję paloną rozpuszczony wodzie lub słaby roztwór sody oczyszczonej (łyżeczka na szklankę wody), natomiast w przypadku wypicia stężonych ługów podaje się słaby roztwór octu lub kwasu cytrynowego. Dla złagodzenia oparzeń jamy ustnej i gardła podaje się do picia, poza wyżej wymienionymi roztworami, również oleje jadalne (łyżeczkę). Nie należy wywoływać wymiotów.
Z. rtęcią, skutek spożycia rtęci, zdarzający się najczęściej u dzieci. Objawia się obrzękiem błony śluzowej ust (szarobiałe naloty), paleniem w ustach, bólami brzucha, nudnościami, wymiotami, biegunką, krwiomoczem, utratą przytomności. Pierwsza pomoc w ciągu pierwszych 3 godz polega na spowodowaniu wymiotów i płukaniu żołądka; później nie wolno płukać żołądka, gdyż istnieje niebezpieczeństwo przedziurawienia go. Choremu podaje się doustnie mleko, białko jaj, zawiesinę węgla aktywowanego.
Z. siarkowodorem, skutek przebywania w pomieszczeniach skażonych oparami siarkowodoru (doły kloaczne, kanały odpływowe, ścieki rzeźni, wytwórni klejów itp.). Objawia się bólami brzucha, wymiotami, często biegunką. Pierwsza pomoc polega na wyniesieniu chorego ze skażonego pomieszczenia (personel ratowniczy winien być zaopatrzony w odpowiednie maski lub aparaty tlenowe), rozpięciu ubrania i wygodnym ułożeniu w pozycji półsiedzącej; w razie potrzeby należy stosować sztuczne oddychanie.
Z. środkami nasennymi i uspokajającymi, wskutek przedawkowania leków (luminal, weronal, ewipan, fanodorm, dial, ataraks, fenergan itp.). Objawia się śpiączką, sinicą, obniżeniem temp. ciała, porażeniem oddychania. Pierwsza pomoc polega na:
płukaniu żołądka, spowodowaniu wymiotów, podawaniu środków przeczyszczających, nasercowych, ewentualnie zastosowaniu —> sztucznego oddychania
Z. tlenkiem węgla, skutek przebywania przez czas dłuższy w atmosferze zanieczyszczonej czadem, spalinami lub gazem świetlnym. Objawia się bólami głowy, tętnieniem w skroniach, szumem w uszach, nudnościami lub wymiotami, drżeniem i osłabieniem kończyn. Pojawia się też charakterystyczna nieporadność i obojętność na niebezpieczeństwo. Chory sprawia wrażenie pijanego, twarz staje się żywoczerwona, chód niepewny, chwiejny. Pierwsza pomoc polega na natychmiastowym wyniesieniu ofiary na wolne powietrze, rozpięciu ubrania i wygodnym ułożeniu w pozycji półsiedzącej. Jeżeli chory nie oddycha, należy stosować sztuczne oddychanie.
ZATRUCIE GRZYBAMI TRUJĄCYMI, najczęściej wskutek spożycia muchomora czerwonego, sromotnikowego lub piestrzenicy. Objawy zatrucia —> grzyby trujące. Pierwsza pomoc polega na wywołaniu wymiotów, płukaniu żołądka. Dobrze jest podać również węgiel aktywowany, silnie osłodzone płyny, miód, mleko itp. Chorego należy ogrzać ciepłymi termoforami.
ZATRUCIE JADEM KIEŁBASIANYM, skutek spożycia konserw mięsnych lub rybnych (niekiedy również jarzynowych) i mięsa skażonego jadem laseczki jadu kiełbasianego. Objawia się dość nagłym osłabnięciem, bólami i zawrotem głowy, zaburzeniami widzenia (rozszerzenie źrenic, niedowidzenie, brak oddziaływania źrenic na światło, niekiedy podwójne widzenie), zaburzeniami połykania, mowy oraz trudnościami oddychania. Pierwsza pomoc polega na wywołaniu wymiotów, okryciu chorego ciepłym kocem, podaniu żółtka jaj, które wiąże jad.
ZŁAMANIE, przerwanie ciągłości kości pod wpływem urazu bezpośredniego lub pośredniego. W z. zamkniętych powłoki zewn. nie są uszkodzone, z. otwarte połączone są z ranami powłok. Objawy z.: bolesność w miejscu obrażenia nasilająca się przy ruchach, zmiany kształtu lub osi kończyny, niemożność albo ograniczenie ruchów czynnych, nieprawidłowa ruchomość, obrzęk.
Pierwsza pomoc polega na unieruchomieniu kończyny. W celu złagodzenia bólu i uspokojenia chorego można dać mu lek przeciwbólowy i uspokajający. Przy zakładaniu opatrunku unieruchamiającego obowiązuje maksymalna ostrożność przy ruchach. Dobrze jest, by zabieg wykonywał ratownik przy pomocy 2 osób, z których jedna ujmuje kończynę poniżej miejsca złamania i lekko ją pociąga (wzdłuż osi kończyny), druga zaś podpiera samo miejsce złamania. Należy unieruchomić 2 stawy sąsiadujące ze z., gdyż dopiero wtedy unieruchomienie samego ogniska z. jest wystarczające. Właściwe unieruchomieni z. uspokaja ból, umożliwia transport i zapobiega powikłaniom. W z. otwartych pierwszą czynnością jest założeni odpowiedniego opatrunku ochronnego na samą ranę, a następnie w drugiej kolejności unieruchomienie kończyny)
Z. kości nosa, objawia się zniekształconym zarysem nosa, skórą obrzmiałą,   podskórnym  wylewem krwawym, pierwsza pomoc polega na założeniu opatrunku typu „proca" a jeśli istnieje krwotok — zastosowaniu tamponady.
Z. innych kości twarzy, objawia się asymetrią twarzy; pierwsza pomoc: okład, gdy istnieje rana — opatrunek uciskowy.
Z. szczęki dolnej (żuchwy), objawia się zniekształceniem, bólem przy otwieraniu ust i zwieraniu zębów, pierwsza pomoc to podwiązanie szczęki bandażem (opatrunek zw. „uździenicą").
Z. obojczyka, objawia się bólem, upośledzeniem ruchów kończyny górnej, obrzękiem i nieprawidłową ruchomością; pierwsza pomoc polega na założeniu opatrunku z 2 chust trójkątnych, w postaci temblaka.
Z. łopatki, powoduje ból przy ruchach kończyny górnej; pierwsza pomoc analogiczna jak w z. obojczyka.
Z. żeber, objawia się bólem podczas głębokiego wdechu, czasem krwiopluciem, bolesnością przy ucisku miejsca złamania; pierwsza pomoc polega na ułożeniu chorego w pozycji siedzącej, nałożeniu na okolicę złamanych żeber warstwy długich przylepców, od mostka do kręgosłupa lub owinięciu klatki piersiowej bandażami elastycznymi wzmocnionymi przylepcem.
Z. kręgosłupa, objawia się bólem w okolicy kręgosłupa, w przypadkach ciężkich równoczesnym porażeniem (niedowład) kończyn dolnych oraz pęcherza moczowego (chory oddaje bezwiednie mocz); pierwsza pomoc polega na ułożeniu rannego na twardym podłożu (dobrze naciągnięte nosze, drzwi, szeroka deska); chorego należy przywiązać do noszy.
Z. miednicy, objawia się bólem nasilającym się przy ruchach kończyn dolnych; pierwsza pomoc polega na ułożeniu chorego na plecach z lekko zgiętymi nogami w stawach biodrowych i kolanowych; kończyny podpiera się wałkiem z koca; chorego należy przywiązać do noszy.
Z. (lub zwichnięcie) stawu barkowego, objawia się bólem nasilającym się przy ruchach, zniekształceniem okolicy barku, zniesieniem lub ograniczeniem czynności kończyny;
ranny podtrzymuje zdrową ręką przedramię chorej kończyny. Pierwsza pomoc polega na unieruchomieniu za pomocą chustki trójkątnej lub podparciu i przybandażowaniu kończyny górnej do klatki piersiowej w takiej pozycji, w jakiej sama się ustawia.
Z. w okolicy stawu łokciowego, objawia się bólem nasilającym się przy ruchach, obrzękiem, niemożnością poruszania lub ograniczeniem ruchów w łokciu; pierwsza pomoc polega na unieruchomieniu za pomocą chustki trójkątnej lub temblaka.
Z. przedramienia, lokalizacja objawów nieco poniżej łokcia; pierwsza pomoc — jak wyżej.
Z. kości udowej, objawia się bólem nasilającym się przy ruchach, skręceniem stopy na zewnątrz; pierwsza pomoc polega na unieruchomieniu trzech stawów — biodrowego, kolanowego i skokowego; w tym celu zakłada się 2 szyny wzdłuż kończyny — jedna zewn. sięga od pachy do stopy. a druga wewn. od pachwiny do stopy.
Z. podudzia, objawia się bólem, obrzękiem, niemożnością wykonywania ruchów lub ich ograniczeniem; pierwsza pomoc polega na unieruchomieniu szyną obejmującą staw skokowy i kolanowy.


ZWICHNIĘCIE, przemieszczenie kości stanowiących staw, z towarzyszącą bolesnoscią, obrzękiem, zniekształceniem zarysów stawu, pierwsza pomoc polega na unieruchomieniu kończyny za pomocą elastycznego bandaża, podobnie jak przy złamaniach i na odesłaniu chorego do szpitala

DODATEK DO III WYDANIA

ADALAT ? nifedipina
AJMAUNA, Gilurythmal, alkaloid Rauwolfia serpentyna, lek antyarytmiczny, stosowany w zaburzeniach miarowości serca, zwłaszcza w częstoskurczu napadowym, jak też w zapobieganiu zaburzeniom rytmu np. przy zabiegach operacyjnych na sercu Mechanizm działania polega na wydłużaniu „okresu niepobudliwości" w ? bodźco-przewodzącym układzie serca. Lek działa szybko, lecz krótkotrwale. Nie wpływa na ciśnienie tętnicze Obecnie jest wypierany z lecznictwa przez N-propylową pochodną a —prajmalinę (Neo Gilurythmal) działającą silniej i długotrwale
ALPRENOLOL ? leki beta-adrenohtyczne.
AMANTADYNA,   Symmetrel, lek wykazujący podwójne działanie l) przeciw wirusom grypy, zwłaszcza z podgrupy A, 2) znosi objawy ? drzączki poraźnej Działanie przeciwwirusowe polega na hamowaniu adsorpcji wirusa Lek jest w pełni skuteczny przy stosowaniu zapobiegawczym, łagodzi tez objawy i skraca przebieg grypy, jeśli jest zastosowany w ciągu pierwszej doby trwania choroby. Korzystne działanie leku w drzączce poraźnej zostało odkryte przypadkowo Nasila on przekaźnictwo dopammergiczne (? dopamma) w ? pozapiramidowym układzie, dzięki czemu znosi sztywność mięśniową i zahamowanie ruchowe, poprawia nastrój, w niewielkim jednak stopniu wpływa na drżenia mięśniowe.
AMIKACYNA, ? antybiotyk aminoglikozydowy, pochodna ? kanamycyny. Stosowana w zakażeniach wywołanych przez ? pałeczki: Eschenchta coh, Klebstella i Proteus, szczepami opornymi na ? gentamycynę i  ? tobramycynę
AMINOPENICYLINY, ? antybiotyki betalaktamowe; antybiotyki bakteriobójcze z grupy penicylin półsyntetycznych o szerokim zakresie działania przeciwbakteryjnego. Należą do nich m.in.? ampicylina i jej estry (bakampicylina, piwampicylina), amoksycylina i hetacylina. Stosowane są w zakażeniach dróg moczowych, żółciowych, przewodu pokarmowego, w przewlekłych zapaleniach oskrzeli i płuc, ponadto w ? durach i ? paradurach, a także w zwalczaniu ich nosicielstwa. Przeciwwskazaniem do stosowania a. pozajelitowe jest uczulenie na penicyliny i zakażenie bakteriami wytwarzającymi betalaktamazy, tj. enzymy powodujące rozkład cząsteczki antybiotyku.
AMOKSYCYLINA, antybiotyk z grupy ? aminopenicylin, lepiej wchłaniający się z przewodu pokarmowego niż —» ampicylina.
ANTYBIOTYKI AMINOGLIKOZYDOWE, liczna grupa antybiotyków bakteriobójczych, których mechanizm działania polega gł. na hamowaniu syntezy białka w komórce bakteryjnej, a ponadto na uszkadzaniu błony cytoplazmarycznej. Mają b. podobny, choć nieidentyczny zakres działania przeciwbakteryjnego: działają gł. na bakterie Gram-ujemne, niektóre też przeciwprątkowo, np. streptomycyna. Źle wchłaniają się z przewodu pokarmowego. Mogą uszkadzać narząd słuchu i nerki. Oporność na a.a. powstaje powoli, z wyjątkiem streptomycyny. Do a.a. należą m.in. ? streptomycyna, kanamycyna, neomycyna, gentamycyna, tobramycyna, amikacyna i netiiroycyna. Ze względu na działanie toksyczne na nerki i narząd słuchu, a.a. nie można kojarzyć z ? furosemidem i ? kwasem etakrynowym.
ANTYBIOTYKI BETALAKTAMOWE, liczna i najważniejsza z terapeutycznego punktu widzenia grupa antybiotyków, obejmująca ? penicyliny, ? cefalosporyny oraz cefamycyny. We wzorze strukturalnym tych a antybiotyków występuje wiązanie betalaktamowe, które ulega rozerwaniu  pod wpływem enzymów zw. betalaktamazami. A.b. mają właściwości bakteriobójcze, a mechanizm ich działania  polega na hamowaniu biosyntezy ściany komórki bakteryjnej. Różnice między poszczególnymi podgrupami tych  antybiotyków polegają na różnym zakresie ich działania przeciwbakteryjnego.
ASTMA ASPIRYNOPOCHODNA ? leukotrieny.
AZLOCYUNA ? ureidopenicyliny
BAKAMPICYLINA, ester ? ampicyliny, antybiotyk z grupy -» aminopenicylin.
BD ? benzodiazepiny. 
BECOTIDE ? beklometazon. 
BEKLOMETAZON, syntetyczny ? glikokortykoid o silnym działaniu przeciwzapalnym i antyalergicznym (właściwości ? kortyzol); nie wpływa na gospodarkę mineralno-wodną. Dipropionian b. — Becotide, Sanasthmyl—stosowany jest w aerozolu W dychawicy oskrzelowej i katarze siennym. Nie działa bezpośrednio rozkurczowo na mięśnie gładkie oskrzeli, w dychawicy oskrzelowej musi być;
stosowany systematycznie w celu zapobieżenia napadom. Przy podawaniu tą drogą i odpowiednim dawkowaniu  nie powoduje niewydolności kory nadnerczy, może jednak wywołać drożdżyce jamy ustnej i bóle „reumatoidalne". W maściach i kremach b. stosowany jest w alergicznych schorzeniach skórnych. W stanach zapalnych skóry wikłanych zakażeniem bakteryjnym b. stosowany jest w maściach i kremach z dodatkiem: ? chloramienikolu, neomycyny albo dwujodohydroksychinoliny (Enteroseptolu). 
BELOC ? metoprolol. 
BENZODIAZEPINY, BD, grupa środków leczn. należących do -> leków anksjolitycznych  (przedwiekowych). Znoszą nadmierne napięcie emocjonalne, uczucie zagrożenia i strachu, mają właściwości uspokajająco-nasenne, przeciwdrgawkowe i miorelaksujące (obniżają napięcie mięśni szkieletowych). Do b. należą m.in. ? chlordiazepoksyd, diazepam, klonazepam. B. są szeroko stosowane w lecznictwie, z którego skutecznie wypierają ? barbiturany.
BETA-BLOKERY ? leki beta-adrenolityczne.
BEZPIECZNE UŁOŻENIE NIEPRZYTOMNEGO ? Pierwsza pomoc, Omdlenie.
BIZMUTAWY CYTRYNIAN TRÓJPOTASOWY, De Nol, cytrynian  trójpotasowobizmutawy  tworzący koloidalny roztwór stosowany w chorobie wrzodowej. Lek ściśle pokrywa niszę wrzodową, działa ściągające i mechanicznie chroni jej ściany przed enzymami trawiennymi oraz drażniącym działaniem kwaśnej treści pokarmowej. Dzięki temu znosi dolegliwości i przyspiesza proces gojenia wrzodu. Nie wchłania się z przewodu pokarmowego, objawy niepożądane należą do rzadkości.
BROMOKRYPTYNA, Parlodel, półsyntetyczna pochodna ergokryptyny — alkaloidu polipeptydowego ? sporyszu. Pobudza receptory dopaminergiczne (? dopamina) ośrodkowego układu nerw. Jest stosowana w niektórych zaburzeniach endokrynologicznych, gł. w mlekotoku i nadmiernej laktacji, także w pewnych postaciach gruczolaków przysadki. Hamuje wydzielanie hormonu wzrostu (? somatotropina) w ? akromegalii, chociaż pobudza jego wydzielanie u osób zdrowych. B. jest też stosowana w drżączce poraźnej, często w skojarzeniu z —> lewodopą lub lekami porażającymi nerw. układ parasympatyczny (-» leki układu wegetatywnego).
 BRUFEN ? ibuprofen.
CANESTEN ? klotrimazol.
CEFAMYCYNY ? antybiotyki betalaktamowe.
CIS-PLATYNA,   cis-dwuaminodwuchloroplatyna, lek przeciwnowotworowy, którego mechanizm działania polega na hamowaniu syntezy kwasu dezoksyrybonukleinowego. Jest stosowana w leczeniu nowotworów złośliwych jąder, jajników i płuc. Zob. też leki cytostatyczne.
CORINFAR ? nifedipina. 
CUPRENIL ? penicylamina. 
CYMETYDYNA, Tagamet, lek znoszący działanie histaminy na receptory H, (-» leki porażające receptory Ha). Hamuje wydzielanie soku żołądkowego i pepsyny zarówno spoczynkowe, jak i pobudzane przez pokarm, histaminę, gastrynę i in. czynniki. Hamuje też nocną sekrecję kwasu solnego. Jest stosowana w leczeniu choroby wrzodowej oraz w zespole Zollingera-Ellisona (nietypowe owrzodzenie dwunastnicy w przebiegu łagodnego gruczolaka trzustki). Skuteczność c. w zarzucaniu kwaśnej treści pokarmowej do przełyku i w przepuklinach przeponowych nie jest w pehii udowodniona. W chorobie wrzodowej c. szybko znosi dolegliwości i wybitnie przyspiesza gojenie wrzodów. Może powodować zaburzenia gospodarki hormonalnej i drożdżyce przewodu pokarmowego i dlatego powinna być podawana wyłącznie ze wskazań i pod kontrolą lekarską. Po odstawieniu leku może wystąpić nawrót choroby. Zob. też ranitydyna.
D
DAWERCYNA, antybiotyk makrolidowy (? makrolidy), cykliczny węglan ? erytromycyny działający bakteriostatycznie. D. stosowana jest w zakażeniach bakteriami Gram-dodatnimi opornymi na penicyliny lub w nadwrażliwości na penicyliny, najczęściej w zakażeniach dróg oddechowych i żółciowych paciorkowcami i pneumokokami, rzadziej gronkowcami. Mało toksyczna; niekiedy powoduje nudności, wymioty, bóle w nadbrzuszu, rzadko objawy alergiczne.
DEKSTROMORAMID, Palfium lek przeciwbólowy z grupy pochodnych heptanonu (? opiaty), o działaniu identycznym jak -» morfina. Wchłania się dobrze z przewodu pokarmowego i wywiera niemal równie silne działanie przeciwbólowe po daniu doustnym jak i pozajelitowym
DE NOL ? bizmutawy cytryn trójpotasowy.
DIAZOKSYD, Hyperstat, ? benzoriazyd pozbawiony właściwości .moczopędnych, działający silnie bezpośrednio rozkurczowo na mięśnie gładkie naczyń krwionośnych. Podany dożylnie b. silnie i szybko obniża podwyższone ciśnienie tętnicze. W ciężkich przypadkach nadciśnienia, nie poddających się leczeniu in. środkami d. jest stosowany doustnie. Lek podwyższa poziom glukozy we krwi długotrwale hamując wydzielanie insuliny (przeciwwskazany w ? cukrzycy) Podawany przewlekle może powodować obrzęki i zaburzenia w gospodarce tłuszczowej.                       
DIKLOFENAK, Voltaren, pochodna kwasów arylooctowych; silny lek przeciwzapalny i przeciwbólowy słabo działa przeciwgorączkowo. Mechanizm działania polega na hamowaniu syntezy ?  prostaglandyn, aktywnych biologicznie związków z grupy ?  prostanoidów. Stosowany w zapalnych i zwyrodnieniowych schorzeniach stawów. Przeciwwskazany w chorobie wrzodowej oraz w ciąży. Wywołuje niekiedy objawy niepożądane, jak bólt^l w nadbrzuszu, nudności, zawroty gl<^r| wy, rzadko skórne odczyny alergiczne. | DISOPIRAMID, Rythniodan, lek| antyarytmiczny, działający podobnie do ? chinidyny. Stosowany w ? częstoskurczu napadowym, komorowym i w  ponaparstnicowych zaburzeniach rytmu, w skurczach dodatkowych pochodzenia komorowego, zaburzeniach rytmu po zawale mięśnia sercowego. Wywołuje zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego, niekiedy zaburzenia akomodacji oczu. Przeciwwskazany w -» jaskrze oraz w ? bloku serca. DYNORFINY ? endorfiny.
E
EIKOZANOIDY -» prostanoidy.
 ENDORFINY, grupa endogennych ? peptydów pełniących rolę przekaźników na zakończeniach nerwowych, wykazujących powinowactwo do receptorów opiatowych (? opiaty). Wywierają działanie przeciwbólowe, mają też in. właściwości charakterystyczne dla ? morfiny. Nazwa ich powstała z połączenia endoigennemorfiny. Obok udziału w regulacji przekaźnictwa bólowego poszczególne e. pełnią też in. funkcje, np. są niezbędne dla zachowania równowagi psych. i prawidłowej czynności mózgu; ich niedobór lub nadmiar prowadzi do zaburzeń psych. Charakterystyczną cechą e. jest to, że pierwszym aminokwasem w łańcuchu różnych e. jest tyrozyna, choć sekwencje aminokwasowe i dł. łańcucha są w poszczególnych e. różne. Poszczególne e. występują w odrębnych układach neuronalnych. Wyizolowano dotychczas m.in. B-endorfinę, ? enkefaliny, dynorfiny, neoendorfinę, kazomorfinę. B-endorfina, zbudowana z 31 reszt aminokwasowych, działa najsilniej przeciwbólowe z naturalnych e. (ok. 1000 razy silniej od morfiny). Względnie oporna na działanie enzymów rozkładających peptydy, znalazła zastosowanie w lecznictwie. W mózgu istnieją co najmniej dwa układy ;B-endorfinowe, z których jeden pełni rolę regulacyjną w wydzielaniu dokrewnym, drugi jest ściśle związany z integracją doznań bólowych. W neuronach tych układów B-endorfina magazynowana jest w postaci prekursora zawierającego równocześnie cząsteczkę ? adrenokortykotropiny. Uwalnianie obu tych peptydów np. w stresie następuje jednocześnie. Dzisiaj już wiadomo, że stany ? analgezji wywoływane przy użyciu różnych metod fizykalnych, np. ? akupunktury, jak też silnym napięciem emocjonalnym są związane z uwalnianiem e. z odpowiednich układów mózgu. E. występują nie tylko w mózgu człowieka i in. ssaków; wykazano je we wszystkich tkankach obwodowych, w których rozmieszczone są receptory opiatowe (np. w jelitach). W skórze pewnego gatunku żab występują peptydy o charakterze e. — dermofiny. Ich rola fizjol. nie jest jeszcze do końca wyjaśniona.
ENKEFAUNY, endogenne peptydy zbudowane z 5 reszt aminokwasowych, pierwsze z wykrytych ? endorfin. W organizmie istnieją dwie e., zwane od końcowego aminokwasu: metioniny lub leucyny — odpowiednio metenkefaliną i leuenkefaliną. W dużym stężeniu e. występują w rogach tylnych rdzenia kręgowego i w mózgu. Występowanie e. w ośrodkowym układzie nerw. pokrywa się z rozmieszczeniem receptorów opiatowych (.? opiaty), do których mają powinowactwo. Neurony enkefalinergiczne tworzą specyficzny układ pełniący integralną rolę w przekaźnictwie bodźców bólowych i reakcjach emocjonalnych towarzyszących doznaniom bólowym. Po uwolnieniu z nerw. zakończeń e. są szybko unieczynniane przez enzymy zw. enkefalinazami.
F
FASYGIN ? tinidazol. 
FELDEN -» piroksykam. 
FORTRAL ? pentazocyna.
G
GASTROZEPIN ? pirenzepina. 
GILURYTHMAL  ? ajmalina.
H
HETACYLINA, antybiotyk z grupy ? aminopenicylin. 
HYPERSTAT -» diazoksyd.
IBUPROFEN, Brufen, pochodna kwasu fenylopropionowego. Mechanizm działania polega na hamowaniu syntezy ? prostaglandyn, substancji aktywnych biologicznie z grupy ? prostanoidów. Działa przeciwzapalnie, przeciwbólowe i słabo przeciwgorączkowo. Stosowany w chorobach gośćcowych. Przeciwwskazany w chorobie wrzodowej, w ciąży, miąższowym uszkodzeniu wątroby i nerek. 
INTAL —> kromolan sodu. 
IZOKSYKAM -> oksykamy. 
IZOSORBITU  DWUAZOTAN, Sorbonit, lek należący do organicznych ? azotanów. Działa bezpośrednio rozkurczowo na mięśnie gładkie, gł, naczyń krwionośnych; właściwościami i zastosowaniem zbliżony do -» nitrogliceryny. Po podaniu podjęzykowyg działa niemal równie szybko jak nitrogliceryna, działanie jednak utrzymuje się dłużej (do 2 godz). Lek jest podawany także doustnie. Stosowany gł, w chorobie wieńcowej. Po podaniu podjęzykowym może wystąpić uczucie palenia lub pieczenia (miejscowe dziali drażniące).
K
KARBENICYLINA ? karboksypenicyliny.                         
KARBOKSYPENICYLINY, ? antybiotyki betalaktamowe; antybiotyki bakteriobójcze z grupy penicylin półsyntetycznych, szczególnie skuteczne w zakażeniach wywołanych bakteriami Gram-ujemnymi, a zwłaszcza pałeczką ropy błękitnej, niektórymi gatunkami odmieńca i pałeczkami jelitowymi. Stosowane najczęściej w ZAkażeniach dróg moczowych ww. bat feriami, ponadto w zakażeniach dróg oddechowych, żółciowych, zapaleniach opon mózgowo-rdzeniowych, w zakażeniach oparzeń. Przeciwwskazaniem jest uczulenie na penicyliny. Do k. należą: karbenicylina i jej estry karfecylina i karindacylina oraz -»tikarcylina.
KARFECYLINA, ester karbenicyliny, antybiotyku z grupy -» karboksypenicylin.
KARINDACYLINA, ester karbenicyliny, antybiotyku z grupy ? karboksypenicylin.
KAZOMORFINA, endorfina występująca w mleku. Jej stężenie w mleku matek jest wielokrotnie wyższe niż w mleku krowim.
KENALOG ? triamcinolon.
KETOPROFEN, Profenid, środek o silnym działaniu przeciwzapalnym i przeciwbólowym oraz słabszym przeciwgorączkowym Mechanizm działania polega na hamowaniu syntezy ? prostaglandyn, substancji aktywnych z grupy -» prostanoidów. Stosowany w chorobach gośćcowych, przeciwwskazany w ciąży, chorobie wrzodowej, miąższowym uszkodzeniu wątroby.
KETOTIFEN, Zaditen, lek przeciwhistaminowy (poraża receptory H1), zapobiegający również uwalnianiu z ? komórek tucznych substancji wywołujących reakcję alergiczną (-» leukotrieny, histamina). Stosowany w zapobieganiu napadom dychawicy oskrzelowej, napadom duszności w alergicznych nieżytach oskrzeli oraz w katarze siennym. Pełne działanie k. uwidacznia się po pewnym okresie stosowania, zazwyczaj po 3 tygodniach.
KLINDAMYCYNA ? linkosamidy.
KLIOKWINOL, międzynarodowa nazwa Enteroseptolu (-» dwujodohydroksychinolina).
KLONAZEPAM, Rivotril, pochodna benzodiazepiny, mająca wszystkie charakterystyczne dla tej grupy właściwości (? benzodiazepiny). Lek stosowany jest najczęściej w ? padaczce; skuteczny we wszystkich jej postaciach, zwłaszcza w napadach ogniskowych oraz uogólnionych napadach utraty świadomości (petit mai). Obok ? diazepamu i ? fenobarbitalu zaliczany do leków z wyboru w stanie padaczkowym. W czasie stosowania leku nie można prowadzić pojazdów mechanicznych.
KLOTRIMAZOL, Canesten, pochodna imidazolu, syntetyczny lek przeciwgrzybiczy stosowany w drożdżycy, grzybicach skóry, zakażeniach rzęsistkiem pochwowym.
KOTRIMOKSAZOL, międzynarodowa nazwa ? Biseptolu.
KROMOLAN SODU, latał, kromoglikan dwusodowy. Lek stosowany w zapobieganiu napadom duszności w atopowej dychawicy oskrzelowej oraz w katarze siennym. Działa stopniowo, nie znosi ostrych napadów duszności. Stosowany w postaci aerozoli pyłowych. W zapobieganiu napadom dychawicy najlepsze wyniki daje u ludzi młodych (blisko 100% skuteczności). Może powodować piekące bóle w klatce piersiowej.
KWAS MEFENAMOWY, Mefacit, lek o silnym działaniu przeciwbólowym, nieco słabszym przeciwzapalnym i słabym przeciwgorączkowym. Stosowany w chorobach gośćcowych, bólach mięśniowych. Przeciwwskazany w chorobie wrzodowej, w ciąży oraz w chorobach alergicznych.


L
LABETOLOL -» leki beta-adrenolityczne.
LEKI BETA-ADRENOLITYCZNE, grupa leków porażających receptory adrenergiczne beta (? receptory) i hamujących działanie ? amin katecholowych (np. adrenaliny) na te receptory. Leki te nazywane są też beta-blokerami. Mogą działać nie-selektywnie, porażając zarówno receptory B1 rozmieszczone gł. w sercu (ich pobudzenie powoduje nasilenie kurczliwości mięśnia sercowego oraz pobudliwości, przewodnictwa i powstawania podniet w -» bodźco-przewodzącym układzie serca), jak i receptory B2, rozmieszczone w mięśniach gładkich oskrzeli, naczyń krwionośnych i w macicy (ich pobudzenie powoduje rozkurcz mięśni) lub też mogą wywierać względnie selektywne działanie na receptory B1. Te ostatnie leki, zw. kardioselektywnymi, hipotetycznie nie powinny kurczyć mięśni gładkich oskrzeli. Do ważniejszych leków b.-a. należą: ? propranolol, ? oksyprenolol, -» metoprolol, ? pindolol, aiprenolol, timolol. Lekiem b.-a. obdarzonym również działaniem adrenolitycznym jest labetolol. Leki b.-a. znalazły szerokie zastosowanie w leczeniu choroby nadciśnieniowej (we wszystkich okresach), zapobieganiu napadom duszności w chorobie wieńcowej (działają wyłącznie zapobiegawczo, nie znoszą ostrego napadu), w zwalczaniu niektórych zaburzeń rytmu serca, w tym również towarzyszących nadczynności tarczycy. 
LEKI PORAŻAJĄCE RECEPTORY H2, grupa leków niedawno wprowadzonych do lecznictwa, znoszących pobudzający wpływ —> histaminy na wydzielanie kwasu solnego w żołądku. W odróżnieniu od klasycznych -» leków przeciwhistaminowych, znoszą również działanie histaminy na macicę i oskrzela. Dzięki ich odkryciu stwierdzono istnienie;
dwóch receptorów pobudzanych przez histaminę, które uzyskały nazwy receptorów H1 i H2. Na pierwszy z tych receptorów działają klasyczne leki przeciwhistaminowe, z leków porażających receptor Ha praktyczne zastosowanie znalazły ? cymetydyna i ? ranitydyna.                        
LEUKOTRIENY, LT, czynne biol. lipidy (LTA4 i LTB4) lub peptolipidyl (LTC4, LTD4), zaliczane do ? prostanoidów. Powstają z kwasu arachidonowego przy współudziale enzymu lipooksygenazy. Nazwa ich pochodzi  od krwinek białych — leukocytów, z  których je po raz pierwszy wyizolowano. L. niezwykle silnie i długotrwale kurczą mięśnie gładkie oskrzeli. Najaktywniejsze są LTC4, i LTD4, które silą działania 1000-krotnie przewyższają ? histaminę. Wykazano, że magazynowana w ? komórkach tucznych „powoli działająca substancja anafilaktyczna" (SRS-A) jest w istocie mieszaniną LTC4 i LTD4.Substancja ta jest uwalniana z komórek tucznych po zadziałaniu ? antygenu, a jej udział w patogenezie atopowej dychawicy oskrzelowej jest niewątpliwy. Napady duszności u niektórych chorych leczonych niesterydowymi lekami przeciwzapalnymi, polopiryną („astma aspirynopochodna"), są spowodowane nasileniem syntezy l. Leki te, hamując aktywność enzymu cyklooksygenazy, przy współudziale którego z kwasu arachidonowego powstają -» prostaglandyny, a nie wpływając na aktywność lipooksygenazy, sprawiają, że ilość tego kwasu wzrasta, co sprzyja nasileniu syntezy leukotrienów.
LEWODOPA, aminokwas, bezpośredni prekursor neurohormonu ? dopaminy (DA). W odróżnieniu od dopaminy l. przenika do mózgu, gdzie jest wychwytywana przez neurony dopaminergiczne; po jej podaniu wzrasta zatem poziom dopaminy w mózgu. Lek znalazł zastosowanie w leczeniu ? drżączki poraźnej. Obecnie w lecznictwie używa się najczęściej połączeń l. z inhibitorami enzymu dopadekarboksylazy, który przekształca l. w dopaminę. Inhibitory te działają wyłącznie we krwi i w tkankach obwodowych, nie przenikają do mózgu. Po ich łącznym podaniu z l. nie zachodzi przemiana aminokwasu w dopaminę w tkankach obwodowych, dzięki czemu do mózgu dostają się większe ilości prekursora. Połączenia takie nie dopuszczają do wystąpienia niepożądanych objawów obwodowych i pozwalają na znaczne obniżenie dawek l. Do najczęściej używanych należą połączenia l. z inhibitorem karbidopą, noszące handlowe nazwy Nakom i Sinemet. 
LINKOMYCYNA ? linkosamidy. 
LINKOSAMIDY, grupa antybiotyków bakteriostatycznych, stosowanych w zakażeniach bakteriami Gram--dodatnimi i beztlenowcami. Znajdują
zastosowanie gł. w zakażeniach szpiku kostnego, ponadto w zapaleniach pluć, otrzewnej, ropniach i zakażeniach tkanek miękkich wywołanych przez gronkowce i beztlenowce. L. są stosunkowo mało toksyczne, mimo to dość często wywołują nudności, wymioty, biegunki. Najpoważniejszym powikłaniem jest rzekomobłoniaste zapalenie jelit, występujące szczególnie po klindamycynie. Do antybiotyków tych należą:
linkomycyna i jej pochodna klindamycyna.
LONITEN ? minoksydyl.
LT -> leukotrieny.
M
MEBENDAZOL, Vermox, lek stosowany w zakażeniach przewodu pokarmowego robakami obłymi. Działa skutecznie w zakażeniach włosoglówką, owsikami, glistami oraz tęgoryjcem, znacznie słabiej na węgorka jelitowego. Przeciwwskazany w ciąży. 
MEPACIT -» kwas mefenamowy. 
MESNA, Mistabron, lek wykrztuśny powodujący upłynnienie wydzieliny śluzowej w drogach oddechowych i ułatwiający jej odkrztuszanie. Stosowany w aerozolu lub we wlewkach oskrzelowych w przypadku gromadzenia się gęstej wydzieliny w drzewie oskrzelowym. 
METADON ? opiaty.
METOCLOPRAMIDUM — metoklopramid.
METOKLOPRAMID, Metoclo-pramidum, Paspertin, lek wywierający działanie obwodowe i ośrodkowe. Działanie obwodowe polega na pobudzeniu perystaltyki przewodu pokarmowego, co przyspiesza przejście treści pokarmowej, ponadto hamuje zarzucanie żółci. Znosi również nud-ności i wymioty wskutek działania ośrodkowego (w mózgu), M. jest stosowany w chorobie wrzodowej, przewlekłych nieżytach żołądka, zarzucaniu treści pokarmowej do przełyku, rent-genodiagnostyce przewodu pokarmowego, pooperacyjnych stanach upośledzenia czynności przewodu pokarmowego, nudnościach i wymiotach wywołanych stosowaniem niektórych leków. Lek może powodować poważne zaburzenia hormonalne i powinien być używany pod ścisłym nadzorem lekarskim.
METOPROLOL, Beloc,— lek beraadrenolityczny zaliczany do tzw. środków „kardioselektywnych", tj. działających wybiórczo na receptory B1, rozmieszczone gł, w sercu. Blokuje receptory B1 równie silnie, jak -» propranolol, na receptory B22 działa zaś 100-krotnie słabiej. M. zmniejsza zapotrzebowanie mięśnia sercowego na tlen, obniża ciśnienie tętnicze, wywiera działanie antyarytmiczne. Stosowany jest w zapobieganiu napadom duszności w chorobie wieńcowej, w leczeniu nadciśnienia oraz w zaburzeniach rytmu serca. Pomimo właściwości „kardioselektywnych" jest przeciwwskazany w dychawicy oskrzelowej.
MEZLOCYLINA -> ureidopenicyliny.
MINIPRESS — prazosyna. 
MINOKSYDYL, Loniten, lek hipotensyjny stosowany doustnie w przypadkach nadciśnienia II i III stopnia nie poddających się leczeniu 
in. środkami przeciwnadciśnieniow mi. Działa bezpośrednio rozkurczowi na mięśnie gładkie przedwłośniczych naczyń tętniczych, silnie obniżając opór obwodowy. M. wywołuje odruchowy -> częstoskurcz i zatrzymanie sodu, toteż w leczeniu nadciśnienia ni ogół kojarzony jest z -> lekami beta-adrenolitycznymi i moczopędnymi Lek jest również stosowany w niektórych chorobach obwodowych naczyń krwionośnych.
MISTABRON — mesna.
N
NAKOM -» lewodopa.
NALLINE —- nalorfina.
NALOKSON, Narcan, pochodna oksymorfanu, tzw. „czysty antagonista" receptora opiatowego. Znosi objawy przedawkowania (zatrucia) -morfiny i in. narkotycznych lękowa przeciwbólowych (-> opiary). W lecznictwie stosowany w celu zniesienia
niewydolności (depresji) oddechowej wywołanej przez morfinę, -» petydynę, -» pentazocynę itp. Pozbawiony dziali lania depresyjnego na ośrodek oddechowy, n. nie wywołuje omamów i in. zaburzeń psych., nie powoduje zależności. Stosowany pozajelitowe, dziali szybko, lecz krótkotrwale.
NALORFINA, Nalline, N-allilonormorfina, syntetyczna pochodna — morfiny, stosowana w celu zniesienia działania i objawów przedawkowania-(zatrucia) morfiny, -» petydyny, — metadonu i środków im pokrewnych, nie znosi jednak działania — pentazocyny. Wykazuje słabe właściwości diorfinopodobne, tj. działa przeciwbólowe i wywołuje niewydolność czynności oddechowej. Nie jest stosowana jako lek przeciwbólowy z uwagi na wywoływanie omamów i zaburzeń czynności psychicznych.
NAPROKSEN, pochodna kwasu arylopropionowego, lek silnie działający przeciwzapalnie i przeciwbólowe, stosowany w chorobach gośćcowych. Mechanizm działania polega na hamowaniu syntezy -» prostaglandyn, substancji aktywnych biologicznie z grupy -> prostanoidów. Przeciwwskazany w chorobie wrzodowej, w ciąży, miąższowym uszkodzeniu wątroby i nerek. 
NARCAN ? nalokson. 
NEOENDORFINA -» endorfiny.
NEOGILURYTHMAL ? ajmalina.
NETILMYCYNA ? antybiotyki aminoglikozydowe.
NEUROLEPTOANALGEZJA, NLA, metoda skojarzonego podawania narkotycznego leku przeciwbólowego i -> leku neuroleptycznego. W pełni znosi ból (? analgezja) oraz objawy mu towarzyszące, w tym uczucie napięcia i niepokoju. Równocześnie pozwala zachować świadomość pacjenta, co umożliwia jego współpracę z personelem lek. W NLA można wykonywać drobne zabiegi chir., może ona stanowić wprowadzenie do znieczulenia ogólnego lub pozwala na zniesienie objawów ? wstrząsu w następstwie b. silnych bólów, np. w zawale serca. 

NIFEDIPINA, Adalat, Corinfar, lek blokujący przenikanie wapnia do wnętrza komórki, określany jako „antagonista wapnia". Obniża zapotrzebowanie serca na tlen, zmniejszając siłę skurczu serca i napięcie mięśni gładkich naczyń tętniczych. Zmniejsza również pobudliwość -> bodźco-przewodzącego układu serca. N. jest stosowana w zapobieganiu duszności w chorobie wieńcowej, w znoszeniu niektórych zaburzeń rytmu serca, a ostatnio także w leczeniu nadciśnienia tętniczego.
NIKLOZAMID, Yomesan, Sagimid, środek wykazujący silne działanie przeciwtasiemcowe. Stosowany jest jako lek z wyboru w zakażeniach tasiemcami : karłowatym, nieuzbrojonym, uzbrojonym lub bruzdogłowcem szerokim. N. wywołuje niekiedy objawy niepożądane ze strony przewodu pokarmowego. Leku tego nie można stosować w ciąży, wrzodziejącym zapaleniu jelit, w -> zespole złego wchłaniania.
NLA ? neuroleptoanalgezja.
O
OKSYFENBUTAZON, Tanderii,
aktywny metabolit fenylobutazonu, o silnym działaniu przeciwzapalnym i nieco słabszym przeciwbólowym. Mechanizm działania polega na hamowaniu syntezy ? prostaglandyn, substancji aktywnych biologicznie z grupy ? prostanoidów. O. stosowany jest w ostrym i przewlekłym gośćcu stawowym oraz w in. chorobach reumatycznych, a także w ? dnie moczanowej. Podawany jest doustnie, doodbytniczo, rzadziej zewnętrznie w postaci maści. Interakcje ? fenylobutazon.
OKSYKAMY, pochodne kwasów enolowych, leki o b. silnym działaniu przeciwzapalnym (silniejszym niż? fenylobutazon i ? naproksen) i przeciwbólowym. Mechanizm działania polega na hamowaniu syntezy ? prostaglandyn, substancji należących do ? prostanoidów. O. są stosowane w chorobach gośćcowych oraz w napadach ? dny moczanowej. Rzadziej niż in. niesterydowe środki przeciwzapalne wywołują skutki uboczne, najczęściej ze strony przewodu pokarmowego. Przeciwwskazane w chorobie wrzodowej oraz w osobniczej nadwrażliwości. Do o. należą: ? piroksykam, sudoksykam oraz izoksykam.
OPŁATY, narkotyczne leki przeciwbólowe o właściwościach zbliżonych do ? morfiny. Nazwa ich pochodzi od opium, z którego wyizolowano morfinę i ? kodeinę. Do o. zaliczane są: l) alkaloidy fenantrenowe opium i ich pochodne (morfina, kodeina, oksykodon); 2) pochodne piperydyny, np. ? petydyna i ? fentanyl;
3) pochodne heptanonu, z których do ważniejszych należy metadon i -» dekstromoramid, 4) pochodne benzomorfanu, do których należy ? pentazocyna. Receptory, do których o. wykazują powinowactwo, występują w mózgu i in. tkankach i noszą nazwę receptorów opiatowych. Do o. zaliczane są również ? endorfiny oraz wszystkie in. środki wykazujące powinowactwo do receptorów opiatowych i pobudzające je.
PALFIUM ? dekstromoramid. 
PARLODEL ? bromokryptyna.
 PASPERTIN -> metoklopramid.
PENICYLAMINA, Cuprenil, lek stosowany, podobnie jak -> sole złota, w leczeniu reumatoidalnego zapalenia stawów oraz w zwyrodnieniu wątrobowosoczewkowym. Wywołuje liczne działania niepożądane, jak skórne odczyny alergiczne, nudności, wymioty, uszkodzenie układu krwiotwórczego. Przeciwwskazana  w , uczuleniu na penicyliny, w uszkodzeniach układu krwiotwórczego, miąższowych schorzeniach wątroby i nerek.
PENTAZOCYNA, Fortral, pochodna benzomorfanu (-» opiaty), lek przeciwbólowy o działaniu podobnym do -> morfiny. Ma słabe właściwości antagonistyczne. Nie działa za-pierająco, stosunkowo słabo kurczy zwieracze, łagodzi bóle porodowe nie hamując czynności porodowej i w niewielkim stopniu przechodzi przez łożysko. Może powodować niewydolność oddechową, nieznacznie podwyższać ciśnienie tętnicze i przyspieszać czynność serca. P. jest stosowana doustnie lub pozajelitowe.
PENTOKSYFIUNA,   Trental, Torental,   syntetyczna  pochodna ksantyny o silnym, bezpośrednim działaniu rozkurczowym na naczynia krwionośne.   Zwiększa   ukrwienie tkanek, ułatwia powstawanie krążenia  obocznego. Stosowana doustnie i pozajelitowo w stanach niewydolności g obwodowych naczyń krwionośnych,  m.in. w: ? chromaniu przestankowym, Raynauda chorobie, owrzodzeniach troficznych podudzi, stanach poudarowych. Może obniżać ciśnienie tętnicze i nasilać działanie —> leków hipotensyjnych. Przeciwwskazana w ostrym zawale mięśnia sercowego.
PINDOLOL, Vlsken, nieselektywny ? lek beta-adrenolityczny, porażający w równym stopniu receptory B1, i B2 o silnej aktywności wewnętrznej i słabym działaniu miejscowo-znieczulającym. Zmniejsza zapotrzebowanie mięśnia sercowego na tlen, obniża ciśnienie tętnicze, wywiera działanie antyarytmiczne. Stosowany w leczeniu nadciśnienia, zapobieganiu napadom duszności w chorobie wieńcowej oraz w zaburzeniach rytmu serca, zwłaszcza w -> częstoskurczu nadkomorowym.
PIRAZYNAMID, przeciwgruźliczy lek zastępczy działający prątkobójczo. Stosowany w skojarzonym leczeniu gruźlicy, przy oporności prątków na podstawowe -> leki przeciwgruźlicze (izoniazyd, rifampicyna i etambutol), zwłaszcza w gruźliczym zapaleniu opon mózgowo-rdzeniowych.   Działa  na atypowe prątki gruźlicy. Wywołuje objawy niepożądane ze strony przewodu pokarmowego, ponadto może uszkadzać czynność wątroby.
PIRENZEPINA, Gastrozepin, lek porażający układ nerw. przywspółczulny (cholinolityczny), względnie wybiórczo blokujący receptory cholinergiczne komórek okładzinowych żołądka. Hamuje wydzielanie kwasu solnego, zarówno spoczynkowe jak i pobudzane np. podaniem pokarmu, w dawkach znacznie niższych niż dawki niezbędne dla porażenia in. czynności przywspółczulnych. P. jest stosowana w leczeniu choroby wrzodowej. Z objawów niepożądanych mogą wystąpić niekiedy suchość w jamie ustnej, przyspieszenie czynności serca, zaburzenia widzenia.
PIROKSYKAM, Felden, lek przeciwgośćcowy, gł. przedstawiciel ? oksykamów; cechuje się dużą skutecznością oraz przedłużonym okresem działania: działanie lecznicze jednorazowej dawki utrzymuje się przez 24 godziny.
PIWAMPICYUNA, ester ? ampicyliny, antybiotyk z grupy ? amino-penicylin.
POLCORTOLON ? triamcinolon.
PRAJMALINA ? ajmalina.
PRAZOSYNA, Minipress, ? lek hipotensyjny stosowany w leczeniu nadciśnienia o różnej przyczynie i we wszystkich jego okresach. Obniżenie ciśnienia jest następstwem selektywnego porażenia receptorów ai-adrenergicznych (-> receptory). P. rzadziej niż in. leki hipotensyjne o tym typie działania  wywołuje  przyspieszenie czynności serca i zatrzymanie sodu.
PROFENID ? ketoprofen.
PROSTACYKLINA, PGI„ aktywny biologicznie lipid zaliczany do ?> prostanoidów, powstający z kwasu arachidonowego w śródbłonku ścian naczyń krwionośnych. PGI, hamuje agregację płytek krwi, nie dopuszcza więc do tworzenia się skrzepu, rozszerza również naczynia tętnicze (nie działa na naczynia żylne). Działanie to jest przeciwstawne do działania ? tromboksanu (TxA,). Prostacyklina jest związkiem nietrwałym, b. szybko ulega przemianie do formy nieczynnej. Niedobór p. sprzyja wytwarzaniu zmian miażdżycowych. Powstawanie p. w śródbłonku naczyń krwionośnych jest hamowane przez nadtlenki kwasów tłuszczowych, niewłaściwe odżywianie może więc sprzyjać rozwojowi -» miażdżycy.
PROSTANOIDY, grupa biologicznie czynnych lipidów i peptolipidów powstających w organizmie ze wspólnych prekursorów — kwasów eikozaenowych; stąd też p. nazywane są eikozanoidami. Do ważniejszych p. należą: ? prostaglandyny, prostacyklina, tromboksany i leukotrieny. W organizmie człowieka gł. prekursorem p. jest kwas arachidonowy (eikozatetraenowy), składnik fosfolipidów błon komórkowych. Pod wpływem działającego na komórkę bodźca, enzym fosfolipaza A2 odszczepia kwas arachidonowy. Dalsza synteza p. przebiega albo przy współudziale enzymu cyklooksygenazy, albo lipooksygenazy. Przy współudziale cyklooksygenazy z kwasu arachidonowego powstają nietrwałe, lecz wykazujące dużą aktywność biol. cykliczne nadtlenki prostaglandyn (PGG, i PGHa) będące właściwymi mediatorami procesów zapalnych. W zależności od tkanki, są one następnie przekształcane do: odpowiednich prostaglandyn, prosta-cykliny albo tromboksanu (TxA2). Pod wpływem lipooksygenazy z kwasu arachidonowego powstaje w niektórych tkankach leukotrien A4 (LTA4).

Uwaga: cyfra przy odpowiednim prostanoidzie oznacza zawsze ilość podwójnych wiązań w łańcuchach bocznych.
RANITYDYNA, antagonista receptorów histaminowych H2 (-» leki porażające receptory H2,). Właściwości i zastosowanie identyczne jak ? cymctydyny. R. ma nieco dłuższy od cymetydyny okres półtrwania, ma też rzadziej wywoływać zaburzenia w gospodarce hormonalnej.
RIVOTRIL ? klonazepam. 
RYTHMODAN ? disopiramid. 
RYTAULEN, jedna z handlowych nazw —> disopiramidu.
SAGIMID ? niklozamid.
SANASTHMYL ? beklometazon.
SINEMET ? lewodopa.
SOLE ZŁOTA, najczęściej tiojabłczan sodowy złota, rzadziej tiosiarczan złotawo-sodowy, stosowane jako podstawowe leki w gośćcowym zapaleniu stawów. Przeciwwskazane w chorobach nerek i wątroby, uszkodzeniu szpiku, w ciąży, rumieniu wielopostaciowym. Często wywołują działania niepożądane, jak złuszczające zapalenie skóry, zapalenie i owrzodzenie jamy ustnej i jelit; mogą powodować uszkodzenie nerek i zapalenie nerwów obwodowych.
SOLGANAL B, połączenie soli złota z L-tioglukozą. Zastosowanie i przeciwwskazania ? sole złota.
SORBONTT ? izosorbitu dwuazotan.
SUDOKSYKAM ? oksykamy.
SYMMETREL ? amantadyna.
TAGAMET ? cymetydyna. 
TANDERIL ? oksyfenbutazon.
TIKARCYLINA, antybiotyk z grupy ? karboksy penicylin, działający 2-4-krotnie silniej na pałeczkę ropy błękitnej niż karbenicylina, należąca również do tych antybiotyków.
TIMOLOL ? leki beta-adrenolityczne.
TINIDAZOL, Fasygin, lek syntetyczny, pochodna nitroimidazolu, o silnym działaniu przeciwpierwotniakowym i przeciwbakteryjnym (zakażenia beztlenowcami). Stosowany najczęściej w ? rzęsistkowicy, ? lambliozie oraz pełzakowicy. Może wywoływać nudności, wymioty, brak łaknienia, bóle i zawroty głowy, nadmierną pobudliwość, niekiedy skórne objawy alergiczne. Picie alkoholu w jakiejkolwiek postaci w trakcie leczenia t. i ? metronidazolem znacznie nasila objawy niepożądane !
TOBRAMYCYNA, ? antybiotyk aminoglikozydowy, stosowany gł. w bakteryjnych zakażeniach dróg moczowych. Przy długotrwałym leczeniu może wywołać uszkodzenie słuchu i nerek. Przeciwwskazana w niewydolności nerek, upośledzeniu słuchu, w ciąży.
TORENTAL ? pentoksyfilina.
TRENTAL ?. pentoksyfilina.
TRIAMCINOLON, Polcortolon, Volon, syntetyczny ? glikokortykoid działający przeciwzapalnie silniej od ? prednizolonu, którego jest fluorową pochodną. W początkowym okresie stosowania ogólnego wywiera działanie moczopędne. Acetonid t., noszący nazwy Kenalog, Polcortolon 10, Polcortolon 40, jest lekiem powoli wchłaniającym się, po wstrzyknięciu domięśniowym działanie utrzymuje się
przez okres 2-4 tygodni. Stosowany domięśniowo w niektórych przypadkach dychawicy oskrzelowej, w gośćcowym zapaleniu stawów, chorobach alergicznych o ciężkim przebiegu, do-stawowo lub okołostawowe w zapaleniu stawów albo tkanek okołostawowych różnego pochodzenia. Przedłużone działanie wykazuje również heksaacetonid t. — Polcortolon prolongatum, stosowany najczęściej dostawowo lub okołostawowe w zapaleniach stawów, kaletek maziowych itp.
TRIMETOPRIM, lek bakteriostatyczny i przeciwpierwotniakowy, którego mechanizm działania polega na hamowaniu reduktazy ? kwasu foliowego. Stosowany w bakteryjnych zakażeniach dróg moczowych, oddechowych, przewodu pokarmowego, narządów płciowych, zapaleniu gruczołu krokowego. Dobrze się wchłania z przewodu pokarmowego. Niekiedy może wywoływać nudności, bóle w nadbrzuszu, objawy uczuleniowe. Wraz z sulfametoksazolem wchodzi w skład ? Biseptolu, leku noszącego międzynarodową nazwę kotrimoksazol.
TROMBOKSANY, Tx, czynne biologicznie lipidy, zaliczane do ? prostanoidów, syntetyzowane w płytkach krwi. Szczególnie aktywny TxA2 jest szybko samoistnie uwadniany do TxB2. TxA2 działa przeciwstawnie do?  prostacykliny. Wywołuje agregację płytek, silnie kurczy naczynia krwionośne, wpływa na rozwój zmian miażdżycowych; kurczy również silnie mięśnie gładkie oskrzeli. TxB2 jest znacznie mniej aktywny, kurczy jednak naczynia łożyska płucnego. Niesterydowe leki przeciwzapalne (np. kwas acetylosalicylowy) hamując aktywność enzymu cyklooksygenazy nie dopuszczają do powstawania t. i tym samym zapobiegają agregacji płytek krwi. Zjawisko to zostało wykorzystane w zapobieganiu zakrzepom naczyniowym. Próbuje się )e również wykorzystać w chorobie wieńcowej i zapobieganiu miażdżycy.
U
UREIDOPENICYLINY, grupa penicylin półsyntetycznych o b. szerokim zakresie działania bakteriobójczego. Mechanizm działania polega na hamowaniu biosyntezy ściany komórki bakteryjnej. Są stosowane pozajelitowe w ciężkich zakażeniach dróg oddechowych, żółciowych, moczowych, zapaleniu opon mózgowo-rdzeniowych, a także w leczeniu zakażeń mieszaną florą bakteryjną i zakażeń szpitalnych.
Mato toksyczne, jedynym przeciwwskazaniem jest uczulenie na penicyliny. Do grupy tej należą: azlocylina i mezlocylina.
V
VERMOX ? mebendazol. 
VISKEN ? pindolol. 
VOLON ? triamcinolon. 
VOLTAREN ? diklofenak.
y
YOMESAN ? niklozamid.
Z
ZADITEN ? ketotifen.
'