H HABITUACJA, w�a�ciwo�� uk�adu nerw. polegaj�ca na nie reagowaniu na monotonne, powtarzaj�ce si� bod�ce, nie maj�ce istotnego znaczenia biol., umo�liwia skupienie uwagi na wa�nych informacjach. Zwi�zana jest z czynno�ci� uk�adu siatkowatego (-> nieswoiste uk�ady m�zgu). Ka�dy nowy bodziec najpierw wywo�uje pobudzaj�ce dzia�anie tworu siatkowatego, w miar� powtarzania bod�ca uk�ad siatkowaty wywiera dzia�anie hamuj�ce na przeka�nictwo impuls�w w zwi�zanych z nim drogach czuciowych. W �elektroencefalogramie h. zwi�zana jest z pojawieniem si� fal wolnych i synchronizacj� zapisu. HAGLUNDA CHOROBA, ja�owa martwica guza pi�towego, choroba najcz�ciej pojawiaj�ca si� u ruchliwych dzieci w wieku 5-16 lat. Objawia si� bolesno�ci� guza pi�towe- i go, co zmusza chorego do charakterystycznego chodu na palcach. Leczenie polega na odci��eniu pi�ty, ograniczeniu chodzenia, podwy�szeniu obcasa oraz noszeniu odpowiednio wymodelowanej wk�adki. HAHNEMANN Samuel Friedrich Christian, ur. 10 IV 1755, zm. 2 VII 1843, niem. lekarz, tw�rca �> homeopatii. Zwalczaj�c wsp�czesn� mu �star� medycyn�" jako nieskuteczn�,,stworzy� doktryn� homeopatii, kt�ra mia�a zrewolucjonizowa� nauki lek. Podstawowe swe dzie�o wyda� w 1810. Teorie H. rozpowszechni�y si� do�� �atwo, przynosz�c mu s�aw� i bogat� praktyk�. W 1835 przeni�s� si� do Pary�a i og�osi� prace z dziedziny psychiatrii, higieny i farmacji. Homeopatia H., ulegaj�c licznym modyfikacjom, przetrwa�a w niekt�rych krajach Europy i Ameryki do dzi�, propagowana w licznych podr�cznikach i czasopismach homeopatycznych. HAKI CHIRURGICZNE, narz�dzia do odci�gania tkanek w czasie operacji, w celu uwidocznienia g��biej po�o�onych tkanek lub narz�d�w; maj� rozmait� wielko�� i kszta�t, dostosowane s� do okolicy cia�a i rodzaju tkanki, kt�r� maj� odsun��. HALAZON -pantocid. HALLER Albrecht von, ur. 16 X 1708, zm. 12 XII 1777, szwajc. lekarz, fizjolog, wszechstronny uczony; prof. anatomii, medycyny i botaniki w Getyndze (1736-53). Zajmowa� si� r�wnie� teologi� i poezj�. H. odznacza� si� olbrzymi� wiedz�, pami�ci� i pracowito�ci� (napisa� 12 ty�. recenzji nauk.). By� tw�rc� eksperymentalnej fizjologii (wprowadzi� ten termin), stworzy� poj�cie pobudliwo�ci i wra�liwo�ci, dokona� licznych obserwacji anat. i embriologicznych, zebra� i usystematyzowa� w licznych wielotomowych dzie�ach wiedz� botaniczn� i med., zw�aszcza z zakresu bibliografii. HALOTAN, Fluotan, pochodna etanu, bezbarwny, niepalny p�yn wrz�cy w 50�C. Dzia�a silnie narkotycznie na o�rodkowy uk�ad nerw. Stosowany jest do wywo�ywania znieczulenia og�lnego (narkoza); powoduje zasypianie szybkie i �agodne; nie wywo�uje wymiot�w. HALSTED William Stewart, ur. 23 IX 1852, zm. 7 IX 1922, amer: chirurg, ucze� �> T. Bilirotha i J. Mikulicz-Radeckiego; prof. chin uniw. Johna Hopkinsa w Baltii (od 1890), gdzie stworzy� o�rodek dydaktyczno-leczn. Przeprowadzi� szereg zabieg�w po raz pierwszy na �wiecie podwi�zanie t�tnicy podobojczykowej i wyci�cie jej t�tniaka (1892^ usuni�cie kamieni z przewodu ��ciowego (1893), wyci�cie raka brodawki Vatera (1896). Na szerok� skal� zastosowa� �> znieczulenie (miejscowa kokain� (1884), wprowadzi� u�ywani r�kawiczek gumowych (1890). Zmodyfikowa� zabieg przepukliny pachwinowej (1889) i radykalnego usuni�ci sutka z powodu raka (1893). HALUCYNACJE -> zaburzeni spostrzegania. HALUCYNOGENY, psychomimetyki, psychozomimetyki, grupa zwi�zk�w o r�norodnej bud�w chem.i charakteryzuj�ca si� wywo�ywaniem halucynacji wzrokowych (rzadziej s�uchowych i w�chowych), depersonalizacji i (zmiany osobowo�ci), zaburzen; w doznawaniu wra�e� zmys�owy i dezorientacji czasowo-przestrzennej, Do najbardziej znanych h. nale��: syntetyczny �> LSD, meskalina i haszysz. H. nie s� wsp�cze�nie stosowane w lecznictwie, a ich rozpowszechnianie i u�ywanie jest w Polsce prawnie zabronione. HALUCYNOZA ALKOHOLOWA WERNICKEGO, zjawisko powstaj�ce na pod�o�u na�ogowego lub przewlek�ego �> alkoholizmu i polegaj�ce na wyst�powaniu halucynacji s�uchowych zazwyczaj o tre�ci nieprzyjemnej dla chorego. Do halucynacji do��czaj� si� cz�sto urojenia o tre�ci prze�ladowczej. Chory mo�e odczuwa� l�k i prze�ywa� stan ostrego podniecenia psychoruchowego. Czasami halucynacje nie wywo�uj� l�ku, tak ze chory mo�e nawet wykonywa� swoj� normaln� prac�. H.a.W. trwa zazwyczaj par� tygodni, czasami nawet miesi�cy. Post�powanie terapeutyczne polega na leczeniu �rodkami psychotropowymi. HA�AS, mieszanina d�wi�k�w i szmer�w niepo��danych z punktu widzenia kultury i organizacji pracy oraz wypoczynku. Fiz. charakterystyka h. uwzgl�dnia cz�stotliwo�� sk�adaj�cych si� na� d�wi�k�w (mierzon� w hercach � Hz), ich nat�enie (mierzone w decybelach � dB) oraz czas oddzia�ywania. W przemy�le obowi�zuj� ustalone przez RWPG dopuszczalne normy ha�asu: dla cz�stotliwo�ci poni�ej 300 Hz�90-100 dB, dla cz�stotliwo�ci 300-500 Hz�85-90 dB i dla cz�stotliwo�ci powy�ej 800 Hz � 75-85 dB. Zale�nie od nasilenia, h. powoduje pocz�tkowo zm�czenie narz�du s�uchu objawiaj�ce si� przemijaj�cym niedos�uchem. Przy d�u�szym dzia�aniu, wskutek uszkodzenia kom�rek b�ony podstawnej �limaka, powstaje trwa�a �> g�uchota. Uszkodzenia s�uchu u ludzi pracuj�cych w ha�asie (kotlarze, telefonistki, pirotechnicy) stanowi� chorob� zawodow�, w kt�rej zapobieganie odgrywa rol� zasadnicz�. H. silny, cho� kr�tkotrwa�y (tzw. uraz akustyczny) mo�e r�wnie� spowodowa� trwa�e uszkodzenie s�uchu przez zniszczenie cz�ci b�ony podstawnej. H. wywiera r�wnie� dzia�anie pozas�uchowe, np. powoduje zaburzenia funkcji uk�adu nerw. (np. zaburzenia czucia, wzmo�ona pobudliwo��, bezsenno��, utrata �aknienia, b�le i zawroty g�owy), zaburzenia uk�adu kr��enia (np. skurcz naczy� obwodowych w ko�czynach, cz�sto nadci�nienie), a tak�e zaburzenia w uk�adzie hormonalnym (np. wzmo�one wydzielanie hormon�w kory nadnerczy). Du�y wp�yw na rodzaj zaburze� ma osobnicza wra�liwo�� i wiek cz�owieka. Ludzie starsi s� bardziej wra�liwi na dzia�anie h. Zapobieganie h. polega m.in. na wyciszaniu �r�de� h., ochronie uszu specjalnymi he�mofonami, koreczkami woskowymi, na stosowaniu cz�stszych przerw w pracy itp. HAMOWANIE W UK�ADZIE NERWOWYM, obni�enie pobudliwo�ci pojedynczych neuron�w, o�rodk�w lub cz�ci o�rodkowego uk�adu nerw. wskutek hamowania aktywno�ci poszczeg�lnych neuron�w podczas przekazywania stanu czynnego w -> synapsie. Hamowanie postsynaptyczne zachodzi w synapsach hamulcowych i polega na ucieczce jon�w potasu i chloru przez b�on� postsynaptyczn� z kom�rki, co prowadzi do jej hiperpolaryzacji (postsynaptyczny potencja� hamulcowy). Wn�trze kom�rki staje si� bardziej ujemne i trudniej dochodzi do powstania potencja�u progowego oraz wyzwolenia potencja�u czynno�ciowego. Hamowanie presynaptyczne polega na cz�ciowej depolaryzacji w��kien presynaptycznych i przez to obni�eniu amplitudy potencja��w czynno�ciowych, docieraj�cych do zako�czenia synaptycznego. Powoduje to uwolnienie mniejszych ilo�ci �> przeka�nika do szczeliny synaptycznej. Takie hamowanie wyst�puje w rdzeniu kr�gowym i na -> wytrzeszcz oczu, mocz�wka pros przebiegu szlak�w czuciowych. Utrzymuje si� d�u�ej ni� hamowanie postsynaptyczne. Hamowanie oboczne wyst�puje w r�nych -> analizatorach i polega na hamowaniu kom�rek le��cych w bliskim s�siedztwie kom�rki pobudzonej; najwyra�niej wyst�puje w analizatorze wzrokowym i ma decyduj�ce znaczenie dla spostrzegania ruchu. W uj�ciu paw�owowskim rozr�nia si� hamowanie zewn�trzne i wewn�trzne. Hamowanie zewn�trzne (bezwarunkowe) polega na czasowym hamowaniu wytworzonego �>� odruchu warunkowego pod wp�ywem dzia�aj�cego jednocze�nie bod�ca oboj�tnego. Hamowanie wewn�trzne (warunkowe) obejmuje: l) wygasanie odruch�w warunkowych pojawiaj�ce si� w toku wielokrotnego powtarzania tych b�d�c�w bez wzmocnienia bod�cem bez warunkowym; 2) hamowanie r�nicowe polegaj�ce na zastosowaniu 2 sygna��w, z kt�rych tylko jeden jest wzmacniany, a drugi staje si� bod�cem hamulcowym; 3) hamowanie op�niaj�ce, wyst�puj�ce przy - we; dzieli si� je na z�o�one i proste. H, - z�o�one nie maj� w�a�ciwo�ci pobudzaj�ce, wyst�puj�ce przy wyd�u�aniu przerwy mi�dzy zadzia�aniem bod�ca warunkowego i bezwarunkowego, powoduje to op�nienie wyst�pienia reakcji warunkowej. HAPLOID, organizm lub kom�rka zawieraj�ce pojedynczy � haploidalny � zesp� -> chromosom�w, t j. liczb� chromosom�w = n. Organizmy haploidalne maj� hap�oidam� liczb� chromosom�w w wi�kszej cz�ci cyklu �yciowego, stadium diploidalne j es kr�tkotrwa�e i poprzedza bezpo�rednio wytwarzanie �> gamet. U organizm�w diploidalnych haploidam� liczb� hromosom�w maj� gamety. Zob. te� diploid. HAPTENY, antygeny resztkowe dzieli si� je na z�o�one i proste .H. z�o�one nie maj� w�a�ciwo�ci do wytwarzania przeciwcia� i kom�rek odporno�ciowych, ale swoi�cie ��cz� si� z przeciwcia�ami i kom�rkami, daj�c dostrzegalne okiem reakcje serologiczne.- H. proste nie posiadaj� �adnej z wymienionych w�a�ciwo�ci, lecz wi���c si� z przeciwcia�ami blokuj� je, uniemo�liwiaj�c ��czenie si� ich z pe�nymi - antygenami lub haptenami z�o�onymi. Zobacz te� antygeny. HARTOWANIE CIA�A, systematyczne doskonalenie zdolno�ci przystosowawczych ustroju do zmian w otoczeniu, aby na nie reagowa� w�a�ciwie, bez wzgl�du na rodzaj bod�c�w, ich sil� i czas trwania. H.c. podnosi sprawno�� mechanizm�w regulacji cieplnej, wzmagaj�c si�y obronne ustroju, niezb�dne do przeciwstawiania si� ujemnym czynnikom zewn. oraz zapobiega tak rozpowszechnionym dzi� nerwicom czynno�ciowym. Do podstawowych �rodk�w h.c. nale�y powietrze, s�o�ce i woda, a do zabieg�w hartuj�cych � k�piele s�oneczne, wodne i powietrzne, kt�re polegaj� g�. na poddawaniu cia�a dzia�aniu r�nych temperatur. HARYEY William, ur. l IV 1578, zm. 3 VI 1657, ang. anatom, fizjolog i chirurg; prof. anatomii i chirurgii w Royal College w Londynie, lekarz przyboczny kr�la Jakuba I, nast�pnie Karola I. Prowadz�c przez przesz�o 20 lat badania do�wiad. na zwierz�tach odkry� zasad� kr��enia krwi, a mianowicie, �e serce dzia�a jak pompa ss�co-t�ocz�ca i powoduje nieustanne kr��enie krwi w naczyniach, wraz z kt�rymi tworzy uk�ad zamkni�ty. Dzie�o na ten temat og�osi� w 1628, a w 1651 wyda� drugie swe wielkie dzie�o, w kt�rym wypowiedzia� �mia�y pogl�d, �e samor�dztwo nie istnieje i �e wszelka istota �ywa rodzi si� zawsze z jaja {pmne vivum ex ovo). HASHIMOTO CHOROBA, wole limfocytarne, przewlek�e zapalenie tarczycy o pod�o�u �> autoimmunizacyjnym, wyst�puj�ce g�. u kobiet w �rednim wieku. W pocz�tkowym okresie tarczyca jest jednolicie i obustronnie powi�kszona; w miar� trwania choroby zmniejsza si�, staj�c si� twarda i zbita, o spoisto�ci kauczuku. Zwykle wyst�puje umiarkowany stopie� niedoczynno�ci oraz objawy uciskowe. W patogenezie choroby odgrywa rol� autoimmunizacja na bia�ko tyreoglobulin� i in. sk�adniki tkanki tarczycy. Wst�pnym czynnikiem uszkadzaj�cym tarczyc� i powoduj�cym uwalnianie antygen�w tarczycowych do kr��enia mog� by�: zaka�enia, promieniowanie jonizuj�ce, zabieg operacyjny itp. W leczeniu stosuje si� tyreoidyn� oraz �rodki immunosupresyjne (�> immunosupresja). HASZYSZ, oczyszczona �ywica otrzymywana z kwiatostan�w konopi indyjskich {Ccmnobis indico). Zawiera tetrahydrokanabinole � zwi�zki o w�a�ciwo�ciach halucynogennych. W krajach muzu�ma�skich istnieje zwyczaj palenia h. w fajkach wodnych. Po wypaleniu wyst�puje stan zbli�ony do upojenia alkoholowego z weso�ym i niefrasobliwym nastrojem; w okresie p�niejszym pojawia si� zamroczenie i senno�� z towarzysz�cymi halucynacjami wzrokowymi, s�uchowymi i w�chowymi. Identyczne w�a�ciwo�ci wykazuje �> marihuana. HATA Sahachiro, ur. 23 III 1875, zm. 12X11938, jap. bakteriolog, wsp�pracownik �> P. Ehriicha w badaniach, kt�re doprowadzi�y do odkrycia leczn. w�a�ciwo�ci �> salwarsanu (1909). Od 1914 pracownik Inst. Chor�b Zaka�nych w Tokio, ucze� �> S. Kitasato, od 1920 prof. bakteriologii uniw. Keio w Tokio. Inicjator szeregu bada� i przedsi�wzi�� epidemiol. w Japonii. HAYEM Georges, ur. 24 XI 1841, zm. 27 VIII 1933, franc. lekarz internista; prof. w Pary�u, a jednocze�nie ordynator szpitala (1879-1911). Badania z zakresu �> hematologii rozpocz�� w 1875 i sta� si� jednym z jej tw�rc�w. W 1877 opisa� �> krwinki p�ytkowe. Opracowa� metod� obliczania liczby krwinek czerwonych we krwi i wprowadzi� w tym celu w 1878 u�ywany do dnia dzisiejszego p�yn do rozcie�czania krwi, zw. p�ynem Hayema. HCG � gonadotropina kosm�wkowa. HEBEFRENIA -> schizofrenia. HEBRA Ferdinand von, ur. 7 IX 1816, zm. 5 VIII 1880, austr. lekarz dermatolog pochodzenia czeskiego; prof. uniw. w Wiedniu (od 1849), tw�rca nowoczesnej klasyfikacji chor�b sk�rnych. Opisa� szereg nowych schorze� (nosz�cych jego imi�): rumie� wysi�kowy wielopostaciowy, �upie� rumieniowaty i �wierzbi�czk�. Stworzy� szko��, kt�ra zapocz�tkowa�a usamodzielnienie si� dermatologii jako oddzielnej specjalno�ci i przyczyni�a si� do wyodr�bnienia licznych chor�b sk�rnych i ich odmian. Autor licznych prac, m.in. podr�cznika chor�b sk�ry. HEGAR Alfred, ur. 6 I 1830, znu 6 VIII 1914, niem. chirurg i ginekolog; prof. ginekologii i po�o�nictwa uniw. we Fryburgu (1864-1904). Wprowadzi� kilka nowatorskich metod w chirurgii (m.in. wysokie wlewy doodbytnicze przy u�yciu specjalnych^ dren�w); wynalaz� rozszerzad�a maciczne, imad�o i inne narz�dzia chir. Autor monografii o �> I.P. Semmelweisie. HEINEGO-MEDINA CHOROBA, nagminne, pora�enie dzieci�ce, poliomyelitis, choroba wirusowa wyst�puj�ca epidemicznie, g�. u dzieci. Wykazuje wyra�n� sezonowo�� � szczyt zachorowa� przypada na 2 p�. lata. Okres wyl�gania 5-14 dni. Pocz�tkowe objawy ma�o charakterystyczne, przypominaj� infekcj� kataraln�; nast�pnie wyst�puje bolesno�� dotykowa sk�ry, b�le mi�ni i staw�w przy poruszaniu czynnym i biernym. Znaczna cz�� zachorowa� przemija skrycie, bez pozostawiania �lad�w, daj�c za to trwa�� odporno��. pora�enia powstaj� wskutek uszkodzenia rog�w przednich rdzenia kr�gowego, co powoduje zaburzenia w unerwieniu ruchowym mi�ni szkieletowych i prowadzi do zanik�w mi�niowych. Nast�pstwa te daje si� w znacznej mierze usun�� przez odpowiednie �> rehabilitacyjne �wiczenia, czasem leczeniem operacyjnym oraz przez stosowanie protez. Przy pora�eniach mi�ni oddechowych oddychanie kontrolowane (�sztuczne oddychanie) pozwala niekiedy przetrzyma� krytyczny okres i ocali� �ycie chorego. Leczenia przyczynowego nie ma. Szczepienia ochronne w ogromnej mierze zmniejszy�y cz�sto�� zachorowa�, sprowadzaj�c je do niemal sporadycznych przypadk�w. HEKSOBARBITAL, Narcosan, Ewipan, lek nasenny, pochodna kwasu N-metylobarbiturowego. Wywiera szybkie, lecz kr�tkotrwa�e dzia�anie nasenne. Zatrucia �> barbiturany. S�l sodowa stosowana jest do�ylnie celem wywo�ania znieczulenia og�lnego (narkoza) lub jako wprowadzenie do narkozy wziewnej. HEKSYLOREZORCYNA, Hek-sylorezorcynol, lek przeciwrobaczy dzia�aj�cy na robaki ob�e (glista ludzka, w�osog��wka itp.); dzia�a r�wnie� silnie przeciwbakteryjnie (45 razy silniej od fenolu). Dawniej stosowany w zaka�eniach dr�g moczowych, glistnicy i zaka�eniu w�osog��wka; u�ywany (zewn�trznie) w niekt�rych chorobach sk�ry. Podawany w wi�kszych dawkach lub przez d�u�szy czas mo�e powodowa� uszkodzenie narz�d�w wewn�trznych. HEKSYLOREZORCYNOL --> heksylorezorcyna. HELIOTERAPIA, k�piele s�oneczne, opalanie si�, rozs�dnie dozowane i stopniowo przed�u�ane, jest po�yteczn� metod� leczn. Pod wp�ywem bod�ca, jakim jest�> promieniowanie nadfioletowe, tworzy si� w sk�rze cie�my barwnik (pigment), nadaj�cy jej br�zowe zabarwienie. Zbyt intensywne opalanie si�, zw�aszcza nad morzem i w g�rach, gdzie �wiat�o s�oneczne zawiera najwi�cej promieni nadfioletowych, mo�e wywo�a� oparzenie oraz uszkodzenie oczu (nale�y je chroni� ciemnymi okularami ze wzgl�du na szczeg�ln� wra�liwo�� spoj�wek). HELMHOLTZ Herman Ludwig Ferdinand von, ur. 31 VIII 1821, zm. 8 IX 1894, niem. lekarz, fizyk, fizjolog i filozof; prof. fizjologii w Kr�lewcu (1849), Bonn (1855), Heidelbergu (1858) i fizyki w Berlinie (1870), H. zas�u�y� si� badaniami fizjologii: oka, ucha, nerw�w obwodowych i mi�ni, a swoje badania popar� ogromn� liczb� odkry�, do�wiadcze�, teorii oraz wynalazk�w. Wynalaz� on m.in. oftalmoskop (1851) i rodzaj rezonator�w akustycznych; przewidzia� odkrycie promieni rentg.; rozwin�� i pog��bi� prawo zachowania energii, opracowuj�c je matematycznie, dokona� wielu odkry� w dziedzinie hydrodynamiki, elektrodynamiki, meteorologii, og�osi� szereg prac filozoficznych. HELMINTOLOGIA, dzia� parazytologii, nauka o robakach paso�ytniczych i wywo�ywanych przez nie chorobach. Przedmiotem bada� h. s� paso�ytnicze �> oble�ce, �> p�azi�ce, a tak�e kolcog�owy i pier�cienice (�> pijawki). H. zajmuje si� badaniem morfologii, anatomii i rozwoju robak�w, zmian� �ywicieli, w�a�ciwo�ci ich biologii i ekologii. Wywo�ywane przez wymienione robaki schorzenia nosz� nazw� helmintoz lub robaczyc. HELMINTOZA -> robaczyca. HELMONTJohann Baptista van, ur. 1577, zm. 30X111644, flam. lekarz, fizjolog i alchemik, uwa�any za jednego z tw�rc�w jatrochemii. Przypisywa� wielk� rol� kwasom i fermentacji i opisa� powstawanie podczas palenia w�gla �innego rodzaju powietrza. kt�re po raz pierwszy w nauce nazwa� gazem (odkry� dwutlenek w�gla), wykry� soki i fermentacj� w �o��dku i w jelitach. Mimo to wierzy� w niematerialnego �archeusza" i cz�sto warto�ciowe pogl�dy miesza� z alchemicznymi. Jego g�. dzie�o o pocz�tkach medycyny wydano po�miertnie w 1648. HEM, barwnik pirolowy b�d�cy. grup� prostetyczn� �^hemoglobiny i �> mioglobiny. Cz�steczka h. ma l atom dwuwarto�ciowego �elaza wbudowany w uk�ad czteropirolowy. Biol. rola h. polega na zdolno�ci do odwracalnego przy��czenia cz�steczki tlenu w p�ucach i od��czania jej w tkankach, Reakcjom tym nie towarzyszy zmiana warto�ciowo�ci �elaza. H. mo�e r�w nie� wi�za� cz�steczki tlenku w�gla (� karboksyhemoglobina). Pochodne h zawieraj�ce tr�jwarto�ciowe �elazo (� hematyna, �> methemoglobina) nie maj� zdolno�ci ��czenia si� z tlenemi HEMAGLUTYNACJA, zlepiani (�aglutynacja) krwinek czerwonyci przez przeciwcia�a zw. �> hemagluty ninami. Metoda h. jest szeroko stosowana w diagnostyce serol. (oznaczanie �>� grup krwi, rozpoznawanie niedokrwisto�ci hemolitycznych, badanie czasu prze�ycia krwinek czerwonych). Metoda tzw. biernej h. stosowana jest w diagnostyce wirusologicznej i do wykrywania odporno�ciowych przeciwcia�. HEMAGLUTYNINY, -> przeciwcia�a wywo�uj�ce -> aglutynacj� krwinek czerwonych. Rozr�nia si� h. naturalne, odporno�ciowe, niekompletne, cieple i zimne. H. naturalne pojawia�a si� w surowicy krwi bez dzia�ania -> antygenu: s� skierowane przeciwko cechom antygenowym, kt�rych brak iest w krwinkach danego osobnika (�> grupy krwi). H. odporno�ciowe powstaj� wskutek wtargni�cia do ustroju obcego antygenu (np. przetoczenie krwi niezgodnej grupowo, wprowadzenie substancji o strukturze podobnej do antygen�w grupowych krwi) lub w wyniku �> autoimmunizacji na w�asne krwinki czerwone. H. niekompletne adsorbuj� si� na pow. krwinek czerwonych, ale ich nie zlepiaj� w �rodowisku soli, tylko w �rodowisku koloidowym. H. ciep�e dzia�aj� w temp. cia�a ludzkiego (37�C). H. zimne wykazuj� optimum dzia�ania w temp. 4�C. H. zimne i ciep�e stwierdza si� w niedokrwisto�ciach hemolitycznych. Wysokie miano h. zimnych wyst�puje niekiedy w przebiegu tzw. nietypowego zapalenia p�uc spowodowanego zaka�eniem grzybami. HEMATOKRYTOWY WSKA�NIK, obj�to�� zbitych krwinek czerwonych w 100 ml pe�nej krwi. Oznaczenia dokonuje si� za pomoc� mikro-lub makrometody, wiruj�c niekrzepn�c� krew w kalibrowanej prob�wce lub naczyniach kapilarnych w okre�lonych warunkach (czas, liczba obrot�w/min). Mierzy si� wysoko�� s�upa erytrocyt�w osiad�ych na dnie. Prawid�owe warto�ci wynosz�: dla m�czyzn 40-50%, dla kobiet 37-47%, dla dzieci i m�odzie�y 35-40%, dla noworodk�w 44-62%. Obni�one warto�ci stwierdza si� w �> niedokrwisto�ciach, a podwy�szone w nadkrwisto�ciach (,�> czerwienica) i odwodnieniu. HEMATOLOGIA, nauka o krwi i chorobach �> uk�adu krwiotw�rczego. Obejmuje szereg dzia��w: h. kliniczn�, do�wiadczaln�, por�wnawcz�, -> serologi�, transfuzjologi� i koagulologi� (nauka o krzepni�ciu krwi). Dynamiczny rozw�j h. w ostatnim dwudziestoleciu doprowadzi� do wyodr�bnienia h. jako samodzielnej dyscypliny naukowej z innych dziedzin medycyny, powstania instytut�w nauk.-badawczych, katedr i klinik hematologicznych na wydzia�ach lek., hematologicznych towarzystw lek. krajowych i mi�dzynarodowych, organizacji krajowych, mi�dzynarodowych i �wiatowych kongres�w hematologicznych. . HEMATOSKOPIA, badanie krwi za pomoc� instrument�w optycznych (mikroskop�w) lub spektroskopowych (badanie widmowe). HEMATOTERAPIA -> leczenie krwi�. HEMATURIA -> krwiomocz. HEMATYNA, hemina, pochodna �> hemu zawieraj�ca tr�jwarto�ciowy atom �elaza. Mo�na j� otrzyma� dzia�aniem silnych zwi�zk�w utleniaj�cych na hem lub -> hemoglobin�. W niekt�rych zatruciach przemiany takie mog� zachodzi� r�wnie� w organizmie cz�owieka. H. nie wi��e tlenu i dlatego nie bierze udzia�u w jego transporcie z p�uc do tkanek. Po��czenie h. z bia�kowym sk�adnikiem hemoglobiny nazywa si� �> methemoglobin�. HEMIBALIZM -> balizm. HEMINA -> hematyna. HEMIPLEGIA -pora�enie. HEMOCYTOBLAST - erytropoeza. HEMOCYTOMETR -> komora do liczenia krwinek. HEMODIALIZA -> dializa wn�trzustrojowa. HEMOFILIA, krwawi�czka,wrodzona skaza krwotoczna spowodowana brakiem specyficznych �>� bia�ek osocza, niezb�dnych do prawid�owego �>-j krzepni�cia krwi; wyst�puje prawie. wy��cznie u m�czyzn zwanych hemofilikami, a przenoszona jest na potomstwo m�skie przez klin. zdrowe kobiety. Istniej� 3 rodzaje h.: A, B i C oraz tzw. h. naczyniowa (angiohemofilia choroba Willebrandta). Najcz�ciej wyst�puje (80^85% przypadk�w) h. A, klasyczna, spowodowana brakiem lub niedoborem globuliny antyhemofilowej (AHG) (h. A�) lub obecno�ci� nieprawid�owej i nieaktywnej cz�steczki AHG (hemofilia A+). Rodzaj h. B (15-20% przypadk�w) spowodowany jest brakiem lub niedoborem czynnika Christmasa (hemofilia B�) albo obecno�ci� nieprawid�owej jego cz�steczki (h. B+). Rodzaj h. C (ok. 1% przypadk�w) spowodowany jest niedoborem czynnika XI(PTA). W h. naczyniowej istnieje cz�ciowy niedob�r AHG oraz wyd�u�ony czas krwawienia, by� mo�e zale�ny od niedoboru specyficznego bia�ka (tzw. czynnika naczyniowego). H. A i B dziedzicz� si� jako cechy recesywne (-> dominowanie cech) zwi�zane z p�ci�. Kobiety s� nosicielkami choroby, z tym �e cz�� nosicielek wykazuje utajone objawy skazy krwotocznej. Mo�liwe jest r�wnie� wyst�powanie h. u kobiet, je�eli s� one c�rkami ojca chorego na hemofili� i matki nosicielki. H. C i h. naczyniowa dziedzicz� si� jako cechy dominuj�ce i wyst�puj� zar�wno u m�czyzn, jak i kobiet. Na czo�o objaw�w klin. w h. wysuwa si� sk�onno�� do trudnych do opanowania krwawie� samoistnych, pourazowych lub pooperacyjnych. Charakterystyczne s� zw�aszcza wylewy dostawowe doprowadzaj�ce do zniekszta�cenia staw�w. Leczenie krwawie� w h. polega na uzupe�nieniu brakuj�cego czynnika krzepni�cia. Cz�sto�� wyst�powania hemofilii wynosi l przypadek na 30 000 mieszka�c�w. HEMOGLOBINA, czerwony barwnik krwi znajduj�cy si� w erytrocytach (�> krwinki czerwone). Bierze udzia� w transporcie tlenu z p�uc do tkanek. Jest bia�kiem z�o�onym, zbudowanym z bia�ka �> globiny i barwnej grupy prostotycznej -^-hemu, maj�cej atom dwuwarto�ciowego �elaza. W cz�steczce h. znajduj� si� 4 cz�steczki hemu, z kt�rych ka�da mo�e przy��czy� po l cz�steczce tlenu. Bia�kowa komponenta h., globina, sk�ada si� z 4 �a�cuch�w polipeptydowych: dw�ch alfa i dw�ch beta. W zale�no�ci od niewielkich r�nic w budowie bia�kowej cz�ci h. rozr�nia si� h. typu p�odowego (HbF) oraz h. typu doros�ych (HbA). Po urodzeniu nast�puje szybki spadek HbF we krwi i zast�powanie jej przez HbA. Przenoszenie tlenu przez h. odbywa si� bez zmiany warto�ciowo�ci �elaza. W naczyniach w�osowatych p�uc h. ��czy si� z tlenem, tworz�c tzw. oksy hemoglobin �, kt�ra zostaje przeniesiona wraz z krwi� t�tnicz� (tzw. krwi� utlenowan�) na obw�d cia�a, gdzie oddaje tlen tkankom. Cz�� wytworzonego w tkankach dwutlenku w�gla tworzy z cz�ci� bia�kow� h. karbaminiany h. i w tej postaci jest przenoszona we krwi �ylnej (odtlenowanej) do p�uc. Rozk�ad h., kt�rego ko�cowym produktem s� -> barwniki ��ciowe i globina, odbywa si� w �> uk�adzie siateczkowo-�r�db�onkowym. W wyniku dzia�ania r�nych czynnik�w chem. (np. tlenku w�gla) mog� powstawa� pochodne h. nie maj�ce zdolno�ci przenoszenia tlenu, najwa�niejsze z nich to: �> karboksyhe-moglobina i �> methemoglobin�. HEMOGLOBINEMIA -> hemoglobinuria. HEMOGLOBINOMETR, hemometr, przyrz�d u�ywany do oznaczania st�enia � hemoglobiny we krwi. Istniej� dwa g�. 'typy h.; w jednym por�wnuje si� wzrokowo kolor badanej krwi rozcie�czonej lub traktowanej r�nymi odczynnikami ze standardowymi wzorcami, a w drugim � za pomoc� spektrofotometr�w. Najprostszy z pierwszej grupy jest h. Sahiiego do niedawna powszechnie stosowany. Badanie oparte jest na przemianie hemoglobiny przez kwas solny w kwa�n� hematyn� o br�zowym zabarwieniu, kt�r� nast�pnie rozcie�cza si� wod� destylowan� do wyr�wnania zabarwienia z barwnym wzorcem. Oznaczenie poziomu hemoglobiny t� metod� obarczone jest du�ym b��dem. Obecnie stosowane s� prawie wy��cznie metody spektrofotometryczne, w kt�rych jako wzorca u�ywa si� standardowych roztwor�w cyjanmet-hemoglobiny, co pozwala na uzyskiwanie do�� dok�adnych i por�wnywalnych wynik�w. HEMOGLOBINURIA, wyst�powanie �> hemoglobiny w moczu, w wyniku �> hemolizy krwinek czerwonych i wzrostu poziomu wolnej hemoglobiny w osoczu (hemoglobinemia). Ze wzgl�du na przyczyny wyr�nia si�: h. toksyczn� (zatrucia benzenem, o�owiem, anilin�, fosforem, sulfonamidami, jadami w��w i in.) oraz napadow�, powstaj�c� nagle, np. pod wp�ywem zimna (ch�odna k�piel), du�ego wysi�ku (d�ugotrwa�y marsz � h. marsz�w a) lub z bli�ej nieznanych przyczyn. Nast�pstwa h. zale�� od przyczy i nasilenia. D�ugotrwa�a h. ��czy si� zawsze ze znaczn� niedokrwisto�ci i wyczerpaniem czynno�ci erytroblas tycznej szpiku. HEMOGRAM, ilo�ciowe przedstawienie r�nych rodzaj�w �> krwinek bia�ych we krwi obwodowej, wyra�one w procentach w stosunku do wszystkich leukocyt�w. Prawid�owo spotyka si� nast�puj�ce ich rodzaje: granulocyty pa�eczkowate .(3-6%), oboj�tnoch�onne segmentowane (58-66%) kwasoch�onne (2-4%), zasadoch�onne (0-1%), limfocyty (20-35%) monocyty (4-8%), plazmocyty (0-0,5%). W stanach chorobowych po-1 dane powy�ej proporcje ulegaj� zaburzeniu, mog� tak�e pojawi� si� niespotykane normalnie rodzaje krwinek, jak np. formy m�ode, niedojrza�e, a czasem! nie daj�ce si� zr�nicowa� (np. w ostrych �> bia�aczkach). H. wykonuje si�, ogl�daj�c pod mikroskopem specjalnie barwione �> rozmazy krwi obwodowej. W czasie ogl�dania zwraca si� te� uwag� na wielko�� krwinek czerwonych, spos�b ich barwienia si� i ewentualne zmiany morfologiczne. HEMOLITYCZNA CHOROBA NOWORODK�W, choroba wywo�ana przez�> przeciwcia�a hemolizuj�ce czerwone krwinki (�> hemoliza) p�odu i noworodka, kt�re powstaj� wskutek przedostania si� do krwi matki innych antygenowe krwinek czerwonych ni� jej w�asne. Krwinki takie do krwi matki mog� przedosta� si� w czasie �> transfuzji lub ci��y od p�odu. Najcz�stsz� przyczn� h.ch.n. jest konflikt serol. Rh (90%) lub ABO (-> grupy krwi). Niezgodno�� serol. (uk�ad konfliktowy) powstaje wtedy, kiedy p��d ma cechy krwi odziedziczone po ojcu, a r�ni�ce si� od cech krwi matki. Najcz�ciej do konfliktu serol. dochodzi u kobiet Rh(-), kt�rych p��d posiada cech� Rh(+). Nie wszystkie kobiety Rh(-) uczulaj� si� i wytwarzaj� przeciwcia�a. Przeciwcia�a anty--Rh wytworzone przez matk� przedostaj� si� do krwiobiegu p�odu przez �>� �o�ysko i niszcz� jego krwinki (hemolizuj� je). Hemoliza prowadzi do niedokrwisto�ci (anemii) i podwy�szenia bilirubiny we krwi (�>� ��taczki). Anemia p�odu wywo�uje zwi�kszenie wytwarzania krwinek czerwonych pierwotnych (erytroblast�w). Je�li niszczenie krwinek czerwonych jest szybsze ni� ich wytwarzanie, p��d mo�e obumrze� wewn�trz macicy lub zaraz po urodzeniu z powodu niedokrwisto�ci i niedotlenienia. P��d wydala bilirubin� przez �o�ysko. Noworodek z ch.h. nadmiar bilirubiny gromadzi we krwi, co objawia si� ��taczk�. Je�li poziom bilirubiny w surowicy krwi przekroczy 20 mg%, mo�e doj�� do trwa�ego uszkodzenia j�der podstawy m�zgu. Rozr�nia si� 3 postacie klin. ch. h.n.: l) puchlin� p�odu, 2) ��taczk� ci�k� noworodk�w i 3) niedokrwisto�� ci�k� noworodk�w. Rozpoznanie ch.h.n. powinno by� ustalone w okresie ci��y matki. Leczenie polega na podawaniu �rodk�w farmakol., w uzasadnionych przypadkach na przetaczaniu krwi wewn�trz�onowo. Por�d dziecka konfliktowego odbywa si� pod specjaln� opiek�, a noworodek zostaje poddany badaniom i leczony w zale�no�ci od potrzeby. Szybko narastaj�cy poziom bilirubiny w surowicy noworodka jest wskazaniem do wymiennego przetoczenia krwi odpowiednio dobranej antygenowe (�> antygeny). Ch.h.n. zdarza si� l na 100 porod�w. Liczba zgon�w z jej powodu po wprowadzeniu wymiennego przetaczania krwi obni�y�a si� z 80% do 15%. HEMOLIZA, proces p�kania �> krwinek czerwonych, po��czony z wydobywaniem si� �> hemoglobiny poza obr�b kom�rki. H. mo�e by� spowodowana dzia�aniem: l) czynnik�w fiz. (m.in. umieszczenie erytrocyt�w w �> hipotonicznych roztworach, dzia�anie ultrad�wi�k�w, zamra�anie i rozmra�anie); 2) czynnik�w chem. (dzia�anie rozpuszczalnik�w organicznych); 3) enzym�w uszkadzaj�cych b�ony krwinek czerwonych (fosfolipazy). HEMOLIZYNY, -> przeciwcia�a odporno�ciowe wywo�uj�ce w obecno�ci �> dope�niacza rozpad (hemoliz�) krwinek czerwonych i uwolnienie do �rodowiska zawartej w nich �> hemoglobiny. H. stwierdza si� w niekt�rych przypadkach �> niedokrwisto�ci hemolitycznych nabytych. HEMOMETR -> hemoglobinometr. HEMOPHILIN -> hirudyna. HEMOROIDY, guzki krwawnicze, krwawnice, �ylaki odbytu, sploty rozszerzonych naczy� krwiono�nych pod �luz�wk� dolnej cz�ci odbytnicy, w formie guzk�w, �atwo krwawi�cych, kt�re podczas oddawania stolca mog� wysuwa� si� przez odbyt. Kiedy guzek nie zostaje odprowadzony do odbytnicy, ucisk na jego szypu�� przez zwieracze odbytu powoduje uwi�ni�Cie guzka, zakrzep, obrz�k i siln� bolesno��. Przyczyn� powstawania guzk�w krwawniczych jest utrudnienie odp�ywu krwi z okolicy odbytu z r�nych powod�w, jak zaparcia stolca, cz�ste zwi�kszenie ci�nienia w jamie brzusznej, np. przy kaszlu, parciu na stolec lub mocz, powi�kszona macica, np. w ci��y, guzy jamy brzusznej. H. bywaj� niekiedy przyczyn� przewlek�ej niedokrwisto�ci. Leczenie zachowawcze polega na usuni�ciu przyczyn powoduj�cych zwi�kszenie t�oczni brzusznej, stosowaniu miejscowym ma�ci obkurczaj�cych naczynia i �agodz�cych podra�nienie b�ony �luzowe;. Najskuteczniejsze jest leczenie operacyjne. HEMOSTAZA: l) zdolno�� organizmu do samoistnego tamowania krwawie� przez a) skurcz uszkodzonych naczy�, b) przylepianie si� do brzeg�w uszkodzonego naczynia �> krwinek p�ytkowych, c) �okrzepni�cie krwi d) zw��knienie skrzepu polegaj�ce na wnikaniu w jego obr�b fibroblast�w i tworzeniu si� tkanki ��cznej trwa�ej zasklepiaj�cej uszkodzone miejsce naczyni�; 2) sztuczne opanowanie krwawienia przez: a) uchwycenie odpowiednim zaciskiem i podwi�zanie lubi podk�ucie z podwi�zaniem krwawi�cego naczynia; b) ->elektrokoagulacj�;j c) ucisk na miejsce krwawi�ce lub naczynie doprowadzaj�ce krew do miejsca krwawienia. Warunkiem niezb�dnym h. jest prawid�owa krzepliwo�� krwi. HEMOTERAPIA -> leczenie krwi�. HENCH Philipp Showalter, ur, 28 II 1896, zm. 30 III 1965, amer. lekarz reumatolog; od 1921 wsp�prac. Fundacji Mayo w Rochester, od 1926] kier. oddzia�u chor�b go��cowych Mayo Clinic, od 1947 prof. uniw. Minnesota. W 1929 zauwa�y�, �e u pacjentek chorych na przewlek�y go�ciec stawowy objawy chorobowe znikaj� w czasie ci��y i wracaj� zaraz po porodzie. W 1949 na zje�dzie reumatolog�w w Nowym Jorku doni�s� o skutecznym dzia�aniu �> kortyzonu w chorobie reumatycznej (�>� reumatyzm). Za to odkrycie otrzyma� w 1950 nagrod� Nobla wraz z T. Reichsteinem i E. C. Kendallem, kt�rzy pierwsi wyizolowali kortyzon. HENLE Friedrich Gustav Jacob, ur. 19 VII 1809, zm. 13 V 1885, niem. lekarz, anatom i histolog; prof. uniw. w Zurychu, Heidelbergu i Getyndze. Bada� i opisa� rodzaje tkanki nab�onkowej i jej rozmieszczenie w organizmie, budow� i rozw�j w�osa, rog�wk�, naczynia krwiono�ne, nerki oraz kom�rki nerwowe. By� tw�rc� tzw. patalogii racjonalnej, tj. patologii i terapii �ci�le zwi�zanych z fizjologi�; uwa�a� medycyn� za nauk�, a nie sztuk�. Przewidzia�, na 30 lat przed odkryciami �> L. Pasterua i R. Kocha, �e czynnikiem chor�b zak. s� paso�ytnicze �ywe twory. Autor podr�cznik�w: dwutomowego o patologii racjonalnej (1846-53) i trzytomowego o anatomii systematycznej (1855-68). HENOCHA-SCH�NLEINA PLAMICA, nabyta skaza krwotoczna naczyniowa (�> plamica) o pod�o�u immunizacyjnym, spowodowana ogniskowym uszkodzeniem drobnych naczy� krwiono�nych, zw�aszcza w�osowatych pod wp�ywem r�nych �> alergen�w bakteryjnych, pokarmowych, l�kowych itp. Objawy klin. choroby mog� by� bardzo r�norodne. Mog� dominowa� objawy sk�rne w postaci plamicy, stawowe (b�le i obrz�ki), jelitowe (wymioty, kolka brzuszna, krwawienie), nerkowe (krwiomocz, bia�komocz, obecno�� wa�eczk�w). Objawy powy�sze mog� si� kojarzy�, wyst�puj�c r�wnocze�nie lub kolejno. Zmiany sk�rne zaznaczaj� si� najcz�ciej na ko�czynach dolnych. Choroba atakuje zazwyczaj dzieci i m�odzie�, mo�e jednak dotyczy� r�wnie� doros�ych w ka�dym wieku. HEPARYNA, naturalny czynnik hamuj�cy proces -> krzepni�cia krwi (antykoagulant). Wyst�puje we wszystkich tkankach, g�. w w�trobie, p�ucach i mi�niach, wytwarzana przez kom�rki tuczne. Dzia�a hamuj�co na wszystkie fazy krzepni�cia krwi, a zw�aszcza hamuje przej�cie �> protrombiny w �> trombin� i dzia�anie trombiny na �>� fibrynogen; dzia�anie jej jest szybkie, lecz kr�tkotrwa�e. Jest te� aktywatorem enzymu lipazy lipoproteinowej, przez co powoduje obni�enie poziomu cholesterolu i lipid�w we krwi; hamuje aktywno�� plazminy. H. jest stosowana w zakrzepach i zatorach t�tniczych, zakrzepach i zapaleniach zakrzepowych �y�, �> zawale serca i profilaktycznie w zapobieganiu zakrzepom. Podawana jest r�wnie� w stanach wzmo�onej fibrynolizy, np. po zabiegach chir. Objawy przedawkowania znosi siarczan protaminy inaktywuj�cy heparyn�. HEPARYNOCYTY -> kom�rki tuczne. HEPATOGRAM, analiza i ocena histologiczna, histochem. i enzymatyczna materia�u pobranego z w�troby drog� nak�ucia na �lepo przez sk�r� lub przez laparoskop. Metoda ta oddaje du�e us�ugi w rozpoznawaniu niekt�rych chor�b w�troby i �ledzeniu ich przebiegu, r�nicowaniu �> ��taczek i powi�kszenia w�troby o niejasnej etiologii. HEPATOLOGIA, nauka zajmuj�ca si� budow� anat., czynno�ci� i chorobami w�troby. HEPAZON, hydrolizat w�troby zwierz�cej zawieraj�cy g��wne aminokwasy. Dzia�a ochronnie na kom�rki w�trobowe, przyspiesza ich regeneracj�. Stosowany w uszkodzeniach mi��szu w�troby (�> zatrucia, alkoholizm), zapaleniach wirusowych w�troby, marsko�ci, stanach po��tacz kowych; ponadto podawany w rekonwalescencji i niedokrwisto�ciach. HERBATA, p�ki kwiatowe i li�cie krzew�w herbacianych (Thea sinensis z rodziny Cameliaceae). Wi�kszo�� gatunk�w h. poddawana jest procesom fermentacji, w trakcie kt�rej li�cie brunatniej� wskutek rozk�adu chlorofilu. Li�cie zabieraj�: �> kofein� (2-3%), �> teofilin�, ksantyny, olejki eteryczne i �> garbniki (gl. tanin� 10-12%). Zawarta w li�ciach kofeina dzia�a pobudzaj�co na kor� m�zgow�. H. stanowi, obok kawy, jeden z najpopularniejszych napoj�w. W lecznictwie mocn� h. stosowano jako odtrutk� w zatruciach solami metali ci�kich i alkaloidami (tanina tworzy z metalami ci�kimi nietrwale zwi�zki kompleksowe przej�ciowo nie wch�aniaj�ce si� z jelit oraz wytr�ca alkaloidy). HERBICYDY, �rodki chwastob�jcze, niebezpieczne dla cz�owieka s� g�. zwi�zki: dwunitroalkilofenole (�> nitrozwi�zki), pi�ciochlorofenol � PCP (objawy zatrucia podobne jak przy �> fenolu), kwas 2,4-dwuchlorofenoksy-octowy (sk�adnik pieliku, dikonitru, hedonalu) i jego pochodne (np. kwas metylochlorofenoksyoctowy � methoxon). DL (�>� dawka �miertelna) ok. 6 g powoduj� os�abienie, drgawki kloniczne, utrat� przytomno�ci, pora�enie oddechu, uszkodzenie w�troby, migotanie kom�r. B. ma�o toksyczne s� pochodne: mocznika (diuron, linuron), kwasu naftylowego, indolowe, kwasu karbaminowego (profam), tiazynowe (atrazyna), tiazolowe, kwas�w karboksylowych (tr�jchlorooctan sodowy), hydrazydu kwasu maleinowego. HERELLE Felix Hubert d, ur. 25 IV 1873, zm. 2 II 1949, kanad.-franc lekarz mikrobiolog, wsp�pracownik Inst. Pasteura w Pary�u (1908-21) prof. uniw. w Leiden (1921-23), dyr dzia�u bakteriologii Mi�dzynarodowe Rady Sanitarnej w Egipcie (1923-26) w Indiach (1926), prof. bakteriolog! uniw. Yale (1928-33), w ZSRR (1934 36). W 1915 badaj�c zarazki czerwona odkry� zjawisko bakteriofagi! (�> bakteriofagi), kt�re opisa� w 1917. HERMAFRODYTYZM -> cbojnactwo. HEROFILOS, ur. ok. 300 p.n.e. zm. (?), gr. lekarz, anatom i filozof przedstawiciel medycyny aleksandryjskiej. Jeden z tw�rc�w anatomii, dzi�ki dokonywanym przez siebie sekcjom zw�ok. Opisa� m�zg, pozna� oko i nerw wzrokowy, odr�ni� nerwy od �ci�gien wyodr�bni� dwunastnic� (daj�c jej tak� nazw�) i trzustk� oraz stworzy� nauk� o t�tnie. W pogl�dach med. Opar� si� w zasadzie na �> Hipokratesie, ale wprowadzi� do terapii wiele z�o�onych i egzotycznych substancji oraz domieszek, czym zapocz�tkowa� tzw. poli farmacj�. HERPANGINA, opryszczkow zapalenie gard�a, wirusowa choroba zak., atakuj�ca g�. dzieci w okresie letnim. Objawy: ostry pocz�tek z gor�czk� 38-39�, wymiotami, a nawet drgawkami. Na �ukach podniebiennych, i podniebieniu mi�kkim tworz� si� ma�e plamki, grudki i p�cherzyki, przekszta�caj�ce si� w powierzchowne owrzodzenia z czerwon� obw�dk�, goj�ce si� po kilku dniach i na tym choroba si� ko�czy. Leczenie objawowe. Choroba pozostawia trwa�� odporno�� na ponowne zaka�enie. HERPESWIRUSY, -> wirusy o wymiarach 170-210 nm, nale��ce do pNA-wirus�w. Namna�aj� si� w hodowlach kom�rkowych i na b�onie kosm�wkowo-omoczniowej zarodk�w kurzych. Wywo�uj� u ludzi m.in.: -> opryszczk� pospolit�, opryszczkowe zapalenie jamy ustnej, opryszczkowe zapalenie rog�wki, r�ne zaka�enia utajone, osp� wietrzn�, p�pasiec. Rezerwuarem zarazka jest cz�owiek. Zaka�enie najcz�ciej nast�puje drog� kropelkow�. HERYNG Teodor, ur. l V 1874, zm. 19 VIII 1925, pol.. lekarz, jeden z pionier�w poi. laryngologii, ordynator laryngologii w szpitalu �w. Rocha w Warszawie (1888-98), prof. honorowy uniw. w Warszawie (1922). Zas�u�y� si� badaniami w zakresie patologii oraz terapii gru�licy krtani, wprowadzi� wewn�trzkrtaniowe zabiegi chir. (1873). Nazwisko H. znane jest w nauce �wiatowej dzi�ki skonstruowanym przez niego instrumentom i przyrz�dom, m.in. do prze�wietle� zatok przynosowych, do inhalacji i usuwania naciecze� gru�liczych (1886). Og�osi� objaw diagnostyczny nosz�cy jego imi�, �wiadcz�cy o procesie ropnym w jamie szcz�kowej (1890). HETEROCHROMATYNA -chromatyna. HETEROCHROMOSOMY, chromosomy p�ciowe �> chromosomy. HETEROPLASTYKA, przeszczepienie tkanek lub narz�d�w pobranych od osobnika jednego gatunku osobnikowi innego gatunku, np. przeszczepienie zastawek serca ciel�cia albo �wini cz�owiekowi; tak�e zast�pienie tkanek lub narz�d�w protezami z�>-tworzyw sztucznych. HETEROZYGOTA, osobnik maj�cy nieidentyczn� jedn� par� gen�w allelicznych (-> allele) lub wi�cej. Gamety wytwarzane przez h. s� genetycznie nieidentyczne. W pierwszym pokoleniu jej potomstwa nie zawsze mo�na zaobserwowa� segregacj� cech (-> dominowanie cech). Populacja ludzka jest heterozygotyczna pod wzgl�dem b. wielu alleli. Rozmna�anie w pokrewie�stwie (ma��e�stwa w rodzinie) zmniejsza heterozygotyczno�� potomstwa. HIALOPLAZMA, podstawowa bezpostaciowa masa, uzyskiwana po usuni�ciu (odwirowaniu) wszystkich morfotycznych �>� organelli kom�rkowych. Sk�ada si� g�. z bia�ek, ma budow� koloidow� i tworzy zr�b kom�rki. W h. odbywaj� si� procesy transportu wewn�trzkom�rkowego i �> glikoliza (beztlenowa). HIALURONIDAZA, enzym z grupy �hydrolaz, rozk�adaj�cy �> kwas hialuronowy. Wyst�puje m.in. w spermie i u�atwia zaplemnienie kom�rki jajowej. W organizmie ludzkim bierze czynny udzia� w wielu przemianach biochem. w stanach zapalnych, odnowie kom�rkowej itp. Jest wytwarzana przez liczne bakterie, znajduje si� r�wnie� w jadzie w�y i owad�w. HIBERNACJA, sen zimowy, stan znacznego zwolnienia proces�w �yciowych w organizmie sta�ocieplnym. Dotyczy tych ssak�w (np. je�, nietoperz), u kt�rych w okresie jesienno-zimowym nast�puje znaczne obni�enie temperatury cia�a, zale�ne od temperatury otoczenia. Nast�puje przestawienie regulacji cieplnej: zwierz� sta�ocieplne staje si� zmiennocieplnym. Do grupy zwierz�t hibernuj�cych nie nale��, mimo powszechnego przekonania) nied�wied�, borsuk i wiewi�rka, czynno�ci �yciowe tych zwierz�t w zimie s� zwolnione, ale ciep�ota cia�a nie ulega obni�eniu. H. sztuczna, post�powanie anestezjologiczne wprowadzone przez Laborita i Huguenarda (1951), polegaj�ce na wywo�aniu u chorego stanu zbli�onego do snu zimowego zwierz�t. H. wywo�uje si� podaj�c choremu zestaw lek�w, tzw. mieszanin� lityczn�, a nast�pnie ozi�biaj�c jego cia�o metodami fiz. Chory staje si� senny, ot�pia�y, przemiana materii ulega obni�eniu, zwalnia si� t�tno i oddech, spada ci�nienie t�tnicze krwi, obni�a si� ciep�ota cia�a. Metod� h. stosuje si� do d�ugotrwa�ych operacji, w ci�kich stanach chorobowych oraz do obni�enia ciep�oty cia�a i przemiany materii np. u chorych gor�czkuj�cych. Obecnie h. straci�a znaczenie wskutek wprowadzenia innych metod (np. �> neuroleptanalgezji) post�powania anestezjologicznego. HIBERNOTERAPIA, zastosowanie odpowiedniego zestawu lek�w, tzw. mieszaniny litycznej, w mniejszych ilo�ciach ni� do �> hibernacji, bez r�wnoczesnego ozi�bienia cia�a za pomoc� metod fiz., w post�powaniu oko�ooperacyjnym (jako �> premedytacja), ma na celu zmniejszenie ilo�ci �rodk�w anestetycznych w leczeniu niekt�rych stan�w chorobwych wymagaj�cych obni�enia przemiany materii oraz w psychiatrii. HIGHMORE Nathanael, ur. 6 1613, zm. 2flII 1685, ang. lekarz i anatom. Autor podr�cznika anatomii (1651), kt�ry wp�yn�� na dalsze poszukiwania, badania i rozw�j anatomii Opisa� w nim po raz pierwszy zatok� szcz�kow� (zw. obecnie jego nazwiskiem), natkn�wszy si� przypadkowa na ni� podczas usuwania z�ba. Zajmowa� si� tak�e anatomi� por�wnawcz�, budow� j�dra i naj�drza. HIGIENA, ga��� medycyny, nauka, kt�rej celem jest poznanie wp�yw�w otoczenia na zdrowie ludzkie i reakcj� organizmu na te wp�ywy. Praktyczne wskazania h. zmierzaj� do usuni�ci z otoczenia czynnik�w ujemnych a wprowadzenia dodatnich, w celu zapewnienia spo�ecze�stwu i jednostce nie tylko ochrony zdrowia, lecz tak�e pe�nego rozwoju fiz. i psychicznego. H. dzieli si� na szereg dziedzin niejako wyspecjalizowanych, np.: �{ higiena osobista, komunalna, szkolna �ywienia, wody itd. HIGIENA KOMUNALNA, dziedzina higieny, kt�rej przedmiotem za interesowania s� obiekty u�yteczno�� publicznej w wi�kszych lub mniej szych skupiskach ludzkich oraz r�ne elementy �rodowiska zewn. Cz�owieka maj�ce wp�yw na ca�e populacje ludzkie. Postulaty h.k. dotycz� g�. zgodnego z zasadami higieny planowania przestrzennego miast i osiedli, dostarczania bie��cej, zdrowej wody pitnej i pozbawionej szkodliwych sk�adnik�w wody u�ytkowej, higieny powietrza gleby, mieszka�, usuwania nieczysto�ci, zwalczania nadmiernego ha�asu itp. Prawid�owe planowanie przestrzenne powinno uwzgl�dnia� dostateczn� powierzchni� .bytow� dla mieszka�c�w obejmuj�c� zar�wno przestrze� mieszkaln�, jak i rekreacyjn� (tereny reakcyjne, zazielenienie). Uk�ad g�. limi komunikacyjnych powinien uwzgl�dnia� miejscowe warunki geoklimatyczne (wzniesienia terenu, kierunki wiatr�w, naturalne zbiorniki wodne). W osiedlach uprzemys�owionych h.k. ustala orientacyjne dane dotycz�ce np. odleg�o�ci fabryk od dom�w mieszkalnych (zw�aszcza dotyczy to zak�ad�w szczeg�lnie zanieczyszczaj�cych otoczenie; powinny one powstawa� na dalekich peryferiach i w miejscach odpowiednich). HIGIENA OSOBISTA, w�asne post�powanie cz�owieka, zapewniaj�ce mu prawid�owy rozw�j, ochron� przed chorobami, maksymaln� sprawno�� fiz. i umys�ow� oraz dobre samopoczucie. H.o. nie nale�y uto�samia� jedynie z trosk� o czysto�� cia�a, by�aby to bowiem h. tylko jednego narz�du� sk�ry, gdy tymczasem h.o. musi uwzgl�dnia� wszystkie narz�dy i konstytucj� cia�a danego cz�owieka, jego wiek, p�e�, stan zdrowia, sytuacj� spo�eczn�, zaw�d, zaj�cia, warunki bytowe itp. � musi by� zatem �ci�le indywidualizowana. H.o. obejmuje: higien� uk�adu nerwowego, narz�d�w zmys��w, �> higien� psychiczn�, uk�adu kr��enia, uk�adu oddechowego, higien� sk�ry, odzie�y, od�ywiania, seksualn�, pracy, snu i wypoczynku itd. HIGIENA PRACY, dzia� - higieny zajmuj�cy si� zwalczaniem ujemnych oddzia�ywa� warunk�w �rodowiska pracy (�> bezpiecze�stwo i higiena pracy) i zastosowaniem �rodk�w maj�cych na celu przeciwdzia�anie ujemnym skutkom wykonywania pracy, m.in. przez organizowanie odpowiednich form wypoczynku. HIGIENA PSYCHICZNA, ca�okszta�t zabieg�w, stara�, zmierzaj�cych do utrzymania�uzdrowi� psychicznego lub jego przywr�cenia po przebytej chorobie, a tak�e dyscyplina nauki na pograniczu �> psychopatologii i �> psychologii, kt�rej przedmiotem jest badanie, ustalanie czynnik�w sprzyjaj�cych zachowaniu zdrowia psych. Celem h.p. jest ochrona i stworzenie warunk�w korzystnych dla zdrowia psych. jednostki lub grupy. Za inicjatora bada� dotycz�cych h.p. uwa�a si� Amerykanina C. Beersa (1876-1943). Pocz�tkowo h.p. zajmowa�a si� g�. popraw� losu chorych psych., obecnie jest to ruch spo�.-zawodowy zmierzaj�cy do popularyzacji wiedzy o czynnikach sprzyjaj�cych zdrowiu psych. i chorobie psych., h.p. ma g�. charakter profilaktyczny, korzysta z osi�gni�� medycyny zapobiegawczej i zyskuje szerokie ramy organizacyjne. W Polsce obecnie dzia�a Pol.. Tow. Higieny Psych. z nauk. plac�wk�: Zak�adem Higieny Psych. i Psychiatrii Dzieci�cej PAN, wydaj�c sw�j organ �Zdrowie Psychiczne". Towarzystwo to zrzesza psycholog�w, psychiatr�w, pedagog�w i przedsawicieli innych zawod�w zajmuj�cych si� problematyk� zdrowia psych. Ponadto istnieje szeroko rozbudowana sie� poradni zdrowia psych. HIGIENA SPO�ECZNA . Zakres h.p. jest bardzo rozleg�y i obejmuje: okres prenatalny (oddzia�ywanie na stan psych. kobiety ci�arnej), sam por�d (zapobieganie urazom i uszkodzeniom), okres dzieci�stwa i okres szkolny (powsta� specjalny dzia� h. szkolnej), wiek dojrza�y (walka z alkoholizmem, zaburzeniami seksualnymi), wiek starczy (zapobieganie�> psychozom starczym). Szczeg�lnie istotn� rol� odgrywa h.p. w zapobieganiu �> nerwicom poprzez poznawanie cech i struktury�> osobowo�ci ludzi cierpi�cych, charakterystycznych cech ich �rodowiska, wychwycenie czynnik�w nerwicogennych i aktywne ich przezwyci�anie. HIGIENA SPO�ECZNA, termin przestarza�y, pochodz�cy z pocz�tku okresu rozwoju kapitalizmu, kiedy to po raz pierwszy spostrze�ono, �e niekt�re choroby (gru�lica, krzywica, dur plamisty) szerz� si� masowo w�r�d ubogich warstw proletariatu, na og� oszcz�dzaj�c ludzi zamo�nych. Stwierdzono w�wczas, �e tylko poprawa warunk�w ekonomicznych i socjalnych ubo�szych warstw spo�ecze�stwa mo�e radykalnie rozwi�za� t� trudn� sytuacj�. W tych warunkach h.s. nazwano nauk� badaj�c� stosunki mi�dzy zdrowotnymi i socjalnymi warunkami �ycia; praktycznymi kierunkami jej dzia�ania by�o: wprowadzanie szczepie� masowych, do�ywianie dzieci, przepisy sanitamo-higieniczne, o�wiata sanitarna itd. W obecnych warunkach, zw�aszcza w pa�stwach o ustroju socjalist., miejsce h.s. zaj�a �> medycyna spo�eczna. HIGIENA SZKOLNA, dzia� higieny zajmuj�cy si� wszystkim, co dotyczy ochrony zdrowia dzieci i m�odzie�y przed chorobami i in. czynnikami szkodliwymi, jakie im gro�� w zwi�zku z ich pobytem i prac� w szkole W szczeg�lno�ci do zada� h.sz. nale�y kontrolowanie czysto�ci osobistej dzieci, wpajanie im nawyk�w higienicznych, troska o w�a�ciwy rozk�ad zaj�� i przerw w celu nie dopuszczenia do przem�czenia, zapewnienie �awek odpowiednich do wzrostu poszczeg�lnych uczni�w, dbanie o w�a�ciwe o�wietlenie, ogrzewanie i wietrzenie izb szkolnych, okresowe badania rozwoju fiz. uczni�w oraz organizowanie bada� lek. maj�cych na celu wczesne wykrycie wadliwych postaw (skrzywienie kr�gos�upa, garbienie si�), wad wzroku itp. Realizacj� zada� h.sz. zajmuje si� be po�rednio �> higienistka szkolna. HIGIENA WODY, dzia� higieny zajmuj�cy si� ustalaniem norm jako�ciowych dla wody pitnej i u�ytkowej a tak�e sposob�w ochrony �r�de� wody przed zanieczyszczeniem. Wed�ug obowi�zuj�cych w PRL przepis�w, woda do picia powinna by�: l) bezbarwna,klarowna, bez zapachu i orze�wiaj�ca w smaku, 2) o temp. od 7 do 11� (wtedy jest najsmaczniejsza); 3) bez zanieczyszcze� szkodliwych dla zdrowia: chem.,fiz. i bakteryjnych; 4) �atwo dost�pna i w wystarczaj�cej ilo�ci 5) �r�d�em sk�adnik�w potrzebnych organizmowi, zawartych w niej stali w odpowiednich ilo�ciach; 6) chroni� na i zabezpieczona przed mo�liwo�ci mi zanieczyszczenia. Mniej surowe wymogi stawiane s� wodzie u�ytko wej, ale i ona nie mo�e zawiera� sk�adnik�w szkodliwych dla zdrowia. Zapotrzebowanie cz�owieka na wod� pitn� (posi�ki i napoje) wynosi 1,5-2,5 l na dob�; na wod� u�ytkow�: na wsi 20-35 l, w miastach ok. 150 l na dob� (wliczone tu s� urz�dzenia wodno-kanalizacyjne, pralnicze i in.). pobieranie wody z zasob�w wodnych (tj. ze �r�de�, studni artezyjskich, z w�d bie��cych i innych naturalnych zbiornik�w wodnych) dla cel�w pitnych i u�ytkowych, regulowane jest odpowiednimi przepisami higienicznymi, kt�re obowi�zuj� projektant�w urz�dze� pobierania i rozprowadzania wody czystej oraz odp�ywu zu�ytej, a tak�e s�u�b� nadzoru wody. Woda pobierana dla zaopatrzenia niemal nigdy nie jest zdatna do picia w stanie naturalnym, dlatego powinna by� badana laboratoryjnie. Wyniki tych bada� s� wykorzystywane przez s�u�b� nadzoru uj�� i rozprowadzania wody. Zale�nie od wynik�w bada�, woda zostaje poddana specjalnym zabiegom, jak: oczyszczanie, 'odka�anie, tlenowanie, mineralizowanie lub odmineralizowanie itp. Do tego celu s�u�� sp