H HABITUACJA, właściwość układu nerw. polegająca na nie reagowaniu na monotonne, powtarzające się bodźce, nie mające istotnego znaczenia biol., umożliwia skupienie uwagi na ważnych informacjach. Związana jest z czynnością układu siatkowatego (-> nieswoiste układy mózgu). Każdy nowy bodziec najpierw wywołuje pobudzające działanie tworu siatkowatego, w miarę powtarzania bodźca układ siatkowaty wywiera działanie hamujące na przekaźnictwo impulsów w związanych z nim drogach czuciowych. W —elektroencefalogramie h. związana jest z pojawieniem się fal wolnych i synchronizacją zapisu. HAGLUNDA CHOROBA, jałowa martwica guza piętowego, choroba najczęściej pojawiająca się u ruchliwych dzieci w wieku 5-16 lat. Objawia się bolesnością guza piętowe- i go, co zmusza chorego do charakterystycznego chodu na palcach. Leczenie polega na odciążeniu pięty, ograniczeniu chodzenia, podwyższeniu obcasa oraz noszeniu odpowiednio wymodelowanej wkładki. HAHNEMANN Samuel Friedrich Christian, ur. 10 IV 1755, zm. 2 VII 1843, niem. lekarz, twórca —> homeopatii. Zwalczając współczesną mu „starą medycynę" jako nieskuteczną,,stworzył doktrynę homeopatii, która miała zrewolucjonizować nauki lek. Podstawowe swe dzieło wydał w 1810. Teorie H. rozpowszechniły się dość łatwo, przynosząc mu sławę i bogatą praktykę. W 1835 przeniósł się do Paryża i ogłosił prace z dziedziny psychiatrii, higieny i farmacji. Homeopatia H., ulegając licznym modyfikacjom, przetrwała w niektórych krajach Europy i Ameryki do dziś, propagowana w licznych podręcznikach i czasopismach homeopatycznych. HAKI CHIRURGICZNE, narzędzia do odciągania tkanek w czasie operacji, w celu uwidocznienia głębiej położonych tkanek lub narządów; mają rozmaitą wielkość i kształt, dostosowane są do okolicy ciała i rodzaju tkanki, którą mają odsunąć. HALAZON -pantocid. HALLER Albrecht von, ur. 16 X 1708, zm. 12 XII 1777, szwajc. lekarz, fizjolog, wszechstronny uczony; prof. anatomii, medycyny i botaniki w Getyndze (1736-53). Zajmował się również teologią i poezją. H. odznaczał się olbrzymią wiedzą, pamięcią i pracowitością (napisał 12 tyś. recenzji nauk.). Był twórcą eksperymentalnej fizjologii (wprowadził ten termin), stworzył pojęcie pobudliwości i wrażliwości, dokonał licznych obserwacji anat. i embriologicznych, zebrał i usystematyzował w licznych wielotomowych dziełach wiedzę botaniczną i med., zwłaszcza z zakresu bibliografii. HALOTAN, Fluotan, pochodna etanu, bezbarwny, niepalny płyn wrzący w 50°C. Działa silnie narkotycznie na ośrodkowy układ nerw. Stosowany jest do wywoływania znieczulenia ogólnego (narkoza); powoduje zasypianie szybkie i łagodne; nie wywołuje wymiotów. HALSTED William Stewart, ur. 23 IX 1852, zm. 7 IX 1922, amer: chirurg, uczeń —> T. Bilirotha i J. Mikulicz-Radeckiego; prof. chin uniw. Johna Hopkinsa w Baltii (od 1890), gdzie stworzył ośrodek dydaktyczno-leczn. Przeprowadził szereg zabiegów po raz pierwszy na świecie podwiązanie tętnicy podobojczykowej i wycięcie jej tętniaka (1892^ usunięcie kamieni z przewodu żółciowego (1893), wycięcie raka brodawki Vatera (1896). Na szeroką skalę zastosował —> znieczulenie (miejscowa kokainą (1884), wprowadził używani rękawiczek gumowych (1890). Zmodyfikował zabieg przepukliny pachwinowej (1889) i radykalnego usunięci sutka z powodu raka (1893). HALUCYNACJE -> zaburzeni spostrzegania. HALUCYNOGENY, psychomimetyki, psychozomimetyki, grupa związków o różnorodnej budów chem.i charakteryzująca się wywoływaniem halucynacji wzrokowych (rzadziej słuchowych i węchowych), depersonalizacji i (zmiany osobowości), zaburzen; w doznawaniu wrażeń zmysłowy i dezorientacji czasowo-przestrzennej, Do najbardziej znanych h. należą: syntetyczny —> LSD, meskalina i haszysz. H. nie są współcześnie stosowane w lecznictwie, a ich rozpowszechnianie i używanie jest w Polsce prawnie zabronione. HALUCYNOZA ALKOHOLOWA WERNICKEGO, zjawisko powstające na podłożu nałogowego lub przewlekłego —> alkoholizmu i polegające na występowaniu halucynacji słuchowych zazwyczaj o treści nieprzyjemnej dla chorego. Do halucynacji dołączają się często urojenia o treści prześladowczej. Chory może odczuwać lęk i przeżywać stan ostrego podniecenia psychoruchowego. Czasami halucynacje nie wywołują lęku, tak ze chory może nawet wykonywać swoją normalną pracę. H.a.W. trwa zazwyczaj parę tygodni, czasami nawet miesięcy. Postępowanie terapeutyczne polega na leczeniu środkami psychotropowymi. HAŁAS, mieszanina dźwięków i szmerów niepożądanych z punktu widzenia kultury i organizacji pracy oraz wypoczynku. Fiz. charakterystyka h. uwzględnia częstotliwość składających się nań dźwięków (mierzoną w hercach — Hz), ich natężenie (mierzone w decybelach — dB) oraz czas oddziaływania. W przemyśle obowiązują ustalone przez RWPG dopuszczalne normy hałasu: dla częstotliwości poniżej 300 Hz—90-100 dB, dla częstotliwości 300-500 Hz—85-90 dB i dla częstotliwości powyżej 800 Hz — 75-85 dB. Zależnie od nasilenia, h. powoduje początkowo zmęczenie narządu słuchu objawiające się przemijającym niedosłuchem. Przy dłuższym działaniu, wskutek uszkodzenia komórek błony podstawnej ślimaka, powstaje trwała —> głuchota. Uszkodzenia słuchu u ludzi pracujących w hałasie (kotlarze, telefonistki, pirotechnicy) stanowią chorobę zawodową, w której zapobieganie odgrywa rolę zasadniczą. H. silny, choć krótkotrwały (tzw. uraz akustyczny) może również spowodować trwałe uszkodzenie słuchu przez zniszczenie części błony podstawnej. H. wywiera również działanie pozasłuchowe, np. powoduje zaburzenia funkcji układu nerw. (np. zaburzenia czucia, wzmożona pobudliwość, bezsenność, utrata łaknienia, bóle i zawroty głowy), zaburzenia układu krążenia (np. skurcz naczyń obwodowych w kończynach, często nadciśnienie), a także zaburzenia w układzie hormonalnym (np. wzmożone wydzielanie hormonów kory nadnerczy). Duży wpływ na rodzaj zaburzeń ma osobnicza wrażliwość i wiek człowieka. Ludzie starsi są bardziej wrażliwi na działanie h. Zapobieganie h. polega m.in. na wyciszaniu źródeł h., ochronie uszu specjalnymi hełmofonami, koreczkami woskowymi, na stosowaniu częstszych przerw w pracy itp. HAMOWANIE W UKŁADZIE NERWOWYM, obniżenie pobudliwości pojedynczych neuronów, ośrodków lub części ośrodkowego układu nerw. wskutek hamowania aktywności poszczególnych neuronów podczas przekazywania stanu czynnego w -> synapsie. Hamowanie postsynaptyczne zachodzi w synapsach hamulcowych i polega na ucieczce jonów potasu i chloru przez błonę postsynaptyczną z komórki, co prowadzi do jej hiperpolaryzacji (postsynaptyczny potencjał hamulcowy). Wnętrze komórki staje się bardziej ujemne i trudniej dochodzi do powstania potencjału progowego oraz wyzwolenia potencjału czynnościowego. Hamowanie presynaptyczne polega na częściowej depolaryzacji włókien presynaptycznych i przez to obniżeniu amplitudy potencjałów czynnościowych, docierających do zakończenia synaptycznego. Powoduje to uwolnienie mniejszych ilości —> przekaźnika do szczeliny synaptycznej. Takie hamowanie występuje w rdzeniu kręgowym i na -> wytrzeszcz oczu, moczówka pros przebiegu szlaków czuciowych. Utrzymuje się dłużej niż hamowanie postsynaptyczne. Hamowanie oboczne występuje w różnych -> analizatorach i polega na hamowaniu komórek leżących w bliskim sąsiedztwie komórki pobudzonej; najwyraźniej występuje w analizatorze wzrokowym i ma decydujące znaczenie dla spostrzegania ruchu. W ujęciu pawłowowskim rozróżnia się hamowanie zewnętrzne i wewnętrzne. Hamowanie zewnętrzne (bezwarunkowe) polega na czasowym hamowaniu wytworzonego —>• odruchu warunkowego pod wpływem działającego jednocześnie bodźca obojętnego. Hamowanie wewnętrzne (warunkowe) obejmuje: l) wygasanie odruchów warunkowych pojawiające się w toku wielokrotnego powtarzania tych bódźców bez wzmocnienia bodźcem bez warunkowym; 2) hamowanie różnicowe polegające na zastosowaniu 2 sygnałów, z których tylko jeden jest wzmacniany, a drugi staje się bodźcem hamulcowym; 3) hamowanie opóźniające, występujące przy - we; dzieli się je na złożone i proste. H, - złożone nie mają właściwości pobudzające, występujące przy wydłużaniu przerwy między zadziałaniem bodźca warunkowego i bezwarunkowego, powoduje to opóźnienie wystąpienia reakcji warunkowej. HAPLOID, organizm lub komórka zawierające pojedynczy — haploidalny — zespół -> chromosomów, t j. liczbę chromosomów = n. Organizmy haploidalne mają hapłoidamą liczbę chromosomów w większej części cyklu życiowego, stadium diploidalne j es krótkotrwałe i poprzedza bezpośrednio wytwarzanie —> gamet. U organizmów diploidalnych haploidamą liczbę hromosomów mają gamety. Zob. też diploid. HAPTENY, antygeny resztkowe dzieli się je na złożone i proste .H. złożone nie mają właściwości do wytwarzania przeciwciał i komórek odpornościowych, ale swoiście łączą się z przeciwciałami i komórkami, dając dostrzegalne okiem reakcje serologiczne.- H. proste nie posiadają żadnej z wymienionych właściwości, lecz wiążąc się z przeciwciałami blokują je, uniemożliwiając łączenie się ich z pełnymi - antygenami lub haptenami złożonymi. Zobacz też antygeny. HARTOWANIE CIAŁA, systematyczne doskonalenie zdolności przystosowawczych ustroju do zmian w otoczeniu, aby na nie reagował właściwie, bez względu na rodzaj bodźców, ich silę i czas trwania. H.c. podnosi sprawność mechanizmów regulacji cieplnej, wzmagając siły obronne ustroju, niezbędne do przeciwstawiania się ujemnym czynnikom zewn. oraz zapobiega tak rozpowszechnionym dziś nerwicom czynnościowym. Do podstawowych środków h.c. należy powietrze, słońce i woda, a do zabiegów hartujących — kąpiele słoneczne, wodne i powietrzne, które polegają gł. na poddawaniu ciała działaniu różnych temperatur. HARYEY William, ur. l IV 1578, zm. 3 VI 1657, ang. anatom, fizjolog i chirurg; prof. anatomii i chirurgii w Royal College w Londynie, lekarz przyboczny króla Jakuba I, następnie Karola I. Prowadząc przez przeszło 20 lat badania doświad. na zwierzętach odkrył zasadę krążenia krwi, a mianowicie, że serce działa jak pompa ssąco-tłocząca i powoduje nieustanne krążenie krwi w naczyniach, wraz z którymi tworzy układ zamknięty. Dzieło na ten temat ogłosił w 1628, a w 1651 wydał drugie swe wielkie dzieło, w którym wypowiedział śmiały pogląd, że samorództwo nie istnieje i że wszelka istota żywa rodzi się zawsze z jaja {pmne vivum ex ovo). HASHIMOTO CHOROBA, wole limfocytarne, przewlekłe zapalenie tarczycy o podłożu —> autoimmunizacyjnym, występujące gł. u kobiet w średnim wieku. W początkowym okresie tarczyca jest jednolicie i obustronnie powiększona; w miarę trwania choroby zmniejsza się, stając się twarda i zbita, o spoistości kauczuku. Zwykle występuje umiarkowany stopień niedoczynności oraz objawy uciskowe. W patogenezie choroby odgrywa rolę autoimmunizacja na białko tyreoglobulinę i in. składniki tkanki tarczycy. Wstępnym czynnikiem uszkadzającym tarczycę i powodującym uwalnianie antygenów tarczycowych do krążenia mogą być: zakażenia, promieniowanie jonizujące, zabieg operacyjny itp. W leczeniu stosuje się tyreoidynę oraz środki immunosupresyjne (—> immunosupresja). HASZYSZ, oczyszczona żywica otrzymywana z kwiatostanów konopi indyjskich {Ccmnobis indico). Zawiera tetrahydrokanabinole — związki o właściwościach halucynogennych. W krajach muzułmańskich istnieje zwyczaj palenia h. w fajkach wodnych. Po wypaleniu występuje stan zbliżony do upojenia alkoholowego z wesołym i niefrasobliwym nastrojem; w okresie późniejszym pojawia się zamroczenie i senność z towarzyszącymi halucynacjami wzrokowymi, słuchowymi i węchowymi. Identyczne właściwości wykazuje —> marihuana. HATA Sahachiro, ur. 23 III 1875, zm. 12X11938, jap. bakteriolog, współpracownik —> P. Ehriicha w badaniach, które doprowadziły do odkrycia leczn. właściwości —> salwarsanu (1909). Od 1914 pracownik Inst. Chorób Zakaźnych w Tokio, uczeń —> S. Kitasato, od 1920 prof. bakteriologii uniw. Keio w Tokio. Inicjator szeregu badań i przedsięwzięć epidemiol. w Japonii. HAYEM Georges, ur. 24 XI 1841, zm. 27 VIII 1933, franc. lekarz internista; prof. w Paryżu, a jednocześnie ordynator szpitala (1879-1911). Badania z zakresu —> hematologii rozpoczął w 1875 i stał się jednym z jej twórców. W 1877 opisał —> krwinki płytkowe. Opracował metodę obliczania liczby krwinek czerwonych we krwi i wprowadził w tym celu w 1878 używany do dnia dzisiejszego płyn do rozcieńczania krwi, zw. płynem Hayema. HCG — gonadotropina kosmówkowa. HEBEFRENIA -> schizofrenia. HEBRA Ferdinand von, ur. 7 IX 1816, zm. 5 VIII 1880, austr. lekarz dermatolog pochodzenia czeskiego; prof. uniw. w Wiedniu (od 1849), twórca nowoczesnej klasyfikacji chorób skórnych. Opisał szereg nowych schorzeń (noszących jego imię): rumień wysiękowy wielopostaciowy, łupież rumieniowaty i świerzbiączkę. Stworzył szkołę, która zapoczątkowała usamodzielnienie się dermatologii jako oddzielnej specjalności i przyczyniła się do wyodrębnienia licznych chorób skórnych i ich odmian. Autor licznych prac, m.in. podręcznika chorób skóry. HEGAR Alfred, ur. 6 I 1830, znu 6 VIII 1914, niem. chirurg i ginekolog; prof. ginekologii i położnictwa uniw. we Fryburgu (1864-1904). Wprowadził kilka nowatorskich metod w chirurgii (m.in. wysokie wlewy doodbytnicze przy użyciu specjalnych^ drenów); wynalazł rozszerzadła maciczne, imadło i inne narzędzia chir. Autor monografii o —> I.P. Semmelweisie. HEINEGO-MEDINA CHOROBA, nagminne, porażenie dziecięce, poliomyelitis, choroba wirusowa występująca epidemicznie, gł. u dzieci. Wykazuje wyraźną sezonowość — szczyt zachorowań przypada na 2 pół. lata. Okres wylęgania 5-14 dni. Początkowe objawy mało charakterystyczne, przypominają infekcję kataralną; następnie występuje bolesność dotykowa skóry, bóle mięśni i stawów przy poruszaniu czynnym i biernym. Znaczna część zachorowań przemija skrycie, bez pozostawiania śladów, dając za to trwałą odporność. porażenia powstają wskutek uszkodzenia rogów przednich rdzenia kręgowego, co powoduje zaburzenia w unerwieniu ruchowym mięśni szkieletowych i prowadzi do zaników mięśniowych. Następstwa te daje się w znacznej mierze usunąć przez odpowiednie —> rehabilitacyjne ćwiczenia, czasem leczeniem operacyjnym oraz przez stosowanie protez. Przy porażeniach mięśni oddechowych oddychanie kontrolowane (—sztuczne oddychanie) pozwala niekiedy przetrzymać krytyczny okres i ocalić życie chorego. Leczenia przyczynowego nie ma. Szczepienia ochronne w ogromnej mierze zmniejszyły częstość zachorowań, sprowadzając je do niemal sporadycznych przypadków. HEKSOBARBITAL, Narcosan, Ewipan, lek nasenny, pochodna kwasu N-metylobarbiturowego. Wywiera szybkie, lecz krótkotrwałe działanie nasenne. Zatrucia —> barbiturany. Sól sodowa stosowana jest dożylnie celem wywołania znieczulenia ogólnego (narkoza) lub jako wprowadzenie do narkozy wziewnej. HEKSYLOREZORCYNA, Hek-sylorezorcynol, lek przeciwrobaczy działający na robaki obłe (glista ludzka, włosogłówka itp.); działa również silnie przeciwbakteryjnie (45 razy silniej od fenolu). Dawniej stosowany w zakażeniach dróg moczowych, glistnicy i zakażeniu włosogłówka; używany (zewnętrznie) w niektórych chorobach skóry. Podawany w większych dawkach lub przez dłuższy czas może powodować uszkodzenie narządów wewnętrznych. HEKSYLOREZORCYNOL --> heksylorezorcyna. HELIOTERAPIA, kąpiele słoneczne, opalanie się, rozsądnie dozowane i stopniowo przedłużane, jest pożyteczną metodą leczn. Pod wpływem bodźca, jakim jest—> promieniowanie nadfioletowe, tworzy się w skórze cieńmy barwnik (pigment), nadający jej brązowe zabarwienie. Zbyt intensywne opalanie się, zwłaszcza nad morzem i w górach, gdzie światło słoneczne zawiera najwięcej promieni nadfioletowych, może wywołać oparzenie oraz uszkodzenie oczu (należy je chronić ciemnymi okularami ze względu na szczególną wrażliwość spojówek). HELMHOLTZ Herman Ludwig Ferdinand von, ur. 31 VIII 1821, zm. 8 IX 1894, niem. lekarz, fizyk, fizjolog i filozof; prof. fizjologii w Królewcu (1849), Bonn (1855), Heidelbergu (1858) i fizyki w Berlinie (1870), H. zasłużył się badaniami fizjologii: oka, ucha, nerwów obwodowych i mięśni, a swoje badania poparł ogromną liczbą odkryć, doświadczeń, teorii oraz wynalazków. Wynalazł on m.in. oftalmoskop (1851) i rodzaj rezonatorów akustycznych; przewidział odkrycie promieni rentg.; rozwinął i pogłębił prawo zachowania energii, opracowując je matematycznie, dokonał wielu odkryć w dziedzinie hydrodynamiki, elektrodynamiki, meteorologii, ogłosił szereg prac filozoficznych. HELMINTOLOGIA, dział parazytologii, nauka o robakach pasożytniczych i wywoływanych przez nie chorobach. Przedmiotem badań h. są pasożytnicze —> obleńce, —> płazińce, a także kolcogłowy i pierścienice (—> pijawki). H. zajmuje się badaniem morfologii, anatomii i rozwoju robaków, zmianą żywicieli, właściwości ich biologii i ekologii. Wywoływane przez wymienione robaki schorzenia noszą nazwę helmintoz lub robaczyc. HELMINTOZA -> robaczyca. HELMONTJohann Baptista van, ur. 1577, zm. 30X111644, flam. lekarz, fizjolog i alchemik, uważany za jednego z twórców jatrochemii. Przypisywał wielką rolę kwasom i fermentacji i opisał powstawanie podczas palenia węgla „innego rodzaju powietrza. które po raz pierwszy w nauce nazwał gazem (odkrył dwutlenek węgla), wykrył soki i fermentację w żołądku i w jelitach. Mimo to wierzył w niematerialnego „archeusza" i często wartościowe poglądy mieszał z alchemicznymi. Jego gł. dzieło o początkach medycyny wydano pośmiertnie w 1648. HEM, barwnik pirolowy będący. grupą prostetyczną —^hemoglobiny i —> mioglobiny. Cząsteczka h. ma l atom dwuwartościowego żelaza wbudowany w układ czteropirolowy. Biol. rola h. polega na zdolności do odwracalnego przyłączenia cząsteczki tlenu w płucach i odłączania jej w tkankach, Reakcjom tym nie towarzyszy zmiana wartościowości żelaza. H. może rów nież wiązać cząsteczki tlenku węgla (— karboksyhemoglobina). Pochodne h zawierające trójwartościowe żelazo (— hematyna, —> methemoglobina) nie mają zdolności łączenia się z tlenemi HEMAGLUTYNACJA, zlepiani (—aglutynacja) krwinek czerwonyci przez przeciwciała zw. —> hemagluty ninami. Metoda h. jest szeroko stosowana w diagnostyce serol. (oznaczanie —>• grup krwi, rozpoznawanie niedokrwistości hemolitycznych, badanie czasu przeżycia krwinek czerwonych). Metoda tzw. biernej h. stosowana jest w diagnostyce wirusologicznej i do wykrywania odpornościowych przeciwciał. HEMAGLUTYNINY, -> przeciwciała wywołujące -> aglutynację krwinek czerwonych. Rozróżnia się h. naturalne, odpornościowe, niekompletne, cieple i zimne. H. naturalne pojawiała się w surowicy krwi bez działania -> antygenu: są skierowane przeciwko cechom antygenowym, których brak iest w krwinkach danego osobnika (—> grupy krwi). H. odpornościowe powstają wskutek wtargnięcia do ustroju obcego antygenu (np. przetoczenie krwi niezgodnej grupowo, wprowadzenie substancji o strukturze podobnej do antygenów grupowych krwi) lub w wyniku —> autoimmunizacji na własne krwinki czerwone. H. niekompletne adsorbują się na pow. krwinek czerwonych, ale ich nie zlepiają w środowisku soli, tylko w środowisku koloidowym. H. ciepłe działają w temp. ciała ludzkiego (37°C). H. zimne wykazują optimum działania w temp. 4°C. H. zimne i ciepłe stwierdza się w niedokrwistościach hemolitycznych. Wysokie miano h. zimnych występuje niekiedy w przebiegu tzw. nietypowego zapalenia płuc spowodowanego zakażeniem grzybami. HEMATOKRYTOWY WSKAŹNIK, objętość zbitych krwinek czerwonych w 100 ml pełnej krwi. Oznaczenia dokonuje się za pomocą mikro-lub makrometody, wirując niekrzepnącą krew w kalibrowanej probówce lub naczyniach kapilarnych w określonych warunkach (czas, liczba obrotów/min). Mierzy się wysokość słupa erytrocytów osiadłych na dnie. Prawidłowe wartości wynoszą: dla mężczyzn 40-50%, dla kobiet 37-47%, dla dzieci i młodzieży 35-40%, dla noworodków 44-62%. Obniżone wartości stwierdza się w —> niedokrwistościach, a podwyższone w nadkrwistościach (,—> czerwienica) i odwodnieniu. HEMATOLOGIA, nauka o krwi i chorobach —> układu krwiotwórczego. Obejmuje szereg działów: h. kliniczną, doświadczalną, porównawczą, -> serologię, transfuzjologię i koagulologię (nauka o krzepnięciu krwi). Dynamiczny rozwój h. w ostatnim dwudziestoleciu doprowadził do wyodrębnienia h. jako samodzielnej dyscypliny naukowej z innych dziedzin medycyny, powstania instytutów nauk.-badawczych, katedr i klinik hematologicznych na wydziałach lek., hematologicznych towarzystw lek. krajowych i międzynarodowych, organizacji krajowych, międzynarodowych i światowych kongresów hematologicznych. . HEMATOSKOPIA, badanie krwi za pomocą instrumentów optycznych (mikroskopów) lub spektroskopowych (badanie widmowe). HEMATOTERAPIA -> leczenie krwią. HEMATURIA -> krwiomocz. HEMATYNA, hemina, pochodna —> hemu zawierająca trójwartościowy atom żelaza. Można ją otrzymać działaniem silnych związków utleniających na hem lub -> hemoglobinę. W niektórych zatruciach przemiany takie mogą zachodzić również w organizmie człowieka. H. nie wiąże tlenu i dlatego nie bierze udziału w jego transporcie z płuc do tkanek. Połączenie h. z białkowym składnikiem hemoglobiny nazywa się —> methemoglobiną. HEMIBALIZM -> balizm. HEMINA -> hematyna. HEMIPLEGIA -porażenie. HEMOCYTOBLAST - erytropoeza. HEMOCYTOMETR -> komora do liczenia krwinek. HEMODIALIZA -> dializa wnątrzustrojowa. HEMOFILIA, krwawiączka,wrodzona skaza krwotoczna spowodowana brakiem specyficznych —>• białek osocza, niezbędnych do prawidłowego —>-j krzepnięcia krwi; występuje prawie. wyłącznie u mężczyzn zwanych hemofilikami, a przenoszona jest na potomstwo męskie przez klin. zdrowe kobiety. Istnieją 3 rodzaje h.: A, B i C oraz tzw. h. naczyniowa (angiohemofilia choroba Willebrandta). Najczęściej występuje (80^85% przypadków) h. A, klasyczna, spowodowana brakiem lub niedoborem globuliny antyhemofilowej (AHG) (h. A—) lub obecnością nieprawidłowej i nieaktywnej cząsteczki AHG (hemofilia A+). Rodzaj h. B (15-20% przypadków) spowodowany jest brakiem lub niedoborem czynnika Christmasa (hemofilia B—) albo obecnością nieprawidłowej jego cząsteczki (h. B+). Rodzaj h. C (ok. 1% przypadków) spowodowany jest niedoborem czynnika XI(PTA). W h. naczyniowej istnieje częściowy niedobór AHG oraz wydłużony czas krwawienia, być może zależny od niedoboru specyficznego białka (tzw. czynnika naczyniowego). H. A i B dziedziczą się jako cechy recesywne (-> dominowanie cech) związane z płcią. Kobiety są nosicielkami choroby, z tym że część nosicielek wykazuje utajone objawy skazy krwotocznej. Możliwe jest również występowanie h. u kobiet, jeżeli są one córkami ojca chorego na hemofilię i matki nosicielki. H. C i h. naczyniowa dziedziczą się jako cechy dominujące i występują zarówno u mężczyzn, jak i kobiet. Na czoło objawów klin. w h. wysuwa się skłonność do trudnych do opanowania krwawień samoistnych, pourazowych lub pooperacyjnych. Charakterystyczne są zwłaszcza wylewy dostawowe doprowadzające do zniekształcenia stawów. Leczenie krwawień w h. polega na uzupełnieniu brakującego czynnika krzepnięcia. Częstość występowania hemofilii wynosi l przypadek na 30 000 mieszkańców. HEMOGLOBINA, czerwony barwnik krwi znajdujący się w erytrocytach (—> krwinki czerwone). Bierze udział w transporcie tlenu z płuc do tkanek. Jest białkiem złożonym, zbudowanym z białka —> globiny i barwnej grupy prostotycznej -^-hemu, mającej atom dwuwartościowego żelaza. W cząsteczce h. znajdują się 4 cząsteczki hemu, z których każda może przyłączyć po l cząsteczce tlenu. Białkowa komponenta h., globina, składa się z 4 łańcuchów polipeptydowych: dwóch alfa i dwóch beta. W zależności od niewielkich różnic w budowie białkowej części h. rozróżnia się h. typu płodowego (HbF) oraz h. typu dorosłych (HbA). Po urodzeniu następuje szybki spadek HbF we krwi i zastępowanie jej przez HbA. Przenoszenie tlenu przez h. odbywa się bez zmiany wartościowości żelaza. W naczyniach włosowatych płuc h. łączy się z tlenem, tworząc tzw. oksy hemoglobin ę, która zostaje przeniesiona wraz z krwią tętniczą (tzw. krwią utlenowaną) na obwód ciała, gdzie oddaje tlen tkankom. Część wytworzonego w tkankach dwutlenku węgla tworzy z częścią białkową h. karbaminiany h. i w tej postaci jest przenoszona we krwi żylnej (odtlenowanej) do płuc. Rozkład h., którego końcowym produktem są -> barwniki żółciowe i globina, odbywa się w —> układzie siateczkowo-śródbłonkowym. W wyniku działania różnych czynników chem. (np. tlenku węgla) mogą powstawać pochodne h. nie mające zdolności przenoszenia tlenu, najważniejsze z nich to: —> karboksyhe-moglobina i —> methemoglobiną. HEMOGLOBINEMIA -> hemoglobinuria. HEMOGLOBINOMETR, hemometr, przyrząd używany do oznaczania stężenia — hemoglobiny we krwi. Istnieją dwa gł. 'typy h.; w jednym porównuje się wzrokowo kolor badanej krwi rozcieńczonej lub traktowanej różnymi odczynnikami ze standardowymi wzorcami, a w drugim — za pomocą spektrofotometrów. Najprostszy z pierwszej grupy jest h. Sahiiego do niedawna powszechnie stosowany. Badanie oparte jest na przemianie hemoglobiny przez kwas solny w kwaśną hematynę o brązowym zabarwieniu, którą następnie rozcieńcza się wodą destylowaną do wyrównania zabarwienia z barwnym wzorcem. Oznaczenie poziomu hemoglobiny tą metodą obarczone jest dużym błędem. Obecnie stosowane są prawie wyłącznie metody spektrofotometryczne, w których jako wzorca używa się standardowych roztworów cyjanmet-hemoglobiny, co pozwala na uzyskiwanie dość dokładnych i porównywalnych wyników. HEMOGLOBINURIA, występowanie —> hemoglobiny w moczu, w wyniku —> hemolizy krwinek czerwonych i wzrostu poziomu wolnej hemoglobiny w osoczu (hemoglobinemia). Ze względu na przyczyny wyróżnia się: h. toksyczną (zatrucia benzenem, ołowiem, aniliną, fosforem, sulfonamidami, jadami wężów i in.) oraz napadową, powstającą nagle, np. pod wpływem zimna (chłodna kąpiel), dużego wysiłku (długotrwały marsz — h. marszów a) lub z bliżej nieznanych przyczyn. Następstwa h. zależą od przyczy i nasilenia. Długotrwała h. łączy się zawsze ze znaczną niedokrwistości i wyczerpaniem czynności erytroblas tycznej szpiku. HEMOGRAM, ilościowe przedstawienie różnych rodzajów —> krwinek białych we krwi obwodowej, wyrażone w procentach w stosunku do wszystkich leukocytów. Prawidłowo spotyka się następujące ich rodzaje: granulocyty pałeczkowate .(3-6%), obojętnochłonne segmentowane (58-66%) kwasochłonne (2-4%), zasadochłonne (0-1%), limfocyty (20-35%) monocyty (4-8%), plazmocyty (0-0,5%). W stanach chorobowych po-1 dane powyżej proporcje ulegają zaburzeniu, mogą także pojawić się niespotykane normalnie rodzaje krwinek, jak np. formy młode, niedojrzałe, a czasem! nie dające się zróżnicować (np. w ostrych —> białaczkach). H. wykonuje się, oglądając pod mikroskopem specjalnie barwione —> rozmazy krwi obwodowej. W czasie oglądania zwraca się też uwagę na wielkość krwinek czerwonych, sposób ich barwienia się i ewentualne zmiany morfologiczne. HEMOLITYCZNA CHOROBA NOWORODKÓW, choroba wywołana przez—> przeciwciała hemolizujące czerwone krwinki (—> hemoliza) płodu i noworodka, które powstają wskutek przedostania się do krwi matki innych antygenowe krwinek czerwonych niż jej własne. Krwinki takie do krwi matki mogą przedostać się w czasie —> transfuzji lub ciąży od płodu. Najczęstszą przyczną h.ch.n. jest konflikt serol. Rh (90%) lub ABO (-> grupy krwi). Niezgodność serol. (układ konfliktowy) powstaje wtedy, kiedy płód ma cechy krwi odziedziczone po ojcu, a różniące się od cech krwi matki. Najczęściej do konfliktu serol. dochodzi u kobiet Rh(-), których płód posiada cechę Rh(+). Nie wszystkie kobiety Rh(-) uczulają się i wytwarzają przeciwciała. Przeciwciała anty--Rh wytworzone przez matkę przedostają się do krwiobiegu płodu przez —>• łożysko i niszczą jego krwinki (hemolizują je). Hemoliza prowadzi do niedokrwistości (anemii) i podwyższenia bilirubiny we krwi (—>• żółtaczki). Anemia płodu wywołuje zwiększenie wytwarzania krwinek czerwonych pierwotnych (erytroblastów). Jeśli niszczenie krwinek czerwonych jest szybsze niż ich wytwarzanie, płód może obumrzeć wewnątrz macicy lub zaraz po urodzeniu z powodu niedokrwistości i niedotlenienia. Płód wydala bilirubinę przez łożysko. Noworodek z ch.h. nadmiar bilirubiny gromadzi we krwi, co objawia się żółtaczką. Jeśli poziom bilirubiny w surowicy krwi przekroczy 20 mg%, może dojść do trwałego uszkodzenia jąder podstawy mózgu. Rozróżnia się 3 postacie klin. ch. h.n.: l) puchlinę płodu, 2) żółtaczkę ciężką noworodków i 3) niedokrwistość ciężką noworodków. Rozpoznanie ch.h.n. powinno być ustalone w okresie ciąży matki. Leczenie polega na podawaniu środków farmakol., w uzasadnionych przypadkach na przetaczaniu krwi wewnątrzłonowo. Poród dziecka konfliktowego odbywa się pod specjalną opieką, a noworodek zostaje poddany badaniom i leczony w zależności od potrzeby. Szybko narastający poziom bilirubiny w surowicy noworodka jest wskazaniem do wymiennego przetoczenia krwi odpowiednio dobranej antygenowe (—> antygeny). Ch.h.n. zdarza się l na 100 porodów. Liczba zgonów z jej powodu po wprowadzeniu wymiennego przetaczania krwi obniżyła się z 80% do 15%. HEMOLIZA, proces pękania —> krwinek czerwonych, połączony z wydobywaniem się —> hemoglobiny poza obręb komórki. H. może być spowodowana działaniem: l) czynników fiz. (m.in. umieszczenie erytrocytów w —> hipotonicznych roztworach, działanie ultradźwięków, zamrażanie i rozmrażanie); 2) czynników chem. (działanie rozpuszczalników organicznych); 3) enzymów uszkadzających błony krwinek czerwonych (fosfolipazy). HEMOLIZYNY, -> przeciwciała odpornościowe wywołujące w obecności —> dopełniacza rozpad (hemolizę) krwinek czerwonych i uwolnienie do środowiska zawartej w nich —> hemoglobiny. H. stwierdza się w niektórych przypadkach —> niedokrwistości hemolitycznych nabytych. HEMOMETR -> hemoglobinometr. HEMOPHILIN -> hirudyna. HEMOROIDY, guzki krwawnicze, krwawnice, żylaki odbytu, sploty rozszerzonych naczyń krwionośnych pod śluzówką dolnej części odbytnicy, w formie guzków, łatwo krwawiących, które podczas oddawania stolca mogą wysuwać się przez odbyt. Kiedy guzek nie zostaje odprowadzony do odbytnicy, ucisk na jego szypułę przez zwieracze odbytu powoduje uwięźnięCie guzka, zakrzep, obrzęk i silną bolesność. Przyczyną powstawania guzków krwawniczych jest utrudnienie odpływu krwi z okolicy odbytu z różnych powodów, jak zaparcia stolca, częste zwiększenie ciśnienia w jamie brzusznej, np. przy kaszlu, parciu na stolec lub mocz, powiększona macica, np. w ciąży, guzy jamy brzusznej. H. bywają niekiedy przyczyną przewlekłej niedokrwistości. Leczenie zachowawcze polega na usunięciu przyczyn powodujących zwiększenie tłoczni brzusznej, stosowaniu miejscowym maści obkurczających naczynia i łagodzących podrażnienie błony śluzowe;. Najskuteczniejsze jest leczenie operacyjne. HEMOSTAZA: l) zdolność organizmu do samoistnego tamowania krwawień przez a) skurcz uszkodzonych naczyń, b) przylepianie się do brzegów uszkodzonego naczynia —> krwinek płytkowych, c) —okrzepnięcie krwi d) zwłóknienie skrzepu polegające na wnikaniu w jego obręb fibroblastów i tworzeniu się tkanki łącznej trwałej zasklepiającej uszkodzone miejsce naczynią; 2) sztuczne opanowanie krwawienia przez: a) uchwycenie odpowiednim zaciskiem i podwiązanie lubi podkłucie z podwiązaniem krwawiącego naczynia; b) ->elektrokoagulację;j c) ucisk na miejsce krwawiące lub naczynie doprowadzające krew do miejsca krwawienia. Warunkiem niezbędnym h. jest prawidłowa krzepliwość krwi. HEMOTERAPIA -> leczenie krwią. HENCH Philipp Showalter, ur, 28 II 1896, zm. 30 III 1965, amer. lekarz reumatolog; od 1921 współprac. Fundacji Mayo w Rochester, od 1926] kier. oddziału chorób gośćcowych Mayo Clinic, od 1947 prof. uniw. Minnesota. W 1929 zauważył, że u pacjentek chorych na przewlekły gościec stawowy objawy chorobowe znikają w czasie ciąży i wracają zaraz po porodzie. W 1949 na zjeździe reumatologów w Nowym Jorku doniósł o skutecznym działaniu —> kortyzonu w chorobie reumatycznej (—>• reumatyzm). Za to odkrycie otrzymał w 1950 nagrodę Nobla wraz z T. Reichsteinem i E. C. Kendallem, którzy pierwsi wyizolowali kortyzon. HENLE Friedrich Gustav Jacob, ur. 19 VII 1809, zm. 13 V 1885, niem. lekarz, anatom i histolog; prof. uniw. w Zurychu, Heidelbergu i Getyndze. Badał i opisał rodzaje tkanki nabłonkowej i jej rozmieszczenie w organizmie, budowę i rozwój włosa, rogówkę, naczynia krwionośne, nerki oraz komórki nerwowe. Był twórcą tzw. patalogii racjonalnej, tj. patologii i terapii ściśle związanych z fizjologią; uważał medycynę za naukę, a nie sztukę. Przewidział, na 30 lat przed odkryciami —> L. Pasterua i R. Kocha, że czynnikiem chorób zak. są pasożytnicze żywe twory. Autor podręczników: dwutomowego o patologii racjonalnej (1846-53) i trzytomowego o anatomii systematycznej (1855-68). HENOCHA-SCHÓNLEINA PLAMICA, nabyta skaza krwotoczna naczyniowa (—> plamica) o podłożu immunizacyjnym, spowodowana ogniskowym uszkodzeniem drobnych naczyń krwionośnych, zwłaszcza włosowatych pod wpływem różnych —> alergenów bakteryjnych, pokarmowych, lękowych itp. Objawy klin. choroby mogą być bardzo różnorodne. Mogą dominować objawy skórne w postaci plamicy, stawowe (bóle i obrzęki), jelitowe (wymioty, kolka brzuszna, krwawienie), nerkowe (krwiomocz, białkomocz, obecność wałeczków). Objawy powyższe mogą się kojarzyć, występując równocześnie lub kolejno. Zmiany skórne zaznaczają się najczęściej na kończynach dolnych. Choroba atakuje zazwyczaj dzieci i młodzież, może jednak dotyczyć również dorosłych w każdym wieku. HEPARYNA, naturalny czynnik hamujący proces -> krzepnięcia krwi (antykoagulant). Występuje we wszystkich tkankach, gł. w wątrobie, płucach i mięśniach, wytwarzana przez komórki tuczne. Działa hamująco na wszystkie fazy krzepnięcia krwi, a zwłaszcza hamuje przejście —> protrombiny w —> trombinę i działanie trombiny na —>• fibrynogen; działanie jej jest szybkie, lecz krótkotrwałe. Jest też aktywatorem enzymu lipazy lipoproteinowej, przez co powoduje obniżenie poziomu cholesterolu i lipidów we krwi; hamuje aktywność plazminy. H. jest stosowana w zakrzepach i zatorach tętniczych, zakrzepach i zapaleniach zakrzepowych żył, —> zawale serca i profilaktycznie w zapobieganiu zakrzepom. Podawana jest również w stanach wzmożonej fibrynolizy, np. po zabiegach chir. Objawy przedawkowania znosi siarczan protaminy inaktywujący heparynę. HEPARYNOCYTY -> komórki tuczne. HEPATOGRAM, analiza i ocena histologiczna, histochem. i enzymatyczna materiału pobranego z wątroby drogą nakłucia na ślepo przez skórę lub przez laparoskop. Metoda ta oddaje duże usługi w rozpoznawaniu niektórych chorób wątroby i śledzeniu ich przebiegu, różnicowaniu —> żółtaczek i powiększenia wątroby o niejasnej etiologii. HEPATOLOGIA, nauka zajmująca się budową anat., czynnością i chorobami wątroby. HEPAZON, hydrolizat wątroby zwierzęcej zawierający główne aminokwasy. Działa ochronnie na komórki wątrobowe, przyspiesza ich regenerację. Stosowany w uszkodzeniach miąższu wątroby (—> zatrucia, alkoholizm), zapaleniach wirusowych wątroby, marskości, stanach pożółtacz kowych; ponadto podawany w rekonwalescencji i niedokrwistościach. HERBATA, pąki kwiatowe i liście krzewów herbacianych (Thea sinensis z rodziny Cameliaceae). Większość gatunków h. poddawana jest procesom fermentacji, w trakcie której liście brunatnieją wskutek rozkładu chlorofilu. Liście zabierają: —> kofeinę (2-3%), —> teofilinę, ksantyny, olejki eteryczne i —> garbniki (gl. taninę 10-12%). Zawarta w liściach kofeina działa pobudzająco na korę mózgową. H. stanowi, obok kawy, jeden z najpopularniejszych napojów. W lecznictwie mocną h. stosowano jako odtrutkę w zatruciach solami metali ciężkich i alkaloidami (tanina tworzy z metalami ciężkimi nietrwale związki kompleksowe przejściowo nie wchłaniające się z jelit oraz wytrąca alkaloidy). HERBICYDY, środki chwastobójcze, niebezpieczne dla człowieka są gł. związki: dwunitroalkilofenole (—> nitrozwiązki), pięciochlorofenol — PCP (objawy zatrucia podobne jak przy —> fenolu), kwas 2,4-dwuchlorofenoksy-octowy (składnik pieliku, dikonitru, hedonalu) i jego pochodne (np. kwas metylochlorofenoksyoctowy — methoxon). DL (—>• dawka śmiertelna) ok. 6 g powodują osłabienie, drgawki kloniczne, utratę przytomności, porażenie oddechu, uszkodzenie wątroby, migotanie komór. B. mało toksyczne są pochodne: mocznika (diuron, linuron), kwasu naftylowego, indolowe, kwasu karbaminowego (profam), tiazynowe (atrazyna), tiazolowe, kwasów karboksylowych (trójchlorooctan sodowy), hydrazydu kwasu maleinowego. HERELLE Felix Hubert d, ur. 25 IV 1873, zm. 2 II 1949, kanad.-franc lekarz mikrobiolog, współpracownik Inst. Pasteura w Paryżu (1908-21) prof. uniw. w Leiden (1921-23), dyr działu bakteriologii Międzynarodowe Rady Sanitarnej w Egipcie (1923-26) w Indiach (1926), prof. bakteriolog! uniw. Yale (1928-33), w ZSRR (1934 36). W 1915 badając zarazki czerwona odkrył zjawisko bakteriofagi! (—> bakteriofagi), które opisał w 1917. HERMAFRODYTYZM -> cbojnactwo. HEROFILOS, ur. ok. 300 p.n.e. zm. (?), gr. lekarz, anatom i filozof przedstawiciel medycyny aleksandryjskiej. Jeden z twórców anatomii, dzięki dokonywanym przez siebie sekcjom zwłok. Opisał mózg, poznał oko i nerw wzrokowy, odróżnił nerwy od ścięgien wyodrębnił dwunastnicę (dając jej taką nazwę) i trzustkę oraz stworzył naukę o tętnie. W poglądach med. Oparł się w zasadzie na —> Hipokratesie, ale wprowadził do terapii wiele złożonych i egzotycznych substancji oraz domieszek, czym zapoczątkował tzw. poli farmację. HERPANGINA, opryszczkow zapalenie gardła, wirusowa choroba zak., atakująca gł. dzieci w okresie letnim. Objawy: ostry początek z gorączką 38-39°, wymiotami, a nawet drgawkami. Na łukach podniebiennych, i podniebieniu miękkim tworzą się małe plamki, grudki i pęcherzyki, przekształcające się w powierzchowne owrzodzenia z czerwoną obwódką, gojące się po kilku dniach i na tym choroba się kończy. Leczenie objawowe. Choroba pozostawia trwałą odporność na ponowne zakażenie. HERPESWIRUSY, -> wirusy o wymiarach 170-210 nm, należące do pNA-wirusów. Namnażają się w hodowlach komórkowych i na błonie kosmówkowo-omoczniowej zarodków kurzych. Wywołują u ludzi m.in.: -> opryszczkę pospolitą, opryszczkowe zapalenie jamy ustnej, opryszczkowe zapalenie rogówki, różne zakażenia utajone, ospę wietrzną, półpasiec. Rezerwuarem zarazka jest człowiek. Zakażenie najczęściej następuje drogą kropelkową. HERYNG Teodor, ur. l V 1874, zm. 19 VIII 1925, pol.. lekarz, jeden z pionierów poi. laryngologii, ordynator laryngologii w szpitalu św. Rocha w Warszawie (1888-98), prof. honorowy uniw. w Warszawie (1922). Zasłużył się badaniami w zakresie patologii oraz terapii gruźlicy krtani, wprowadził wewnątrzkrtaniowe zabiegi chir. (1873). Nazwisko H. znane jest w nauce światowej dzięki skonstruowanym przez niego instrumentom i przyrządom, m.in. do prześwietleń zatok przynosowych, do inhalacji i usuwania nacieczeń gruźliczych (1886). Ogłosił objaw diagnostyczny noszący jego imię, świadczący o procesie ropnym w jamie szczękowej (1890). HETEROCHROMATYNA -chromatyna. HETEROCHROMOSOMY, chromosomy płciowe —> chromosomy. HETEROPLASTYKA, przeszczepienie tkanek lub narządów pobranych od osobnika jednego gatunku osobnikowi innego gatunku, np. przeszczepienie zastawek serca cielęcia albo świni człowiekowi; także zastąpienie tkanek lub narządów protezami z—>-tworzyw sztucznych. HETEROZYGOTA, osobnik mający nieidentyczną jedną parę genów allelicznych (-> allele) lub więcej. Gamety wytwarzane przez h. są genetycznie nieidentyczne. W pierwszym pokoleniu jej potomstwa nie zawsze można zaobserwować segregację cech (-> dominowanie cech). Populacja ludzka jest heterozygotyczna pod względem b. wielu alleli. Rozmnażanie w pokrewieństwie (małżeństwa w rodzinie) zmniejsza heterozygotyczność potomstwa. HIALOPLAZMA, podstawowa bezpostaciowa masa, uzyskiwana po usunięciu (odwirowaniu) wszystkich morfotycznych —>• organelli komórkowych. Składa się gł. z białek, ma budowę koloidową i tworzy zrąb komórki. W h. odbywają się procesy transportu wewnątrzkomórkowego i —> glikoliza (beztlenowa). HIALURONIDAZA, enzym z grupy —hydrolaz, rozkładający —> kwas hialuronowy. Występuje m.in. w spermie i ułatwia zaplemnienie komórki jajowej. W organizmie ludzkim bierze czynny udział w wielu przemianach biochem. w stanach zapalnych, odnowie komórkowej itp. Jest wytwarzana przez liczne bakterie, znajduje się również w jadzie węży i owadów. HIBERNACJA, sen zimowy, stan znacznego zwolnienia procesów życiowych w organizmie stałocieplnym. Dotyczy tych ssaków (np. jeż, nietoperz), u których w okresie jesienno-zimowym następuje znaczne obniżenie temperatury ciała, zależne od temperatury otoczenia. Następuje przestawienie regulacji cieplnej: zwierzę stałocieplne staje się zmiennocieplnym. Do grupy zwierząt hibernujących nie należą, mimo powszechnego przekonania) niedźwiedź, borsuk i wiewiórka, czynności życiowe tych zwierząt w zimie są zwolnione, ale ciepłota ciała nie ulega obniżeniu. H. sztuczna, postępowanie anestezjologiczne wprowadzone przez Laborita i Huguenarda (1951), polegające na wywołaniu u chorego stanu zbliżonego do snu zimowego zwierząt. H. wywołuje się podając choremu zestaw leków, tzw. mieszaninę lityczną, a następnie oziębiając jego ciało metodami fiz. Chory staje się senny, otępiały, przemiana materii ulega obniżeniu, zwalnia się tętno i oddech, spada ciśnienie tętnicze krwi, obniża się ciepłota ciała. Metodę h. stosuje się do długotrwałych operacji, w ciężkich stanach chorobowych oraz do obniżenia ciepłoty ciała i przemiany materii np. u chorych gorączkujących. Obecnie h. straciła znaczenie wskutek wprowadzenia innych metod (np. —> neuroleptanalgezji) postępowania anestezjologicznego. HIBERNOTERAPIA, zastosowanie odpowiedniego zestawu leków, tzw. mieszaniny litycznej, w mniejszych ilościach niż do —> hibernacji, bez równoczesnego oziębienia ciała za pomocą metod fiz., w postępowaniu okołooperacyjnym (jako —> premedytacja), ma na celu zmniejszenie ilości środków anestetycznych w leczeniu niektórych stanów chorobwych wymagających obniżenia przemiany materii oraz w psychiatrii. HIGHMORE Nathanael, ur. 6 1613, zm. 2flII 1685, ang. lekarz i anatom. Autor podręcznika anatomii (1651), który wpłynął na dalsze poszukiwania, badania i rozwój anatomii Opisał w nim po raz pierwszy zatokę szczękową (zw. obecnie jego nazwiskiem), natknąwszy się przypadkowa na nią podczas usuwania zęba. Zajmował się także anatomią porównawczą, budową jądra i najądrza. HIGIENA, gałąź medycyny, nauka, której celem jest poznanie wpływów otoczenia na zdrowie ludzkie i reakcję organizmu na te wpływy. Praktyczne wskazania h. zmierzają do usunięci z otoczenia czynników ujemnych a wprowadzenia dodatnich, w celu zapewnienia społeczeństwu i jednostce nie tylko ochrony zdrowia, lecz także pełnego rozwoju fiz. i psychicznego. H. dzieli się na szereg dziedzin niejako wyspecjalizowanych, np.: —{ higiena osobista, komunalna, szkolna żywienia, wody itd. HIGIENA KOMUNALNA, dziedzina higieny, której przedmiotem za interesowania są obiekty użyteczność publicznej w większych lub mniej szych skupiskach ludzkich oraz różne elementy środowiska zewn. Człowieka mające wpływ na całe populacje ludzkie. Postulaty h.k. dotyczą gł. zgodnego z zasadami higieny planowania przestrzennego miast i osiedli, dostarczania bieżącej, zdrowej wody pitnej i pozbawionej szkodliwych składników wody użytkowej, higieny powietrza gleby, mieszkań, usuwania nieczystości, zwalczania nadmiernego hałasu itp. Prawidłowe planowanie przestrzenne powinno uwzględniać dostateczną powierzchnię .bytową dla mieszkańców obejmującą zarówno przestrzeń mieszkalną, jak i rekreacyjną (tereny reakcyjne, zazielenienie). Układ gł. limi komunikacyjnych powinien uwzględniać miejscowe warunki geoklimatyczne (wzniesienia terenu, kierunki wiatrów, naturalne zbiorniki wodne). W osiedlach uprzemysłowionych h.k. ustala orientacyjne dane dotyczące np. odległości fabryk od domów mieszkalnych (zwłaszcza dotyczy to zakładów szczególnie zanieczyszczających otoczenie; powinny one powstawać na dalekich peryferiach i w miejscach odpowiednich). HIGIENA OSOBISTA, własne postępowanie człowieka, zapewniające mu prawidłowy rozwój, ochronę przed chorobami, maksymalną sprawność fiz. i umysłową oraz dobre samopoczucie. H.o. nie należy utożsamiać jedynie z troską o czystość ciała, byłaby to bowiem h. tylko jednego narządu— skóry, gdy tymczasem h.o. musi uwzględniać wszystkie narządy i konstytucję ciała danego człowieka, jego wiek, płeć, stan zdrowia, sytuację społeczną, zawód, zajęcia, warunki bytowe itp. — musi być zatem ściśle indywidualizowana. H.o. obejmuje: higienę układu nerwowego, narządów zmysłów, —> higienę psychiczną, układu krążenia, układu oddechowego, higienę skóry, odzieży, odżywiania, seksualną, pracy, snu i wypoczynku itd. HIGIENA PRACY, dział - higieny zajmujący się zwalczaniem ujemnych oddziaływań warunków środowiska pracy (—> bezpieczeństwo i higiena pracy) i zastosowaniem środków mających na celu przeciwdziałanie ujemnym skutkom wykonywania pracy, m.in. przez organizowanie odpowiednich form wypoczynku. HIGIENA PSYCHICZNA, całokształt zabiegów, starań, zmierzających do utrzymania—uzdrowią psychicznego lub jego przywrócenia po przebytej chorobie, a także dyscyplina nauki na pograniczu —> psychopatologii i —> psychologii, której przedmiotem jest badanie, ustalanie czynników sprzyjających zachowaniu zdrowia psych. Celem h.p. jest ochrona i stworzenie warunków korzystnych dla zdrowia psych. jednostki lub grupy. Za inicjatora badań dotyczących h.p. uważa się Amerykanina C. Beersa (1876-1943). Początkowo h.p. zajmowała się gł. poprawą losu chorych psych., obecnie jest to ruch społ.-zawodowy zmierzający do popularyzacji wiedzy o czynnikach sprzyjających zdrowiu psych. i chorobie psych., h.p. ma gł. charakter profilaktyczny, korzysta z osiągnięć medycyny zapobiegawczej i zyskuje szerokie ramy organizacyjne. W Polsce obecnie działa Pol.. Tow. Higieny Psych. z nauk. placówką: Zakładem Higieny Psych. i Psychiatrii Dziecięcej PAN, wydając swój organ „Zdrowie Psychiczne". Towarzystwo to zrzesza psychologów, psychiatrów, pedagogów i przedsawicieli innych zawodów zajmujących się problematyką zdrowia psych. Ponadto istnieje szeroko rozbudowana sieć poradni zdrowia psych. HIGIENA SPOŁECZNA . Zakres h.p. jest bardzo rozległy i obejmuje: okres prenatalny (oddziaływanie na stan psych. kobiety ciężarnej), sam poród (zapobieganie urazom i uszkodzeniom), okres dzieciństwa i okres szkolny (powstał specjalny dział h. szkolnej), wiek dojrzały (walka z alkoholizmem, zaburzeniami seksualnymi), wiek starczy (zapobieganie—> psychozom starczym). Szczególnie istotną rolę odgrywa h.p. w zapobieganiu —> nerwicom poprzez poznawanie cech i struktury—> osobowości ludzi cierpiących, charakterystycznych cech ich środowiska, wychwycenie czynników nerwicogennych i aktywne ich przezwyciężanie. HIGIENA SPOŁECZNA, termin przestarzały, pochodzący z początku okresu rozwoju kapitalizmu, kiedy to po raz pierwszy spostrzeżono, że niektóre choroby (gruźlica, krzywica, dur plamisty) szerzą się masowo wśród ubogich warstw proletariatu, na ogół oszczędzając ludzi zamożnych. Stwierdzono wówczas, że tylko poprawa warunków ekonomicznych i socjalnych uboższych warstw społeczeństwa może radykalnie rozwiązać tę trudną sytuację. W tych warunkach h.s. nazwano naukę badającą stosunki między zdrowotnymi i socjalnymi warunkami życia; praktycznymi kierunkami jej działania było: wprowadzanie szczepień masowych, dożywianie dzieci, przepisy sanitamo-higieniczne, oświata sanitarna itd. W obecnych warunkach, zwłaszcza w państwach o ustroju socjalist., miejsce h.s. zajęła —> medycyna społeczna. HIGIENA SZKOLNA, dział higieny zajmujący się wszystkim, co dotyczy ochrony zdrowia dzieci i młodzieży przed chorobami i in. czynnikami szkodliwymi, jakie im grożą w związku z ich pobytem i pracą w szkole W szczególności do zadań h.sz. należy kontrolowanie czystości osobistej dzieci, wpajanie im nawyków higienicznych, troska o właściwy rozkład zajęć i przerw w celu nie dopuszczenia do przemęczenia, zapewnienie ławek odpowiednich do wzrostu poszczególnych uczniów, dbanie o właściwe oświetlenie, ogrzewanie i wietrzenie izb szkolnych, okresowe badania rozwoju fiz. uczniów oraz organizowanie badań lek. mających na celu wczesne wykrycie wadliwych postaw (skrzywienie kręgosłupa, garbienie się), wad wzroku itp. Realizacją zadań h.sz. zajmuje się be pośrednio —> higienistka szkolna. HIGIENA WODY, dział higieny zajmujący się ustalaniem norm jakościowych dla wody pitnej i użytkowej a także sposobów ochrony źródeł wody przed zanieczyszczeniem. Według obowiązujących w PRL przepisów, woda do picia powinna być: l) bezbarwna,klarowna, bez zapachu i orzeźwiająca w smaku, 2) o temp. od 7 do 11° (wtedy jest najsmaczniejsza); 3) bez zanieczyszczeń szkodliwych dla zdrowia: chem.,fiz. i bakteryjnych; 4) łatwo dostępna i w wystarczającej ilości 5) źródłem składników potrzebnych organizmowi, zawartych w niej stali w odpowiednich ilościach; 6) chronić na i zabezpieczona przed możliwości mi zanieczyszczenia. Mniej surowe wymogi stawiane są wodzie użytko wej, ale i ona nie może zawierać składników szkodliwych dla zdrowia. Zapotrzebowanie człowieka na wodę pitną (posiłki i napoje) wynosi 1,5-2,5 l na dobę; na wodę użytkową: na wsi 20-35 l, w miastach ok. 150 l na dobę (wliczone tu są urządzenia wodno-kanalizacyjne, pralnicze i in.). pobieranie wody z zasobów wodnych (tj. ze źródeł, studni artezyjskich, z wód bieżących i innych naturalnych zbiorników wodnych) dla celów pitnych i użytkowych, regulowane jest odpowiednimi przepisami higienicznymi, które obowiązują projektantów urządzeń pobierania i rozprowadzania wody czystej oraz odpływu zużytej, a także służbę nadzoru wody. Woda pobierana dla zaopatrzenia niemal nigdy nie jest zdatna do picia w stanie naturalnym, dlatego powinna być badana laboratoryjnie. Wyniki tych badań są wykorzystywane przez służbę nadzoru ujęć i rozprowadzania wody. Zależnie od wyników badań, woda zostaje poddana specjalnym zabiegom, jak: oczyszczanie, 'odkażanie, tlenowanie, mineralizowanie lub odmineralizowanie itp. Do tego celu służą specjalne urządzenia tzw. stacje ńltrów (zakłady filtracyjne). W zależności od potrzeb, stosuje się w procesach filtracji metody biol. i fiz. lub specjalne aparaturowe (np. aparaty do mineralizacji lub demineralizacji, albo do tlenowania wody itp.). Dla odkażania wody z czynników chorobotw. stosuje się zwykle chlorowanie. Wskaźnikiem czystości bakteriol. wody jest tzw. miano coli, tzn. najmniejsza ilość wody, z której moźna wyhodować jedną pałeczkę okrężnicy {Escherichia coli). Dla wód wodociągowych obowiązuje miano 100 (tzn. kiedy dopiero ze 100 ml wody można wyhodować l pałeczkę okrężnicy). Im wyższe miano, tym czystsza woda, np. miano 600 mają niektóre wody źródlane, a 0,1 — brudne ścieki. Zbiorniki domowe (bojlery, kotły, rezerwuary ustępowe itp.) również powinny zawierać wodę wolną od zarazków chorobotw. i szkodliwych związków chemicznych. Wody do użytku komunalnego (np. do utrzymania czystości, polewania trawników itp.) nie mogą być zanieczyszczone takimi stężeniami składników mineralnych chem., które mogłyby być przyczyną korozji (np. sieci rur kanalizacyjnych, ciepłowniczych i in.) albo niekorzystych zmian jakości gleby. Wody tzw. „twarde", zawierające nadmiar soli wapnia i magnezu, powodują duże zużycie mydła przy praniu i myciu (mydło nie pieni się), dlatego wymagają „zmiękczenia": w warunkach domowych — przez gotowanie wody, na dużą skalę przez stosowanie tzw. wymieniaczy jonowych. Przestrzeganie zasad h.w. ma olbrzymie znaczenie w zapobieganiu groźnym epidemiom ostrych chorób zakaźnych szerzących się drogą wodną i pokarmową (np. cholera, dur brzuszny, czerwonka bakteryjna i in.). HIGIENA WOJSKOWA, dział medycyny wojskowej, nauka badająca wpływ środowiska zewn. na żołnierzy przebywających w warunkach właściwej im działalności. Do podstawowych zadań h.w. należy: l) badanie i ocena czynników środowiska zewn., z punktu widzenia ich wpływu na zdolność bojową i stan zdrowia żołnierzy w różnych warunkach ich działalności; 2) opracowywanie i nauk. uzasadnianie przedsięwzięć, środków, norm i wymagań zapewniających stworzenie warunków korzystnych dla działalności i życia żołnierzy; 3) praktyczne sprawdzanie skuteczności podejmowanych przedsięwzięć. Zadania h.w. są następujące: kontrola stanu fiz. wcielonych do wojska; badanie i kontrola warunków służby i życia żołnierzy; kontrola wyżywienia i opracowanie norm żywieniowych; kontrola sanitarna wszystkich wojsk, obiektów dotyczących żywności i żywienia; wraz z innymi służbami nadzór nad wodą do picia i celów gospodarczych; nadzór nad zakwaterowaniem wojsk, czystością koszar i terenu przykoszarowego; szerzenie oświaty zdrowotnej; organizowanie przedsięwzięć i zabiegów profilaktycznych. HIGIENA ŻYWIENIA, warunki niezbędne do realizacji prawidłowego żywienia osób pojedynczych, rodzin i grup żywionych zbiorowo. W zakres h.ż. wchodzą: prawidłowy dobór produktów zaspokajających zapotrzebowanie osób żywionych, dobry stan higieniczny produktów, prawidłowe rozłożenie tych produktów na posiłki, higieniczne warunki przyrządzania i spożycia. HIGIENA ŻYWNOŚCI, zespół warunków niezbędnych do zabezpieczenia żywności przed zanieczyszczeniami szkodliwymi dla zdrowia i zakażeniem drobnoustrojami chorobotw., zepsuciem, przemianami powodującymi obniżenie wartości odżywczej. Właściwe warunki higieniczne muszą być przestrzegane zarówno przy produkcji żywności, jak jej przechowywaniu transporcie, przetwarzaniu i przygotowaniu do spożycia. HIGIENISTKA SZKOLNA, oso ba, która mając średnie wykształceni ukończyła wydział higieny szkolne] med. studium zawodowego, i zdobyła uprawnienia do pracy w zakresie higieny szkolnej i pracy profilaktycznej i młodzieżą. Do zakresu pracy h.sz. ; leży: opieka nad prawidłowym i psych. rozwojem dziecka ;nadzór nad bezpieczeństwem, higieną osobistą dzieci i młodzieży we współpracy z Iekarzem szkolnym i personelem pedagogicznym; szerzenie oświaty zdrowotnej wśród młodzieży, rodziców i personelu szkoły. HILDANUS -> Fabricius Wilhelm z Hilden. HILL Archibald Vivian, ur. 26 I3| 1886, zm. 3 VI 1977, ang. fizjolog prof. fizjologii uniw. w Manchesto (1920), w Londynie (1923-25), pro| (1926-51) i sekretarz (1935-46) w Ro^ al Society. Prowadził badania nad po wstawaniem przemian energet. i mięśniach i nerwach. Wykazał, że w podrażenieniu nerwu podnosi się minimalnie jego temperatura. Autor monografii o działalności mięśni (19261 ruchach mięśni (1927) i mechanizmie żywym (1927). W 1922 za odkrycie przemian energetycznych w mięśniach otrzymał nagrodę Nobla wraz z C Meyerhofem. HIPALGEZJA ->• czucie (zaburzenia). HIPERALDOSTERONIZM PIERWOTNY, zespół Conna, zespół spowodowany gruczolakiem kory nadnerczy, rakiem lub rozrostem warstwy pasmowatej. Nadmierne wydzielanie —> aldosteronu powoduje zatrzymanie sodu w ustroju i ucieczkę potasu, co prowadzi do -> nadciśnienia tętniczego, osłabienia mięśniowego, uczucia zmęczenia, wielomoczu, wzmożonego pragnienia, —^zasadowicy, niekiedy -> tężyczki. Leczenie polega na operacyjnym usunięciu gruczolaka nadnerczy. H. wtórny — nadmierne wydzielanie aldosteronu jako reakcja na pewne stany chorobowe przebiegające z utratą soli, zmniejszeniem krwi krążącej i z przewlekłą —> niewydolnością krążenia. HIPERBARIA TLENEM, tlenoterapia hiperbaryczna, zastosowanie leczenia tlenem pod zwiększonym ciśnieniem (2-3 atm). Celem takiego postępowania jest zwiększenie ilości tlenu rozpuszczonego w osoczu krwi, w postaci gazowej; w ten sposób tkanki zostają zaopatrzone w tlen nawet przy zablokowaniu znacznej ilości —». hemoglobiny. Leczenie tlenem hiperbarycznym ma zastosowanie w schorzeniach, w których ulega zablokowaniu zdolność hemoglobiny do przenoszenia tlenu, np. w zatruciach -> tlenkiem węgla lub gazem świetlnym. Poza tym stosuje się h.t. w —^ zgorzeli gazowej, ciężkich oparzeniach, ciężkim wstrząsie. H.t. stosuje się przy użyciu specjalnych urządzeń tzw. —> hiperbarycznych komór. HIPERBARYCZNA KOMORA, urządzenie umożliwiające zastosowanie leczenia tlenem pod zwiększonym ciśnieniem do 3 atm. K.h. zaopatrzona jest w okienka lub ma całą obudowę z przezroczystego plastyku, co umożliwia obserwację chorego. Jednocześnie za pomocą monitorów mogą być kontrolowane dane o stanie chorego — EKG, EEG, ciepłota, ciśnienie krwi, tętno, oddech i in. Porozumienie z chorym odbywa się za pomocą telefonu. HIPERGUKEMIA, podwyższenie stężenia glukozy we krwi powyżej normy fizjol., tj. powyżej 80-120 mg/100 ml. H. występuje przejściowo po spożyciu glukozy lub węglowodanów, albo utrzymuje się wskutek niedoboru insuliny czy wzmożonego wydzielania hormonów zwiększających poziom glukozy we krwi (—> regulacja poziomu glukozy we krwi). Zwiększenie stężenia glukozy powyżej 180-200 mg/100 ml powoduje wydzielanie glukozy z moczem (—> cukromocz). H. występuje w cukrzycy pierwotnej i wtórnej (nad-czynność przysadki i nadnerczy, zniszczenie lub wycięcie trzustki), może też pojawiać się w przebiegu ciężkich zakażeń, po zabiegach chir. i w ciąży. Szkodliwa dla organizmu jest nie sama h., lecz towarzyszące jej zaburzenia, np. śpiączka hiperglikemiczna występująca w —> cukrzycy spowodowana jest gl. —> kwasicą, rozwijającą się w wyniku nasilonej przemiany tłuszczów połączonej z wytwarzaniem ciał ketonowych i odwodnieniem ustroju, związanym z utratą z moczem wody wraz z glukozą i ciałami ketonowymi. Zob. też: hipoglikemia, cukier we krwi. HIPERKAPNIA, zwiększona zawartość dwutlenku węgla we krwi; bywa następstwem znacznego upośledzenia -> wentylacji płuc (pęcherzykowej) i usuwania dwutlenku węgla ustroju. Działa depresyjnie na ośrod kowy układ nerw. i prowadzi do kwasicy oddechowej (—>• kwasica). Przeciwieństwem h. jest hipokapnia — zmniejszona zawartość dwutlenku węgla we krwi; jest z reguły następstwen —>hiperwentylacji, nie uzasadnione potrzebami metabolicznymi ustroju Brak działania dwutlenku węgla pobudzającego oddychanie może prowadzić do okresowego bezdechu, a ponadto do odruchowego niedokrwienia mózgu i zasadowicy oddechowej z niskim zasobem zasad. HIPERKINEZY -> ruchy mimowolne. HIPERLIPOPROTEINEMIE, zaburzenia przemiany i transportu lipidów (—> tłuszcze), charakteryzujące się m.in. podwyższonym poziomem cholesterolu i (lub) trój glicerydów; mogą stanowić istotne, ryzyko choroby naczyń wieńcowych serca i jej powikłań (—>• zawał serca). Charakteryzują się występowaniem na skórze tzw. kępek żółtych. Nowoczesna klasyfikacja h. oparta jest na —> elektroforezie lipoproteidów (frakcje: chylomikrony, beta-pre-beta-lipoproteidy) i zawiera pięć typów: Typ I — b. rzadki, występuje u dzieci jako wrodzone zaburzenie metabolizmu; defekt enzymatyczny lipazy lipoproteidowej, znaczne nagromadze nie chylomikronów, wysoki poziom trójglicerydów, surowica mleczna z kożuszkiem. Objawy klin.: powiększenie śledziony i wątroby, bóle brzucha, stłuszczenię siatkówki oka, na skórze wysiewna postać kępek żółtych. Leczenie dietą. Typ2 — dziedziczny, dość częsty wzrost funkcji beta-lipoproteidów, wysoki poziom cholesterolu. Objawy klin.: wczesna miażdżyca i choroba wieńcowa, liczne kępki żółte (ściągnięte, guzowate, płaskie oraz najbardziej typowe kępki żółte powiek), obwódka wokół rogówki oka. Leczenie: preparaty obniżające cholesterol, dieta. Typ III — nieprawidłowa frakcja pre-beta-lipoproteidów, wysoki poziom cholesterolu i trójgiicerydów, u około 40% chorych objawy cukrzycy; może występować podwyższony poziom kwasu moczowego, nadwaga. Objawy klin.: miażdżyca tętnic obwodowych, rzadziej wieńcowych, kępki żółte (najbardziej typowe na dłoniach i stopach, rzadziej guzowate, ścięgniste, wysiewne, wyjątkowo powiek). Leczenie: głównie dietą, także farmakologiczne. Typ IV — zaburzenia wrodzone i dziedziczne: wzrost frakcji pre-beta-lipoproteidów, wysoki poziom trójgiicerydów, cholesterol w normie, surowica mętna, bardzo często cukrzyca, wysoki poziom kwasu moczowego. Objawy klin.: częsta, wczesna miażdżyca, pozostałe objawy jak w typie I: otyłość, na skórze kępki żółte wysiewne. Leczenie: głównie dietetyczne. Typ V — łączy cechy typu I i IV. HIPERPATIA, objaw towarzyszący nieraz uszkodzeniom —> wzgórza. H. polega na tym, że chory odczuwa w sposób przykry, a nawet bolesny, rozmaite bodźce, w warunkach prawidłowych pozbawione tych właściwości (np. bodźce dotykowe, umiarkowane bodźce cieplne, a nawet bodźce wzrokowe, słuchowe i węchowe). -^ HIPERPLAZJA -> rozrost. HIPERREFLEKSJA -> porażenie. HIPERSPLENIA, hipersplenizm, wzmożona lub zmieniona czynność śledziony, połączona zwykle ze zmianami we krwi obwodowej, h. cechuje powiększenie śledziony, zmniejszenie liczby krwinek czerwonych, białych i płytek krwi, zaburzenia w czynności szpiku kostnego. Rozróżnia się h. pierwotną i wtórną. W leczeniu h., zwłaszcza pierwotnej, często osiągnąć można dobre wyniki przez usunięcie śledziony. HIPERSTENURIA, wydalanie zagęszczonego moczu o wysokim ciężarze właściwym. Występuje m.in. przy odwodnieniu organizmu. Zob. zagęszczanie moczu. HIPERSTEZJA -^przeczulica. HIPERTENSJA -> nadciśnienie tętnicze. HIPERTERMIA, przegrzanie, podwyższenie —> ciepłoty ciała w następstwie zachwiania równowagi między ilością ciepła produkowanego przez ustrój lub dopływającego z zewnątrz, a możliwością oddania tego ciepła. H. powstaje wskutek nadmiernej temp. otoczenia, przewyższającej granice wydolności termoregulacji lub w czasie chorób (przeważnie żak.), w których występują zaburzenia działania ośrodka termoregulacji na tle toksycznym. Niekiedy h. wytwarzana jest sztucznie, w celu wzmożenia odporności ustroju. HIPERTOMIA ~> porażenie. HIPERTONIA, wzmożone napięcie, ciśnienie. Termin stosowany najczęściej na określenie długotrwałego nadmiernego ciśnienia krwi w tętnicach (-> nadciśnieniowa choroba). Używany bywa również na określenie wzmożonego napięcia mięśni szkieletowych w przypadkach chorób nerwów obwodowych lub ośrodkowego układu nerw. W okulistyce określa wzmożone ciśnienie wewnątrz gałki ocznej w przebiegu —> jaskry. HIPERTONICZNE ROZTWORY, roztwory o —>• ciśnieniu osmotycznym większym od ciśnienia osmotycznego płynów ustrojowych człowieka. Komórki ustroju (np. krwinki czerwone) zanurzone w h.r. ulegają odwodnieniu (kurczą się). HIPERTROFIA -> przerost. HIPERWENTYLACJA, zwiększona —> wentylacja płuc; jest zwykle następstwem zwiększonego zapotrzebowania ustroju na tlen i pobudzenia ośrodków oddechowych za pośrednictwem —> chemoreceptorów. H. wysiłkowa może przekraczać 120 l/min; charakteryzuje się wzrostem zarówno objętości oddechów, co jest sytuacją optymalną, zapewniającą b. niewielki wzrost —>• pracy oddechowej. Częste, płytkie oddychanie (częste przewietrzanie —> przestrzeni bezużytecznej) jest szczególnie nieekonomiczne. H. dowolna, nie wynikająca z potrzeb metabolicznych ustroju, prowadzi do hipokapni (—>• hiperkapnia). HIPERWITAMINOZA, zespół objawów spowodowany nadmiarem witamin w ustroju, najczęściej w następstwie przedawkowania (działanie toksyczne witamin). H. występują na ogół przy nadmiernym podawaniu witamin rozpuszczalnych w tłuszczach, zwłaszcza A i D, oraz przy znacznym przedawkowaniu niektórych witamin rozpuszczalnych w wodzie. HIPESTEZJA ->niedoczulica. HIPIZM -> hippizm. HIPNOZA, stan zbliżony do snu wywołany bez użycia środków farmakol.., w którym zostaje zachowany kontakt słowny i znacznie wzrasta podatność na sugestię, jedna z form —> psychoterapii powierzchownej. Stan lei jest wytwarzany przez osobę hipnotyzującą (hipnotyzera — na ogół lekarza za zgodą osoby hipnotyzowanej. Zwlększona podatność na sugestię wynika za zmniejszenia dopływu bodźców z otoczenia i maksymalnego zacieśnienia związku z hipnotyzerem. Hipnotyzer może spowodować dowolne stany emocjonalne, jak również zasugerować objawy odczuć fiz., takie jak ból, znieczulenie, po czym może spowodować niepamięć treści seansu leczn. Stan h. wykorzystuje się np. do wywołania u pacjenta wstrętu do alkoholu czy papierosów, bądź też do zlikwidowania objawów histerycznych. H. można też wvkorzystać do bezbolesnego przeprowadzenia operacji chir. Zdania na temat skuteczności h. są podzielone. Również zagadnienie, czy nakazy sprzeczne z wolą lub zasadami moralnymi osoby poddanej h. zostaną przez nią po prze] budzeniu wypełnione, nie zostało dotychczas wyjaśnione jednoznacznie. HIPOALBUMINEMIA -> hipoproteinemia. HIPOCHONDRIA, przesadna obawa o własne zdrowie, połączona zazwyczaj z wyolbrzymianiem niewielkie dolegliwości bądź też przesadnym respektowaniem rozsądnych wymagań higienicznych. H. jest zazwyczaj zewn. wyrazem podwyższonego poziomu lęku i stąd występuje często w —> nerwicy. Hipochondrycy poświęcają znaczną część swojej energii na wędrówki od lekarza do lekarza, wykonywanie badań, wyszukiwanie nowych leków, sprawdzanie wcześniej postawionych diagnoz itp. Zachowanie hipochondryka może być wyrazem nieświadomego pragnienia doznawania większej opieki ze strony otoczenia. H. towarzyszy często obniżony nastrój, —>• depresja. HIPODYNAMIA -> zespół hipokinetyczny. HIPOGENITALIZM -^ infantylizm płciowy. HIPOGLIKEMIA, obniżenie stężenią glukozy we krwi poniżej normy fiz]ol., tj. poniżej 80-120 mg/100 ml. • Przy obniżeniu glukozy poniżej 70 mg/100 ml dochodzi do znacznego osłabienia, zawrotów głowy i uczucia głodu. Przy obniżeniu poniżej 50- • 40 mg/100 ml pojawiają się objawy l zaburzeń czynności mózgu. Jest to nie swoisty zespół objawów rozpoczynający się ogólnym podnieceniem, lękiem, uczuciem głodu, -> częstoskurczem, zaczerwienieniem lub zblednięciem twarzy, obfitym poceniem, obniżeniem napięcia mięśni, obniżeniem temp. ciała, w końcu drgawkami i utratą przytomności (wstrząs hipoglikemiczny). Objawy te ustępują po podaniu glukozy lub w następstwie fizjol. podwyższenia stężenia glukozy we krwi drogą uwalniania glukozy z glikogenu wątrobowego i pobudzenia glikoneogenezy.. Przyczyną h. u ludzi zdrowych może być długotrwałe głodzenie, znaczny niedobór węglowodanów w diecie, długotrwały wysiłek fiz., podanie insuliny lub in. leków hipoglikemizujących czy alkoholu. Fizjol. obniżenie poziomu glukozy we krwi występuje po fazie —> hiperglikemii po spożyciu posiłku lub dożylnym podaniu glukozy, czasami, zwłaszcza u kobiet, obniżenie to może być znaczne i wówczas występują objawy niedocukrzenia. H. występować może również w ciężkich chorobach wyniszczających, w niedoczynności tarczycy, w nadczynności komórek wysp Langerhansa (->wyspiak). Zob. też: hiperglikemia, regulacja poziomu glukozy we krwi, cukier we krwi. HIPOKAMP -> rąbkowy układ. HIPOKAPNIA -> hiperkapnia. HIPOKINEZJA ->zespół hipokinetyczny. HIPOKRATES, ur. ok. 460 p.n.e., zm. 377 p.n.e., gr. lekarz, uznany za ojca medycyny. Pochodził z rodziny lek. i sztuki med. uczył się od swego ojca. Wędrował wiele po świecie (Egipt, Azja Mniejsza), pogłębiając swą wiedzę. Zapoczątkował podstawową metodę w medycynie — obserwację. Usiłował oczyścić medycynę z zabobonów i przesądów, oparł ją na racjonalnym empiryzmie. Jako pierwszy opracował zasady etyki i deontologii lek. (-> przysięga Hipokratesa). Podstawową leczn. zasadą H. było nie-szkodzenie choremu. Szczegółowo opisał szereg objawów chorobowych (niektóre do dziś noszą jego imię, np. twarz H.). Stworzył naukę o 4 temperamentach człowieka: sangwinicznym, flegmatycznym, cholerycznym i melancholijnym, w oparciu o patologię humoralną (cieczy w ustroju). Zakładał mianowicie istnienie 4 podstawowych soków (cieczy): krwi, śluzu, żółci i czarnej żółci (prawdopodobnie krwi żylnej); zachwianie równowagi tych soków miało prowadzić do chorób; z przewagi jednego z nich wynikał określony temperament. Z pism H. zebranych w 100 lat po jego śmierci (Corpus Hip-pocraticuni), niektóre tylko były rzeczywiście jego dziełem, jak: Aforyzmy oraz Rokowania. Wkład H. był tak doniosły we wszystkie dziedziny medycyny, że nie tylko wywierał on wpływ na rozwój nauk lek. przez wiele stuleci, ale dziś jeszcze szereg jego śmiałych poglądów nie straciło na wartości. HIPOKSEMIA -> niedotlenienie. HIPOKSJA -> niedotlenienie.HIPOPROTEINEMIA, obniżenie poziomu białka całkowitego w surowicy krwi. Najczęściej dotyczy to —> albumin (hipoalbuminemia). Przyczyną h. może być niedobór białka w pożywieniu (choroba głodowa), a burzenia wchłaniania białek (zespół złego wchłaniania), uszkodzenia wątroby (zapalenie, zatrucia, marskość choroby nerek z białkomoczem, nad mierny katabolizm białek (zaburzenia wewnątrzwydzielnicze, długotrwała ( gorączka). Następstwem znacznej h. mogą być obrzęki oraz upośledzenie czynności transportowych osocza (przenoszenie produktów przemiany materii, witamin, hormonów, leków. HIPOREFLEKSJA -> porażenie. HIPOSTAZA -> zastój krwi. HIPOSTENURIA, obniżona zdolność nerek do —>• zagęszczania moczu, wydalanie moczu o niskim ciężarze właściwym nawet podczas suchej diety. Występuje w niektórych chorobach nerek, np. w ostrym —>-kłębkowym zapaleniu lub w —>• odmiedniczkowym zapaleniu. HIPOTERMIA: l) obniżenie ciepłoty ciała poniżej normy fizjol. Dolną granicą temp., którą można uznać jeszcze za prawidłową, jest 36°C. H.jest wyrazem znacznej przewagi oddawania ciepła nad jego wytwarzaniem. Przyczyną mogą być: znaczne obniżenie temp. otoczenia (długotrwałe działanie zimna) oraz upośledzenie (zahamowanie) procesów —> przemiany materii (np. w niedoczynności tarczycy, charłactwie). Pewną postacią h. jest —hibernacja. W h. procesy życiowe ulegają zwolnieniu, m.in. zmniejszają się procesy spalania tkankowego, maleje zapotrzebowanie na tlen. Z tego powodu h. wykorzystuje się czasem dla celów leczniczych, aby np. zmniejszyć zapotrzebowanie tkanek na tlen (w czasie zabiegów operacyjnych); 2) sztuczne obniżenie ciepłoty ciała (oziębienie) metodami fiz., uzyskiwane przez: kąpiel w wannie z zimną wodą, okładanie workami z lodem, umieszczenie w tunelu z przepływem zimnego powietrza, oziębianie jam ciała lub oziębianie pozaustrojowe (krew w systemie rur przepływa przez zimny płyn w aparacie do krążenia pozaustrojowego). H. może również dotyczyć tylko niektórych okolic ciała (np. głowy, ręki — h. wybiórcza). Wyróżnia się: h. umiarkowaną do 33-34°C3 średnią do 28-30°C, i głęboką do 15°C. H. średnią i umiarkowaną stosuje się jako metodę postępowania anestezjologicznego w —> kardiochirurgu, neurochirurgii oraz przy niektórych zabiegach w chirurgii ogólnej (np. u chorych z podwyższoną przemianą materii). Wprowadzenie w h. wymaga uprzedniego znieczulenia chorego na działanie zimna. W tym celu stosuje się —> hibernację albo wziewne —> znieczulenie. HIPOTONIA: l) zmniejszenie napięcia mięśni szkieletowych, spowodowane zmianami w tych mięśniach lub zaburzeniami ich unerwienia. Zaburzenia unerwienia występują w wyniku: uszkodzenia rdzenia kręgowego, choroby Heinego-Mediny, uszkodzenia nerwów ruchowych (niedowłady po częściowych uszkodzeniach nerwu), upośledzenia przewodnictwa nerwowo-mięśniowego (m.in. ciężka —> miastenia rzekomoporażenna) i zatrucia wódkami kuraropodobnymi. Zmiany w mięśniach wywołujące h. to m.in. zaniki z niedoczynności oraz tzw. dystrofie, np. —> dystrofia mięśni postępująca. H. mięśni powoduje zmiejszenie siły ich skurczu i łatwą męczliwość; 2) niskie ciśnienie krwi (—> podciśnienie tętnicze). HIPOTONICZNE ROZTWORY, roztwory o —> ciśnieniu osmotycznym mniejszym od ciśnienia osmotycznego płynów ustrojowych człowieka. Krwinki czerwone zanurzone w h.r. ulegają —> hemolizie. HIPOTREPSJA, niedożywienie miernego stopnia, kiedy niedobór wagi niemowlęcia nie przekracza 30%. Gł. , objawem jest wychudzenie, nie ma > natomiast prawdziwego głodu białkowego i nie jest uszkodzona czynność narządów. Zanik tkanki tłuszczowej obejmuje tułów, a także kończyny, ale nigdy twarzy. Krzywa ciężaru ciała wznosi się ku górze b. wolno. Dł. ciała i wzrost są zwykle prawidłowe. Stolce w h. są prawidłowe lub wolne, ale nieliczne. Wystąpienie —> biegunki u dziecka z h. zwiększa możliwość przejścia w —> atrepsję. Przyczyną h. dziecka może być głodzenie, zaburzenia łaknienia, nerwowość, przewlekłe choroby wrodzone lub nabyte. Zapobieganie chorobie polega na właściwej pielęgnacji, odpowiednim żywieniu wg wskazań lekarza, kontroli ciężaru ciała. Leczenie to znalezienie i usunięcie przyczyny h., uzupełnienie niedoborów pokarmowych, ustalenie diety, leczenie chorób. HIPOWENTYLACJA, zmniejszenie —> wentylacji płuc; zespół zaburzeń polegający na obniżeniu faz wdechu i wydechu, spowodowany zwężeniem oskrzela lub utratą elastyczności tkanki płucnej. Jest rozpoznawany badaniem radiologicznym czynnościowym, na rentgenogramach wykonanych w fazie wdechu i wydechu. W fazie wydechowej widoczne jest na rentgenogramach zmniejszenie unaczynienia i zwiększenie przejrzystości całego płuca lub jednego z płatów. Zob. też. hiperwentylacja. HIPOWITAMINOZA, zespół objawów występujący w następstwie niedoboru określonej witaminy w ustroju. Ze względu na mechanizm powstawania wyróżniamy h. pierwotne (zewnątrzpochodne) i wtórne (wewnątrzpochodne). H. pierwotne powstają na skutek braku lub niedoboru witamin w pokarmach, są następstwem niewłaściwego odżywiania. H. wtórne mogą być następstwem zaburzeń w przyswajaniu witamin z pokarmu (w chorobach przewodu pokarmowego), doustnego podawania chemioterapeutyków, które hamują rozwój drobnoustrojów przewodu pokarmowego, biorących udział w wytwarzaniu niektórych witamin oraz zwiększonego zapotrzebowania ustroju na witaminy (choroby żak., zatrucia, samozatrucia, ciąża, wysiłek fiz.). H. a w jeszcze większym stopniu —> awitaminozy, tj. brak witamin, objawiają się zaburzeniami ogólnoustrojowymi, których obraz jest zależny od rodzaju brakującej witaminy i jej roli w ustroju. HIPPIZM, jedna z form rozwiązywania konfliktów okresu dojrzewania i wczesnej młodości, polegająca na bezkompromisowym i totalnym odrzuceniu wzorców zachowania właściwych dorosłym. Zob. też zaburzenia zachowania u młodzieży. HIRSCHPRUNGA CHOROBA megacolon, zespół Hirschprunga jelito olbrzymie; rozróżnia się postacie choroby: l) jelito olbrzymie wrodzone, czyli właściwą ch.H., 2)postać samoistną, 3) postać objawową Postać pierwsza występuje u dzieci zwykle u chłopców; dotyczy ograniczonego odcinka jelita grubego, zwykle esicy i przylegających odcinków ,przyczyną rozszerzenia jelita jest wada rozwojowa splotów nerwowych w ścianie jelita (sploty Auerbacha i Meissnera), powodująca znaczne zwiotczeć ściany jelita. W postaci drugiej rozszerzenie ma charakter bardziej uogólniony, obejmuje najczęściej całą okrężnicę, z tym że niektóre odcinki, jak np. kątnica lub esica, są bardziej rozszerzone. W postaci trzeciej rozszerzenie jelita jest zawsze powyżej zwężenią, wrodzonego lub nabytego. Druga i trzecia postać występują u dorosłych. Leczenie polega na operacyjnym usunięciu rozszerzonego jelita wraz ze zwężeniem na obwodzie oraz na zespoleniu jelita. HIRSUTYZM, nadmierne owłosienie u kobiet; odróżnia się nadmierne owłosienie w miejscach typowych dla kobiet oraz owłosienie nietypowe, i owłosienie twarzy, klatki piersiowej, ud. H. spotyka się jako cechę konstytucjonalną (nie patologiczną) u 10% brunetek. H. może być również cechą rodzinną. Patologiczne, nadmierne i nietypowe owłosienie występuje z reguły w wyniku zaburzeń hor monalnych, gł. zaburzeń wydzielania nadnerczy -lub jajników. H. Jest charaktervstycznym objawem: zespołu Cushinga, akromegalii, wirylizujących guzów jajnika, może również występować niekiedy w okresie przekwitania. H może być następstwem działania leków (h. jatrogenny), zwłaszcza podawania —> androgenów i -> glikokortykoidów. HIRSZFELD Ludwik, ur. 5 VHI 1884, zm. 7 III 1954, pol.. lekarz immunolog i serolog; od 1920 współorganizator i pracownik PZH w Warszawie, od 1924 prof. Wolnej Wszechnicy Pol.., od 1931 prof. mikrobiologii uniw. w Warszawie, w 1944 w Lublinie, od 1945 we Wrocławiu; członek i współorganizator PAN. W 1954 utworzył we Wrocławiu Inst. Immunologii i Terapii Doświad. Wraz z niem. lekarzem E. Dungerem H. stworzył podstawy nauki o —grupach krwi i wprowadził ich oznaczanie (A, B, AB, 0), uznane w 1928 na całym świecie. W czasie I wojny światowej brał udział w zwalczaniu epidemii —> duru plamistego w Serbii i odkrył w 1916 pałeczkę —> duru rzekomego C, opisaną w 1919. H. był również odkrywcą dziedziczeniu grup krwi wśród różnych narodów i ras, co przyczyniło się do powstania nowych dziedzin serogenetyki i seroantropologii. We Wrocławiu H. pracował nad zagadnieniami patologii ciąży, związanymi z grupami krwi; wprowadził oznaczanie czynnika Rh (—>• grupy krwi) oraz opracował metodę ratowania niemowląt zagrożonych —> konfliktem serologicznym. Był autorem ok. 400 prac z zakresu immunologii i serologii, które utrwaliły jego nazwisko w nauce światowej, oraz autobiografii Historia jednego życia (1957). HIRSZFELD Ludwik Maurycy, ur. 3 IV 1816, zm. 10 V 1876, pol. lekarz anatom. Ukończył studia w Paryżu, gdzie zyskał sobie sławę jako autor podręcznika i atlasu układu nerw., napisanego po franc. Po powrocie do kraju w 1859 objął katedrę anatomii w Akad. Medyko-Chir. w Warszawie i znacznie podniósł poziom nauczania tego przedmiotu w Polsce. Był on autorem 4-tomowego ilustrowanego podręcznika Anatomia opisowa człowieka (1861-69). HIRUDYNA, Hemophilin, polipeptyd otrzymywany z główek pijawki lekarskiej. Hamuje krzepliwość krwi in vivo i in vitro, prawdopodobnie wskutek unieczynnienia trombiny; działanie przeciwkrzepliwe jest 30-50-krotnie słabsze od działania —> heparyny. HISTAMINA, hormon tkankowy zaliczany do neurohormonów, wytwarzany w organizmie z aminokwasu histydyny, pod wpływem enzymu dekarboksylazy histydynowej i magazynowany w —>• komórkach tucznych w formie nieczynnej. Wiele czynników, m.in. zmiany temp., pH, składu jonów, niektóre leki („uwalniacze histaminy") oraz procesy uszkadzające tkanki, m.in. reakcja antygen-przeciwciało, niszczą błonę komórki tucznej i uwalniają z niej h. Wyzwolona z tkanek h. wiąże się ze swoistymi receptorami, a następnie ulega przemianie do nieczynnych produktów. H. spełnia w ustroju rolę neuromediatora działającego na receptory histaminoergiczne i wyzwalającego określone reakcje fizjol., farmakol., oraz rolę mediatora procesu zapalnego. H. rozszerza naczynia włosowate i zwiększa ich przepuszczalność, kurczy mięśnie gładkie oraz pobudza wydzielanie niektórych gruczołów (m.in. wydzielanie soku żołądkowego). W wyniku tych właściwości h. jest jednym z najważniejszych czynników inicjujących ostrą fazę zapalenia. Jest istotnym mediatorem odczynu alergicznego: wyzwolona wskutek reakcji antygen-przeciwciało, w zależności od miejsca działania, wywołuje różnorodne objawy, poczynając od wstrząsu anafilaktycznego, a kończąc na ataku dychawicy oskrzelowej i katarze siennym. W lecznictwie stosowana jest miejscowo w schorzeniach naczyń obwodowych (w chorobach Raynauda i Buergera), w bólach gośćcowych, zapaleniu nerwu kulszowego, półpaścu. Podawana bywa też diagnostycznie w celu pobudzenia wydzielania żołądkowego. HISTERIA -> osobowość histeryczna i —> nerwica histeryczna. HISTEROIDIA -> osobowość histeryczna. HISTEROSALPINGOGRAFI salpingografia, badanie radiol. .kanału szyi i jamy macicy oraz jajowodów polegające na wprowadzeniu wodnego —>• środka cieniującego przez szyjkę macicy za pomocą specjalnej kaniuli i na wykonaniu zdjęć celowanych.H. stosowana jest najczęściej w celu określenia stanu drożności jajowodów w bezpłodności, wadach rozwojowy macicy i jajowodów, procesach zapalnych, nowotworach łagodnych i złośliwych oraz przetokach do narządów sąsiednich. Badanie wykonuje się zwyczaj do 10 dnia cyklu miesiączkowego, aby nie uszkodzić ewentualnej ciąży. HISTIOCYTOMA, niezłośliwy nowotwór śródskórny utworzony z kompleksów naczyniowo-histiocytarnych w postaci pojedynczego, wyniosłego guzka, ostro odgraniczonego od otoczenia. Rośnie wolno, zależnie stadium rozwojowego. Leczenie operacyjne. HISTIOCYTY, komórki tkanki łącznej, należące do —> układu siateczkowo-śródbłonkowego. H. Posiadają zdolność pełzania, dzięki której przemieszczą j ą się do miejsc objętych stanem zapalnym. Odgrywają ważną rolę w procesach obronnych ustroju dzięki zdolności -> fagocytozy. Zalicza się je do —> makrofagów. H. biorą także udział w procesach wytwórczych mogą ulegać przemianom w inne komórki tkanki łącznej, np. fibroblasty. HISTOCHEMIA, nauka z pogranicza —> histologii i - biochemii, badająca skład chem. i procesy biochem.. w obrębie tkanek w taki sposób, aby nie uszkadzać struktury badanego obiektu. Odmianą h. jest->cytochemia, a metody badawcze, jakimi posługują się obydwie dyscypliny, są w wielu przypadkach identyczne. Większość reakcji histochem. oceniana jest, a często również mierzona, za pomocą mikroskopów świetlnych 1 elektronowych. H. umożliwia śledzenie badanych reakcji dokładnie w miejscu ich powstawania w tkankach, które do tego celu muszą być odpowiednio przygotowane: utrwalone, zamrożone lub najczęściej liofilizowane (—>• liofilizacja). Odpowiednio cienkie skrawki utrwalonych tkanek są wykonywane w kriostacie — specjalnym zamrażalniku wyposażonym w mikrotom. Skrawki poddaje się działaniu barwników, różnych związków chem., często izotopów promieniotw. (uzyskując autoradiogramy histochem.). Dzięki metodom histochem. można precyzyjnie oznaczać w tkankach: —> białka, kwasy nukleinowe, enzymy, węglowodany, a także wykonywać pewne badania immunohistochem., np. obserwować lokalizację w tkankach związania się przeciwciała (znakowanego izotopami promieniotw.) z antygenem. HISTOFIZJOLOGIA -> histologia. HISTOKLINIKA, kierunek badań, wprowadzony w Polsce przez —> J.J. Laskowskiego, polegający na ścisłym powiązaniu obrazów morfologicznych z danymi klin. i wynikami innych badań. HISTOLOGIA, nauka o tkankach ludzkich i zwierzęcych, badanych za pomocą mikroskopów świetlnych (pow. ok. 2000) i elektronowych (pow. 100000). Przeznaczone do badania histologicznego fragmenty tkanek wymagają odpowiedniego przygotowania, które obejmuje: l) utrwalenie i utwardzenie preparatu w różnych roztworach chem. (niekiedy przez zamrażanie), 2) pokrajanie na cieniutkie skrawki za pomocą mikrotomu, 3) zabarwienie. W celu uniknięcia zmian strukturalnych w tkankach spowodowanych tą metodą, stosuje się niekiedy barwienie przyżyciowe (np. przy —>• biopsji). Pierwotnie h. ograniczała się niemal wyłącznie do badania budowy tkanek, obecnie zajmuje się również ich czynnościami (histofizjologia) i przejawami chem. tych czynności (-> histochemia). Zob. też: histopatologia, cytologia. HISTONY, -> białka proste zasadowe, zawierające duże ilości aminokwasów zasadowych: argininy i lizyny. Występują w —>> chromosomach w jądrze komórkowym w połączeniu z —> kwasem dezoksyrybonukleinowym (DNA) (nukleoproteidy). Rola zasadowych h. polega prawdopodobnie na równoważeniu kwaśnych reszt fosforowych DNA, co umożliwia ścisłe upakowanie dużych cząsteczek DNA. Postuluje się udział h. w regulacji czynności —> genów. HISTOPATOLOGIA, dział anatomii patol. zajmujący się badaniem mikroskopowym tkanek i narządów ustroju chorobowego. H. bada i opisuje zmiany budowy (struktury) komórek i tkanek widoczne w mikroskopach: świetlnym, fluorescencyjnym i elektronowym. Dział h. badający aktywność enzymów i przemiany chem. zachodzące w komórkach i tkankach nazywa się enzymohistochemią bądź —> histochemią. H. ma znaczenie nie tylko dla pośmiertnej oceny zmian patol., ale również w badaniu zmian za życia. Pobrane operacyjnie lub za pomocą punkcji skrawki tkanek są oceniane pod mikroskopem, a rozpoznanie histopatol. umożliwia ustalenie właściwego rozpoznania, rokowania i postępowania leczniczego. HISTOPLASMA CAPSULATUM, owalny, drożdżakowaty grzyb wywołujący —> histoplazmozę. Komórki, wielkości 2-4 nm, rozwijają się przeważnie wewnątrz komórek krwi obwodowej, w makrofagach szpiku kostnego i śledziony. H.c. wzrasta dobrze na podłożach sztucznych. Do badań diagnostycznych przesyła się krew, skrawki tkanki (—>• biopsja) lub plwocinę (przy zakażeniu płuc). Z badań serol. wykonuje się odczyn wiązania —>• dopełniacza. W przebiegu zakażenia pojawia się nadwrażliwość, którą można wykazać za pomocą odczynu skórnego. HISTOPLAZMOZA, choroba zak. wywoływana przez grzyb —> Histoplas-ma capsulatum, przebiegająca w postaci nieżytu dróg oddechowych z gorączką, niedokrwistością i ogólnym wyniszczeniem organizmu. Zakażenie następuje przez drogi oddechowe (człowiek wdycha pył z gleby zawierającej zarodniki grzyba). Objawy mogą być bardzo nikłe (h. bezobjawowa) i dopiero prześwietlenie płuc wykazuje nacieki podobne do gruźliczych. W h. o łagodnym przebiegu nacieki ustępują wciągu tygodnia. W przypadkach ciężkich pojawia się gorączka, bóle w klatce piersiowej, duszność, utrata wagi ciała,wyczerpanie. Dołącza się powiększę węzłów chłonnych, wątroby i śledziony, objawy zapalenia oskrzeli i płuc a także zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego. W skrajnych przypadkach dochodzi do zajęcia wsierdzia i ośrodkowego układu nerw. W rozpoznawaniu h. ważnym momentem jest wyhodowanie grzyba z plwociny, krwi lub tkanek. Leczenie: antybiotyki (amfoterycyna B) podawane przez długi okres i sulfonamidy. HISTORIA CHOROBY, zasadniczy dokument —> dokumentacji lekarskiej, stanowiący pełne odbicie postępowania diagnostycznego i przebiegu leczenia w czasie pobytu chorego zakładzie zamkniętej opieki zdrowotnej. H.ch. zakłada się w izbie przyjęć i pierwszych wpisów dokonuje lekarz przyjmujący. Uzupełnienia wstępne zapisu dokonuje lekarz dyżurny oddziału, na który skierowano chorego, Na bieżąco prowadzi h.ch. lekarz leczący, prowadzi się je na specjalnych formularzach, które powinny zawierać dane wywiadu lek. ze specjalnym uwzględnieniem dotychczasowego przebiegu choroby i leczenia oraz stan obecny chorego, wstępne rozpoznanie, i plan postępowania. Do h.ch. wpisuje się bieżące obserwacje dotyczące chorego ,zlecenia lek., wyniki badań pomocniczych. Wyniki konsultacji wpisują zazwyczaj konsultanci osobiście (lub po podyktowaniu — podpisują). Wszystkie wyniki badań wpływające do lekarza leczącego wkleja się lub wpina do h cb. W sposób trwały. H.ch. powinna zawierać tzw. epikryzy okresowe i kończyć się epikryzą wypisową zawierającą zwięzły skrót przebiegu choroby, badań i leczenia, rozpoznanie, rokowanie i zalecenia, a w razie śmierci,_ okoliczności jej towarzyszące i przyczynę oraz wyniki sekcji zwłok. H.ch. przechowywane są w archiwum zakładu w ciągu 10 lat, a w przypadkach powypadkowych lub dla celów nauk. — 20 lat. Poszczególne kliniki i instytuty nauk.-badawcze oraz uczelniane przechowują historie ciekawszych przypadków chorobowych niekiedy przez kilkadziesiąt lat. HISTYDYNA, —> aminokwas występujący w białkach; egzogenny u niemowląt i dzieci, endogenny u dorosłych. Pochodną h. jest hormon tkankowy -> histamina. HISZPANKA, nazwa pandemii -> grypy z 1918, która rozpoczęła się w Hiszpanii i ogarnęła cały niemal świat, powodując setki tysięcy ofiar śmiertelnych. HKIN —>"izomazyd. HODGKINA CHOROBA - ziarnica złośliwa. HOMATROPINA, ester tropinowy kwasu migdałowego; poraża zakończenia nerw. —> przywspółczulnego układu, działając podobnie do —> atropiny, lecz krócej i słabiej. Stosowana w okulistyce (-^badanie dna oka). W odróżnieniu od atropiny, nie poraża (lub tylko nieznacznie) akomodacji (—> nasstawność oka). HOMEOPATIA, metoda leczenia Polegająca na stosowaniu b. małych dawek leków (zasada dosis minima—dawka najmniejsza), które w dawkach większych wywołują objawy podobne do charakterystycznych dla danej choroby (zasada similia similibus curan-tur — podobne leczy się podobnym). Np. w biegunkach stosuje się małe dawki leków wzmagających —> perystaltykę jelit, w stanach zapalnych— środki drażniące. Trzecią zasadą homeopatii jest zasada unitas remedii— jednego środka (na każdą chorobę tylko jeden skuteczny lek). Leczenie homeopatyczne jest obecnie rzadko stosowane, a cała h. znajduje się raczej na uboczu medycyny oficjalnej, chociaż stosowanie np. —> szczepionek w celu zapobiegania chorobom zakaźnym jest formą leczenia homeopatycznego. HOMEOSTAZA, w klasycznym , ujęciu stałość środowiska wewn. ustroju, na które składają się: płyn śródmiąższowy, płyn mózgowo-rdzeniowy, krew i limfa; utrzymywanie optymalnego, dostosowanego do aktualnych potrzeb organizmu fizykochem. charakteru środowiska wewn. Mechanizmy homeostatyczne są to procesy: —> regulacji ciepłoty ciała, ciśnienia krwi, osmolalności płynów ustrojowych oraz ich objętości, stężenia różnych składników chem., pH itp. HOMOPLASTYKA, zastąpienie, za pomocą operacji, tkanek lub narządów przez odpowiednie części ciała pobrane od innego osobnika tego samego gatunku. HOMOSEKSUALIZM, zboczenie płciowe polegające na ukierunkowaniu popędu seksualnego do osobników tej samej płci; u mężczyzn określany jako —>• pederastia., u kobiet jako -> lesbizm (miłość lesbijska) lub safizm. W ukształtowaniu h. odgrywają przede wszystkim rolę wpływy środowiskowe (np. w więzieniach), które mogą wytworzyć fałszywe ukierunkowanie i utrwalenie spaczonego popędu. HOMOZYGOTA, osobnik mający identyczną jedną parę genów allelicznych (—>• allele) lub więcej. Gamety wytwarzane przez h. są 'identyczne i w pierwszym pokoleniu jej potomstwa segregacja cech wystąpi tylko wtedy, gdy drugi rodzic jest —> heterozygotą. U h. mogą się przejawiać allele recesywne (—> dominowanie cech). HOPKINS Sir Frederick Gowland, ur. 30 VI 1861, zm. 16 V 1947, ang. biochemik; prof. biochemii uniw. w Cambridge (1914-43). Dokonał ważnych badań i odkryć w dziedzinie biochemii i dietetyki. W 1892 ogłosił metodę ilościowego oznaczania kwasu moczowego w płynach ustrojowych. W 1901 wyizolował wraz z S.W. Cole'-em aminokwas tryptofan. W 1906 wraz z W. Fletcherem wykrył zwiążcie istniejący pomiędzy skurczami mięśniowymi a występowaniem w nich kwasu mlekowego. Prace nad nieznany.mi a ważnymi dla organizmu czynnikarni dodatkowymi postawiły go w rzędzie prekursorów witaminologii. W 1921 doniósł o odkryciu -> glutationu, czynnika —> oddychania tkankowego i pośredniego metabolizmu. W 1929 otrzymał nagrodę Nobla za wyodrębnienie z mleka substancj która w późniejszym okresie zosta] zidentyfikowana jako —> witamina A. HORMFORT -> progesteron. HORMONALNA KONTROLA WZROSTU; wzrost jest to powiększenie się wymiarów ciała z wiązane z wydłużeniem kości, zwiększeniem liczby komórek i wzmożoną syntezą białka. Ostateczny wzrost (wysokość jaki osiąga osobnik, zależy od tempa i czasu wzrastania, trwającego do całkowitego skostnienia nasad kości długi Wzrost uwarunkowany jest genet. zależy ponadto od odżywienia i chorób przebytych w okresie wzrastania. Tempo wzrostu kontrolowane jest przez —>• hormony, np. —> somatotropinę, zw. stąd hormonem wzrostu. Somatotropina pobudza syntezę białek i aktywność podziałową komórek;we wzroście kości długich somatotropina powoduje czynny przerost chrząstek nasadowych. Działanie somatotropiny wzmagają hormony tarczycy oraz insulina. Wzrost i rozwój narządów płciowych pobudzają -> androgeny i estrogeny. Androgeny wzmagają nadto syntezę białka i powodują przyspieszenie wzrostu całego organizmu. Wzrastanie najszybsze jest w o'kresie płodowym i niemowlęcym; w okresie dojrzewania płciowego występuje przyspieszenie tempa wzrostu, a następnie jego zahamowanie, zależnie od skostnienia nasad kości. Wczesne dojrzewanie płciowe powoduje skrócenie okresu wzrastania i ostatecznie niższy wzrost. Zaburzenia wydzielania hormonów mogą powodować zaburzenia wzrostu. Karłowatość rozwija się w następstwie niedoczynności przysadki mózgowej (niedobór somatotropiny) i tarczycy, przedwczesnego dojrzewania płciowego, zaburzeń rozwojowych gonad i innych zaburzeń hormonalnych. Nadmierny wzrost, gigantyzm, może być następstwem wzmożonego wydzielania somatotropiny i hormonów tarczycy, jeśli zaburzenia te występują przed okresem dojrzewania płciowego. Po zespoleniu nasad kości nadmierne wydzielanie somatotropiny prowadzi doakromegalii; występuje wówczas pogrubienie kości krótkich rąk i stóp oraz kości czaszki i przerost narządów wewnętrznych. HORMONOTERAPIA, stosowanie -> hormonów w celach leczn., gł.: a) w niedoczynności —> gruczołów wewnątrzwydzielniczych (np. pobudzenie do działania kory nadnerczy za pomocą —> adrenokortykotropiny); b) w stanach niedostatecznego wytwarzania hormonu endogennego (np. przetwory tarczycy lub oczyszczone hormony tarczycy w niedoczynności tarczycy, insulina w cukrzycy); c) w celu zahamowania wydzielania hormonu w innym gruczole (np. zahamowanie wytwarzania kortykotropiny w -> zespole nadnerczowo-płciowym przez podanie kortyzolu); d) w celu zobojętnienia wpływu innego hormonu w tkankach. H. znajduje również zastosowanie w leczeniu nieswoistym, w celu pobudzenia lub Stłumienia niektórych reakcji u chorych (stosowanie —>• hormonów płciowych u chorych na: —>-raka sutka, raka gruczołu krokowego, kortykoterydów lub ich syntetycznych analogonów w chorobach alergicznych, reumatycznych, białaczkach itp.). HORMONY, substancje chem. wytwarzane w organizmie, regulujące czynności narządów wewn. przez pobudzanie lub hamowanie procesów biochem. zachodzących w tkankach. Pod względem chem. h. stanowią niejednolitą grupę związków; mają budowę białkową (polipeptydową i oligopeptydową), sterydową, albo są pochodnymi aminokwasów. Są czynne w b. małych stężeniach i nie zużywają się w czasie swego działania. Działają na procesy komórkowe wpływając na aktywność enzymów lub ich wytwarzanie, a także na transport jonów albo innych substancji (np. glukozy) przez błony komórkowe oraz pośrednio przez wpływ na ilość substratów chem. we krwi dopływającej do określonych tkanek. Większość h. wydzielana jest przez —>- gruczoły wewnątrz-wydzielnicze (h. gruczołowe), bezpośrednio do krwi. Do ważniejszych h. gruczołowych należą h.: -> przysadki mózgowej, tarczycy, nadnerczy, jąder, jajników, trzustki i przytarczyc. Oprócz h. gruczołowych w ustroju występują h. tkankowe, wydzielane przez różne tkanki (tabela). H. przenoszone są przez krew i mogą wywierać wpływ na wszystkie tkanki wrażliwe na ich działanie. HORMONY Hormon Gruczoł Czynnik pobudza- Ogólne działanie Białka i polipeptydy somatotropina (STH) przysadka- — część przednia substancja wydzielana przez podwzgórze pobudzanie wzrostu i metabolizmu (anabolicznie) adrenokortykotro- M w pobudzanie syntezy hormonów kory nadnercza i metabolizmu (katabolicznie) (TSH) M pobudzanie wydzielania hormonów tarczycy iolikulostymulina— (FSH) M pobudzanie syntezy hormonów płciowych żeńskich, rozwodu pęcherzyków Graafa, jajeczkowania lutćlńiżuląćy hor-mon (LH, zw. też ICSH) ł> U pobudzanie wytwarzania hormonów w gruczołach płciowych: u kobiet — progesteronu, u mężczyzn — andro-genów; przekształcanie pęcherzyka Graafa w ciałko żółte (luteinizacja) ' proiaktyna (L,THj W M pobudzanie wzrostu gruczołów mlecznych, wydzielania mleka melanótropina——— (MSH) przysadka — płat pośredni substancja neurose-krecyjna pobudzanie procesów ciemnienia skóry gonadotrópma ko-(HCG) łożysko——————— substancja wydzielana przez pod-wzgórze podtrzymywanie ciąży przez pobudzanie wydzielania ges-tagenów i insulina trzustka — komórki P wysp Lan-gerhansa zmiany poziomu cukru we krwi obniżanie poziomu cukru we krwi, wpływ na przemianę cukrową i tłuszczową glukagon trzustka — komór- „ Budowa chemiczna Hormon Gruczoł wydzielający Czynnik pobudza jacy wytwarzanie Ogólne działanie . „i parathormon przytarczyce zmiany stężenia jonów wapnia we krwi podwyższanie stężenia jonów wapnia i obniżanie jonów fosforanowych we krwi, wpływ na metabolizm tkanki kostnej kalcytonina tarczyca obniżanie stężenia wapnia we krwi rclaksyna jajniki nie znany rozluźnianie spojenia łonowego podczas porodu gastryna błona śluzowa j § JS bodźce nerwowe i zmiany chcm. w żołądku powodowanie wydzielania kwasu solnego i enzymów przez żołądek enterogastron bodźce nerwowe i zmiany chem. w dwunastnicy hamowanie wydzielania enzymów przez żołądek i perystal-tyki żołądka pankreozymina -" pobudzanie wydzielania soku trzustkowego sckrctyna »» pobudzanie wydzielania soku trzustkowego i żółci przez wątrobę cholecystokinina powodowanie skurczów pęcherzyka żółciowego Oligopeptydy wazopresyna podwzgórze, magazynowane w części tylnej przysadki zmiany ciśnienia osmotycz. krwi pobudzanie skurczów mięśni gładkich naczyń krwionośnych, zmniejszanie wydalania wody oksytocyna nie znany pobudzanie skurczów macicy przy porodzie oraz in. mięśni gładkich podwzgórzowe czynniki uwalniające (releasing factors — RF) podwzgórze nie znany pobudzanie wytwarzania hormonów przez przedni płat przysadki angiotensyna nerka renina powodowanie skurczów mięśni, naczyń krwionośnych; wpływ na czynności kory nadnerczy bradykinina osocze krwi nie znany rozszerzanie naczyń krwionośnych, zwiększanie przepuszczalności naczyń włoskowatych, obniżanie ciśnienia krwi Budowa chemiczna Hormon Gruczoł wydzielający Czynnik pobudzający wytwarzanie . .»-.... Ogólne działanie . ; Sterydy: 11-hydroksysterydy 11-dezoksysterydy aromatyczne kortyzol kortyzon kora nadnerczy — warstwa siatkowata i pasmowata adrenokortykotropi-na (ACTH) pobudzanie glikoneogenezy; utrzymywanie homeostazy aldosteron kora nadnerczy — warstwa kłębkowa *> regulacja przemiany mineralnej, wodne), częściowo węglowodanowej dezoksykortykoste-ron kora nadnerczy — warstwa kłębkowa »» » '•• •" "'•• •:-"': • gestageny (progesteron) ciałko żółte, łożysko luteinizujący hormon (LH) przygotowanie macicy do implantacji jaja; utrzymanie ciąży androgeny (testosteron) kora nadnerczy — warstwa siatkowata, jądra luteinizujący hormon (LH) powodowanie rozwoju drugorzędnych cech płciowych męskich; wpływ na przemianę białkową (anabolizm) estrogeny (estradiol) pęcherzyk Graafa — ciałko żółte, łożysko folikulostymulina (FSH) rozwój drugorzędnych cech płciowych żeńskich, regulacja czynności jajników; wpływ na przemianę białek (ana- Pochodne aminokwasów tyroksyna tarczyca tyreotropina trójjodotyronina tarczyca adrenalina rdzeń nadnerczy i kłębek szyjny bodźce stresowe podwyższanie ciśnienia krwi, zwiększanie stężenia gluko- noradrenalina zakończenia nerwów sympa- J3 »» -/•' przenoszenie impulsów we włóknach pozazwoj owych układu nerw. współczulnego ? acetylocholina zakończenia nerwów parasym-patycznych i nie znany przenoszenie impulsów we włóknach pozazwojowych przy-współczulnego układu nerw. i przedzwoj owych całego autonomicznego układu nerw. serotonina »' histamina komórki tuczne wstrząs pourazowy, zapalenia, stany alergiczne rozszerzanie naczyń krwionośnych HORMONY ,Wrażliwość kanek (obecność w nich receptorów reagujących z hormonem) jest jednym z czynników decydujących o ograniczonym lub uogólnionym działaniu hormonów. Niektóre h., zwłaszcza tkankowe, mogą wywierać tylko działanie lokalne — w tkankach, w których są wydzielane, ponieważ we krwi ulegają szybkiemu unieczynnieniu.Układ hormonalny stanowi obok nerw. podstawowy układ regulacyjny organizmu; h. spełniają w nim rolę chem. przekaźników informacji. Bodźce hormonalne działają na ogół wolniej, ale dłużej niż nerwowe.Istnieje ścisłe powiązanie między układem nerw. i hormonalnym. Układ nerw. bezpośrednio kontroluje uwalnianie- •> wazopresyni—oksytocyny w tylnym płacie przysadki mózgowej,a także wydzielanie h. rdzenia nadnerczy.Neurohormony wytwarzane w podwzgórzu (—»• podwzgórzowe czynniki uwalniające i hamujące) pobudzają lub hamują wydzielanie h. Przedniego płata przysadki, które z kolei regulują wydzielanie h. tarczycy, kory nadnerczy oraz gruczołów płciowych. Układ hormonalny tworzy wraz z układem nerw. zespół regulacyjny neurohormonalny. Zob. też endokrynologia. HORMONY CIAŁKA ŻÓŁTEGO- gestageny. HORMONY CIĄŻOWE -> gestageny. HORMONY PęCHERZYKOWE,estrogeny.HORMONY WZROSTU->• somatotropina, —»• hormonalna kontrola wyrostu. HORYNIEC ZDRÓJ, gm. w woj. przemyskim, położona na pd. stokach Roztocza, na pograniczu z Płaskowyżem Tamogrodzkim, na wys. ok. 260 m n.p.m. Jako uzdrowisko znane od pół. XIX w., kiedy wybudowano mały zakład kąpielowy w pobliżu samowypływu wody mineralnej. Klimat charakterystyczny dla klimatu kontynentalnego (ostre i mroźne zimy, upalne lata), bez większego zróżnicowania. Wody leczn. słabo zmineralizowane z zawartością siarkowodoru, eksploatowane z jednego odwiertu. Poza tym borowina ze złoża „Podemszczyzna", o wysokiej jakości surowca. Zakład przyrodoleczn. wykonuje: kąpiele mineralne i kwaso-węglowe, kąpiele i zawijania borowinowe, inhalacje, hydroterapię, elektro-, światło- i ciepłolecznictwo. W hallu zakładu czynna jest pijalnia wód mineralnych. W uzdrowisku działają: sanatorium uzdrowiskowe, obiekt profilaktyczno-wypoczynkowy i hotel. Wskazania leczn.: choroby reumatyczne i ortopedyczno-urazowe. HOSPITALIZACJA, przyjęcie chorego do leczenia w zamkniętym zakładzie leczn., w celu otoczenia go troskliwszą, niż możliwa w domu, opieką, stworzenia odpowiedniego reżimu leczn. lub odosobnienia (np. przy chorobach psych. lub zakaźnych). HOUSSAY Bernardo Alberto, ur. 10 IV 1887, zm. 211X1971, argent. fizjolog; prof. fizjologii uniw. w Buenos Aires (od 1910), założyciel i dyrektor Inst. Biologii i Medycyny Doświad. (od 1944). Prowadził doświad. prace gł. nad patogenezą —>• cukrzycy, a zwłaszcza nad wpływem przysadki mózgowej na tę chorobę. Za te prace, które doprowadziły do odkrycia antyinsulinowego hormonu przedniego pląta przysadki mózgowej. H. otrzymał w 1947 nagrodę Nobla, jako pierwszy uczony z Ameryki Południowej. HOYER Henryk, ur. 26 IV 1834, zm. 3 VII 1907, lekarz histolog zw. „ojcem histologii poi."; prof. histologii z fizjologią, embriologią i anatomią porównawczą Akad. 'Medyko-Chir., potem Szkoły Głównej i uniw. w Warszawie (1860-94). Dokonał szeregu usprawnień w technice histologicznej, opracował własne metody. Prowadził prace nad budową i fizjologią szpiku kostnego i budową rogówki. Odkrył zakończenia nerw. w nabłonku wielowarstwowym płaskim. Opisał połączenie tęniczo-żylne. Autor pierwszego poi. podręcznika histologii (1862), jednego z pierwszych na świecie. Stworzył poi. szkolę histologiczną. HUNTER John, ur. 3 II 1728, : 6 X 1793, ang. chirurg i anatom, brat->Williama H. Członek Royal Societ (od 1767), chirurg Szpitala Św. Jerzeg w Londynie (od 1768). Prowadźił rozległe badania w zakresie fizjolog i patologii porównawczej zwierząt. Stworzył podstawy współczesnej wiedzy o —r zapaleniach. Zgromadził bogatą kolekcję przyrodniczo-med., która istnieje do dziś w Londynie pod nazwą „Hunterian Museum". HUNTER William, ur. 23 V 171^ zm. 30 III 1783, ang. lekarz, anato i fizjolog, brat —> Johna H. Zajmował się również chirurgią i położnictwem Od 1768 prof. anatomii w Roi Academy of Arts. Jego sławne zbiory preparatów anat. zostały przekazane uniwersytetowi w Glasgow. Był uważany za najwybitniejszego położnika Londynu, jego zasada polegała na nie przeszkadzaniu siłom przyrody, kleszczy używał wyjątkowo. Gł. dziełem| H. był atlas The Anatemy of the H^ mań Gravid Uterus (1774). HYDERGIN -> dwuhydroergotoksyna. HYDRALAZYNA, Apresolina lek przeciwnadciśnieniowy; obniża ciśnienie tętnicze krwi wskutek działania ośrodkowego, zwiększa przepływ krwi przez naczynia, zwłaszcza nerek i mózgu. Często łączona jest z innymi lekami obniżającymi ciśnienie krwi. H. jest dość toksyczna, może wywoływać uogólniony rumień wielopostaciowy HYDRAZYD KWASU IZONI KOTYNOWEGO -> izoniazyd. HYDROKORTYZON -> kortyzol 11-HYDROKSYSTERYDY -i glikokortykoidy. 5-HYDROKSyTRYPTAMINA, 5-HT —> serotonina. HYDROKSYZYNA, Atarax, lek psychotropowy z grupy —>• leków anksiolitycznych. Działa kojąco zmniejszając napięcie emocjonalne, agresywność i stany lękowe; wywiera działanie antyhistaminowe i przeciwwymiotne, nasila działanie leków nasennych i alkoholu. Stosowana w nerwicach narządowych i psychonerwicach oraz w niektórych chorobach alergicznych (gł. skórnych). HYDROLAZY, trzecia klasa -» enzymów (wg międzynarodowej klasyfikacji), katalizujących reakcję hydrolizy, czyli rozkład substratu z udziałem wody. Należą do nich m.in. esterazy (acetylocholinesteraza), glikozydazy (amylazy), hialuronidazy, nukleazy, proteazy, fosfatazy. H. są także wszystkie —r enzymy trawienne. HYDROLIZA, rozpad związków przy udziale wody. H. mogą ulegać m.in. wszystkie związki wielkocząsteczkowe, z których zbudowane są organizmy żywe (białka, węglowodany, tłuszcze, kwasy nukleinowe). Reakcja h. jest katalizowana przez enzymy z klasy —*- hydrolaz. HYDROLIZAT BIAŁKA, produkt —>• hydrolizy białka. Składa się z aminokwasów i z tego względu jest wartościowym składnikiem odżywczym podawanym drogą pozajelitową. HYDROPATIA -*• wodolecznictwo. HYDROTERAPIA -»• wodolecznictwo. HYGIEJA, wg mit. gr. córka -»• Asklepiosa, czczona wraz z nim, wyobrażana w postaci młodej dziewczyny w wieńcu na głowie, w lewej ręce z czarką, z której wąż pije mleko. H. (dosłownie: uzdrawiająca) była uosobieniem zdrowia i od jej imienia pochodzi —> higiena. HYMEN ->• błona dziewicza. HYMENOLEPIDOZA, choroba inwazyjna wywoływana przez tasiemca karłowatego (Hymenolepis nana). Człowiek zaraża się jajami wydalanymi z kałem człowieka lub gryzoni. Z jaja wykluwa się larwa onkosfera, która w końcowym odcinku jelita cienkiego przekształca się w cysticerkoid, a następnie w dojrzałego tasiemca. Cysticerkoid tasiemca karłowatego może rozwijać się również w żywicielu pośrednim, którym są najczęściej larwy pchły psiej, szczurzej, a także larwy chrząszczy. W przebiegu choroby występuje biegunka naprzemian z zaparciem, bóle brzucha, duszność, zaburzenia ze strony układu nerwowego, niedokrwistość. Rozpoznanie opiera się na stwierdzeniu jaj tasiemca w kale. Leczenie pod kierunkiem lekarza. Zapobieganie — przestrzeganie higieny osobistej i otoczenia. HYPERMENORRHOEA -> miesiączka (zaburzenia). ICHTIOL, sole amonowe kwasów i tiofenosulfonowych otrzymywane przez ; sulfonowanie smoły bitumicznej, ciemnobrunatnego, gęstego płynu powstającego podczas suchej destylacji łupków bitumicznych. I. wywiera słabe działanie odkażające, działa przeciwzapalnie i przeciwbakteryjnie. W lecznictwie stosowany gł. w postaci maści i mazideł w leczeniu chorób skóry, ropni i czyraków. Przeciwwskazany w ospie wietrznej i odczynach poszczepiennych. ICHTIOZA - rybia łuska. ICSH —>-luteinizujący hormon. ID, w teorii S. Freuda ta instancja struktury osobowości, która odpowiada zachowaniom instynktowym i popędowym, całkowicie zdeterminowana biol., nieświadoma; działa na zasadzie hedonizmu, tzn. dążenia do przyjemności i unikania przykrości, wprowadza w zachowanie człowieka element żywiołowości i anarchii, związanej m.in. z tym, że domaga się natychmiastowego, imperatywnego spełnienia wszelkich pragnień. W oryginalnej koncepcji Freuda, „id" zawiera także instynkt śmierci, który może przeważać nad innymi siłami popędowymi, prowadząc do zachowań autodestrukcyjnych i niszczycielskich wobec otoczenia. Wymaga bezwzględnej kontroli, którą sprawuje inna instancja, —>• superego. IDENTYFIKACJA: l) normalny proces przyswajania sobie w dziecinstwie właściwych ról społ. poprzez naśladowanie zachowania osób, z którymi dziecko jest silnie związane cmocjonalnie, gł. rodziców (—»• socjalzacja); 2) uznawanie pożądanych cech innych ludzi za własne, w celu podniesienia poczucia własnej wartości (—»• mechanizmy obronne psychologiczne). IDIOPATYCZNE ZŁUSZCZENIE GŁOWY KOŚCI UDOWEJ, naruszenie spoistości chrząstki nasadowej, łączącej głowę kości udowej z jej szyją. Złuszczanie najczęściej zachodzi przed okresem pokwitania (9-15 r. życia). Choroba trwa kilka miesięcy i nie leczona doprowadza do zniekształcenia, polegającego na szpotawym ustawieniu biodra. Objawem choroby jest niewielkiego stopnia utykanie, nasilające się po zmęczeniu. Typowe jest też opóźnienie miesiączkowania u dziewcząt, zaś u chłopców opóźnienie rozwoju cech płciowych; u wielu chorych stwierdza się nadmierna otyłość. Leczenie z reguły operacyjne. IDIOSYNKRAZJA, uczulenie na określony —> alergen, z którym ustrój dotychczas się nie zetknął, wyzwalanie odczynów alergicznych bez (uchwytnego) procesu wytwarzania się stanu uczulenia pod wpływem działania alergenów. O i. mówimy, gdy np. u dziecka, które nigdy dotychczas nie jadło poziomek, powstaje wysypka po pierwszym zjedzeniu tych owoców. Tłumaczy to się możliwością uczulenia się pośrednio, np. w czasie życia płodowego. IDIOTYZM, rzadko używane obecnie pojęcie określające znacznego stopnia —>• niedorozwój umysłowy. IDIOTYZM RODZINNY, choroba Tay-Sachsa, choroba rodzinna występująca gl. u rasy semickiej, polegająca na postępującym zwyrodnieniu tkanki mózgowej; spowodowana odkładaniem się lipidów w komórkach ośrodkowego i obwodowego układu nerwowego. Pierwsze objawy występują zwykle między 4-6 miesiącem życia; zasadniczymi objawami są: postępujące osłabienie mięśni, stopniowa utrata wzroku aż do ślepoty i otępienie umysłowe; mogą występować drgawki, zez, oczopląs, rzadko głuchota. Charakterystyczne są zmiany na dnie oka w postaci wiśniowoczerwonej plamki, zw. malinką. Choroba kończy się zawsze śmiercią, zwykle ok. 2-3 r. życia. Skutecznego leczenia nie ma. Istnieją też postacie późnego i.r. ze ślepotą, ujawniające się w późniejszym okresie życia Występują u różnych ras, przebiegają wolniej, na dnie oka nie występuje charakterystyczna „malinka". W zależności od wieku wystąpienia i przebiegu choroby opisano szereg postaci (dziecięcą, późnodziecięcą, młodzieńczą, młodzieńczą późną). IG —> immunoglobuliny. IGŁY CHIRURGICZNE, narzędzia chir. do zszywania tkanek w czasie operacji. I.ch. mają rozmaite wielkości i kształty — przeważnie są łukowato wygięte — oraz rozmaite przekroje poprzeczne, w zależności od tkanek, które mają być zszyte; np. i.ch. do szycia skóry są duże, o małym wygięciu lub nawet proste, ich przekrój poprzeczny jest trójkątny, co zapewnia łatwość przechodzenia przez twardą tkankę; i.ch. do szycia jelit są mniejsze, bardziej wygięte i o przekroju okrągłym; i.ch. mają uszko zwykłe albo tzw. automatyczne — rodzaj zatrzasku, do którego wciska się nitkę; i.ch. są wykonane zazwyczaj ze stali nierdzewnej. Igła Reverdina, narzędzie do zszywania tkanek, podobne do szydła z automatycznym uszkiem; szycie polega na przekłuwaniu tkanek, a następnie nawleczeniu i wyciągnięciu igły razem z nitką; używana najczęściej we Francji, w Polsce mało stosowana. Igła Deschampsa, narzędzie do przesuwania nici pod głęboko położonymi tkankami, w kształcie półkolistego haczyka z uszkiem, umieszczonego pod prostym kątem do rączki; igła Deschampsa właściwie nie służy do szycia, ale raczej do zakładania podwiązek w głębi rany. Igła atraumatyczna, zakrzywiona półkoliście i.ch., cienka, o przekroju okrągłym, często zaopatrzona w nić na stałe wtopioną w tępy koniec. Szczególnie chętnie stosowana w chirurgii plastycznej, nieodzowna w chirurgii naczyniowej. IGŁY DO WSTRZYKNIĘĆ, cienkie rurki metalowe, ostro zakończone z jednej strony, a z drugiej strony mające nasadkę pasującą do strzykawki lub innego przyrządu, z którego wstrzykuje się leki albo roztwory. Rozróżnia się i. do w. podskórnych — krótkie i cienkie, domięśniowych — długie i o większym przekroju, oraz dożylnych — pośrednie między poprzednimi, istnieją również (rzadziej stosowane) odmiany igieł śródskórnych — b. cienkie i krótkie, oraz do wstrzyknięć stosowanych jednocześnie z opróżnianiem przez nakłucie jam ciała, jak np. opłucnej lub otrzewnej, stawów lub kanału rdzeniowego. I. do w. mogą być stosowane wielokrotnie, pod warunkiem każdorazowego ich wyjaławiania,mogą też być przewidziane do jednorazowego użytku i wówczas są dostarczane w stanie jałowym w odpowiednim opakowaniu. ILORAZ INTELIGENCJI, stosunek wieku umysłowego, rozwojowego danego dziecka w miesiącach, do wieku kalendarzowego pomnożony przez 100. I.i. w badaniu testowym —>• inteligencji określa w procentach stan rozwoju funkcji umysłowych. Zakres normy obejmuje wartości 90-110%(w lekkim niedorozwoju umysłowym70-90%, w umiarkowanym — 50-70%, w znacznym — 20-35%).Wartości te podają zakres uzdolnień i stan rozwojowy dziecka. Inteligencja jest wartością złożoną inie może być ujęta dokładnie za pomocą testów.W klinice dziecięcej do najczęściej stosowanych testów psychol.należy test Denvera. ILORAZ ODDECHOWY współczynnik oddechowy. ILORAZ ROZWOJU, IR -> dziecko. ILUZJE —> zaburzenia spostrzega nią. IMADŁO CHIRURGICZNE, rzędzie ułatwiające trzymanie —>- igły chirurgicznej w czasie szycia i umożliwiające zakładanie szwów w głęboko położonych tkankach; wielkość i kształt i.ch. dobiera się do rodzaju igły i do miejsca, w którym szew ma być załałożony. IMBECYLIZM, rzadko używane| obecnie pojęcie określające poziom znacznego —> niedorozwoju umysłowego. IMHOTEP, żył w pierwszej poł. III-go tysiąclecia p.n.e., egip. Uczony lekarz i architekt,uznany za boga wiania; mogą też być przewidziane do lekarz i architekt, uznany za boga okresie hellenistycznym. W mit. prawdopodobnie odpowiada mu Asklepios. Był wyobrażany z kluczem żywota w jednej ręce i berłem władzy nad życiem w drugiej. Słowo I. oznacza: „ten, który przynosi ukojenie". IMIPRAMINA, Melipramina Tofranil, pochodna dwubenzoazepiny, lek psychotropowy o silnym działaniu antydepresyjnym, wykazujący ró nież działanie cholinolityczne i słabe antyhistaminowe. Stosowana w leczeniu endogennych depresji, psychoz inwolucyjnych i reaktywnych oraz w moczeniu nocnym u dzieci. Potęguje działanie leków nasennych i alkoholu. IMMUNOCHEMIA, dział -> imniunologii stosujący metody biochem., chem. i fizykochem. do badań immunologicznych. M.in. zajmuje się strukturą —>• antygenów, —przeciwciał oraz mechanizmem ich reakcji. IMMUNOCYTY, komórki odpornościowe, np. limfocyty, powstające w procesie wytwarzania odporności (->. immunogeneza) przez organizm. Zob. też antygeny. IMMUNODEPRESJA r immunosupresja. IMMUNODYFUZJA, metoda ->• precypitacji w środowisku żelowym, pozwalająca zbadać czystość preparatów antygenowych oraz wykazywać identyczność lub powinowadztwo między dwoma-> antygenami. IMMUNOELEKTROFOREZA, połączenie dwóch metod: ->-elektroforezy w żelu agarowym i —>-precypitacji w żelu (immunodyfuzji). Mieszaninę białek najpierw poddaje się rozdziałowi elektroforetycznemu, następnie dodaje się surowicę, której poszczególne przeciwciała reagują W żelu z odpowiednimi białkami, dając charakterystyczne —>• linie precypitacyjne. I. jest jednym z —> odczynów serologicznych, stosowanym w analityce do badania białek w surowicy krwi. IMMUNOFLUORESCENCJA, jeden ze stosowanych —>• odczynów immunologicznych; polega na użyciu przeciwciał znakowanych fluorochromami (np. fluoresceiną), które łącząc się z odpowiednimi —»• antygenami umiejscowionymi w skrawkach tkankowych, komórkach zwierzęcych lub w bakteriach, wykazują charakterystyczne świecenie w miejscu reakcji, wykrywalne w mikroskopie fluorescencyjnym. IMMUNOGENEZA, proces wytwarzania przez organizm odporności humoralnej w postaci —>- przeciwciał i komórkowej — w postaci komórek odpornościowych, tj. immunnocytów (np. limfocytów). Zob. też odporność. IMMUNOGENNOŚĆ -> antygeny. IMMUNOGENY-antygeny pełnowartościowe). IMMUNOGLOBULINY, I g, gamma-globuliny, białka syntetyzowane u kręgowców po stymulacji • antygenem. Znanych jest 5 klas i.: Igl IgA, IgM, IgD i IgE. Elementami strukturalnymi wszystkich klas są dwa rodzaje łańcuchów —»• polipeptydowych, ciężkie o ciężarze cząsteczk. ok. 50 000 i lekkie o ciężarze cząsteczk. 20 000. Wszystkie i. zbudowane są z dwóch łańcuchów ciężkich i 2 łańcuchów lekkich, z tym że IgM jest polimerem 5 takich podjednostek. Łańcuchy ciężkie są różne w różnych i.., natomiast łancuchy lekkie są jednakowe. W IgG zawartych jest ok. 80% wszystkich -> przeciwciał odpornościowych krwi, w IgA i IgM po 10%. IgA — w połączeniu z dodatkowym łańcuchem polipeptydowym T — obecne są również w wydzielinach i płynach ustrojowych: w ślinie, siarze, łzach, soku jelitowym, wydzielinie śluzówki nosa i oskrzeli. Izolowana frakcja i. znalazła zastosowanie w lecznictwie do uodpornienia biernego przeciw chorobom zak. (odrą, świnka, żółtaczka). I. stosuje się też w zespołach niedoboru przeciwciał oraz w ciężkich zakażeniach. IMMUNOLOGIA, nauka o -> odporności organizmów na działanie czynników chorobotw. (-> antygeny). Klasyczna i. infekcyjna łączy pojęcie odporności z odpornością na zakażenie; bada odporność naturalną i jej mechanizmy oraz odporność sztuczną i śródzakaźną. Ponieważ zajmuje się m.in. —> przeciwciałami występującymi w surowicy krwi, jej problematyka obejmuje też zagadnienia —>• serologii. Zastosowanie metod biochem. i fizyko-chem. pociągnęło za sobą wyodrębnienie immunochemii, badającej m.in. strukturę antygenów i przeciwciał oraz mechanizmy reakcji między nimi. Odkrycie zjawisk —> alergii wpłynęło na znaczne rozszerzenie zakresu i. w kierunku badań chorób alergicznych oraz wynikłych z autoimmunizacji, tj. wskutek reakcji organizmu na antygeny powstałe w nim samym. W ostatnich latach rozwijają się działy i. nie-infekcyjnej, zajmujące się badaniami nad układami grupowymi krwinek czerwonych i białek surowicy (allotypia), badaniami nad i. przeszczepów i mechanizmami odporności transplantacyjnej, badaniami nad hamowaniem immunogenezy, tj. nad —>• immunosupresją. I. jest obecnie powiązana z genetyką, embriologią, biochemią, antropologią, fizjologią, biologią molekularną i innymi działami nauk przyrodniczych. IMMUNOPATOLOGIA, dział -> immunologii zajmujący się niekorzystnym wpływem zjawisk immunol. na organizm, m.in. szkodliwym działaniem na tkanki połączeń niektórych —>przeciwciał z —>• antygenem, przeciwciałami skierowanymi przeciwko własnym antygenom organizmu, stanami chorobowymi wywołanymi brakiem lub niedoborem przeciwciał. IMMUNOSUPRESJA, immuno-depresja, hamowanie procesu wytwarzania przeciwciał i komórek odpornościowych (—>-immunogeneza) przez różne czynniki zw. immunosupresorami, np. przez: —^promieniowanie rentg., glikokortykosterydy, antymetabolity, niektóre antybiotyki, surowicę antylimfocytamą, leki cytostatyczne. I. stosuje się w —>• przeszczepianiu w celu zahamowania procesu odrzucania przeszczepów narządowych (serca, nerek itp.) oraz w tzw. chorobach z —> autoimmunizacji. IMPLANTACJA ->• wszczepienie. IMPOTENCJA —»• niemoc płciowa: IMPULS, stan czynny przewodzony wzdłuż komórki nerw. lub mięśniowej, powstający w wyniku pobudzenia —> receptora albo wskutek depolaryzacji błony postsynaptycznej (—>• synapsa). INCYSTACJA -» cysta. IND 113 m, izotop promieniotw. indu (In), o czasie połowicznego zaniku 99,5 min. Jest emiterem promieniowania gamma o jednorodnej energii fotonów 392 KeV (65,4% rozpadów). Szybki rozpad indu 113 m i brak emisji cząstkowej powodują nikłe napromienianie pacjentów. W postaci odpowiednich związków chem. nadaje się do —>• scyntygrafii wątroby, płuc, mózgu, szpiku, kości i nerek. INDERAL -»• propranolol. INDOCID —> indometacyna. INDOKSYL-».indol. INDOL, produkt bakteryjnego rozkładu aminokwasu tryptofanu przez bakterie gnilne w przewodzie pokarmowym. Wraz ze skatolem (metalowa pochodna i.) jest przyczyną przykrej woni kału. W wątrobie i. jest utleniany do indoksylu, który łączy się z kwasem siarkowym tworząc indykan i w tej formie jest wydalany z moczem. INDOMETACYNA, Metindol Indocid, niesterydowy lek przeciwzapalny, silny inhibitor syntezy —>• prostaglandyn. Działa przeciwzapalnie, przeciwbólowe i przeciwgorączkowo. Stosowany w: —>• kolagenozach i dnie. Z uwagi na znaczną toksyczność,nie-'powinien być stosowany u dzieci i kobiet ciężarnych. W okresie przyjmowania leku nie należy prowadzić pojazdów mechanicznych. INDYKAN ->indol. INERWACJA -> unerwienie. INFANTYLIZM: l) zahamowanie rozwoju psych. i fiz. dziecka, wywołał najczęściej zaburzeniami czynności gruczołów wewnątrzwydzielniczych. towarzyszyć może przewlekłym chorobom jelit, nerek, —metaboliczny —»• mukowiscydozie. Cechy —>• infantylizmu płciowego wykazują dzieci z nieleczoną karłowatością przysadkową" Dzieci z opóźnionym konstytucjonalnie wzrostem i rozwojem w okresie wczesnego dzieciństwa trudno odróżnić od dzieci z i. płciowym lub karłowatością 2) zespól cech psych. Występujących u człowieka dorosłego, a wyrażających za trzymanie się w rozwoju emocjonalnym na wcześniejszych etapach. I. wyraża się np. zbyt dużą rozpiętością pomię dzy oczekiwaniami i wymaganiami wobec otoczenia a własną aktywnością zmierzającą do realizacji celów. Tym cechom psych. towarzyszą często zachowania infantylne, właściwe dla dzieci, np. używanie zdrobnień, „pieszczenie się" itp. INFANTYLIZM PŁCIOWY, hipogenitalizm, stan, w którym po osiągnięciu wieku pokwitania nie stwierdza się prawidłowego rozwoju drugo- i trzeciorzędowych cech płciowych. I.p. na tle niedomogi wydzielniczej całej przysadki mózgowej, obok niedorozwoju narządów płciowych, zaburzeń lub braku miesiączki, charakteryzuje się zwykle karłowatością i niedoczynnością tarczycy oraz nadnerczy. I.p. na tle odosobnionego braku wydzielania —»• hormonów gonadotropowych, przy zachowanych innych czynnościach hormonalnych przysadki, cechuje normalny rozwój do wieku pokwitania. Dopiero po tym okresie stwierdza się niedorozwój jajników, narządów rodnych, sutków. I.p. może rozwijać się też na tle wrodzonej niedomogi tarczycy lub wrodzonego niedorozwoju gonad. Leczenie hormonalne. INFEKCJA ->• zakażenie. INFEKCYJNE CHOROBY -> choroby zakaźne. INFLUENZA -> grypa. INPLUMIN ->• moroksydyna. INFORMACJA, jedno z zasadniczych pojęć w —»• cybernetyce i teorii informacji. Ogólnie można przyjąć, że i- jest każda wiadomość rejestrowana przez organizmy żywe lub urządzenia automatyczne, dotycząca określonego układu, która może zostać wykorzysta-M w celu bardziej sprawnego i celowo "kierunkowanego działania. I. o układzie można wyrazić za pomocą różnego rodzaju modeli, m.in. modeli symbolicznych, w których i. wyrażona jest za pomocą zbioru symboli wchodzących w skład tzw. alfabetu. Z alfabetu takiego można ułożyć różne kody i języki, np. języki naturalne i sztuczne, znaki i wzory matematyczne, —»• kod genetyczny, kod sygnałów impulsowych w układzie nerwowym. INFORMACJA GENETYCZNA —»• dziedziczenie. INFUZJA -» wlew. INH —>• izoniazyd. INHALACJA ->• wziewanie. INHALATOR, aparat do rozpylania płynów leczn. przeznaczonych do —>• wziewania. Obok dawniej stosowanych aparatów parowych, stosuje się obecnie napęd elektr. lub rozpylanie przy użyciu ultradźwięków. Pozwala to na uzyskanie niezwykle drobnych cząsteczek, co umożliwia przenikanie ich do drobnych oskrzelików, a nawet pęcherzyków płucnych. INHIBITORY, związki chem. hamujące przebieg procesów metabolicznych. Miejscami działania i. są enzymy lub inne białka o określonej aktywności biol. Oddziałując z nimi i. powodują zahamowanie przemian biochem. (np. —>• utleniania biologicznego, biosyntezy białka i kwasów nukleinowych). Przez zakłócenie zespołów reakcji enzymatycznych, i. mogą doprowadzać do zahamowania: mitozy (—>• podział komórki), wydzielania hormonów oraz wielu innych procesów życiowych komórki i organizmu. Wpływ i. na enzymy może polegać na —>• denaturacji (i. niekompetycyjne —np. jony metali ciężkich), na łączeniu i. z enzymem dzięki podobieństwu i. do substratu (i. kompetycyjne) lub na łączeniu się z apoenzymem, dzięki podobieństwu budowy i. do —»• koenzymu (.—> antymetabolity). INKAPSULACJA -> otorbienie. INKOHERENCJA -»• rozkojarzenie. INKUBATOR, rodzaj specjalnie wyposażonego zamkniętego łóżeczka, stwarzającego warunki zbliżone do środowiska wewnątrzmacicznego i izolującego -> wcześniaka lub słabego noworodka od otoczenia. W i. jest zapewniony stały dopływ tlenu o odpowiednim stężeniu, stała wilgotność i temperatura. INOWROCŁAW, m. w woj. bydgoskim, położone 90-100 m n.p.m. wśród jezior i lasów na równinie kujawskiej. Dzielnica uzdrowiskowa się w zach. części m. w parku zdrojowym. Ludność miejscowa korzystała z kąpieli mineralnych już w XIV-xJ w., ale dopiero odkrycie dużych pokładów solnych w XIX w. przyczyniło się do rozwoju uzdrowiska. Otwarcie pierwszego sezonu zdrojowego nastąpiło w 1875, wraz z uruchomieniem zakładu kąpielowego i domu zdrojowego. Klimat nizinny, o pewnych cechach klimatu morskiego. Nieznaczne wahania temp.; zimy łagodne a lata słoneczne. Zasadniczymi środkami leczn. wody chlorkowo-siarczanowo-sodowo -magnezowe (solanki), ług pokrystaliczny siarczanowo-magnezowy — rozcieńczony do kuracji pitnej — oraz borowina otrzymywana ze złóż w Pa kości. W uzdrowisku przeprowadza następujące zabiegi: kąpiele mineralne, solankowe, kwasowęglowe oraz tlenowe, hydroterapię, inhalacje, elektro, światło- i ciepłolecznictwo, masaż leczn. Uzdrowisko dysponuje kilkoma zakładami przyrodoleczn., szpitalami uzdrowiskowymi, sanatoriami, obiektem profilaktyczno-wczasowym. Leczone są choroby: narządów ruchu i reumatyczne, układów krążenia,nerw., pokarmowego i oddechowego. INOZIEMCEW Fiodor L, ur. II 1802, zm. 18 VIII 1869, ros.. ( rurg; prof. uniw. w Moskwie (od 1835 Jeden z pionierów —»• znieczulenia ogólnego w Rosji. Przeciwnik —>-R. Virchowa i jego teorii. Głosił ideę ścisłego zespolenia chirurgii z fizjologią i anatomią. Wprowadził do lecznictwa krople stosowane do dnia dzisiejszego w bólach żołądka i jelit (—krople Inoziemcewa). Współzałożyciel Stów. Ros.Lekarzy w Moskwie. Założyciel i redaktor pisma „Moskowskaja Miedicinskaja Gazieta". INSEKTYCYDY, środki owadobójcze, stosowane do ochrony roślin oraz zwalczania stawonogów pasożytujących na skórze ludzi i zwierząt. Do i. należą m.in. preparaty roślinne — rotenon i pyretnun, mało toksyczne dla człowieka; nikotyna i jej sole; nieorganiczne związki arsenu i fluoru (obecnie w Polsce nieużywane jako i.); węglowodory chlorowane (aidrin, dieidrin, endrin, chlorphe-nothan, lindan, heptachlor, chlordan, endosulfan, toksafen). Objawy zatrucia i. podobne jak przy —> DDT. Zob. też związki fosforoorganiczne. INSOMNIA -> bezsenność. INSTRUMENTARIUM CHIRURGICZNE —>• narzędzia chirurgiczne. INSTRUMENTY STOMATOLOGICZNE -*• narzędzia stomatologiczne. INSTYNKT, wrodzone zachowanie się, świadomie nie zamierzone i specyficzne dla danego gatunku, ukierunkowane na cel, którym jest przystosowanie się do biol. środowiska. Wg Pawiowa i. to złożony —*• odruch bezwarunkowy, będący wynikiem czynności ośrodków nerw. umieszczonych w —*• ośrodkach mózgowych podkorowych. Instynkty ludzkie, to m.in.: i. ucieczki, odrzucania, walki, rodzicielski, a także instynkty złożone, jak np. seksualny, stadny, zdobywczy. Do podstawowych i. zaliczany jest i. samozachowawczy, zmierzający do unikania bodźców zagrażających żydu. Połączenie i. samozachowawczego z i. seksualnym tworzy i. życia, który wraz z i. śmierci, rozumianym jako —>- popęd do —*• re-gresji i samodestmkcji, odgrywa fundamentalną rolę w teoriach —>• psychoanalitycznych. Pojęcie i. stosowane jest zamiennie z wrodzonym popędem, z pierwotną —»• potrzebą. INSTYTUT GRUŹLICY z siedzibą w Warszawie, placówka nauk.-badawcza utworzona w 1948, której podstawowym zadaniem jest prowadzenie prac nauk. i usługowo-badawczych, dostosowanych do potrzeb ochrony zdrowia ludności oraz rozwoju nauki o gruźlicy i chorobach układu oddechowego, ze szczególnym uwzględnieniem społ. aspektów tych zagadnień. I.G. zajmuje się szczególnie epidemiologią gruźlicy, chemioterapią gruźlicy, jej mikrobiologią, zwłaszcza badaniami lekowrażliwości prątka gruźlicy, ostatnio również bronchologią. I.G. jest jednostką wiodącą i koordynującą prace prowadzone przez inne jednostki podległe Ministrowi Zdrowia i Opieki Społ. oraz wykonującą nadzór specjalistyczny nad zakładami społ. służby zdrowia zajmującymi się zwalczaniem gruźlicy i chorób układu oddechowego. Organami I. G. są: Dyrektor, Rada Naukowa i Kolegium. W skład I.G. wchodzą: 7 zakładów, 5 klinik (w tym II Klinika Gruźlicy i Chorób Płuc Dorosłych w Łodzi i Klinika Gruźlicy i Chorób Pluć Dzieci w Rabce), samodzielny Oddział Anestezjologii, 3 samodzielne pracownie. Przychodnia Przykliniczna oraz jednostki pomocnicze i organizacyjno-gospodarcze. Jeden z klin. oddziałów I.G. jest bazą Kliniki Ftyzjatrycznej Akademii Medycznej w Warszawie. I.G. drukuje wiele swych prac w miesięczniku „Pneumonologia polska". INSTYTUT HEMATOLOGII z siedzibą w Warszawie, placówka nauk.- -badawcza utworzona w 1951, której podstawowym zadaniem jest prowadzenie prac naukowych i usługowo- -badawczych, dostosowanych do potrzeb ochrony zdrowia ludności oraz rozwoju nauk z dziedzin:—^hematologii, krwiodawstwa. oraz leczenia krwią. I.H. szczególnie zajmuje się nieprawidłowościami —>• hemoglobiny krwi i substancjami grupowymi krwi oraz epidemiologią białaczek. I.H. jest w tym zakresie jednostką wiodącą i koordynuje prace prowadzone przez inne jednostki podległe Ministrowi Zdrowia i Opieki Społ. oraz wykonuje nadzór specjalistyczny nad zakładami spol. służby zdrowia (w szczególności nad —»• stacjami krwiodawstwa). INSTYTUT MATKI I DZIECKA z siedzibą w Warszawie, placówka nauk.-badawcza, której podstawowym zadaniem jest prowadzenie prac nauk. i usługowo-badawczych, dostoso1 nych do potrzeb ochrony zdrowia dzid ci, kobiet, macierzyństwa i rodzin» Instytut jest jednostką koordynuj; badania nauk. nad preferowanym zagadnieniem opieki nad matką i dzieckiem. Gł. kierunki badań nauk.: rozwój dziecka z uwzględnieniem czynników genet. i środowiskowych,pediatria kliniczna, pediatria społ. i położnictwo społ., neuropediatria, genetyka oraz nowotwory narządu rodnego u dzieci. IMiD wykonuje krajowy nadzór specjalistyczny w zakresie wszystkich specjalności medycyny wieku rozwojowego przy współpracy wojewódzkich specjalistów: pediatrii, ginekologii i położnictwa, chirurgii dziecięcej. Z tytułu tego nadzoru do obowiązków Instytutu należy wydawanie opinii dla przemysłu dotyczących wyrobów przeznaczonych do leczenia, pielęgnowania i wychowywania dzieci oraz leczenia kobiet. IMiD powstał w 1949 z Domu Małego Dziecka im. Boduena w Warszawie. W skład Instytutu wchodzi: 15 zakładów, 5 klinik, 3 oddziały kliniczne, Przykliniczna Przychodnia Dziecięca, 2 samodzielne pracownie. INSTYTUT MEDYCYNY MORSKIEJ I TROPIKALNEJ w Gdyni placówka nauk.-badawcza, której podstawowymi zadaniami są: prowadzenie prac nauk: i usługowo-badawcz wykonywanie nadzoru specjalistycznego i działanie konsultacyjne w kresie medycyny morskiej i tropikalnej, ze specjalnym uwzględnieniem potrzeb ochrony zdrowia ludzi morza, portów i zakładów przemysłowych gospodarki morskiej. W skład Instytutu wchodzą: zakłady. Klinika Chorób Zawodowych- i Tropikalnych (z przychodnią) oraz Wzorcowy Ośrodek Zdrowia Marynarzy i Rybaków. INSTYTUT MEDYCYNY PRACY I HIGIENY WSI IM. WITOLDA CHODŹKI w Lublinie, placówka nauk.-badawcza utworzona w 1951, której podstawowym zadaniem jest prowadzenie prac nauk. i usługowo-badawczych dotyczących ochrony zdrowia ludności wiejskiej oraz pracowników rolnictwa, leśnictwa, przemysłu rolno-spożywczego i przemysłu drzewnego. Instytut jest w tym zakresie jednostką wiodącą i koordynuje prace oraz wykonuje nadzór fachowy i specjalistyczny nad zakładami społ. służby zdrowia zajmującymi się problematyką instytutu. Instytut zajmuje się gł. szkodliwymi właściwościami nawozów sztucznych, środków chem. ochrony roślin i ziemiopłodów, chorobami od-zwierzęcymi oraz higieną pracy i życia na wsi. Większość swych prac nauk. Instytut ogłasza w kwartalniku „Medycyna Wiejska". INSTYTUT MEDYCYNY PRACY W PRZEMYŚLE WĘGLOWYM I HUTNICZYM w Sosnowcu, placówka nauk. powstała w 1950, której podstawowym zadaniem jest prowadzenie prac nauk. i usługowo-badawczych dotyczących rozwoju nauk o ochronie zdrowia w przemyje, ze szczególnym uwzględnieniem potrzeb przemysłu węglowego i hutniczego. Instytut zajmuje się oceną wpływu obciążenia fiz. i wysokiej temp. środowiska na fizjologię organizmu oraz opracowuje metody ochrony przed przegrzaniem. Przeprowadza też analizę źródeł nasilania się hałasu i wibracji. Opracowuje teoretycznie projekty aparatury przemysłowej, bezpieczniejszej i ganiej szkodliwej dla załogi. Przeprowadza badania nad—>-pylicą płuc i zatruciami metalami ciężkimi. IMPwPWiH jest jednostką wiodącą i sprawuje nadzór specjalistyczny nad zakładami społ. służby zdrowia zajmującymi się ochroną zdrowia w przemyśle węglowym i hutniczym. W skład Instytutu wchodzi 6 zakładów i Klinika Chorób Zawodowych. INSTYTUT MEDYCYNY PRACY W PRZEMYŚLE WŁÓKIENNICZYM I CHEMICZNYM w .Łodzi, placówka nauk. powstała w 1950, której podstawowym zadaniem jest prowadzenie prac nauk. i usługowo-badawczych dostosowanych do potrzeb w przemyśle włókienniczym i chem., a także ochrony pracy przy stosowaniu—^promieniowania jonizującego. Instytut jest w tym zakresie jednostką wiodącą i sprawuje nadzór specjalistyczny nad zakładami społ. służby zdrowia zajmującymi się tą samą problematyką. Instytut zajmuje się w szczególności wzajemnymi związkami między zdrowiem człowieka a warunkami jego pracy w przemyśle, oceną warunków środowiska pracy, racjonalizacją stanowisk pracy z fizjol. i psychol. punktu widzenia, zagadnieniami ochrony radiologicznej, diagnostyką i leczeniem chorób zawodowych, ratownictwem i leczeniem ostrych zatruć oraz właściwościami toksycznych związków i preparatów chem. W skład Instytutu wchodzi m.in.: Zakład Ochrony Radiologicznej, który może prowadzić badania w zakresie oceny skażeń wewn. ludzi oraz dawek promieniowania rentg. osób narażonych, jak również wykrywania skażeń terenu substancjami radioaktywnymi. INSTYTUT ONKOLOGII IM. MARII SKLODOWSKIEJ-CURIE w Warszawie, placówka nauk.-badawcza powstała w 1951 z przeorganizowanego Instytutu Radowego, utworzonego w 1932, prowadzi prace nauk. i usługowo-badawcze mające na celu ochronę zdrowia ludności oraz rozwój nauk w zakresie chorób nowotworowych i ich zwalczania. Do zadań 1.0. należy: planowanie, organizowanie i prowadzenie badań nad onkologią doświad. i klin. oraz organizacja walki z nowotworami; koordynowanie prac z tej dziedziny prowadzonych przez jednostki resortu zdrowia i opieki społ.; opracowywanie kompleksowych projektów działalności służby zdrowia w walce z nowotworami oraz ocena ich realizacji; nadzór nad zakładami onkologicznymi oraz współudział w nadzorze specjalistycznym nad pozostałymi zakładami społ. służby zdrowia; kształcenie kadr nauk. oraz doszkalanie lekarzy i innych pracowników fachowych w dziedzinie onkologii; zbieranie potrzebnych materiałów od akademii medycznych i innych zakładów nauk. i społ. służby zdrowia. 1.0. posiada oddziały terenowe w Gliwicach i Krakowie. Centrala 1.0. w Warszawie obejmuje 4 Kliniki (Radioterapii, Chemioterapii, Chirurgii Onkologicznej i Ginekologii Onkologicznej) i 10 zakładów. 1.0. współpracuje z Pol. Tow. Onkologicznym i Międzynarodową Unią Przeciwrakową. INSTYTUT PSYCHONEUROLOGICZNY w Warszawie, placówka nauk. i usługowo-badawcza powstała w 1951, której podstawowym zadaniem jest prowadzenie prac nauk. i usługowo-badawczych dostosowanych do i trzeb ochrony zdrowia psych. ludno oraz rozwoju nauk dotyczących chorób psych. i układu nerwowego. I.P. koordynuje prace prowadzone w tym zakresie przez inne jednostki podległe Ministerstwu Zdrowia i Opieki Społ. i sprawuje specjalistyczny nadzór nad zakładami społ. służby zdrowia zajmującymi się zwalczaniem chorób układu nerw. i psychicznych. INSTYTUT REUMATOLOGICZNY w Warszawie, płacówka nauk. i usługowo-badawcza utworzona w 1949, której podstawowym zadaniem jest prowadzenie prac nauk. i usługowo-badawczych nad ochroną zdrowia ludności oraz rozwojem nauk o chorobach reumatycznych i ich zwalczaniu. I.R. jest placówką nauk. koordynującą prace prowadzone w tym zakresie przez inne jednostki podległe Ministerstwu Zdrowia i Opieki Społ. i sprawującą nadzór specjalistyczny nad zakładami społ. służby zdrów zajmującymi się zwalczaniem chorób reumatycznych. W skład I.R. wchodzi: 7 zakładów, 8 klinik, oddział zamiejscowy w Konstancinie mający Zakład Leczenia i Readaptacji Chorych Reumatycznie. INSTYTUT ŻYWNOŚCI I ŻYWIENIA w Warszawie, placów nauk.-badawcza powołana w 1946, prowadząca prace nauk. i uslugowo-badawcze dostosowane do potrzeb ochrony zdrowia ludności i rozwoju nauk w zakresie żywności i żywienia człowieka oraz inne objęte programami gospodarki narodowej. Do zadań I.Ż. i Ż. należy: planowanie, organizowanie i prowadzenie badań nad wartościami odżywczymi żywności i technologią jej przetwarzania, ekonomiką i statystyką spożycia i obrotu żywnością; fizjologią, biochemią i higieną żywienia człowieka; metodyką upowszechniania wiedzy o żywieniu i żywności. I.Ż. i Ż. koordynuje prace instytutów prowadzonych przez inne jednostki podległe Ministerstwu Zdrowia i Opieki Społ., sprawuje nadzór specjalistyczny nad działalnością —>• stacji sanitarno-epidemiologicznych. W 1968 I.Ż. i Ż. został wyposażony z Funduszu Specjalnego ONZ/FAO. INSULINA, hormon o budowie polipeptydowej, wydzielany przez komórki wysp Langerhansa w trzustce. Wpływa na przemianę węglowodanów, tłuszczów i białek. Obniża poziom glukozy we krwi przez: l) nasilenie spalania tego związku w tkankach obwodowych; 2) pobudzenie syntezy glikogenu (z glukozy) w wątrobie i mięśniach; 3) zwiększenie syntezy tłuszczów z węglowodanów. Dzięki i. węglowodany zostają wykorzystane jako gl. źródło energii. Przy niedoborze i. (w—>• cukrzycy) energia jest pobierana w większym stopniu ze spalania tłuszczów. Narusza to równowagę między szybkością nagromadzania się aktywnego octanu (acetylokoenzymu A), będącego pośrednim produktem rozkładu kwasów tłuszczowych, a szybkością Jego spalania w —»• cyklu Krebsa. Nadmiar octanu zostaje wówczas zużyty do syntezy —>• ciał ketonowych ' —>• cholesterolu. Na tym polega podstawowy defekt metaboliczny cukrzycy. I. jest stosowana w cukrzycy wieku młodzieńczego, w powikłaniach cukrzycy i w śpiączce hiperglikemicznej; duże dawki i. wywołują wstrząs hipoglikemiczny. Wstrząsy insulinowe stosuje się w psychiatrii w leczeniu —>• psychoz maniakalno-depresyjnych i niektórych postaci —>• schizofrenii. I. stosowana jest w ostrym zatruciu alkoholem etylowym celem przyspieszenia jego spalania. Objawy przedawkowania i. usuwa się, stosując dożylnie roztwory glukozy lub podając glukagon. INTELIGENCJA, ogólna zdolność umysłowa do aktywnego pokonywania trudności, rozwiązywania problemów w toku plastycznego przystosowywania się do środowiska. I. jest właściwością złożoną: w jej skład wchodzą zarówno operacje ogólne (tzw. czynnik „g"), występujące przy rozwiązywaniu wszelkiego rodzaju problemów, jak i operacje specjalne (tzw. czynnik „s"), występujące w różnej jakości i nasileniu, w zależności od specyfiki problemu. Rozróżnia się następujące formy i.: praktyczna — zdolność do dawania sobie rady w konkretnych sytuacjach życiowych, i teoretyczna — zdolność do rozwiązywania problemów abstrakcyjnych (—>• myślenie abstrakcyjne, konkretne). Wskaźnikiem stopnia rozwoju i. jest—»-iloraz inteligencji (I.L), będący końcowym wynikiem specjalnie skonstruowanych—atestów. I. jest wartością złożoną i nie może być ujęta i określona dokładnie bez reszty za pomocą testów. O poziomie i. rozstrzygają takie czynniki, jak: zdolność abstrakcyjnego myślenia, wynajdywania różnic i podobieństw, analizowania, syntetyzowania, umiejętność wykorzystywania posiadanych wiadomości, orientowania się w nowych sytuacjach, potocznie zw. bystrością. Sprawność intelektualna jest ściśle uzależniona od sprawności innych funkcji psych., takich jak: —»• uwaga, pamięć, emocje, dyspozycje psychofizjol. itp., a także od środowiska, a zwłaszcza od możliwości rozwojowych, jakie ono stwarza jednostce. Termin i. odpowiada potocznemu rozumieniu terminów: umysł, rozum, rozsądek. INTENSYWNA TERAPIA, intensywne leczenie, intensywny nadzór, intensywna opieka medyczna, postępowanie leczn. w stanach zagrożenia życia (—> wstrząs, niewydolność oddechowa i krążenia, zawał serca, zatrucia, ciężkie zabiegi operacyjne), prowadzone w szpital na specjalnych oddziałach i.t., wyposażonych w aparaturę kontroln -monitorującą i dysponujących zwiększoną liczbą personelu medycznego. INTERFERON, swoisty gatunkowo, białkowy składnik komórek zwierzęcych, który uwalnia się lub syntetyzuje pod wpływem różnych stymulatorów i który przekazuje innym komórkom zdolność hamowania namnażania (replikacji) wirusów. Nie działa bezpośrednio na wirusy, lecz na syntezę w okresie późniejszym obnażanie genomu, bloku)ąc replikację genomu wirusa. INTERNA, medycyna wewnętrzna, dział medycyny zajmujący chorobami wewnętrznymi. INTERNA POLOWA, dyscyplina medycyny wojskowej zajmująca się patofizjologią chorób wewnętrznych i ich leczeniem w warunkach polowych. Rola interny w zabezpieczeniu med. współczesnego pola walki niepomiernie wzrosła. Zastosowanie broni masowego rażenia, b. znaczne przeciążenie organizmu żołnierza, przewidywane znaczne ilości rozległych oparzeń, zatruć, ciężkich wstrząsów pourazowych, chorych na —>- popromienną chorobę i inne choroby wewn. oraz tzw. —>- mikstów, nakazują zespolenie leczenia chir. z intemistycznym i zwiększenie liczby internistów w szpitalach polowych organizowanych jako szpitale wieloprofilowe. Nieodzowność organizowania wydajnych i sprawnych polowych ogniw systemu —*• intensywnej terapii i —> reanimacji oraz szybkiej diagnostyki laboratoryjnej stawia przed i.p. poważne, nowe jakościowo i ilościowo zadania. INTEROCEPTORY, rodzaj; ->receptorów reagujących na zmiany środowiska wewn. ustroju. Bodźce płynące z i. noszą nazwę czucia interoceptywnego. Rozróżnia się poszczególne rodzaje i.: pressoreceptory (—> baroreceptory), wrażliwe na stopień rozciągnięcia naczyń krwionośnych i diiatoreceptory, wrażliwe na stopień rozciągnięcia narządów. Oba te rodzaje receptorów wchodzą w skład grupy —>• mechanoreceptorów. Do i. zaliczamy także: —> glukoreceptory, chemoreceptory i termoreceptory. INTERSEKSUALIZM -> obojnactwo. INTOKSYKACJA -> zatrucie. INTROSPEKCJA, bezpośrednie poznawanie i opis procesów psych. przez osobę przeżywającą; metoda stosowana w psychologii, nie pozbawiona pewnych wad, jak: l) bazowanie na przypomnieniach (nie można jednocześnie doznawać i obserwować),co stwarza możliwość pomyłek, INTROSPEKCJA, 2) trudność kontroli wiarygodności materiałów zdobytych poprzez i., 3) ograniczenie i. tylko do przeżyć uświadomionych, 4) ograniczenie osób poddawanych i. do normalnych, dorosłych, wykształconych. Zaletą i. jest możliwość poznania zjawisk niedostępnych innym przedmiotowym technikom badawczym. Zob. też psychologia (introspekcyjna). INTROWERSJA, skierowanie zainteresowania, uwagi na siebie samego, własne życie wewn.; skłonność do zamykania się w sobie, dążenie do samotności, nadmierna skłonność do samoanalizy, przy jednoczesnym braku zainteresowania otoczeniem i praktyczną działalnością. Osobników inttowertycznych charakteryzuje trudność w nawiązywaniu kontaktów z otoczeniem; przeciwieństwo —>ekstrawersji. Zob. też psychologia. INTUBACJA DOTCHAWICZA, wprowadzenie do tchawicy przez nos lub usta rurki gumowej albo z tworzywa sztucznego. Rurka jest zazwyczaj zaopatrzona w mankiet z cienkiej gumy, wypełniany powietrzem, który uszczelnia wolną przestrzeń pomiędzy ścianą rurki a ścianą tchawicy. Celem i.d. jest zapewnienie drożności dróg oddechowych podczas ogólnego —> znieczulenia lub —>• reanimacji. INWAGINACJA - wgłobienie. INWALIDZTWO, utrwalony stan zdrowia powodujący całkowitą lub częściową niezdolność do pracy. Często jest następstwem —»• kalectwa. Przyczyną i. może być wypadek w pracy, choroba zawodowa lub inna przyczyna, np. choroba samoistna. Daw niej duży problem społ. Stwarzało i. wojenne (kolejne wojny światów Rozwój przemysłu w końcu XIX i) początku XX w. spowodował wzrost wypadkowości w pracy i konieczność organizowania opieki nad inwalidami wypadkowymi (renty), co dało podstawy ubezpieczeniom społ. Ustawodawstwo ubezpieczeniowe w PRL ) charakter powszechny, obejmuje także różne formy inwalidztwa. Rozróżnia się 3 grupy i.: I —niezdolność do jakiejkolwiek pracy i konieczna stała opieka osób drugich, np. porażenia wszystkich kończyn, pełna utrata wzroku; II — zdolność do wybranych prac zawodowych, w specjalnych warunkach chronionych, w niepełnym wymiarze godzin; III zdolność do pewnych prac zawodowych. Oceną i. zajmują się —>• Komisje Lekarskie do Spraw Inwalidztwa i Zatrudnienia. Inwalidom przysługują odpowiędnie renty, bezpłatna opieka lek., bezpłatne leki i rozszerzone świadczenia socjalne, tzw. Świadczenia z tytułu inwalidztwa. Określenie nowych potrzeb inwalidy, adekwatnych do jego możliwi oraz udzielenie mu pomocy w realizacji, jest m.in. celem —»-rehabilitacji. INWAZJA, obecność-> pasożytó w organizmie żywiciela lub w populacji, tj. stan zarażenia. I. może być bezobjawowa, przebiegająca bez objawów klin., powtórna, zw. też reinwazją, kiedy następuje zarażenie żywiciela powtórnie tym samym gatunkiem pasożyta, oraz wielokrotna czyli kilkakrotne zarażenie żywiciela gatunkami pasożytów, którymi był prażony poprzednio. INWAZYJNOŚĆ ZARAZKÓW, zdolność zarazków do wtargnięcia do ustroju wyższego, adaptacji w nim i rozmnażania się. INWERSJA —>• aberracje chromosomowe. INWERTAZA -> sacharaza. INWOLUCJA, rozwój wsteczny, wsteczne zmiany budowy lub zanik tkanek czy narządu w czasie rozwoju osobnika (np. zanik —>• grasicy w okresie dojrzewania płciowego), a także powrót narządu do wielkości naturalnej po chorobach lub fizjol. powiększeniu czynnościowym (np. powrót macicy po porodzie do pierwotnego stanu). IPERYT, gaz musztardowy, —> bojowy środek trujący z grupy parzących, oleista ciecz przenikająca nawet przez skórzane podeszwy, rękawiczki itp. Powoduje uszkodzenia komórek, szczególnie młodych i znajdujących się w stanie podziału. Na skórze, po kilkugodzinnym okresie utajenia, powoduje zaczerwienienie, pęcherze, trudno gojące się owrzodzenia i martwice. Przy wdychaniu ciężkie podrażnienie dróg oddechowych, obrzęk płuc (sinica, duszność, pienista plwocina). Przy skażeniu oczu — ropne zapalenie spojówek, owrzodzenie rogówki, uszkodzenie gałki ocznej. Objawy ogólne zatrucia: nudności, wymioty, uszkodzenie układu krwiotwórczego. Leczenie: przy skażeniu skóry zmywa się Ją bieżącą wodą, a następnie roztworami środków utleniających (woda utleniona, 2% chloramina, nadmanganian potasu); skażone oczy przemywa się bieżącą wodą lub 2% roztworem kwaśnego węglanu sodu; stosuje się antybiotyki i leczenie objawowe. IPERYT AZOTOWY, Nitrogranulogen, Chlormetyna, —> lek antymitotyczny i cytostatyczny. Hamuje leuko- i limfopoezę (nieswoiście), procesy odpornościowe, przyspiesza resorpcję wysięków. Stosowany w chorobach nowotworowych, przewlekłych —f- białaczkach (limfatycznej i szpikowej) oraz w —*• ziarnicy złośliwej. I.a. powinien być stosowany wyłącznie w warunkach szpitalnych, pod stałą kontrolą hematologiczną. Działanie toksyczne zbliżone do działania —»• iperytu. IPRONAL, barbituran nie działający nasennie. Wywiera działanie kojące, znosi stany nadmiernego napięcia emocjonalnego, uczucie niepokoju i lęku; zapobiega bólom głowy o charakterze migrenowym. Stosowany w nerwicach, migrenach, bólach głowy pochodzenia naczyniowego. Przeciwwskazany w ciąży, chorobach nerek i wątroby. IRYGACJA, przepłukiwanie narządów mających naturalne światło wewn. (jelita, pęcherz moczowy, pochwa). I. wykonuje się za pomocą —> irygatora czystą wodą lub z dodatkiem środków leczn. I. pochwy stosuje się także jako jedną z metod zapobiegania dąży. IRYGATOR, szklane lub emaliowane naczynie z odprowadzeniem, na które nakłada się rurkę gumową zakończoną odpowiedniego kształtu ka-niulą. Służy do płukań leczn. jelit, pęcherza lub przemywań pochwy wodą albo roztworami leczniczymi. ISCHEMIA —> niedokrwienie miejscowe. ISCHIAS —r rwa kulszowa. ISMELIN —>- guanetydyna. ISUPREN -> izoprenalina. IWANOWSKI Dmitrij I., ur. 9 XI 1864, zm. 20 IV 1920, ros. fizjolog roślin i mikrobiolog, od 1901 prof. uniw. w Warszawie, po I wojnie światowej w Posłowie. Wykrył (1892), że sok z liści tytoniu zakażonego chorobą mozaikową utrzymuje swoją zakaźność nawet po przesączeniu przez filtry bakteryjne. Jest uważany za twórcę —>• wirusologii. IWONICKA SÓL JODOWA, sól otrzymywana w —> Iwoniczu przez warzenie leczn. wód iwonickich. Stosowana jest do kąpieli w chorobach wieku dziecięcego, takich jak skaza limfatyczna i wysiękowa z powikłaniami, krzywica, oraz w chorobach gośćcowych, stanach pozapalnych i powy-siękowych, chorobach kobiecych i obwodowego układu nerwowego. IWONICZ ZDRÓJ, m. w woj. krośnieńskim, położone 410 m n.p.m. w Kotlinie Sanockiej w Beskidzie Niskim. Jako uzdrowisko znane od XV w., ale intensywny rozwój datuje się na II pół. XIX w. Klimat łagodny, bodźcowy. Ciepłe lato, wczesna, piękna jesień i dosyć łagodna zima. Wody leczn. eksploatowane są ze źródeł: „Emma", „Elin 7", „Zofia 6", „Iwonicz Zdrój II" oraz z odległej o ok. 6 km „Lubatówki 12 i 14". Wody chlorkowo-wodorowęglanowo-sodowo- -jodkowo-bromkowe oraz szczawy chlorkowo-wodorowęglanowo-sodowo- -jodkowo-bromkowe, z zawartością dwutlenku węgla. Produkty zdrojowe, iwonicka sól jodowo-bromowa, kostka borowinowa „Iwonka". Uzdrowisko dysponuje zakładem przyrodoleczn. z pijalnią wód mineralnych. W zakładzie prowadzone są: kąpiele mineralne, solankowe i kwasowęglowe, zawijania borowinowe, inhalacje, hydroterapia, masaże leczn., elektro- i światłolecznictwo, gimnastyka rehabilitacyjna, głębokie płukanie jelit, płukania ginekol.. W uzdrowisku są czynne: szpili uzdrowiskowy, sanatoria, prewentorium, obiekty profilaktyczno-wczasowe i wczasowe. Wskazania leczn choroby narządów ruchu, reumatyczne, układów nerw., pokarmowe i oddechowego. IZBA CHORYCH, zakład zamkniętej opieki lek. najniższego stopnia dysponujący od kilku do kilkudziesięciu łóżkami, z możliwością króttkotrwałej hospitalizacji osób lżej chorych, potrzebujących leczenia lub obserwacji, bez stosowania zlożonych zabiegów. I.ch. organizowane są przy większych ośrodkach zdrowia, ambulatoriach: zakładowych, internatowych, hoteli robotniczych, domów dziecka itp., oraz z reguły w jednostkach wojskowych. IZBA PORODOWA, mały zakład zamkniętej opieki lek. wchodzący za zwyczaj w skład wiejskiego —>• ośrodka zdrowia, dysponujący kilkoma lub kilkunastoma łóżkami i kierowany przez lekarza i położną. Ich zadaniem jest m.in. opieka nad kobietami w ciąży, a w razie przewidywania lub stwierdzenia porodu patol. kierowanie ciężarnych w odpowiednim czasie do szpitala. I.p. przeznaczona jest do odbywania porodów prawidłowych; jej personel ma obowiązek zapewnić fachową opiekę położnicom i noworodkom w czasie porodu, pobytu w i.p. i następnie w domu. IZBA PRZYJĘĆ, komórka organizacyjna szpitala lub sanatorium czynna całą dobę, wyposażona i zorganizowana w sposób umożliwiający sprawną rejestrację, segregację, kwalifikację i hospitalizację przybyłych do szpitala chorych. W i.p. muszą być stworzone warunki umożliwiające również szybkie udzielenie doraźnej pomocy i rozpoczęcie lub kontynuowanie postępowania reanimacyjnego. W większych szpitalach jest etatowe stanowisko kierownika i.p., w mniejszych obowiązki te jako nieetatowe zleca się jednemu z lekarzy szpitala. Tok pracy i.p. ściśle określa specjalny regulamin. Istnieją i.p. ogólne dla całości zakładu lub dla poszczególnych oddziałów (i.p. oddziałowe), np. ginekologiczno--poiożnicza, zakaźna, dziecięca itd. IZBA WYTRZEŹWIEŃ, miejsce izolowania i udzielania pomocy sanitamo-lek. (prowadzącej do wytrzeźwienia) — osobom pijanym zakłócającym spokój i porządek publiczny. Po wytrzeźwieniu obowiązuje pouczenie o toksycznym działaniu alkoholu, powstawaniu nałogu alkoholowego i sposobach jego leczenia. Koszty pomocy ponosi zatrzymany. Z obowiązku izba zawiadamia o pobycie kierownictwo zakładu pracy lub opiekunów czy szkołę (nieletni). I.w. powstały w 1956, w związku z wydaną ustawą o zwalczaniu alkoholizmu, w miastach liczących ponad 100 tyś. mieszkańców. IZBY LEKARSKIE, społ. organizacje zawodowe o charakterze samorządowym, zrzeszające lekarzy praktykujących w Polsce w l. 1921-50. Należenie do i.l. było obowiązkiem każdego lekarza praktykującego. 1.1. sprawowały nadzór nad praktyką lek., reprezentowały zawód lekarza u władz rządowych i samorządowych, broniły jego interesów, strzegły zasad etyki, godności i sumienności zawodowej, prowadziły akcje samopomocy (ubezpieczenia, zapomogi, odprawy pośmiertne), organizowały sądownictwo zawodowe. Istniały i.l. rejonowe oraz Naczelna Izba Lekarska w Warszawie. IZOLACJA, odosobnienie osób chorych zakaźnie, podejrzanych o taką chorobę bądź jeszcze zdrowych, ale podejrzanych o zakażenie. Odosobnienie bywa zarządzane przez właściwe organa sanitarne w razie stwierdzenia jednej z chorób zak. objętych obowiązkiem lub potrzebą i. Może polegać na umieszczeniu w szpitalu zak. lub w specjalnych obiektach odpowiednio przygotowanych. I. ma na celu uniemożliwienie przeniesienia czynnika chorobotw. na osoby wrażliwe na zakażenie lub mogące pośredniczyć w rozprzestrzenianiu się zakażenia do środowiska. Zasady i. stosuje się również przy zwlaczaniu zak. ognisk epizootycznych w świecie zwierzęcym. IZOLEUCYNA, -> aminokwas egzogenny wchodzący w skład białek. IZOMERAZY, piąta klasa - enzymów (wg międzynarodowej klasyfikacji), katalizują reakcje izomeryzacji, czyli przegrupowania wewnątrzczą-steczkowego —> substratu; powstaje izomer, łatwiej ulegający dalszym przemianom metabolicznym. —> Koenzymami i. są m.in. nukleotydy pirydynowe, dwufosfonukleozydy oraz witamina B12. IZONIAZYD, Hydrazyd, INH, HKIN, Rimifon, hydrazyd kwasu izonikotynowego, lek tuberkulostatyczny stosowany w gruźlicy płuc i pozapłucnej w skojarzeniu z —>• kwasem p-aminosalicylowym (PAS) i innymi—>• lekami przeciwgruźliczymi. W trakcie leczenia nie wolno używać napojów alkoholowych (interakcja). IZOPRENALINA, Izoproterenol, Aludrin, Isupren, izopropylonora-drenalina; lek pobudzający receptory beta układu—>• adrenergicznego; silnie rozszerza oskrzela, pobudza czynność serca. Stosowana g}, w leczeniu dy-chawicy oskrzelowej i przewlekłych nieżytów skurczowych oskrzeli, a także we wstrząsach euwolemicznych oraz blokach serca. IZOPROTERENOL —> izoprenalina. IZOSTENURIA, wydalanie moczu o stałym ciężarze właściwym 1,010-1,011, odpowiadającym ciężarowi właściwemu —>• osocza krwi. Występuje w chorobach nerek, którym towarzyszy całkowita utrata zdolności do zagęszczania i rozcieńczania moczu. Zob. też zagęszczanie moczu. IZOTONICZNE ROZTWORY, roztwory o —»- ciśnieniu osmotycznym równym ciśnieniu osmotycznemu —> płynów ustrojowych człowieka. Ciśnienie osmotyczne r.i. wynosi ok. 3,1 atm. i odpowiada ciśnieniu osmotycznei 0,14 molowego roztworu chlorku sodu. Zob. też fizjologiczny roztwór chlorku sodu. IZOTOPY, atomy tego samego pierwiastka chem., których jądra różnią się liczbą neutronów N. I. mają te same liczby atom. Z zależne od liczby protonów, różne natomiast liczby masowe. A (A == Z+N). Przeważająca większość i. najczęściej występujących pierwiastków to i. trwale (nie ulegające rozpadowi, oprócz nich występu i. nietrwałe — promieniotwórczenaturalne — które podczas rozpadu emitują promieniowanie .Z i. naturalnych w wyniku reakcji jądrowych z neutronami — w reaktorach Jądrowych, i z cząstkami naładowanymi — w akceleratorach otrzymuje się i. promieniotwórcze sztuczne. Obecnie znanych jest ok. 1000 takich izotopów. I. trwałe i promieni twórcze tego samego pierwiastka mają prawie identyczne właściwości chel i fiz. Dzięki temu i. promieniotwórcze po wprowadzeniu do organizmu wchodzą w te same przemiany, co odpowiednie i. trwałe. Naturalne i sztuczne i. promieniotwórcze stosowane są w medycynie jako źródła promieniowania' w diagnostyce lek. (—>• scyntygrafia, badania czynnościowe i testy pozaustrojowe), w lecznictwie nowotworów oraz do celów badawczych. J JA ->• ego. JACKSON John Hughling, ur. 4 IV 1834, zm. 7 X 1911, ang. lekarz neurolog, wykładowca patologii, później fizjologii w London Hospital, następnie (od 1859) lekarz Szpitala dla Sparaliżowanych i Epileptyków; jeden z pionierów neurologii w Anglii. Badał ośrodki mózgowe, odkrył i opisał napady drgawek —»• padaczki objawowej, występujących bez utraty świadomości i ograniczonych tylko do pewnych grup mięśniowych (Jacksonowskie napady). Stworzył teorię ewolucji czynności psych., rozwijaną później w Polsce przez szkołę —>• J. Mazurkiewicza. JACKSONOWSKIE NAPADY -> padaczka. JAD KIEŁBASIANY - zatrucie jadem kiełbasianym. JADŁOSPIS, spis potraw i uzupełniających produktów oraz napojów zaplanowanych do spożycia na jeden lub więcej dni. J. może dotyczyć jednego lub więcej posiłków dnia, albo też całodziennego wyżywienia. JADY BAKTERYJNE, toksyny bakteryjne, substancje chem. wytwarzane przez bakterie. Wyróżnia się dwie grupy j.b.: egzotoksyny (ektotoksyny) i endotoksyny. Bakterie wytwarzają również szereg substancji, które odgrywają pewną rolę w usadawianiu się i szerzeniu tych drobnoustrojów w organizmie zakażonym. Egzotoksyny wydalane są do środowiska przez żywe, nieuszkodzone bakterie. Są silnymi jadami natury białkowej, wytwarzanymi gł. przez bakterie Gram-dodatnie. Wykazują swoistość działania farmakodynamicznego, są ciepło-chwiejne (niektóre względnie ciepło-stałe, np. jad kiełbasiany), nie działają po podaniu doustnym (wyjątek stanowi jad kiełbasiany i enterotoksyna gronkowcowa). Egzotoksyny działają po okresie wylęgania trwającym od kilkunastu do kilkudziesięciu godzin, są silnymi antygenami, a pod wpływem formaliny przechodzą w —> anatoksynę. Endotoksyny uwalniają się z chwilą rozpadu komórki bakteryjnej. Są wytwarzane przez bakterie Gram-ujemne i mogą być z nich wyekstrahowane; mają złożoną strukturę chemiczną, są słabymi jadami. Ciepłostałe, nie wykazują swoistego działania farmakodynamicznego. Działają po podaniu drogą pokarmową, a objawy chorobowe pojawiają się dość szybko. Endotoksyny są słabymi antygenami, nie przechodzą w anatoksynę. JADY ROŚLINNE, substancje trujące występujące w licznych roślinach; wiele z nich stosuje się jako leki, niektóre jako używki i —>• narkotyki. Najczęściej j.r. należą do grupy alkaloidów, glikozydów oraz olejków lotnych. Alkaloidy: tropinowe, występujące w roślinach z rodziny psiankowatych (np. —>-pokrzyk wilcza jagoda, lulek czarny, bieluń dziędzierzawa), powodują objawy zatrucia podobne jak muchomor czerwony (—»• grzyby trujące); —»• nikotyna; koniina, występująca w pietraszniku plamistym, powoduje porażenie mięśni, w tym też przepony i w rezultacie śmierć przez porażenie oddychania przy zahowanej świadomości (przy podobnych objawach nastąpiła śmierć Sokratesa wg opisu Platona); sparteina — alkaloid żarnowca oraz łubinu, działa podobnie jak koniina; —»• kurara poraża mięśnie szkieletowe i przepony; cykutotoksyna, występująca w szaleju jadowitym, powoduje silne pobudzenie, drgawki, wymioty, utratę przytomności; weratryna — alkaloid ciemięrzycy białej i kichawca, powoduje podrażnienie błon śluzowych i skóry, biegunki, wymioty, drgawki, mrowienie, świąd, spadek ciśnienia tętniczego krwi, porażenie oddechu i serca; akonityna— alkaloid tojadu mocnego, wywołuje wymioty, zaburzenia czucia, biegunki poty, porażenie czynności serca i oddechu; —>• kolchicyna, występują) w ziemowicie jesiennym, wywołuje bóle żołądka, wymioty, biegunki, uszkodzenia wątroby i nerek, niekiedy wypadanie włosów; alkaloidy sporyszu ,sporysz. Glikozydy, związki o różnorodnym działaniu; największe znaczenie mają —> glikozydy nasercowe: naparstnicy strofantusa, milka wiosennego, konwalii; przy przedawkowaniu powodują wymioty, biegunkę, ślinotok, duszność, sinicę, zwolnienie czynności serca. Olejki lotne występują m.in. w następujących roślinach: jałowiec sawina — działa drażniąco, moczopędnie, kurcząco na macicę, może wywołać zapalenie żołądka, jelit i nerek; bagno zwyczajne—wywołuje zawroty głowy, oszołomienie, bóle żołądka, podrażnienie narządów moczowo-płciowych; piołun — zawiera olejek piołunowy dawniej używany do wyrobu absyntu, w większych dawkach powoduje zaburzenia nerwowe i psychiczne; drzewa szpilkowe—zawierają m.in. olejki terpentynowy i eukaliptusowy, które w większych dawkach powodują zaburzenia żołądkowo-jelitowe, uszkodzenie nerek, niedokrwistość, śpiączkę. Leczenie: po spożyciu roślin trujących—wywołanie wymiotów, płukanie żołądka; przy bezdechu — sztuczne oddychanie; przy drgawkach — zapewnienie spokoju; poza tym leczenie objawowe. JADY ZWIERZĘCE, substancji toksyczne wytwarzane przez organizmy zwierzęce. Zatrucie j.z. może nastąpić w wyniku ukąszenia czy użądlenia lub po spożyciu pokarmu zawierającego toksyny. Węże jadowite żyją w większości w klimacie gorącym. Wydzielają jady: o działaniu kurarynowym, porażające mięśnie szkieletowe i przepony (kobry); działające na serce i układ krążenia (kobry, żmije, grzechotniki); działające miejscowo oraz wpływające na krzepliwość krwi (grzechotniki); ponadto jady wężów mogą wywoływać zaburzenia ze strony ośrodkowego układu nerwowego i powodować—>-hemolizę krwinek. Jad wężów czynny jest tylko po przeniknięciu przez ranę (ukąszenie). Owady (pszczoły, osy, szerszenie) wydzielają przy użądleniu jady, które powodują odczyny miejscowe (obrzęk, ból) oraz ogólne (lęk, biegunka, zapaść, duszność); niebezpiecznym objawem może być obrzęk krtani. Ryby jadowite; do najbardziej znanych należą: fugu — zawierają w tkankach tetrodotoksynę, która po spożyciu powoduje porażenie mięśni szkieletowych i przepony; murena — po spożyciu ryby lub wskutek ukąszenia występują objawy zatrucia miejscowe (obrzmienie, ból) oraz objawy ze strony ośrodkowego układu nerwowego; niektóre ryby wywołują zaburzenia żołądkowo-jelitowe (np. brzany), powodują hemolizę krwinek oraz bolesne objawy miejscowe przy ukąszeniu lub skaleczeniu. Ropucha; jad jej działa gł. na serce, podobnie jak —>• glikozydy nasercowe, ponadto śluz może działać miejscowo drażniąco i uczulające. Skorpiony; ukąszenia ich powodują objawy podobne jak po ukąszeniu przez węże jadowite. Pająki; jady niektórych gatunków powodują miejscowe zmiany zapalne i martwicze oraz zaburzenia ze strony ośrodkowego układu nerw. Szczególnie niebezpieczny jest pająk zw. „czarną wdową". Leczenie: postępowanie w ukąszeniach i ukłuciach —> Pierwsza pomoc. JADZICA -> toksemia. JAGLICA, egipskie zapalenie spojówek, wirusowa choroba żak. spojówek i rogówek, rozwijająca się wskutek dostania się do worka spojówkowego wydzieliny z oka chorego. Okres wylęgania wynosi 5 do 12 dni. Początek choroby objawia się lekkim swędzeniem i podrażnieniem spojówek. Właściwa j. dzieli się na 4 okresy. W I okresie zaczynają się tworzyć grudki jaglicze (tzw. „jagły"), składające się gł. z limfocytów i komórek plazmatycznych. Okres II cechuje się przerostem tych grudek, które często zlewają się z sobą; niekiedy występuje przerost brodawkowaty .spojówek. Pojawiają się zmiany w rogówce: wrastanie naczyń od strony spojówek powoduje łuszczkę jagliczą. W okresie III następuje bliznowacenie tych zmian. Okres IV—to zakończenie procesów czynnych i ujawnienie się następstw schorzenia (—bielmo, podwinięcie powiek i in.). Choroba, niegdyś w Polsce dość rozpowszechniona, obecnie b. rzadka. Na świecie jednak choruje na nią ok. 500 milionów ludzi, a ok. 20 min jest ślepych z powodu j. Leczenie polega na stosowaniu antybiotyków i sulfonamidów oraz zabiegów mechanicznych, polegających na usuwaniu nacieków jaglicznych, co zapewnia lepszą penetrację antybiotyków do wewnątrzkomórkowego siedliska wirusów. JAGODZICA -»• frambezja. JAJECZKOWANIE, owulacja, występujący ok. 14 dnia —>• cyklu miesiączkowego proces wydalenia dojrzalej komórki jajowej (—>-jajo) z pęcherzyka Graafa. Zawarty w jajniku pęcherzyk Graafa w miarę swego dojrzewania wypełnia się płynem powodują zwiększenie się napięcia jego ścian. Przegroda dzieląca pęcherzyk od jamy brzusznej jest systematycznie osłabiana gł.. przez działanie enzymatyczne. J. następuje, gdy wytwarzane w pęcherzyka —>• estrogeny zahamują częściowo wydzielanie —>-folikulostymuliny i wpływają pobudzająco na wydzielanie —>• lutenizującego hormonu. Pęcherzyk pęka i dojrzała komórka jajowa, wychwycona przez strzępki jajowodu, rozpoczyna swą drogę ku macicy. W czasie j. krwawienie z pęcherzyka do jamy brzusznej może wywołać podrażnienie otrzewnej i bóle w dole brzucha. JAJNIK, żeński parzysty gruczoł płciowy. Ma kształt migdała dług. 4 cm, szer. 2 cm, grub. l cm. Jajniki, położone w miednicy malej po obu stronach macicy, z tyłu za jajowodami, połączone są więzadłami z boczną ścianą miednicy, z macicą i z więzadłem szerokim. J. składa się z 2 części: rdzennej (wewnętrznej), zawieraj ącej zbitą tkankę łączną, i z szerszej korowej (zewnętrznej), pokrytej nabłonkiem, zawierającej żeńskie komórki płciowe, tzw. pęcherzyki jajnikowe w różnych okresach dojrzewania. W obydwu j. u nowo narodzonej dziewczynki znajduje się ok. 400 000 zawiązków pęcherzyków i komórek jajowych, z czego w okresie życia kobiety dojrzewa tylko ok. 400. W najbardziej zewn. warstwach j. leżą pęcherzyki pierwotne, głębiej — większe pęcherzyki wtórne lub wzrastające oraz pęcherzyki III rzędu albo dojrzewające, tzw. pęcherzyki Graafa. Czynność j. obejmuje wytwarzanie dojrzałych komórek rozrodczych żeńskich (—> jajo) w procesie —>• oogenezy oraz czynność wewnątrzwydzielniczą — wydzielanie —>• estrogenów, progesteronu, niewielkich ilości —> androgenów, a także relaksyny, hormonu Polipeptydowego rozluźniającego spojenie kości łonowych przed porodem. Czynność j. regulowana jest przez ośrodkowy układ nerw. za pośrednictwem —gonadotropin przysadkowych. Rytmiczne zmiany wydzielania w układzie wewnątrzwydzielniczym podwzgórze-przysadka-jajnik powodują cykliczne zmiany w śluzówce macicy (—>• cykl miesiączkowy) i pochwy. Choroby j.:—>-przydatki, guzy jajnika. JAJO, komórka jajowa, żeńska komórka płciowa, —> gameta wytwarzana w —> jajniku, uwalniająca się z dojrzałego pęcherzyka Graafa. Jeszcze przed pęknięciem pęcherzyka j., zw. oocy-t e m I rzędu, wkracza w stadium pierwszego stadium dojrzewania, i w chwili opuszczania pęcherzyka jest już oocytem II rzędu w stadium metafazy podziału kariokinetycznego (—> podział komórki); ma wówczas średnicę 120-135 urn, posiada jądro z jąderkiem, protoplazmę zw. żółtkiem oraz otaczającą błonę przezroczystą i osłonkę promienistą. Jeśli oocyt II rzędu nie zostanie zapłodniony — ulega rozpadowi, natomiast po wniknięciu doń plemnika — dzieli się dalej. Ludzkie j. jest ok. 250000 razy większe od —. plemnika. JAJO INWAZYJNE, jajo pasożyta zawierające zazwyczaj rozwinięty zarodek, które może się rozwijać dalej po dostaniu się do organizmu żywiciela. JAJOWÓD, parzysty przewód dług. 10- 12 cm, leżący swobodnie w jamie brzusznej i stanowiący drogę dla jaja do jamy macicy. Wolne ujście j. ma kształt lejka z postrzępionymi brzegami (strzępki j.). Dalsza część jest nieco rozszerzona (bańka j.), po czym przechodzi w cieśń j., a ta w część maciczną, kończącą się ujściem macicznym w kącie trzonu macicy. Błona śluzowa j. wysłana jest jednowarstwowym nabłonkiem płaskim, zawierającym rzęski i komórki wydzielnicze. Ruch rzęsek przesuwa jajo w kierunku macicy, a wydzielina ułatwia poślizg tej komórki. JAKUBOWSKI Maciej Leon, ur. 2 III 1837, zm. 28 III 1915, pol. lekarz pediatra; prof. pediatrii UJ w Krakowie (1873-1907) (wykłady prowadził już w 1864), pionier lecznictwa pediatrycznego w Polsce. W 1876 założył pierwszą w Polsce klinikę pediatryczną w szpitalu św. Ludwika, wybudowaną przez Tow. Opieki Szpitalnej dla dzieci, założone dzięki inicjatywie J. w 1872. W 1887 Tow. to zorganizowało pierwszą kolonię leczniczą w Rabce dla dzieci zagrożonych gruźlicą. Wprowadzał najnowsze metody diagnostyczne i lecz. do praktyki klin. Przyczynił się do rozpowszechnienia w Polsce metod: —> intubacji dotchawiczej i nakłucia lędźwiowego stosowania surowicy przeciwbłoniczej i tuberkuliny Kocha. JAŁOWA MARTWICA GŁÓWY II KOŚCI ŚRÓDSTOPIA ->-KóhLera II choroba. JAŁOWA MARTWICA GÓR NEJ NASADY KOŚCI UDOWEJ —*• Pertesa choroba. JAŁOWA MARTWICA GUZA PIĘTROWEGO -Haglunda choro ba. JAŁOWA MARTWICA KŁYKCIA PRZYŚRODKOWEGO Pl SZCZELI —r Blounta choroba. JAŁOWA MARTWICA KOŚCI KSIĘŻYCOWEJ -> Kienbocka choroba. JAŁOWA MARTWICA KOŚCI ŁÓDKOWEJ STOPY – Kohiera I choroba. JAŁOWA MARTWICA TRZONU KRĘGU -> Calve choroba. JAŁOWIEC ZWYKŁY (.Juniperus communis) i JAŁOWIEC SABINA (luniperus sabina\ krzewy szeroko rozpowszechnione w naszym kraju. Owoce zawierają olejek eteryczny działający moczopędnie. Owoce jałowca (Fructus Juniperi) wchodzą w skład ziół moczopędnych {Species diureticae) stosowanych w postaci odwarów. Olejek jałowca może być przyczyną ciężkich zatruć (dawka śmiertelna 10 g). JAŁOWOŚĆ, stan, w którym przedmioty (narzędzia chir., strzykawki, igły, bielizna operacyjna, płyny i roztwory leczn., skóra chorego itp.) nie mają na swej pow. lub nie zawierają żywych drobnoustrojów, zdolnych do rozmnażania się. Przy wykonywaniu operacji lub iniekcji stanowi niezbędny warunek uniknięcia zakażenia ran lub miejsca wstrzyknięcia. J. osiąga się przez zabicie drobnoustrojów środkami fiz. (ciepło, promieniowanie gamma, promieniowanie nadfioletowe) lub chem. (środki dezynfekcyjne). J. sprawdza się wykonując posiewy na odpowiednich pożywkach i obserwując, czy następuje wzrost kolonii bakteryjnych. JAMA BĘBENKOWA, szczelinowata przestrzeń w kości skroniowej, będąca częścią ucha środk. (—ucho), wysłana błoną śluzową, w stanie normalnym wypełniona tylko powietrzem. Od ucha zewn. oddziela ją —>• błona bębenkowa, od ucha wewn. — część —> ślimaka. J.b. ma połączenie z gardłem za pomocą —>• trąbki słuchowej. Zawiera —> kosteczki słuchowe. JAMA BRZUSZNA -> brzuch. JAMA DOUGLASA -> zagłębienie odbytniczo-maciczne. JAMA GRUŹLICZA, kawerna, wynik rozmiękczenia ogniska martwicy serowatej ogniska gruźliczego. Występuje zwykle przy obniżonej odporności lub po masowym zakażeniu zjadliwymi prątkami. Sąsiednie tkanki ulegają albo dalszemu serowaceniu (rozszerzanie się procesu gruźliczego), albo zwłóknieniu, tworząc różnej grubości torebkę łącznotkankową; jama ulega „otorbieleniu". JAMA NOSOWA, dwudzielna przestrzeń na początku górnych dróg oddechowych, do której wejście stanowią nozdrza przednie, a wyjście— nozdrza tylne. Ograniczona jest: od góry (sklepienie j.n.) przez kość nosową i czołową oraz przez blaszkę kości sitowej, od dołu (dno j.n.) przez wyrostek podniebienny szczęki i blaszkę poziomą kości podniebiennej, przy-środkowo—przez kostną przegrodę nosa, od tylu (tylko w górnej części) przez przednią pow. trzonu kości klinowej i z boku—przez 3 małżowiny nosowe wytwarzające 3 wgłębienia, czyli przewody nosowe (—»• nos). Z j.n. graniczą i mają z nią połączenia —> zatoki przynosowe; szczękowe, czołowe, sitowe i klinowe. J.n. wysłana jest błoną śluzową o nabłonku wielorzędowym migawkowym, przy czym migawki poruszają się w kierunku nozdrzy tylnych. W błonie śluzowej znajdują się liczne komórki kubkowe i małe gruczoły cewkowo-pęcherzykowe wydzielające śluz. Tylko w tzw. okolicy węchowej znajduje się na małej pow. nabłonek węchowy, zawierający komórki zmysłu powonienia (-> narząd powonienia). JAMA NOSOWO-GARDŁOWA, przestrzeń za podniebieniem miękkim, poza przegrodą nosa, wysiana błoną śluzową. Do najczęstszych wad wrodzonych zaliczyć należy —>• rozszczep podniebienia. Nieżyty j.n.-g., spowodowane zazwyczaj zakażeniem kropelkowym, występują jako: ostre, najczęściej u dzieci, przebiegające niekiedy z objawami ogólnymi (gorączka, uczucie ogólnego rozbicia) obok charakterystycznych miejscowych (uczucie drapania i pieczenia w obszarze nosa i gardła); przewlekle, których klin. odmiany: przerostowa, zanikowa i sucha wymagają starannego różnicowania i odpowiedniego leczenia. Często nawracające u dzieci odczyny zapalenia j.n.-g. powodują przerost tzw. trzeciego migdałka (gardłowego—>-migdałki). Nieżyty j.n.-g., wskutek zmniejszenia drożności trąbek słuchowych, prowadzą niekiedy do upośledzenia słuchu. Nowotwory j.n.-g. są najczęściej złośliwe (zwykle raki, rzadziej mięsaki), rzadko niezłośliwe (wlókniaki, tłuszczaki, naczyniaki i in.). Szczególne znaczenie ma włókniak młodzieńczy nosogardzieli, występujący gł. u chłopców i młodych mężczyzn w wieku 6-25 lat, stwarzający niebezpieczeństwo groźnych krwotoków, leczenie promieniami rentg. lub kobaltu 60; czasami zanika samoistnie po okresie dojrzałości płciowej. JAMA USTNA, przestrzeń między lukami zębowymi a cieśnią gardzieli, od góry ograniczona podniebieniem, od dołu dnem j.u., składającym się gł. z mięśni żuchwowo-gnykowych. Do dna j.u. przylegają po obu stronach po 2 —>• ślinianki: podjęzykowa i pod-żuchwowa. W j.u. znajduje się —>• język. Przedsionek j.u. ograniczony jest z przodu wargami, z boków policzkami, wewn. zaś jego granicę tworzą —>• zęby oraz wyrostki zębodołowe szczęki i żuchwy pokryte dziąsłami. Do przedsionka j.u. uchodzą po stronach przewody ślinianek przyusznych. JAMISTOŚĆ RDZENIA, choroba polegająca na wytwarzaniu się jam i rozroście —»• gleju w rdzeniu kręgowym i przedłużonym. Objawia się: zanikiem mięśni wskutek uszkodzenia ją der nerwów ruchowych, —>- niedowładem wiotkim tych mięśni, niedowładem spastycznym mięśni poniżej poziomu uszkodzenia, znamiennym rozszczepieniem czucia (wybiórcze zniesienie czucia bólu i temp. narażające chorych na urazy okaleczające) oraz zmianami troficznymi w stawach, a przy zajęciu rdzenia przedłużonego tzw. objawami opuszkowymi (porażenia mięśni unerwianych przez niektóre nerwy czaszkowe, zwłaszcza przez nerw błędny i językowo-gardłowy, np. zaburzenia połykania, mowy, oddychania i in.). Leczenie objawowe farmakol. terapia rentg., izotopowa oraz leczenie neurochirurgiczne. JAN, woda leczn., słabo zmineralizowana szczawa wodorowęglanowo-,wapniowa o silnym działaniu hipotonicznym, występująca w Krynicy. wskazana jest w chorobach dróg moczowych, w chorobach serca, w miażdżycy, w chorobach przemiany materii. JANIKOWSKI Andrzej, ur. 2 XI 1799, zm. 4 XII 1864, pol. lekarz sądowy i chirurg; prof. chirurgii teoretycznej uniw. w Warszawie (1826-31). W Akad. Medyko-Chir. wykładał medycynę sądową i psychiatrię. W 1843-1850 był przewodniczącym Tow. Lekarskiego Warszawskiego. Ogłosił szereg publikacji m.in. Wiadomości o ratowaniu osób vi stanie pozorney śmierci będących albo nagłą utratą życia zagrożonych — ułożone przez Radę Lekarską Król. Polskiego (1836), Skrzywienie kręgosłupa (1838), Patologia i terapia chorób umysłowych (1864). JANOWSKI Władysław, ur. 31 X 1866, zm. 11 IV 1928, pol. lekarz internista, bakteriolog i wydawca; ordynator oddziału chorób wewn. Szpitala Dzieciątka Jezus w Warszawie (od 1897). Współredaktor kilku czasopism nauk., członek krajowych i zagranicznych towarzystw nauk. Autor ok. 100 prac na temat rolnych zagadnień internistycznych, gł. z kardiologii, w tym Współczesne metody badania serca (1919) oraz Funktionelle Herzdia-gnostik (Czynnościowa diagnostyka serca 1910). JAN Z DOBREJ (na Mazowszu), ur. (?), zm. 1447, pol. lekarz; prof. medycyny UJ, dziekan i rektor tej uczelni (1440); współzałożyciel i fundator (z J. Zaborowskim) szpitala w Wiślicy. W 1447 zapisał swój księgozbiór uniwersytetowi. JAN Z PAWII, Jan de Sacchis, Jan Papia, ur. ok. 1370, zm. 1434, pol. lekarz pochodzenia wł.; jeden z pierwszych prof. medycyny w Krakowie, organizator i dziekan wydziału lek. oraz rektor UJ (1425). Autor Statutów Wydz. Lek., najstarszego pomnika ustawodawczego w dziejach medycyny polskiej (1433). JARZĄB Józef, ur. 10 III 1889, zm. 10 III 1969, pol. lekarz stomatolog, chirurg szczękowy, klinicysta i pedagog, uczeń —> H. Cieszyńskiego. Od 1929 kier. Katedry Stomatologii Uniw. Poznańskiego. W okresie II wojny światowej kierował oddziałem chirurgii szczękowej w Krakowie i organizował tajne studia lek. Po wojnie prowadzi} Katedrę Ortodoncji na Uniw. Łódzkim i pełnił funkcję prodziekana. W 1947 zorganizował Klinikę i Katedrę Stomatologii Akad. Med. w Lublinie. Autor 47 prac nauk. o dużym znaczeniu dydaktycznym i praktycznym. Wprowadził penicylinę do leczenia —> promienicy twarzowo-szyjnej, metodę znieczulania ogólnego w —>• szczękościsku. Był działaczem mięzynarodowych i krajowych towarzystw naukowych. JASIŃSKI Roman, ur. 9 VIII 1854, zm. 7 III 1898, pol. chirurg; kier. Kliniki Chir. Szpitala Dzieciątka Jezus w Warszawie (1879-1881), długoletni redaktor „Pamiętnika Tow. Lekarskiego Warszawskiego". Był jednym z twórców warszawskiego Pogotowia Ratunkowego. Ogłosił ok. 60 prac z chirurgii kostnej, ortopedii, chirurgii dziecięcej i urazowej, m.in. Listy o opatrywaniu ran (1882) i Diagnostyka chirurgiczna (1894). JASKRA, zespół chorób oka, którego objawami są: podwyższone ciśnienie śródoczne (wewnątrzgałkowe), zaburzenia w krążeniu krwi w oku, zanik elementów nerw. siatkówki,. w następstwie stopniowo narastające ograniczenie pola widzenia i obniżenie ostrości wzroku. W prawidłowych warunkach błona naczyniowa oka wytwarza pewną ilość płynu, który utrzymuje gałkę oczną w określonym napięciu. Nadmiar płynu uchodzi poprzez skomplikowany system odpływu do naczyń żylnych spojówki i nadtwardówki (a stąd do ogólnego krwiobiegu), częściowo również do przestrzeni chłonnych naczyniówki. Równowaga między przepływem i odpływem tego płynu (cieczy wodnej) warunkuje prawidłowe ciśnienie śródoczne, wahające się w granicach 15-24 mm Hg. Zakłócenie tej równowagi — najczęściej przez przeszkody w prawidłowym odpływie lub zaburzenia naczyniowe — prowadzi do wzrostu ciśnienia, ucisku drobnych naczyń, zastoju krwi i dalszych następstw. Z punktu widzenia przyczynowości dzieli się j. na 3 zasadnicze grupy: pierwotną, wtórną i dziecięcą. W j. pierwotnej gł. rolę grają odchylenia od prawidłowej budowy oka, starzenie się tkanek, a często czynniki nerwowo-naczyniowe i inne, nie zawsze uchwytne. Ten rodzaj j. dzielimy na j. prostą, ostrą i przewlekłą. J. wtórna wywołana jest miejscowymi chorobami oka: stanami zapalnymi różnego rodzaju, urazami i ich następstwami, pęcznieniem soczewki lub jej —>• zwichnięciem, chorobami naczyniowymi i nowotworami. W dziecięcej wzrost ciśnienia śródocznego na tle wrodzonych zmian prowadzi do rozdęcia gałki ocznej. Leczenie j. polega na długotrwałym stosowaniu środków farmakol. obniżających ciśnienie wewnątrzgałkowe (pod stałą kontrolą lekarza), a przy braku poprawy — na zabiegu operacyjnym, które go celem jest wytworzenie dodatkowego odpływu cieczy wodnej lub, rzadziej, częściowe zahamowanie jej wytwarzania. B. ważne jest wczesne rozpoznanie i leczenie jaskry. JASTRZĘBIE ZDRÓJ, m. w katowickim, położone na wzgórzu minującym nad doliną rzeczki Szotkówki, na wys. 290 m n.p.m. Działalność leczn. datuje się od 1861, tj. od zbudowania domu zdrojowego. Klimat łagodny strefy podgórskich nizin i kotlin, powietrze o dużej zawartości ozonu, jednolitej ciepłocie i wilgotności. Lata ciepłe, zimy dość łagodne. Uzdrowisko korzysta z zespołów wód mineralnych w Zabłociu i Dębowcu, gdzie czynne są warzelnie soli leczn. O b. wysokiej zawartości jodu. Wody chlorkowo-sodowo-jodkowo-bromkowe, żelaziste. Wody stołowe „Jastrzębianka i „Katarzynka"; borowina. Na terenie uzdrowiska istnieją zakłady przyrodo leczn., w których stosowane są: kąpiele solankowe na naturalnej solance jodo bromowej oraz kąpiele kwasowęglowe kąpiele i zawijania borowinowe, hydro terapia, inhalacje, głębokie płukanie jelit, masaże leczn., elektro-, światło i cieplolecznictwo. W parku zdrojowym czynna jest pijalnia wód mineralnych. W uzdrowisku znajdują się szpital uzdrowiskowy oraz sanatoria. Wskazania leczn.: choroby narządu ruchu i reumatyczne oraz dla dzieci: choroby reumatyczne i układu krążenia. JATROGENIA, zaburzenia wywołane lub pogłębione na skutek nieoględnego zachowania się lekarza, np. przez sugerowanie niepomyślnego rokowania itp. Niezależnie od intencji lekarzy jatrogenizujący wpływ wywiera sam pobyt w szpitalu, panująca tam atmosfera, zabiegi diagnostyczne itp. Wtórne konsekwencje choroby związane z leczeniem powodują często znacznie poważniejsze konsekwencje dla zdrowia jednostki niż bezpośrednie uszkodzenie czy schorzenie. Jatrogenizujące wpływy kontaktu ze środowiskiem med. są szczególnie wybitnie wyrażone w lecznictwie psychiatr., są jednak znaczne we wszystkich dziedzinach medycyny. Zrozumienie tych zależności prowadzi do coraz intensywniejszego rozwoju—>-rehabilitacji, której celem jest m.in. usunięcie wtórnych skutków choroby. JAWORSKI Walery, ur. 20 III 1849, zm. 17 VII 1924, pol. lekarz internista; prof. UJ (1889), kier. kliniki chorób wewn., wybitny gastrolog. Autor Zarysu patologii i terapii chorób żołądka (1889); inicjator i współredaktor 3-tomowego podręcznika o chorobach wewn. (1905). Założyciel muzeum historii medycyny w Krakowie (1901), jednego z pierwszych na świecie. JAŹŃ, psychol. świadomość własnego „ja". Współcześnie j. jest rozumiana jako zintegrowany zespół norm i wzorców postępowania, powstających w wyniku uczestnictwa w działalności społ., będących produktem oddziaływania społeczeństwa na jednostkę. W —^psychoanalizie terminu j. używa się do opisania jednego z poziomów organizacji —>• osobowości, od którego zależą funkcje poznawcze i regulacyjne (regulacja oddziaływania na osobowość). JĄDERKO, kulisty lub owalny twór występujący w —>• jądrze komórkowym, zwykle pojedynczo (rzadziej jest ich kilka). Barwi się silnie zasadowo, co wiąże się z zawartością —»• kwasu rybonukleinowego. JĄDRA OśRODKOWEGO UKŁADU NERWOWEGO, ograniczone skupiska istoty szarej (komórek nerwowych) w mózgu, móżdżku i rdzeniu. Obok —>• kory mózgowej odgrywają wybitną rolę jako ośrodki odbioru i przekazywania informacji nerw. oraz inicjowania i koordynacji licznych funkcji ośrodkowego układu nerw. Do najważniejszych j.o.u.n. należą: jądra —> kresomózgowia, których uszkodzenie prowadzi do ciężkich zaburzeń ruchowych, oraz jądra —>• nerwów czaszkowych. JĄDRA PODSTAWY MÓZGU- -pozapiramidowy układ. JĄDRO, męski parzysty gruczoł płciowy. Ma kształt spłaszczonego jaja kurzego dług. ok. 5 cm, szer. ok. 2,5 cm. Na tylnym brzegu j. mieści się -> najądrze, którego głowa nakłada się na górny biegun j. Również w obrębie tylnego brzegu wchodzą do j. i wychodzą z niego naczynia krwionośne oraz opuszcza je przewód wyprowadzający. J. otoczone jest mocną torebką łącznotkankową — błoną białawą. Biegną od niej w głąb j, przegródki dzielące miąższ j. na liczne płaciki (ok. 200 w każdym j.) kształtu klinowatego, ostrymi końcami zwrócone do środka tylnego brzegu j. Miąższ j., wypełniający lącznotkankowe komory zrazikowe, stanowią cewki nasienne kręte, w których powstają plemniki. W miejscu zw. śródjądrzem cewki nasienne kręte przechodzą w proste, te zaś łącząc się z sobą dają tzw. siatkę jądra, która stanowi początek dróg odprowadzających nasienie. W cewkach nasiennych krętych znajdują się dwa rodzaje komórek: l) komórki płciowe, ułożone w kilku warstwach; dojrzewają one od obwodu ku środkowi i w świetle kanalików stają się już plemnikami; 2) komórki Sertoliego, pełniące prawdopodobnie funkcje odżywcze dla dojrzałych plemników. W płacikach j. między kanalikami krętymi, w pobliżu naczyń krwionośnych znajdują się skupiska wielobocznych komórek Leydiga o śred. 14-21 pm. Są to ważne elementy wewnątrzwydzielnicze, wytwarzające męskie hormony płciowe, gł. —> testosteron. Czynność j. obejmuje wytwarzanie komórek rozrodczych męskich (—r plemników) w procesie —> spermatogenezy oraz wydzielanie hormonów —> androgenów, głównie testosteronu. Czynność j. regulowana jest przez —> gonadotropiny przysadkowe: —> folikulostymulinę (FSH) kierującą spermatogenezą i —> luteinizujący hormon pobudzający produkcję i uwalnianie androgenów. Testosteron hamuje wydzielanie hormonu luteinizującego (ujemne sprzężenie zwrotne). Uwalnianie gonadotropin zależne jest —> podwzgórzowych czynników uwalniających. . Choroby: najczęstszą chorobą ju jest zapalenie ostre (występujące razem z zapaleniem najądrza lub obu części osobno), powstające wskutek dostawania się zakażonego moczu z cewki moczowej tylnej przez nasieniowód do najądrza lub jądra, Przyczyną są różne typy bakterii. D® zakażenia może także dojść drogą naczyń krwionośnych i chłonnych przy chorobach zak. (np. świnka, dury). Zapalenie ostre objawia się bolesnym obrzękiem jądra, podniesioną ciepłotą miejscową i ogólną. Leczenie: leżenie, okłady, leki przeciwbakteryjne-i bakteriostatyczne. W razie zropienia leczenie operacyjne. Zapalenie ostre może niekiedy przejść w przewlekł e. Przebyte zapalenie j. i najądrza może powodować wadliwy rozwój plemników lub niedrożność dróg nasiennych wyprowadzających, a tym samym niepłodność męską. Do częstych chorób j. zalicza się wodniaka, kiedy wskutek przewlekłego zapalenia zbiera się płyn wysiękowy między osłonkami j. Leczenie tylko operacyjne. Tępe urazy mogą powodować krwiaki jądra. JĄDRO KOMÓRKOWE, kuliste organellum komórkowe występujące pojedynczo w każdej komórce w okresie interfazy (—> podział komórki), oddzielone od cytoplazmy błoną jądrową. Wewnątrz j.k. znajduje się jedno lub kilka —>• jąderek. Podstawowymi i składnikami j.k. są połączenia —»• kwasów dezoksyrybonukleinowych i rybo nukleinowych z białkami (dezoksyry bonukleoproteidy i rybonukleoprotei dy). W okresie podziału komórki (mitozy) błona jądrowa i jąderka zanikają a nukleoproteidy jądrowe tworzą —»• chromosomy. Znaczenie j.k. polega ga przechowywaniu informacji genetycznej (—>• dziedziczenie), przekazywaniu jej komórkom potomnym i realizowaniu jej podczas syntezy kwasu rybonukleinowego. Zob. też: kod genetyczny, transkrypcja. JĄDRO MIĄŻDŻYSTE, środkowa, galaretowata część krążka między-kręgowego (—>• kręgi), otoczona mocnym, nieelastycznym pierścieniem włóknistym. Dzięki możności pęcznienia i rozmiękania działa jak amortyzator (poduszka wodna) przy obciążeniach kręgosłupa. Zob. wypadnięcie jądra miażdżystego (dysk). JĄDRZAK, b. rzadki nowotwór jajnika wykazujący czynność hormonalną (wirylizacja), różnicujący się w kierunku struktur jądra. Występuje u kobiet młodych, poniżej 30 r. życia. Niewielki, twardy, gładki guz, zwykle jednostronny. W części przypadków przebiega złośliwie — nacieka otoczenie, daje nawroty i rozsiane przerzuty. Leczenie operacyjne. JĄKANIE, częsta dolegliwość, zaliczana zasadniczo do nerwic ruchowych. Podłożem j. jest zaburzenie współpracy mięśni krtaniowych, oddechowych i artykulacyjnych przy usiłowaniu mówienia, czego rezultatem jest powtarzanie pewnego dźwięku lub zgłoski, bądź foniczne zatrzymanie się na rozpoczętym dźwięku lub zgłosce (zacinanie). J. pozostaje w ścisłym związku ze stanem lękowym i z napięciem oczekiwania sytuacji w której trzeba przemówić. W niektórych przypadkach j. towarzyszą współruchy mięśni twarzy, a niekiedy nawet kończyn i tułowia. J. może nie występować albo występuje w mniejszym nasileniu w szczególnych warunkach, np. przy mówieniu szeptem, do taktu, przy śpiewie, przy mówieniu głośnym itp. Ujawnienie okoliczności, w jakich występuje j., można wykorzystać w celach leczn. Niekiedy j. sprzężone jest z innymi objawami nerwicowymi, np. z moczeniem nocnym, stanami lękowymi itp. Początek j. przypada najczęściej na 3-4 r. życia, choć nieraz rozpoczyna się później. Decydującą rolę odgrywa wpływ środowiska. Leczenie j. polega na ćwiczeniu aparatu wykonawczego mowy, a zwłaszcza automatyzmów ruchowych, związanych z mową. Skuteczna bywa gimnastyka mięśni oddechowych. U dzieci j. mija czasem samorzutnie, zwłaszcza po zmianie środowiska, stanowiącego źródło urazów psychicznych. JEDLINA ZDRÓJ, m. w woj. wałbrzyskim, położone 540 m n.p.m., 6 km od Wałbrzycha, w Sudetach Środk., w dolinie na pograniczu pasma Gór Wałbrzyskich i Gór Sowich, nad rzeką Bystrzycą. Wody jedlińskie zbadano w 1694, a w pierwszej pot. XVIII w. J.Z. została uznana za uzdrowisko. Obecnie filia uzdrowiska —»-Szczawno. Klimat górski, wyjątkowo korzystne nasłonecznienie. Wody mineralne: szczawy wodorowęglanowo- -magnezowo-sodowe, żelaziste. Wody leczn. do kuracji pitnej dowożone są ze Szczawna ze źródeł „Mieszko", „Dąbrówka" i „Młynarz". W zakładzie przyrodoleczn. są prowadzone: kąpiele mineralne, solankowe i kwasowęglowe, inhalacje indywidualne i zbiorowe, hydroterapia, elektro- ciepło- i światło-lecznictwo, leczenie ultradźwiękami. Poza tym w uzdrowisku są czynne: szpital uzdrowiskowy, sanatoria, obiekty profilaktyczno-wypoczynkowe. Wskazania leczn.: choroby układów oddechowego i pokarmowego. JEDNOSTKA CHOROBOWA, choroba o znanym i określonym zespole objawowym, o znanej patogenezie i znanym obrazie zmian anatomopatol. oraz najczęściej znanym czynniku wywołującym. J.ch. częstokroć oznaczane są określonymi nazwami wyrażającymi albo rodzaj zmian i ich umiejscowienie, albo wywodzącymi się od nazwisk badaczy, którzy je pierwsi opisali (np. zawał mięśnia sercowego, choroba Basedowa). JEDNOSTKA RUCHOWA, podstawowy układ czynnościowy obejmujący jeden neuron ruchowy i grupę włókien mięśniowych przezeń unerwianych. Każde z włókien mięśniowych j.r. jest unerwione przez oddzielne odgałęzienie włókna nerw. Dzięki temu impulsy nerw. docierają jednocześnie do wszystkich włókien mięśniowych tej samej jednostki, powodując ich jednoczesny skurcz, z jednakową silą. Poszczególne j.r. otrzymują impulsy w różnym rytmie i kurczą się asynchronicznie. Liczba włókien mięśniowych wchodzących w skład j.r. jest różna w różnych grupach mięśniowych. W b. precyzyjnych mięśniach, np. w mięśniu zewn. oka, w skład j. r. wchodzi zaledwie kilka włókien mięśniowych, podczas gdy w j.r. mięśni grzbietu lub dużych mięśni kończyn dolnych liczba włi kien sięga od kilkudziesięciu do 150. JEDWAB CHIRURGICZNY, materiał do szycia w postaci nici jedwabnej rozmaitych przekrojów, zwykle plecionej, nie wchłaniany, ale zwykle dobrze tolerowany przez tkanki i nie powodujący ich podrażnienia. JELITO, część przewodu pokarmowego zaczynająca się od ujścia odźwiernikowego żołądka i kończąca się odbytem. Dzieli się na j. cienkie i grube. W j. cienkim rozróżnia się —> dwunastnicę, j. czcze i j. kręte, w j. grubym — j. ślepe, czyli —»• kątnicę, —>• okrężnicę i —>• odbytnicę. J. czcze i kręte mają łącznie ok. 7 m dl. i umocowane są na wysokiej —> krezce, co zapewnia im dużą ruchomość. Ponieważ nasada krezki, umocowana na tylnej ścianie jamy brzusznej, jest znaczniej krótsza i ma 15 cm dług., j. twór liczne zagięcia (pętle). Ściana j. cienkiego zbudowana jest z błon: śluzowej, podśluzowej, mięśniowej i surowiczej (otrzewna trzewna). W świetle j. zwłaszcza czczego, występują liczne poprzeczne fałdy błony śluzowej, wysokości do 8 mm. Zwiększają one dwukrotnie pow. chłonną j. Najważniejszym elementem błony śluzowej całego j. cienkiego są —»• kosmki jelitowe; występują w niej również komórki gruczołowe Lieberkuhna, wytwarzające sok bogaty w enzymy trawienne, oraz grudki chłonne (tzw. grudki Peyera). Czynność. W j. kontynuowany jest proces trawienia składników pokarmowych, które następnie wchłaniane są przez komórki nabłonka j. i transportowane do krwi lub —>• limfy. W j.l wchłaniane są zwrotnie także niektóre składniki soków trawiennych, jak woda, elektrolity i —»• kwasy żółciowe. Procesy trawienia i wchłaniania odbywają się podczas przesuwania się miazgi pokarmowej w wyniku -. perystaltyki. Czynność ruchowa j. jest regulowana przez nerw błędny (działanie pobudzające) i nerw współczulny (działanie hamujące) oraz przez układ nerw. śródścienny j. Błona śluzowa j., wydziela do światła j. sok jelitowy zawierający —»• enterokinazę i niewielkie ilości innych enzymów trawiennych. Czynność wewnątrzwydziel-nicza j. polega na wydzielaniu hormonów: —»• sekretyny, cholecystokinino- -pankreozyminy, enteroglukagonu i wi-likininy. Hormony jelitowe pobudzają wydzielanie enzymów trzustki, żółci, soku jelitowego i pobudzają motorykę przewodu pokarmowego. Proces trawienia zachodzi w świetle j. cienkiego pod wpływem enzymów soku trzustkowego, jelitowego i żółci, a w pewnej części także w komórkach nabłonka j. po wchłonięciu składników pokarmowych. Wchłanianie składników pokarmowych odbywa się gł. w j. cienkim. Dzięki obecności fałdów, kosmków i mikrokosmków pow. chłonna j. jest b, duża, wynosi ok. 35-80 m'. Z naczyń włosowatych kosmków krew zawierająca składniki odżywcze odprowadzana jest żyłą wrotną do wątroby. Limfa z kosmków odpływa naczyniami linuatycznymi do przewodu piersiowego, z którego wlewa się do układu żylnego. Miazga pokarmowa z j. cienkiego okresowo przesuwana Jest przez zastawkę krętniczo-kątniczą do j. grubego. Tutaj pod wpływem bakterii odbywają się procesy gnicia i fermentacji niewchłoniętych składników pokarmowych, z których formowany jest —kał wydalany na zewnątrz (—»• defekacja). Do j. grubego wydalane są przez błonę śluzową m.in. sole wapnia, magnezu, żelaza. Bakterie występujące w j. grubym wytwarzają witaminy z grupy B i witaminę K, ponadto hamują rozwój przedostających się do j. bakterii chorobotwórczych. Choroby j. mogą występować w formie: zaburzeń motorycznych, zaburzeń trawienia i wchłaniania, zapaleń, nowotworów, chorób pasożytniczych i in. Zaburzenia motoryki mogą wynikać ze wzmożenia czynności ruchowej j. lub jej osłabienia. Wzmożona czynność skraca czas przebywania treści pokarmowej w j., upośledzając jej wchłanianie. Może objawiać się —> biegunkami i -*• kolkami. Odrębną postacią zaburzeń czynności ). jest —>• niedrożność. Zaburzenie trawienia i wchłaniania pokarmów w j. nazywane są —»• niestrawnością; odróżnia się niestrawność fermentacyjną, gnilną i tłuszczową. Zapalenia są stosunkowo C7ęstą postacią chorób j. W zależności od umiejscowienia odróżnia się zapalenia: j. cienkiego, j. grubego oraz łączne j. cienkiego i grubego. Szczególną formą umiejscowionego zapalenia j. jest zapalenie —> wyrostka robaczkowego. Charakterystyczne zmiany zapalne j. występują również w przebiegu chorób żak.: duru brzusznego, gruźlicy, czerwonki i in. Spośród nowotworów j. stosunkowo częsty jest rak odbytnicy. Do najczęściej spotykanych pasożytów j. Należą,tasiemce,oblence,glista ludzka ,owsiki,włosogłówka,tęgoryjec dwunastnicy i pierwotniaki wielkouściec. . JELITO OLBRZYMIE —r Hirschprunga choroba. JENNER Edward, ur. 17 V 1749, zm. 26 I 1823, ang. lekarz praktyk w Berkeley. Praktykując na wsi poczynił spostrzeżenie, że osoby, które chorowały na ospę krowią, są odporne na zakażenie —ospą prawdziwą. Przez 20 lat J. zbierał fakty i czynił obserwacje. W 1796 po raz pierwszy próbnie zaszczepił chłopcu ospę krowią, w celu uodpornienia go na ospę prawdziwą. Próba zakończyła się pełnym powodzeniem. W 1798 J. wydał broszurkę o badaniach nad przyczynami i skutkami ospy krowiej, w której opisał zasady stosowania szczepień zapobiegawczych przeciwko ospie. Metoda ta, choć z pewnymi oporami, została przyjęta na całym świecie i przyczyniła się do zwalczania epidemii ospy oraz do rozwoju —> szczepił ochronnych przeciwko innym chorobom zakaźnym. JĘCZMIEŃ, jęczmyk, ropne zapalenie gruczołów, których ujścia znajdują się na brzegach powiek. Jeśli ropnemu zapaleniu ulegają gruczoły łojowe znajdujące się w zagłębieniu mieszka rzęsowego, wówczas wytwarzaja się tzw. j. Zewnętrzny a zapaleniu temu towarzyszy zaczerwienienie powieki i bolesny obrzęk; po miejscowym leczeniu okładami i maściami antybiotycznymi następuje albo resorpcja produktów zapalenia, albo przebicie na zewnątrz ropnej wydzieliny. Zapalenie gruczołu tarczowego Meiboma doprowadza do j. wewnętrznego, którego przebieg klin. j jest podobny do przebiegu j. zewnętrznego. Niekiedy po ustąpieniu zapalenia wskutek przetrwałego zatkania przewodu gruczołu dochodzi do powstania torbieli (—>• gradówka). JĘCZMYK-> jęczmień. J JĘZYCZEK PODNIEBIENNY część podniebienia miękkiego; mały, ruchomy, centralnie położony fałd mięśniowo-śluzówkowy. JĘZYK, narząd mięśniowy w jamie ustnej, wybitnie ruchliwy i zmieni jacy swój kształt. Składa się z mieśni szkieletowych: bródkowo-językowej gnykowo-językowego i rylcowo-językowego. Przyczepy tych mięśni na kolcu bródkowym żuchwy, na kości gnvkowej i na wyrostku rylcowatym kości skroniowej umożliwiają wielokierunkowość ruchów j. W błon: śluzowej j. znajdują się liczne —> brodawki językowe. J. uczestniczy w połykaniu, ssaniu, mówieniu, żuciu i oczyszczeniu jamy ustnej oraz stanowi część zmysłu smaku. Choroby. J. duży, przerosły, może występować rodzinnie, w —> kretynizmie, w —> mongolizmie, w —> akromegalii. Wtórną przyczyną powiększenia j. mogą być naczyniaki limfatyczne lub krwionośne, wlókniako-nerwiaki. J. mały może towarzyszyć wadom wrodzonym. Krótkie wędzidelko j. jest odmianą stanu prawidłowego i nie wymaga operacji. J. geograficzny zdarza się u dzieci często i ma prawdopodobnie tło wrodzone; zmiany pod postacią plam „geograficznych" mają charakter zmienny, dotyczą nabłonka, nie dają dolegliwości i nie wymagają leczenia. J. mosznowy (pomarszczony) występuje rodzinnie i w mongolizmie. Zapalenie j. towarzyszy chorobom przewodu pokarmowego, chorobom zakaźnym lub jest wynikiem niedoboru witamin (B, C), zaburzeń przemiany materii. Leczenie przyczynowe; zaleca się witaminy (z grupy B), płukanie jamy ustnej po każdym posiłku środkami odkażającymi; w stanach zaostrzenia stosuje się antybiotyki. Należy zaprzestać palenia tytoniu, picia alkoholu, wyleczyć uzębienie. Ropień j. jest zapaleniem głębokich warstw mięśniowych. Objawia się narastającym bólem języka; występuje ślinotok, szczękościsk, obrzęk , trudności w przyjmowaniu pokarmów i bełkotliwa, zmieniona mowa. Stan ogólny chorego jest ciężki, temp. ciała wzrasta. Jeśli ropień nie opróżnia się samoistnie, leczenie chir. Ponadto stosuje się środki przeciwbólowe, antybiotyki i płukanie jamy ustnej środkami ściągającymi (szałwia, rumianek). Rak j. występuje zwykle na brzegu j. w miejscu drażnionym przez zepsute, częściowo wyłamane zęby. Leczenie:. napromieniowanie rentg. lub naświetlanie radem. JĘZYK DUŻY -> język. JĘZYK CZARNY, „język owłosiony", nadmierny przerost i wydłużenie brodawek nitkowatych, które wskutek przebarwienia przybierają wygląd brunatny, prawie czarny i robią wrażenie jak gdyby język był pokryty owłosieniem. Powstaje prawdopodobnie na tle niedoboru witamin z grupy B. JĘZYK GEOGRAFICZNY -> język. JĘZYK MOSZNOWY -> język. JOD, J, pierwiastek chem., mikroelement (—>• pierwiastki ciała człowieka). Występuje w organizmie najobficiej w tarczycy, gdzie wchodzi w skład białka tyreoglobuliny i hormonów: —>• tyroksyny i —>• trójjodotyroniny. Niedobór j. w pokarmach jest przyczyną zaburzeń w czynności tarczycy (wole endemiczne). Minimalne dzienne zapotrzebowanie człowieka na j. wynosi 0,04 mg. J. stosuje się w lecznictwie (jodyna, płyn Lugola), w produkcji barwników, w syntezach organicznych. Izotopy j. stosuje się w diagnostyce chorób tarczycy. Preparaty j. bywają przyczyną ostrych i przewlekłych zatruć. Objawy zatrucia: piekące bóle brzucha, biegunka wymioty ciemno zabarwioną treścią; niekiedy następuje znaczne uszkodzenie ścian żołądka i jelit. W zatruciach przewlekłych pojawia się bezsenność, biegunki, pobudzenie i wychudzenie. Niekiedy występują objawy uczulenia na j. (trądzik jodowy nieżyt nosa, łzawienie, dychawica oskrzelowa itp.). Leczenie: podawanie mleka, białka jaj, zawiesiny wodnej skrobi (mąki), roztworu tiosiarczanu sodu. W dalszym postępowaniu — leczenie objawowe. JODOFORM, trójjodometan, żółty proszek o charakterystycznym zapachu, nierozpuszczalny w wodzie. W zetknięciu z tkankami powoli uwalnia działający bakteriobójczo jod. Obok właściwości bakteriobójczych j. ma zdolność hamowania krwawienia, zmniejszania wydzieliny przyrannej, działa wysuszające, znieczulająco i pobudza ziaminowanie. Dawniej był szeroko stosowany do odkażania skóry, błon śluzowych i ran. Może powodować ostre zatrucia. JOD RADIOAKTYWNY: 'J. otrzymywany przez aktywację neutronową telluru. Czas połowicznego zaniku wynosi 8,1 dnia. Emituje cząstki beta i kwanty promieniowania gamma. Stosowany jest w postaci jodku sodu oraz związków znaczonych, np.: albumina ludzka "'J, hipuran "'J, róż bengalski "1}. Wymienione związki znaczone są stosowane w medycynie do badań nad metabolizmem jodu i hormonów tarczycy, do badania objętości osocza, w chorobach serca i naczyń obwodowych, do badań —>• scyntygraficznych tarczycy, pluć, wątroby, —> cysternografii izotopowej. "'J, o czasie połowicznego zaniku 60 dni, emituje kwanty promieniowania gamma o niskiej energii; bywa stosowany do badań scyntygraficznych. Izotopy te należą do II grupy —»-radio-toksyczności. JODYNA, 3-10% roztwór jodu w etanolu; roztwory 7-10% używane są do odkażania skóry, roztwory 3-5% do odkażania błon śluzowych. J. jest niekiedy używana jako odtrutka w zatruciu alkaloidami. Zatrucia —> jod. JODZICA, alergiczno-toksyczny odczyn skórny, dowód nadwrażliwości na jod i preparaty jodowe. Wywołuje zmiany wielopostaciowe, najczęściej przymieszkowe —>• wykwity grudkowe i krostkowe typu trądzika, a poza tym wykwity rumieniowe i pęcherzowe, podskórne guzy zapalne, bujające wykwity guzkowate itd. Niekiedy zmiany mają charakter krwotoczny. Zmiany uogólnione mogą być groźne dla życia. JONSCHER Karol, ur. 25 V 1889, zm. 30 VI 1955, pol. lekarz pediatra; od 1923 prof. pediatrii uniw. w Poznaniu, gdzie w 1922 zorganizował klinikę chorób dzieci. Autor ok. 60 prac nauk., gł. z zakresu chorób zakaźnych wieku dziecięcego, zwłaszcza: —> duru brzusznego, heinemediny i gruźlicy. Zajmował się ponadto patofizjologią wcześniactwa i noworodków. Wydał monografię Higiena i żywienie niemowląt (6 wy d. 1954); był redaktorem zbiorowego podręcznika Zarys Pediatrii (1956) W 1929-50 pełnił funkcję' redaktora nacz. czasopisma ,. Nowiny Lekarskie". JONSTON Jan, ur. 3 IX 1603, zm. 8 VI 1675, pol. lekarz, przyrodnik, historyk, filozof i filolog, syn emigranta' szkockiego i Polki. Studiował w Szkocji, Anglii i Holandii. W 1636-56 był lekarzem miejskim w Lesznie. W 1656 przeniósł się na Śląsk do nabytego przez siebie majątku ziemskiego w Składowicach, poświęcając się praktyce lek. i nauk. Władał 15 językami, ale pisał wyłącznie po łacinie. Ogłosił wiele dzieł przyrodn. i med., wielokrotnie wydawanych i cytowanych, komentowanych i cenionych do końca XVIII wieku. JONTOFOREZA, metoda leczn. polegająca na wprowadzaniu cząstek obdarzonych ładunkiem elektrycznym — jonów — do organizmu, przez skórę lub śluzówkę za pomocą prądu stałego. Ilość wprowadzonego leku jest proporcjonalna do napięcia prądu i czasu jego przepływu. Od strony elektrody dodatniej (anody) wprowadza się jony metali, alkaloidy, t j. kationy, od strony elektrody ujemnej (katody) — aniony. Najczęściej stosowanymi środkami leczn. są: —> histamina, jod, wapń. J. leczy się schorzenia narządów ruchu, uszkodzenia nerwów, zaburzenia ukrwienia. JORDAN Henryk, ur. 23 VII 1842, zm. 18 V 1907, pol. lekarz ginekolog i położnik; prof. położnictwa i chorób kobiecych UJ w Krakowie (od 1895). Działacz społ. i wieloletni radny m. Krakowa. W 1888 założył na błoniach krakowskich park gier i zabaw ruchowych dla młodzieży. Stało się to rzeczywistym zawiązkiem masowego wychowania fiz. młodzieży na ziemiach Poi. oraz zakładania ogródków zw. Później jordanowskimi. Ponadto J. urządzał wycieczki krajoznawcze, zakładał warsztaty rzemieślnicze i działki prawne dla młodzieży, zainicjował w krakowskich szkołach średnich obowiązkowe lekcje gimnastyki, utworzył instytucję lekarzy szkolnych. Autor podręcznika fizjologii i dietetyki ciąży, porodu i połogu; gł. interesował się zagadnieniami —> połogowego zakażenia. JÓZEFINA, woda leczn., szczawa wodorowęglanowo - chlorkowe - sodowa o działaniu hipotonicznym, występująca w Szczawnicy. Wskazana w chorobach dróg oddechowych, przemiany materii, w dychawicy oskrzelowej i stanach uczuleniowych. Można ją zastąpić wodami „Stefan" i „Mieszko". JUDIN Siergiej S., ur. 9 X 1891, zm. 12 VII 1954, radź. chirurg; prof. Centralnego Inst. Doskonalenia Lekarzy (od 1931), od 1944 członek Akad. Nauk Med. ZSRR. Opracował metodę pobierania krwi ze zwłok do celów —> transfuzji i w 1933 stworzył bank takiej krwi. Autor szeregu prac, gł. z zakresu chirurgii żołądka i przełyku oraz chirurgu wojennej, a także monografu o znieczulaniu rdzeniowym (1925) i dur. leczeniu —» niedrożności przewodu pokarmowego (1954). JUGULAROGRAFIA, badanie radiologiczne kontrastowe żyły szyjnej, polegające na nakłuciu przezskórnym światła żyły i wstrzyknięciu—ośrodka cieniującego w kierunku wstecznym do prądu krwi. Przydatne w rozpoznawaniu guzów okolicy podstawy czaszki. JURASZ Antoni (sen.), ur. 24 XI 1847, zm. 12 VIII 1923, pol. laryngolog, ojciec chirurga —> Antoniego Tomasza J. (jun.); prof. laryngologii uniw. w Heidelbergu (od 1880), we Lwowie (od 1908) i w Poznaniu (od 1920. Jeden z twórców poi.-^-otolaryngologii. Znakomity praktyk i dy daktyk. Wprowadził kilka nowyi narzędzi własnego pomysłu, m.inj1 wziernik nosowy. Autor szeregu prac z zakresu otolaryngologii, m.in. atlasuLaryngoskopia i choroby krtani (1878). JURASZ Antoni Tomasz Aleksander (jun.), ur. 11 II 1882, zm. 19 IX 1961, syn -> Antoniego J., pol. chirurg; prof. chirurgii uniw. w Poznaniu (1920-39). Wspólnie z ->• M, Rutkowskim założył w 1927 czasopismo „Chirurgia Kliniczna". W czasie II wojny światowej położył duże zasługi przy tworzeniu Pol. Wydziału Lek. przy uniw. w Edynburgu (1941): do 1945 pełnił funkcje dziekana z prawami rektora. Zmarł w Nowym Jorku jako emigrant. K KACHEKSJA -> charłactwo. KACPRZAK Marcin, ur. 6X1 1888, zm. 14 VII 1968, pol. lekarz higienista i działacz społ.; prof. uniw. w Łodzi (od 1945) i Warszawie (od 1947), członek PAN (od 1962) i Akad. Nauk Med. ZSRR. Jeden z pionierów medycyny społ. w Polsce, przez szereg lat prowadził badania nad zdrowotnością wsi. W okresie międzywojennym wykładał w Państw. Szkole Higieny i współpracował z sekcją higieny Ligi Narodów. Redaktor miesięcznika „Zdrowie" (od 1928) oraz krzewiciel oświaty sanitarnej. Po II wojnie światowej brał czynny udział w pracach —> Światowej Organizacji Zdrowia. Autor ponad 400 prac, m.in. podręcznika Epidemiologia ogólna (1956) oraz współredaktor podręczników higieny. KACZKOWSKI Karol, ur. 411 1797, zm. 14 IX 1867, pol. lekarz internista i działacz społ.; prof. uniw. w Warszawie (od 1829). W 1831 powołany na stanowisko szefa służby zdrowia armii polskiej, zorganizował sanitariat wojsk powstańczych, walcząc skutecznie z epidemią cholery w armii. Po upadku powstania przebywał we Lwowie i na Ukrainie, zajmując się praktyką lek. oraz działalnością społ. i nauk. Po wybuchu powstania 1863 władze carskie zesłały K. jako osobę „podejrzaną" do guberni woroneskiej, gdzie zmarł. KACZOROWSKI Teofil, ur. 11 VIII 1830, zm. 31 III 1889, pol. lekarz internista osiadły w Poznaniu. W 1865-88 kier. oddziału chorób wewn. Szpitala Przemienienia. Prowadził działalność lek. i nauk. W 1881 sformułował teorię ogniskowego zakażenia organizmu w wyniku schorzenia zębów. Teoria ta (ang. wal sepsis lub f ocal infection) została dopiero w 20 lat później ogłoszona przez uczonych anglosaskich i potwierdzona badaniami bakteriol. i biol. Zwrócił również uwagę na współzależność ropnia zębów z halucynacjami na tle drażnienia nerwu trójdzielnego. Był jednym z inicjatorów sanatoryjnego leczenia gruźlicy na wolnym powietrzu także w zimie. Autor 92 publikacji. KADER Bronisław, ur. 24 IV 1863, zm. 24 X 1937, pol. chirurg; prof. chirurgii UJ w Krakowie (1899-1920). Operator o śmiałych i nowatorskich koncepcjach, zajmował się gł. chirurgią narządów jamy brzusznej, ( tarczycy i plastyczną. Wprowadza w Polsce zasady nowoczesnej aseptyk&isi W 1896 podał własną modyfikacja, zakładania przetoki żołądkowej (g strostomia). Wynalazł kilka narzęd chir., m.in. imadło K. Pomimo utraty wzroku w 1918, nie przerwał pracy dydaktycznej — wykładów chirurgii ogólnej. KADYI Henryk, ur. 23 V 183 zm. 25X1912, pol. anatom; pr anatomii opisowej i patol. w Szkole Weterynarii we Lwowie (od 188K a następnie anatomii opisowej B Wydz. Lek. Uniw. we Lwowie (q 1894). Autor szeregu prac na ter unaczynienia rdzenia kręgowego, barwienia ośrodków nerw. i rozmieszę nią naczyń chłonnych. Prace te przy niosły mu sławę eur., zwłaszcza O naczyniach krwionośnych rdze pacierzowego Judzkiego (1888) i O barwieniu ośrodków nerwowych przy p mocy zaprawy (bejcowania) solami metali ciężkich (1901). KAHLERA-RUSTICKBEGO CHOROBA -> szpiczak. KAINON, preparat zawierający sodowe wyższych kwasów tłuszczowych (2,5% roztwór wodny). Stosowany w leczeniu żylaków. Przez powolne wstrzyknięcie uzyskuje podrażnienie i odczyn zapalny ścian rozszerzonego naczynia, powstanie skrzepu i zarośnięcie (obliterację). KAKAO, używka alkaloidowa ,napój z proszku z wyprażonych, tłuszczonych i zmielonych nasion tropikalnego drzewa kakaowego (.Th«i brama). Prócz alkaloidu teobrominy (1,4-2%) k. zawiera stosunkowo dużo substancji odżywczych: 13-17% białka, 48-55% tłuszczu, 4,5-7% węglowodanów i 3,5-5,5% soli mineralnych. pobudzające działanie teobrominy jest w napoju niewielkie. Dodając cukru (i mleka), z k. otrzymuje się czekoladę. Tłuszcz wyciśnięty z nasion k., masło kakaowe, służy do wyrobu czopków i do celów kosmetycznych. KALA-AZAR —> leiszmaniozy. KALCYFEROL -»- witamina D. KALCYTONINA, hormon o budowie polipeptydowej, wydzielany przez tarczycę. Działa na przemianę mineralną — obniża stężenie jonów wapniowych i fosforanowych we krwi. Na gospodarkę wapniową k. działa przeciwstawnie do —» parathormonu. KALECTWO, niedorozwój, brak lub nieodwracalne uszkodzenie narządu albo części ciała, powodujące trwale upośledzenie czynności ustroju. Szkodliwe następstwa k. udaje się zmniejszyć na drodze chir. (przeszczepianie, korekcja), przez rehabilitację czynnościową oraz stosowanie protez. K. może, ale nie musi, spowodować zmniejszenie lub utratę zdolności do pracy zawodowej. KALENDARZ MAŁŻEŃSKI, wykaz dni płodnych i bezpłodnych w — cyklu miesiączkowym, mający na celu ustalenie przypuszczalnego dnia jajeczkowania z uwzględnieniem czasu trwania zdolności jaja do zapłodnienia i zdolności zapładniającej plemników. Twórcy k.m., K. Ogino i H. Knaus, zaobserwowali, że jajeczkowanie odbywa się w połowie cyklu, jajo jest zdolne do zapłodnienia w ciągu 24 godz po owulacji, a zdolność zapladniająca plemników w drogach rodnych kobiety trwa 3 doby. Uwzględniając możliwość odchyleń, ustalono terminarz dni płodnych dla różnie długich cyklów w formie tzw. k.m. Obecnie, w celu dokładnego oznaczenia dnia owulacji, stosuje się pomiary porannej ciepłoty ciała w pochwie, badania cytohormonalne i badania śluzu szyjkowego. KALETKI MAZIOWE, łącznotkankowe torebki wysłane błoną maziową zawierającą treść maziową, podobnie jak w stawach. Rozmieszczone w otoczeniu stawów, k.m. ułatwiają poślizg elementów anat. (zmniejszają tarcie), zwłaszcza w miejscach narażonych na ucisk. Najczęstszą przyczyną zapalenia k.m.są czynniki mechaniczne, z in. należy wymienić zakażenia swoiste (gruźlica, kiła) oraz nieswoiste (ropne). Zmieniona zapalnie k.m^ zwiększa swe rozmiary i tworzy chełboczący guz, przesuwamy pod skórą. Niekiedy k.m. ulega zropieniu i wówczas może wytwarzać w skórze przetokę, rzadziej proces zapalny przechodzi na sąsiednie tkanki. U osób starszych w zapalnie zmienionych k.m. może dochodzić do gromadzenia się soli wapnia, np. w zapaleniu k.m. mięśnia nad-grzbietowego. Najczęściej procesom zapalnym, wskutek największego drażnienia, ulegają k.m.: łokciowa, przedzepkowa, krętarzowa, ścięgna Achillesa, podkolanowa, biodrowo-łonowa oraz mięśnia pośladkowego wielkiego. Rozpoznanie zapalenia k.m. leżących powierzchownie jest łatwe, ponieważ zmianom zapalnym ulega pokrywająca je skóra. W przypadkach k.m. głębiej położonych, na ich stan zapalny wskazuje ból oraz upośledzenie funkcji kończyny. Leczenie: unieruchomienie, leki przeciwzapalne, a w przypadku zapaleń bakteryjnych — antybiotyki lub leki swoiste; czasami konieczne jest leczenie operacyjne — nacięcie lub wycięcie kaletki maziowej. KALIDYNA, polipeptyd złożony z 10 aminokwasów, odszczepiany od białek osocza pod wpływem kalikreiny — enzymu wydzielanego przez trzustkę. Kalidyna działa silnie naczyniorozszerzająco. Zob. też kininy. KALIKREINA -> kalidyna. KALORIA DUŻA, kilokaloria, kcal, ilość ciepła potrzebna do ogrzania l kg wody od 14 do 15°C (l kcal = 1000 cal). KALORIA MAŁA, cal, ilość ciepła potrzebna do ogrzewania l g wody od 14 do 15°C. KALORYCZNA WARTOŚĆ PRODUKTU SPOżYWCZEGO, suma kilokalorii uzyskanych ze spalania w organizmie zawartych w tym produkcie białek, węglowodanów i tłuszczów. KALORYCZNE RÓWNOWAŻNIKI SKŁADNIKÓW POKARMOWYCH, ilość kilokalorii wyzwalana przy spalaniu l g białek, tłuszczów lub węglowodanów. W wyniku spalania w organizmie l g węglowodanów lub l g białek uwalniane są 4 kcal, a w wyniku spalania l g tłuszczu — 9 kcal. Są to współczynniki energetyczne Atwatera, uwzględniające stopień przyswajalności powyższych związków organicznych. KALORYCZNE ZAPOTRZEBOWANIE ORGANIZMU, ilość kalorii niezbędna do uzupełnienia zasobu energetycznego, zużywanego pod czas pracy organizmu; wzrasta proporcjonalnie do intensywności pracy. Przeciętnie dzienny wydatek energetyczny dorosłego człowieka wynosi 2500-2700 kcal. Robotnicy przy średnio ciężkiej pracy fiz. zmechanizowanej, np. tokarze itp., powinni otrzymywać 3500 kcal, a przy nie zmechanizowanej, np. rębacze itp., 4000-5000 kcal na dobę. Wyjątkowo intensywna praca fiz. wymaga uzupełnienia kalorycznego do 7000-8000 kcal na dobę. KALORYMETRIA, dział nauki o cieple, obejmujący metody pomiaru efektów cieplnych towarzyszących fiz. i biol. procesom. W nauce o żywieniu zajmuje się badaniem różnorodnych czynników wpływających na natężenie procesów przemiany materii w warunkach fizjol. i patol.; jej celem praktycznym jest ustalenie optymalnych norm zapotrzebowania energetycznego, zależnie od właściwości samego organizmu (np. wieku, wagi ciała i in.) i od warunków bytowania (rodzaju pracy, klimatu itd.). K. opiera się na obliczaniu tzw. współczynnika oddechowego (t j. stosunku wydzielonego dwutlenku węgla do zużytego tlenu) i energii cieplnej — przy spalaniu określonych pokarmów. KAŁ -» stolec. KAŁOŻERSTWO -> koprofagia. KAMERTON, widełki strojowe, stroik; widełki metalowe z długimi ramionami drgające ze ściśle określoną, wyznaczoną przez długość i grubość ramion częstością. Komplet stroików składa się z szeregu widełek wydających tony różniące się o oktawę. Używane w laryngologii do badania wrażliwości słuchowej na tony o różnych wysokościach; ułatwiają rozpoznanie chorób ucha. KAMFENOL, mieszanina kamfory z fenolem o właściwościach odkażających i znieczulających, stosowana w stomatologii w leczeniu próchnicy, zapaleniach miazgi, ozębnej itp. KAMFORA, związek terpenowy wchodzący w skład olejku otrzymywanego z drewna drzewa kamforowego {Cinnamomum camphora). Wywiera słaby wpływ pobudzający na ośrodek oddechowy i naczyniorucho-wy, rozszerza naczynia wieńcowe. Dawniej szeroko stosowana w stanach osłabienia serca (choroby infekcyjne) oraz w celu pobudzenia ośrodka oddechowego i naczynioruchowego. Spirytus kamforowy i maść kamforowa stosowane są w nerwobólach, bólach mięśniowych i stawowych jako środki wywołujące miejscowe przekrwienie. Spirytus kamforowy ma poza tym właściwości antyseptyczne. KAMICA, choroba polegająca na powstawaniu kamieni — patol. tworów — w przewodach i narządach jamistych ciała. Mechanizm polega na wytrącaniu się z płynów ustrojowych złogów soli nierozpuszczalnych w środowisku wewn., które łączą się w większe skupiska. Najczęstszą przyczyną k. jest zastój wydzieliny i stan zapalny danego narządu. Przyczynia się to do zmian odczynu wydzielmy, do uszkodzenia struktury koloidów ochronnych, tworzących otoczki wokół cząsteczek składników wydzieliny i utrudniających wypadanie ich z roztworu, oraz do pojawienia się w wydzielinie ciał takich, jak np. pasożyty, drobnoustroje, złoszczone nabłonki, które odgrywają KAMICA MOCZOWA rolę tzw. jąder kamieni, tj. ośrodków krystalizacji, wokół których wytrącają się składniki wydzieliny. Powstające kamienie są źródłem częstych bodźców bólowych, prowadzących do powstawania t2w. kolek, zwłaszcza w wypadku uwięźnięcia kamienia. Wywołują one lub podtrzymują i pogłębiają stan zapalny danego przewodu. Mogą też utrudniać odpływ wydzieliny lub wydaliny, powodując np. —> żółtaczkę mechaniczną, — bezmocz. KAMICA MOCZOWA, występowanie złogów mineralnych różnej wielkości i kształtu w układzie moczowym. Złogi składają się najczęściej ze szczawianów wapnia, fosforanów, rzadziej są moczanowe, rzadko cystynowe i ksantynowe. Powstają wskutek zwiększenia stężenia wymienionych substancji w moczu i braku koloidów ochronnych w następstwie wadliwej przemiany materii lub wskutek nadmiernego spożycia tych substancji w' pokarmach. Zatkanie dróg moczowych przez kamienie moczowe powoduje niezwykle silny ból (kolka), a długotrwałe ich zaleganie — nawrotowe stany zapalne spowodowane drażnieniem i zastojem moczu, rozszerzenie dróg moczowych ponad przeszkodą, a niekiedy zanik miąższu nerki (-» wodonercze) wskutek ucisku przez zalegający w miedniczce mocz. Leczenie polega na podawaniu leków rozkurczających mięśnie gładkie moczowodu i ułatwieniu w ten sposób wydalenia kamienia. Zabieg operacyjny konieczny jest wtedy, gdy kamień nie ma szans wyjścia, tzn. gdy nie mieści się w przekroju moczowodu. Zapobieganie nawrotom zmierza do zmniejszenia stężenia składników mineralnych w moczu przez odpowiednią dietę i przyjmowanie dużej ilości płynów. KAMICA ŚLINIANEK, wytrącanie się w kanalikach —> ślinianek złogów kwaśnego fosforanu wapnia; dotyczy zwykle ślinianki podżuchwowej, rzadziej przyusznicy. Prowadzi czasem do całkowitego zaniknięcia przewodu wyprowadzającego i następnie do ropnego zapalenia gruczołu. Charaktery stycznym objawem w początkowym okresie jest szybkie powiększanie się ślinianki z towarzyszącym uczuciem napięcia, które w czasie jedzenia narasta aż do bólu. Rozpoznanie udaje się niekiedy potwierdzić radiologicznie. Leczenie przeważnie operacyjne. KAMICA TRZUSTKOWA, obecność złogów, gł. złożonych z węglanu wapnia, w przewodach trzustki; zwykle k.t. występuje u osób z przewlekłymi zapaleniami trzustki. Rozróżnia się k.t. pierwotną — u osób z nadczynnością przytarczyc lub ze zmianami w ścianie przewodów trzustkowych w postaci zwapnień, i k.t. wtórną — u osób z przewężeniami przewodu trzustkowego na tle zapalnym. Choroba powoduje przewlekłe bóle w nadbrzuszu. Leczenie operacyjne. KAMICA ŻÓŁCIOWA, chorób związana z obecnością w pęcherzyku żółciowym lub w drogach żółciowych złogów w postaci kamieni, utworzonych z cholesterolu, barwników żółciowych lub zmieszanych z domieszką wapnia, niekiedy kamienie żółciowe, zwłaszcza pojedyncze cholesterolowe, nie sprawiają dolegliwości, najczęściej jednak dołączają się zmiany zapalne i objawy w postaci napadów bólowych (kolka) zatkanie dróg żółciowych kamieniem może wywołać żółtaczkę. Choroba dotyczy najczęściej kobiet które rodziły (30-50% tej grupy populacji), chociaż nie jest rzadka i u mężczyzn. K.ż. zwykle charakter przewlekłej choroby, przebiegającej z zaostrzeniami, najczęściej w postaci napadów bólów nadbrzuszu, b. często po błędach dietetycznych w postaci spożycia tłustych pokarmów; bóle związane są z silnymi skurczami pęcherzyka żółciowego. Cennym badaniem pomocniczym jest cholecystografia (zdjęcie rentg. pęcherzyka żółciowego po podaniu odpowiedniego środka kontrastowego). Leczenie zachowawcze w czasie napadów bólowych polega na stosowaniu środków rozkurczowych i przeciwbólowych. W wielu przypadkach stosuje się leczenie operacyjne. KAMIENIE JELITOWE -> enterolity. KAMIENIE KAŁOWE -». enterolity. KAMIEŃ NAZĘBNY, twarde, zmineralizowane złogi, tworzące się na pow. zębowych lub protezach — często ściśle przylegające do podłoża. K.n. pojawia się często w wieku kilku lat i tworzy się w ciągu całego życia; występuje u 80% dorosłych. K.n. naddziąsłowy, zw. ślinowym, koloru białego lub żółtego, tworzy się zwykle na pow. językowej dolnych siekaczy i Idów oraz policzkowej górnych zębów trzonowych; łatwy do usunięcia. K.n. pod-dziąsłowy, zw. surowiczym, koloru czarnozielonego, odkłada się poniżej brzegu dziąsłowego; jest twardy i trudny do usunięcia. K.n. jest najważniejszym czynnikiem etiologicznym w zapalnych postaciach paradontopatii. K. n. usuwa się mechanicznie, np. za pomocą wibratorów. Zapobieganie k.n. polega na utrzymaniu sprawnego uzębienia i właściwej higieny jamy ustnej. KAMIEŃ POMORSKI, m. w woj. szczecińskim, położone w odległości ok. 10 km od Morza Bałtyckiego. Uzdrowisko od 1882, od odkrycia źródła solanki jodowo-bromowej. Bliskość morza wywiera dominujący wpływ na klimat. Wody leczn.: solanki chlorkowe -sodowo -bromowe -jodkowo - borowe, ponadto borowina. W zakładzie przyrodoleczn. prowadzone są: kąpiele i zawijania borowinowe, inhalacje, masaże leczn., elektro-, światło-i cieplolecznictwo, gimnastyka rehabilitacyjna. W uzdrowisku są czynne: szpital uzdrowiskowy oraz sanatoria. Leczone są choroby: narządów ruchu, reumatyczne i układu krążenia. KANALIK NERKOWY -> nefron. KANAŁ PACHWINOWY, przewód dł. 4-5 cm w przednio-dolnej części ściany jamy brzusznej, przez który u płodów męskich jądro zstępuje z jamy brzusznej do moszny. W życiu pozapłodowym w k.p. u mężczyzn znajduje się —> powrózek nasienny. U kobiet k.p. jest znacznie węższy i zawiera więzadło obłe —> macicy. K.p. stanowi, zwłaszcza u mężczyzn, słabe miejsce w ścianie jamy brzusznej, przez które mogą wychodzić pachwinowe —> przepukliny. KANAMYCYNA, antybiotyk aminoglikozydowy otrzymywany ze Stre-T ptomyces kanamyceticus. Działa gł. na drobnoustroje Gram-ujemne, w mniejszym stopniu na Gram-dodatnie. Może uszkadzać narząd słuchu; przy dłuższym stosowaniu należy przeprowadzać badania audiometryczne. KANCEROFOBIA, chorobliwa obawa przed chorobą nowotworów nakazująca w najlżejszym niedomaganiu dopatrywać się objawów raka. KANCEROGENY ->• rakotwórcze czynniki. KANIULA, rurka, zależnie od przeznaczenia, prosta lub wygięta, zakonczona przeważnie tępo; służy do przepłukiwania ran. KAPOSI Moritz, ur. 23 X 1837 zm. 6 III 1902, austr. Dermatolog, uczeń —>-F. Hebry; prof. dermatologia na uniw. w Wiedniu od 1881. W 1869., opisał grudkowe zapalenie skóry owłosionej, w 1872 krwotoczną mięsakowatość skóry, w 1874 skórę pergaminową i barwnikową, w 1887 osutkę ospopodobną, w 1896 liszaj paciorkowaty. Z kliniki wiedeńskiej stworzył ośrodek leczn. i dydaktyczny znany na całym świecie. Autor podręcznika patologu i terapii chorób skóry (1881). KARA, wprowadzenie negatywnego czynnika jako regulatora czyjegoś postepowania, mogącego wywołać ból i przykrość. K. stanowi ujemne wzmocnienie i jest stosowana w procesach —> motywacji i —> warunkowania.. K,pedagogiczna — środek wychowawczy będący wyrazem ujemnej oceny postępowania wychowanka. K.pedagogiczne można podzielić na naturalne, które charakteryzują się ścisłym związkiem między wykroczeniem a rodzajem kary (np. zamiatanie zaśmieconej klasy), sugestie k., które mają na celu uświadomienie wychowankowi niewłaściwości jego postępowania, nagany, uwagi, upomnienia oraz k. w postaci ograniczenia uprawnień wychowanka (np. ograniczenie swobody rozporządzania własnym czasem, swobody działania). Przeciwieństwo k. stanowi —> nagroda. KARBENICYUNA, Carbenicillin, Pyopen, antybiotyk z grupy —>• penicylin pólsyntetycznych o szerokim spectrum działania, wrażliwy na —>-penicylinazę. K. jest szczególnie skuteczna w zakażeniach pałeczką ropy błękitnej i pałeczką odmieńca pospolitego. Stosowana pozajelitowe w zakażeniach dróg moczowych i układu oddechowego. KARBOANHYDRAZA ->- anhydraza węglanowa. KARBOKSYHEMOGLOBINA, hemoglobina tlenkowęglowa, połączenie —> hemoglobiny z tlenkiem węgla. Reakcja wytwarzania k. jest odwracalna: nadmiar tlenu powoduje wyparcie tlenku węgla z k., przy czym powstaje oksyhemoglobina (połączenie hemoglobiny z tlenem). K. pojawia się we krwi wyłącznie w warunkach pa-tol. — zatrucia tlenkiem węgla. Związek ten na skutek wytwarzania k. jest przenoszony do tkanek, gdzie blokuje końcowe etapy — utleniania biologicznego. KARBOKSYPEPTYDAZY -> peptydazy. KARBOL - kwas karbolowy. KARBONYLEK NIKLU, lotny ,płyn stosowany w przemyśle metalurgicznym, w syntezach organicznych, jako substancja przeciwstukowa. Zatrucia: wdychanie par k.ń. powoduje zawroty i bóle głowy, a po okresie utajenia (od kilkunastu minut do kilkunastu godzin) duszność, suchy kaszel, bóle w okolicy mostka, wymioty, drgawki, sinicę. W ciężkich przypadkach obrzęk płuc., niewydolność krążenia, możliwe porażenie oddechu. Leczenie: zatrutemu należy zapewnić spokój, chronić przed przegrzaniem; stosuje się tlenoterapię, leczenie objawowe; w przypadku obrzęku płuc postępowanie jak przy zatruciu —>• fosgenem. KARBUNKUL -> czyrak mnogi. KARDIAMID -» niketamid. KARDIAZOL —» pentetrazol. KARDIOCMRURGIA, leczenie operacyjne chorób serca, mające na celu poprawienie warunków mechanicznej pracy serca lub polepszenie ukrwienia mięśnia sercowego, albo wreszcie przywrócenie prawidłowych stosunków anat., warunkujących właściwą pracę układu krążenia. K. może mieć zastosowanie w —>• wadach serca wrodzonych i nabytych najczęściej pochodzenia reumatycznego oraz w niedokrwieniu serca i jego powikłaniach. Operacje mogą być wykonywane na sercu pracującym normalnie, wypełnionym krwią, np. operacja rozszerzenia zwężonej zastawki dwudzielnej między lewym przedsionkiem a lewą komorą serca, operacja usunięcia —osierdzia w zaciskającym zapaleniu osierdzia, operacje na dużych naczyniach krwionośnych w pobliżu serca. Niektóre operacje wymagają jednak zatrzymania przepływu krwi przez serce, tak aby można było otworzyć serce i wykonać naprawę pod' kontrolą wzroku. Opracowano specjalne techniki umożliwiające takie operacje: l) obniżenie temp. ciała i zmniejszenie w ten sposób zapotrzebowania tkanek na tlen, co pozwala na zamknięcie dopływu krwi do serca na kilka minut (hipotermia); 2) zastosowanie sztucznego utleniania krwi poza ustrojem chorego za pomocą specjalnego aparatu (.—-> krążenie krwi pozaustrojowe). KARDIOGRAFIA, całość metod graficznych służących do rejestracji wstrząsów i ruchów przedniej ściany klatki piersiowej wywołanych pracą serca. W zależności od stosowanej techniki i od położenia serca oraz od jego wielkości i miejsc przystawienia czujnika uzyskuje się różne krzywe, tzw. kardiogramy (np. krzywa koniuszkowego uderzenia serca). KARDIOLOGIA, nauka zajmująca się badaniem układu sercowo-naczyniowego z punktu widzenia anatomii, fizjologii i patologii. W języku potocznym k. oznacza dział interny zajmujący się chorobami —układu krążenia. KARDIOWERTOR -» defibrylator. KARIOGAMIA, łączenie się dwóch jąder —> gamet w procesie zapłodnienia u organizmów wyższych rozmnażających się płciowo lub w cyklu para-seksualnym u grzybów. W wyniku k. powstaje diploidalne jądro (—> diploid) łączące zespół -^-chromosomów pochodzenia ojcowskiego i matczynego. KARIOKINEZA -> podział komórki. KARIOTYP, charakterystyczny zespół —>. chromosomów osobnika lub grupy osobników spokrewnionych. 0 podstawowych cechach k. decyduje liczba i morfologia chromosomów, które w obrębie kariotypu mogą się różnić bezwzględną dł., położeniem —» centromeru, obecnością przewężeń wtórnych i satelitów oraz rozmieszczenie hetero- i euchromatyny (—> chromatyna). W k. organizmów diploidalnych występują po 2 jednakowe chromosomy tworzące pary homologiczne. K. może ulegać zmianom ewolucyjnym j w wyniku mutacji strukturalnych - chromosomów (-> aberracje chromosomowe).. KARŁOWATOŚĆ, wzrost znacznie mniejszy od przeciętnego. Za dolną granicę prawidłowego wzrostu przyjęto uważać 150 cm dla mężczyzn, 140 cm dla kobiet. Przyczyny k. są różne, najczęściej spowodowana jest zaburzeniami wydzielania gruczołów wewnątrzwydzielniczych — przysadki lub tarczycy. Hamujący wpływ na wzrost wywiera również przedwczesne dojrzewanie płciowe, niedostateczne odżywianie lub niedobór witamin w okresie wzrostu. Jedną z rzadziej występujących przyczyn k. mogą być niektóre skazy metaboliczne powodujące zahamowanie wzrostu kości i tkanek. KARŁOWATOŚĆ KRÓTKO-KOŃCZYNOWA - płodowe zboczenie wzrostu chrząstek. KARNACJA, określenie cery kobiecej (raczej w korzystnym znaczeniu) i jej kolorytu. Staropolskie: „płeć" — delikatna, różowa itp. KAROTENY, pomarańczowe barwniki roślinne z grupy karotenoidów występują w korzeniu marchwi, owocach (np. pomidorów, jarzębiny, papryki), a także w zielonych częściach roślin obok chlorofilu w chloroplastach; są rozpuszczalne w tłuszczach. Niektóre k. stanowią prowitaminę —»• witaminy A. W organizmie człowieka przemiana w witaminę zachodzi w ścianie jelita cienkiego i w wątrobie pod wpływem enzymu karotcnazy. KARTA BADAŃ PROFILAKTYCZNYCH -». badania pracowników. KARTA CHOROBY, podstawowy dokument dokumentacji lek. w opiece zdrowotnej otwartej. Zawiera dane personalne chorego i wpisy leczącego lekarza dotyczące każdej wizyty. Lekarz obowiązany )est wpisać dane krótkiego wywiadu, wyniki badań, rozpoznanie, zalecenia, okres ewentualnej niezdolności do pracy. K.ch. zawiera cały szereg danych (wiek, płeć, grupę zatrudnienia, symbole chorób itp.), pozwalających poza przeznaczeniem zasadniczym szeroko korzystać z niej jako wtórnego, źródłowego dokumentu statystycznego. KASA CHORYCH, instytucja ubezpieczeń społ. zorganizowana na zasadach samorządu, działająca w 1919-34. Ustawą z 1920 wprowadzono powszechny obowiązek ubezpieczenia pracowników najemnych; składki ubezpieczeniowe w 3/5 obciążały pracodawcę, a w 2/5 pracownika. K.Ch. zapewniała pracownikom i członkom ich rodzin bezpłatną pomoc lekarską i zasiłki pieniężne: chorobowe, połogowe, dla karmiących matek oraz w razie śmierci. W 1934 K.Ch. przekształcono w —»• ubezpieczalnię społeczną. KASETA RENTGENOWSKA, płaski, światłoszczelny pojemnik na film rentg., wykonany najczęściej z aluminium lub innych materiałów łatwo przepuszczających promienie X. Wymiary kaset dostosowane są do wielkości używanych filmów. K.r. zawiera wewnątrz 2 —>• folie wzmacniające, pomiędzy które wkładany jest film. KASTRACJA, wytrzebienie, usunięcie lub zniszczenie gruczołów płciowych przez operację lub naświetlania promieniami gamma. Celem k. może być pozbawienie osoby zdolności rozrodczych i popędów seksualnych (—>-eunuch). K. stosuje się gł. w celu zniesienia czynności gruczołów płciowych wpływającej na rozwój niektórych nowotworów; np. usuwa się jajniki kobietom z zaawansowanym rakiem sutka. KASTRAT -> eunuch. KASZAK, guz łagodny skóry powstały wskutek gromadzenia się wydzieliny we wnętrzu gruczołu łojowego, w następstwie zatkania jego ujścia. KASZEL, odruch obronny ustroju polegający na gwałtownym wydechu przy początkowo zamkniętej, a w końcowej fazie nagle otwierającej się głośni i przy użyciu mięśni oddechowych. K. wywoływany jest przez mechaniczne lub chem. podrażnienie śluzówki krtani, tchawicy lub oskrzeli, działające na zakończenia nerwu błędnego i nerwów współczulnych, przekazujących impulsy do ośrodków oddechowych w pniu mózgu. K. umożliwia usuwanie z dróg oddechowych substancji drażniących. Występuje też w—>nieżycie dróg oddechowych i w innych schorzeniach, może być aktem świadomym. Nadmierny i długotrwały k. może prowadzić do rozciągania i zaniku ścian pęcherzyków płucnych; wytwarza się -> rozedma płuc. Zob. też kichanie. KATABOLIZM, część ->. przemiany materii prowadząca do rozpadu wielkocząsteczkowych składników chem. (białek, węglowodanów, tłuszczów, kwasów nukleinowych). W reakcjach biochem. składających się na k. wszystkich wymienionych związków powstają: l) kwas octowy (spalany w —> cyklu Krebsa) i 2) związki azotowe (u człowieka mocznik i kwas moczowy wydalane z moczem). Spalanie kwasu octowego w cyklu Krebsa do dwutlenku węgla i wody jest gł. źródłem energii dostarczanej ustrojowi. Na tym polega biol. znaczenie k. Przemiany kataboliczne pozostają w równowadze dynamicznej z procesami anabolicznymi (—> anabohzm). KATALAZA, jeden z najbardziej aktywnych enzymów, należący do klasy —> oksydoreduktaz. Biol. rola k. polega na rozkładaniu nadtlenku wodoru (H2O2), który powstaje w niektórych reakcjach —utleniania biologicznego i jest silną trucizną komórkową. K. występuje w każdej komórce u wszystkich organizmów, z wyjątkiem bakterii beztlenowych. Spokrewnione z k. są —> peroksydazy. Aktywność k. w organizmie obniża się w przebiegu chorób nowotworowych. KATALEPSJA — osłupienie. KATALIZA, zjawisko przyśpieszania przebiegu reakcji pod wpływem —> katalizatorów, które praktycznie nie zużywają się podczas reakcji. W organizmach żywych k. zachodzi pod wpływem —> enzymów. KATALIZATORY, substanqe, które poprzez obniżenie energii aktywacji (—energia chemiczna) zmieniają szybkość przebiegu reakcji chem. (zwiększają szybkość reakcji k. dodatnie, zmniejszają k. ujemne —. inhibitory). K. uczestniczą w reakcji chem., lecz nie wchodzą w skład jej produktów końcowych. W organizmach żywych k. są: woda i produkty jej dysocjacji oraz enzymy. KATAMNEZA, obserwacja i opis historii chorego po zakończeniu leczenia lub zwolnieniu ze szpitala. KATAPLAZM, gorący okład wilgotny zrobiony z papki mącznej, siemienia lnianego, owsa, piasku, otrąb, substancji oleistych itp., używany w leczeniu stanów zapalnych, szczególnie ropnych. K. nie należy stosować w przypadku zmian chorobowych na twarzy, ponieważ może to spowodować ,. trwale przebarwienia skóry. KATAPULTOWANIE, sposób opuszczania samolotu w razie awarii, w którym pilot zostaje z kabiny „wystrzelony" (katapultowany) wraz z fotelem. Podczas k. powstaje przyspieszenie do 18-20 g, które w razie zajęcia niewłaściwej pozycji przez pilota i może spowodować obrażenia mechaniczne. Najczęstsze uszkodzenia występują w obrębie kręgosłupa szyjnego (pęknięcie i przemieszczenie tarczek międzykręgowych, rzadziej pęknięcie, lub złamania trzonu kręgów). Po opuszczeniu kabiny samolotu pilot oddziela się od fotela i otwiera spadochron, którym ląduje. Obecne urządzenia pozwalają na k. na każdej wys. lotu, nawet w momencie zderzenia się samolotu z ziemią, ratując życie pilotowi. KATAR -> nieżyt. KATARAKTA -> zaćma. KATAR NOSA- nieżyt nosa. KATAR SIENNY, gorączka sienna, choroba alergiczna występująca u niektórych osób w okresie kwitnienia traw i chwastów, przebiegająca pod postacią ostrego nieżytu błon śluzowych górnych dróg oddechowych (zwłaszcza nosa) i spojówek oczu. Cechuje się napadowym kichaniem, obfitym wyciekiem surowiczym z nosa, obrzękiem błony śluzowej nosa mogącym powodować przemijającą jego niedrożność, światłowstrętem i łzawieniem, niekiedy i kaszlem. —> Alergenem jest najczęściej pyłek roślin wiatropylnych. Leczenie — środkami przeciwuczuleniowymi. KATATONIA, postać-» schizofrenii wyrażająca się podnieceniem katatonicznym, które objawia się gwałtownymi, zwykle powtarzającymi się ruchami, rzadko łączącymi się w złożone czynności, lub różnej intensywności zahamowaniem ruchowym. Podniecenie katatoniczne jest najcięższą formą pobudzenia psychoruchowego obserwowaną w szpitalu psychiatr. Może doprowadzić do tragicznych w skutkach samookaleczeń, bądź też uszkodzeń innych osób. W schizofrenii katatonicznej stany pobudzenia i zahamowania mogą występować na przemian, w porządku trudnym do przewidzenia dla otoczenia. Zahamowanie ruchowe w schizofrenii katatonicznej wyraża się—> osłupieniem. KATATYMIA, zjawisko polegające na podporządkowywaniu sądów aktualnym pragnieniom i uczuciom, prowadzi do subiektywnej oceny rzeczywistości po myśli określonych pożądań, życzeń czy wspomnień. Do zjawisk o charakterze katatymicznym zalicza się marzenia na jawie, których akcja jest zawsze egocentryczna i skupia się wokół osoby marzącej. Tematem marzeń na jawie jest zwykle spełnienie skrytych pragnień, których realizacja jest mało prawdopodobna lub wręcz niemożliwa. K. stanowi także istotne podłoże patogenetyczne —> urojeń. KATEPSYNY, wewnątrzkomórkowe enzymy proteolityczne (—>peptydazy), o optymalnym pH ok. 5, znajdują się w -> lizosomach i biorą udział m.in. w —>-autolizie komórki. KAUSTYKA, stosowanie substancji wywołujących zniszczenie tkanki, a więc żrących, parzących, powodujących martwicę. KAUTERYZACJA, przyżeganie, stosowanie gorącego metalu, prądu elektr. lub substancji wywołujących martwicę, w celu zniszczenia tkanki. Zob. też elektrochirurgia. KAUZALGIA, ból piekący, objaw występujący niekiedy przy uszkodzeniu nerwu obwodowego, wyrażający się doznaniami rwania, pieczenia lub palenia w obszarze unerwionym przez uszkodzony nerw. K. powstaje zwykle w kilka tygodni po uszkodzeniu nerwu, pojawia się samoistnie w dzień i w nocy, niekiedy pod wpływem bodźców zewn. i czynników psych.; może trwać b. długo. Leczenie: wilgotne, zimne okłady, środki przeciwbólowe i blokady nowokainowe, w uporczywych przypadkach—leczenie neurochirurgiczne. Charakter kauzalgiczny mogą mieć również tzw. bóle fantomowe, występujące po utracie części kończyny, a polegające na tym, że chory odczuwa bóle w utraconej części ciała. KAWA, używka alkaloidowa w postaci naparu z upalonych i zmielonych nasion drzewa kawowego (Coffea arabica, C. liberica); w umiarkowanych ilościach działa pobudzająco na krążenie krwi i na ośrodkowy układ nerw. oraz zmniejsza uczucie zmęczenia; nadmierne używanie k. (podobnie jak herbaty) prowadzi do swego rodzaju nałogu, kofeinizmu. Skład chem. surowej k. waha się w szerokich granicach, w zależności od gatunku; przeciętnie zawiera: 1,2% kofeiny, 8% kwasu chlorogenowego, 13% substancji białkowych, 12% tłuszczu, 8% cukrów, 12% wody, 24% błonnika i 4% soli mineralnych. Podczas upalania (200-220°C) k. traci połowę wody, cukier karmelizuje się, kwas chlo-rogenowy częściowo rozkłada się i powstają substancje aromatyczne, tzw. kaffeol. KAWERNA -> jama gruźlicza. KAWOGRAFIA, radiologiczne, kontrastowe badanie żył głównych (górnej lub dolnej). Badanie żyły głównej górnej polega na wstrzyknięciu —ośrodka cieniującego do obu żył łokciowych, a żyły głównej dolnej — do obu żył udowych oraz wykonaniu seryjnej dokumentacji zdjęciowej. Wskazaniem do k. żyły głównej górnej są anomalie żylne, zapalenie oraz guzy śródpiersia i zastój żylny innego pochodzenia. Wskazaniem do k. Żyły głównej dolnej są anomalie rozwojowi guzy pierwotne i przerzutowe przestrzeni zaotrzewnowej, podejrzenie w. zakrzep. Zob. też flebografia. KAZEINA, sernik, białko należące do grupy—» fosfoproteidów, gł.: składnik białkowy mleka, w którym| występuje w postaci rozpuszczalnego kazeinogenu, utrzymującego tłuszcze mleka w postaci zemulgowanej. Kazeinogen pod wpływem kwasów lub enzymu renniny ulega przekształceniu w nierozpuszczalną k. (ścinanie się mleka). K. jest pełnowartościowym białkiem; pokrywa zapotrzebowanie białkowe u niemowląt. KAZEINOGEN -> kazeina, KAZIRODZTWO, stosunki seksualne pomiędzy najbliższymi krewnymi (rodzice—dzieci, rodzeństwo); W pol. prawie karnym k. jest przestępstwem, przy czym karze podlegają obie osoby, jeśli związek seksualny był dobrowolny. K. występuje często u ludzi dotkniętych zaburzeniami psych. zwłaszcza —»• zaburzeniami psychoorganicznymi. Zob. też zaburzenia popędów. KAZUISTYKA, metoda omawiania i rozpatrywania pojedynczych przypadków chorobowych w oparciu o szczegółową analizę historii choroby. Publikacje kazuistyczne dotyczą zazwyczaj przypadków rzadkich chorób, atypowych przebiegów chorobowych, wyjątkowych powikłań lub objawów ubocznych, mało rozpowszechnionych metod leczniczych. KĄPIELE LECZNICZE, rodzaj leczenia bodźcowego; polega na wywoływaniu ogólnych odczynów organizmu w celu przestrojenia jego pewnych funkcji lub uodpornienia czynnikami fiz. i chem. wód mineralnych i—>peloidów. Bodźcami fiz. są temp. wody, jej ciśnienie hydrostatyczne, promieniowanie radonu lub procesy elektryczne zachodzące między powierzchnią skóry a wodą mineralną. Bodźcami chem. mogą być zawarte w wodzie, w odpowiednim stężeniu, składniki mineralne lub gazowe. Pewne składniki wód mineralnych przenikają przez skórę i wchodzą w chem. przemiany organizmu, inne (np. dwutlenek węgla) są dla skóry czynnikiem drażniącym, który może na drodze odruchowej wywoływać odczyny, pożądane albo szkodliwe w narządach wewn., zwłaszcza w układzie krążenia. Dlatego też k.l. należy brać tylko na zlecenie specjalistów balneoterapeutów. K.l. solankowe. Wody leczn. zw. solankami zawieraj ą jony sodu i chloru, a ponadto związki siarki, magnezu, wapnia, potasu, jodu, bromu oraz dwutlenek węgla i siarkowodór. Kąpiele solankowe działają drażniąco na skórę, pobudzają układy: krążenia, wewnętrznego wydzielania i nerw. wegetatywny, obniżają tętnicze —>• ciśnienie krwi i poziom cukru we krwi, zwiększają oddawanie moczu, poprawiają łaknienie itd. Stosuje się je w różnych postaciach gośćca, w stanach pourazowych, w gruźlicy pozapłucnej, w zaburzeniach przemiany materii, w otyłości, niedomodze gruczołów wewn. wydzielania, chorobach wieku dziecięcego oraz w chorobach kobiecych. K.l. siarczkowo-siarkowodorowe. Gł. składnikiem wód siarczkowo--siarkowodorowych są jony siarczkowe oraz siarkowodór. Wody te działają drażniąco na skórę, wywołują czynne przekrwienie zarówno skóry, jak narządów wewn. i śluzówki dróg oddechowych, pobudzają przemianę materii, wiążą jady w organizmie i ułatwiają ich wydalanie oraz wywierają wpływ odczulający. Stosuje się je: w gośćcu stawowym, mięśniowym i w chorobach układu nerw., przemiany materii, skóry, układu krążenia, w chorobach kobiecych i innych. K.l. kwasowęglowe. Gł. czynnikiem ich działania jest dwutlenek węgla, a ponadto (w różnym stopniu, zależnie od zawartości w wodzie) związki sodu, wapnia, magnezu, żelaza oraz rzadsze—litu, baru, arsenu i in. Dwutlenek węgla, przenikając przez skórę do krwiobiegu, powoduje rozszerzenie włosowatych i większych naczyń krwionośnych, ułatwiając pracę serca i obniżając ciśnienie krwi. Kąpiele kwasowęglowe wskazane są w organicznych i czynnościowych chorobach serca, zaburzeniach układu wewn. wydzielania, w ogólnych osłabieniach po wyczerpujących chorobach itd. KĄPIELE SŁONECZNE -> helioterapia. KĄTNICA, jelito ślepe, początkowa, najszersza część jelita grubego, (—> jelito) położona w prawym dole biodrowym. Pokryta jest otrzewną i dobrze ruchoma. W dolnej części odchodzi od k. —>- wyrostek robaczkowy. W ścianie przyśrodkowej k. przy ujściu jelita cienkiego znajduje się —> zastawka krętniczo-kątnicza; przejście przez nią mas kałowych jest jednokierunkowe. Choroby: oprócz zapalenia wyrostka robaczkowego częściej spotykanymi chorobami k. Są obrażenia przenikające a więc rany kłute i postrzałowe,guzy nowotworowe,przewlekłe stany zapalne,jak gruźlica i promienica. KąTNICA k. może być terenem uogólnionych chorób jelita grubego, jak polipowatość, uchyłkowatość, zapalenie wrzodziejące jelita grubego; wobec znacznej ruchomości k. mogą niekiedy powstawać warunki do wgłębienia oraz do skrętu k. z następową niedrożnością przewodu pokarmowego; najczęściej jednak stany chorobowe w rejonie k. wiążą się ze zmianami zapalnymi wyrostka robaczkowego i powikłaniami tej choroby. KCIUK, pierwszy palec ręki; w odróżnieniu od pozostałych palców trójczłonowych, ma tylko dwa człony (paliczki). U człowieka k. wykazuje dużą ruchomość i jest przeciwstawny w stosunku do pozostałych palców, co warunkuje chwytność ręki. KELLINA, środek otrzymywany z ziela aminku egipskiego (,Ammi vis-naga). Działa rozkurczowo, rozszerza naczynia wieńcowe nie zwiększając zużycia tlenu przez mięsień sercowy i nie obniżając ciśnienia tętniczego krwi, rozszerza oskrzela. Stosowana niekiedy w chorobie wieńcowej i dychawicy oskrzelowej oraz w mieszankach nasercowych. KELOID -> bliznowiec. KENDALL Edward Calvin, ur. 8 III 1886, zm. 5 V 1972, amer. biochemik; prof. chemii fizjol. uniw. Minnesota i kier. działu biochemii Mayo Glinie w Rochester (1914-1951). Od 1910 prowadził badania nad tarczycą i jej wydzielaniem; w 1914 wyizolował hormon tarczycy—»tyroksynę, w 1921, niezależnie od —»- F.G. Hop-,ż kinsa, wyodrębnił —>• glutation i przeprowadził jego syntezę. Ok. 1935 wyizolował hormon kory nadnercza —> kortyzon, a w 1946 opracował metodę jego syntezy. Za te odkrycia otrzymał w 1950 nagrodę Nobla wraz z T. Reichsteinem i —>-Ph.Sh. Henchem. KERATOMALACJA ->• kseroftalmia. KERATOPLASTYKA, zabieg operacyjny przeprowadzany na nieprzezroczystej rogówce, polegający na wycięciu krążka zmętniałej rogówki i na wszczepieniu innej rogówki w to miejsce. Materiałem do przeszczepów w k. są rogówki ludzkie pobierane w pewien czas po zgonie. Materiały sztuczne, jak np. masę akrylitową, stosuje się w k. w celu wytworzenia korzystnych warunków optycznych w zmienionej bielmowato rogówce. Techniki są różne w tego rodzaju zabiegach, a prognozy pooperacyjne niepewne, bowiem przeszczep biol. często bliznowacieje, a przeszczep sztuczny wywołuje zapalenie oka. Jednak po udanej k. pacjent przez pewien okres widzi, a to stanowi wartość pozytywną tego rodzaju zabiegu. KERATYNA, białko włókniste, należące do grupy —> skleroproteidów. Zawiera dużą ilość siarki, gł. w wiązaniach dwusiarczkowych aminokwasu cystyny. Występuje w skórze, we włosach, paznokciach oraz w wełnie, rogach, piórach. KERATYNIZACJA -> rogowacenie. KESONOWA CHOROBA -> dekompresyjna choroba. KETOKWASY, związki chem. zawierające grupę karboksylową (COOH) i karbonylową (COH) lub ketonową (CO), najczęściej w położeniu a. Mogą powstawać w procesie transaminacji (—> transaminazy) z aminokwasów. K. są produktami pośrednimi wielu przemian zachodzących w organizmie. Do k. należy m.in. —> kwas pirogronowy. KETONEMIA, pojawienie się ciał ketonowych we krwi. Ciała ketonowe są produktami niepełnego spalania kwasów tłuszczowych. Powstają przy nadmiernym spalaniu tłuszczów, zwłaszcza wobec upośledzonego spalania węglowodanów. Przyczyną k. może być przede wszystkim cukrzyca (niedobór insuliny powoduje zahamowanie —»-glikolizy i wtórnie wzrost utylizacji i spalania tłuszczów), poza tym głodzenie (brak węglowodanów), nadczynność tarczycy (nadmierne spalanie węglowodanów), gorączka (zwiększone zużycie węglowodanów). Następstwem k. jest kwasica metaboliczna (—> kwasica) oraz zahamowanie czynności ośrodkowego układu nerw. (niektóre ciała ketonowe wywierają działanie narkotyczne). Kwasica metaboliczna objawia się przede wszystkim —»hiperwentylacją z pogłębionymi oddechami (tzw. oddech Kussmaula), co stanowi mechanizm kompensacyjny zmierzający do usunięcia jak największej ilości kwasu węglowego z ustroju. KETONURIA, pojawienie się w moczu —> ciał ketonowych. Zob. też ketonemia. 17-KETOSTERYDY, sterydy mające grupę ketonową przy siedemnastym atomie węgla. Do 17-k. należą: —androgeny i ich metabolity, metabolity —> progesteronu oraz niektórych -> glikokortykoidów. W ich wytwarzaniu bierze udział zarówno kora nadnerczy, jak i gruczoły płciowe. Pobudzają syntezę białek (działają anabolicznie). Wydzielane są z moczem w ilościach ok. 12 mg/dobę u kobiet i 15 mg/dobę u mężczyzn. Wartości te ulegają zmianom przy zaburzeniach wydzielania hormonów kory nadnerczy i gruczołów płciowych. KĘPKI ŻÓŁTE, płasko-wyniosłe guzki tkwiące powierzchownie w skórze, bez cech zapalnych, o zabarwieniu żółtym i wyraźnych brzegach — zależne od odkładania się w skórze lipidów. Mogą być pojedyncze, guzowate, wy-siewne, mogą występować w ścięgnach, na stopach, dłoniach, ale najczęściej na powiekach. Stanowią charakterystyczny objaw —> hiperlipoproteinemii, mogą jednak występować również w niektórych chorobach związanych z odkładaniem się tłuszczów, a także samoistnie. K.ż. wtórne występują w różnych chorobach ogólnoustrojowych, .ap. w cukrzycy, chorobach nerek, .wątroby itd. Leczenie zależy od odmiany k.ż. i może polegać na odpowiedniej diecie, podawaniu leków obniżających poziom lipidów we krwi lub—w postaciach samoistnych i zmianach pojedynczych — na elektr. wypalaniu albo chir. usunięciu zmian. KICHANIE, odruchowa reakcja obronna organizmu polegająca na głębokim wdechu, a następnie nasilonym wydechu, przy otwartej głośni. K. wywoływane jest przez mechaniczne lub chem. podrażnienie śluzówki jamy nosowej, działające na zakończenia nerwów trójdzielnego i węchowego, przekazujących impulsy do ośrodków oddechowych w mózgu. K. ułatwia usuwanie z dróg oddechowych substancji drażniących. Zob. też kaszel. KICHAWIEC, sabadyla {Sabadii-la officinarum), roślina z rodziny liliowatych. Nasiona zawierają alkaloidy weratrynowe. Ocet sabadylowy używany był jako środek przeciw wszawicy. KIENBOCKA CHOROBA, jałowa martwica kości księżycowatej, choroba występująca u dorosłych, objawiająca się bólami i obrzękiem nadgarstka, której przyczyną są sumujące się mikrourazy nadgarstka u osób posługujących się świdrami i młotami pneumatycznymi. Leczenie polega na długotrwałym unieruchomieniu nadgarstka; w przypadku braku poprawy stosuje się leczenie operacyjne. KIFOSKOLIOZA, wygięcie kręgosłupa ku tyłowi i do boku. Zob. też boczne skrzywienie kręgosłupa (skolioza). KIFOZA, wygięcie kręgosłupa ku tyłowi w płaszczyźnie strzałkowej; u człowieka w normalnych warunkach istnieje w odcinku piersiowym i krzyżowym jako tzw. k. fizjologiczna. Uszkodzenia kręgów urazowe i powstające w przebiegu różnych chorób mogą powodować nadmierne wygięcie kręgosłupa ku tyłowi, tzw. k. patologiczną; może ona być przyczyną wady postawy, dolegliwości bólowych, a nawet niedowładów i porażeń. Leczenie zachowawcze (gimnastyka korekcyjna, gorsety ortopedyczne, fizykoterapia), czasem operacyjne. KIFOZA MŁODZIEŃCZA -Scheuermana choroba. KIJEWSKI Franciszek, ur. 4 X 1858, zm. 11 II 1919, pol. chirurg, uczeń —> J. Kosińskiego, utalentowany operator i nauczyciel; ordynator oddziałów chir. w szpitalach: Wolskim (od 1900), św. Rocha (od 1905), a następnie Dzieciątka Jezus w Warszawie; prof. chirurgii uniw. w Warszawie (1918-1919), redaktor „Pamiętnika Warszawskiego Lazaretu Miejskiego" (1917). Jeden z pionierów poi. —>torakochirurgii. Ogłosił ponad 50 prac naukowych, m.in. O -wycinaniu płuca (1903). KIKUT, część pozostała po odcięciu końcowej części ciała lub narządu, np. k. po amputacji kończyny, palca, k. wyrostka robaczkowego po jego wycięciu, k. oskrzela po wycięciu płuca lub jego części. Na ogół nazwa k. odnosi się do pozostałości po amputacji kończyny dolnej; właściwe uformowanie k. przez umiejętne wykonanie operacji odjęcia kończyny decyduje w dużej mierze o możliwości wykonania protezy, zastępującej odjętą kończynę. KILAK, guz lub naciek typowy dla trzeciego okresu—>-kiły, umiejscowiony zwykle pod skórą, zwłaszcza kończyn dolnych, w błonach śluzowych, w mięśniach, kościach, w podniebieniu miękkim i języku, rzadziej w wątrobie, śledzionie lub mózgu. Początkowo twardy, niebolesny i nie zrośnięty ze skórą, wkrótce rozmięka; powstaje głębokie kraterowate owrzodzenie, często nerkowate, z którego wydobywa się lepka, podobna do gumy arabskiej, ciecz. Owrzodzenie goi się samoistnie lub po leczeniu i pozostaje blizna, cienka, wciągnięta, zrośnięta z podłożem, biaława i otoczona przebarwionym rąbkiem. K. rozwijają się pojedynczo, może ich być kilka. KILLIAN Gustav, ur. 2 VI 1860, zm. 24 II 1921, niem. laryngolog; prof. uniw. we Fryburgu (1899-1911), w Berlinie (1911-21). Twórca bronchologii, inicjator—> bronchoskopii i —>laryngoskopii; skonstruował w 1889 instrument z oświetleniem wzorowany na—» ezofagoskopie, umożliwiający oglądanie tchawicy i oskrzeli, a nawet usunięcie ciała obcego z nich, zw. —> bronchoskopem. Autor obszernej monografii o badaniach tylnej ściany krtani (1890) oraz o jamach obocznych nosa (1903). KIŁA, syfilis, lues, choroba —weneryczna wywoływana przez krętka bladego (Treponema pallidum), mająca przebieg przewlekły, z okresami remisji i nawrotów, atakująca wszystkie narządy. Choroba szerzy się głównie drogą płciową, przez kontakt z chorym, z zakażonym materiałem lub przez krew. W zależności od sposobu zakażenia wyróżnia się k. nabytą i k. wrodzoną. K. nabyta — zarażenie następuje w chwili wniknięcia drobnoustroju do skóry lub błon śluzowych, poprzez drobne ich uszkodzenia (mikrourazy, zatarcie). Ze względu na przebieg, wyróżnia się k. wczesną i k. późną, przy czym k. wczesna obejmuje 2 okresy : pierwotny i wtórny. K. pierwotna (I okresu), w 3 tygodnie po zakażeniu w miejscu Wtargnięcia krętków powstaje (na ogól na narządach płciowych) objaw pierwotny: okrągłe (owalne) owrzodzenie o twardym dnie, niebolesne (szankier twardy); towarzyszy mu powiększenie okolicznych (pachwinowych) węzłów chłonnych. Zmiany mogą ustępować samoistnie bez leczenia. W 6 tygodni od zakażenia, a w 3 tygodnie od pojawienia się objawu pierwotnego, stwierdza się we krwi występowanie dodatnich odczynów serol. (najbardziej znany odczyn Wassermanna). K. wtórna (II okresu) rozpoczyna się w 9 tygodni od zakażenia i stanowi klin. wyraz uogólnienia się choroby. Na skórze, w okolicach narządów płciowych, na dłoniach, stopach, w fałdach, w okolicy odbytu, mogą objawiać się osutki (plamista, grudkowa, krostkowa), na błonach śluzowych i w gardle występują zmiany, może też nastąpić wyłysienie oraz plamiste odbarwienia. Wszystkie węzły limfatyczne ulegają powiększeniu. Odczyny serol. są zawsze dodatnie. II okres k. trwa ok. 3 lat; w tym czasie mogą też występować okresy bezobjawowe, zw. k. utajoną, kiedy brak jest uchwytnych zmian klin. w skórze, na błonach śluzowych i w narządach wewn., choć odczyny serol. są na ogół dodatnie. Epidemiologicznie okres ten jest niebezpieczny ze względu na możliwość występowania czynnych zmian o dużej zakaźności u chorych nieleczonych lub leczonych niewystarczająco. K. późna (III okresu) występuje po 3-5 latach od zakażenia, często w postaci k. utajonej, jako wynik nieleczenia lub leczenia niewystarczającego. Odczyny serol. w 90-95% są dodatnie. Zmiany skórne występują w postaci nielicznych (pojedynczych) wykwitów z tendencją do rozpadu. Wykwity mogą być powierzchowne — w formie guzków szerzących się obwodowe w sposób pełzakowaty, pozostawiających w środku bliznę, lub głębokie — podskórne, w postaci guzów kilakowatych (—»-kilak). W k. późnej zmiany chorobowe mogą występować w różnych narządach: w kościach, stawach, układzie nerw., narządach wewn. Zmiany w układzie nerw. mogą występować już w II okresie k. W k. późnej spotyka się: kiłę opon mózgowych i naczyń, —> wiąd rdzenia oraz —> porażenie postępujące. Odczyny serol. we krwi nie zawsze są dodatnie, pomocne do rozpoznania jest badanie płynu mózgowo-rdzeniowego. K. wrodzona — następstwo zakażenia w czasie życia płodowego przez chorą matkę. Może powodować śmierć płodu, urodzenie dziecka z bardzo rozległymi zmianami kiłowymi niezdolnego lub zdolnego do życia, występowanie zmian w latach późniejszych. W k. wrodzonej wczesnej objawy na skórze są podobne do objawów występujących w k. nabytej II okresu, dodatkowo występują zmiany pęcherzowe i zlewne nacieki, gł. na dłoniach i stopach, „twarz starcza", głębokie pęknięcia wokół ust, zmiany na błonach śluzowych, sapka kiłowa, zniszczenie części kostnych nosa. Zmiany występują także w narządach wewn.: w wątrobie, śledzionie, płucach, w kościach (uszkodzenie chrząstek z występowaniem pseudoparaliżu), w układzie nerw. W k. wrodzonej późnej obserwuje się zapalenie miąższowe rogówki, głuchotę, opóźnienie rozwoju fiz. i psych., znamiona kostne, np. nos siodełkowaty, szabliste podudzia itd., znamiona skórne, blizny wokół ust, znamiona zębowe. Zapobieganie po-3 lega na obowiązkowym badaniu odczynów serol. u ciężarnych i leczeniu chorych ciężarnych. Leczenie k. polega obecnie prawie wyłącznie na podawaniu penicyliny w dużych dawkach (kuracja od 15 do 40 i więcej dni). Wyjątkowo podaje się arsen i bizmut (metody starsze). Istotne jest jak najwcześniejsze rozpoczęcie leczenia i b. dokładna kontrola po leczeniu, czasami przez dość długi okres (do kilku lat). Odczyny serologiczne w k., podstawowe kryteria rozpoznawania i oceny skuteczności leczenia k., o dużym znaczeniu dla profilaktyki (masowe badania serol., badania ciężarnych). Rozróżnia się tzw. klasyczne odczyny kiłowe, oparte na zjawisku wiązania—^dopełniacza, istota ich polega na oddziaływaniu surowicy chorych na k. i nieswoistych —>• antygenów lipidowych. Należy tu odczyn Wassermanna i jego modyfikacje: odczyn Kolmera, odczyny kłaczkujące, cytocholowy, Kahna, VDRL. Odczyny te stają się dodatnie w 6 tygodni od zakażenia, a w 3 tygodnie od powstania objawu pierwotnego (kila I okresu), są wybitnie dodatnie w kile II okresu, a także w kile późnej (z pewnymi rzadkimi wyjątkami) i w kile bezobjawowej (utajonej). Odczyny krętkowe, swoiste dla kiły, oparte są na reakcji antygenów uzyskiwanych z krętków bladych z przeciwciałami zawartymi w surowicy chorych na kiłę. Podstawowy odczyn krętkowy nosi nazwę odczyn uunieruchamiania krętków i znany jest jako odczyn Nelsona. Jest to odczyn Bezwzględnie swoisty, mający służyć do weryfikacji odczynów klasycznych, które czasami (rzadko) wypadają dodatnio w innych chorobach niż kiła. Odczyn Nelsona pojawia się później niż odczyn Wassermanna (pod koniec I okresu kiły), jest dodatni przez okres II, w kile późnej i w jej postaci bezobja-wowej (nawet wiele lat). Jest b. przydatny w rozpoznawaniu kiły późnej i utajonej, jeżeli odczyny klasyczne są ujemne lub wątpliwe. Odczyn immunofluorescencji krętków (FTA) i jego odmiana absorpcyjna (FTA-ABS) są wprowadzone obecnie powszechnie. Dają wyniki dodatnie w I okresie kiły, wcześniej niż odczyny klasyczne (w pierwszym tygodniu po pojawieniu się objawu pierwotnego). W okresie II, w kile późnej i w jej postaci bezobjawowej są na ogół dodatnie — po leczeniu szybciej ulegają negatywizacji niż odczyn Nelsona. KIŁA OŚRODKOWEGO UKŁADU NERWOWEGO, zespoły klin. stanowiące następstwo zakażenia układu nerwowego krętkiem bladym. Zalezą one od rozległości zajętego przez proces chorobowy obszaru miąższu, naczyń krwionośnych i opon. Choć krę-tek blady przenika do ośrodkowego układu nerw. w kilka tygodni lub miesięcy od zakażenia pierwotnego, to objawy klin. mogą ujawnić się dopiero po wielu latach. Na podstawie danych klin. i anatomopatol., k.o.u.n. można podzielić na: bezobjawową, śródmiąższową — wczesną (kiłowe zapalenie opon miękkich, kila naczyniowa mózgu i rdzenia) oraz miąższową — późną (—> porażenie postępujące, wiąd rdzenia). Mogą występować zespoły stanowiące połączenie gł. objawów dwóch lub większej liczby postaci k.o.u.n. Objaw źreniczny Argyll-Robertsona jest częsty w kile układu nerw.; polega na braku odruchu na światło przy utrzymanym odruchu na nastawienie, braku odruchu rzęskowo-rdzeniowego i upośledzeniu rozszerzenia się źrenicy pod wpływem atropiny. Zazwyczaj stwierdza się również zwężenie źrenicy. K.o.u.n. bezobjawową polega na braku objawów klin., przy czym w płynie mózgowo-rdzeniowym stwierdza się nieprawidłowości wskazujące na zakażenie kiłą. Kiłowe zapalenie opon jest często najwcześniejszą postacią, przy czym niejednokrotnie przebiega wraz z wczesnym okresem kiły wtórnej. Zajęcie opon może mieć charakter rozlany lub ogniskowy. Na ogół choroba ujawnia się w pierwszym roku po zakażeniu. W przypadkach ciężkich można obserwować typowe objawy ostrego zapalenia opon miękkich. Stwierdza się silnie dodatni odczyn Wassermanna we krwi i płynie mózgowo-rdzeniowym. Leczenie polega na podawaniu dużych dawek penicyliny oraz bizmutu i preparatów arsenowych. W kile naczyniowej znamienne są zakrzepy tętnic mózgu i—>-rozmiękanie mózgu, prowadzące do rozmaitych zmian ogniskowych. Do —> zawału mózgu dochodzi w następstwie zarośnięcia lub zakrzepu tętnic objętych procesem. We wczesnym okresie choroby stwierdza się niewiele objawów. W miarę szerzenia się procesu pojawiać się mogą bóle głowy, drgawki, mózgowe, to może dojść do ich zamknięcia lub przerwania i dużego krwotoku (—>-udar mózgu). Leczenie objawowe oraz penicyliną. KIŁA UCHA WEWN., -> kiła objawiająca się stopniowo rozwijającą—>• głuchotą, szumami usznymi bólami głowy, zwłaszcza w porze nocnej, okresowymi zawrotami głowy i nudnościami. Rozpoznanie opiera się na wywiadzie, badaniu słuchu, badaniu-krwi na —> odczyn Wassermanna. Leczenie swoiste przeciwkiłowe. KIMOGRAFIA, klasyczna metoda badania fizjol., polegająca na graficznej rejestracji za pomocą specjalnych przyrządów, kimografów, zjawisk dynamicznych towarzyszących czynności. narządów (np. serca, płuc, mięśni). Kimografy umożliwiają rejestrację, w postaci wykresu, ruchów falujących ipulsujących. Zasada ich działania po lega na przesuwaniu płaszczyzny na której odpowiednimi pisakami (mechanicznymi ,pneumatycznymi ,optycznymi ,elektr .itp. znaczy się wykres badanych zjawisk. Umożliwiając rejestrację zmian napięcia, długości ,objętości ciśnienia, położenia, odstępów czasu, momentu działania bodźca potencjalów elektr., zjawisk akustycznych, ruchów całego ciała lub jego części, k. znajduje również szerokie za stosowanie w diagnostyce klin. np. -—» sfigmografia, kardiografia, pneumiografia, ergografia, rentgenokimografia. KINETOCHOR —> centromer KINETOCILIA —>• komórki migawkowe. KINETOTERAPIA, mechanoterapia. KINEZYTERAPIA, gimnastyka lecznicza ,mechanoterapia. KININY, biologicznie czynne poli. peptydy, powstające z białek osocza pod wpływem enzymów proteolitycznych zawartych w ślinie, , pocie, soku trzustkowym lub wydzielinach innych gruczołów oraz enzymów osocza, uwalnianych przy zetknięciu się osocza z uszkodzonymi tkankami: (i szkłem). K. działają silnie naczyniorozszerzająco, wywołując przekrwienie czynne gruczołów w czasie ich pobudzenia. Odgrywają także istotną rolę w wywoływaniu przekrwienia i zwiększenia przepuszczalności naczyń włosowatych w stanach zapalnych. Najlepiej poznane kininy to —» bradykinina i —» kalidyna. KITASATO Shibasaburo, ur. 20 XII 1856, zm. 13 VI 1931, jap. bakteriolog, uczeń—>-R. Kocha, założyciel w 1899 Inst. Chorób Zakaźnych w Tokio. Jako pierwszy bakteriolog na świecie uzyskał w 1889 hodowlę laseczki—» tężca. W 1894 odkrył zarazek —» dżumy, niezależnie od —» A. Yersina. Zasłużył się jako organizator jap. służby zdrowia. Był współpracownikiem—» E. Behringa w pracach nad uzyskaniem antytoksycznej surowicy przeciwtężcowej. KIUR, curie. Ci, jednostka- aktywności źródła promieniotw., określająca liczbę przemian promieniotw. zachodzących w danym materiale promieniotw. w jednostce czasu, l Ci odpowiada liczbie 3,7 x 1010 przemian na sekundę. Jednostkami pochodnymi są milik. (l mCi = 10-3 Ci), mikrok. (l uCi = 10-6 Ci), nanok. (nCi = = 10-° Ci) i picok. (pCi = 10-12 Ci). Jednostką aktywności we wprowadzonym obecnie międzynarodowym układzie jednostek miar SI jest s-1. KIZ —> Komisje Lekarskie do Spraw Inwalidztwa i Zatrudnienia. KLAMERKI CHIRURGICZNE, małe zaciski metalowe używane do zbliżania brzegów skóry przeciętej w czasie operacji lub skaleczonej w wyniku wypadku, k.ch. zakłada się za pomocą specjalnego narzędzia, zw. pincetą do klamerek, a zdejmuje, po zagojeniu się rany, za pomocą bocianka. KLAMP, zacisk, ogólna nazwa narzędzi chir. służących do zaciśnięcia tkanek lub narządów takich jak duże naczynia krwionośne, żołądek lub je lita, oskrzele; zazwyczaj, w odróżnieniu od zwykłych zacisków naczyniowych, k. powinien mieć miękko i delikatnie zamykający się zamek, aby nie miażdżyć nadmiernie tkanek. KLAMROGRAF, rysownica klamer, paralelograf, paralelometr, przyrząd stosowany w technice dentystycznej; służy do: badania pola protetycznego na gipsowym modelu roboczym, dokładnego określenia przebiegu klamer utrzymujących protezę na zębach oraz do wytyczenia toru wejścia protezy w miejsce brakujących zębów. KLATKA PIERSIOWA, stożkowata część tułowia, której szkielet stanowią żebra i mostek. Chronią one narządy k.p., a dzięki ruchomości żeber umożliwiają rozszerzanie się jej i unoszenie do góry, a przez to — oddychanie. W k.p. wyróżnia się ściany: 2 boczne, tylną i przednią oraz 2 otwory: górny i dolny. Przez otwór górny, wyższy, przechodzą z szyi do jamy k.p.: przełyk, tchawica, naczynia i nerwy. W jamie k.p. znajdują się: płuca, serce, tchawica, przełyk, naczynia i nerwy. Otwór dolny k.p., o wiele szerszy od górnego, zamknięty jest przeponą, która oddziela jamę k.p. od jamy brzusznej. Urazy k.p., oprócz skutków obrażeń zależnych od uszkodzeń narządów tej okolicy ciała, mogą wywołać zaburzenia mechanizmu oddychania. Rany przenikające k.p. mogą spowodować powstanie pourazowej —>• odmy o-płucnej (połączenie jamy opłucnej z powietrzem na zewn.). Tępe urazy k.p. powstają wskutek szybkiego działania dużych sił lub są następstwem zgniecenią; zdarzają się one najczęściej w wypadkach komunikacyjnych lub w wypadkach przy pracy w górnictwie i w ciężkim przemyśle, rzadziej w upadkach z wysokości; powstają wówczas złamania żeber, mostka, niekiedy kręgosłupa piersiowego. Przy ciężkich obrażeniach tego typu może dojść do uszkodzenia pluć, przerwania naczyń krwionośnych, stłuczenia serca. Duże uszkodzenia rusztowania kostnego, podobnie jak odma pourazowa, powodują powstanie znacznych zaburzeń w mechanizmie oddychania, zależnych od braku korelacji między pracą mięśni oddechowych a ruchem powietrza w drogach oddechowych; powstaje stan nazywany oddechem opacznym (paradoksalnym), pojawiają się nieprawidłowe przesunięcia śródpiersia, wymiana gazów oddechowych staje się niedostateczna; w drogach oddechowych zbiera się wydzielina, której chory nie może sam odkrztusić wskutek niesprawnego mechanizmu oddechowego, rozwija się obraz tzw. mokrego płuca pourazowego; powstaje niewydolność oddechowa i niedotlenienie tkanek, mogące doprowadzić do zgonu. Leczenie polega na przywróceniu warunków umożliwiających prawidłową wymianę gazów; przy odmie otwartej należy natychmiast zaniknąć otwór w k.p., początkowo szczelnym opatrunkiem, a następnie operacyjnie; przy zgnieceniu k.p.. stosuje się odpowiednie unieruchomienie jej ściany, a niejednokrotnie wspomagany oddech, za pomocą specjalnych przyrządów zw. respiratorami; z jamy opłucnej usuwa się krew i powietrze; w razie uszkodzenia narządów znajdujących się w k.p. stosuje się odpowiednie leczenie chir. Wszystkie rany przenikające k.p. i urazy tępe przebiegające z upośledzeniem oddychania powinny być leczone w szpitalu. KLATKA PIERSIOWA KURZA, wada wrodzona, w której na skutek wysunięcia do przodu mostka wraz z przymostkowymi odcinkami żeber ściana przednia klatki piersiowe) przybiera ustawienie podobne do klatki piersiowej spotykanej u ptaków. Wada nie powoduje dolegliwości, jednak często wymaga leczenia ze względów kosmetycznych. KLATKA PIERSIOWA LEJKOWATA, klatka piersiowa szewska, wrodzone zniekształcenie, polegające na przesunięciu mostka ku tyłowi, w wyniku czego powstaje wklęśnięcie przedniej ściany klatki piersiowej. Zaburzeniom tym z reguły towarzyszy wada rozwojowa przepony. W lżejszych postaciach k.p.l. wystarcza leczenie zachowawcze, w postaciach zaawansowanych — operacyjne. KLATKA PIERSIOWA SZEWSKA—> klatka piersiowa lejkowata. KLAUSTROFOBIA, lęk występujący w zamkniętym pomieszczeniu, np. w windzie, autobusie, samolocie itp. Podobnie jak inne —> fobie, występuje w —> nerwicach: lękowej i natręctw. KLEINA, mieszanina gliceryny, wody, tlenku cynku, służąca do usztywnienia opasek gazowych (bandaży) stosowanych w niektórych opatrunkach chir., najczęściej na podudziu, zwłaszcza przy żylakach, owrzodzeniach lub jako leczenie następowe po zdjęciu opatrunku gipsowego. KLEPTOMANIA, chorobliwa skłonność do popełniania kradzieży w innym celu niż chęć zysku, pod wpływem nie dającego się opanować popędu. Prawdziwe motywy k. mogą wynikać z chęci zwrócenia na siebie uwagi, i są wówczas pewną formą wołania o pomoc (—> osobowość histeryczna), bądź też z motywów seksualnych, jeśli napięcie i ryzyko związane z dokonywaniem kradzieży prowadzi do pobudzenia seksualnego bądź orgazmu. Kradzież dokonywana w celu osiągnięcia zadowolenia płciowego nosi nazwę kleptolagni — jest popełniana w sposób przemyślany, z zachowaniem maksymalnej ostrożności. KLESZCZE, stawonogi należące do rzędu roztoczy (gromada — pajęczaki), pasożyty zewn. i przenosiciele żak. chorób. K. psi {Ixodes ricinus), szeroko rozpowszechniony w Europie oraz Afryce Pn. i Zach., żyje w wilgotnych lasach liściastych lub mieszanych. Samica o dl. ok. 4 mm po napojeniu krwią może osiągnąć do 12 mm. Samiec ma około 2,5 mm dł. Parę dni po napiciu się krwi samica składa jaja; po czym ginie. K. psi jest przenosicielem: — kleszczowego zapalenia mózgu, tularemii, brucelozy, a także piroplazmozy bydła. K. tajgowy (,Ixodes persul-catus), rozpowszechniony w Azji i Europie Wsch., jest przenosicielem wirusów kleszczowego wiosenno-letniego zapalenia mózgu. K. Andersena (Dermacentor andersom) rozpowszechniony jest w Ameryce Pn., zwłaszcza w Górach Skalistych. Ślina tego k. zawiera toksyny powodujące porażenie mięśni; k. Andersena przyczepione na szyi lub w okolicy kręgosłupa mogą spowodować śmierć. K. Andersena jest | przenosicielem: Rickettsia rickettsi wywołującej —> gorączkę Gór Skalistych, Rickettsia bumeti wywołującej —> gorączkę Q, zarazków—> tularemii oraz wirusa gorączki Colorado. Narażeni na choroby przenoszone przez k.są przede wszystkim pracownicy leśni oraz osoby przebywające na terenie leśnym. W celu ochrony osobistej' ubranie nasyca się chem. środkami odstraszającymi k. oraz często przeszukuje ciało, w celu wykrycia przyczepionych kleszczy. KLESZCZE POŁOŻNICZE, narzędzie służące do wyciągnięcia płodu z dróg rodnych w przedłużających się porodach groźnych dla rodzącej lub płodu (tzw. poród kleszczowy). Zwykle zakładane są na główkę dziecka, wyjątkowo na miednicę. K.p. składają się z dwóch ramion zakończonych łyżkami dopasowanymi kształtem do główki płodu. KLESZCZOWE ZAPALENIE MÓZGU, ostra choroba żak. wywołana przez arbowirusa, przenoszona na człowieka przez ukąszenie kleszcza psiego (Ixodes ricinus), rzadziej przez spożycie zakażonego mleka koziego. Wirus początkowo namnaża się w skórze i węzłach chłonnych, po czym przez krew dostaje się gł. do ośrodkowego układu nerw., gdzie powoduje uszkodzenie komórek nerw. Okres wylęgania 6-14 dni. Objawy: początek choroby ostry — gorączka do 39°C, dreszcze, bóle głowy, mięśni, stawów. Po 3-4 dniach następuje drugi okres choroby: temp. wzrasta do 40°, występują objawy uszkodzenia ośrodkowego układu nerw. Choroba może występować w 3 postaciach: oponowej, względnie łagodnej, ze sztywnością karku; mózgowe), najcięższej, z zaburzeniami świadomości, sennością, napadami typu padaczkowego, oczopląsem i in.; rdzeniowej — z wiotkimi niedowładami kończyn górnych i zanikami mięśniowymi. W ok. 40% przypadków choroba ogranicza się do okresu wstępnego i następuje szybki powrót do zdrowia. Leczenie objawowe. Zapobieganie: zwalczanie kleszczy, stosowanie repelentów, o-dzież ochronna, szczepienia pracowników leśnych w ogniskach endemicznych. KLESZCZYKI CHIRURGICZNE, narzędzia chirurgiczne w kształcie nożyczek, mające zamiast ostrzy spłaszczone pokarbowane pow., szczelnie do siebie przylegające; zaopatrzone w łatwo zamykający i otwierający się zameczek, który umożliwia zaciśnięcie w kleszczykach, na potrzebny czas, naczyń krwionośnych lub innej tkanki w czasie operacji; różne rodzaje k.ch. nazywane są często nazwiskami chirurgów, którzy je wprowadzili do użycia, np. kleszczyki Peana, Kochera, Mikulicza itd. KLIMAKTERIUM, przekwitanie, okres przejściowy u kobiet, rozpoczynający się między 45 a 50 r. życia, związany z zanikaniem czynności jajników; krwawienia miesiączkowe stają się skąpe, rzadkie i nieregularne, wreszcie ustają (menopauza). Prze bieg: upośledzenie wydzielania — progesteronu, przy zachowanej lub wzmożonej produkcji—> estrogenów; jest to przyczyna niepłodności, zaburzeń cyklu miesiączkowego i nasilonych objawów napięcia miesiączkowego — zależnie od zatrzymania płynu w ustroju w drugiej połowie cyklu (obrzęk i bolesność piersi, bóle w podbrzuszu i okolicy krzyżowej, drażliwość, zmiany w psychice. W późniejszej fazie — niedobór estrogenów, prowadzący do nadprodukcji przysadkowych —> gonadotropin, gł. —> folikulostymuliny; dochodzi do zmian zanikowych narządów rodnych (brak estrogenów) i zaburzeń naczynioruchowych: uderzeń krwi do głowy, kołatania serca, podwyższenia i chwiejności ciśnienia krwi (nadmiar gonadotropin). Przejściowa nadczynność przysadki wywołuje wzmożone wydzielanie nadnerczowych —androgenów, co jest przyczyną „zgrubienia" głosu i rozwoju nadmiernego owłosienia typu męskiego. W końcowej fazie k. czynność jajników zanika zupełnie, zmniejsza się także wydzielanie gonadotropin. Powstaje nowy stan równowagi nerwowo-hormonalnej i większość wymienionych wyżej dolegliwości ustępuje. Wygasanie czynności jąder u mężczyzn przebiega stopniowo w ciągu wielu lat (zwykle między 55 a 60 r. życia) i nie powoduje poważniejszych zaburzeń. KUMAREN, lek o działaniu estro-i androgennym; stosowany u kobiet z zaburzeniami okresu przekwitania w przypadkach —> świądu sromu, zgąbczenia kości. KLIMATOPATOLOGIA -> bioklimatologia. KLIMATOTERAPIA -> leczenie klimatyczne. KLIMATYZACJA, zespól metod i środków zapewniających w określonym pomieszczeniu mikroklimat o pożądanych cechach (optymalna temp., wilgotność i prędkość ruchu powietrza). K. wymaga specjalnej aparatury umożliwiającej dowolne i precyzyjne regulowanie wysokości temp., stopnia wilgotności i szybkości wymiany zużytego powietrza. K. wypiera coraz bardziej dawne metody wentylacji i ogrzewania. Stosuje się ją gl. w pomieszczeniach produkcyjnych, w których procesy technologiczne powodują niebezpieczne dla zdrowia zapylenie, nagromadzenie substancji toksycznych, intensywne promieniowanie cieplne itp. Specjalny rodzaj k. stosuje się w samolotach latających na dużych wysokościach (zabezpieczenie przed nadmiernym obniżeniem ciśnienia atmosf. i zbytnim oziębieniem). W budownictwie mieszkaniowym k. instaluje się z reguły w klimacie gorącym, a także coraz częściej w umiarkowanym — w dużych, zapylonych ośrodkach urbanistycznych. KLINIKA, oddział szpitalny, który poza leczeniem przeznaczony jest do prowadzenia prac nauk.-badawczych i zajęć -dydaktycznych (szkolenie studentów i podyplomowe kształcenie lekarzy). K. są ściśle sprofilowane wg specjalności (często b. wąskich) i muszą mieć zapewniony odpowiedni do kierunku badań nauk. i pracy dydaktycznej dobór przypadków oraz wyposażenie w nowoczesny sprzęt i aparaturę med. Kierownikami k. są samodzielni pracownicy nauk., specjaliści odpowiednich dziedzin medycyny. K. wchodzą organizacyjnie w skład akademii med. lub instytutów nauk.-badawczych albo uczelnianych, a kierownicy ich najczęściej są jednocześnie kierownikami katedr. Przy k. organizowane są przychodnie przykliniczne. Pierwszą k. zorganizował lekarz hol. —>-H. Boerhaaye na przeł. XVII i XVIII w. Jako b. wysoko kwalifikowane ośrodki diagnostyczno--lecznicze, k. pełnią rolę ośrodków konsultacyjnych dla jednego lub kilku województw, zapewniając ciężko chorym odpowiednie świadczenia. KLIRENS NERKOWY, clearance, wskaźnik oczyszczania, wartość charakteryzująca zdolność nerek do usuwania substancji ze krwi. K.n. danej substancji (.Ci) określa objętość osocza krwi całkowicie oczyszczoną przez nerki z tej substancji, np. Cx = =- 100 ml/min oznacza, że w ciągu l min nerki wydalają taką ilość substancji, jaka jest zawarta w 100 ml osocza. W fizjologii i klinice k.n. oznacza się wg wzoru Cx = (.Ux'V)IPx, gdzie U x i Px oznaczają stężenie substancji x w moczu i w osoczu, a V oznacza —> diurezę (ml/min). K.n. polimeraz fruktozy (inuliny). Cm, lub kreatyniny (tzw. endogennej) są miarą — przesączania kłębkowego. K.n. wyższy niż dn mają substancje wydzielane do światła kanalików nerkowych, a niższy — substancje —> wchłaniane zwrotnie. KLIZMA -> lewatywa. KLOKSACYUNA, CloxaciUin, Syntarpen, Orbenin, półsyntetyczna izoksalolinowa penicylina, oporna na kwas solny, nie rozkładana przez enzym penicylinazę (działa na szczepy penicylinooporne). Zakres działania i zastosowanie jak —> penicylina. KLOMIFEN, lek o działaniu estrogennym, stosowany u kobiet z cyklami bezjajeczkowymi w celu wywołania owulacji; także w raku sutka. Podawanie k. jest przeciwwskazane w ciąży, w chorobach wątroby, w zaburzeniach wzrokowych. KLONORCHIDOZA, choroba inwazyjna wywoływana przez przywrę wątrobową zw. chińską (Clonorchis sinensis). Występuje gł. w Chinach, Korei, Japonii i Wietnamie, przede wszystkim u człowieka, ale również u psa i kota. Człowiek zaraża się spożywając surowe lub niedogotowane, suszone, solone czy marynowane ryby słodkowodne, w których mięśniach znajdują się —> cysty pasożyta. W przewodzie pokarmowym cysty ulegają strawieniu, a zawarte w nich pasożyty wędrują do przewodów żółciowych, gdzie dojrzewają i mogą wywołać przerost nabłonka oraz rozszerzenie i zgrubienie większych przewodów. Może dojść do uszkodzenia wątroby i do jej marskości. Choroba przebiega z gorączką, biegunką, bólami w nadbrzuszu i —eozynofilią. Czasem występuje charłactwo, wodobrzusze, a w najcięższych przypadkach — śmierć. Rozpoznanie polega na wykryciu charakterystycznych jaj przywry w żółci, rzadziej w kale. Leczenie szpitalne. Zapobieganie polega na dokładnym gotowaniu ryb słodkowodnych pochodzących z ognisk endemicznych. KLUB „WIEWIÓRKA", akcja zapoczątkowana w roku 1965/66 przez Poi. Czerwony Krzyż wspólnie z Biurem Współpracy z Konsumentem „Opinia"; k. „W." organizowane są przy szkolnych kołach PCK i zrzeszają dzieci klas I-IV, a w przedszkolach organizuje się je w grupach dzieci starszych. Pracą klubu kierują nauczyciele i wychowawcy przy współpracy stomatologa. Celem klubu jest popularyzowanie wśród dzieci zasad higieny osobistej i higieny jamy ustnej, a w szczególności metod zapobiegania próchnicy zębów. Do obowiązków członka klubu należy posiadanie własnej szczoteczki do zębów, codzienne mycie zębów rano i wieczorem oraz systematyczne zgłaszanie się do badanią kontrolnego u stomatologa. K. „W." przyczyniają się do popularyzacji zapobiegania i leczenia próchnicy zębów. KLUBY AA, kluby anonimowych alkoholików, kluby byłych alkoholików, którzy pomagają sobie wzajemnie w zwalczaniu pokusy powrotu do nałogu picia alkoholu. Sukcesy klubów wynikają z umożliwienia członkom pozytywnych społ. kontaktów, które poprzednio znaleźliby tylko przy barze. Dużą rolę odgrywa również doświadczenie w walce z nałogiem uzyskane przez starszych członków klubu, przekazywane bezpośrednio nowo wstępującym członkom. Kluby AA działają w wielu miastach w Polsce. KLUBY BYŁYCH PACJENTÓW, organizacje powstające często z inicjatywy byłych pacjentów psychiatr. i działające na podobnych zasadach jak —> Kluby AA. Gł. celem tego typu dobrowolnych zrzeszeń jest zaspokojenie podstawowych potrzeb życiowych pacjentów, wzajemna pomoc, a nade wszystko wyrwanie się z izolacji spol. stanowiącej konsekwencję pobytu w szpitalu psychiatr. W ostatnich latach zwraca się uwagę na dobre rezultaty zdrowotne, jakie przynosi uczestniczenie w tego typu klubach, przewyższające niejednokrotnie korzyści odnoszone z rehabilitacji psychiatr. prowadzonej przez psychiatrów lub psychologów. Przykładem podobnych organizacji może hyc też —>• Synanon, społeczność zrzeszająca dobrowolnie byłych narkomanów, alkoholików i przestępców. KŁĄCZE, podziemna łodyga szeregu gatunków roślin, różniąca się od korzenia posiadaniem pączków i pędów. Niejednokrotnie w k. występują substancje czynne (.—>• alkaloidy, glikozydy). W lecznictwie stosowane są odwary, nalewki i wyciągi z k. niektórych roślin (np. perzu, tataraku, pięciornika). KŁĘBCZAK, guz Massona, rzadki, niezłośliwy guz naśladujący budową kłębek naczyniowo-nerwowy opuszki palca. Mały, niebieskawy, dobrze otorbiony, umiejscawia się w skórze pod paznokciem lub na opuszce palca. Rośnie wolno, ale cechuje się żywą, napadową bolesnością. Leczenie operacyjne. KŁĘBEK NERKOWY -> ciałko nerkowe. KLĘBKOWE ZAPALENIE NEREK, jedna z najczęstszych chorób nerek, atakująca kłębki nerkowe (—»- ciałko nerkowe). Może przebiegać w 3 postaciach klin. jako: l) ostre, podostre lub przewlekle rozlane k.z.n. z pierwotnym uszkodzeniem śródbłonków naczyń klębkowych; 2) ostre, podostre lub przewlekle rozlane nerczycowe zapalenie nerek z pierwotnym uszkodzeniem błony podstawnej naczyń kłębkowych (—> zespół nerczycowy); 3) ogniskowe zapalenie nerek. Proces chorobowy pierwotnie dotyczy kłębków, wtórnie powstają zmiany w kanalikach, tkance śródmiąższowej i naczyniach krwionośnych. Skutkiem zmian zapalnych w kłębkach jest zwężenie lub zarośnięcie ich naczyń włosowatych. Zmniejszenie przepływu krwi przez naczynia włosowate kłębków oraz uszkodzenie samego kłębka upośledza tworzenie się—>przesączu kłębkowego, jak również prowadzi do niedokrwienia nerek. W miarę postępu choroby kłębki szkliwieją, a wiele z nich może zanikać. Zanikanie nefronów prowadzi do kurczenia się nerek i wzrostu tkanki łącznej. W cewkach powstają wtórne zmiany wsteczne, a w naczyniach stwardnienie. U podstaw k.z.n. leżą procesy —»• autoimmunizacyjne. Poprzedzone jest zazwyczaj zakażeniem górnych dróg oddechowych paciorkowcem betahemolizującym grupy A. Składniki kłębków uszkodzone lub zmodyfikowane przez czynnik patogenet. stają się —> antygenami, przeciw którym ustrój wytwarza —> przeciwciała, a zwłaszcza przeciw błonie podstawnej kłębka. Wśród objawów klin. k.z.n. dominują: krwinkomocz, białkomocz, obecność wałeczków w moczu, obrzęki, nadciśnienie, upośledzenie czynności nerek. We krwi stwierdza się wzrost miana —»• anty-streptolizyn oraz obniżenie —> dopełniacza. Postać ostra występuje zwykle u dzieci, trwa kilka tygodni i kończy się wyleczeniem w 80%. U dorosłych częściej przechodzi w postać przewlekłą, prowadzącą po latach do niewydolności nerek, której stadium końcowe stanowi —> mocznica. Zapobieganie k.z.n. polega na wczesnym zwalczaniu zakażeń paciorkowcowych. Leczenie antybiotykami. KŁYKCINA SĄCZĄCA -»- brodawczak. KŁYKCINY, lepieże, mniej lub bardziej rozległe, brodawkowate wykwity skórne, utworzone z przerosłych i połączonych ze sobą grudek sączących. Występują w kile (kłykciny płaskie); mogą być również pochodzenia wirusowego, jako odmiana brodawek (.—> kłykciny kończyste). KŁYKCINY KOŃCZYSTE, szyszkowiny kończyste, wyrosła brodawkowate skóry pochodzenia wirusowego, duże, miękkie, uszypułowane, czerwone lub różowe, o pow. kalafiorowatej, przypominające grzebień koguci; niektóre łatwo krwawią i ulegają wtórnemu zakażeniu. Umiejscowienie gł. na narządach płciowych, gdzie rozwojowi ich sprzyja drażnienie przez tarcie i spływającą wydzielinę; częstsze bywają u kobiet cierpiących na przewlekłe upławy oraz u osób obu płci mających rzeżączkę. Leczenie polega na usunięciu chir., wypaleniu środkami żrącymi lub —» elektrokoagulacji. KMINEK ZWYCZAJNY (.Carum carvi), roślina z rodziny baldaszkowatych. Owoce zawierają olejek eteryczny, tłuszcze, białka i węglowodany; pobudzają łaknienie, regulują procesy trawienia, działają wiatropędnie, zwiększają laktację, działają wykrztuśnie; wchodzą w skład mieszanek ziołowych Digestosan, Normosan i Rectosan. Stosowane w zaburzeniach trawienia, braku łaknienia, wzdęciach, kolce jelitowej, rzadziej celem pobudzenia laktacji. Przetwory k.z. dodawane są do niektórych leków jako środki poprawiające smak. KNEIPP Sebastian, ur. 17 V 1821, zm. 17 VI 1897, niem. duchowny katolicki zajmujący się leczeniem. Wprowadził naturalistyczną metodę, polegającą na leczeniu większości chorób polewaniem całego ciała lub tylko kończyn zimną wodą, owijaniem chorego w wilgotne prześcieradła, spacerami boso po mokrej trawie, śniegu, brodzeniem w wodzie; zalecał ruch na świeżym powietrzu. K. negował wartość medycyny nauk., zwalczał leki pochodzenia chem. głosząc, że szkodzą i zatruwają organizm, a zalecał zioła oraz kawę zbożową, która dzięki umiejętnej reklamie przysporzyła mu sławy i majątku. KOBALAMINA ->- witamina B12;. KOBALT, Co, pierwiastek chem., mikroelement (—> pierwiastki ciała człowieka). Wchodzi w skład —witaminy B12; niezbędny do prawidłowej czynności szpiku kostnego. KOBALTOWA BOMBA, urządzenie stosowane w medycynie do zdalnego napromieniowania pacjenta promieniowaniem gamma przy użyciu promieniotw. kobaltu ""Co. Ładunek izotopu ""Co umieszczony jest w głowicy nieprzenikliwej dla promieniowania gamma, zaopatrzonej w okienko, przez które przechodzi użyteczna wiązka promieniowania. Głowica jest umieszczona na statywie, umożliwiającym napromieniowanie polem stałym, metodą obrotową lub wahadłową. Urządzenie to jest wykorzystywane do leczenia nowotworów, zwłaszcza głęboko położonych. KOBALT PROMIENIOTWÓRCZY, izotop '"Co o czasie połowicznego zaniku 5,3 lat, emitujący cząstki beta i kwanty gamma. Otrzymywany jest w wyniku aktywacji neutronowej naturalnego kobaltu. Należy do II grupy —> radiotoksyczności. W medycynie źródła o aktywności rzędu kilkunastu tysięcy —kiur (Ci) stosuje się w —>• kobaltowych bombach do leczenia nowotworów; źródła o mniejszej aktywności, rzędu do 200 mCi, stosuje się w postaci aplikatorów również w leczeniu nowotworów. Źródła ""Co o aktywnościach rzędu pCi używane są do kalibracji spektrometrów, określania wydajności układów pomiarowych i oceny wydajności sond przyrządów dozymetrycznych. KOCH Robert, ur. 11X111843, zm. 27 V 1910, niem. lekarz, jeden z twórców bakteriologu i założyciel nowożytnej nauki o chorobach żak. Praktykę lek. rozpoczął jako lekarz powiatowy w Wolsztynie (poznańskie), gdzie nauczył się mówić po polsku. Tu w prymitywnym własnym laboratorium wykrył laseczkę —>• wąglika (1876) oraz zjawisko tworzenia się postaci przetrwalnych, tzw. zarodników. Opisał także —>• gronkowce (1878). Od 1880 K. pracował w państwowym urzędzie zdrowia w Berlinie. W 1882 dokonał odkrycia pałeczki, zw. —>• prątkiem gruźlicy, w 1883 w czasie wyprawy do Egiptu odkrył —> przecinkowca cholery. W 1885 został prof. uniw. w Berlinie. Wyodrębnił szereg innych drobnoustrojów, udoskonalił technikę badań bakteriol., wprowadził nowe pożywki i metody barwienia. W 1890 uzyskał przesącz z hodowli prątków gruźlicy —>• tuberkulinę, która nie spełniła nadziei jako lek przeciwgruźliczy, ale znalazła zastosowanie do celów diagnostycznych (—>• odczyny tuberkulinowe). W 1891 został dyr. specjalnie dla niego stworzonego Inst. Badania Chorób Zakaźnych w Berlinie. Za całokształt swych odkryć nauk. otrzymał nagrodę Nobla w 1905. KOCHER Emil Theodor, ur. 25 VIII 1841, zm. 27 VII 1917, szwajc. chirurg; prof. chirurgii uniw. w Bemie (1872-1911). Opracował liczne metody operacyjne z dziedziny chirurgii —> pęcherzyka żółciowego (np. cięcie K.do odsłonięcia dróg żółciowych przebiegające wzdłuż prawego luku żebrowego), tarczycy, żołądka. Wprowadził kilka narzędzi własnego pomysłu (np. kleszczyki hemostatyczne i zgłębnik). Autor podręcznika chirurgii operacyjnej (1892), wielokrotnie wznawianego i tłumaczonego na kilka języków. Za badania z dziedziny fizjologii, patologii i chirurgii tarczycy otrzymał nagrodę Nobla w 1909. KOCOWANIE, zabieg cieploleczniczy wywołujący silne poty; polega na zawinięciu chorego w suche, ogrzane prześcieradło i szczelnym przykryciu kocem. Zabieg trwa 1-2 godz; zwykle już po pół godz zaczyna się obfite pocenie (można je przyspieszyć, stosując przed k. gorącą kąpiel przez 15-25 min albo podając gorące napoje lub ogrzewając ciało termoforami). W czasie k. należy głowę ochładzać zimnym okładem i kontrolować tętno (na tętnicy szyjnej). Po zabiegu zaleca się krótką, letnią kąpiel lub natrysk. K. stosowane jest w ostrych i przewlekłych nieżytach dróg oddechowych, przewlekłym gośćcu stawowym, przewlekłym zatruciu solami metali ciężkich, otyłości itd. Przeciwwskazania stanowią: osłabienie mięśnia sercowego, niewydolność krążenia, znaczne wyczerpanie ogólne. KODEINA, metylomorfina, alkaloid fenantrenowy opium; działa przeciwkaszlowo i przeciwbólowe. Stosowana w zwalczaniu napadów suchego kaszlu w nieżytach oskrzeli, krztuścu itp.; częsty składnik mieszanek przeciwkaszlowych i przeciwbólowych. Rzadziej niż morfina wywołuje zależność psychofiz. Nie należy stosować k.u niemowląt, z uwagi na większą wrażliwość ośrodka oddechowego. KODEKS HAMMURABIEGO,zbiór przepisów prawnych cywilnych i karnych, ułożony przez władcę Babilonii Hammurabiego (zm. ok. 1686 p.n.e.), wyryty na diorytowej steli, zachowany niemal w całości. Podstawową zasadą k.H. jest prawo odwetu „oko za oko, ząb za ząb". Z 282 artykułów k.H. 9 dotyczy działalności lekarzy. Ustalają one z jednej strony wysokość obowiązujących honorariów lek. za określone czynności, gł. zabiegi chir., z drugiej strony określają rodzaje kar za zabiegi kończące się niepowodzeniem. Np. za udaną operację od wolnego obywatela lekarz winien otrzymać 10 szekli srebra (l szekel—8 g); za tę samą czynność, gdy chory umierał, k.H. nakazywał odrąbać lekarzowi ręce. Wysokość honorariów i kar była zróżnicowana w zależności od społ. pozycji pacjenta. KOD GENETYCZNY, sposób określania kolejności —>• aminokwasów w białkach, przez kolejność —> nukleotydów w informacyjnym —> kwasie rybonukleinowym (mRNA). Informacja zawarta w mRNA pochodzi bezpośrednio z —» kwasu dezoksyrybonukleinowego (.—> transkrypcja), w którym jest trwale zapisana i z którym jest przenoszona podczas mitozy (—podział komórki) do komórek potomnych. Przekazywanie informacji z mRNA na białko (—»translacja) odbywa się wg następujących reguł: l) jeden aminokwas jest kodowany przez trzy kolejne nukleotydy (tzw. kodon) na nici mRNA (kod trójkowy); 2) między kolejnymi kodonami na nici 500 KOENZYMY Aminokwas Skrót Alanina Ala Arginina Arg Asparagmowy kwas Asp Asparagina Asp-NH? Cysteina Cys Fenyloalanina Fen Glutaminowy kwas Glu Glutamina Glu-NH; Glicyna Gli Histydyna Mis Izoleucyna lieu Leucyna Leu Lizyna Liz Metionina Met Prolina Pro Seryna Ser Treonina Trę Tryptofan Try Tyrozyna Tyr Wallna Wal druga litera Dwadzieścia aminokwasów tworzących dwu-dziestoliterowy język białek, kodowany przez czteroliterowy język kwasu nukleinowego (cztery nukleotydy) mRNA nie ma nukleotydów nic nie znaczących (kod bezprzecinkowy); 3) kolejne kodony nie nakładają się na siebie (kod nienakładający się); 4) jeden kodon może kodować tylko jeden aminokwas (kod jednoznaczny); 5) jeden aminokwas może być kodowany przez kilka różnych kodonów (kod niejednoznaczny); 6) skład nukleotydowy kodonu dla każdego aminokwasu nie zależy od rodzaju organizmu (kod uniwersalny). Występowanie czterech różnych nukleotydów w mRNA stwarza możliwość istnienia 64 różnych kodonów. Obecnie wiadomo już, jakie kodony kodują odpowiednie aminokwasy. Stwierdzono również istnienie kodonów, które nie kodują aminokwasów, lecz dają sygnał do zakończenia syn U C A G U uuul | Fen uucJ UUAł | Leu UUGJ ucu' ucc UCA UCG Ser UAUł Tyr UACJ UAA Ochrę U AG Amber UGUI „ Cys UGCJ UGA ? UGG Try U C A G C CDU' CUĆ CUA CUG^ Leu' ecu' CCC OCA CCG Pro CAU CAC CAA' CAG His Olu-NH; CGU' CGC CGA CGG, Arg U C A G A AUU' AUC AUA^ AUG lieu Met ACU' ACC ACA ACG Trę AAU' AAC AAA" AAG Asp- NHa .Liz; AGU' AGC AGA' AGG Ser Arg. U C A G G GUU' GUC GUA GUG Wal ecu' GCC GCA GCG Ala GAU' GAC GAA' GAG Asp Glu GGU" GGC GGA GGG Gli U C A G Kod genetyczny złożony z 64 trójek i odpowiadające im aminokwasy. Terminy ochrę i ambcr odpowiadają kodonom, które są przypuszczalnie sygnałami kończącymi syntezę łańcuchów po-lipeptydowych tezy łańcucha polipeptydowego (kodony nonsensowne). Proces determinacji kolejności aminokwasów przez trójki nukleotydów (kodony) nie odbywa się w drodze bezpośredniego oddziaływania aminokwasów z mRNA, lecz za pośrednictwem innego rodzaju cząsteczek RNA (tzw. przenośnikowego RNA, czyli tRNA), który ma zdolność do oddziaływania zarówno z mRNA, jak i z aminokwasami. KODOMINOWANIE ,dominowanie. KOENZYM A, CoA, koenzym wielu enzymów z klasy —» transferaz. Bierze udział w przenoszeniu grup acylowych. Jednym ze składników CoA jest—> kwas pantotenowy. CoA tworzy wiązania wysokoenergetyczne z resztami acylowymi; z resztą -kwasu octowego tworzy tzw. „aktywny octan" i wprowadza ten związek do—>-cyklu Krebsa. Na tej drodze CoA bierze udział w —r katabolizmie kwasów tłuszczowych i kwasu pirogronowego. KOENZYM Q -> ubichinon. KOENZYMY, grupy prostetyczne enzymów, niebiałkowe składniki —> enzymów, określające rodzaj reak Ważniejsze koenzymy Nazwa koenzymu Przykłady enzymów lub przemian, w których koenzym bierze udział Grupa przenoszona Odpowiednia witamina . 1 Koenzymy przenoszące wodór lub elektrony Dwunukleotyd nikotynamido--adeninowy (NAD^ dawniej DPN) dehydrogcnaza jabkza-nowa wodór —*• witamina PP (amid kwasu nikotynowego) Fosforan dwunukleotydu niko-tynamido-adeninowego (NADP*, dawniej TPN) reduktaza glukuronia-nowa wodór — Dwunukleotyd flawinoadeni-nowy (FAD) dehydrogenaza bursz-tynianowa wodór —> witamina B» (ryboflawina) Pochodne ~> hemu —> cytochromy, —- katalaza elektrony — Kwas liponowy dekarboksylac) a oksy-darywna wodór i grupy acylowc kwas liponowy II Koenzymy przenoszące grupy atomów Koenzym A (CoA) wejście aktywnego octanu do - > cyklu Krcbsa, rozpad i synteza —>• kwasów tłuszczowych grupa acylowa —> kwas pantotenowy Dwufosfotiamina (TPP) dekarboksylac j a oksy-datywna aktywny alde-. hyd octowy —> witamina Bi (tiamina) Kwas tctrahydrofoliowy (CoF) synteza —•r zasad pury-nowych i niektórych —> aminokwasów grupa formylo-wa —> kwas foliowy Karboksybiotyna karboksylacja grupa karbo-ksylowa —> witamina H (biotyna) Fosfopirydoksal przemiany —>• aminokwasów grupa aminowa —> witamina B« (pirydoksal) Koenzym Bn izomeryzacje grupa metylowa —> witamina Bn (kobalamina) Nukleozydotrójfosforany (ATP oraz GTP, CTP, UTP) —" ligazy reszta kwasu fosforowego, odpowiednie reszty nukleo-zydowe cji przez nie katalizowanej. Najczęściej rola k. polega na przenoszeniu pewnych grup atomów z jednej cząsteczki na drugą lub wewn. tej samej cząsteczki. Inne k. przenoszą atomy wodoru lub elektrony (—>-utlenianie biologiczne). Wiele k. pozostaje w ścisłym związku z—* witaminami. Rola biol. wielu witamin polega na tym, że są one częścią składową koenzymów. KOFEINA, trójmetyloksantyna występująca w wielu roślinach, a w szczególnie dużych ilościach w liściach herbaty (Tea chinensis), owocach drzewa kawowego (.Ccffea arabica) oraz orzeszkach cola (Cola acuminata). Działa pobudzająco na ośrodkowy układ nerw. ułatwiając i przyspieszając procesy myślenia, znosząc uczucie zmęczenia tak psych., jak ńz., zwiększając i pogłębiając odbiór zewn. wrażeń; k. zwiększa zdolność wykonywania pracy umysłowej i fiz., ponadto działa rozkurczowo i moczopędnie, nasila działanie leków przeciwbólowych. Stosowana w obwodowych niewydolnościach krążenia (zapaść), bólach głowy pochodzenia naczyniowego, stanach wyczerpania i znużenia. Wchodzi w skład licznych mieszanek przeciwbólowych, np. Cofedonu, Coffanu, Coffe-cornu. Duże dawki powodują bóle i zawroty głowy, rozkojarzenie myślowe, bezsenność, kołatanie serca; b. duże mogą wywoływać drgawki. U osób nadużywających kawę lub inne napoje kofeinowe mogą występować bóle głowy po nagłym zaprzestaniu używania tego napoju. KOHLERA CHOROBA I, jałowa martwica kości łódkowatej stopy, choroba występująca częściej u chłopców w wieku 3-12 lat; objawia się bólami grzbietowo-przyśrodkowej części stopy, w wyniku czego pojawia się utykanie na chorą kończynę. Leczenie polega na oszczędzaniu chorej kończyny oraz odciążeniu kości łódkowatej specjalną wkładką podpierającą sklepienie stopy. KOHLERA CHOROBA II, choroba Freiberga, jałowa martwica głowy II kości śródstopia, choroba występująca najczęściej u szybko rosnących, szczupłych dziewcząt w wieku 11-18 lat; objawia się bólami w okolicy przodostopia oraz nadwrażliwością na ucisk skóry nad głową II kości śródstopia; objawy te nasilają się po wysiłkach fiz. Leczenie polega na odciążaniu chorego miejsca specjalnymi pelotkami. KOKAINA, alkaloid otrzymywany z liści krzewu kokainowego (Etythro-xylon coca) z rodziny krasnodrzewowatych. Najstarszy ze znanych środków miejscowo znieczulających. Stosowana do znieczuleń powierzchniowych w okulistyce (znieczulenie spojówek i rogówki) oraz laryngologii (znieczulanie błony śluzowej gardła, krtani i nosa). W odróżnieniu od innych leków miejscowo znieczulających, kurczy naczynia krwionośne (na drodze pobudzenia zakończeń adrenergicznych) zmniejszając ukrwienie i obrzęk błon śluzowych. K. wywiera silne działanie pobudzające na ośrodkowy układ nerw., wywołując objawy upojenia ze stanem dobrego samopoczucia (euforia). Jest nadużywana jako środek odurzający powodując —>• kokainizm rozwijający się najczęściej u osobników charakteropatycznych. KOKAINIZM, —narkomania polegająca na przyjmowaniu —> kokainy. W Polsce k. jest b. rzadkim zjawiskiem. KOKCYDIOIDOMIKOZA, - grzybica wywołana zakażeniem Coc-cidioides immitis, może przebiegać w postaci stanów zapalnych w drogach oddechowych lub uogólnionych zmian ziamiakowych przypominających —>gruźlicę. KOKLUSZ, krztusiec, ostra choroba zakaźna gł. wieku dziecięcego, wywołana przez pałeczkę Bordetella penussis. Zakażenie następuje drogą kropelkową. Bakterie osiedlają się początkowo w błonie śluzowej górnych odcinków układu oddechowego, powodując ich stan zapalny; w późniejszym okresie zmiany przechodzą na oskrzela i tkankę płucną. Okres wylęgania: od kilku do 14 dni. Objawy: początkowo niewyraźne — suchy kaszel stopniowo nasilający się, trudne odkrztuszanie gęstej, lepkiej wydzieliny. W drugim okresie pojawia się charakterystyczny napadowy kaszel z krztuszeniem się, świstem przez napięte struny głosowe („pianie koguta"). U niemowląt, u których k. ma szczególnie ciężki przebieg, może dojść do zupełnego zamknięcia głośni, bezdechu, czasem do drgawek. Napady mogą występować kilkanaście, nawet kilkadziesiąt razy na dobę. Choroba trwa 6-8 tygodni, ale przy końcu 4 tygodnia łagodnieje, chociaż możliwe są nawroty kaszlu. Leczenie: we wczesnym okresie—antybiotyki (ampicylina). W okresie kaszlu—witaminy, pielęgnacja, odpowiednie odżywianie. Zapobieganie: szczepienia ochronne (w PRL obowiązkowe!), izolowanie chorych. KOLAGEN, białko o strukturze włókienkowej należące do grupy—> skleroproteidów, będące gł. składnikiem podporowym —> tkanki łącznej. Cząsteczki k. są zbudowane przede wszystkim z glicyny, proliny i hydroksyproliny. KOLAGENOZY, schorzenia wielu narządów i układów, wykazujące wspólną cechę podstawową: włóknikowate zwyrodnienie —> tkanki łącznej. Do niedawna do k. zaliczano: gościec, twardzinę skóry, zapalenie skórno-mięśniowe, chorobę posurowiczą i liszaj rumieniowaty. Ostatnio następuje odwrót od tego zbiorczego pojęcia i oddzielanie poszczególnych jednostek chorobowych, ponieważ okazało się, że ich etiologia i patogeneza są różne. KOLANA KOŚLAWE, przerost i wydłużenie kłykci wewn. kości udowych, w wyniku czego szpara stawu kolanowego nie przebiega równolegle, lecz skośnie do podłoża. O k.k. mówimy wówczas, kiedy odstęp mierzony między przyśrodkowymi kostkami, przy zwartych i wyprostowanych kolanach, przekracza 4-5 cm, co manifestuje się „iksowatym" ustawieniem nóg. Gł. przyczyną tej wady są: przebyta w niemowlęctwie —> krzywica, —> płaskostopie, porażenia po chorobie Heinego-Medina, choroby samych stawów. Ponadto wyróżnia się tzw. koślawość samoistną, powstającą bez uchwytnej przyczyny. Leczenie polega na noszeniu specjalnego obuwia zaopatrzonego w tzw. obcasy Thomasa. W przypadkach bardziej zaawansowanych konieczne jest noszenie aparatów ortopedycznych lub leczenie operacyjne. KOLANA SZPOTAWE I NOGI PAŁĄKOWATE, wada będąca odwrotnością—> kolan koślawych; nogi tworzą kształt litery „O" i określane bywają jako nogi kawalerzystów. Gł. przyczyną choroby jest—»-krzywica. Zniekształcenie nasila się, gdy dziecko zbyt wcześnie podejmuje próby chodzenia i pod wpływem siedzenia ze skrzyżowanymi nogami (po turecku). Leczenie polega na zwalczaniu krzywicy oraz noszeniu odpowiednich —> aparatów ortopedycznych. W przypadkach zaawansowanych konieczne jest leczenie operacyjne. KOLANO, część kończyny dolnej między udem i podudziem, zawierająca staw kolanowy łączący kości udową i piszczelową (kość strzałkowa nie bierze udziału w budowie stawu). Staw kolanowy składa się z dolnej nasady kości udowej, nasady bliższej kości piszczelowej oraz rzepki. Pow. stawu kolanowego są niedopasowane; istniejące luki i nierówności wypełniają i dopasowują łąkotki stawowe, twory zbudowane z chrząstki włóknistej, kształtu niezamkniętych pierścieni. Na przekroju mają one kształt klinów, o podstawie zwróconej ku stronie bocznej i przyśrodkowej. Staw kolanowy umożliwia ruchy zginania i prostowania oraz obracania na wewnątrz i zewnątrz—jedynie przy zgiętym kolanie. Mocne więzadła boczne i przyśrodkowe oraz więzadła krzyżowe połączone wewnątrz stawu utrzymują staw kolanowy we właściwym położeniu i zapewniają jego prawidłową mechanikę. KOLAPS -> zapaść. KOLARGOL -> srebro koloidowe. KOLCHICYNA, alkaloid z nasion ziemowita jesiennego (.Colchicum au-tumnale); hamuje wzrost komórek, znosi bóle i obrzęki w napadach — dny moczanowej. Stosowana w ostrych napadach dny (lek z wyboru) oraz w leczeniu —> ziarnicy złośliwej. Silnie toksyczna, może być stosowana wyłącznie pod kontrolą lekarską. KOLKA, bolesny, długotrwały skurcz narządów zbudowanych z mięśni gładkich. W zależności od umiejscowienia, odróżniamy k. żołądkową, jelitową, wątrobową (skurcz pęcherzyka żółciowego lub przewodów żółciowych), nerkową (skurcz miedniczek nerkowych, moczowodu) i in. Przyczyną k. mogą być stany zapalne (np. zapalenie żołądka czy miedniczki nerkowej), obecność kamieni (np. w pęcherzyku żółciowym) czy pasożyty i nowotwory. K. może być następstwem tzw. dystonii wegetatywnej, tj. jednym z objawów —> nerwicy narządowej. K. wątrobowa powoduje skurcz pęcherzyka żółciowego, co wytwarza silne bodźce dla układu nerw., które pobudzają odpowiednie ośrodki wegetatywne, a to podtrzymuje i pogłębia stan przedłużonego skurczu; długotrwały skurcz upośledza czynność narządu; zaciskający się przewód żółciowy uniemożliwia wypływ żółci, istniejące zaś kamienie uszkadzają błonę śluzową obkurczonego pęcherzyka. KOLODIUM, alkoholowo-eterowy roztwór nitrocelulozy; po odparowaniu rozpuszczalnika tworzy na pow. skóry błonę ochronną. Stosowany na rany i uszkodzone tkanki, odgrywa rolę plastra lub opatrunku. Spotykane są również preparaty k. (tzw. Collodium elasticum) z olejem rycynowym, dodawanym jako zmiękczacz. KOLOIDY, ściślej — mieszaniny koloidalne lub roztwory koloidalne; układy składające się z rozpuszczalnika i związku rozpuszczonego (fazy rozproszonej), którego cząstki mają średnicę od l nm do l urn; znajdują się więc na pograniczu roztworów właściwych i mieszanin. Cząstki fazy rozproszonej mogą być albo zgrupowaniami cząsteczek składnika rozpuszczonego, albo jego pojedynczymi cząsteczkami. Ten drugi typ występuje w każdej żywej komórce, gdyż jej podstawowy składnik to koloidalny roztwór białka w wodzie. KOLONIE BAKTERYJNE, widoczne gołym okiem skupienia komórek bakteryjnych (—> bakterie) wyrosłych na pow. lub w głębi podłoży stałych. Mają określony kształt, rodzaj brzegu, powierzchnię, strukturę, wyniosłość nad pow., wielkość, kolor, przejrzystość. Opis wyglądu k.b. jest pomocny w rozpoznawaniu bakterii. KOLONIE LECZNICZE, zorganizowana forma wypoczynku dla dzieci, których stan zdrowia lub zagrożenia chorobą wymaga łączenia wypoczynku z zabiegami profilaktyczno-leczn. pod opieką lekarską. K.l. organizuje się z zasady w miejscowościach uzdrowiskowych przy istniejących tam zakładach leczn., kwalifikując dzieci wg wskazań lek. i profilu kolonii (np. dla dzieci z zespołami spastycznymi oskrzeli i innymi chorobami układu oddechowego, z chorobami układu krążenia, narządów ruchu — po chorobie reumatycznej i heinemedinie). Plany zajęć, rozrywek i wypoczynku podporządkowane są planom postępowania profilaktyczno-leczniczego. KOLPOMIKROSKOP, aparat służący do badania części pochwowej macicy widzianej w powiększeniu. Składa się z wziernika, źródła światła i układu optycznego, umieszczonych na ruchomym statywie. Umożliwia badanie części pochwowej zabarwionej hematoksyliną, w powiększeniu 170-270-krot-nym, na głębokość 70 urn; używany w diagnostyce nowotworów szyjki. KOLPOSKOPIA, metoda diagnostyczna polegająca na oglądaniu części pochwowej macicy w powiększeniu za pomocą aparatu zw. kolposkopem; jest to rodzaj 2-okularowego mikroskopu, powiększającego 4-50-krotnie, połączonego z silnym źródłem światła, wziernikiem i aparatem fot., umożliwiającym wykonywanie mikrofotografii obserwowanych obrazów. Cała aparatura umieszczona jest na ruchomym statywie. K. umożliwia wykrycie ognisk zmian nowotworowych lub —> stanów przedrakowych. KOLPOTOMIA, zabieg operacyjny nacięcia ściany pochwy wraz z mięśniami dna miednicy. K. stosuje się w połączeniu z nacięciem krocza w dużych zabiegach położniczych, np. w trudnych porodach kleszczowych, kiedy odcinek kanału rodnego utworzony z tkanek miękkich jest wąski (pierwiastki, szczególnie starsze). KOŁATANIE SERCA, wrażenie silnego i przyśpieszonego bicia serca. Przyczyną k.s. są najczęściej wady serca, zaburzenia jego rytmu (—> migotanie i trzepotanie przedsionków), skurcze przedwczesne serca, choroba Basedowa, niedokrwistość, stany nerwicowe. KOŁNIERZ SCHANZA, opatrunek unieruchamiający kręgosłup szyjny, w postaci szerokiej obręczy, uformowany z waty wzmocnionej kleiną lub kilkoma obwojami opaski gipsowej. Stosowany w przykurczach mięśni szyi, w podwichnięciach kręgosłupa szyjnego i w innych chorobach wymagających unieruchomienia. K.S. nie powoduje całkowitego unieruchomienia i nie ma działania rozciągającego, nie jest więc stosowany przy złamaniach i zwichnięciach kręgosłupa szyjnego. KOŁOBRZEG, m. w woj. koszalińskim, port morski i uzdrowisko, położone nad Bałtykiem przy ujściu rzeki Parsęty, 2-5 m n.p.m. Działalność uzdrowiskowa od 1803, wznowiona po zniszczeniach wojennych w 1951. Klimat nadmorski, bodźcowy, o wyjątkowo dużym średnim rocznym nasłonecznieniu. Wody leczn.: solanki chlorowe- sodowo-bromkowo-jodkowe oraz woda stołowa „Perła Bałtyku". Pijalnia wód mineralnych znajduje się w zakładzie przyrodoleczn., który prowadzi: kąpiele mineralno-solankowe i kwasowęglowe, hydroterapię, masaże leczn., inhalacje, kinetoterapię na wolnym powietrzu, talassoterapię, kąpiele i zawijania borowinowe, tampony i irygacje ginekol., elektro-, światło- i cie-plolecznictwo oraz leczenie ultradźwiękami i gimnastykę rehabilitacyjną. W uzdrowisku znajdują się ponadto: szpitale uzdrowiskowe, sanatoria, prewentoria, obiekty profilaktyczno-wypoczynkowe, liczne obiekty wczasowe. Wskazania leczn. dla dorosłych: choroby układów oddechowego i krążenia, narządów ruchu i reumatyczne, układu wydzielania wewn. i przemiany materii (cukrzyca). Kierunki leczn. dla dzieci: choroby układu oddechowego i skóry. KOŁOWACIZNA, cenuroza, choroba inwazyjna wywoływana przez cenura — postać larwalną tasiemca Multiceps multiceps. Cenur rozwija się z onkosfery w naczyniach włosowatych mózgu lub rdzenia u człowieka, który w tym przypadku jest żywicielem pośrednim tasiemca. Żywicielami pośrednimi są też owce, rzadziej kozy, bydło i inne przeżuwacze. Żywicielem ostatecznym jest pies, lis, wilk i inne dziko żyjące zwierzęta mięsożerne. Pierwsze objawy k. u człowieka występują w 10-14 dniu od chwili zarażenia. Po 3-6 miesiącach występują charakterystyczne dla k. ruchy, polegające na obracaniu się w koło z jednoczesnym zwieszeniem głowy. Rozpoznanie k. jest możliwe na podstawie tych właśnie objawów klin. Zapobieganie polega na ochronie psów przed ewentualnym zarażeniem się cenurami, które mogą znajdować się w odpadkach rzeźnych oraz na regularnym odrobaczaniu psów. Leczenie chirurgiczne. KOŁPAK LAMPY RENTGENOWSKIEJ, obudowa ochronna lampy rentg., z której promieniowanie wychodzi tylko przez specjalne okienko. Między lampą rentg. a otaczającym ją kołpakiem znajduje się olej transformatorowy, który służy do izolowania i chłodzenia lampy. KOŁTUN, zbite kłębowisko włosów na głowie, zlepionych brudem i płynem wysiękowym z zapalnie zmienionej skóry; prawie z reguły na tle wszawicy i skrajnego zaniedbania higieny. Leczenie polega w zasadzie na obcięciu k. i leczeniu sprawy podstawowej. KOMARY, owady z rzędu dwuskrzydłych (muchówki), żywiciele niektórych zarazków i przenosiciele niebezpiecznych i szeroko w świecie rozpowszechnionych chorób żak. Istotne znaczenie w epidemiologii mają k. z rodzajów: Anopheles—widliszek, Culex, Aedes oraz Mansonia. Samice żywią się krwią ludzi i zwierząt, samce sokami roślinnymi. Po pobraniu krwi zapłodniona samica składa w naturalnych zbiornikach wodnych jaja kształtu wrzecionowatego, zaopatrzone z boków w komory powietrzne utrzymujące jaja na pow. wody. Z jaj wykluwają się larwy, które żywią się drobnoustrojami i szczątkami roślin. Cały cykl rozwojowy trwa ok. 4 tygodni. Dorosłe komary znajdują pomieszczenie w ciemnych kątach obór, pomieszczeń gospodarczych, a także w ciemnych kątach mieszkań. Dojrzałe samice piją krew ludzi i zwierząt zwykle o zmierzchu lub o świcie.K.widliszek jest przenosicielem —> zimnicy; k. z rodzaju Aedes: —> żółtej gorączki, dengi, tularemii oraz zimnicy gołębi i kurcząt; spełnia on również rolę żywiciela pośredniego w cyklu rozwojowym filarii (—> filariozy). K. z rodzaju Culex w warunkach Polski mają wyłącznie znaczenie polegające na bolesnym ukłuciu człowieka, w Azji pd.-wsch. i w Afryce są przenosicielami wirusów zapalenia mózgu japońskiego typu B. K. z rodzaju Mansonia przenoszą w Azji wsch. filariozy, a w Ameryce Pd. — żółtą gorączkę. Ochrona przed ukłuciem komarów gł. mechaniczna (siatki tiulowe zarzucane na nakrycie głowy, zabezpieczenie siatką ochronną okien i drzwi, —> moskitiera). Stosuje się również chem. środki odstraszające. W zwalczaniu stosuje się różne —insektycydy. KOMISJA LEKARSKA, etatowy lub doraźnie powołany zespół złożony z 2 lub więcej lekarzy orzekający w ramach ustalonego przepisami zakresu i trybu działania. W działalności społ. służby zdrowia podstawowymi formami orzecznictwa jest orzekanie: o czasowej niezdolności do pracy z powodu choroby, o stanie zdrowia w postępowaniu o przedłużenie okresu zasiłkowego, o potrzebie opieki domowej nad chorym członkiem rodziny, o potrzebie przebywania matki w szpitalu dla karmienia piersią chorego dziecka, o potrzebie leczenia uzdrowiskowego, o czasowym ograniczeniu zdolności do pracy, bądź o potrzebie zmiany rodzaju i warunków pracy, o przyznaniu uprawnień do dodatkowej powierzchni mieszkalnej ze względu na stan zdrowia. K.l. działają w przychodniach i szpitalach; w przychodniach składają się z 2 lekarzy i orzekają w zakresach przekraczających kompetencje pojedynczych lekarzy, w szpitalach (o ile nie zostały zintegrowane w —>- Zespołach Opieki Zdrowotnej) są również dwuosobowe (dyrektor szpitala lub lekarz przez niego wyznaczony oraz lekarz opiekujący się chorym, którego dotyczy postępowanie orzecznicze). K.l. orzekają w oparciu o dokumentację lek. i wyniki bezpośredniego badania — decyzje swe wydają w formie —>• orzeczeń lekarskich. K.l. w przychodni może zlecić lekarzowi będącemu jej członkiem zbadanie obłożnie chorego w domu lub nawet w drodze wyjątku może wydać orzeczenie zaoczne, jeżeli dokumentacja nie budzi wątpliwości. Odrębny zakres działania i organizację mają —>• komisje lekarskie do spraw inwalidztwa i zatrudnienia. KOMISJE INWALIDZKIE -> komisje lekarskie do spraw inwalidztwa i zatrudnienia. KOMISJE LEKARSKIE DO SPRAW INWALIDZTWA I ZATRUDNIENIA, KIZ, obwodowe i woj. komisje lek. powoływane przez prezesa Zakładu Ubezpieczeń Społ. i działające przy oddziałach ZUS. Obwodowe KIZ orzekają o inwalidztwie, w sprawach o świadczenia rentowe i inne, przewidzianych w przepisach, a wymagających oceny stanu zdrowia i zdolności do pracy (-> orzecznictwo inwalidzkie). Od ich orzeczeń przysługuje prawo odwołania się do komisji woj. w ciągu 14 dni od doręczenia orzeczenia. Wojewódzkie KIZ rozpatrują odwołania od orzeczeń komisji obwodowych. KIZ współpra-510 cują również z właściwymi organami władz terenowych w sprawowaniu kontroli warunków pracy i prawidłowości zatrudnienia inwalidów. Od orzeczeń komisji woj. odwołania nie przysługują. Prezes ZUS może, w trybie nadzoru, zakwestionować każde orzeczenie obwodowych i woj. KIZ i zarządzić ponowne rozpatrzenie sprawy. Na badanie przez KIZ kierują: oddziały ZUS, inne organy rentowe, terenowe wydziały zdrowia i opieki społ., organy i instytucje właściwe do udzielania ulg i świadczeń przysługujących inwalidom, inne organy i instytucje określone w szczegółowych przepisach. Prawomocne orzeczenia K-IZ stanowią podstawę do wydawania decyzji w sprawach świadczeń związanych z inwalidztwem. Orzeczenia dotyczące leczenia i rehabilitacji inwalidów są wiążące dla zakładów społ. służby zdrowia. Orzeczenia ustalające brak inwalidztwa, a także orzeczenia dotyczące wskazań lub przeciwwskazań co do warunków pracy, w których inwalidzi mogą być zatrudnieni, są wiążące dla organów władz terenowych, dla lekarzy zakładów społ. służby zdrowia oraz dla zakładów pracy zatrudniających zainteresowane osoby. KOMISUROTOMIA -> walwulotomia. KOMORA CISZY, kabina dźwiękoszczelna do badań odosobnienia. W komorze pozorowane są warunki, które pozwalają zarówno na ograniczenie dopływu bodźców do badanego, jak i okresowy ich nadmiar. Wykorzystywana w lotnictwie i "kosmonautyce do selekcji i doboru kandydatów do tych zawodów oraz do celów doświadczalnych, zwłaszcza podczas badania zespołu osamotnienia. KOMORA DO LICZENIA KRWINEK, hemocytometr, płytka z grubego szkła, na pow. z naciętą siatką w postaci kwadratów o określonej długości boku, widzialnych pod mikroskopem. Komorę przed wypełnieniem krwią nakrywa się szkiełkiem nakrywkowym. Pomiędzy pow. płytki a szkiełkiem jest znana odległość (głębokość komory). Po napełnieniu utworzonej w ten sposób przestrzeni rozcieńczoną krwią badaną określa się liczbę krwinek (czerwonych lub białych) w znanej objętości. Liczbę tę przelicza się na l ml pełnej krwi, uwzględniając także zastosowane rozcieńczenie. KOMORA IMMERSYJNA, pojemnik wypełniony wodą lub roztworem soli kuchennej o gęstości równej średniej gęstości ciała człowieka. Służy do badania reakcji organizmu na warunki występujące w —> nieważkości. Wykorzystywana jest tu możliwość zniesienia sił grawitacyjnych napięciem powierzchniowym płynu, znana jako prawo Archimedesa. Zniesione jest jednak tylko czucie z powierzchownych receptorów grawitacyjnych, natomiast receptory wewn. są nadal pod wpływem ciążenia. KOMORA JONIZACYJNA, przyrząd z grupy gazowych detektorów promieniowania jonizującego, składający się z obudowy oraz dwóch elektrod. Do elektrod przyłożone jest napięcie o takiej wartości, jaka zapewnia uzyskanie natężenia pola elektr. umożliwiającego zbieranie całego ładunku wytworzonego na skutek pierwotnej jonizacji w komorze, tzn. odpowiadającego zakresowi nasycenia. W zależności od metody pomiaru liczby nośników ładunku, k. j. można podzielić na prądowe i impulsowe. Znajdują one zastosowanie w pomiarach radiometrycznych, dozymetrycznych i spektromettycznych. KOMORA NISKICH CIŚNIEŃ, kabina do badań niedotlenienia i wpływu obniżonego ciśnienia atmosfer, na organizm człowieka. Zmiany ciśnienia wewnątrz k.n.c. wytwarzane są pracą pomp ssących. Stosowana jest w lotnictwie i kosmonautyce do sprawdzania tolerancji niedotlenienia i dekompresji oraz w badaniach doświad. Niektóre k.n.c. pozwalają na równoczesne obniżanie temp. (k.n.c. i temperatur). W Polsce k.n.c. znajdujące się w ośrodkach badawczych i treningowych pozwalają obniżyć ciśnienie wewn. komory poniżej 0,001 atmosfery, a temp. (komora WIML) do -70°C. KOMORY MÓZGOWE, układ czterech łączących się ze sobą jam w mózgu, wytwarzających —>- płyn mózgowo-rdzeniowy, który je wypełnia. Wewn. powierzchnia k.m. pokryta jest wyściółką zbudowaną z jednej warstwy komórek nabłonkowych. We wszystkich k.m. znajdują się —> sploty naczyniówkowe. Komory boczne (I i II) znajdują się w obu półkulach mózgu. Każda z nich zawiera róg przedni, część środkową, róg tylny i róg dolny. Łączą się one z komorą III przez otwór międzykomorowy. Komora III ma postać wąskiej szczeliny ustawionej w płaszczyźnie strzałkowej; znajduje się gł. w —> międzymózgowiu. Poprzez wodociąg mózgu łączy się z komorą IV. Komora IV leży w —» tyłomózgowiu. Dno tej komory stanowi tzw. dół równoległoboczny, w którego obrębie znajdują się m.in. 2 jądra (początkowe i końcowe) —> nerwu błędnego. Zaburzenia w krążeniu płynu mózgowo--rdzeniowego w komorach, a zwłaszcza zatkanie otworów w obrębie komory IV, mogą prowadzić do poważnych zaburzeń (wodogłowia wewnętrznego). KOMóRKA, podstawowy, żywy element budowy organizmów zwierzęcych i roślinnych. Istnieją organizmy zbudowane tylko z jednej komórki (jednokomórkowce) lub z wielu k. (wielokomórkowce, czyli tkankowce). Do tych ostatnich należy również człowiek, którego ciało zbudowane jest z wielu miliardów k. Kształt k. ludzkich jest b. różnorodny, a wielkość waha się od 2 urn (płytki krwi) do 135 (im (komórka jajowa —» jajo). K. zbudowana jest z —> cytoplazmy, w której znajdują się: —> jądro komórkowe z zawartą w nim —» chromatyną i —» jąderkiem oraz liczne —» organelle komórkowe. Ważnymi elementami są również —» błona komórkowa oddzielająca komórkę od jej otoczenia, jak i liczne błony wewnątrz-cytoplazmatyczne zw. cytomembranami, które dzielą cytoplazmę na określone obszary, tworzą w niej systemy kanałów lub cystern oraz oddzielają organelle od cytoplazmy. Na powierzchni k. znajduje się warstwa glikoproteidów, tworząca strukturalną całość z błoną komórkową. Warstwa ta osłania błonę komórkową, wiąże substancje pobierane do wnętrza komórki, nadaje swoiste właściwości antygenowe powierzchniom komórkowym oraz przyczynia się do zespolenia komórek. Niektóre k. mają b. zróżnicowane struktury pow. w postaci mikrokosmków, witek i rzęsek (—> komórki migawkowe). Zależnie od swej budowy, czynności fizjol. i biochem. oraz składu chem., k. niejako „specjalizują się" i łącząc się tworzą — tkanki oraz narządy, w których funkcjonowaniu odgrywają decydującą rolę. Badaniem k. zajmuje się —> cytologia, która rozwija się coraz bardziej dynamicznie dzięki wprowadzeniu mikroskopii elektronowej, —> cytochemii i hodowli k. pozaustrojowej. Zob. też podział komórki. KOMÓRKA NERWOWA - neuron. KOMÓRKI GAUCHERA —Gauchera choroba. KOMÓRKI KUBKOWE, mukocyty, komórki wydzielające śluz; są to praktycznie —> gruczoły jednokomórkowe w kształcie odwróconej butelki, która swą szyjką (tzw. nóżką cytoplazmatyczną) opiera się o błonę podstawową; występują w nabłonku wielorzędowym migawkowym dróg oddechowych, w nabłonku jednowarstwowym walcowatym przewodu pokarmowego oraz w nabłonku przewodów wielkich gruczołów. KOMÓRKI LEYDIGA, komórki śródmiąższowe. KOMÓRKI MIGAWKOWE, komórki mające na pow. rzęski obdarzone zdolnością ruchu (tzw. kinetocilia), poruszające się w środowisku płynu surowiczego, tworzą nabłonek migawkowy zdolny do usuwania z organizmu różnych cząsteczek (pyłu) przylepiających się do warstwy śluzu. K.m. występują gł. w nabłonku górnych dróg oddechowych, jajowodów, w kanalikach jądra. KOMÓRKI PIRAMIDOWE, komórki nerw. kształtu ostrosłupa trójkątnego, wysokości 10-30 )im, znajdujące się w warstwie piramidowej i ziarnistej —kory mózgowej. Od podstaw tych komórek odchodzą wypustki zw. —»- neurytami, a od wierzchołków i boków wypustki nazywane —> dendrytami. KOMÓRKI PLAZMATYCZNE, komórki kształtu owalnego, z jądrem położonym odśrodkowo, w którym —> chromatyna układa się szprychowato. Występują gł. w tkance łącznej błon surowiczych, gruczołów, w pobliżu naczyń krwionośnych. Na ogół nie wykazują ruchu pełzakowego. Wraz z —> limfocytami stanowią grupę komórek immunologicznie czynnych, są gł. producentem — immunoglobulin. KOMÓRKI SERTOLIEGO -> jądro. KOMÓRKI śRÓDMIĄżSZOWE, komórki Leydiga, wieloboczne komórki średnicy 14-21 urn tworzące gniazda lub pasma w zrazikach jąder (—> jądro). W cytoplazmie tych komórek u dojrzałych płciowo mężczyzn występują m.in. charakterystyczne krystaloidy oraz duża ilość witaminy C. K.ś. są elementami gruczołowymi, wytwarzającymi hormony androgenne. KOMÓRKI TUCZNE, heparynocyty, komórki owalne lub kuliste, o średnicy 14-25 urn, występujące w tkance łącznej przewodu pokarmowego, —> sieci, skóry właściwej, a także ośrodkowego układu nerw. Cytoplazma k.t. wykazuje liczne ziarnistości. K.t. zawierają —heparynę i —> histaminę. KOMPENSACJA: l) podstawowa właściwość żywego ustroju dostosowania się do zmienionych warunków (adaptacja) i wyrównania zaburzonej czynności, np. wyrównanie upośledzonej czynności jednej nerki przez czynność drugiej lub wzmożenie wytwarzania krwinek czerwonych pod wpływem obniżonego ciśnienia parcjalnego tlenu (erytrocytoza kompensacyjna u ludzi przebywających na dużych wysokościach). Odróżniamy k. czynnościową (wyrównawcze wzmożenie czynności) i k. organiczną (wyrównawczy przerost lub rozrost). Wyrównywanie braku utraconej tkanki przez tkankę zastępczą jest podstawowym mechanizmem biol. i fizjol. rehabilitacji w leczeniu stanów inwalidztwa; 2) działanie zmierzające do powetowania sobie niepowodzeń w jakiejś dziedzinie działalności, subiektywnie uważanej za ważną, przez dążenie do uzyskania doskonałości w innej dziedzinie. Mechanizm ten bywa nieświadomy. K. może odgrywać dużą rolę, np. w inwalidztwie, które ogranicza możliwości uzyskania sukcesów w jakimś ważnym życiowo obszarze problemów. Pojęciem pokrewnym jest —substytucja. Zob. też: mechanizmy obronne psychologiczne, dekompensacja. KOMPLEKS, wyparte do podświadomości przeżycia o silnym zabarwieniu emocjonalnym, których osobnik nie chce wyjawić nawet przed samym sobą; termin często używany w —psychologii głębi. Według S. Freuda k. powstają we wczesnym dzieciństwie i wpływają na zachowanie, prowadząc często do reakcji typu nerwicowego, nieprawidłowego rozwoju osobowości. Do wykrywania k. stosuje się metodę „swobodnych —» skojarzeń", w której osoba badana podaje skojarzenia w odpowiedzi na specjalnie dobrane hasła; gdy hasło natrafia na k., kojarzenie ulega zahamowaniu wydłużając czas reakcji, zmieniając reakcje mimiczne; znaczenie diagnostyczne posiada również treść podawanych skojarzeń. W psychologii głębi k. są przypisywane najczęściej treści seksualnej; do powszechnie wymienianych k. należą: —> kompleks Edypa — nadmierne, o podłożu seksualnym, przywiązywanie syna do matki połączone z wrogością do ojca jako rywala; k. Elektry—analogiczny stosunek córki do ojca; k. Jokasty—nadmierne przywiązanie matki do syna na podłożu seksualnym; k. kastracyjny — u chłopców obawa przed pozbawieniem za karę narządów płciowych, u dziewcząt odczuwanie ich braku jako niezasłużonej kary, dowodu mniejszej wartości; k. niższości— wyrażający się nadmiernym krytycyzmem w stosunku do własnej osoby, pomniejszaniem własnej wartości i niedocenianiem samego siebie. KOMPLEKS ANTYGEN-PRZECIWCIALO, produkt reakcji łączenia się —> antygenu z —> przeciwciałem. Połączenie to jest natury chem. i polega na reakcji swoistych grup znajdujących się na pow. składników łączących się ze sobą. Antygen i przeciwciało łączą się w różnych proporcjach. Połączenie to jest dostatecznie trwałe a jednocześnie odwracalne. KOMPLEKS EDYPA, element teorii psychoanalizy S. Freuda. Zakłada występowanie już w wieku 4 lat podświadomego pociągu seksualnego syna do matki, wywołujące na zasadzie rywalizacji wrogość do ojca aż do pragnienia jego śmierci, poczucie winy i lęk przed karą. Ta teoria Freuda, oparta na motywie z mitologii gr. (Edyp syn władcy Teb zamordował ojca i pojął za żonę matkę), stanowi próbę wyjaśnienia istoty niektórych zaburzeń w życiu emocjonalnym człowieka i powstałych na ich tle nerwic. KOMPLEKS NIŻSZOŚCI -> poczucie niższości, —kompleks. KOMPLEMENT -> dopełniacz. KOMPRES -> okład. KOMPULSJE, natrętne czynności —> natręctwa. KOMUNIKOWANIE SIĘ, proces wymiany informacji między ludźmi, odgrywający doniosłą rolę w każdej społeczności ludzkiej i stanowiący najbardziej istotny element—»-procesów grupowych, —>• psychoterapii. K.s. może być słowne i bezsłowne (werbalne i niewerbalne). K.s. niewerbalne z drugą osobą może odbywać się za pośrednictwem zachowań, gestów, mimiki, postaw itp. K.s. niewerbalne posiada swój własny „słownik" i „gramatykę", podobnie jak k.s. werbalne. Objawy psychiatr. mogą stanowić np. niewerbalną formę komunikowania in nym ludziom pewnych problemów emocjonalnych. Z tego punktu widzenia ucieczka w chorobę (—>- osobowość histeryczna) może być komunikatem, formą wołania o pomoc. Podobne znaczenie może mieć próba samobójcza. KONDOM —> prezerwatywa. KONFABULACJE, zmyślenia, którymi chory wypełnia luki pamięciowe. Zob. też zespól Korsakowa. KONFLIKT SEROLOGICZNY Rh, następstwo obecności w surowicy krwi matki Rh ujemnej (—» grupy krwi) —> przeciwciał odpornościowych anty--Rh dla krwinek płodu. Powstaje wskutek niezgodności serol. (antygenowej) między matką a płodem (tzw. ciąża obcogrupowa). Krwinki płodu przechodzą w niewielkich ilościach przez łożysko do układu krążenia matki, powodując u niej wytwarzanie przeciwciał wobec—> antygenów płodu. Pierwsze dziecko zwykle rodzi się zdrowe. W czasie każdej następnej ciąży wzrasta miano przeciwciał, które przenikając przez łożysko dostają się do układu krążenia płodu i niszczą jego krwinki czerwone (—> hemolityczna choroba noworodków). W przypadkach najcięższych dochodzi do śmierci płodu w łonie matki albo płód ginie w czasie porodu lub wkrótce po urodzeniu. W przypadkach lżejszych dziecko rodzi się pozornie zdrowe, lecz wkrótce rozwija się szybko nasilająca się niedokrwistość i żółtaczka. Najcięższym powikłaniem choroby hemolitycznej noworodków jest uszkodzenie jąder podstawy mózgu przez bilirubinę powstającą z rozpadających się krwinek czerwonych. W leczeniu stosuje się przetaczanie wymienne krwi. K.s. Rh powoduje największą liczbę ciężkich postaci choroby hemolitycznej noworodków, a w 99% przypadków przyczyną choroby są przeciwciała anty-D. W celu zapobiegania k.s. w zakresie antygenu D z układu Rh, stosuje się —> immunoglobulinę anty-D otrzymaną z surowic hiperimmunizowanych dawców. Podaje się ją matce bezpośrednio po porodzie, aby zniszczyć krwinki płodu w krążeniu matki, jeszcze zanim zetkną się z komórkami zdolnymi do wytwarzania przeciwciał. KONIUGACJA BAKTERII -> rekombinacja. KONIUGACJA CHROMOSOMÓW, synapsis, łączenie się homologicznych —> chromosomów w pary podczas profazy I podziału mejotycznego (—> podział komórki). K.ch. polega na ścisłym kontakcie chromosomów na całej dł., połączonym ze wzajemną wymianą odcinków —> chromatyd między koniugującymi partnerami. Zob. też crossing-over. KONSERWOWANIE KRWI -> krew konserwowana. KONSERWOWANIE TKANEK I NARZĄDÓW, metoda przechowywania tkanek i narządów umożliwiająca następnie ich badanie lub wszczepianie do organizmu. Konserwowanie może mieć trojakie znaczenie: l) dla potrzeb chirurgii — przechowywanie tkanek i narządów do przeszczepów; 2) dla potrzeb histologii — zadziałanie na tkanki odpowiednimi środkami (alkohol, formalina) w celu utrzymania niezmienionej struktury do późniejszej oceny mikroskopowej; 3) dla potrzeb hodowli tkankowej — zabezpieczenie przed rozwojem drobnoustrojów. KONSTANCIN-JEZIORNA, m. w woj. st. warszawskim. Położone jest na wys. ok. 100 m n.p.m. nad rzeką Jeziorka. Teren płaski, piaszczysty, pokryty jest w 75% lasem mieszanym. Status uzdrowiska otrzymał K. w 1917. Po 1956 powstało tutaj Stołeczne Centrum Rehabilitacji (STOCER). Znaczne zespoły leśne zapewniają czystość atmosfery i wzbogacają ją w olejki eteryczne,fitoncydy i tlen. Z wykonanych odwiertów uzyskano wody typu chlorkowo-sodowego, jodkowo-bromkowego, żelazistego (jeszcze nie eksploatowane). Uzdrowisko dysponuje zakładem przyrodoleczn. w Inst. Reumatologicznym w Warszawie, dokąd chorzy wymagający leczenia balneologicznego są dowożeni. W zakładzie prowadzone są następujące zabiegi: kąpiele z gimnastyką w basenie z wodą podgrzewaną, hydroterapia, inhalacje indywidualne, elektroterapia, światlolecznictwo, okłady borowinowe. Ponadto pacjenci korzystają z basenu, sali gimnastycznej i zabiegów w szpitalu Stołecznego Centrum Rehabilitacji w Konstancinie. W uzdrowisku znajdują się 2 szpitale uzdrowiskowe i 5 sanatoriów. Kierunki lecznicze: choroby układu wydzielania wewn. i przemiany materii oraz choroby układu krążenia. KONSTYTUCJA, zespół warunków anat. i fizjol. organizmu, zdeterminowany przez proces dziedziczenia (genotyp) w procesie rozwoju i wytworzenia mechanizmów przystosowania do środowiska zewn. w odruchowej działalności pod wpływem zmian w środowisku (fenotyp); także termin określający autorytatywnie zespół cech ustroju w systemie typów podanym przez E. Kretschmera. Zob. też konstytucjonalny typ. KONSTYTUCJONALNY TYP, termin wprowadzony do medycyny przez E. Kretschmera wraz z opisem charakterystycznych cech budowy ciała człowieka, ułatwiający klasyfikację t.k.; daje to lekarzowi wstępną ocenę skłonności do schorzeń genetycznie zdeterminowanych, a także pozwala określić charakter, co ułatwia przewidywanie reakcji psychofiz. w życiowych sytuacjach pacjenta. Wg E. Kretschmera w populacji ludzkiej dają się wyróżnić 3 t.k.: l) leptosomatyczny t.k. cechuje wąska klatka piersiowa z żebrami skośnie o-padającymi w kierunku mostka pod kątem ostrym, wydatnymi przestrzeniami międzyżebrowymi, odstającymi łopatkami, wiotkimi mięśniami klatki piersiowej, szyi i barku, ogólną budową ciała smukłą, wątłą i delikatną, narządami wewn. opuszczonymi. Układ nerw. i psych. pobudliwy, szybko się nużący, skłonność do schorzeń hormonalnych, przewodu pokarmowego i gruźlicy; 2) pykniczny t.k. cechuje czaszka krótko miarowa, twarz owalna, szyja krótka, klatka piersiowa szeroka i krótka, ogólna budowa o kształtach zaokrąglonych, kończynach krótkich i grubych, mięśniach dobrze rozwiniętych, skłonność do otyłości i udarów mózgu; 3) atletyczny t.k. cechuje budowa ciała foremna, z silnie rozwiniętym układem mięśniowym i kostnym, skłonność do schorzeń układu krążeniowego. Zob. też: charakter, osobowość. KONSULTACJA, zasięgnięcie przez lekarza leczącego opinii (porady) lekarza innej specjalności, bardziej doświadczonego (wyżej stojącego w hierarchii fachowej lub służbowej) lekarza tej samej specjalności lub specjalisty nie będącego lekarzem, np. psychologa, mikrobiologa, mgr WF itp. K. w przeciwieństwie do —» konsylium, nie wymaga obecności lekarza leczącego, wystarczy skierowanie chorego wraz z —» dokumentacją lekarską pod opieką np. pielęgniarki lub tylko ze skierowaniem i ewentualnie dokumentacją. Chorych leżących w szpitalach konsultują specjaliści z in. oddziałów. System k. jest obecnie szeroko stosowany zarówno w lecznictwie zamkniętym, jak i otwartym, i ujęty został w odpowiednie formy organizacyjne, jako wyraz współczesnego kierunku kompleksowego postępowania profilaktyczno-leczniczego. KONSYLIUM, narada dwóch lub kilku lekarzy odbyta w celu ustalenia diagnozy, postępowania leczn. itp. K.organizuje zazwyczaj lekarz leczący chorego w domu lub ordynator oddziału, ewentualnie dyrektor zakładu leczn., w którym przebywa chory. W trakcie k. lekarz leczący referuje stan chorego, przebieg choroby i leczenie. Najczęściej biorący udział w k. badają chorego osobiście, zapoznają się z dokumentacją, a następnie, już nie w obecności chorego, wymieniają opinie, dyskutują i ustalają sposób postępowania. Wyniki narady zwykle zostają w ustalonej formie przekazane choremu oraz wpisane do —> dokumentacji lekarskiej. KONTRAKTURA -> przykurcz. KONTRAST -> środki cieniujące. KONTUZJA -> stłuczenie. KONWALIA MAJOWA (Conval-laria maialis'), roślina z rodziny liliowatych; ziele zawiera —glikozydy nasercowe (konwalotoksynę, konwalozyd), saponiny (konwalarynę), kwasy organiczne i związki żywicowe; glikozydy wywierają działanie zbliżone do —strofantyny, nieznacznie kumulują się w ustroju. W lecznictwie stosuje się napary i nalewkę z ziela k.m. w lżejszych przypadkach niewydolności krążenia. Ziele wchodzi w sk}ad mieszanek ziołowych i kropli nasercowych. KONWULSJE -> drgawki. KOŃCZYNY, parzyste narządy ruchu; mimo wyraźnych różnic w wyglądzie i funkcji, k. górne i dolne wykazują wspólny, zasadniczy plan budowy. K. górna połączona jest z tułowiem za pomocą —r obręczy kończyny górnej w stawie barkowym, a k. dolna za pomocą —> obręczy kończyny dolnej w stawie biodrowym. Wolne części k. dzielą się na 3 odcinki: k. górna na ramię, przedramię i rękę, k. dolna odpowiędnie na udo, podudzie i stopę. K. górna zawiera stawy: barkowy, łokciowy i nadgarstkowy oraz stawy palców; k. dolna: stawy biodrowy, kolanowy i skokowy oraz palców stopy. K. górna ma duży zakres ruchów w stawie barkowym (praktycznie we wszystkich płaszczyznach), a w stawie łokciowym tylko zginanie i prostowanie oraz ruchy nawracania i odwracania ręki. Ręka jest ruchoma w stosunku do przedramienia w stawie promieniowo-nadgarstkowym, posiada również właściwości chwytne. Zakres ruchów k. dolnych jest ubogi w porównaniu z kończynami górnymi. Gł. zadaniem k. dolnych jest dźwiganie ciężaru tułowia, co uwidacznia się w budowie kości, a zwłaszcza stawów. K. dolne są przystosowane do chodzenia, biegania i skakania; wykonują w stawie biodrowym ruchy zginania i prostowania, odwiedzenia i przywiedzenia, a w stawie kolanowym — zginania i prostowania, obracania do wewnątrz i na zewnątrz (przy zgiętym kolanie). W stawie skokowo-goleni owy m odbywa się zginanie i prostowanie grzbietowe i podeszwowe stopy. KOPERNIK Mikołaj, ur. 19 II 1473, zm. 24 V 1543, wielki poi. astronom. Był także praktykującym lekarzem i cieszył się zasłużoną sławą; troszczył się o poziom higieny miast, o budowę wodociągów i o dobry wypiek chleba. Na stronicach dzieł med. swego księgozbioru umieszczał K. wiele oryginalnych notatek praktycznych i uwag (zachowanych do dni dzisiejszych). KOPER WŁOSKI (Foeniculum vugare), roślina z rodziny baldaszkowatych; owoce k.w. zawierają olejek eteryczny (którego gł. składnikiem jest anetol), białka, tłuszcze i węglowodany. Działa wykrztuśnie, wiatropędnie, pobudza wydzielanie soków trawiennych, wzmaga laktację. Stosowany w postaci odwarów w zaburzeniach trawienia, braku łaknienia, wzdęciach, kolce jelitowej, nieżytach oskrzeli. KOPROFAGIA, kałożerstwo, pożeranie kału występujące u zupełnie pozbawionych świadomości chorych umysłowo. K. dla zaspokojenia popędu płciowego stanowi odmianę zboczenia seksualnego. KOPROLALIA, występujące w niektórych zaburzeniach psych. obsesyjne, niepohamowane wypowiadanie słów nieprzyzwoitych. KOPROSKOPIA, badanie kału w celu wykrycia jaj lub larw pasożytniczych —»robaków oraz —cyst i —> trofozoitów —>pierwotniaków. Najczęściej stosowane są trzy rodzaje metod badań: l) metoda bezpośredniego utrwalonego lub nieutrwalonego rozmazu kału na szkiełku podstawowym, 2) metody flotacyjne i 3) metody sedymentacyjne. Metody flotacyjne polegają na stosowaniu roztworów o wyższym ciężarze gatunkowym niż ciężar jaj, larw lub cyst, które dzięki temu wypływają na pow. płynu, skąd są pobierane do badania. Najczęściej stosowane z tej grupy są: metoda Fulleborna z nasyconym roztworem chlorku sodu i metoda Fausta z roztworem siarczanu cynku. Metody te są gł stosowane do wykrywania jaj: —» włosogłówki, glisty ludzkiej, tasiemców. Metody sedymentacyjne polegają na opadaniu (sedymentacji) jaj, larw, cyst, a także trofozoitów w płynach o mniejszym ciężarze właściwym. Najprostsza w tej grupie jest metoda dekantacji, tj. rozcieńczania, przecedzania i wirowania zawiesiny kału. Powszechnie używana jest metoda Telemanna, w której sedymentację osiąga się przy użyciu kwasu solnego i eteru. Modyfikacją jest metoda Rivasa z kwasem octowym. Do badań ilościowych służy metoda rozcieńczania kału wg StoIIa. Do badania w kierunku—>owsicy służą metody będące modyfikacją metody sedymentacyjnej: metoda pałeczki szklanej z celofanem (NIH) oraz metoda przylepca celofanowego wg Grahama. Zasada tych metod polega na pobieraniu wymazu z okolicy odbytu pacjenta. KOPULACJA—»stosunek płciowy. KORA CZUCIOWA -> kora mózgowa. KORA DĘBOWA (.Cortex Quercus), zawiera duże ilości —> garbników (10-14%), wywiera działanie przeciwzapalne i ściągające; stosowana w postaci odwarów w stanach zapalnych skóry i błon śluzowych. KORA KRUSZYNY (Cortex Rhamni Frangulae), zawiera glikozydy antrachinonowe — frangulinę i glikofrangulinę; wywiera działanie przeczyszczające i żółciopędne; stosowana w postaci odwarów w uporczywych zaparciach, kamicy żółciowej; wchodzi w skład mieszanki ziołowej Cholagoga II i Degrosan. KORAMINA - niketamid. KORA MÓZGOWA, warstwa istoty szarej grub. 1,5-5 mm, pokrywająca pow. półkul mózgu. Badanie mikroskopowe wykazuje, że k.m. składa się z 6 zasadniczych warstw na zmianę obfitujących i ubogich w komórki nerwowe, zawierających również komórki glejowe (—glej). Są to, idąc od zewnątrz, warstwy: brzeżna, ziarnista zewn., piramidowa zewn., ziarnista wewn., piramidowa wewn. lub zwojowa i warstwa komórek różnokształtnych. Dla warstw piramidowych charakterystyczne są —komórki piramidowe, większe w warstwie piramidowej wewn., skąd biorą początek drogi piramidowe. Liczba i rodzaj komórek oraz ich wzajemne proporcje są różne w różnych okolicach kory. Na podstawie badań histologicznych K. Brodmann opracował mapę pól i oznaczył je cyframi (ryć. na s. 523). Wszystkie pola mają bezpośrednie połączenia dośrodkowe i odśrodkowe ze —> wzgórzem oraz z innymi niższymi częściami ośrodkowego układu nerw., a także z innymi polami kory. K.m. odgrywa ważną rolę w kierowaniu czynnościami czucia i ruchu, pamięcią, mową, uczeniem się i innymi wyższymi czynnościami intelektualnymi. Okolice czuciowe k.m. (kora czuciowa, sensoryczna, somatosensoryczna) znajdują się gl. w przedniej części pląta ciemieniowego w zakręcie środkowym tylnym (pole l, 2, 3). Najważniejszą rolę odgrywa okolica czuciowa I rzędu. Kora czuciowa bierze udział przede wszystkim w regulacji czucia przestrzennego, czucia dotyku i czucia proprioceptywnego oraz w prawidłowym rozeznaniu co do wzajemnego ułożenia poszczególnych części ciała względem siebie (znajomość schematu ciała). Do okolic czuciowych k.m. należą też okolica wzrokowa (—> kora wzrokowa), okolica słuchowa (przyśrodkowa pow. zakrętu skroniowego górnego), okolica smakowa. Okolica ruchowa (kora ruchowa, motoryczna) znajduje się w obrębie zakrętu środk. przedniego płata czołowego, w którym znajduje się duża liczba komórek piramidowych (—> piramidowy układ). Drażnienie okolicy ruchowej powoduje skurcze mięśni. Pow. pól okolic czuciowej i ruchowej w k.m. są proporcjonalne do liczby receptorów w odpowiadających im częściach ciała. Pow., jaką zajmuje w k.m. reprezentacja mięśnia, zależy od precyzji ruchów wykonywanych przez ten mięsień. W regulacji czynności ruchowej bierze udział także okolica przedruchowa (pole 6) należąca do korowych okolic pozapiramidowych (—> pozapiramidowy układ). Kieruje ona bardziej złożonymi ruchami, wymagającymi koordynacji różnych grup mięśniowych. Okolice kojarzeniowe (asocjacyjne) k.m. integrują impulsy docierające do ośrodków czuciowych. Biorą one udział w mechanizmie percepcji, warunkują rozwój intelektualny oraz życie psych. Do okolic kojarzeniowych należą: okolice czołowa, skroniowa oraz styku skroniowo-ciemieniowo-potylicznego (—> asocjacja w ośrodkowym układzie nerwowym). KORA RUCHOWA -> kora mózgowa. KORA WZROKOWA, część -» kory mózgowej płata potylicznego biorąca udział w procesie —>• widzenia. Należy do niej pole 17, 18 i 19 (wg K. Brodmanna). Większość włókien —>• drogi wzrokowej dochodzi do pola 17 (pole wzrokowe I rzędu). Powstają tu elementarne wrażenia wzrokowe. W polach 18 i 19 wrażenia przekształcane są w obrazy będące optycznym odbiciem obrazów widzianych. W procesie percepcji wzrokowej dużą rolę odgrywa też okolica asocjacyjna płata skroniowego, a jej drażnienie wywołuje halucynacje wzrokowe. KORCZAK Janusz, właśc. Henryk Goldszmit, ur. 22 VII 1878, zm. w sierpniu 1942 (zamordowany przez hitlerowców w Treblince wraz z dziećmi z sierocińca), pol. lekarz pediatra, pedagog, pisarz i działacz społ. Pracując jako lekarz rozwijał równocześnie szeroką działalność literacką i społ.; zakładał domy dla sierot oraz bursy przy sierocińcach, wykładał na uczelniach i kursach pedagogicznych wywierając duży wpływ na nauczycieli i wychowawców swego pokolenia. Kurator sądu dla nieletnich, autor pogadanek radiowych dla dzieci i dorosłych. Jako pisarz i lekarz walczył zawsze o postęp społ. i w licznych swych książkach wniósł do literatury głęboką wiedzę o dziecku. Współzałożyciel (1911) i pracownik żyd. Domu Sierot w Warszawie. KORCZYŃSKI Edward, ur. 5 X 1844, zm. 23 IX 1905, pol. lekarz internista; prof. UJ w Krakowie (od 1874). Klinicysta i pedagog, stworzył tzw. krakowską szkolę chorób żołądka. Wraz z -> A.W. Gluzińskim i -> W. Ja-worskim, opracował nowe metody badania przewodu pokarmowego, stworzył szereg nowych pojęć w zakresie patologii i diagnostyki tych chorób. Pierwszy w Polsce wprowadził oddzielne wykłady z —> balneologu. Wydawca licznych podręczników i monografii z zakresu chorób wewnętrznych. KOREKTA ZGRYZU, wybiórcze szlifowanie zębów lub tylko ich guzków, w celu przywrócenia prawidłowej płaszczyzny zwarcia łuków zębowych, swobody ruchów żucia oraz wytworzenia zgryzu bezkolizyjnego i poślizgowego. K.z. przeprowadza się w przypadkach, w których zostały zaburzone stosunki zwarcia między górnym a dolnym łukiem zębowym, przy wadach zgryzu, braku fizjol. ścierania się guzków zęba. Zabieg k.z. u dzieci przeprowadza się w procesie leczenia ortodontycznego, u dorosłych w leczeniu chorób przyzębia i w leczeniu protetycznym. Zob. też: wady narządu żucia, ścieranie się zębów. KORONAROGRAFIA, -»arteriografia tętnic wieńcowych; polega na wstrzyknięciu przez cewnik naczyniowy —» środka cieniującego wybiórczo do każdej z tętnic lub w okolicę ich odejścia oraz wykonaniu seryjnej dokumentacji zdjęciowej za pomocą —> seriografu automatycznego albo kamery filmowej. Wskazaniem do k. jest niewydolność wieńcowa przewidziana do leczenia operacyjnego, klin. trudności rozpoznawcze choroby wieńcowej, podejrzenie przetoki tętniczo-żylnej i tętniaka oraz stany po operacji tętnic wieńcowych. KORONY PROTETYCZNE, konstrukcje protetyczne zakładane na koronę zęba w celu odtworzenia je) kształtu, funkcji i walorów kosmetycznych lub jako umocowanie dla protez stomatologicznych i aparatów ortodontycznych. K.p. wykonuje się z metali szlachetnych lub stali dentystycznej, porcelany, żywic syntetycznych, a także ich kombinacji. KORSAKOW Siergiej S., ur. 3 II 1854, zm. 14 V 1900, ros. lekarz psychiatra; prof. uniw. w Moskwie (od 1892). Jeden z pionierów ros. psychiatrii, który wprowadził nowoczesne metody leczenia i pielęgnowania psych. chorych. W 1889-90 opisał zespół objawów (—> zespół Korsakowa) z niepamięcią i omamami, powstający na tle organicznego schorzenia mózgu lub alkoholicznego zapalenia nerwów (—> psychoza Korsakowa). Autor m.in. monografii o porażeniu alkoholowym (1887) i podręcznika psychiatrii (1893). KORTYKOSTERON, hormon sterydowy nadnerczy należący do grupy —> glikokortykoidów, wydzielany pod wpływem stymulującego działania —> adrenokortykotropiny. U człowieka znaczenie k. jest niewielkie, ponieważ wydzielany jest on w ilościach kilkakrotnie mniejszych od —kortyzolu, głównego glikokortykoidu w organizmie człowieka. U niektórych zwierząt (królik, szczur) k. stanowi gł. hormon z grupy glikokortykoidów. Działanie k. jest podobne do działania kortyzolu. KORTYKOSTERYDY, hormony sterydowe wydzielane przez korę nadnerczy pod wpływem —>• adrenokortykotropiny. Dzielą się na: —> glikokortykoidy i mineralokortykoidy. KORTYKOTROPINA -»• adrenokortykotropina. KORTYZOL, hydrokortyzon, sterydowy hormon kory nadnerczy, należący do grupy —»• glikokortykoidów. U człowieka k. jest najważniejszym hormonem tej grupy. Wydzielanie k. stymulowane jest przez hormon przysadki mózgowej —>• adrenokortytropinę. We krwi k. w 10% występuje w postaci wolnej — biologicznie czynnej, reszta związana jest z białkiem — transkortyną. K. wykazuje wielokierunkowe działanie na przemiany węglowodanów, tłuszczów i białek, wpływa na przemianę wodno-elektrolitową oraz na układ krwiotwórczy i reakcje alergiczne. Powoduje wzrost poziomu glukozy we krwi przez zwiększenie syntezy glukozy w wątrobie, gł. z aminokwasów, oraz przez zmniejszenie obwodowego zużycia glukozy. Wpływ k. na przemianę białkową polega na zwiększaniu rozkładu białek w tkankach pozawątrobowych, zwłaszcza w mięśniach i tkance kostnej; w wyniku tego działania zwiększa się stężenie aminokwasów we krwi, jednocześnie k. zwiększa transport aminokwasów, ich przemiany i syntezę białka w wątrobie. K. powoduje także zwiększenie uwalniania kwasów tłuszczowych z tkanki tłuszczowej. Wywołuje—>diurezę wskutek —> przesączania kłębkowego i działania antagonistycznego w stosunku do hormonu antydiuretycznego (—>• wazopresyna); stymuluje ponadto wchłanianie zwrotne sodu i wydalanie potasu w kanalikach krętych dalszych nerki. Działanie to jest jednak znacznie słabsze niż działanie —*• mineralokortykoidów. K. wpływa hamująco na tkankę limfatyczną, powodując zmniejszenie ilości krążących limfocytów, a stymuluje wytwarzanie leukocytów i erytrocytów. Spadek ilości krążących leukocytów kwasochłonnych pod wpływem k. spowodowany jest niszczeniem ich we krwi obwodowej i gromadzeniem w płucach i śledzionie. K. hamuje reakcje immunol. oraz procesy wysiękowe i odczyny łącznotkankowe wokół ognisk zapalnych. Istotne znaczenie ma również wpływ k. potęgujący działanie —>• adrenaliny i —- noradrenaliny; k. zwiększa wrażliwość mięśni gładkich naczyń krwionośnych i mięśnia sercowego na pobudzające działanie —>• amin katecholowych. K. jest stosowany w ostrej niewydolności kory nadnerczy, wstrząsach (pourazowych, pooperacyjnych, anafilaktycznych), w ostrych stanach alergicznych, dychawicy oskrzelowej, w alergicznych chorobach skóry, kolagenozach, w niektórych ciężkich zatruciach. Zob. też podwzgórzowo--przysadkowo-nadnerczowy układ. KORTYZON, hormon sterydowy należący do —> glikokortykoidów, powstający w korze nadnerczy przez utlenienie —> kortyzolu. Nasila rozpad (katabolizm) białek oraz syntezę węglowodanów z aminokwasów (—>• glikoneogeneza). Stosowany w lecznictwie, działa przeciwzapalnie i antyalergicznie słabiej od —kortyzolu i w odróżnieniu od niego nie wchłania się przez skórę i błony śluzowe. KORZENIE NERWOWE, potocznie zw. „korzonkami", grube powrozowate twory składające się z włókien nerw., których komórki znajdują się w przednich lub tylnych rogach —>• rdzenia kręgowego. K.n. przednie zawierają włókna odśrodkowe, ruchowe, k.n. tylne — włókna dośrodkowe, czuciowe. K.n. tylny zawiera skupisko komórek — zwój rdzeniowy, leżący w otworze międzykręgowym. Po krótkim przebiegu k.n. łączą się dając 31 par —> nerwów rdzeniowych. Uszkodzenie k.n. ruchowych powoduje —> niedowład bądź — porażenie mięśni zaopatrywanych przez dany k.n. Uszkodzenie k.n. czuciowych powoduje bądź ubytkowe zaburzenia czucia, bądź — zwłaszcza przy uszkodzeniu częściowym — objawy o charakterze podrażnienia (bóle—>-parestezje). Szczególnie częstą przyczyną uszkodzeń korzeni nerwów rdzeniowych są zmiany chorobowe w obrębie kręgosłupa (nowotwory, procesy zapalne, zmiany zwyrodnieniowe), prowadzące do powstawania zespołów bólowych (—> rwa splotu ramiennego, rwa kulszowa, wypadnięcie jądra miażdżystego). Zespoły te określa się często potocznie jako zapalenie korzonków nerwowych. Silne bóle korzeniowe o charakterze tzw. przełomów występują niejednokrotnie w —>• wiądzie rdzenia. Leczenie — w miarę możności przyczynowe; w zespołach bólowych stosuje się środki przeciwbólowe i przeciwzapalne oraz leczenie fizykoterapeutyczne, uzdrowiskowe i rehabilitacyjne, w niektórych przypadkach wskazane zabiegi ortopedyczne lub neurochirurgiczne. KORZENIOWSKI Hipolit, ur. ? 1827 (lub 1828), zm. 20 I 1879, pl. chirurg, syn pisarza i dramaturga Józefa K. ;prof. chirurgii i anatomii w Szkole Głównej (od 1868), potem uniw. w Warszawie. W 1871-77 kier. kliniki chir. w Petersburgu, w 1877-78 szef sanitarny armii roś. w wojnie ros.-tur. Ogłosił kilkadziesiąt rozpraw nauk. z zakresu kazuistyki chir. i anatomii opisowej. KORZENIOWSKI Józef, ur. 19 III 1806, zm. 21 V 1870, pol. chirurg; prof. chirurgii w Akad. Med.-Chir. w Wilnie (od 1835); operator i klinicysta. Ogłosił szereg prac na temat wycięcia macicy, propagując stosowanie tej metody w nowotworach i guzach tego narządu. Zajmował się też chirurgią kostną i ogłosił z tej dziedziny dwa podręczniki (1837). KORZEŃ, podziemny pęd roślinny; k. wielu roślin zawierają substancje leczn.; w lecznictwie najczęściej stosuje się odwary i wyciągi z korzeni. KOSIŃSKI Julian, ur. 16 XI 1833, zm. 24 III 1914, poi. chirurg; prof. chirurgii w Szkole Głównej (od 1869), potem uniw. w Warszawie (do 1898). Pionier —» antyseptyki i —> aseptyki w chirurgii w Polsce. Błyskotliwy operator, pierwszy w Polsce wyciął pęcherzyk żółciowy, wykonał resekcję jelit, wycięcie śledziony i w 1877 całkowite wycięcie krtani w przypadku raka (10 operacja na świecie); w 1884 dokonał pierwszego wycięcia nerki. W 1897 otrzymał tytuł „zasłużonego prof. Uniw. Warszawskiego". Chirurg o światowej sławie, autor 119 prac i doniesień naukowych. KOSKOWSKI Bronisław, ur. 12 IX 1863, zm. 9 IV 1946, pol. farmaceuta; organizator uniwersyteckich studiów farmaceutycznych w Warszawie po I i II wojnie światowej, w 1922-31 i 1945-46 prof. farmacji stosowanej UW. W laboratorium swej apteki w Łaszczowie prowadził od 1886 badania nad higieną i jakością środków spożywczych, w 1896-1908 kierował kursami farmaceutycznymi we Lwowie, potem w Warszawie pracował w przemyśle farmaceutycznym. Napisał szereg podręczników, m.in. Podręcznik analizy chemicznej wody dopicia (1909), Receptura, Podręcznik oceny dobroci leków, Zarys historii farmacji. Analityka kapilarna (1933), Propedeutyka farmaceutyczna, Zarys historii leków (1935). KOSMETOLOGIA, kosmetyka lekarska, specjalność lekarska zajmująca się metodami leczenia i pielęgnowania ciała, zwłaszcza twarzy, skóry, włosów, paznokci itp. Opierając się na znajomości różnorodnych działów medycyny, wypracowuje i wprowadza do praktyki metody korygowania wad i defektów wrodzonych albo związanych z chorobami lub wiekiem. KOSMETYKA, sztuka upiększania ciała i pielęgnowania urody, przede wszystkim kobiecej; dział higieny ciała poświęcony trosce o zdrowy i ładny wygląd — o cerę, włosy, paznokcie, figurę, usta, oprawę oczu itd. — za pomocą takich zabiegów i środków, jak gimnastyka, masaże, łaźnie parowe, okłady, lampy i cały zespół aromatycznych wód, olejków, kremów, szminek i innych kosmetyków. K. jest b. ważną pożyteczną dziedziną działalności, bowiem zaspokaja istotne potrzeby zdrowotne i kulturalne każdego człowieka. KOSMETYKA LEKARSKA -> kosmetologia. KOSMKI JELITOWE, walcowate uwypuklenia błony śluzowej —»jelita, dochodzące do l mm wys. Ułożone b. gęsto obok siebie (ok. 30 na l mm2) znacznie zwiększają pow. chłonną jelita. Dzięki włóknom mięśniowym znajdującym się w blaszce właściwej błony śluzowej, k.j. na przemian kurczą się i wiotczeją rytmicznie, niejako zasysając płynne składniki treści pokarmowej. Białka i węglowodany dostają się do rozległej sieci naczyń włosowatych, następnie do żył, aby przez układ żyły wrotnej dostać się do wątroby. Tłuszcze natomiast poprzez centralne naczynia limfatyczne k.j. trafiają do układu naczyń limfatycznych i przewodu piersiowego. KOSMÓWCZAK, nabloniak kosmówkowy, rzadki, wybitnie złośliwy nowotwór nabłonkowy utworzony z elementów —> kosmówki. Występuje u kobiet w 25-45 r. życia, przeważnie poprzedzony ciążą, —> zaśniadem groniastym lub poronieniem. Objawia się bezbolesnymi, jasnoczerwonymi krwawieniami, zjawiającymi się i znikającymi nagle. Nacieka tkanki, wnika do naczyń, daje wczesne przerzuty (płuca, mózg, wątroba). Leczenie operacyjne, promieniami i chemioterapia. KOSMÓWKA, jedna z -» błon płodowych otaczająca jajo płodowe od zewn. Składa się z 2 warstw: zewn., czyli ektodermalnej, i wewn., czyli mezodennalnej. Na zewn. powierzchni k. rozwijają się kosmki będące wypustkami naczyniowymi. W części k. zwróconej do błony śluzowej —> macicy (doczesnej) kosmki rozrastają się znacznie i tę jej część określa się jako k. krzaczastą. Tworzy ona później część płodową —> łożyska. W części k. zwróconej ku doczesnej pokrywowej kosmki zanikają. Ta część k. nosi nazwę k. gładkiej. KOSSEL Albrecht Ludwik, ur. 16 IX 1853, zm. 5 VII 1927, niem. biochemik; prof. chemii fizjol. uniw. w Berlinie (od 1887), w Marburgu (od 1895), w Heidelbergu (od 1901). Prowadził badania substancji białkowych, gł. —> aminokwasów, i —> kwasów nukleinowych. W 1896 odkrył aminokwas histydynę. Za swe badania, które stanowiły pierwsze próby wyjaśnienia procesów biochem. zachodzących w żywej komórce, K. otrzymał nagrodę Nobla w 1910. KOSTANECKI Kazimierz Telesfor, ur. 25 XII 1863, zm. 11 I 1940 (zamordowany w hitlerowskim obozie koncentracyjnym), pol. lekarz anatom; prof. anatomii porównawczej (1892-94), anatomii opisowej UJ w Krakowie (1894-1935), od 1896 członek PAU a w 1928-35 jej prezes. Szczególne znaczenie mają jego badania i liczne prace z dziedziny rozwoju otrzewnej i anatomii porównawczej jelita ślepego, umięśnienia gardła i podniebienia, układu słuchowego oraz —> cytologii. KOSTECZKI SŁUCHOWE, składniki środkowego —> ucha mieszczące się w —> jamie bębenkowej i łączące błonę bębenkową ze ścianą błędnikową jamy bębenkowej. K.s. noszą nazwy (od zewn. do wewn.): młoteczek, kowadełko i strzemiączko. Łączą się ze sobą ruchomymi stawami, a ruchy ich regulują mięśnie: napinacz błony bębenkowej i strzemiączkowy. KOSTKA, zgrubienie dolnego końca kości strzałkowej — k. boczna lub kości piszczelowej — k. przyśrodkowa. Obydwie k. ograniczają z boków staw skokowy górny, tworząc rodzaj uchwytu dla k. skokowej. KOSTNIAK, guz o charakterze nowotworu łagodnego, występujący w 20-30 r. życia, przeważnie u mężczyzn. Umiejscowienie różne, przeważnie w trzonach kości długich, pod postacią wrzecionowatych lub okrągłych wyniosłości—często bolesnych. Leczenie chirurgiczne. KOSTNIENIE, mineralizacja kości, osyfikacja, odkładanie się w kościach fosforanów wapnia. Uwapnienie kości zależne jest od pobierania wapnia w pożywieniu, od wchłaniania się wapnia w przewodzie pokarmowym i od utraty wapnia przez nerki. Przemiana wapnia w kościach jest regulowana przez czynniki hormonalne oraz przez —» witaminę D. Hormon przy-tarczyc —> parathormon działa pobudzająco na uwalnianie wapnia z kości, —> kalcytonina wydzielana w tarczycy hamuje ten proces. Witamina D wzmaga wchłanianie wapnia z przewodu pokarmowego oraz współuczestniczy z czynnikami hormonalnymi w przesunięciach wapnia w kościach oraz w nerkach. Korzystnie na mineralizację kości wpływają hormony: —> androgeny oraz estrogeny. KOSTNIENIE MIĘŚNI, względnie rzadka postać postępującego zwyrodnienia mięśni szkieletowych. K.m. może być miejscowe lub uogólnione. K.m. miejscowe występuje w przypadku uszkodzeń mięśni, tzw. pourazowe kostniejące zapalenie mięśni. K.m. uogólnione (kostniejące zapalenie mięśni uogólnione) jest chorobą rzadką, o nieznanej etiologii. Choroba ma przebieg przewlekły, trwa latami i najczęściej kończy się tragicznie z powodu ograniczenia ruchów oddechowych klatki piersiowej. KOSTNIENIE MIĘŚNI POSTĘPUJĄCE, choroba Miinchmeyera, wytwarzanie się mas kostnych w tkance łącznej mięśni, ścięgien, rozcięgien i torebek stawowych. Objawia się ciastowatymi obrzękami mięśni, po których pozostają skostniałe pasma. Z wyjątkiem mięśni twarzy, krtani; zwieraczy oraz mięśnia sercowego choroba może zajmować wszystkie pozostałe mięśnie, w różny sposób upośledzając funkcje ciała. Jeśli choroba wystąpi we wczesnym dzieciństwie, rokowanie jest niepomyślne. Po 20-25 r. życia choroba przestaje postępować. Leczenie objawowe. KOSTNINA, tkanka powstająca w procesie gojenia się złamanej kości, przez stopniowe wytwarzanie się ognisk młodej kości dokoła naczyń krwionośnych, ziarniny wypełniającej szparę i najbliższe otoczenie złamania. K. powstaje z komórek okostnej, błony śródkostnej lub siateczki szpiku, warunkiem powstawania nowej kości jest dokładne unieruchomienie odłamów. Z młodej kości w k. powstaje następnie kość dojrzała, która stanowi o tworzeniu się trwałego zrostu. KOSTOTOM, narzędzie do przecinania kości, najczęściej żeber, używane w operacjach na klatce piersiowej; ma formę b. mocnych nożyc z krótkimi i mocnymi ramionami tnącymi lub formę ostrego dłuta (działającego na zasadzie gilotyny). KOŚCI, twory różnej wielkości i kształtu, zbudowane z—> tkanki kostnej. Rozróżnia się: k. długie, składające się z części środkowej (trzonu) i dwóch grubszych końców (nasad) — bliższego i dalszego (górnego i dolnego); należy tu większość k., jak np. udowa, ramienna, piszczelowa, strzałkowa, promieniowa, łokciowa, k. palców i in; k. krótkie, kształtu nieforemnych kostek lub graniastosłupów (k. nadgarstka i stepu); k. płaskie (łopatka, mostek, k. sklepienia czaszki; k. różnokształtne (np. kręgi, k. twarzy). Każda k. pokryta jest—okostną, a pow. k. przylegające do siebie—warstwą chrząstki. Zewn. część k. zbudowana jest z istoty zbitej, wewn. zaś—z gąbczastej. Niektóre k. mają wewnątrz jamy szpikowe (k. długie), inne zawierają jamy wypełnione powietrzem, komunikującym się z powietrzem atmosferycznym; są to tzw. k. pneumatyczne (k. czołowa, sitowa, klinowa). Wszystkie k. połączone —> stawami i —» więzadłami tworzą —>- kościec (szkielet). Choroby: kościec człowieka może być miejscem wielu procesów patol., gdyż przebudowa kości — resorpcja i nowotworzenie, odbywają się równocześnie przez całe życie. Choroby k. mogą być wrodzone—zmiany na tle wad wrodzonych mogą stanowić odbicie zaburzeń przemiany materii czy chorób poszczególnych narządów (np. nerek), mogą być następstwem zaburzeń krążenia (np. jałowe martwice), przebytych zakażeń (np. kila), uszkodzeń mechanicznych (złamania, stawy rzekome) oraz uszkodzeń bakteryjnych i wirusowych. Zapalenie Garrego, przewlekle nieropne zapalenie kości, przeważnie występujące u dzieci i młodzieży. Choroba dotyczy najczęściej trzonów kości długich i objawia się niewielkimi pobolewaniami, szczególnie w nocy. Leczenie — antybiotykami lub operacyjne. Ostre krwiopochodne zapalenie kości, choroba bakteryjna występująca gł. u dzieci, przy czym chłopcy chorują kilkakrotnie częściej niż dziewczynki. Do zakażenia dochodzi wskutek przerzutu bakteryjnego z ognisk zapalnych (np. czyrak, zapalenie ucha środkowego itp.). Warunkiem rozwinięcia się zakażenia jest wysoka zjadliwość bakterii i wyraźne zmniejszenie sił obronnych organizmu. Drobnoustrojem wywołującym zakażenie jest najczęściej gronkowiec złocisty. Choroba największe zniszczenia powoduje u niemowląt i noworodków, ponieważ proces chorobowy przechodzi bezpośrednio z trzonu i przynasady kości na jej nasadę. W wyniku tego dochodzi do znacznego zniszczenia kości i nasad oraz do patol. zwichnięć stawów. Otoczona ropą i pozbawiona unaczynienia kość obumiera tworząc tzw. „martwaki" oddzielone od żywej tkanki. Choroba objawia się nagle złym samopoczuciem, gorączką, bólami głowy i osłabieniem. Po upływie 1-2 dni występują objawy miejscowe: ciągły, pulsujący ból, obrzęk i zaczerwienienie skóry nad zajętym odcinkiem kośćca. W ciągu następnych dni objawy zapalne nasilają się i dopiero przynosi ulgę opróżnienie z ropy ogniska chorobowego. Stan ostry przechodzi wówczas zazwyczaj w stan podostry. Wczesne rozpoznanie choroby, unieruchomienie zajętego odcinka narządu ruchu i natychmiastowe zastosowanie antybiotyków, na które wrażliwe są bakterie, decyduje o powodzeniu leczenia. Jeśli mimo stosowania właściwych antybiotyków stan chorego nie ulega poprawie, konieczne jest leczenie operacyjne. KOWARY, m. w woj. jeleniogórskim, położone w pd.-wsch. części Kotliny Jeleniogórskiej, u podnóża Karkonoszy i Rudaw Janowickich. Z walorów leczn. znane jest od 1855, jako uzdrowisko zostało określone Uchwałą Rady Ministrów w 1970. Klimat przejściowy — od łagodnego do dosyć surowego, zbliżonego do panującego na obszarach subpolarnych. Wody lecznicze słabo zmineralizowane, radoczynne. W uzdrowisku znajdują się sanatoria, obiekty profilaktyczno-wczasowe, wczasowe i turystyczne. Ukierunkowanie lecznicze: choroby narządów ruchu i reumatyczne. Uzdrowisko znajduje się w stadium rozwojowym. KOZŁEK LEKARSKI (,Valeriana officinalis); kłącze zawiera kwas walerianowy i estry bomeolu (gł. izowalerianian borneolu). Przetwory działają uspokajająco oraz spazmolitycznie; stosowane w nerwicach, neurastenii, histerii, zaburzeniach okresu przekwitania itp. W lecznictwie używane są nalewki, odwary i wyciągi gęste kozłka lekarskiego. KRAJEWSKI Władysław, ur. 18 IX 1855, zm. 4 III 1907, pol. chirurg; w 1883-86 wykładowca chirurgii w Warszawskiej Szkole Felczerskiej, od 1886 ordynator oddziału dur. Szpitala Dzieciątka Jezus w Warszawie. Utalentowany operator i organizator, głosił konieczność unowocześnienia szpitali w Polsce. W 1883-84 redaktor czasopisma „Kronika Lekarska"; w 1893 założył pierwsze w Polsce pismo poświęcone chirurgii „Przegląd Chirurgiczny". KRANIEKTOMIA, operacyjne odsłonięcie jamy czaszkowej przez wycięcie części kości czaszki. K. stosowana jest gł. przy odsłanianiu tylnej jamy czaszkowej, w celu usunięcia stwierdzonego tam guza wewnątrzczaszkowego. KRANIOGRAF, urządzenie rentg. do specjalistycznych badań neuroradiologicznych. Poza ogólnie znanymi k. prostymi wprowadzono obecnie k. w pełni zautomatyzowane, wyposażone w rentgenotelewizję i krzesło obrotowe. Umożliwia to wykonywanie rentgenogramów warstwowych w dowolnej projekcji oraz pełny zakres badań neuroradiologicznych pod kontrolą monitora telewizyjnego. KRANIOKLAST, narzędzie położnicze podobne budową do — kleszczy położniczych, służące do pomniejszenia wymiarów główki płodu po jej wymóżdżeniu i używane jednocześnie do wyciągnięcia płodu z dróg rodnych po zabiegu zmiażdżenia główki. Obecnie rzadko stosowany. KRANIOPLASTYKA, operacja mająca na celu naprawienie zniekształceń czaszki; może polegać na uzupełnieniu ubytku po urazie, wyprostowaniu wgniecenia; w —> ścieśnieniu czaszki umożliwia wzrost mózgu przez usunięcie zbyt małej pokrywy czaszkowej. KRANIOSTENOZA — ścieśnienie czaszki. KRANIOSTOZA, wrodzone przedwczesne zarośnięcie szwów między płaskimi kośćmi czaszki, powodujące ustanie wzrostu kości czaszki; skutkiem tego jest zbyt mała przestrzeń dla wzrostu mózgu. KRANIOTABES, rozmiękanie kości sklepienia czaszki (zwykle kości potylicznych i ciemieniowych); jeden z wcześniejszych objawów— krzywicy u niemowląt, występujący poniżej 6 miesiąca życia. KRANIOTOMIA, operacyjne odsłonięcie jamy czaszkowej przez wytworzenie w określonej części pokrywy czaszki uszypułkowanego płata kostnego, który, po zakończeniu wewnątrz-czaszkowego etapu zabiegu, zostaje przywrócony na miejsce. K. jest zasadniczą metodą odsłaniania przedniej lub środk. jamy czaszkowej, w celu usunięcia guza wewnątrzczaszkowego. KRATKA PRZECIWROZPROSZENIOWA, urządzenie służące do pochłaniania promieni rentg. rozproszonych. Zbudowana jest z cienkich listewek ołowianych oddzielonych od siebie warstwami substancji przepuszczających promienie. Lekko ukośne, ku środkowi, ustawienie listewek ołowiu pozwala na przechodzenie większości promieniowania pierwotnego, natomiast zatrzymuje promieniowanie rozproszone biegnące w innych kierunkach. W użyciu znajdują się k.p. nieruchome i ruchome. W k.p. ruchomych specjalny mechanizm napędowy powoduje jej przesuwanie w czasie ekspozycji, wskutek czego nie jest ona widoczna na zdjęciu. KRĄG EMOCJONALNY PAPEZA —>• emocje. KRĄŻEK POCHWOWY, pessarium, kobiecy mechaniczny środek antykoncepcyjny, wykonany z cienkiej gumy rozpiętej na pierścieniu z elastycznej sprężynki. K.p. prawidłowo założony opiera się o ściany pochwy i oddziela szczelnie ujście zewn. kanału szyjki od pozostałej części pochwy. K.p. mają różną wielkość średnicy, od 5,5 do 9 cm. Doboru właściwego k.p. dokonuje lekarz po uprzednim badaniu ginekol., dopasowaniu k.p. i pouczeniu kobiety o właściwym jego zakładaniu. Równocześnie z k.p. należy stosować krem lub galaretkę plemnikobójczą, którą pokrywa się k.p. od wewn. Nie należy stosować k.p. w przypadku obniżenia ścian pochwy lub zastarzałego pęknięcia krocza. K.p. należy usuwać z pochwy w 6-8 godzin po stosunku. KRĄŻENIE KRWI, krwiobieg, ruch krwi w zamkniętym układzie obejmującym serce, naczynia tętnicze, naczynia włosowate i naczynia żylne. Gł. siłą napędową k.k. jest czynność skurczowa serca, działającego jak pompa tłocząca. Pomocnicze znaczenie ma fala spadku napięcia i zwężenie tętnic w czasie rozkurczu serca, a w krążeniu żylnym skurcze mięśni szkieletowych i czynność oddechowa. Krążąca krew napotyka na —> opór naczyniowy, który przy stałym—> ciśnieniu krwi jest odwrotnie proporcjonalny do —> przepływu krwi. Ukrwienie poszczególnych obszarów ciała, narządów i tkanek regulowane jest przez bodźce z ośrodkowego układu nerw. i mechanizmy lokalne zmieniające światło naczyń krwionośnych. Cala krew krążąca płynie przez płuca, natomiast tzw. krążenie obwodowe składa się jakby z licznych odrębnych obwodów połączonych równolegle. K.k. ogólne (duże), odcinek krążenia rozpoczynający się przy wyjściu aorty z lewej komory serca, obejmujący kolejno odgałęzienia aorty, tętnice coraz mniejszej wielkości, letniczki, naczynia włosowate, żyłki i żyły coraz większego rozmiaru, a kończący się przy ujściu żył głównych do prawego przedsionka. Rola krążenia ogólnego polega na dostarczaniu tkankom tlenu i substancji odżywczych i odprowadzaniu z nich dwutlenku węgla i licznych produktów przemiany materii oraz substancji znajdujących się we względnym nadmiarze. K.k. płucne (małe), odcinek krążenia rozpoczynający się przy wyjściu tętnicy płucnej z prawej komory serca, obejmujący kolejno odgałęzienia tętnicy płucnej, drobne tętnice, naczynia włosowate pęcherzyków płucnych, żyłki i żyły wzrastającej wielkości, a kończący się przy ujściu dużych żył płucnych do lewego przedsionka. Krążenie płucne charakteryzuje się niższym niż w krążeniu ogólnym ciśnieniem tętniczym krwi (25/10 mm Hg w tętnicy płucnej, ok. 10 mm Hg w naczyniach włosowatych pęcherzyków płucnych). Rola krążenia płucnego polega na dostarczaniu do płuc krwi żylnej ubogiej w tlen, a bogatej w dwutlenek węgla. Po —> wymianie gazów w płucach utlenowana krew dopływa do lewej połowy serca, skąd dostarczana jest do tkanek przez układ krążenia ogólnego (dużego). K.k. żylne, obieg krwi rozpoczynający się na końcu sieci naczyń włosowatych, a kończący się przy_ujściu żył głównych do prawego, a żył płucnych do lewego przedsionka serca. Krążenie żylne charakteryzuje się niskim ciśnieniem krwi. Poza czynnością skurczową serca, przepływ żylny ułatwiają: l) ssące działanie klatki piersiowej — w czasie wdechu ciśnienie w jamie opłucnej obniża się, co powoduje spadek centralnego ciśnienia żylnego i szybszy napływ krwi do serca; 2) tzw. pompa mięśniowa — skurcze mięśni szkieletowych w czasie ich pracy uciskają żyły, a ponieważ zastawki żylne zapobiegają przepływowi wstecznemu, krew pompowana jest tylko w kierunku serca. K.k. wrotne, typ krążenia obwodowego charakteryzujący się tym, że krew z naczyń włosowatych jednego narządu zebrana przez większe naczynia (żylne wrotne) przepływa następnie przez włośniczki innego narządu. W krążeniu wrotnym wątrobowym krew żylna odpływająca z jelit, trzustki i śledziony dostarczana jest żyłą wrotną wątrobową do wątroby. Przepływ wrotny stanowi ok. 2/3, a przepływ tętnicą wątrobową 1/3 ukrwienia tego narządu. KRĄŻENIE KRWI POZAUSTROJOWE, zastępcze—okrążenie krwi wytwarzane przez aparaty do krążenia pozaustrojowego (— serce sztuczne) znajdujące się poza organizmem. Pozwala na długotrwałe zabiegi chir. na sercu, podczas których czynność tego narządu i płuc jest zastępowana przez pracę aparatu. Krew z dużych żył zostaje odprowadzona systemem rur do aparatu, gdzie w specjalnym urządzeniu, tzw. utleniaczu, otrzymuje tlen, oddaje dwutlenek węgla, a następnie wraca do układu krwionośnego. Ruch krwi jest wymuszony przez pracę pomp aparatu. W niektórych aparatach stosowane są dodatkowo wymienniki ciepła, ochładzające lub ogrzewające krew. Pewne typy aparatów nie mają utleniacza, a utlenianie krwi odbywa się w płucach chorego; wymaga to jednak dodatkowego podłączenia rur do krążenia płucnego; metoda ta obecnie raczej nie jest stosowana. KRĄŻENIE LIMFY, obieg ->-limfy od przestrzeni tkankowych przez naczynia włosowate limfatyczne, dalej naczyniami limfatycznymi coraz większymi aż do ujścia gł. naczyń do układu żylnego. Ruch limfy zależny jest gł. od jej gromadzenia się i wzrostu ciśnienia w przestrzeniach tkankowych. Przepływ limfy w większych naczyniach limfatycznych wspomagany jest, jak w krążeniu żylnym, przez spadek ciśnienia w klatce piersiowej w czasie wdechu oraz skurcze mięśni szkieletowych. Szybkość przepływu jest mała, wynosi 2-4 l na 24 godz. Zastawki limfatyczne zapobiegają wstecznemu ruchowi limfy. KREATYNA, pochodna -> glicyny występująca gł. w mięśniach; może przyjmować grupę fosforanową z—>-kwasu adenozynotrójfosforowego (ATP) przechodząc w związek wysokoenergetyczny fosfokreatynę; reakcja ta jest odwracalna i katalizowana przez enzym kinazę kreatynową. Bezwodnikiem k. jest —> kreatynina wydalana w dużych ilościach z moczem. KREATYNINĄ, bezwodnik- kreatyny; wydalana jest z moczem, gdzie oprócz —> mocznika stanowi jeden z gł. związków azotowych. KREMACJA ZWŁOK, spalanie i spopielanie zwłok; przyjęta od wieków przez niektóre religie (buddyzm), rozpowszechnia się obecnie również w wielu krajach eur. (Skandynawia, Anglia, ZSRR). K.z. dokonuje się w specjalnym budynku, zw. krematorium, zwykle umiejscowionym w obrębie cmentarza. Prochy spalonych przechowuje się w odpowiednich urnach. KREM KOSMETYCZNY, preparat w formie emulsji, służący do pielęgnacji, upiększania i leczenia skóry. Składa się z podstawy tłuszczowej, środków dodatkowych (leczniczych, zapachowych lub upiększających), środka konserwującego. K.k. dzieli się na: tłuste, półtłuste, nietłuste, lecznicze. KREMY OCHRONNE, kremy zapobiegające chorobom skóry; powinny dobrze przylegać do skóry, przeciwdziałać maceracji skóry i substancjom szkodliwym rozpuszczalnym w wodzie i tłuszczach, utrzymywać skórę w stanie prawidłowego natłuszczenia (nie mogą być tłuste i lepkie), zachowywać prawidłowy, kwaśny odczyn pow. skóry, nie wywierać działania drażniącego, łatwo zmywać się środkami oczyszczającymi skórę. Wszystkie te warunki spełniają kremy silikonowe, b. dziś rozpowszechnione, dobrze chroniące skórę i przyjemne w użyciu. Przed olejami i smarami maszynowymi dobrze chroni krem lanolinowo-rycynowy, a nawet czysty olej rycynowy. Poza tym stosowane są maści i pasty ochronne (np. maść cynkowo--stearynowa Selisskiego chroniąca przed wodnymi roztworami kwasów i zasad). KREOZOT, produkt destylacji smoły z drzewa bukowego; zawiera głównie gwajakol, w mniejszych ilościach krezole. Wykazuje działanie wykrztuśne;. stosowany w przewlekłych stanach zapalnych dróg oddechowych; wchodzi w skład syropów wykrztuśnych (np. złożonego syropu kreozotowego). KRESOMÓZGOWIE, część -> mózgowia składająca się z dwóch półkul mózgowych i połączeń między nimi. K. jest najbardziej rozwiniętą i największą częścią mózgowia, panującą nad wszystkimi ośrodkami położonymi w innych częściach mózgowia. KRETYNIZM, matołectwo, choroba spowodowana niedoczynnością tarczycy, bądź też jej niewykształceniem we wczesnych fazach rozwoju, często występuje w połączeniu z wolem endemicznym (—> wole). Zaburzenia psych. występujące w k. mają charakter —> niedorozwoju umysłowego o rożnym stopniu głębokości. Jeśli k. rozwija się b. wcześnie, niedorozwój osiąga stopień umiarkowany lub znaczny. Przyczyną niedorozwoju umysłowego w k. jest brak hormonów tarczycy, które w znacznym stopniu determinują normalny poziom aktywności psychicznej. KREW, płynna tkanka, krążąca w układzie naczyń krwionośnych. K. wraz z—»-limfą, płynem międzykomórkowym oraz płynem—> mózgowo--rdzeniowym tworzy środowisko wewn. ustroju. K. składa się z —> osocza i zawieszonych w nim elementów upostaciowanych,—» krwinek. Ilość k. wynosi u człowieka ok. 5-5,5 l. W ustroju k. pełni szereg funkcji: transportuje do tkanek tlen pobierany w płucach i odprowadza z tkanek do płuc dwutlenek węgla; transportuje substancje odżywcze wchłaniane w przewodzie pokarmowym, substraty przemian komórkowych uwalniane do k. w różnych tkankach oraz witaminy i—» hormony; odprowadza do narządów wydalniczych (nerek, gruczołów potowych i jelit) zbędne lub szkodliwe substancje chem; pełni ważne funkcje obronne dzięki zawartym w niej enzymom rozkładającym różne substancje chem. przez działanie przeciwciał oraz dzięki właściwościom fagocytarny m—krwinek białych; krążenie k. umożliwia wyrównywanie temp. w ustroju, spełnia zatem ważną rolę w—» regulacji ciepłoty ciała. Dla prawidłowej czynności wszystkich tkanek b. ważne znaczenie ma zachowanie równowagi fiz..-chem. k.; jest to podstawowy element—»-homeostazy; równowaga ta utrzymywana jest dzięki współdziałaniu szeregu układów regulacyjnych. Zob. też: regulacja objętości płynów ustrojowych, regulacja ciśnienia krwi, równowaga kwasowo-zasadowa. KREW KONSERWOWANA, krew utrzymywana w stanie płynnym i niezmienionym przez możliwie długi czas, z zachowaniem jej właściwości biol. i jałowości. Konserwowaniem krwi zajmują się stacje i punkty krwiodawstwa. Opracowanie metod konserwacji krwi przyczyniło się do rozpowszechnienia -> leczenia krwią. Przygotowanie krwi konserwowanej odbywa się w dwu zasadniczych etapach: pierwszy obejmuje przygotowanie naczyń, aparatury i roztworów do pobierania krwi, drugi—pobieranie krwi, przechowywanie jej, ocenę Pobieranie krwi do konserwacji przydatności oraz wydawanie zakładom leczn. Pobieranie krwi odbywa się w warunkach ścisłej aseptyki w specjalnych pomieszczeniach. Krew pobierana jest w układzie zamkniętym do pojemników plastykowych lub butelek szklanych zawierających odpowiedni płyn konserwujący. Po pobraniu i zaopatrzeniu w odpowiednią dokumentację, krew jest przechowywana w chłodni o temp. 4-6°C. Dopuszczalny okres konserwacji krwi wynosi od 24-48 godz do 21 dni, zależnie od rodzaju środka konserwującego. Do każdej butelki z krwią doczepiona jest tzw. probówka pilotująca, zawierająca kilka ml krwi przeznaczonej do wykonywania-> próby krzyżowej. Transport k.k. do zakładów służby zdrowia odbywa się w specjalnych skrzyniach izotermicznych. Poza zwykłym konserwowaniem krwi, istnieje ponadto metoda wieloletniego konserwowania i przechowywania krwi w niskich temperaturach (temp. ciekłego azotu: —196,5°C) z dodaniem ochronnych związków chem.: glicerolu lub dwumetylosiarkotlenku (DMSO). KREW UTAJONA, krew w wydzielinach i wydalinach ustrojowych niewidoczna gołym okiem, lecz wykrywalna za pomocą badań laboratoryjnych. Praktycznie chodzi tu o obecność krwi w stolcu (—obadanie kału), co najczęściej występuje we—> wrzodowej chorobie, przepuklinie rozworu przełykowego przepony, stanach zapalnych jelit, w skazach krwotocznych (—> skaza), chorobach pasożytniczych i nowotworach przewodu pokarmowego. KREW W STOLCU, obecność świeżej krwi w stolcu; świadczy o krwawieniu z dolnego odcinka przewodu pokarmowego: z jelita grubego, odbytnicy i odbytu (nadżerki, stany zapalne, nowotwory łagodne i złośliwe, —> hemoroidy) KREW ZZ—>-masa erytrocytama. KREZKA, podwójna blaszka —> otrzewnej zawierająca naczynia krwionośne, na której są zawieszone narządy jamy brzusznej, m.in.—»-jelito, żołądek, wyrostek robaczkowy, jajniki, jajowody. KREZOL, środek dezynfekcyjny otrzymywany ze smoły z drewna lub węgla kamiennego. Używany gł. do dezynfekcji pomieszczeń (podłogi, ściany), mebli, naczyń sanitarnych. Roztwór k. i mydła potasowego —> lizol. KRĘCZ KARKU, kręcz szyi, zespół chorobowy polegający na skręceniu głowy z uniesieniem podbródka w jedną stronę i przechyleniem potylicy po stronie przeciwnej. Wyróżnia się k.k.: wrodzony, kurczowy i nabyty. K.k. wrodzony, spowodowany prawdopodobnie czynnikami szkodliwymi działającymi w życiu płodowym, występuje w 2 postaciach: kostnopochodnej i pochodzenia mięśniowego. W postaci kostnopochodnej przyczyną k.k. jest asymetria kręgów szyjnych kręgosłupa, w wadzie pochodzenia mięśniowego przyczyną jest zwłóknienie i trwały przykurcz mięśnia mostkowo-obojczykowo-sutkowego po stronie przeciwnej kierunkowi skrętu głowy. Niekiedy dochodzi do samoistnego cofnięcia się tego zespołu. W leczeniu korzystna bywa fizykoterapia, niekiedy założenie kołnierza ortopedycznego. W niektórych przypadkach stosuje się zabiegi chirurgiczne. K.k. kurczowy polega na przerywanych, kurczowych —>• ruchach mimowolnych mięśni szyi, zwłaszcza mięśnia mostkowo-obojczykowo-sutkowego po stronie przeciwnej do kierunku skrętu podbródka. Towarzyszą temu ruchy zginania i prostowania głowy. Ruchy mimowolne mogą rozszerzyć się na mięśnie twarzy i barku po obu stronach, a nasilają się pod wpływem emocji, zmian postawy ciała i bodźców zewn. Podłożem zespołu są zmiany chorobowe —>• pozapiramidowego układu, na które nakładają się zaburzenia czynnościowe. Leczenie objawowe; złagodzenie objawów można nieraz osiągnąć psychoterapią lub chir. (przecięcie nerwów lub —ukorzeni nerwowych zmniejsza napięcie zajętych mięśni). K.k. nabyty może być spowodowany np. wadą wzroku, ściągającymi bliznami po oparzeniu szyi, procesem chorobowym toczącym się w kręgosłupie szyjnym, urazem itp. Leczenie jest przyczynowe, zachowawcze lub operacyjne, w zależności od czynnika wywołującego nabyty kręcz szyi. KRĘCZ SZYI ->- kręcz karku. KRĘGI, jednostki strukturalne kręgosłupa, połączone ze sobą mniej lub bardziej ściśle za pomocą więzadeł, chrząstkozrostów oraz stawów. Ogólnie, składają się z 2 gł. części: trzonu i łuku. Trzon w kształcie niskiego walca kostnego składa się z warstwy zbitej i gąbczastej wypełnionej czerwonym szpikiem kostnym. Położony jest od strony brzusznej kręgosłupa, jego pow. górna i dolna są gładkie. Łuk kręgowy położony jest od strony grzbietowej. Między trzonem a lukiem znajduje się otwór kręgowy dla—-rdzenia kręgowego. Od łuku kręgowego . KRĘGOZMYK KU TYŁOWI- tylozmyk kręgowy. KRĘG PŁASKI->.Calve choroba. KRĘG PRZEJŚCIOWY, wada wrodzona polegająca na upodabnianiu się granicznych kręgów poszczególnych odcinków kręgosłupa do kręgów sąsiednich leżących wyżej lub niżej (np. I kręg lędźwiowy zyskując trzynastą parę żeber upodabnia się do kręgów piersiowych). K.p. zazwyczaj nie dają dolegliwości i z reguły wykrywa się je przypadkowo w czasie badań rentgenowskich. KRĘTARZ, większy i niniejszy, guzowate wyniosłości w obrębie nasady kości udowej, stanowiące miejsca przyczepu mięśni, które współdziałają w ruchomości stawu biodrowego i uda. KRĘTKI, drobnoustroje w kształcie falistych nitek, rzadziej sprężynek, dł. 5-500 urn. Trudno barwią się zasadowyroi barwnikami anilinowymi i trudno rozmnażają się na podłożach sztucznych; niektóre nie rosną na nich w ogóle, a dają się pasażować jedynie ze zwierzęcia na zwierzę. Pewne gatunki są chorobotw. dla ludzi i zwierząt, inne są saprofitami wolno żyjącymi w przyrodzie. Krętek blady (Treponema pallidum) wywołuje u ludzi —> kiłę, krętek duru powrotnego (Borrelia recurrentis) —> dur powrotny, a krętki Leptospira — ostre choroby żak. —> krętkowice. KRĘTKOWICE, leptospirozy, odzwierzęce choroby żak. wywołane przez—skrętki z rodzaju Leptospira, których rezerwuarem w przyrodzie są zwierzęta, gł. gryzonie. Wydalają one zarazki z kalem do zbiorników wodnych (ścieki, kanały, nawodnione pola). Wrotami zakażenia człowieka jest zwykle uszkodzona skóra, rzadziej błony śluzowe przewodu pokarmowego. Zarazki przez krew dostają się do różnych narządów, zwłaszcza do wątroby, namnażają się w nich i po okresie wylęgania, trwającym od kilku do kilkunastu dni, dostają się ponownie do krwi, co równa się nagłemu, ostremu początkowi choroby Ł wysoką gorączką, dreszczami, bólami głowy, stawów i mięśni, przekrwieniem spojówek, błony śluzowej gardła i skóry (czasem pojawia się wysypka), spadkiem ciśnienia krwi, skąpomoczem, miernym powiększeniem wątroby i śledziony. Po 3-6 dniach choroby krętki znikają z krwi i osiedlają się w różnych tkankach i narządach (gl. w wątrobie, nerkach i układzie nerw.). Jest to drugi okres choroby, którego objawy zależą od lokalizacji i od stopnia uszkodzenia narządu. W Polsce występują dwa rodzaje k.: gorączka błotna i choroba Weila. W cięższych przypadkach tej ostatniej najważniejszym objawem jest charakterystyczna żółtaczka o pomarańczowym odcieniu oraz skaza krwotoczna (— skaza). Leczenie antybiotykami, w cięższych postaciach—>• glikokortykoidami. Ważna jest staranna pielęgnacja i odpowiednie odżywianie chorych. Zapobieganie polega na zwalczaniu gryzoni (gł. szczurów), unikaniu kąpieli w zanieczyszczonych wodach i na szerzeniu oświaty zdrowotnej. KRIOCHIRURGIA OKA, wszystkie zabiegi okulistyczne dokonywane przy zastosowaniu niskich temp. (-25° do -80°C). Należą do nich: wydobywanie zaćmionej soczewki — po uprzednim otwarciu oka — za pomocą tzw. krioaplikatora, zamrażanie nabłonka rogówki zaatakowanego —> opryszczką, wywoływanie zlepiającego zapalenia przy odklejeniu (odwarstwieniu) siatkówki i inne, drobniejsze zabiegi, np. w —jaskrze. Pionierem k.o. w skali światowej jest prof. Tadeusz Krwawicz z Lublina. KRIOSTAT, urządzenie, które służy do uzyskiwania i utrzymywania niskich temp. w zamkniętej przestrzeni, gdzie możliwe jest przeprowadzanie doświadczeń. Niskie temp. w k. otrzymuje się wypełniając go ciekłym helem, neonem lub wodorem. K. są stosowane w kriofizyce (fizyka niskich temp.), a także w badaniach histologicznych i histochem. tkanek. KROCZE, okolica ciała między odbytem i zewn. narządami płciowymi; u kobiety—wąskie pasmo części miękkich między odbytem i pochwą, u mężczyzny — nieco dłuższy odcinek między odbytem i nasadą worka mosznowego. KROGH Shack August Steenberg, ur. 15 XI 1874, zm. 13 IX 1949, duń. fizjolog; prof. fizjologii zwierząt na uniw. w Kopenhadze (od 1916). Prowadził badania nad mechanizmem wymiany gazowej w płucach (1906) oraz krążeniem krwi w naczyniach włosowatych i zaopatrzeniem tkanek w tlen. Odkrył zależność wydzielania energii od ilości pochłoniętego przez organizm tlenu oraz stwierdził, że zjawiska te są zależne od pracy mięśniowej. Skonstruował aparat służący do mierzenia ilości pochłoniętego w płucach tlenu, zw. spirometrem (—> spirometria). K. Otrzymał nagrodę Nobla w 1920. KROPIDLAKOWICA, aspergiloza—>- grzybica wywołana zakażeniem Aspergillus fumigatus; najczęstsza grzybica układu oddechowego w Polsce; może przebiegać w postaci zapalenia płuc, opłucnej i oskrzeli oraz tzw. kropidlakowego grzybniaka płuc; rzadziej prowadzi to do powstania uogólnionej ropowicy i zapalenia wsierdzia. KROPLE, recepturowa postać leku do użytku wewn. lub zewn. Do użytku wewn. zapisuje się w k. stężone roztwory leków silnie działających, większość nalewek, wyciągi płynne i olejki eteryczne. W k. do użytku zewn. zapisywane są leki ściągające, odkażające, rozszerzające lub zwężające źrenicę. Najczęściej spotykanymi k. do użytku zewn. są k. do oczu oraz do nosa. KROPLE INOZIEMCEWA, zawierają nalewkę z:-> rzewienia, kozika lekarskiego, glistnika, opium, wyciąg z nasienia kulczyby, olejek miętowy i eter. Działają przeciwbólowo, znoszą skurcze jelitowe, poprawiają trawienie; stosowane w zaburzeniach trawienia, kolkach jelitowych, biegunkach, zatruciach pokarmowych itp. KROPLE NASERCOWE, mieszanina nalewek z:—> konwalii, głogu i kozika lekarskiego. Wywierają działanie tonizujące na mięsień sercowy, obniżają ciśnienie tętnicze krwi, działają uspokajająco; stosowane w nerwicy i lżejszych postaciach niedomogi serca. KROPLÓWKA, sposób powolnego wlewania metodą kroplową: krwi i jej preparatów, płynów krwiozastępczych, innych płynów infuzyjnych lub leków rozpuszczonych w większej ilości płynu. Do k. używa się zestawu do przetaczania, przeznaczonego do jednorazowego użytku, składającego się z pojemnika z płynem, układu rurek z tworzyw sztucznych, kroplomierza umożliwiającego za pośrednictwem zacisku regulowanie szybkości kropel oraz z igły. Zestaw do przetaczania krwi zaopatrzony jest dodatkowo w siatkę filtracyjną W zależności od drogi przetaczania kroplowego, rozróżnia się k.: dożylną, podskórną i doodbytniczą. K. dożylna wymaga nakłucia lub operacyjnego odsłonięcia i nacięcia żyły w celu wprowadzenia do jej światła igły lub odpowiedniego cewnika donaczyniowego z tworzywa sztucznego; do końcówki igły lub cewnika podłącza się przewód zestawu do przetaczania. K. dożylną stosuje się: l) w celu uzupełnienia niedoboru 546 objętości krwi po krwotokach, we wstrząsie urazowym lub pooperacyjnym; 2) w celach odżywczych, kiedy niemożliwe jest doustne odżywianie chorego; 3) dla uzupełnienia wody i elektrolitów w biegunkach, wymiotach itp.; 4) w celu rozciągniętego w czasie dożylnego wprowadzenia leków. W k. podskórnej, obecnie niemal całkowicie zarzuconej, wprowadzano płyny izotoniczne w tkankę podskórną ud, przedniej powierzchni brzucha i klatki piersiowej. K. doodbytnicza, stosowana ostatnio wyłącznie jako odmiana wlewu czyszczącego, została zarzucona jako k. odżywcza lub nawadniająca. KROSTA, drobny -> wykwit wyniosły ponad pow. skóry, wielkości od główki szpilki do ziarna fasoli, przeważnie okrągły, wypełniony ropą. K. przymieszkowa, k. tkwiąca w ujściu mieszka włosowego, zazwyczaj przebita przez środek włosem, rozwijająca się gł. na tle zakażenia gronkowcowego. Zejściem bywa nadżerka i strup, pozostawiający przebarwienie, a po k. głębszych — wyjątkowo bliznę. K. kiłowa, wynik rozpadu nacieku grudek kiłowych. KROWIANKA PRZESZCZEPIONA, choroba skóry o charakterystycznych wykwitach, następstwo przypadkowego przeniesienia —> wirusów krowianki z ogniska odczynu poszczepiennego (przeciw ospie) na ramieniu i wszczepienia ich w inne miejsce (np. okolice płciowe, odbyt, twarz itd.), gdzie powstają nieliczne (przeważnie) pęcherze ropne różnej wielkości, o mocnej pokrywie, z pępkowatym zagłębieniem w środku. Choroba nie powoduje objawów ogólnych, chyba że dołączy się wtórne zakażenie bakteryjne; trwa 1-3 tygodnie. Zdarza się gł. w porze masowych szczepień ochronnych przeciwko ospie. Leczenie objawowe. KRÓTKA SZYJA WRODZONA, zespół Klippla i Feila, wada charakteryzująca się skróceniem szyi z powodu odchyleń w kształcie i w liczbie kręgów szyjnych oraz zrostu ich trzonów. Istniejące zmiany anat. powodują ograniczenie ruchomości szyi, rzadziej zaburzenia stabilności kręgosłupa szyjnego, a także szereg objawów ze strony układu nerw. Leczenie operacyjne. KRÓTKOGŁOWIE -> brachycefalia. KRÓTKOWZROCZNOŚĆ, miopia, wada —> układu optycznego oka, polegająca na ogniskowaniu równoległych promieni światła przechodzących przez źrenicę przed—>-siatkówką. W następstwie tego obraz przedmiotów odległych jest niewyraźny i zatarty, natomiast przedmioty bliskie — w zależności od stopnia wady — mogą być widziane wyraźnie. Istotą k. jest: l) zbyt duży wymiar przednio-tylny oka, 2) nadmierne załamywanie promieni wpadających do oka — przez układ: rogówka, soczewka, ciało szkliste. K. wymaga korekcji za pomocą okularów lub soczewek kontaktowych (ze znakiem „minus"). Wyróżnia się k. małą (jeżeli wymagana korekcja jest mniejsza niż —3,0 dioptrie), średnią (poniżej —6,0 D) i wysoką. Przy wysokiej k. mogą w późniejszym okresie życia wystąpić zmiany zwyrodnieniowe naczyniówki, siatkówki i ciała szklistego. K. rozwija się najczęściej w okresie dojrzewania płciowego. KRTAŃ, górny odcinek właściwego przewodu oddechowego, położony między gardłem i tchawicą, stanowiący narząd głosotwórczy. K. ma kształt rury o rusztowaniu chrzestnym; wysłana jest błoną śluzową i zaopatrzona w mięśnie. Chrzestny szkielet k. składa 'się; z chrząstki tarczowatej (u mężczyzn zaznaczającej się pod skórą jako tzw. jabłko Adama), z chrząstki pierścieniowatej, nadgłośniowej, z parzystych chrząstek nalewkowatych. Między chrząstkami nalewkowatymi i tarczowatą rozpięte są więzadła głosowe, które wchodzą w skład warg głosowych; ich wolny brzeg — fałdy głosowe — ogranicza szparę zw. —> głośnią. Szerokość szpary głośni i jej kształt, długość warg głosowych, ich napięcie reguluje aparat składający się z 2 chrząstek, więzadeł i mięśni. Prąd wydychanego powietrza powoduje drganie fałdów głosowych, a tym samym powstawanie głosu. Podczas łykania wejście do krtani od strony gardła zostaje zamknięte przez przechylającą się ku tyłowi chrząstkę nagłośniową. Zapalenie k. W przebiegu ostrego infekcyjnego zapalenia górnych dróg oddechowych występuje najczęściej odczyn zapalny śluzówki krtani, przeważnie o charakterze nieżytowym. Niekiedy spowodowany jest nadmierną suchością powietrza, podrażnieniem chem. (nadużycie nikotyny lub alkoholu). Objawia się chrypką, aż do zupełnego bezgłosu, uczuciem przeszkody, bólami szyi, kaszlem o charakterystycznym przydźwięku. U dzieci, wskutek większej niż u dorosłych skłonności do obrzęku śluzówki, powstaje często duszność połączona ze świszczącym oddechem, co niekiedy wymaga wykonania zabiegu — intubacji lub —> tracheotomii. Przejście zapalenia k. w stan przewlekły spowodowane jest przedłużonym działaniem czynników drażniących (tytoń, alkohol, wdychanie substancji drażniących, nadużywanie głosu) i występuje przeważnie u dorosłych. W leczeniu b. duże znaczenie ma staranne zróżnicowanie przyczyny i stanu choroby. KRUCHOŚĆ KOŚCI, dolegliwość spowodowana zmniejszeniem zawartości składników organicznych (osseiny) w stosunku do nieorganicznych (sole wapnia i fosforu). Może być następstwem zaniku kostnego. K.-k. prowadzi do tzw. złamań samoistnych. KRUP, dławiec, szczególna postać —> błonicy ze zmianami w krtani. Naloty błonicze powodują znaczne zwężenie szpary głośni, a przez to ostre ataki duszności wdechowej, grożące uduszeniem. W skrajnych przypadkach konieczne staje się wykonanie — intubacji, a nawet —» tracheotomii. Po wprowadzeniu szczepień ochronnych, wraz ze zmniejszającą się zapadalnością na tę groźną niegdyś chorobę, ta jej postać nie jest obecnie spotykana, w przeciwieństwie do —> dławca rzekomego. KRUPIŃSKI Jędrzej, ur. 11X1 1744, zm. 27 IV 1783, pol. lekarz anatom działający w Galicji. Jako naczelny lekarz Galicji (od 1776) zorganizował służbę zdrowia i przyczynił się do poprawy warunków sanitarnych. Po założeniu uniw. we Lwowie został prof. medycyny. Był też wykładowcą w szkole dla cyrulików i akuszerek, dla których napisał podręcznik anatomii w 5 częściach (1774-77). KRWAWIĄCZKA —hemofilia. KRWAWIENIE, wydostawanie się krwi poza obręb naczyń krwionośnych. U zdrowego człowieka prawidłowy czas krwawienia, od momentu uszkodzenia małego naczynia krwionośnego do zatrzymania k., wynosi 1,7 min. Czas ten jest znacznie przedłużony w krwotocznych małopłytkowych i naczyniowych —> skazach, w —> hemofilii, niedoborach czynników —okrzepnięcia krwi. Uszkodzenie dużych naczyń tętniczych i żylnych powoduje—> krwotok. KRWAWIENIE MACICZNE, jeden z najczęstszych objawów chorób kobiecych. K.m. miewają różne nasilenia, od plamienia do obfitych krwotoków; mogą mieć podłoże organiczne lub czynnościowe, do najczęstszych przyczyn organicznych należą: —> polipy szyjki i błony śluzowej macicy, rak szyjki i trzonu macicy, przewlekłe zapalenie błony śluzowej macicy, poronienie niezupełne, mięśniaki macicy, zaśniad groniasty, ciąża pozamaciczna, hormonalnie czynne guzy jajnika; k.m. czynnościowe są wynikiem zaburzeń hormonalnych. W k.m. należy jak najwcześniej ustalić rozpoznanie, co wymaga często szeregu złożonych badań dodatkowych. Leczenie przyczynowe pozwala uniknąć ciężkich czasem powikłań. KRWAWNICE -> hemoroidy. KRWAWNIK POSPOLITY (.Achillea millefolium), roślina z rodziny złożonych; ziele zawiera olejek eteryczny, ponadto duże ilości garbników. Przetwory (odwary) k.p. wywierają działanie tonizujące, przeciwzapalne, hamują krwawienia, wzmagają łaknienie. Ziele k.p. wchodzi w skład wielu mieszanek ziołowych (m.in. Rectosanu, Digestosanu, Degrosanu, Nervosanu, Sklerosanu). KRWIAK: l) wynaczyniona krew zbierająca się w rozwarstwionych tkankach, do których nacieka z uszkodzonych naczyń; 2) wynaczyniona krew zbierająca się w jamach ciała, np.: —> krwiak opłucnej, krwiak wewnątrz-czaszkowy. KRWIAK OPŁUCNEJ, obecność krwi w jamie opłucnej wskutek urazu klatki piersiowej lub samoistnego pęknięcia płuca; oprócz krwi b. często w opłucnej znajdować się może również powietrze, które dostało się tam wskutek rany klatki piersiowej, łączącej opłucną z powietrzem otaczającym, lub z pękniętego płuca. Krew z jamy opłucnej należy usunąć szybko, gdyż w przeciwnym razie może ona ulec organizacji, tzn. skrzepnięciu z wytrąceniem wlóknika, i spowodować znaczne upośledzenie ruchomości płuca po tej stronie. Jeżeli nie da się usunąć z opłucnej krwi, która już skrzepła i zaczyna się organizować, wykonuje się operacyjne usunięcie skrzepów oraz warstwy włóknika przylegającej do opłucnej. KRWIAK POZAMACICZNY, nagromadzenie krwi płynnej i skrzepów w —> zagłębieniu odbytniczo-macicznym (tzw. jamie Douglasa) w następstwie krwawienia do jamy otrzewnowej i przemieszczenia się krwi do malej miednicy na skutek siły ciążenia. K.p. powstaje często w —> ciąży pozamacicznej jajowodowej w trakcie poronienia trąbkowego; krwawienie jest powolne i stopniowe. W badaniu przez pochwę wyczuwa się k.p. jako ciasto-wato miękki guz, położony ku tyłowi od trzonu macicy. Obecność k.p. można potwierdzić —> nakłuciem zagłębienia odbytniczo-macicznego przez tylne sklepienie pochwy. KRWIAK ŚRÓDCZASZKOWY —> krwiak wewnątrzczaszkowy. KRWIAK WEWNĄTRZCZASZKOWY, krwiak śródczaszkowy, nagromadzenie się krwi w ograniczonej okolicy wnętrza czaszki, będące następstwem —> krwotoku spowodowanego u-razem głowy, pęknięciem tętniaka, naczyniaka albo naczyń dotkniętych innymi zmianami chorobowymi (np. miażdżycą). Rozróżnia się kilka zasadniczych postaci k.w.: nadtwardówkowy, podtwardówkowy (między oponą twardą i pajęczynówką) (—> opony mózgowo-rdzeniowe), śródmózgowy (w obrębie ograniczonej przestrzeni miąższu mózgu, zwykle w okolicy podkorowej), oponowo-mózgowy (współistnienie krwiaka podtwardówkowego z umiejscowionym powierzchownie krwiakiem śródmózgowym, z wytworzeniem się między nimi połączenia), śródkomorowy. Objawy k.w. zależą od umiejscowienia i rozmiarów, zawsze występują objawy wzmożonego ciśnienia wewnątrzczaszkowego (bóle głowy, wymioty, zaburzenia świadomości, zwolnione, twarde tętno), często objawy ogniskowego uszkodzenia mózgu (niedowłady, porażenia, znieczulenia, odruchy patol.). Leczenie w przypadkach k.w. zależy od jego charakteru i umiejscowienia; w przypadkach krwiaka nadtwardówkowego i podtwardówkowego leczenie chir., a następnie stosowanie zabiegów rehabilitacyjnych do usunięcia bądź złagodzenia następstw (np. niedowładów i innych zaburzeń ogniskowych); leczenie chir. bywa również wskazane w przypadkach krwiaka śródmózgowego pourazowego; w przypadkach krwiaka śródmózgowego i śródkomorowego pochodzenia naczyniowego obowiązuje postępowanie jak w udarze mózgu. KRWINKI, ciałka krwi, elementy upostaciowane krwi, obejmujące: —> krwinki czerwone, krwinki białe i krwinki płytkowe. Gł. funkcją k. czerwonych jest transport tlenu z płuc co tkanek. K. białe odgrywają ważną rolę w mechanizmie obronnym ustroju, dzięki zdolności —fagocytozy i —> pinocytozy oraz wytwarzaniu przeciwciał. Płytki krwi biorą udział w procesie —» krzepnięcia krwi, posiadają ponadto właściwość zlepiania się, ułatwiającą —>• hemostazę. KRWINKI BIAŁE, leukocyty, białe ciałka krwi, jądrzaste komórki krwi. Zawierające ziarnistości i wytwarzane w szpiku — granulocyty, dzielone są ze względu na powinowactwo do barwników na granulocyty obojętnochłonne (neutronie), kwasochłonne (eozynofile)i zasadochłonne (bazofile). Do krwinek nie zawierających ziarnistości — agranulocytów zalicza się powstające gł. w węzłach chłonnych układu limfatycznego limfocyty i odrębne morfologicznie monocyty. K.b. wykazują zdolności żerne (—>-fagocytoza) oraz zdolność wykonywania ruchów pełzakowych. Wraz z pojawieniem się w organizmie czynnika inwazyjnego (bakterie, toksyny, ciała obce) występuje zjawisko przyciągania do tego miejsca k.b. (—» chemotaksja), mogących przenikać dzięki wykonywanym ruchom pełzakowatym z naczyń krwionośnych do uszkodzonych tkanek, gdzie rozpoczyna się enzymatyczny rozkład obcego ciała. Wynikiem tej aktywności jest —> ropa składająca się z żywych i rozpadłych krwinek białych, uwolnionych enzymów litycznych, bakterii i części uszkodzonych tkanek. Zwiększenie się liczby k.b. powyżej wartości prawidłowej 4-7 tyś. w 4! nazywane jest leukocytozą,aich zmniejszenie — leukopenią. Obliczenia ogólnej liczby k.b. dokonuje się za pomocą metod elektronicznej lub mikroskopowej. Metoda mikroskopowa polega na pobraniu określonej ilości krwi do specjalnych mieszalników, rozcieńczeniu jej płynem barwiącym k.b. i rozpuszczającym jednocześnie krwinki czerwone, przeniesieniu do —>• komory liczenia krwinek i liczeniu pod mikroskopem. Procentowy skład poszczególnych rodzajów k.b. oblicza się z —» rozmazu krwi,licząc pod mikroskopem 100 kolejno napotkanych komórek. Przesunięcie w lewo, odmłodzenie układu granulocytarnego ze zwiększeniem liczby komórek młodych lub/i pojawieniem się komórek macierzystych normalnie nie stwierdzanych we krwi obwodowej. Dojrzałość granulocytów ocenia się na podstawie liczby płatów w jądrze komórki. Im starszy granulocyt, tym jądro zawiera więcej płatów. Jeżeli przeważają komórki jedno- i dwupłatowe lub pojawiają się komórki niedojrzałe,normalnie nie stwierdzane we krwi obwodowej, mówi się o przesunięciu w l e w o, a gdy przeważają komórki 4 i więcej płatowe, mówi się o przesunięciu w prawo. Przesunięcie w lewo występuje w infekcjach, zatruciach, ostrych krwotokach, nowotworach, po zabiegach operacyjnych, wysiłkach fiz., w dziedzicznej anomalii segmentacji jąder (anomalia PelgerHueta). Znaczne przesunięcie w lewo występuje w —> białaczkach, kiedy to we krwi stwierdza się obecność dużej liczby niedojrzałych komórek (mieloblastów, promielocytów, mielocytów). Przesunięcie w prawo spostrzega się w megaloblastycznych —> niedokrwistościach spowodowanych niedoborem witaminy B12 lub i kwasu foliowego,w chorobach wątroby,w niektórych przypadkach posocznic,w dziedzicznej hipersegmentacji jąder granulocytów. KRWINKI CZERWONE, erytrocyty, czerwone ciałka krwi, bezjądrzaste komórki krwi. Czerwone zabarwienie k.cz. nadaje barwnik—»hemoglobina. Podstawową funkcją k.cz. jest transport tlenu z płuc do tkanek, który odbywa się za pośrednictwem hemoglobiny; hemoglobina łączy się z tlenem w pęcherzykach płucnych, gdzie —>• ciśnienie parcjalne tlenu jest wysokie, natomiast oddaje tlen w tkankach, w których ciśnienie parcjalne tlenu jest niskie. K.cz. odgrywają także rolę w transporcie dwutlenku węgla i w mechanizmie —> równowagi kwasowo-zasadowej. Zawierają enzym —>anhydrazę węglanową, który wpływa na powstanie kwasu węglowego z dwutlenku węgla. Około 1/3 dwutlenku węgla transportowana jest z tkanek do płuc w k.cz. w postaci węglanu potasowego. Tworzenie tego związku wiąże się ze zmianą kwasowości hemoglobiny: hemoglobina po oddaniu tlenu w tkankach staje się słabszym kwasem, co umożliwia uwolnienie związanych z hemoglobiną jonów potasowych i łączenie się ich z dwutlenkiem węgla. Liczba k.cz. wynosi u człowieka dorosłego 4-5 min w l 4! krwi. Ok. 33,5% ciężaru k.cz. stanowi hemoglobina, ogólna jej ilość wynosi u mężczyzn — ok. 16 g/100 ml krwi, a u kobiet 14 g/100 ml. Stosunek stężenia hemoglobiny do ilości k.cz. nosi nazwę wskaźnika barwnego (hemoglobinowego). Przy zawartości hemoglobiny 16 g/100 ml u mężczyzn i 14 g/100 ml u kobiet i 5 min k.cz. w l id, wskaźnik hemoglobinowy wynosi 1,0. Wartości prawidłowe wahają się od 0,85 do 1,15. Uszkodzenie krwinek powoduje uwolnienie hemoglobiny z komórek (—>hemoliza). Zjawisko to w warunkach prawidłowych zachodzi w — układzie siateczkowo-śródbłonkowym, gdzie niszczone są k.cz. zużyte. Nowe k.cz. powstają w szpiku kostnym (-> erytropoeza), a okres ich przeżywania wynosi ok. 120 dni. Produktem przemiany hemoglobiny w układzie siateczkowo--śródbłonkowym są —> barwniki żółciowe. KRWINKI CZERWONE JĄDRZASTE, erytroblasty, komórki macierzyste —> krwinek czerwonych (erytrocytów) obecne w szpiku kostnym (.—>• mielogram). Dojrzały erytrocyt nie ma jądra. Obecność k.cz.j. we krwi obwodowej jest zjawiskiem fizjol. u noworodków, zwłaszcza u wcześniaków w pierwszych dniach i tygodniach życia, natomiast objawem patol. u dzieci starszych i u dorosłych. Występuje w: —niedokrwistościach hemolitycznych, białaczkach, zwłóknieniu szpiku, przerzutach nowotworowych do kości, ciężkiej niewydolności krążenia. KRWINKI PŁYTKOWE, płytki krwi, płytki Bizzozero, trombocyty, upostaciowane składniki krwi o nieokreślonym kształcie i wymiarach 2-5 urn, których prawidłowa liczba wynosi 150-350 tyś. w l ml. krwi; powstają w szpiku kostnym. Dojrzałe k.p. dostają się do krwi obwodowej, gdzie biorą udział w tzw. płytkowym mechanizmie —>• krzepnięcia krwi; pełnią one funkcje: l) mechaniczną — przywierają do zranionego miejsca (adhezja) oraz sklejają się ze sobą (agregacja), co prowadzi do powstania pierwotnego czopu płytkowego, w którym płytki zachowują pełnię swoich funkcji hemostatycznych; 2) biochem.-(wydzielniczą) — związaną z rozpadem płytek krwi, w czasie którego zostaje uwolniony czynnik płytkowy zapoczątkowujący proces krzepnięcia, jak również —>• serotonina powodująca obkurczenie się naczyń krwionośnych, niedobór tych czynników powoduje skazę krwotoczną zw. pseudohemofilią. KRWINKOMOCZ -> krwiomocz. KRWINKOTOK, przechodzenie krwinek czerwonych przez nie przerwane ściany naczyń krwionośnych. Przyczyną k. jest wzmożona przepuszczalność ścian naczyń włosowatych m.in. w następstwie awitaminozy C, niedotlenienia lub toksycznego uszkodzenia (zatrucie rtęcią). KRWIOBIEG -> krążenie krwi. KRWIODAWSTWO, zorganizowana, dobrowolna i społ. akcja mająca na celu dostarczanie krwi i jej preparatów dla celów leczn. Źródłem krwi są —>• dawcy krwi. Całością zagadnień związanych z k. zajmuje się służba krwi. Początki zorganizowanej poi. służby krwi sięgają 1951, kiedy powstał —>• Instytut Hematologu sprawujący fachowy nadzór nad—>• stacjami krwiodawstwa. Propagowaniem k. honorowego zajmuje się gł. Polski Czerwony Krzyż (—>• Czerwony Krzyż). KRWIOMOCZ, hematuria, obecność krwi w moczu, świadcząca o schorzeniu narządu moczowego, krwinki czerwone mogą pochodzić z każdego odcinka układu moczowego. Najczęstsze przyczyny obfitego k. to: kamica dróg moczowych, urazy, gruźlica, nowotwory, zapalenia, zawał nerki. Skąpy, wykrywalny laboratoryjnie k. występuje w tych samych stanach patol., różnica polega tylko na nasileniu k.; stąd zwany też krwinkomoczem. KRWIOPLUCIE, odpluwanie wydzieliny zmieszanej z krwią pochodzącą z górnych dróg oddechowych, występuje gł. w gruźlicy, nowotworach narządu oddechowego, stanach zapalnych płuc, po urazach klatki piersiowej połączonych ze złamaniem żeber. KRWIOPOCHODNE ŚRODKI —>• środki krwiopochodne. KRWIOPOCHODNE ZAPALENIE KOŚCI kości (choroby). KRWIOTWÓRCZOŚĆ. PŁODOWA, typ wytwarzania krwi charakterystyczny dla płodu. We wczesnym okresie życia płodowego krew jest wytwarzana początkowo w wątrobie, później w śledzionie, w 8 miesiącu życia płodowego czynność krwiotwórcza wątroby i śledziony zanika i od tego momentu rolę tę przejmuje szpik i węzły chłonne. Krew płodowa zawiera więcej krwinek czerwonych niż krew dziecka (niedotlenienie). Bezpośrednio po urodzeniu krew noworodka jest ciemna, gęsta, liczba krwinek czerwonych dochodzi do 7 min w l 4!. Podwyższona jest również zawartość —> hemoglobiny. Przyczyną tego jest głównie fizjol. odwodnienie noworodka. Po kilku dniach liczba krwinek czerwonych zmniejsza się, ulegają one —>• hemolizie, a nadmiar hemoglobiny ulega przemianie na bilirubinę, co jest przyczyną -->• żółtaczki fizjologicznej noworodków. KRWIOZASTĘPCZE ŚRODKI —> środki krwiozastępcze. KRWOTOCZNA CHOROBA NOWORODKÓW, zwiększona skłonność do samoistnych, długotrwałych krwawień, mogą to być krwawienia z pępka, błon śluzowych, dróg rodnych, ośrodkowego układu nerw., spojówek, skóry, płuc, dróg moczowych, nadnerczy. Najczęściej objawy występują między 2-6 dniem życia. Przyczyną może być przejściowe obniżenie poziomu czynników —>• krzepnięcia krwi, wrodzone zaburzenia, np. —>• hemofilia, lub leki przyjęte przez matkę w okresie ciąży albo karmienia. Krwawienie z błon śluzowych przewodu pokarmowego noworodka —> czarna choroba noworodków. Leczenie zależne od przyczyny wywołującej. KRWOTOCZNOŚĆ (PLAMICA) MAŁOPŁYTKOWA SAMOISTNA, choroba Werihoffa, krwotoczna małopłytkowa —>• skaza, powstająca bez uchwytnej przyczyny; charakteryzuje się wybroczynami, zmniejszeniem liczby —r krwinek płytkowych i skróceniem czasu ich przeżycia, prawidłową lub zwiększoną liczbą megakariocytów (komórek macierzystych krwinek płytkowych) w szpiku. Przyczyną choroby są prawdopodobnie mechanizmy immunol. — wytwarzanie —»• przeciwciał niszczących krwinki plytkowe. W postaci ostrej k.m.s. występuje najczęściej u dzieci w wieku 2-8 lat. Zwykle wśród zupełnego zdrowia pojawia się skaza krwotoczna w postaci drobnych, różnej wielkości wybroczyn na skórze i śluzówkach, niekiedy krwawień z nosa, dziąseł i dróg rodnych. Postać przewlekła występuje u dorosłych, częściej u kobiet. Charakteryzuje się okresami remisji i zaostrzeń choroby. Wleczeniu stosuje się —»• kortykosterydy, leki immunosupresyjne (—> immunosupresja) oraz przetaczanie masy płytkowej w przypadkach ciężkich krwawień zagrażających życiu (np. wylewy krwi do mózgu). Jeżeli leczenie zachowawcze nie daje rezultatu, to po co najmniej 6 miesiącach jego prowadzenia dokonuje się operacyjnego usunięcia śledziony. KRWOTOK, wydostanie się krwi w pełnym jej składzie poza światło naczynia krwionośnego lub poza serce, wskutek przerwania ciągłości ich ścian. K. może być następstwem urazu lub pęknięcia zmienionego chorobowo naczynia wskutek niestosunku między parciem krwi a wytrzymałością ściany naczynia. W zależności od źródła krwawienia wyróżnia się k. sercowe, tęt-rycze, żylne i miąższowe (znaczyń włosowatych). W zależności od miejsca wynaczynienia dzieli się k. na zewn. i wewn. (wylew krwi do zamkniętych jam ciała lub do tkanek). W zależności od rodzaju wynaczynienia krwi wyróżnia się: wybroczyny punkcikowate, podbiegnięcia krwawe (siniaki), krwiaki (wylew krwi do tkanek powodujący ich rozsunięcie z utworzeniem grubościennej jamy) oraz ogniska krwotoczne (wylew krwi do tkanek z ich zniszczeniem). Następstwa k. zależą od rodzaju krwawiącego naczynia (bardziej niebezpieczne są k. tętnicze niż żylne), miejsca wynaczynienia (bardziej niebezpieczny jest np. punkcikowaty k. do określonej okolicy mózgu niż rozległy wylew podskórny) i szybkości wypływu krwi (jeśli k. jest powolny, ustrój ma możność przystosować się do zmniejszonej objętości kiwi). K., jeśli nie jest śmiertelny, po pewnym czasie ustaje samoistnie, tzn. bez stosowania zabiegów leczniczych. W mechanizmie samoistnego zatrzymania się k. odgrywa rolę spadek ciśnienia krwi, odruchowy skurcz krwawiącego naczynia i wytwarzanie się skrzepu. KRWOTOK DO MÓZGU, następstwo pęknięcia jednego z naczyń mózgowych, gł. naczynia zmienionego miażdżycowe lub przerwania tętniaka. Przyczyną mogą być ostre infekcje, zatrucia, skazy krwotoczne, urazy głowy, choroby układowe lub guzy mózgu. K.d.m. może być pochodzenia tętniczego lub żylnego. Objawy i leczenie jak w — udarze mózgu. Zob. też krwiak wewnątrzczaszkowy. KRWOTOK PODPAJĘCZYNÓWKOWY, wylew krwi do przestrzeni podpajęczynówkowej mózgu, spowodowany pęknięciem naczyń krwionośnych. K.p. może być samoistny (najczęściej wskutek pęknięcia tętniaka) lub pourazowy. Objawia się silnym bólem głowy, sztywnością karku i innymi objawami oponowymi. Leczenie jak w innych przypadkach —> udaru mózgu. Jeżeli podłożem k. p. jest tętniak śródczaszkowy, często po ustąpieniu objawów krwotoku zaleca się chir. leczenie. KRWOTOK ŚRÓDRDZENIOWY, wylew krwi do miąższu rdzenia kręgowego spowodowany urazem, rzadziej samoistny w przebiegu: —>• miażdżycy, kiły, skazy krwotocznej, niedokrwistości złośliwej, czerwienicy, wywołujący objawy uszkodzenia rdzenia zależne od umiejscowienia i rozległości. KRYMINALISTYKA, nauka o metodach i sposobach wykrywania przestępstw. Obejmuje 2 gł. działy: taktykę śledczą, zajmującą się śledztwem i sposobami ujęcia sprawcy oraz technikę śledczą, opracowującą rozpoznanie przestępstw, zabezpieczenie dowodów (odciski, palców, identyfikację pisma, broni, narzędzi) i ekspertyzę śledczą. K. ma wiele związków z medycyną sądową (np. badanie postrzałów, identyfikacja narzędzi itp.). KRYMINOLOGIA, nauka o przestępczości i przestępcach. Bada w szczególności tło społ., a także indywidualne przestępstw (kierunek biol.); stanowi podbudowę nauk. do zwalczania przestępczości. Zob. też kryminalistyka. KRYNICA, m. w woj. nowosądeckim, położone na skraju Beskidu Sądeckiego na wys. ok. 650 m n.p.m., w dolinie rzeczki Kryniczanki. Jedno z największych uzdrowisk w Polsce. Leczn. właściwości źródeł mineralnych odkryte w XVIII w. Rozkwit m. jako uzdrowiska od 1856, wskutek działalności drą —>• J. Dietla. Klimat górski łagodny, bodźcowy. Zimy dosyć ostre, z długim okresem temp. poniżej 0°C, lata chłodniejsze dzięki otaczającym uzdrowisko zalesionym wzgórzom. Wody mineralne leczn.: szczawy wodorowęglanowo-wapniowe i magnezowe, wodorowęglanowo-wapniowo-sodowe i wodorowęglanowo-sodowowa-pniowe z zawartością żelaza występują w źródłach: „Jan", „Józef", „Zdrój Główny", „Słotwinka", „Karol". Szczawy wodorowęglanowo-sodowe, jodkowe, żelaziste ze źródła „Zuber" używane są wyłącznie do kuracji pitnej i produkcji leczn. tabletek. Borowina pochodzi ze złoża w Mochnaczce. W uzdrowisku są czynne pijalnie wód mineralnych oraz zakłady przyrodo-leczn. prowadzące następujące zabiegi: kąpiele, tampony i zawijania borowinowe, jontoforeza borowinowa, kąpiele mineralne, kwasowęglowe, perełkowe, gazowe, hydroterapia, elektro-, światło- i cieplolecznictwo, leczenie ultradźwiękami, irygacje ginekol., głębokie płukanie jelit, kinetoterapia, masaże. Ukierunkowanie leczn.: choroby układu pokarmowego, moczowego, wydzielania wewn. i przemiany materii (m.in. cukrzyca), a także choroby układu oddechowego i układu krążenia. KRYŃSKI Leon Paweł Wawrzyniec, ur. 20 II 1866, zm. 8 X 1937, pol. chirurg; prof. chirurgii UJ w Krakowie (1901-08), ordynator oddziału chir. w Szpitalu Św. Ducha w Warszawie (1908-1912). W 1916 jako dziekan organizował Wydz. Lek. Uniw. Warszawskiego i był prof. anatomii chir.; w 1918 zorganizował I klinikę chirurgii, w 1921-31 — prof. chirurgii operacyjnej i anatomii topograficznej. Przeprowadzał śmiałe operacje urologiczne (m.in. jako jeden z pierwszych w świecie dokonał wszczepienia moczowodu do jelita grubego w 1898). Ogłosił 109 prac nauk. z zakresu chirurgii operacyjnej i urologii. KRYPTOKOKOZA, toruloza, ciężka choroba żak. wywołana przez grzyb Cryptococcus torulans, atakujący szczególnie ośrodkowy układ nerw., a także płuca, kości i skórę. Grzyb może znajdować się w glebie, w odchodach gołębi, na skórze i w przewodzie pokarmowym człowieka. Zakażenie następuje prawdopodobnie drogą oddechową lub pokarmową. Zmiany chorobowe pojawiają się najpierw w płucach, skąd następują wysiewy do innych tkanek i narządów, zwłaszcza do mózgu i opon mózgowych. Objawy płucne są zwykle niewyraźne i trwają niekiedy b. długo. Ostry przebieg ma zwykle kryptokokowe zapalenie opon mózgowych, chociaż i ono może przybierać postać przewlekłą. Rozpoznanie k. często jest możliwe dopiero dzięki wykryciu grzyba w plwocinie. Leczenie amfoterycyną B. KRYSZTAŁY CHARCOT-LEYDENA, twory krystaliczne widoczne przez mikroskop, w postaci gładkich, lśniących, bezbarwnych lub żółtawych ośmiościanów o ostrych końcach, czasami wydłużonych piramid albo wrzecion o długości do kilkudziesięciu mikronów. Spotyka się je czasem w plwocinie chorych z — dychawicą oskrzelową. KRYSZTAŁY SULFONAMIDÓW, kryształy znajdujące się b. często w moczu i w kale podczas leczenia chorób infekcyjnych (zapalenie dróg moczowych, oddechowych, przewodu pokarmowego) —> sulfonamidami. KRZEMICA, rodzaj -». pylicy płuc spowodowanej wdychaniem pyłu krzemionkowego (SiO2), który osiada w płucach i początkowo drażni błony śluzowe narządu oddechowego, powodując objawy nieżytowe (katar, nieżyt gardła, krtani i oskrzeli), potem procesy zwłókniające miąższ płuc, a w końcu rozpad z tworzeniem się jam. Ten przebieg jest podstawą podziału choroby na stadia. W daleko posuniętej k. pogorszenie płucnego krążenia krwi powoduje osłabienie serca i powstanie zespołu —>• serca płucnego. K. jest typową chorobą zawodową górników, a także pracowników kamieniołomów, hutników, szlifierzy, budowlanych i in. Wystąpienie objawów klin., potwierdzonych badaniem radiol., które jest podstawą określenia stadium choroby, stanowi przeciwwskazanie do dalszej pracy w atmosferze pyłu krzemionkowego. Stosuje się leczenie klim. i leki łagodzące objawy. W ok. 60-70% przypadków chorych na k. stwierdza się towarzyszące jej zakażenie gruźlicze, tzw. krzemogruźlicę. Powodem jest zmniejszenie się odporności narządowej płuc w przebiegu krzemicy. Leczenie jak w —> gruźlicy płuc. KRZEPNIĘCIE KRWI, zespół reakcji enzymatycznych i zjawisk fizyko-chem. prowadzących do powstania —>• skrzepu krwi. W procesie k.k. biorą udział osoczowe czynniki krzepnięcia krwi (tab.), fosfolipidy krwinek płytkowych i jony wapnia. Kolejność działania poszczególnych czynników w procesie krzepnięcia ujmuje tzw. kaskadowy schemat krzepnięcia krwi. K.k. jest procesem dynamicznym, w którym czynniki ułatwiające krzepnięcie są równoważone przez czynniki hamujące. W procesie k.k. rozróżnia się gł. fazy: l) tworzenie tromboplastyny osoczowej; 2) przejście protrombiny w — trombinę pod wpływem tromboplastyny; 3) proteoliza —>• fibrynogenu przez trombinę na monomery fibryny i dwa polipeptydy, polimeryzacja monomerów fibryny i ich utrwalenie poprzecznymi wiązaniami pod wpływem działania tzw. czynnika XIII. W wyniku k.k. powstaje skrzep włóknikowy, który zatrzymuje krwawienie z uszkodzonego naczynia. Optymalne k.k. zależy od prawidłowego układu naczyniowego, odpowiedniej liczby —>• krwinek płytkowych i właściwego stężenia osoczowych czynników krzepnięcia. W zaburzeniach tych układów pojawiają się objawy krwotocznej —>• skazy. Prawidłowy czas krzepnięcia krwi, od momentu jej pobrania do utworzenia skrzepu, wynosi 5-12 minut. Jest on KRZYWA CUKRU Osoczowe czynniki krzepnięcia krwi i ich mianownictwo Czynnik Synonimy Czynnik I fibrynogen Czynnik II protrombina Czynnik III tromboplastyna Czynnik IV jony wapnia (Ca'+) Czynnik V proakceleryna Czynnik VI akceleryna (nazwa obecnie nie używana) Czynnik VII prokonwertyna Czynnik VIII globulina antyhemoniowi AHG, AHF, czynnik antyhemofilowy A Czynnik IX czynnik Christmasa, czynnik antyhemońlowy B, PTC Czynnik X czynnik Stuarta-Prowera Czynnik XI czynnik antyhemońlowy C,PTA Czynnik XII czynnik Hagemana, czynnik kontaktu Czynnik XIII czynnik stabilizujący włók-nik, FSF znacznie wydłużony przy niedoborach osoczowych czynników krzepnięcia, a w —» hemofilii wynosi ponad 100 min. KRZESŁO OBROTOWE BARANY'EGO, urządzenie do badań wpływu przyspieszenia kątowego i Coriolisa na narząd równowagi. Siedzisko krzesła jest ruchome, wprawiane w ruch obrotowy ręcznie lub mechanicznie przez badającego. Nowoczesne modyfikacje krzesła pozwalają ściśle dawkować obroty od podprogowych, nie odczuwanych przez badanego, do nagle działających, naśladując warunki lotu samolotu w „korkociągu". Używane szeroko w klinice oraz w marynarce, lotnictwie i kosmonautyce do badań tolerancji czynników, które wywołują —> lokomocyjną chorobę. KRZTUSIEC -> koklusz. KRZYSZTAŁOWICZ Franciszek, ur. 6 V 1868, zm. 20 X 1931, pol. lekarz dermatolog i wenerolog, prof. UJ w Krakowie (od 1906), założył wzorową klinikę uniw. w Warszawie (1920). W dorobku nauk. K. duże znaczenie mają histopatol. badania —> kiły i podział chorób skóry oparty na ich etiologii. Ogółem ogłosił ok. 70 prac, m.in. podręczniki: Etiologia i patogeneza chorób skórnych (1926) oraz Choroby skóry (1928). KRZYWA CUKRU, graficzne przedstawienie stężeń glukozy we krwi, uzyskanych w określonym czasie po obciążeniu badanego glukozą. Pierwsze oznaczenie glukozy wykonuje się na czczo, następne zaś w odstępach przeważnie 30 min. po podaniu glukozy w dawce zwykle l g/l kg wagi ciała. Odkładając na osi rzędnych stężenia, na osi odciętych zaś czas i umieszczając punkty odpowiadające oznaczonym stężeniom glukozy, łączy się je linią ciągłą. W ten sposób powstaje k.c. Charakter krzywej ma duże znaczenie diagnostyczne, np. krzywa b. wysoka jest typowa dla—> cukrzycy (czasem nawet przy prawidłowym stężeniu cukru we krwi na czczo), krzywa płaska zaś dla zaburzenia wchłaniania jelitowego lub nadmiernego wydzielania —> insuliny. Zob. też cukier we krwi, regulacja poziomu glukozy we krwi. KRZYWICA, angielska choroba, choroba, której przyczynami są: niedobór — witaminy D i złe warunki bytowe; występuje zwykle w pierwszych 2 latach życia (co jest związane z szybkim wzrostem dziecka), najczęściej w klimacie o małym nasłonecznieniu i w miastach przemysłowych, zapylonych. Niedobór witaminy D występuje wskutek niedostatecznej przemiany prowitaminy w witaminę D, braku prowitaminy w pożywieniu, zaburzenia wchłaniania. Jeżeli jeden z tych czynników wyrównuje brak drugiego, k. nie wystąpi. Na patogenezę k. składa się łańcuch zakłóceń metabolicznych, obejmujący wszystkie układy, w wyniku czego dochodzi do zmniejszonego zatrzymania wapnia i fosforu w organizmie dziecka. Pierwsze objawy k. to przyspieszony oddech, utrata łaknienia, niepokój, wzmożone pocenie się, zmniejszona ruchliwość. Następnie dochodzi do rozmięknienia kości sklepienia czaszki (—>• kraniotabes), a w wyniku bujania tkanki kostnawej pod okostną może powstać czaszka kwadratowa, pośladkowa, czoło olimpijskie lub balkoriowate. W miejscu połączenia żeber z chrząstkami tworzą się charakterystyczne zgrubienia, tzw. różaniec krzywiczy, a na klatce piersiowej powstaje poprzeczna bruzda, zw. bruzdą Harrisona, lub inne zniekształcenia (klatka piersiowa kurza, szewska, lódkowata). Kręgosłup może ulec skrzywieniu (—>• kifoza, lordoza, skolioza). Miednica staje się płaska, kości kończyn ulegają wygięciu (nogi X lub O: —>• kolana koślawe, kolana szpota-we i nogi pałąkowate), towarzyszy im płaskostopie. Układ mięśniowy wiotczeje. Zęby mleczne mogą wyrzynać się nieprawidłowo. Często między 6-18 miesiącem życia w nieleczonej k. obserwuje się nadłamanie kości długich. Jako powikłanie k. może wystąpić: —> przepuklina, teżyczka, niedokrwistość, zapalenie dróg oddechowych. K. może mieć przebieg łagodny, średnio ciężki i ciężki. Rozpoznanie ustala się na podstawie objawów klin., badania chem. krwi (wapń, fosfor nieorganiczny, fosfataza, kwas cytrynowy), rentg. Zapobiegają rozwojowi k. odpowiednie warunki życia, słońce, witamina D. Leczenie — witamina D, naświetlanie promieniami nadfioletowymi, ortopedyczne — tylko pod kierunkiem lekarza. Przedawkowanie witaminy D może wywołać ciężkie objawy ogólne. KSENOFOBIA, uprzedzenia, najczęściej związane z wrogością wobec cudzoziemców oraz obcych. Odmianą tego rodzaju postaw są także wszelkie uprzedzenia rasowe, a także uprzedzenia wobec mniejszości narodowych. Uprzedzenia tego typu są częstsze w grupach społ. o niższym poziomie wykształcenia i niższym statusie społecznym. KSEROFTALMIA, nadmierna suchość spojówki i wysychanie rogówki oka w następstwie dużego niedoboru witaminy A. Stan może ulec pogorszeniu wskutek dodatkowych zakażeń bakteryjnych. Cięższe stany awitaminozy A doprowadzają do rozmiękania rogówki, czyli keratomalacji; występuje ona jedynie przy b. niedostatecznym odżywianiu się (epidemie głodu). KSERORADIOGRAFIA, metoda badania radiologicznego oparta na zasadzie wykonywania rentgenogramów przy użyciu płyt metalowych pokrytych selenem, które zmieniają właściwości fiz. pod wpływem działania promieni X. W warstwie selenowej ksero-płyty w miejscach naświetlonych dochodzi do różnego zobojętnienia ładunku w ilości proporcjonalnej do ilości promieniowania padającego na dane miejsce. Pierwotnie w k. obraz był fotografowany i ujawniał się po wywołaniu w ciemni; obecnie uzyskuje się obraz bezpośrednio po ekspozycji na papierze światłoczułym. K. jest szczególnie przydatna w diagnostyce zmian w częściach miękkich (np. w —>• mammograiii). KSYLOKAINA lidokaina. KSZTAŁCENIE, przyswajanie wiadomości, wyrabianie umiejętności i sprawności intelektualnej. Jednym z rodzajów tak rozumianego k. jest system nauczania, którego celem jest rozwinięcie pewnych ogólnych zdolności i umiejętności przy korzystaniu z dowolnie wybranego materiału i założeniu, że nie jest ważny materiał, na którym ćwiczy się zdolności; stąd wprowadzanie do przedmiotów szkolnych łaciny, greki w małym stopniu przydatnych uczniowi, traktowanych jako materiał do ćwiczeń; k. w znaczeniu szerszym — całokształt procesów i czynności zmierzających do pełnego rozwinięcia umiejętności i sprawności intelektualnych człowieka, a także jego przekonań, uczuć, woli, charakteru, uzdolnień artystycznych, sprawności ruchowych. W tym znaczeniu k. stanowi synonim —> wychowania. KUBKI SMAKOWE, mikroskopijne twory zawierające komórki zmysłowe narządu smaku, występujące w nabłonku —>• brodawek językowych (okolonych, liściastych, niekiedy — grzybowatych) oraz na nagłośni. Nad każdym k.s. znajduje się w nabłonku otwór smakowy, przez który przenikają z pokarmów substancje pobudzające komórki zmysłu smaku. KUDOWA-ZDRÓJ, m. w woj. wałbrzyskim, położone na wys. 40 m n.p.m. w Kotlinie Kłodzkiej otoczonej z trzech stron górami: Stołowymi, Orfickimi i Wzgórzami Lewińskimi, u podnóża Góry Parkowej porośniętej mieszanym lasem. Jako uzdrowisko K.-Z. znana jest od 1580; w 1636 założono pierwsze zakłady kąpielowe, a w 1963 uchwalą Rady Ministrów zaliczono uzdrowisko do klasy międzynarodowej. Klimat górski umiarkowany, lekko bodźcowy, o znacznych wahaniach temp., łagodzony wpływem gór osłaniających uzdrowisko. Wody lecznicze : szczawy wodorowęglanowo--wapniowo-sodowe, żelaziste, arsenowe, borowe, ujęte w źródłach: „Górne", „Śniadecki", „Gazowe", „Marchlewski", „Moniuszko", „K-200" oraz w odwiertach płytkich nr 2, 18, 26, 27. Uzdrowisko posiada pijalnię wód mineralnych oraz zakłady przyrodoleczn. Zakres świadczeń obejmuje: kąpiele mineralne, kwasowęglowe, solankowe oraz gazowe (suche), inhalacje, hydroterapię, masaże leczn., elektro-, światło- i ciepłolecznictwo, głębokie płukanie jelit i płukania ginekol., kinetoterapię w sali gimnastycznej i terenową, gimnastykę rehabilitacyjną. W uzdrowisku znajdują się szpitale uzdrowiskowe, sanatoria, obiekty profilaktyczno--wypoczynkowe, obiekty wczasowe. Kierunki leczenia: u dorosłych — choroby układu krążenia, wydzielania wewn., zaburzenia przemiany materii, choroby tarczycy i otyłość, u dzieci — choroby reumatyczne i układu krążenia. KULA HISTERYCZNA, gałka histeryczna, uczucie przeszkody tkwiącej w gardle na wysokości dołka jarzmowego, odczuwanej jako kuliste ciało obce, którego nie można przełknąć. Objaw wiązany niegdyś wyłącznie z histerią i przypisywany tylko kobietom, uważany obecnie za jeden z objawów nerwicy. Występuje znacznie częściej u kobiet, szczególnie w okresie poprzedzającym przekwitanie. KULCZYBA WRONIE OKO {Strychnos nuxvomica), nasiona zawierają alkaloid —> strychninę, mającą wybitnie gorzki smak. Strychnina wzmaga przewodnictwo bodźców w rdzeniu kręgowym oraz lekko pobudza czynność neuronów korowych ośrodków oddechowego i naczynioruchowego. W dawkach leczn. wzmaga napięcie mięśni prążkowanych, nasila odruchy, zaostrza doznania zmysłowe. W dawkach toksycznych wywołuje napady drgawek tonicznych, które nie leczone kończą się zgonem. W lecznictwie stosowana jako środek tonizujący w stanach ogólnego wyczerpania, lek w osłabieniu narządu słuchu i wzroku. Nalewka z kulczyby stosowana jest jako środek pobudzający trawienie. KULDOSKOPIA, metoda diagnostyczna polegająca na wziernikowaniu wewn. narządów malej miednicy przy użyciu przyrządu optycznego zw. kuldoskopem, który wprowadza się przez małe nacięcie w tylnym sklepieniu pochwy. K. wykonuje się w znieczuleniu ogólnym lub miejscowym. Przed endoskopią wprowadza się do jamy otrzewnowej powietrze. K. umożliwia obejrzenie przydatków i tylnej ściany macicy; szczególnie przydatna w rozpoznawaniu: —>• włóknisto-twardniejącego zwyrodnienia jajnika, zrostów zewnątrzjajowodowych, zmian w obrębie ujścia obwodowego jajowodu, —>- endometriozy. Kuldoskop umożliwia pobranie wycinków, a zespolony z aparatem fot. — fotografowanie obserwowanych zmian. KULE ORTOPEDYCZNE, pomoce ułatwiające chodzenie w przypadkach uszkodzeń i chorób kończyn dolnych. Poruszanie się za ich pomocą możliwe jest dzięki przenoszeniu ciężaru ciała na rękach. Rozróżnia się różne rodzaje k.o.: pachowe, łokciowe, przedramienne i specjalne. K.o. pachowa jest drewniana z. łukiem do oparcia okolicy dołu pachowego; k.o. ramienna — drewniana, sięgająca polowy ramienia; k.o. łokciowa — metalowa „szwedzka" z oparciem obejmującym przedramię; k.o. przed-ramienna — drewniana, krótka, sięgająca połowy przedramienia; k.o. specjalna — trójnóg lub balkonik, ułatwiający chodzenie ludziom osłabionym, z zaburzeniami równowagi, porażeniami itp. KULINARNY PROCES, przetwarzanie surowców żywnościowych na wyrób gotowy do spożycia, drogą oczyszczania, usuwania części niejadalnych, ewentualnie obróbki cieplnej, wykończania, doprawiania, dekorowania. KULINARNY WYRóB, gotowy do bezpośredniego spożycia przetwór uzyskany z jednego lub więcej surowców drogą przeprowadzania —>• kulinarnych procesów (obróbki kulinarnej); k.w. należy na ogół do produktów nietrwałych. Do k.w. należą: potrawa, stanowiąca jeden gotowy do spożycia produkt uzyskany z jednego lub więcej surowców drogą procesu kulinarnego; danie, jedna lub więcej potraw zestawionych w jedną zharmonizowaną pod względem cech organoleptycznych całość przeznaczoną do jednorazowego spożycia. KUMULACJA, gromadzenie się w ustroju substancji egzogennych. Przyczyną k. jest większa ilość podawanej substancji niż ustrój jest w stanie eliminować (wydalić lub zmetabolizować). K. występuje wówczas, gdy dawka dzienna leku lub trucizny jest większa niż ilość eliminowana w ciągu dnia. Wskutek tego pozostaje w ustroju pewna ilość substancji, która sumuje się z kolejną dawką. Następstwem k. może być zatrucie (np. przy stosowaniu — glikozydów naparstnicy). Z drugiej strony znajomość właściwości kumulacyjnych danego leku umożliwia utrzymanie efektu leczniczego przez podawanie mniejszych dawek (podtrzymujących) równych ilościom eliminowanym. KUMULACJA LEKU -> kumulacja. KURACJA, dawniej synonim —> leczenia; obecnie termin używany raczej na określenie jednego z rodzajów leczenia, np. k. owocowa, mleczna, tucząca, itp. lub leczenia określonej choroby, np. k. przeciwmalaryczna, k. przeciwkiłowa. Terminu k. używa się także w połączeniu z nazwą swoistego leku lub zabiegu leczn., np. kuracja penicylinowa, k. ruchowa, k. powietrzna (—> aeroterapia) itp. KURACJUSZ, osoba przebywająca na kuracji w uzdrowisku; w zasadzie k. przechodzą kurację uzdrowiskową na określonych turnusach, w ramach skierowań do uzdrowiskowych szpitali, sanatoriów, prewentoriów i uprawnieni są do pełnej opieki leczn. Osoby nie posiadające takich skierowań, które zapewniły sobie zakwaterowanie w rejonie uzdrowiska i posiadają wskazania zdrowotne, mogą uzyskać status k. i korzystać na zlecenie lekarza przychodni uzdrowiskowej z bazy leczniczej uzdrowiska w miarę jej wydolności. Osoby nieubezpieczone obowiązuje wtedy odpłatność za wizyty lek. i zabiegi. KURARA, brunatna żywicowata masa otrzymywana z kory drzew kilku gatunków Strychnos (Strychnos toxi-fera, S. castelanei, S. letalis, S. dłubali) i Chodrodendron tomentoswn. Zależnie od sposobu przechowywania nosi różne nazwy handlowe (w naczyniach glinianych — „jar curare", w tykwach — „calabash curare", w rurach bambusowych — „tubę curare"). K. używana była przez krajowców do zatruwania strzał. Alkaloidy k. porażają mięśnie prążkowane wskutek „wypierania" acetylocholiny. W lecznictwie stosowane są najczęściej: chlorek D-tubokuraryny oraz chlorek dwumetylotubokuraryny, jako środki zwiotczające w znieczuleniu ogólnym, w kardio-i torakochirurgii. Leki tego typu stosowane są również niekiedy w leczeniu —>• tężca i w opanowywaniu drgawek. W przypadku stosowania alkaloidów k. należy utrzymywać pacjenta na oddechu kontrolowanym. Objawy przedawkowania znosi —> prostygmina. KURCZ, spazm, bezwiedne nadmierne skurcze mięśni poprzecznie prążkowanych lub gładkich, występujące pod wpływem działania różnych bodźców i często powodujące uczucie bólu. K. mięśni poprzecznie prążkowanych mogą być foniczne i kloniczne (—>• drgawki). Wk. fonicznych występuje przez pewien czas wzmożone napięcie mięśni; w k. klonicznych występuje szereg szybko następujących po sobie skurczów mięśniowych oddzielonych krótkimi okresami zwiotczenia. K. foniczne występują w —>• tężcu i w zatruciu strychniną, a ponadto w: —>• zapaleniu opon mózgowych, wściekliźnie, tężyczce, udarze cieplnym („kurcze z gorąca", „kurcze hutnika" obejmujące mięśnie kończyn i brzucha), zespołach ruchów mimowolnych (—>-hiperkinezy), zaburzeniach elektrolitowych; bywają ponadto kurcze zawodowe, związane z używaniem kończyny do szczególnej czynności (np. kurcz pisarski, stenotypistów itp.). K. toniczno-kloniczne występują w —> padaczce i —> rzucawce porodowej. K. kloniczne mogą występować w —> udarze mózgu, w hipoglikemicznej —> śpiączce i w wielu zatruciach. Kurcz mięśni gładkich może dotyczyć naczyń krwionośnych (np. —> Raynauda choroba), każdego odcinka przewodu pokarmowego (przełyku, żołądka, jelit, dróg żółciowych), oskrzeli i oskrzelików (np. —> dychawica oskrzelowa). Najczęstsze są zaburzenia motoryki przewodu pokarmowego, polegające na odcinkowym kurczu jelita cienkiego, okrężnicy, żołądka i przełyku. KURCZLIWOŚĆ MIĘŚNIA SERCOWEGO, zdolność serca do kurczenia się i rozwijania siły tłoczącej krew do naczyń. O wzroście k.m.s. wnioskuje się, jeżeli —>• pojemność serca wyrzutowa zwiększa się lub utrzymywana jest na tym samym poziomie, mimo wzrostu ciśnienia w dużych tętnicach, do których krew jest wtłaczana. W obu przypadkach praca serca ulega zwiększeniu. O k.m.s. wnioskuje się też na podstawie analizy zależności między pracą komory (pojemność wyrzutowa x przyrost ciśnienia krwi) a ciśnieniem krwi w komorze pod koniec —> rozkurczu serca.Innym wskaznikiem jest szybkość przyrostu ciśnienia w komorze w czasie skurczu.Czynniki zwiększające k.m.s.sprawnw krążenie wieńcowe (odżywiające serce) i dobre zaopatrzenie serca w tlen i substancje odżywcze; lepsze wypełnienie komór przed —skurczem serca, w myśl —> prawa serca Franka-Starlinga; uwolnienie —> noradrenaliny i —> adrenaliny. KURCZOWOŚĆ -> spastyczność. KURCZ PISARSKI, objaw występujący najczęściej jako zaburzenie czynnościowe (nerwicowe), polegający na bolesnym napięciu mięśni przedramienia i ręki przy pisaniu, powodujący konieczność zaniechania tej czynności, a niekiedy nawet „wypadnięcie" pióra z ręki. Leczenie polega zwykle na ujawnieniu i usunięciu, jeżeli to możliwe, czynnika nerwicorodnego. KURZA ŚLEPOTA —ślepota zmierzchowa. „KURZE ŁAPKI", wachlarzykowate zmarszczki mimiczne w bocznych kącikach oczu. KUSSMAUL Adolf, ur. 22 II 1822, zm. 28 V 1902, niem. lekarz internista; prof. uniw. w Erlangen (od 1857), Fryburgu (1863) i w Strasburgu (1876); pionier - ezofagoskopii i gastroskopii. W 1869 jako pierwszy wykonał gastroskopię. Opisał szereg jednostek chorób., m.in. w 1874 cukrzycową —>- śpiączkę i charakterystyczny dla niej sposób oddychania, zw. oddechem Kussmaula („gonionego zwierza"). KWARANTANNA, ograniczenie swobody poruszania się, połączone z systematyczną obserwacją przez odpowiedni okres osób (lub zwierząt) zdrowych, które kontaktowały się z chorym na chorobę żak. albo z przedmiotami przez nie używanymi. K. może być całkowita, polegająca na —>• izolacji osób nią obj ętych, lub częściowa, ograniczająca się np. do wstrzymania osób obserwowanych od określonych rodzajów prac (m.in. w zakładach spożywczych, placówkach żywienia zbiorowego, w zakładach dziecięcych itp.). Czas trwania k. jest zwykle równy najdłuższemu —> okresowi wylęgania się danej choroby żak. Pewne elementy k. mogą być zastosowane także do środków transportu (np. samolotu, statku itp.) uznanych za zakażone szczególnie groźną epidemicznie chorobą zakaźną. KWARCóWKA -> lampa kwarcowa. KWAS ACETOOCTOWY, kwas organiczny, produkt kondensacji dwóch cząsteczek „aktywnego kwasu octowego". K.a. jest —> ciałem ketonowym, powstaje w przebiegu —> cukrzycy, ulega —> dekarboksylacji do acetonu lub redukcji do kwasu p-hydroksymasłowego. KWAS ACETYLOSALICYLOWY, polopiryna, aspiryna, lek przeciwgorączkowy z grupy salicylanów, działający również przeciwbólowe i przeciwzapalnie. Uszkadza błonę śluzową przewodu pokarmowego (mikro-krwawienia, pieczenie). Stosowany w stanach gorączkowych (przeziębienia, grypa), bólach różnego pochodzenia (mięśniowych, stawowych, nerwobólach, bólach głowy), chorobie reumatycznej i gośćcu przewlekle postępującym oraz w dnie. Polopiryna S to tabletki o przyśpieszonym czasie rozpadu, do użycia w postaci rozpuszczonej. Są szybciej wchłaniane i mniej drażnią błonę śluzową przewodu pokarmowego. Połączenie polopiryny z witaminą C nosi nazwę polopiryny C, dostępnej w postaci musujących tabletek. W lecznictwie stosowane są również preparaty k.a. zawierające dodatek substancji łagodzących jego drażniące działanie: asprocol, calcipiryna. KWAS ADENOZYNODWUFOSFOROWY, ADP, -> nukleotyd zawierający zasadę purynową — adeninę; jest związkiem bogatym w energię; powstaje na drodze fosforylacji (przyłączania grupy fosforanowej) z kwasu adenylowego (AMP) i ulega dalszej fosforylacji z wytworzeniem —> kwasu adenozynotrójfosforowego (ATF), z którego może również powstawać przez defosforylację (odłączenie grupy fosforanowej). Składnik licznych —> koenzymów. KWAS ADENOZYNOMONOFOSFOROWY, AMP, -> kwas adenylowy. KWAS ADENOZYNOTRÓJFOSFOROWY, ATP, -» nukleotyd zawierający zasadę purynową — adeninę, jest w organizmach żywych jednym z najważniejszych —> związków bogatych w energię. Powstaje przez fosforylację (przyłączenie grupy fosforanowej) —> kwasu adenozynodwufosforowego (ADP), przede wszystkim podczas —> utleniania biologicznego u zwierząt i roślin oraz fotosyntezy u roślin. K.a. wytwarza z różnymi związkami połączenia wysokoenergetyczne, dzięki czemu umożliwia ich wprowadzenie do przemiany biochem. Jest —> koenzymem różnych enzymów. Wraz z pochodnymi trójfosforanowymi pozostałych nukleotydów jest substratem do syntezy —> kwasów nukleinowych. KWAS ADENYLOWY, kwas adenozynomonofosforowy, AMP, —>• nukleotyd zawierający zasadę purynową — adeninę. W organizmie ulega fosforylacji dając kolejno: —> kwas adenozynodwufosforowy (ADP) i kwas adenozynotrójfosforowy (ATP), —> związki bogate w energię. Jest również produktem rozpadu tych związków. Wchodzi w skład różnych —»• koenzymów, wraz z innymi nukleotydami jest składnikiem —»• kwasów nukleinowych. KWAS E-AMINOKAPRONOWY, EACA, Epsikapron, czynnik hamujący enzymatyczny rozkład włóknika krwi (—» fibryny); sprzyja procesowi —> krzepnięcia krwi. Stosowany: w krwotokach pourazowych, ginekologicznych, krwotokach po dużych zabiegach chir., w leczeniu —> hemofilii i aplastycznych —> niedokrwistości. KWAS Y-AMINOMASŁOWY -» kwas glutaminowy. KWAS a-AMINOOCTOWY -> glicyna. KWAS ASKORBINOWY ->. witamina C. KWAS ASPARAGINOWY, aminokwas endogenny zawierający dwie kwasowe grupy karboksylowe; występuje w białkach. Może ulegać przekształceniu w kwas szczawiooctowy i uczestniczy wtedy w —» cyklu Krebsa. K.a. dostarcza grupy aminowej do syntezy mocznika w —>- cyklu mocznikowym. Biologicznie ważną pochodną k.a. jest aminokwas asparagina. KWAS ARACHIDONOWY ->. kwasy tłuszczowe. KWAS BOROWY, słaby antyseptyk; dawniej szeroko stosowany w dermatologii i kosmetyce, używany do odkażania błon śluzowych, a nawet konserwacji środków spożywczych; stosunkowo łatwo może wywołać objawy zatrucia (wchłania się z błon śluzowych, a nawet przez skórę). Czteroboran sodowy nosi nazwę —> boraksu. KWAS CYTRYNOWY, jeden z metabolitów —> cyklu Krebsa; w organizmie występuje w postaci soli (cytrynianów); bierze udział w gospodarce wapniowej. K.c. lub jego sól sodowa — cytrynian sodowy dodane do osocza wiążą wapń, co zapobiega krzepnięciu krwi w procesie konserwacji krwi (—» krew konserwowana). KWAS DEZOKSYRYBONUKLEINOWY, DNA, jeden z dwóch rodzajów — kwasów nukleinowych, występujący w jądrze komórkowym jako najważniejszy składnik —> chromosomów. DNA jest związkiem wielkocząsteczk., zbudowanym z długich łańcuchów składających się z dezoksyrybonukleotydów (—> nukleotydy) zawierających 4 różne zasady: adeninę — A, guaninę — G, cytozynę — C i tyminę — T. Masa cząsteczk. DNA jest rzędu setek milionów. W jego łańcuchach (niciach) jest zawarta informacja genetyczna (—> dziedziczenie) komórki wyznaczona przez kolejność ułożenia nukleotydów; fragmenty nici DNA utożsamia się z —> genami. Wg hipotezy Watsona i Cricka cząsteczki DNA zbudowane są z podwójnych nici polinukleotydowych skręconych na kształt helisy (ślimacznicy). Nici te są wzajemnie komplementarne, co oznacza, że kolejność nukleotydów w jednej z nich determinuje kolejność drugiej (zasada komplementarności Watsona i Cricka). Podczas—>• podziału komórki nici helisy rozchodzą się i do każdej z nich zostaje dobudowana nić komplementarna. To zapewnia identyczność materiału genetycznego w komórkach potomnych. W okresie międzypodziałowym na niciach DNA, w myśl zasady komplementarności, syntetyzują się wszystkie rodzaje —>• kwasów rybonukleinowych. KWAS ETAKRYNOWY, Edecrin, Uregyt, lek moczopędny, o silnym i krótkotrwałym działaniu; bardziej toksyczny od —>• furosemidu. KWAS FOLINOWY, witamina BH, kwas tetrahydropteroilogluta-tninowy, witamina z grupy —> witamin B, krwiotwórcza; występuje w wyciągach wątrobowych; stosowana jest w niektórych typach niedokrwistości. KWAS FOLIOWY, kwas pteroiloglutaminowy, witamina B, witamina M, witamina krwiotwórcza należąca do zespołu —> witamin B; niezbędny czynnik wzrostu zwierząt i licznych drobnoustrojów. Bierze udział w syntezie —>• nukleoproteidów i w licznych przemianach chem. w organizmie. Ma zastosowanie w leczeniu niektórych postaci —>• niedokrwistości megaloblastycznej. Występuje w drożdżach, jarzynach i w wątrobie, jest też syntetyzowany przez florę bakteryjną jelit. —> Antymetabolity k.f. są stosowane w leczeniu chorób nowotworowych. Jednym z objawów niedoboru k.f. jest niedokrwistość. KWAS GLUTAMINOWY, aminokwas endogenny zawierający dwie kwasowe grupy karboksylowe; występuje w białkach, szczególnie obficie w białkach pszenicy oraz w kazeinie. Może ulegać przekształceniu w kwas a-ketoglutarowy i uczestniczyć w ten sposób w ->• cyklu Krebsa; przy przekształceniu tym odłącza się grupa aminowa k.g.; jest ona następnie wykorzystana do syntezy mocznika w —>• cyklu mocznikowym. Dekarboksylacja k.g. daje kwas y-aminomasłowy (GABA) występujący w dużym stężeniu w korze mózgowej i blokujący przewodnictwo w synapsach nerwowych. K.g. ma korzystny wpływ na rozwój umysłowy oraz procesy kojarzeniowe. Niekiedy jest stosowany w leczeniu małych napadów (petit mat) —>• padaczki. Pochodną amidową k.g. jest aminokwas glutamina. KWAS HIALURONOWY, podstawowy—>-mukopolisacharyd tkanki łącznej, ciałka szklistego i pow. chrząstek stawowych. Wiąże duże ilości wody (warunkuje prawidłowe uwodnienie substancji międzykomórkowej tkanki łącznej), stanowi naturalną barierę chroniącą tkanki przed inwazją bakteryjną. Jest rozkładany przez enzym hialuronidazę. KWASMORKOR, niedożywienie złośliwe tropikalne, choroba z zaburzenia odżywiania, w którym dominującym czynnikiem jest niedobór pełnowartościowego białka; dość często spotykana w Azji, Afryce i Ameryce Pd.; występuje wśród ubogiej ludności, zwłaszcza u młodszych dzieci. Charakterystyczne objawy: opóźniony wzrost i dojrzewanie, apatia, niekiedy drażliwość, brak apetytu, biegunka, czasem wymioty, zmiana barwy i struktury włosów, niekiedy i paznokci, zmiany skórne różnego stopnia, jak: nadmierne rogowacenie, nadbarwiiwość i złuszczenie, obrzęki, znaczne stłuszczenie wątroby. W braku odpowiedniego leczenia śmiertelność w k. jest b. wysoka. Leczenie przede wszystkim dietetyczne. KWAS HIPUROWY, produkt powstający w procesie detoksykacji kwasu benzoesowego w organizmach zwierzęcych. Jest połączeniem kwasu benzoesowego z--glicyną. W tej postaci kwas benzoesowy jest usuwany z moczem. KWASICA, wzrost stężenia jonów wodorowych w płynach ustrojowych, spowodowany zwiększeniem zawartości kwasów lub utratą zasad. K. może być wyrównana, jeżeli odczyn pH krwi nie ulega zmianie, oraz niewyrównana, jeżeli zawiodą mechanizmy regulacyjne i dojdzie do spadku pH krwi. Ze względu na mechanizm powstawania rozróżnia się k. oddechową i metaboliczną. Niezależnie od pochodzenia, k. prowadzi do pobudzenia ośrodka oddechowego w mózgu i -> chemoreceptorów, co objawia się przyspieszeniem i pogłębieniem oddechu (tzw. oddech Kussmaula). K. oddechowa rozwija się w następstwie upośledzonego wydalania dwutlenku węgla przez płuca, co powoduje wzrost stężenia kwasu węglowego (H2CO2) w płynie międzykomórkowym i obniżenie pH krwi. K. oddechowa występuje w zahamowaniu czynności ośrodka oddechowego (uszkodzenie, działanie leków), chorobach płuc (—> dychawica oskrzelowa, rozedma płuc, rozstrzenie oskrzeli, zapalenie, obrzęki), w —>• sercu płucnym i znieczuleniu ogólnym w chirurgii. Klin. może objawiać się (poza objawami choroby podstawowej) osłabieniem, bólami głowy, zobojętnieniem, a w cięższych przypadkach sennością i śpiączką. K. metaboliczna powstaje wskutek nadmiernego wytwarzania kwasów organicznych (—-cukrzyca, głodzenie, upośledzona czynność wątroby, nadmierny wysiłek fiz. i drgawki, wstrząs), zatruć salicylanami i —>• alkoholem metylowym, nadmiernej utraty kationów (—-biegunki, przetoki jelitowe, niewydolność nerek), zatrzymywania anionów (niewydolność nerek z każdej przyczyny, odwodnienie), podawania środków zakwaszających (chlorek amonu, kwas solny). Najczęściej występuje k. mocznicowa w przebiegu niewydolności nerek i k. cukrzycowa będąca wynikiem niedoboru insuliny. KWAS KARBOLOWY, karbol, potoczna nazwa roztworu —> fenolu, używanego do odkażania; stosowany gł. do dezynfekcji przedmiotów i pomieszczeń. KWAS LIPONOWY kwas tiooktanowy. KWAS MASŁOWY -> kwasy tłuszczowe. KWAS MLEKOWY, trójwęglowy kwas karboksylowy, końcowy produkt beztlenowej —> glikolizy. Powstaje przez redukcję kwasu pirogronowego, która zachodzi na dużą skalę podczas intensywnej pracy mięśni, przy niedostatecznym zaopatrzeniu organizmu w tlen. Zjawisku temu towarzyszy subiektywne uczucie zmęczenia i bóle mięśni. Przy dobrym zaopatrzeniu organizmu w tlen (uzupełnienie tzw. „długu tlenowego") k.m. zostaje przeniesiony do wątroby, gdzie jest utleniany do kwasu pirogronowego i spalany w —»• cyklu Krebsa lub przekształcany w glukozę (—»• glikoneogeneza). KWAS MOCZOWY, końcowy produkt metabolizmu —>• zasad purynowych u człowieka. W organizmie występuje gł. w postaci słabo rozpuszczalnych w wodzie soli (moczany); jest wydalany z moczem. W stanach patol. może odkładać się w nerkach i przewodach moczowych (—> kamica moczowa) oraz w stawach (—> dna). KWAS OCTOWY, dwuwęglowy kwas karboksylowy, jeden z końcowych produktów rozkładu węglowodanów, kwasów tłuszczowych i aminokwasów. Z —> koenzymem A tworzy tzw. „aktywny octan", —> związek bogaty w energię i w tej postaci zostaje włączony do —»• cyklu Krebsa, gdzie ulega spaleniu do dwutlenku węgla i wody. KWAS OLEINOWY -> kwasy tłuszczowe. KWAS PALMITYNOWY--kwasy tłuszczowe. KWAS PANTOTENOWY, witamina z grupy witamin B, składnik —>• koenzymu A; jest nietrwały, łatwo rozkłada się podczas ogrzewania; występuje w produktach zwierzęcych (wątroba, mięso, jaja) i roślinnych (drożdże, jarzyny). Duże ilości k.p. są syntetyzowane przez florę bakteryjną jelit, jego niedobory u człowieka nie są zatem spotykane. KWAS PARA-AMINOBENZOESOWY, PAB, pabacyd, witamina z grupy witamin B, składnik kwasu foliowego; występuje w drożdżach i w wątrobie. Antymetabolitami PAB są —>• sulfonamidy. KWAS PARA-AMINOSALICYLOWY, PAS, PARA-PAS, środek przeciwgruźliczy; stosowany w leczeniu gruźlicy płuc i pozapłucnej w połączeniu z —> izoniazydem i —>• streptomycyną. Połączenie PAS-u z izoniazydem nosi nazwę Napashinu. KWAS PIKRYNOWY ->• trójnitrofenol. KWAS PIROGRONOWY, trójwęglowy kwas karboksylowy, jeden z końcowych produktów —» glikolizy beztlenowej. Może ulegać odwracalnej redukcji do —> kwasu mlekowego, przekształceniu w glukozę (—>• glikoneogeneza) lub w —>• kwas octowy, który jako tzw. „aktywny octan" ulega spalaniu w — cyklu Krebsa. Drożdże przekształcają k.p. w alkohol etylowy. KWAS PTEROILOGLUTAMINOWY-».kwas foliowy. KWAS SALICYLOWY, środek bakteriostatyczny, szeroko stosowany w dermatologii w postaci przysypek i maści; w zależności od stężenia działa keratoplastycznie lub keratolitycznie. Sole i estry k.s., —> salicylany, są szeroko stosowane jako leki przeciwgorączkowe, przeciwbólowe i przeciwzapalne. KWAS SOLNY, chlorowodór, HC1, mocny kwas nieorganiczny, dobrze rozpuszczalny w wodzie. W organizmie człowieka jest wytwarzany w komórkach okładzinowych błony śluzowej żołądka; w solni żołądkowym występuje w stężeniu ok. 0,1 molowym, co warunkuje pH treści żołądka równe l. Biologiczna rola k.s. w soku żołądkowym polega m.in. na uaktywnianiu —>-pepsyny, zapewnieniu optymalnego p H dla jej działania i wytworzeniu bariery przeciw inwazji drobnoustrojów do dwunastnicy. Stosowany w lecznictwie w rozcieńczonych roztworach w schorzeniach żołądka przebiegających z obniżeniem wydzielania soku żołądkowego i z niedokwaśnością. KWAS STEARYNOWY -> kwasy tłuszczowe. KWAS SZCZAWIOWY, jeden z najprostszych kwasów organicznych; występuje w liściach, korze i korzeniach wielu roślin (np. rabarbar), stosowany w farbiarstwie, w produkcji barwników. Działa żrąco na śluzówki i wiąże w organizmie jony wapnia. Objawy ogólnego zatrucia związane są ze spadkiem poziomu wapnia zjonizowanego w płynach ustrojowych i z uszkodzeniem nerek wytrącającymi się kryształami szczawianu wapnia. Po spożyciu występuje ból w gardle i przełyku, wymioty czarnymi masami, spadek ciśnienia krwi; następnie pojawiają się bóle głowy, kurcze mięśniowe, tężyczka, niekiedy drgawki, śpiączka, zatrzymanie czynności serca; w późniejszym okresie objawy uszkodzenia nerek (skąpomocz, bezmocz, mocznica). Objawy ogólne mogą pojawiać się po spożyciu dużych ilości rabarbaru. Leczenie: podaje się do wypicia roztwór soli wapniowej (woda wapienna, kreda sproszkowana), mleko; płukanie żołądka, preparaty wapnia dożylnie, środki moczopędne, przeciwbólowe, niekiedy konieczna —> dializa zewnątrzustrojowa. KWAS TETRAHYDROPTEROILOGLUTAMINOWY -> kwaś folihowy. KWAS TIOOKTANOWY, kwas liponowy, ośmiowęglowy kwas karboksylowy zawierający dwa atomy siarki; bierze udział w przenoszeniu atomów wodoru podczas —>• dekarboksylacji; uczestniczy w powstawaniu „aktywnego octanu" z kwasu pirogronowego oraz w jednym z etapów —> cyklu Krebsa. KWAS WĘGLOWY, H2CO2, słaby kwas powstający przez rozpuszczenie dwutlenku węgla (CO2) w wodzie. Przy dysocjacji dostarcza jonów wodoro-węglanowych (HCO3), których stężenie jest miarą —> rezerwy alkalicznej krwi. Ustalanie się równowagi między CO2, rozpuszczonym w wodzie a HCO3 jest katalizowane przez enzym —>-anhydrazę węglanową i ma znaczenie w transporcie CO2 z tkanek do płuc.. KWASY, związki chem. zdolne do oddysocjowania jonów wodorowych, protonów (definicja Lapwortha). Jonizacja k. prowadzi do wytwarzania anionu (A~) i kationu wodorowego (H"1'). Dodanie k. powoduje obniżenie pH roztworów. W reakcji k. z —> zasadami powstają sole i woda. Do k. nieorganicznych należą k.: solny (HC1), siarkowy (H2S04), azotowy (HNO3), fosforowy (H4P04) i węglowy (H2C03). Aniony niektórych z tych k. (chlorkowy, wodorowęglanowy i fosforowy) odgrywają istotną rolę w wytwarzaniu środowiska jonowego organizmów. W metabolizmie organizmów szczególnie ważną rolę odgrywają k. organiczne, zawierające grupy karboksylowe (—COOH). Przykładami k. karboksylowych są:—> aminokwasy, kwasy tłuszczowe oraz metabolity cyklu Krebsa. Znaczenie toksykologiczne mają gł. mocne k. nieorganiczne; solny stężony 33%, DL (—>-dawka śmiertelna) doustnie 5-20 ml; siarkowy stężony 94-98%, DL ok. 3 ml; azotowy dymiący 86%, techniczny 65%, DL ok. 10 ml; chromowy, DL 12 g; fluorowodór —> fluor. K. organiczne: octowy lodowaty, DL 20-40 ml; esencja octowa 50-80%, DL 60-80 ml; mlekowy i salicylowy silnie żrące, DL 20-50 g; winowy i cytrynowy, DL ponad 20 g; —> kwas szczawiowy. K. działają żrąco na skórę i błony śluzowe, powodują denaturacie białka i wskutek tego oparzenia, martwice i zwęglenia. Przy połknięciu bóle jamy ustnej, gardła, przełyku, żołądka, wy-mioty, niekiedy objawy wstrząsu. Może nastąpić przedziurawienie ścian żołądka, krwotok z przewodu pokarmowego. Przy wdychaniu par objawy podobne jak w zatruciu—>-chlorem. Leczenie : skażenia skóry, oczu, jamy ustnej zmywa się bieżącą wodą; przy połknięciu podaje się mleko, białko jaj, roztwór tlenku magnezu; w razie potrzeby leki przeciwbólowe, pobudzające krążenie; przy obrzęku krtani niekiedy konieczna —> tracheotomia. KWASY NUKLEINOWE, związki wielkocząsteczkowe odgrywające podstawową rolę w funkcjonowaniu każdej komórki. Są polinukleotydami, tzn. łańcuchami połączonych ze sobą—*-nukleotydów. W zależności od składnika cukrowego, występującego w nukleotydach, wyróżniamy —> kwas dezoksyrybonukleinowy, DNA (zawierający dezoksyrybozę) oraz —» kwasy rybonukleinowe, RNA (zawierające rybozę). K.n. tworzą połączenia z białkami (tzw. nukleoproteidy). Miejscem biosyntezy k.n. jest jądro komórkowe, gdzie k.n. powstają przy udziale enzymów polimeraz z odpowiednich trójfosforanów dezoksy- i rybonukleozydów. K.n. rozkładane są przez enzymy —>• nukleazy. KWASY RYBONUKLEINOWE, RNA, jeden z dwóch rodzajów —> kwasów nukleinowych, syntetyzowany w jądrze na nici kwasu dezoksyrybonukleinowego i przenoszony stąd do cytoplazmy. RNA zbudowane są z łańcuchów polinukleotydowych zawierających rybonukleotydy: adenozynomo-nofosforan, guanozynomonofosforan, cytydynomonofosforan i urydynomo-nofosforan (->• nukleotydy). RNA biorą udział w —>• biosyntezie białka. Istnieją 3 podstawowe grupy RNA: l) wielkocząsteczkowy informacyjny RNA (iRNA, mRNA) — przenosi informację genetyczną (—»• dziedziczenie) z jądra do cytoplazmy, gdzie służy jako matryca do biosyntezy białka); 2) nisko-cząsteczkowy przenośnikowy RNA (tRNA, sRNA) — przenosi zaktywo-wane aminokwasy do —>-rybosomów); 3) rybosomalny RNA (rRNA) — występuje w rybosomach. KWASY TŁUSZCZOWE, kwasy organiczne posiadające grupę karboksylową (—COOH) i nierozgałęziony łańcuch węglowy nasycony (bez wiązań podwójnych) lub nienasycony (z wiązaniami podwójnymi —CH==CH—). Powstają przez hydrolizę —> tłuszczów. Solami k.t. i metali są—> mydła. K. t. występujące w organizmach mają parzystą liczbę atomów węgla w cząsteczkach, co jest związane z ich syntezą z fragmentów dwuwęglowych (z —> kwasu octowego). Najważniejsze naturalne nasycone k.t. to: kwas stearynowy (18 atomów węgla), palmitynowy (16 atomów węgla) i masłowy (4 atomy węgla). K.t. nienasycone z jednym podwójnym wiązaniem (kwas oleinowy) mogą być syntetyzowane przez organizm, zaś z kilkoma podwójnymi wiązaniami (np. kwas linolowy, linolenowy, arachidonowy) muszą być dostarczane z pokarmami (—>• witamina F). KWASY ŻÓŁCIOWE, pochodne —> cholesterolu powstające w wątrobie zwierząt wyższych; występują obficie w żółci. Mają właściwości emulgujące (—>• detergenty), dzięki czemu umożliwiają tworzenie trwałych zawiesin tłuszczu w wodzie. Ma to podstawowe znaczenie przy wchłanianiu tłuszczów w przewodzie pokarmowym; wskutek tego mogą być również wchłaniane witaminy rozpuszczalne w tłuszczach. Najważniejsze k.ż. to; kwas cholowy, dezoksycholowy i chenodezoksycholowy. KWAŚNY WĘGLAN SODOWY, soda oczyszczona, środek zobojętniający kwasy; podany doustnie szybko zobojętnia kwas solny usuwając przejściowo dolegliwości w nadkwasocie, powoduje jednak wtórną hipersekrecję (działanie uwolnionego bezwodnika kwasu węglowego). Alkalizuje mocz, upłynnia wydzielinę śluzową oskrzeli. Stosowany doustnie w nadkwasocie żołądka oraz dożylnie celem alkalizacji ustroju (kwasica metaboliczna, zatrucia barbituranami lub salicylanami). Składnik wielu alkalicznych wód mineralnych, stosowanych w schorzeniach przewodu pokarmowego.. 'L LABORANT, zawód uprawniający do wykonywania pomocniczych badań diagnostycznych (bez wydawania orzeczeń), obsługi aparatury i stosowania określonych zabiegów leczn. i usprawniających na zlecenie lekarza. L. zatrudnieni są w zasadzie w pracowniach analit., elektrokardiologicznych, zakładach rentg. i fizjoterapii. Od 1963 absolwenci średnich szkół med. otrzymują tytuły technika określonej specjalności (analityki med., fizjoterapii, elektroradiologii itp.). LABORATORIA POLOWE, urządzenia ruchome, montowane w samochodach specjalnych, wyposażone w sposób zapewniający możliwości wykonywania wszelkich koniecznych badań w warunkach polowych. Wojskowa służba zdrowia dysponuje następującymi l.p.: sanitamo-epidemiol., radiometrycznymi, toksykologicznymi i analityczno-klimcznymi. LAENNEC Renę Theophile Hyacinthe, ur. 17 II 1781, zm. 13 VIII 1826, franc. lekarz klinicysta; prof. chorób wewn. uniw. w Paryżu (od 1823). Obok praktyki klin. zajmował się również anatomią patol. Dokonał przewrotu w patologii i diagnostyce, ogłaszając w 1819 dzieło O osluc.hiwa.niu. Wprowadził mianowicie drewnianą słuchawkę (—>• stetoskop) do osłuchiwania płuc i serca. Metodę —>osłuchiwania opracował L. tak dokładnie, że została prawie niezmieniona do dni dzisiejszych. Dzięki nie) odkrył wiele nowych objawów chorobowych, zwłaszcza w gruźlicy płuc, i opisał szereg zmian w płucach, całkowicie potwierdzonych badaniami anatomopatolo-gicznymi. LAKCID, liofilizowana zawiesina żywych pałeczek Lactobacillus addoph-tius. Chroni przed zaburzeniami flory jelitowej i awitaminozami wywoływanymi przez antybiotyki: — tetracykliny i chloramfenikol. Zapobiega rozwojowi grzybic przewodu pokarmowego. LAKRYMOGRAFIA, radiologiczne badanie kontrastowe dróg łzowych, polegające na wprowadzeniu —> środka cieniującego olejowego lub wodnego do kanału łzowego albo na zakrapianiu trójjodowego środka cieniującego do worka spojówkowego (metoda „fizjologiczna"). Po wypełnieniu dróg łzowych, rentgenogramy wykonane w projekcjach profilowej i czołowej pozwalają na ocenę zwężeń, niedrożności oraz zmian pooperacyjnych. LAKSIGEN — oksyfenizatyna. LAKTACJA, wytwarzanie i wydzielanie mleka przez gruczoły sutkowe (mleczne) u kobiety, zachodzące w okresie karmienia potomstwa. Przygotowaniem do l. jest rozrost gruczołów w okresie dojrzewania pod wpływem —>• estrogenów i — progesteronu. Zwiększenie masy gruczołowej następuje w 2 połowie ciąży i jest warunkowane obecnością we krwi hormonów: —>• prolaktyny, somatotropiny, adrenokortykotropiny. L. po porodzie uzależniona jest od obniżenia poziomu estrogenów i progesteronu we krwi (po wydaleniu łożyska) i zwiększonego wydzielania hormonów przedniego płata—> przysadki. Ssanie brodawki sutkowej pobudza na drodze nerw. sekrecję hormonów mlekotwórczych oraz —> oksytocyny, która wywołuje kurcze włókien mięśniowych oplatających pęcherzyki gruczołowe i opróżnianie ich do przewodów mlecznych. Niezupełne usuwanie mleka z piersi hamuje jego wytwarzanie, stąd zanik l. po zaprzestaniu karmienia. W wyniku braku napięcia mięśni gładkich otoczki brodawki występuje mlekotok. Fizjol. wahania ilości wydzielanego mleka są bardzo duże. Do niedostatecznej l. prowadzić mogą: złe odżywianie, przepracowanie, brak snu, używanie środków przeczyszczających. Słaba wydajność piersi matki karmiącej jest jedną z przyczyn trudności w karmieniu —> niemowląt. LAKTAZA, enzym z klasy->hydrolaz, rozkładający—>• laktozę do glukozy i galaktozy. Występuje w jelicie cienkim przede wszystkim u niemowląt (u ludzi dorosłych może nie występować), co jest szczególnie ważne, ponieważ laktoza mleka matki jest ich gł. węglowodanem pokarmowym. LAKTOGLOBUUNA, jedno z trzech gł. białek mleka (kazeina, laktoalbumina, laktoglobulina); występuje w serwatce; jest mieszaniną kilku białek. LAKTOTROPINA ->• prouktyna. LAKTOZA, cukier mleczny, dwucukier zbudowany z:—> glukozy i galaktozy, występujący w mleku. Podstawowy węglowodan przyjmowany przez niemowlęta i całkowicie pokrywający ich zapotrzebowanie na węglowodany. W przewodzie pokarmowym pod wpływem enzymu —> laktazy ulega rozpadowi do glukozy i glaktozy,które zostają wchłonięte do krwi. LAMPA SOLLUX, Sollux, -» lampa lecznicza wytwarzająca promieniowanie podczerwone i widzialne, służąca do zabiegów —> światłoleczniczych (powoduje miejscowe przekrwienie pow. tkanek). LAMPY LECZNICZE, przyrządy wytwarzające: —> promieniowanie podczerwone, świetlne (widzialne) i nadfioletowe, tj. promieniowanie elektromagnetyczne, które, dzięki właściwościom oddziaływania na żywy organizm, znajdują zastosowanie w celach leczn. i zapobiegawczych. Efekty fiz., chem. i -biol. promieniowania wytwarzanego przez 1.1. zależą od długości fali; promienie o krótszej fali wykazują silniejsze działanie biol. i chem., zaś promienie o dłuższej fali — cieplne. W - fizykoterapii stosowane są gł. promienie niewidzialne, tj. podczerwone i nafioletowe, emitowane przez ciała doprowadzone do stanu rozżarzenia lub pary. Do 1.1. emitujących promieniowanie podczerwone należą grzejniki rozmaitego kształtu, wielkości i obudowy, ze spiralą oporową nawiniętą na szpulę izolatora (np. 1.1. in-frarouge), oraz żarówki, o szkle różnej barwy i włóknach oporowych, czyli żarzeniowych, z prasowanego węgla lub wolframu (np. żarówki w tzw. świetlankach, czyli budkach cieplnych oraz —» lampa Sollux). Do 1.1. emitujących promieniowanie nadfioletowe należą rozmaitego typu lampy o palnikach przeważnie argonowo-rtęciowych. Palnik argonowo--rtęciowy jest rurką ze szkła kwarcowego, opróżnioną z powietrza, wypełnioną argonem i zawierającą niewielką ilość rtęci. W rurkę wtopione są dwie elektrody z trudno topliwego metalu, do których podłącza się prąd zmienny, zwykle o napięciu 220 V. Zasada działania palnika polega na wytworzeniu łuku elektr. w parach rtęci i emitowaniu promieniowania nadfioletowego. Są to palniki zapalające się samoczynnie. Spośród najczęściej używanych lamp emitujących promieniowanie nafioletowe, zw. — lampami kwarcowymi, wymienić należy lampy produkcji krajowej typu Helios, Bacha, Jesionka oraz Kromayera. LANATOZYD C, cediianid, glikozyd nasercowy naparstnicy wełnistej; w porównaniu z innymi glikozydami naparstnicy, stosunkowo słabo komutowany w ustroju. Stosowany w ostrych i przewlekłych niewydolnościach krążenia pochodzenia sercowego. Działanie —> glikozydy nasercowe. LANCET, nóż chir. do cięcia tkanek miękkich, zazwyczaj wykonany ze stali nierdzewnej, zwykle dł. ok. 15 cm, o ostrzu dl. ok. 5 cm, z brzuścem łukowato wygiętym; obecnie najczęściej stosowane są noże o wymiennych ostrzach (do jednorazowego u-żytku). LANDSTEINER Kari, ur. 14 VI 1868, zm. 26 VI 1943, austr. lekarz hematolog i immunolog osiadły w Stanach Zjedn., prof. patologii uniw. W Wiedniu (od 1911), pracownik Inst. Rockefellera w Nowym Jorku (od 1922). Autor licznych prac z dziedziny: —» immunologii, serologii, alergii, bakteriologii. W 1901 odkrył, że w krwinkach czerwonych występują dwa —» antygeny, które powodują zjawisko —» aglutynacji w zetknięciu z krwinkami o odmiennej strukturze antygenowej. Na tej podstawie wyróżnił 3 grupy krwi. W 1940 wraz z A. Wienerem odkrył we krwi czynnik Rh (—> grupy krwi). Za odkrycie grup krwi u ludzi otrzymał nagrodę Nobla w 1930. LANGENBECK Bernhard Rudolph Konrad von, ur. 8 XI 1810, zm. 29 IX 1887, niem. chirurg; prof. chirurgii uniw. w Kilonii (od 1842) i w Berlinie (od 1848). Zajmował się chirurgią wojenną, chirurgią jamy brzusznej i układu żylnego; wynalazł kilka nowych narzędzi chir. (m.in. haki L. do rozszerzania rany operacyjnej). Twórca szkoly chir., nauczyciel wielu dawnych chirurgów eur., m.in.:->E.Th. Kochera, J.P.A. Es-marcha, Ch.A.Th. Bilirotha, N.I. Pirogowa. LANOLINA, Adeps lanae, tłu-szczopodobna substancja z wełny owczej ; mieszanina estrów wyższych kwasów tłuszczowych z alkoholami sterolowymi.i wolnych alkoholi sterolowych. Silnie chłonie wodę. Uwodniona jest używana do wyrobu maści leczn. i kremów kosmetycznych. LAPAROSKOPIA, badanie jamy brzusznej za pomocą wziernika wprowadzonego do jej wnętrza przez nakłucie powłok. L. umożliwia rozpoznawanie niektórych schorzeń wątroby, pęcherzyka żółciowego, —> sieci. W niektórych przypadkach możliwe jest pobranie wycinków tkanki do badania histopatol., a nawet wykonywanie drobnych zabiegów (oddzielanie zrostów). LAPAROTOMIA, chir. otwarcie jamy brzusznej w celach diagnostycznych (l. próbna) lub leczn. Umiejscowienie i kierunek cięcia zależą od miejsca chorego narządu i rozległości zmian chorobowych (cięcie w linii środk., przyśrodk., pachwinowe, lędźwiowe itp.). L. wykonuje się zwykle w uśpieniu ogólnym. Po wykonaniu zabiegu pozostawia się niekiedy dren w jamie otrzewnej lub w powłokach dla ułatwienia odpływu wydzieliny i zmniejszenia prawdopodobieństwa infekcji. Ze względu na możliwość powstawania nieprawidłowych zrostów w jamie brzusznej, zaleca się możliwie wczesne wstawanie z łóżka i spacery. LA PEYRONIE Francołg Gigot de, ur. 15 I 1678, zm. 25 IV 1747, franc. chirurg; nauczyciel anatomii i chirurgu początkowo w Montpelher, od 1715 w Paryżu, od 1717 pierwszy chirurg nadworny Ludwika XV. Dzięki swoim wpływom na dworze królewskim przyczynił się do powstania w 1731 Akad. Chirurgii w Paryżu oraz nadania szeregu przywilejów chirurgom franc. W 1743 opisał jako odrębną chorobę stwardnienie —»• ciał jamistych prącia. Głosił konieczność oparcia chirurgii o podstawy naukowe. LAPIS —» azotan srebra. LARGACTIL —> chloropromazyna. LARREY Jean Dominlque, baron, ur. 8 VII 1766, zm. l VIII 1842, franc. chirurg. Jeden z twórców współczesnej chirurgu wojennej. Od 1796 prof. chirurgii w szpitalu wojskowym Val-de-Grace w Paryżu. Brał udział we wszystkich kampaniach Napoleona I, jako jego przyboczny lekarz. Wsławił się wprowadzeniem ambulansów ruchomych na pole walki. Od 1820 czł. Paryskiej Akad. Med., od 1829 Akad. Nauk. LARWA, ogólnie każda postać rozwojowa występująca w okresie pozazarodkowym u niektórych zwierząt przed osiągnięciem dojrzałości, różniąca się mniej lub bardziej budową od postaci dojrzalej. W ściślejszym znaczeniu termin l. stosuje się na określenie postaci młodocianych zwierząt przechodzących —» metamorfozę. LARWA.Jeśli w okresie rozwoju larwalnego zachodzą linki (proces zrzucania oskórka), w związku z czym zmienia się postać lub właściwości biol.i to postacie larwalne określa się kolejno jako pierwsze, drugie, trzecie itd. stadium larwy. LARWA SKÓRNA ->- larwa wędrująca. LARWA TRZEWNA -> larwa wędrująca. LARWA WĘDRUJĄCA, najczęściej termin ten dotyczy l.w. w żywicielu ostatecznym, zanim osiągnie ona właściwy sobie narząd, ale także l.w. pasożytów nieswoistych dla człowieka. W patologii ludzkiej termin l.w. ma znaczenie jednostki taksonomicznej i jest używany również w stosunku do l.w., które zawędrowały do tkanek i narządów, gdzie osiedliły się na stałe. Na podstawie zmian patol. i objawów klin. można wyróżnić -l.w. skórną i l.w. trzewną. L.w. skórna objawia się wysypką tzw. wędrującą i jest wywołana przez larwy nieswoistych dla człowieka —>• nicieni (np. tęgoryjca psiego i kociego), —>• przywr (np. cerkarie niektórych przywr z rodzaju Schistosoma), —> zewnętrzniaków (np. giez koński i bydlęcy). W przebiegu inwazji-l.w. skórnej występuje świąd, uczucie pieczenia, obrzęk, ból; później powstają grudki rozwijające się często w pęcherzyki. Jeżeli nie wystąpi wtórne zakażenie, zmiany ustępują zwykle po kilku tygodniach. Leczenie objawowe. W l.w. trzewnej, zw. też toksokariozą ludzką, zespół objawów chorobowych może być różnorodny, w zależności od drogi wędrówki, ilości i umiejscowienia pasożyta w organizmie żywiciela. Inwazja charakteryzuje się zwykle utrzymującą się —> eozynofilią, powiększeniem wątroby i nierzadko zapaleniem płuc, najczęściej u dzieci. Choroba jest wywoływana najczęściej przez pospolitą glistę psią (,Toxocara canis) i glistę kocią (T. cali), których jaja dostają się do przewodu pokarmowego człowieka, zwłaszcza dzieci, najczęściej przez zanieczyszczone ziemią przedmioty lub bezpośrednio z gleby. Rozpoznanie na podstawie objawów klin. i badań laboratoryjnych. Leczenia swoistego brak. Zapobieganie polega na kontrolowaniu i leczeniu przeciwrobaczym zwierząt domowych oraz na przestrzeganiu zasad higieny osobistej (mycie rąk, gl. przed posiłkami). LARYNGOGRAFIA, radiologiczna metoda kontrastowego badania krtani, polega na znieczuleniu noso-gardzieli i krtani, a następnie na wprowadzeniu do krtani —>• środka cieniującego oraz wykonaniu dokumentacji zdjęciowej za pomocą zd)ęć zwykłych, tomograficznych lub rentgenokinema-tograficznych podczas swobodnego oddychania i fonacji samogłoski i. L. znajduje zastosowanie w różnicowaniu zmian chorobowych zapalnych i nowotworowych oraz zaburzeń czynnościowych (np. porażenie fałdów głosowych). LARYNGOLOGIA —>• otolaryngologia. LARYNGOSKOPIA ->- wziernikowanie krtani. LASECZKI, bakterie cylindryczne, Gram-dodatnie, niekwasoopome, wytwarzające zarodniki. Rozwijają się na podłożach sztucznych w warunkach tlenowych (Bacillus) lub beztlenowych (Clostridium). Większość l. stanowią drobnoustroje saprofityczne. Do chorobotw. dla człowieka należą: l. wąglika wywołująca — wąglik oraz szereg gatunków z rodzaju —>• Clostridium. LASER, przyrząd elektroniki kwantowej wysyłający światło wytwarzane w sposób szczególnie zorganizowany i kontrolowany, przez co stanowi ono — w odróżnieniu od zwykłego światła — zbiór uporządkowanych i połączonych ze sobą ciągów fal świetlnych. Wiązkę promieni emitowanych przez l. można tak skupić, że uzyskuje się plamkę świetlną o średnicy kilku mikrometrów, co umożliwia skupienie ogromnej mocy na znikomo małym obszarze (200 MW/cm2). Dzięki temu l. pozwala na niszczenie lub modyfikację struktur wewnątrzkomórkowych i fotokoagulację mikroskopowych wycinków tkanek. Stosowany jest w operacjach okulistycznych (leczenie odwarstwień siatkówki, przyżeganie drobnych nowotworów). Istnieją próby wykorzystania l. w stomatologii, w onkologii oraz w śródkomórkowych mikrooperacjach, w doświadczeniach biologicznych. LASIX-furosemid. LASKOWSKI Józef Janusz, ur. 23 V 1900, zm. 26 III 1970, pol. lekarz onkolog i anatomopatolog, w 1932-44 kier. pracowni histopatologicznej Inst. Radowego w Warszawie, w 1945-47 zastępca prof. uniw. w Łodzi, od 1947 prof., kierownik Zakładu Histopatologii Nowotworów łasi. Onkologii w Warszawie, w 1956-61 dyr. tegoż Inst. Od 1960 czł. PAN. Autor 64 publikacji. Prowadził badania nad istotą choroby nowotworowej; podał własne koncepcje na temat złośliwości niektórych nowotworów. Przyczynił się do rozszerzenia metod wczesnego rozpoznawania nowotworów. Opisał feminizujące guzy jądra. Aktywny szermierz spol. walki z nowotworami. Jeden z twórców pol. onkologii. W 1953 otrzymał Nagrodę Państwową II stopnia. LASKOWSKI Zygmunt, ur. 19 I 1841, zm. 15 IV 1928, pol. lekarz anatom osiadły w Szwajcarii. Brał udział w powstaniu styczniowym, po jego upadku emigrował. Studia lek. ukończył w Paryżu. Był jednym z organizatorów uniw. w Genewie, gdzie od 1875 wykładał anatomię opisową. Opracował modyfikację sposobu balsamowania zwłok oraz metodę konserwowania preparatów anat. Opublikował szereg prac nauk., m.in. Atlas iconographigue de V anatomie normale du corps hwnain (1894), która przyniosła mu nagrodę Akad. Nauk w Paryżu. LATENCJA —> okres utajenia reakcji. LATERAUZACJA, czynnościowo ustalona przewaga jednej części ciała nad drugą, znajdującą się po stronie przeciwnej, ściśle powiązana z dominacją półkul mózgowych. W większości przypadków stwierdza się większą sprawność prawej strony (l. prawostronna) niż lewej (l. lewostronna), niekiedy przewaga zaznacza się w sposób niejednorodny (l. skrzyżowana) — np. funkcjonalna przewaga prawej ręki i lewego oka. Niejednokrotnie spostrzega się oburęczność (zjawisko obustronności) jako wyraz opóźnienia lub osłabienia procesu l. U dzieci o dominacji skrzyżowanej stwierdza się często trudności w nauce pisania i czytania (—»• dysgrafia, dysleksja). Przy silnie wyrażonej leworęczności (mańkuctwie) celowe są ćwiczenia reedukacyjne, doprowadzające do oburęczności. LAUDANUM, dawna nazwa nalewki z —> opium. LAYERAN Charles Loułs Alphonse, ur. 18 VI 1845, zm 28 V 1922, franc. lekarz wojskowy; od 1883 prof. higieny i medycyny klin. w wyższej wojskowej szkole med. Od 1901 czł. Franc. Akad. Nauk. W 1880 odkrył we krwi chorych czynnik zakaźny —> zimnicy, tj. pasożyta śródkrwinkowego Pla.smod.iwn (—>• zarodziec). Prowadził również badania nad —»• śpiączką afrykańską oraz—>• leiszmaniozą. Za prace dotyczące znaczenia pierwotniaków w chorobach zak. otrzymał nagrodę Nobla w 1907. LĄDEK ZDRÓJ, m. w woj. wałbrzyskim, położone u podnóża Sudetów Wsch. na zboczach Gór Złotych, w dolinie potoku Biała Lądecka, na wys. ok. 450 m n.p.m. Jedno z najstarszych zdrojowisk polskich; początki jego istnienia sięgają XIII w. Otaczają uzdrowisko obszary leśne o drzewostanie gł. iglastym. Klimat bodźcowy ze znacznymi wahaniami temp., z przewagą opadów w lecie, bez dokuczliwych upałów. Wody lecznicze cieplicze, słabo zmineralizowane, rado-czynne, siarczkowe, fluorkowe, z podwyższoną zawartością kwasu metakrzemowego, czerpane ze źródeł: „Jerzy", „Wojciech", „Maria Curie-Sklodow-ska", „Chrobry", „Dąbrówka", oraz borowina. W uzdrowisku czynne są: pijalnia wód mineralnych w zakładzie przyrodoleczn. im. Marii Curie-Skłodowskiej, źródło „Chrobry" na wolnym powietrzu oraz zakłady przyrodoleczn. przy sanatoriach. Świadczenia leczn. obejmują: kąpiele i gimnastykę leczn. w basenie z podgrzewaną wodą ze źródła „Jerzy", gimnastykę rehabilitacyjną, kąpiele kwasowęglowe, perełkowe, radonowo--siarczkowe, kąpiele, zawijania i okłady borowinowe, kąpiele w basenie, masaż wirowy, masaż podwodny, inhalacje, masaż zwykły, elektro-, światło- i cieplolecznictwo, irygacje ginekol., głębokie płukanie jelit, gimnastykę leczniczą, kinetoterapię, mechanoterapię. Uzdrowisko posiada szpitale uzdrowiskowe, sanatoria, obiekty profilaktyczno-ypoczynkowe. Kierunki leczenia: choroby narządów ruchu, reumatyczne, ortopedyczno-urazowe, skóry oraz układu krążenia i układu nerwowego. LE BRUN Aleksander, ur. 12 V 1803, zm. 3 VI 1868, pol. chirurg; od 1828 ordynator oddziału chir. szpitala Dzieciątka Jezus w Warszawie, od 1840 naczelny lekarz tegoż szpitala; od 1860 prof. chirurgii w Akad. Med.-Chir. a następnie w Szkole Głównej w Warszawie. W 1854-56 i 1866 prezes Tow. Lekarskiego Warszawskiego. Autor kilkudziesięciu prac klin. Jeden z pionierów uśpienia ogólnego, w 1847 wykonał pierwszą na ziemiach poi. operację w uśpieniu. LECZENIE, terapia, dział medycyny obejmujący wszelkie metody postępowania, mające na celu przywrócenie zdrowia. Istnieje kilka podziałów metod terapii. L. przyczynowe usiłuje usunąć zasadniczy czynnik wywołujący chorobę (np. działanie antybiotykami na bakterie chorobotw., wycięcie bliznowate zwężonego odźwiernika); l. objawowe zdąża do złagodzenia lub usunięcia pewnych tylko objawów chorobowych, szkodliwych lub przykrych dla chorego (np. zwalczanie bólu, obniżenie gorączki). Inny podział wyróżnia: l. zachowawcze, które posługuje się odpowiednimi lekami w celu opanowania choroby; l. chirurgiczne, opierające się na zabiegach leczn. krwawych (operacje) lub bezkrwawych (nastawianie zwichnięć, l. złamań wyciągami itp.). Rozróżnia się także: l. swoiste, w którym stosuje się środki leczn. działające wybiórczo na określony czynnik chorobotwórczy (np. l. swoiste rzeżączki szczepionką gonokokową, l. Malarii chininą); l. nieswoiste, oddziaływające pośrednio na przyczynę choroby przez zmianę reakcji ustroju na czynnik chorobotw. (np. autohemoterapia, l. tkankami, wstrzykiwanie szczepionek nieswoistych). L. uzupełniające i substytucyjne polega na: uzupełnieniu niedoborów białka, wody i elektrolitów drogą kroplówek, podawaniu witamin, przetaczaniu krwi w ciężkich niedokrwistościach, podawaniu insuliny w —>• cukrzycy, kortyzolu w —>• Addisona chorobie, witminy B12 w chorobie Addisona-Biermera (—>• niedokrwistość). Do leczenia uzupełniającego można zaliczyć również stosowanie niektórych zabiegów odbarczających, jak —>• upust krwi, usunięcie płynu z jamy opłucnej, z worka osierdziowego, z jamy otrzewnej itp. W wielu chorobach wewn. b. duże znaczenie odgrywa właściwa —>• rehabilitacja, wcześnie rozpoczęta, pozwalająca na profilaktykę —>• inwalidztwa. L. sanatoryjno-uzdrowiskowe spełnia ważną rolę zarówno w leczeniu, jak i rehabilitacji wielu chorób. W zależności od stosowanych metod l., rozróżnia się m.in. l. dietetyczne, tzn. stosowanie odpowiedniego sposobu żywienia, l. klimatyczne, balneologiczne, farmakologiczne (farmakoterapia), za pomocą hormonów (hormonoterapia), środków hamujących reaktywność, l. immunologiczne (immunosupresyjne), fizykalne (fizykoterapia), za pomocą promieni rentg. (rentgenoterapła). za pomocą oddziaływania psych. (psychoterapia), za pomocą snu (hypnoterapia) i in. Zob. też leczenie chirurgiczne. LECZENIE BALNEOLOGICZNE —> balneoterapia. LECZENIE BIOLOGICZNE, pojęcie używane jedynie w odniesieniu do różnych metod leczenia psychiatr. opierających się na oddziaływaniu na metabolizm organizmu i mózgu. Wszystkie metody l.b. w psychiatrii uzasadnione są jedynie stwierdzoną empirycznie efektywnością określonego sposobu leczenia. Do najważniejszych metod l.b. zalicza się leczenie środkami psychotropowymi (—> psychofarmakoterapia), leczenie insuliną, leczenie drgawkowe. W przeszłości wykorzystywano też leczenie malarią, leczenie snem i leczenie chirurgiczne (—> psychochirurgia). Chociaż metody l.b. w psychiatrii nie posiadają, jak dotychczas, powszechnie uznanego uzasadnienia teoretycznego, to jednak skuteczność tych form leczenia, zwłaszcza w początkowych okresach choroby, jest b. wysoka. L.b. w psychiatrii jest w coraz większym zakresie kojarzone z różnymi formami oddziaływań psychokorekcyjnych (—»• psychokorekcyjne metody). Leczenie drgawkowe polega na wywoływaniu napadów drgawkowych zbliżonych swoim charakterem do drgawek występujących w napadzie —> padaczki. Drgawki wywoływane są prądem elektrycznym (wstrząsy elektryczne), dożylnym podawaniem kardiazolu (wstrząsy kardiazolowe), wdychaniem indoklonu (gaz o przyjemnym zapachu stosowany do narkozy). Leczenie drgawkowe stosowane jest w —>• schizofrenii i —>• depresji, rzadziej w innych psychozach. Leczenie insuliną polega na wywoływaniu stanów niedocukrzenia wstrzykiwaniem insuliny, w czasie których występuje śpiączka. Metoda ta stosowana jest często w leczeniu schizofrenii. LECZENIE CHIRURGICZNE, wykonywanie zabiegów mających na celu naprawę uszkodzeń lub leczenie chorób. Współczesne l.ch. to także stosowanie różnorodnych leków, m.in. antybiotyków, oraz wyrównywanie ubytków białka, płynów i elektrolitów. W nowoczesnym l.ch. uwzględnia się okres przygotowania do operacji, w którym doprowadza się organizm chorego do stanu zbliżonego do normalnego, samą operację, w której przebiegu również dąży się do możliwie najmniejszego upośledzenia stanu ogólnego, oraz o krę s pooperacyjny, w którym chory powinien mieć możność nie tylko doczekać zagojenia rany operacyjnej, lecz także wyrównania zaburzeń wodno-elektrolitowo-białkowych będących skutkiem operacji. L.ch. to także zabiegi bezkrwawe, np. nastawianie złamań i zwichnięć, leczenie niektórych stanów zapalnych itp. L.ch. w onkologii może być radykalne i paliatywne. L.ch. radykalne polega na doszczętnym usunięciu tkanek chorych; daje wysoką szansę wyleczenia także nowotworów złośliwych, nie-zaawansowanych, we właściwie dobranych przypadkach — zwykle w 1° i II", gdy nowotwór nie wykracza poza granice narządu i poza teren okolicznych węzłów chłonnych. L.ch. —>• paliatywne stosuje się w przypadkach, w których z uwagi na umiejscowienie czy zaawansowanie nowotworu radykalny zabieg operacyjny nie wchodzi w rachubę. LECZENIE DRGAWKOWE ->. leczenie biologiczne LECZENIE ETAPOWE, system etapowego leczenia rannych i chorych w ramach planowej ewakuacji wg wskazań — do odpowiednich urządzeń leczniczo-ewakuacyjnych. W czasie działań bojowych wojskowa służba zdrowia rozwija swe polowe urządzenia leczniczo-ewakuacyjne na tzw. „osi ewakuacyjnej", tj. na kierunkach i odległościach określonych sytuacją operacyjną oraz zasadami organizacji i taktyki służby zdrowia. Odległość między etapami stanowi tzw. ramię ewakuacji. Zasady i zakres udzielanej na poszczególnych etapach pomocy med. określa jednolita med. doktryna wojskowa. W zależności od charakteru działań i sytuacji bojowej zakres l.e. może ulegać rozszerzeniu lub zawężeniu, aż do pomocy ze wskazań życiowych. Zasadniczą rolę w l.e. odgrywa właściwie i sprawnie zorganizowana i prowadzona segregacja. W l.e. rozróżnia się następujące etapy ewakuacji: batalionowy, pułkowy i dywizyjny punkt med., szpitale polowe i stacjonarne, oraz następujące rodzaje pomocy: samopomoc i pomoc przed-lekarska, pierwsza pomoc lek., pomoc lek. kwalifikowana, pomoc specjalistyczna. Podstawową zasadą l.e. jest zachowanie ciągłości i następczości leczenia, z uwzględnieniem pomocy udzielonej na poprzednich etapach i nakazów jednolitej med. doktryny wojskowej. LECZENIE KLIMATYCZNE, klimatoterapia, przebywanie czasowo w miejscowościach, które dzięki swoim szczególnym właściwościom klim. korzystnie wpływają na organizm. Odgrywają w tym rolę następujące czynniki pogodowo-klimatyczne: czystość powietrza, nasłonecznienie, wahania temp., wilgotność powietrza, ciśnienie atmosf., opady, ruch powietrza (w górach osłona od wiatrów) i jego zjonizowanie. L.k. może przebiegać zarówno w górach, jak na nizinach, w terenie pagórkowatym i równinnym, w okolicy lesistej lub nad morzem, w zależności od indywidualnych wskazań lekarskich. LECZENIE KRWIĄ, hemoterapia, stosowanie w celach leczn. lub profilaktycznych krwi albo —> środków krwiopochodnych. Krew ze względu na złożony skład chem. i morfologiczny działa jak zestaw wielu leków, w którym poszczególne składniki mają różne działanie farmakol. i biofiz. Stosowanie krwi wywiera wielostronne działanie biol. Najczęściej stosuje się —> krew konserwowaną. Krew może być stosowana dożylnie (—»• przetaczanie krwi — transfuzja) lub (obecnie rzadziej) domięśniowo (najczęściej jako leczenie bodźcowe w formie —>• autohemoterapii). Przetaczanie krwi stosuje się gł. jako leczenie substytucyjne, uzupełniające niedobór całej krwi (np. przy utracie krwi — krwotokach) lub poszczególnych jej składników (krwinek czerwonych, płytek krwi, fibryno-genu i in.); w ostatnim wypadku stosuje się obecnie coraz częściej preparaty krwi: masę erytrocytarną (w niedokrwistościach), koncentraty płytek krwi (w krwotocznych małopłytkowych —»• skazach), koncentraty krwinek białych (w —> leukopeniach), osocze płynne, czasem liofilizowane, czyli „suchą plazmę" (we wstrząsie, w — hipoproteinemiach), albuminy (w hipoproteinemiach), gamma-globuliny (w stanach zagrożenia zakażeniem zwłaszcza wirusowym), globulinę antyhemofilową (w —> hemofilii), fibrynogen (w skazach krwotocznych — w hipofibrynogenii). Niektóre preparaty krwi stosuje się miejscowo: błony fibrynowe (w oparzeniach), —>• gąbki fibrynowe (w chirurgii narządów miąższowych), nici fibrynowe chirurgiczne (do zszywania naczyń krwionośnych). Szczególnym zastosowaniem krwi jest tzw. transfuzja wymienna, całkowita wymiana krwi, stosuje się ją w leczeniu —hemolitycznej choroby noworodków występującej w wyniku niezgodności czynnika Rh matki i płodu. LECZENIE ODWYKOWE, pojęcie zbiorcze obejmujące wszystkie oddziaływania terapeutyczne zmierzające do przerwania—analogu. Termin ten najczęściej jest używany w odniesieniu do l.o. alkoholików i narkomanów. L.o. polega na stworzeniu sytuacji umożliwiającej przerwanie używania alkoholu bądź narkotyków; stosuje się także różne środki zastępcze, które mają złagodzić ostre objawy głodu pojawiającego się wskutek odstawienia narkotyku. Istotnym elementem l.o. we wczesnej fazie jest także postępowanie odtruwające organizm, poprawa zwykle złego stanu odżywienia pacjenta. W dalszych fazach leczenia coraz większą uwagę przywiązuje się do różnych form —>• resocjalizacji i —>• psychoterapii. Efekty l.o. zależą od wielu czynników, m.in. stopnia współpracy pacjenta, jego motywacji do leczenia, długotrwałości nałogu, współwystępowania zaburzeń psychicznych itp. LECZENIE PRACĄ, jedna z form —> rehabilitacji, podejmowana często w cięższych zaburzeniach psych., jako element np. —uleczenia odwykowego. L.p. opiera się na stwierdzeniu, że pewien poziom aktywności fiz. i psych. jest niezbędny do prawidłowego funkcjonowania organizmu człowieka. Istnieje wiele form l.p., począwszy od — terapii zajęciowej, której gł. celem jest skupienie uwagi pacjenta na jakiejś stosunkowo prostej czynności, a skończywszy na złożonych formach pracy podejmowanej w specjalnych warsztatach terapii zajęciowej, bądź w—»-zakładach pracy chronionej. LECZENIE PRZYMUSOWE, przymusowe umieszczenie chorego w szpitalu lub leczenie poza nim na mocy obowiązujących w Polsce przepisów prawnych, ze względu na społ. niebezpieczeństwo niektórych chorób żak. i wenerycznych, a także gruźlicy i chorób grożących epidemią. Decyzja o l.p. i czasie jego trwania zależy od rozpoznania choroby; ustalona zostaje drogą administracyjno-sanitamą. LECZENIE PSYCHOTROPOWE —»• psychofarmakoterapia. LECZENIE ŚRÓDTKANKOWE W PROMIENIOLECZNICTWIE, wprowadzanie źródła promieni (-» radioterapia) wprost do tkanki nowotworowej, np. wkłucie igieł radowych (małe ładunki radu w osłonkach platynowych) do owrzodzenia języka, czy wprowadzenie „ziarn" metalicznego złota radioaktywnego do zmian nowotworowych w pęcherzu moczowym. LECZENIE TLENEM -> tlenoterapia. LECZENIE ZABAWOWE -» terapia zabawą. LECZENIE ZAJĘCIOWE - terapia zajęciowa. LECZNICTWO, zorganizowana działalność mająca na celu ochronę zdrowia, przebiegająca w 2 podstawowych formach, jako l. otwarte i l. zamknięte. Do czasu powstania zawiązków l. uspol. na przeł. XIX i XX w. w postaci —> kas chorych, l. otwarte opierało się na—> praktyce prywatnej lekarzy. W okresie międzywojennym działały w Polsce (do 1934) samorządowe kasy chorych, które następnie scalono w Ubezpieczalnię Społ. Po II wojnie światowej w dalszym rozwoju l. uspoł. w Polsce doszło w 1955 do przejęcia całokształtu zadań l. przez Ministerstwo Zdrowia. W 1972, w celu usprawnienia l., stworzono —*• Zespoły Opieki Zdrowotnej (ZOZ), zespalając ściśle ze sobą działalność l. otwartego i l. zamkniętego. LECZNICTWO PRACOWNICZE, systemy opieki zdrowotnej nad ludnością pracującą, odpowiadające układowi stosunków ekonomiczno-społ. i polit. W krajach socjalist. l.p. stanowiło organizacyjne stadium przejściowe do powszechnej opieki zdrowotnej. Uchwala Prezydium Rządu PRL z 22 XII 1949 w sprawie lecznictwa pracowniczego ujednoliciła system opieki zdrowotnej nad pracującymi i podporządkowała go jednolitemu kierownictwu — Ministerstwu Zdrowia. Ustawa z. 20 VII 1950 wprowadziła odpowiednie zmiany w organizacji ubezpieczeń społ., powołała Zakład Lecznictwa Pracowniczego, który skupił wszystkie formy opieki zdrowotnej nad pracującymi i prowadził zakłady przeznaczone do zapewnienia tej opieki. Ustawa z 15 XII 1951 o włączeniu całego systemu lecznictwa pracowniczego do państw, administracji służby zdrowia stworzyła jednolity system organizacyjny zapewniający powszechną opiekę zdrowotną. LECZNICTWO PSYCHIATRYCZNE, lecznictwo specjalistyczne zajmujące się psychicznie chorymi. L.p. dzieli się na zamknięte (szpitale, kliniki psychiatr.) i otwarte (poradnie zdrowia psych.). Szpitale psychiatr. w Polsce są zlokalizowane z dala od wielkich ośrodków miejskich i tworzą swego rodzaju „miasteczka psychiatr.", jak np. Tworki (Pruszków) w rejonie Warszawy czy Kobierzyn w rejonie Krakowa. Kliniki psychiatr. wchodzą w skład akademii medycznych. Tylko nieliczne szpitale ogólne mają własne oddziały psychiatr. Poradnie zdrowia psych. rozmieszczone są w miastach wojewódzkich i w poszczególnych dzielnicach miast większych. W ostatnich latach szybko rozwijają się tzw. pośrednie formy l.p.; są to oddziały dzienne, nocne, różne formy mieszkań grupowych (h o s t e l e) oraz osiedlowe ośrodki zdrowia psych. Instytucją wiodącą i sprawującą kontrolę merytoryczną nadfunkcjonowaniem l.p.jest- Instytut Psychoneurologiczny w Warszawie. LE DRAŃ Henri Francois, ur. 13 X 1685, zm. 17 X 1770, franc. chirurg wojskowy; członek Królewskiej Akad. Chir. Doświadczenia w leczeniu ran postrzałowych zebrał wklasycz-nym dziele (1737), gdzie przedstawił też naukę o pierwotnym, aktywnym opracowywaniu ran, polegającym m.in. na stosowaniu rozległych nacięć. Metoda ta obowiązywała przez dziesiątki lat.LeD.jako pierwszy chirurg miał dokonać wyłuszczenia w stawie barkowym. LEEUWENHOEK Antony van, ur. 14 X 1632, zm. 26 VIII 1723, hol. szlifierz szkieł, kupiec, a później przyrodnik, konstruktor pierwszych, prymitywnych mikroskopów. Dzięki umiejętnej konstrukcji i odpowiedniemu szlifowaniu soczewek uzyska} 240-krotne powiększenie oglądanych elementów. W wyniku starannych i cierpliwych obserwacji, jako pierwszy opisał: czerwone ciałka krwi, plemniki, strukturę kości i mięśni, odkrył bakterie, orzęski i wymoczki. Dokonał przewrotu w panujących poglądach przyrodniczych, stwierdzając np. wylęganie się owadów z jaj, czym zaprzeczył powszechnemu podówczas przekonaniu o samorództwie. LEISZMANIOZY, choroby inwazyjne wywoływane przez 3 gatunki pierwotniaków: leiszmanię Donowana (Lei-shmania donwuam), leiszmanię brazylijską (L. brasihensis) i leiszmanię tropikalną (L. tropica). Żywicielem ostatecznym leiszmanii jest człowiek i niektóre gatunki zwierząt, a przenosicielami —> moskity. Leiszmania Donowana wywołuje l. trzewnązw. kalaazariub czarną febrą, chorobę dość szeroko rozpowszechnioną w Azji, Afryce, Ameryce Pd. W Europie spotyka się tylko w basenie M. Śródziemnego pojedyncze przypadki u dzieci. Zarażenie następuje w wyniku wprowadzenia pierwotniaków do układu krwionośnego przez moskita; okres wylęgania choroby, trwa 3-4 miesięcy lub dłużej. Objawy: wysoka gorączka, powiększenie śledziony i wątroby, szare zabarwienie skóry (stąd nazwa czarna febra — kalaazar), niedokrwistość i leukopenia. Rozpoznanie zależy od wykrycia zarazka we krwi lub tkankach —> układu siateczkowo-śródbłonkowego. Przydatne są metody serol. Leczenie polega na stosowaniu związków antymonu, a zapobieganie na zwalczaniu moskitów i ochronie osobistej przed ich ukłuciami. Leiszmania brazylijska wywołuje l. brazylijską—espundia, rozpowszechnioną w Ameryce Pd. i Śród., zwłaszcza u robotników leśnych; zmiany chorobowe dotyczą błony śluzowej nosa, jamy ustnej, gardła (rozległe owrzodzenia i martwica); rozpoznanie polega na stwierdzeniu pasożyta w rozmazach z owrzodzeń. W leczeniu stosuje się najczęściej Neostibosan. Zapobieganie jak w l. trzewnej. Leiszmania tropikalna wywołuje l. skórną, czyli wrzód wschodni. Choroba ta występuje w Azji, Afryce, Ameryce Pd. i Środk. (w Europie coraz rzadziej, w basenie M. Śródziemnego). Zmiany chorobowe dotyczą skóry, w której powstają owrzodzenia. Często występują wtórne zakażenia bakteryjne, które mogą doprowadzić do zniszczenia tkanki; rozpoznanie opiera się na wykryciu leiszmanii tropikalnej w rozmazach z owrzodzeń. Leczenie jak w poprzednio opisanych chorobach, uzupełnione sulfonamidami i antybiotykami, w celu zapobieżenia wtórnym zakażeniom bakteryjnym. LEKARZ, fachowy pracownik służby zdrowia z odpowiednim wyższym wykształceniem, którego podstawowym zadaniem jest profilaktyka i leczenie. W Polsce tytuł l. uzyskiwano po ukończeniu studiów na wydz. lek. uniwersytetów, od 1950 —> akademii medycznej. Tytuł l. uprawnia do ubiegania się o stopnie nauk. Prawo do wykonywania zawodu nabywa l. po odbyciu obowiązkowego stażu podyplomowego (obowiązywał staż 2-let-ni, od 1973 skrócono do l roku). Podstawowe prawa i obowiązki l. reguluje Ustawa o Zawodzie Lekarza. Rozwój nauk med. uniemożliwił należyte opanowanie wszystkich dziedzin medycyny i spowodował proces specjalizacji l. w poszczególnych specjalnościach, których obecnie jtst b. dużo (1973 — 35 I stopnia, 55 II stopnia, 25 pod-specjalności). Istnieją więc obok tytułu l. tytuły określające specjalność, np. internista, chirurg, rentgenolog, okulista, anestezjolog itp. W poszczególnych specjalnościach wyodrębniają się stale nowe podspecjalności, np. w chorobach wewn.: gastrologia, nefrologia, kardiologia itp.; w chirurgii: torakochirurgia, urologia, neurochirurgia itp. Powstał cały system szkolenia podyplomowego i specjalizacji. Zorganizowano Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego oraz woj. ośrodki tego kształcenia. Celem specjalizacji jest podwyższanie kwalifikacji i umiejętności określonych we właściwych przepisach oraz nabywanie warunków do zajmowania stanowisk wymagających szczególnych kwalifikacji. Całość zagadnień związanych ze specjalizacją l. reguluje zarządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społ. z 10 III 1973 w sprawie specjalizacji l., l. dentystów i farmaceutów (Dz. Urzędowy MZiOS Nr 7 z 7 V 1973). Programy opracowuje Centrum Med. Kształcenia Podyplomowego. Dla uzyskania tytułu specjalisty konieczne jest zaliczenie odpowiedniego okresu pracy w danej dziedzinie pod kierunkiem kierownika specjalizacji (wyznaczony specjalista II stopnia), zdanie kolokwiów, końcowego egzaminu (teoria i praktyka). Specjalizacja jest w zasadzie 2-stopniowa. Po uzyskaniu tytułu specjalisty I stopnia można rozpocząć specjalizację na II stopień tej samej specjalności lub innych określonych przepisami. Poza tytułami specjalistów używane są jeszcze tytuły l. związane z miejscem i charakterem zatrudnienia, np. l. rejonowy, szkolny, zakładowy, okrętowy itp. Ponadto tytuły l. uzyskują absolwenci wydziałów stomatologicznych akademii med. (lekarz dentysta) i absolwenci wydz. weterynarii akad. rolniczych i wyższych szkół rolniczych (lekarz weterynarii). Bezprawne używanie tytułów. Art. 10 ustawy o zawodzie l. z 28 X 1950 określa, iż lekarzowi nie wolno używać tytułów mogących wprowadzić w błąd co do jego szczególnych kwalifikacji zawodowych. Jeśli l. wykonuje praktykę prywatną, może podawać to do wiadomości w formie ogłoszeń w prasie lub tablic na drzwiach i na budynku, pod warunkiem ścisłego określenia: imienia, nazwiska, tytułu lub stopnia nauk. albo specjalistycznego (np. l. pediatra, l. internista) bez podawania innych danych (np. dotyczących zajmowanych stanowisk, rodzaju wykonywanych zabiegów lub innych informacji o charakterze reklamy). Bezprawne używanie tytułów stanowi karalne wykroczenie zagrożone karą aresztu lub grzywny (instrukcja Min. Zdrowia z 19 IV 1958). Bezprawne wykonywanie zawodu dotyczy gł. pokątnego leczenia, a więc różnych form znachorstwa, medycyny ludowej, guślarstwa, zielarstwa itd., a także nielegalnych praktyk wykonywanych przez osoby nieuprawnione lub przekroczenia uprawnień zawodowych (np. wykonywanie z własnej inicjatywy zabiegów leczn. przez pielęgniarkę). Bezprawne wykonywanie zawodu ma charakter przestępczy (art. 26 ust. z 28 X 1950) i grozi za nie kara pozbawienia wolności i grzywny. Jeśli powstaną szkody na zdrowiu lub życiu chorego, sprawca odpowiadać może z przepisów kodeksu karnego. Ustawa o zawodzie lekarza (1950), podstawowy akt prawny określający zawodową odpowiedzialność l. Szczegółowe przepisy ustawy obejmują: definicję zawodu, uprawnienia do wykonywania zawodu, tajemnicę lekarską, dopuszczalność zabiegów operacyjnych, formy przepisywania leków, zakaz sprzedaży leków przez lekarza. Ponadto ustawa zawiera zasady i warunki używania tytułów, wykonywania praktyki lek. poza zakładami społ. służby zdrowia, ogłaszania się. Treść ustawy o zawodzie l. ma istotny wpływ na ocenę błędów w sztuce lekarskiej (—> błąd lekarski) i szerszej odpowiedzialności. Zakres obowiązków i zależność służbową l. ustalają regulaminy organizacyjne służby zdrowia. Odpowiedzialność l. wiąże się w pewnym stopniu z zajmowanym stanowiskiem przełożonego lub podwładnego. W zasadzie l. podwładny nie odpowiada za błędy, braki i niedociągnięcia organizacyjne nie powstałe z jego winy. Zob. też obowiązek udzielania pomocy lekarskiej. LEKI, związki chem., środki roślinne lub zwierzęce pobudzające albo hamujące fizjologiczne czynności komórek, tkanek i narządów, stosowane w celach leczniczych, w diagnostyce i zapobiegawczo. L. mogą działać miejscowo (na skórę i błony śluzowe) oraz ogólnie. Działanie tych ostatnich zależy od —> dawki i odpowiadającego j ej stężenia leku we krwi. Szybkość działania w dużej mierze zależy od drogi wprowadzenia. Stosuje się leki doustnie, rzadziej doodbytniczo lub pozajelitowe (parenteralnie). Do najczęściej używanych parenteralnych dróg wprowadzenia należą dożylna, domięśniowa i podskórna. L. stosowane są jako gotowe preparaty fabryczne (specyfiki) lub w postaci sporządzonej wg przepisu lekarza (l. magistralne). L. opisane w farmakopei (-» Farmakopea) noszą nazwę l. oficynalnych i dzielą się na cztery grupy: l) środki odurzające (l. wykazu N), 2) środki b. silnie działające, trucizny (l. wykazu A), 3) silnie działające (l. wykazu B), 4) słabo działające (nie objęte wykazami, mogą być wydawane bez recept). W zależności od konsystencji, I. dzielą się na: l) płynne (roztwory, wstrzyknięcia, krople, mieszanki, zawiesiny, emulsje, nalewki, wyciągi płynne, soki, syropy, napary, odwary, wody aromatyczne, olejki), 2) miękkie (maści, mazidła, pasty, przylepce), 3) stałe (zioła, proszki, pigułki, tabletki, drażetki, granulki, czopki). Działanie uboczne l.—efekty niepożądane i niezamierzone występujące po podaniu l. Działanie uboczne wywierają, w mniejszym lub większym stopniu, wszystkie l. Może być ono niekiedy nieodłącznie związane z mechanizmem działania danego l., np. suchość w jamie ustnej i zaburzenia widzenia po cholinolitykach stosowanych w leczeniu choroby wrzodowej. Szczególną postacią objawów ubocznych jest —> uczulenie na leki. Losy leków w ustroju. Duży wpływ na l. w ustroju mają takie czynniki, jak stopień dysocjacji, rozpuszczalność w tłuszczach oraz wiązanie z białkami. L. ulegają transportowi przez błony biol. tylko w stanie niezdysocjowanym (niezjonizowanym). Ponieważ większość l. to słabe kwasy, zasady lub ich sole, ulegają one dysocjacji w środowiskach o różnych pH, a więc pH soku żołądkowego ma istotny wpływ na szybkość wchłaniania wielu l., podobnie jak pH moczu ma istotny wpływ na szybkość ich wydalania drogą nerek. Na szybkość wchłaniania i transportu przez błony komórkowe istotny wpływ wywiera również rozpuszczalność w tłuszczach. Przy równym stopniu dysocjacji l. o lepszej rozpuszczalności w tłuszczach szybciej przenikają do wnętrza komórek i szybciej działają. L. wchłonięty wiąże się z białkami krwi, gł. albuminami. L. związany jest nieczynny i stanowi magazyn, z którego jest (szybciej lub wolniej) uwalniany. Z miejsc podania l. ulega wchłonięciu do krwiobiegu, a następnie przenika do komórek tkanki lub narządu, na który działa. Szybkość wchłaniania, a zatem i działania, zależy od drogi podania l. Na ogół najwolniej wchłaniają się l. podane doustnie. Przenikanie l. do komórek (tzw. transport przez błony biologiczne) opiera się na dwóch podstawowych zjawiskach: transporcie biernym i czynnym. Transport bierny (dyfuzja) jest procesem zgodnym z prawami fizykochem. (różnica stężeń, zgodnie z gradientem) i zachodzi bez nakładów energetycznych. Jego szybkość zależy w dużej mierze od wielkości cząsteczek l. Transport czynny—proces mogący przebiegać wbrew prawom fiz. (z mniejszego stężenia do większego, wbrew gradientowi), wymaga wydatku energetycznego, charakteryzuje się wybiórczością. L. wchłonięte ulegają różnym przemianom, czyli biotransformacji, która zachodzi głównie w wątrobie. Procesy biotransformacyjne sprowadzają się do utlenienia, redukcji, hydrolizy i syntezy. Nie należy ich utożsamiać z procesami detoksykacji. Właściwie tylko synteza (koniugacja) jest procesem detoksykacyjnym. Wiele l. (lub ich metabolitów) ulega sprzęgnięciu (syntezie), gl. z kwasem glukuronowym, a powstałe produkty ulegają wydaleniu z ustroju. Wydalanie l. i produktów ich biotransformacji zachodzi g}, drogą nerek (z moczem), w mniejszym stopniu z kałem. L. wchłonięty do krwiobiegu osiąga odpowiednie stężenie we krwi. Wskutek biotransformacji i wydalania ulega ono stopniowemu obniżeniu. Czas, w którym stężenie l. we krwi ulega obniżeniu o połowę, nosi nazwę okresu półtrwania. Dystrybucja leków — wchłonięty lub wstrzyknięty l. rozmieszcza się albo też przechodzi przez surowicę krwi, płyn międzykomórkowy, płyn śródmiąższowy i płyn wewnątrzkomórkowy. L. może przechodzić przez bariery komórkowe i gromadzić się wewnątrz komórek, może również z trudnością przenikać przez bariery komórkowe i w związku z tym znajdować się głównie w płynie pozakomórkowym. L. może gromadzić się nie tylko w komórkach narządu, na który działa, ale również ulegać magazynowaniu w innych tkankach (np. tłuszczowej, kościach), skąd jest stopniowo uwalniany, w miarę obniżania jego poziomu w surowicy krwi. LEKI ANKSJOLITYCZNE, podgrupa —> leków psychotropowych. Wywierają działanie kojące znosząc uczucie nadmiernego napięcia nerw. i lęku, stąd stosowane w nerwicach i psychonerwicach. Większość l.a. obniża również napięcie mięśni prążkowanych (działanie miorelaksuiące), toteż są one stosowane w przykurczach mięśniowych, zapaleniach nerwów ruchowych itp. Do najbardziej znanych l.a. należą: —>-hydroksyzyna,meprobamat, chlordiazepoksyd, diazepam. LEKI ANTYARYTMICZNE, leki stosowane w zaburzeniach miarowości serca (-> migotanie i trzepotanie przedsionków, skurcze dodatkowe, częstoskurcz napadowy itp.). Obniżają pobudliwość i przewodnictwo bodźców w —> bodźco-przewodzącym układzie serca. Do najbardziej znanych l.a. należą: —> chinidyna, amid prokainy (prokaina), lidokaina, leki blokujące receptory beta-adrenergiczne (propranolol, oksyprenolol). LEKI ANTYDEPRESYJNE, leki poprawiające nastrój, znoszące stany depresyjne. Mechanizm ich działania jest złożony. Większość z nich obok działania antydepresyjnego hamuje wydzielanie soku żołądkowego (porażają nerw. układ parasympatyczny). Stosowane w stanach depresyjnych, endogennych depresjach, długotrwałej melancholii. Niektóre l.a. są stosowane w leczeniu choroby wrzodowej. Do najbardziej znanych l.a. należą: ? imipramina, desipramina, opipramol, ami-tryptylina. LEKI CHEMIOTERAPEUTYCZNE, środki niszczące lub hamujące wzrost określonych typów drobnoustrojów w dawkach (stężeniach), w których nie uszkadzają tkanek makro-organizmu. Umożliwiają leczenie zakażeń i chorób zakaźnych drogą chem. (—> chemioterapia). Należą do nich: —> antybiotyki, sulfonamidy, niektóre barwniki, organiczne połączenia arsenu i antymonu, kwas para--aminosalicylowy, izoniazyd i inne. LEKI CYTOSTATYCZNE, antymitotyki, środki hamujące —> podział komórek lub (rzadziej) uszkadzające jądra komórkowe. Większość z nich hamuje syntezę kwasów nukleinowych (DNA, RNA) i, co za tym idzie, syntezę białek (—» biosynteza białka). Działają znacznie silniej na komórki młode, nowo tworzące się, niż na inne tkanki. Stosowane gł. w leczeniu schorzeń nowotworowych (białaczki ostre i przewlekłe, ziarnica złośliwa, raki, mięsaki itp.). Do bardziej znanych l.c. należą: —» cyklofosfamid, iperyt azotowy, anty-metabolity kwasu foliowego (ametopteryna, Methotrexate). LEKI DIURETYCZNE ->. leki moczopędne. LEKI GALENOWE, leki sporządzone z surowców roślinnych w postaci proszków, nalewek, naparów, odwarów, wyciągów, maści itp. Nazwa pochodzi od gr. lekarza —> Galena, który podał szereg przepisów dotyczących przygotowywania tego typu postaci leków. LEKI GANGUOPLEGICZNE środki porażające —> zwoje nerwowe ? autonomicznego układu nerw. Działają silniej na zwoje sympatyczne, w wyniku czego powodują znaczny spadek ciśnienia tętniczego krwi. Stosowane (rzadko) w leczeniu nadciśnienia (zwłaszcza w nadciśnieniu złośliwym) i zwalczaniu przełomów nadciśnieniowych. Do bardziej znanych l.g. należą: sole czteroetyloamoniowe (Etamon i Betamon), chlorizondamina (Ecolid) i mekamylamina (Inversine). Mogą wywoływać liczne objawy uboczne: podciśnienie postawne, zapaść, obniżenie popędu płciowego itp. LEKI HEMOSTATYCZNE ? leki przeciwkrwotoczne. LEKI HIPOTENSYJNE, leki obniżające ciśnienie tętnicze krwi, stosowane w leczeniu —> nadciśnieniowej choroby i innych postaci nadciśnienia. 2 uwagi na mechanizm działania wyróżnia się leki: l) działające ośrodkowo (rezerpina), alkaloidy weratryn, uwodornione alkaloidy sporyszu; 2) działające sympatykolitycznie (np.guanetydyna, alfametylodopa); 3) porażające zwoje; 4) działające moczopędnie (benzotiazydy); 5) o in. mechanizmach działania (np. klonidyna). Zob. też leki spazmolityczne. LEKI MAGISTRALNE, leki sporządzone wg przepisu lekarza (na receptę). LEKI MOCZOPĘDNE, leki diuretyczne, diuretyki, środki zwiększające wydalanie moczu. Większość z nich działa nieznacznie u ludzi zdrowych. Działanie uwidacznia się w warunkach chorobowych i zależeć może od: l) wzmożenia przesączania wody z tkanek do krwi i rozwodnienia krwi, 2) zwiększenia —> przesączania kłębkowego (w kłębkach nerkowych), 3) hamowania —> wchłaniania zwrotnego w kanalikach nerkowych. W lecznictwie najczęściej stosowane są leki z grupy 3. Do najbardziej znanych i najsilniej działających l.m. należą: ? benzotiazydy, furosemid i kwas etakrynowy. LEKI NARKOTYCZNE, środki odurzające, działające na ośrodkowy układ nerw., wywołują euforię i powodują lekozależność. Wytwarzanie, przerób i dystrybucja l.n. podlega nadzorowi Komisji Narkotyków Światowej Organizacji Zdrowia. W Polsce dystrybucja l.n. podlega specjalnym przepisom, a recepty (blankiety różowe) ważne są 2 tygodnie. Pojęcie prawne „leki narkotyczne" nie pokrywa się z farmakol. pojęciem „narkotyki" (—> środki narkotyczne). LEKI NASENNE, grupa leków działających depresyjnie na ośrodkowy układ nerw. Podane w odpowiednich dawkach wywołują zasypianie. Po podaniu leku pojawia się uspokojenie, senność z uczuciem znużenia psych. (upośledzenie doznawania wrażeń zmysłowych i kojarzenia) i motorycznego (obniżenie napięcia mięśniowego, ociężałość ruchów), wreszcie sen. Stosowane w stanach bezsenności. Większość l.n. upośledza sen paradoksalny (faza snu przebiegająca z marzeniami sennymi). Często są przyczyną zatruć samobójczych. Najbardziej znane i najczęściej stosowane l.n. to: —> barbiturany, pochodne kwasu glutarowego (np. —> glutetimid) i benzodwuazepiny (np. nitrazepam). Zatrucia: po przedawkowaniu l.n. wywołują głęboki sen; zwolnienie czynności serca, śpiączkę, zniesienie odruchów, niebezpieczeństwo porażenia oddechu. Leczenie: płukanie żołądka, ochrona przed oziębieniem, dbałość o drożność dróg oddechowych, w razie potrzeby oddech wspomagany (—> sztuczne oddychanie), leczenie objawowe, w ciężkich przypadkach —> dializa zewnątrzustrojowa. LEKI NASERCOWE, środki zwiększające siłę skurczu mięśnia sercowego; stosowane są w ostrej i przewlekłej niewydolności krążenia pochodzenia sercowego; najważniejsza grupa —> glikozydy nasercowe. LEKI NEUROLEPTYCZNE, grupa leków psychotropowych, wpływających depresyjnie na ośrodkowy układ nerw. i wywierających działanie antypsychotyczne; znoszą halucynacje i urojenia. Stosowane gł. w psychiatrii w leczeniu: —> schizofrenii, psychoz endogennych i pochodzenia organicznego, stanów pobudzenia psychoruchowego itp. Do najczęściej stosowanych l.n. należą pochodne ? fenotiazyny (np. —> chloropromazyna), butyrofenonu (np. haloperidol), tioksantenu (np. chlorprotiksen), ben-zochinolizyny (np. tetrabenazyna). LEKI OBNIŻAJĄCE CIŚNIENIE KRWI —> leki hipotensyjne. LEKI OFICYNALNE, leki objęte farmakopeą (w Polsce —> Farmakopea Polska IV). LEKI POBUDZAJĄCE WYDZIELANIE SOKU ŻOŁĄDKOWEGO, leki zwiększające sekrecję soku żołądkowego na drodze odruchowej lub humoralnej. W lecznictwie stosowane w braku łaknienia lub diagnostycznie (np. sondowanie żołądka). Na drodze odruchowej działają substancje gorzkie (—» gorycze), aromatyczne i kwaśne (—> kwas solny); na drodze humoralnej działają np.: —> histamina i kofeina. LEKI PRZECIWBIEGUNKOWE, środki stosowane w biegunkach towarzyszących stanom ostrego i przewlekłego nieżytu błony śluzowej jelit. Obok niektórych leków chemioterapeutycznych, np. —> sulfonamidów (—> sulfaguanidyna), pochodnych chinoliny (Vioform, Enteroseptol), niektórych ? antybiotyków (—> neomycyna, polimyksyna), należą do nich środki zapierające (pbstipantia). Środki zapierające działają osłaniające, przeciw-zapalnie i hamują ruchy jelit; należą do nich: śluzy roślinne (—» guma arabska, tragakanta), środki ściągające (np. —> tanalbina, sole —> bizmutu, wapnia), proszki adsorpcyjne (—> węgiel leczniczy, —> glinka biała). LEKI PRZECIWBÓLOWE, środki znoszące ból na drodze działania depresyjnego na ośrodkowy układ nerw. Działanie tego typu wywierają —> leki przeciwgorączkowe (stosowane samodzielnie lub w skojarzeniu z —» barbituranami i —» kofeiną jako tzw. mieszanki przeciwbólowe) oraz narkotyczne l.p, Z leków przeciwgorączkowych szczególnie silnym działaniem przeciwbólowym odznacza się —> noramidopiryna (Pyralgin, Noyalgin), z leków narkotycznych m.in. —> morfina i inne fenantrenowe alkaloidy —> opium. L.p. są niekiedy stosowane łącznie z neuroleptykami (—> leki neuroleptyczne) w tzw. neuroleptoanalgezji. Przy ciągłym stosowaniu narkotycznych l.p. szybko rozwija się zależność psychofiz. (—> lekozależność), toteż ich stosowanie jest ograniczone do stanów, w których bóle nie ustępują po innych środkach (np. zawal serca, bóle w nowotworach złośliwych itp.). LEKI PRZECIWDYCHAWICZE, środki stosowane w leczeniu —> dychawicy oskrzelowej; rozszerzając oskrzela znoszą uczucie duszności. W ostrych stanach stosuje się (gł. dożylnie) ? aminofilinę; niekiedy w ciężkich stanach zachodzi konieczność dożylnego podania ? kortyzolu. W lżejszych stanach duszności podaje się w postaci aerozoli leki pobudzające wybiórczo —» receptory adrenergiczne beta —> orcyprenalinę i ? salbutamol lub inne środki pobudzające układ sympatyczny, np. —»-adrenalinę (podskórnie), —> efedrynę (podskórnie, domięśniowo). Lekkie stany duszności usunąć można stosując leki działające bezpośrednio spazmolitycznie (aminofilinę, diprofilinę, papawerynę) lub leki pobudzające układ sympatyczny (gł. -> efedrynę). U niektórych chorych zachodzi konieczność przewlekłego stosowania —> gliortykoidów lub syntetycznych odriedników -> adrenokortykotropiny, takich jak Synacten i Synacten, depot. W przewlekłej dychawicy stosowane są niekiedy papierosy przeciwastmatyczne (Asthmosan), sporządzone ze specjalnie spreparowanych liści ? bielunia dziędzierzawy, zawierających alkaloidy tropinowe (-> atropina). LEKI PRZECIWGORĄCZKOWE, leki obniżające niefizjologicznie podwyższoną ciepłotę ciała, poprzez dziaałanie na ośrodek termoregulacji mózgu. Utrata ciepła następuje przez rozszerzenie naczyń skórnych, pocenie się i parowanie potu. U osób zdrowych (nawet u osób z podwyższoną fizjologicznie ciepłotą, np. pracujących w przegrzanych pomieszczeniach) l.p. praktycznie nie wpływają ciepłotę ciała. Obok działania przeciwgorączkowego, wywierają działanie uspokajające i przeciwbólowe; większość z nich działa również przeciwzapalnie. W lecznictwie l.p. są stosowane szeroko także jako leki przeciwbólowe (wchodzą w skład mych mieszanek przeciwbólowych stosowanych np. w bólach głowy). Niektóre l.p. stosowane są w leczeniu gośćca. Do l.p. należą: —> salicylany, pochodne fenylopirazolonu (amidopiryna, —> noramidopiryna, ? fenylobutazon), pochodne p-aminofenolu (—> fenacetyna) i —> chinina. LEKI PRZECIWGRUŹLICZE, środki stosowane w leczeniu ? gruźlicy płuc i pozapłucnej. Działają tteriostatycznie na -> prątki: gruźlicy i inne kwasooporne (np. prątki trądu). Do l.p. należą antybiotyki: —> rifampicyna, streptomycyna, kanamycyna, neomycyna, cykloseryna i wiomycyna, oraz takie leki, jak —> izoniazyd, etambutol, —> kwas paraaminosalicylowy (PAS) i tiosemikarbazony. LEKI PRZECIWHISTAMINOWE, środki hamujące działanie —> histaminy; nie leczą chorób alergicznych, ale usuwają niektóre objawy chorobowe (nie działają jednak np. w —> dychawicy oskrzelowej). Większość z l.p. działa ponadto uspokajająco, psychodepresyjnie i hamująco na —> przywspółczulny układ nerwowy. Do najbardziej znanych l.p. należą: —>-fenazolina (antazolina), tenalidina (Sandosten) i klemastina (Tayegil); ostrożnie są stosowane u kierowców pojazdów mechanicznych. LEKI PRZECIWKASZLOWE, środki hamujące odruch kaszlu wskutek działania depresyjnego na ośrodek kaszlu; są to alkaloidy fenantrenowe—> opium i ich pochodne oraz niektóre leki syntetyczne. Do najbardziej znanych l.p. należą —> kodeina, parakodyna oraz okseladin. Środkami łagodzącymi kaszel są również śluzy roślinne, otrzymywane przez macerację i naparzanie surowców roślinnych, stosowane w postaci syropów. Do roślin bogatych w śluzy należą: prawoślaz lekarski {Ąlthea. officinalis), —>- ślaz dziki (Afatoa sihesms), podbiał pospolity (Tussilago far/ara) i inne. LEKI PRZECIWKIŁOWE, środki stosowane w leczeniu —> kiły. Działają bakteriobójczo lub bakteriostatycznie na krętki blade. Do najważniejszych l.p. należy —» penicylina; stosowane są również pochodne arsenu (np. neoarsfenamina) oraz związki —> bizmutu. LEKI PRZECIWKRWOTOCZNE, leki hemostatyczne, środki zwiększające krzepliwość krwi; skracają czas krwawienia, ułatwiają powstawanie skrzepu; działają ogólnie lub miejscowo. Do l.p. należą: —> kwas E-aminokapronowy, sole wapnia, witamina K, witamina C, rutyna; miejscowo stosowane są: woda utleniona, chlorek żelazowy, tanina, ałuny, trombina i tromboplastyna, gąbki fibrynowe, oksycelulozowe, żelatynowe i inne. LEKI PRZECIWNOWOTWOROWE ? leki cytostatyczne. LEKI PRZECIWROBACZE, środki używane do tępienia robaków płaskich i obłych żyjących najczęściej w jelitach. Liczba leków tej grupy jest dość duża. Dzielą się na leki stosowane przeciw robakom płaskim (tasiemcom, przywrom) oraz leki przeciw robakom obłym (nicieniom). Do skutecznych leków przeciwtasiemcowych należą: niklozamid, związki cyny, barwniki akrydynowe. W leczeniu zakażeń nicieniami stosowane są pochodne: —> piperazyny i fenotiazyny oraz —» dwutiazanina, heksylorezorcyna, pirantel (Combantrin) i niektóre barwniki. LEKI PRZECIWWYMIOTNE, środki znoszące i zapobiegające wymiotom; obniżają gł. pobudliwość ośrodka wymiotnego, część z nich znosi ruchy antyperystaltyczne żołądka, a tym samym hamuje odruchy wymiotne. Stosowane w chorobach lokomocyjnych, chorobie —> Meniere'a i uporczywych wymiotach towarzyszących schorzeniom wątroby i dróg żółciowych, nerek, macicy itp. Do l.p. należą : alkaloidy tropinowe (? atropina i —» skopolamina), większość —> leków przeciwhistaminowych, pochodne ? fenotiazyny, ? barbiturany i inne. Do najbardziej znanych l.p. należy AyiomarinLEKI PRZECIWZAPALNE, środki hamujące odczyn zapalny (przekrwienie, wysięk, naciek zapalny). Należy tutaj wiele leków działających ogólnie (np. —> glikokortykoidy, salicylany, pochodne fenylopirazolonu, indometacyna) i wiele środków miejscowo znieczulających, kurczących naczynia, zmniejszających przepuszczalność naczyń, adsorpcyjnych, osłaniających, ściągających itp. LEKI PRZECIWZ1MNICZE, środki stosowane w leczeniu i zapobieganiu —> zimnicy (malarii); działają przede wszystkim na bezpłciowe postacie zarazka zimnicy (schizonty). Większość l.p. wykazuje działanie przeciwzapalne (niektóre stosowane są w leczeniu --> kolagenoz). Do l.p. należą: —> chinina, związki chinolino-we (pochodne 4- i 8-aminochinoliny, np. chlorochina), barwniki akrydynowe (mepakryna) oraz proguanil (Paludrin), pirimetamina (Daraprim). LEKI PRZECZYSZCZAJĄCE, środki przyśpieszające przesuwanie zawartości jelit i wywołujące wypróżnienie. Działanie l.p. ogranicza się niemal wyłącznie do wpływu na przewód pokarmowy. Szybsze wypróżnienie uzyskać można stosując leki wywołujące mechaniczne rozdęcie jelit (np. sole przeczyszczające) lub też na drodze pobudzenia mięśni gładkich jelit wskutek działania drażniącego na błonę śluzową (olej rycynowy, —» glikozydy antrachinonowe, bisakodyl i inne). LEKI PSYCHOTROPOWE, środki działające na ośrodkowy układ nerw.; ich istotną cechą jest swoisty i wybiórczy wpływ na procesy psych. Z chwilą wprowadzenia l.p. nastąpił wyraźny postęp w leczeniu schorzeń psych. Większość l.p. wywiera swe działanie poprzez wpływ na poziom lub metabolizm —> neurohormonów w ośrodkowym układzie nerw.; wiele z nich wywiera również działanie na układ wegetatywny (—> autonomiczny układ nerwowy). L.p. dzieli się na: l) psychoplegiczne, 2) psychotoniczne, 3) halucynogenne. Leki psychotoniczne składają się z dwóch podgrup: —» leków neuroleptycznych i —> leków anksjolitycznych. Wśród leków psychotonicznych wyróżnia się: —> leki antydepresyjne, energizerypsych., leki psychopobudzające. LEKI ROZKURCZOWE -> leki spazmolityczne. LEKI SPAZMOLITYCZNE, środki działające rozkurczowo na mięśnie gładkie i znoszące ich stany spastyczne (kolka). Działają bezpośrednio na mięśnie gładkie lub poprzez układ wegetatywny (? autonomiczny układ nerwowy). Leki działające bezpośrednio rozkurczają mięśnie wszystkich narządów. Należą do nich alkaloidy izochinolinowe —> opium (np. papaweryna), azotyny i azotany (np. —> nitrogliceryna), —> barbiturany oraz metyloksantyny (pochodne: —> teofiliny i teobrolniny). Wśród l.s. wyróżnić można: l) spazmolityki naczyniowe — powodujące rozszerzenie naczyń krwionośnych; stosowane są w chorobie nadciśnieniowej, chorobie wieńcowej, schorzeniach naczyń obwodowych; należą tutaj leki: a) porażające układ adrenergiczny, b) porażające zwoje układu wegetatywnego, c) pobudzające układ parasympatyczny, d) działające bezpośrednio; 2) spazmolityki przewodu pokarmowego— rozkurczające mięśniówkę przewodu pokarmowego i dróg żółciowych; stosowane są w chorobie wrzodowej, kolkach jelitowych, wątrobowych, za-parciach spastycznych itp.; należą tutaj leki: a) porażające układ parasympatyczny (np. —» atropina), b) pobudzające układ sympatyczny (np. oktopamina), c) działające bezpośrednio; 3) spazmolityki układu oddechowego — rozkurczające mięśnie oskrzeli; stosowane są w dychawicy oskrzelowej i stanach skurczowych oskrzeli; należą tutaj leki: a) pobudzające układ sympatyczny (np.: —> orcyprenalina, efedryna), b) porażające układ parasympatyczny, c) działające bezpośrednio (np. aminofilina). LEKI STOMATOLOGICZNE, grupa preparatów specjalistycznych, stosowanych w leczeniu chorób twardych tkanek zęba i miazgi, w chorobach przyzębia i błony śluzowej jamy ustnej. Do grupy l.s. zalicza się część preparatów do wypełnień stałych i czasowych. L.s. można podzielić na środki do: odkażania ubytków i kanałów korzeniowych; leczenia i dewitalizacji miazgi; impregnacji i powlekania tkanek zęba, znieczuleń i uśmierzania bólów jamy ustnej i zębów; leczenia chorób przyzębia i błony śluzowej; leczenia i zapobiegania stanom po zabiegach chir. We współczesnym profilaktyczno--leczniczym postępowaniu stomatologicznym używa się leków o działaniu ogólnym i miejscowym, np. w czasie zabiegu stomatologicznego w znieczuleniu ogólnym stosuje się takie same leki, jak w innych zabiegach chirurgicznych. LEKI UKŁADU WEGETATYWNEGO, środki pobudzające lub porażające nerw. układ wegetatywny (—> autonomiczny układ nerwowy). Ponieważ układ ten składa się z układu sympatycznego (współczulnego, adrenergicznego) i parasympatycznego (przywspółczulnego, cholinergicznego), leki tej grupy można podzielić na: l) leki porażające zwoje (-» leki ganglioplegiczne), 2) leki pobudzające układ sympatyczny, 3) leki porażające układ sympatyczny, 4) leki pobudzające układ parasympatyczny, 5) leki porażające układ parasympatyczny. Leki sympatykomimetyczne, czyli leki pobudzające receptory układu sympatycznego lub zakończenia nerwów sympatycznych, kurczą naczynia krwionośne, podnoszą ciśnienie tętnicze krwi, przyspieszają czynność serca, rozkurczają mięśnie gładkie oskrzeli i przewodu pokarmowego; należy do nich np. —> adrenalina, —»-efedryna. Leki porażające receptory lub zakończenia układu sympatycznego rozszerzają naczynia krwionośne, zwalniają czynność serca; należy do nich np. —> rezerpina i —> guanetydyna. Leki pobudzające receptory cholinergiczne układu parasympatycznego lub hamujące hydrolazę acetylocholiny rozkurczają mięśnie gładkie naczyń, kurczą mięśnie gładkie pozostałych narządów, zwężają źrenice i obniżają ciśnienie śródoczne, zwalniają czynność serca, znoszą działanie leków porażających mięśnie prążkowane (—> kurara), zwiększają napięcie mięśni prążkowanych, wzmagają wydzielanie gruczołowe. Leki porażające receptory muskarynowe układu parasympatycznego rozkurczają mięśnie gładkie oskrzeli, przewodu pokarmowego i układu moczowego, hamują wydzielanie gruczołowe, ułatwiają przewodnictwo w węźle przedsionkowo-komorowym serca, rozszerzają źrenice; należące do tej grupy alkaloidy tropinowe wywierają ponadto działanie ośrodkowe (—» atropina, skopolamina). LEKI USPOKAJAJĄCE, środki łagodnie obniżające pobudliwość ośrodkowego układu nerw., przede wszystkim —> kory mózgowej. Działanie l.u. występuje wyraźnie w stanach nadmiernego pobudzenia nerw.; zastosowane w bezsenności powstałej na tym tle ułatwiają zasypianie. Zalicza się do nich leki roślinne, takie jak przetwory —> kozłka lekarskiego, ? miłka wiosennego, pasiflory i chmielu, oraz sole bromu (—> bromki). LEKI WYKRZTUŚNE, środki pobudzające wydzielanie gruczołów śluzowych oskrzeli, upłynniające gęstą wydzielinę i ułatwiające jej odkrztuszanie. Działają bezpośrednio na gruczoły (np. jodki, soda oczyszczona, —>- kreozot, olejki eteryczne) lub też na drodze odruchowej (np. przetwory wymiotnicy,—»-saponiny, kwas benzoesowy). Najczęściej stosowane są pod postacią syropów. LEKI WYMIOTNE, emetyki, środki wywołujące wymioty na drodze bezpośredniej (pobudzenie ośrodka wymiotnego w mózgu) lub pośredniej (drażnienie błony śluzowej przewodu pokarmowego). Do pierwszej grupy należy —> apomorfina, do drugiej — przetwory wymiotnicy, siarczan miedziowy i siarczan cynkowy. L.w. są niekiedy stosowane w ostrych zatruciach drogą doustną, w celu usunięcia z żołądka nie wchłoniętego jeszcze związku toksycznego. LEKI ZMNIEJSZAJĄCE KRZEPLIWOŚĆ KRWI, środki zapobiegające tworzeniu zakrzepów i skrzepów. Niektóre z leków tej grupy określa się mianem leków przeciwzakrzepowych, gdyż korzystnie działają w stanach zakrzepowych naczyń krwionośnych. Krzepliwość krwi hamują związki wiążące jony wapniowe; praktyczne zastosowanie z tych związków znalazł cytrynian sodowy oraz leki unieczynniające protrombinę lub trombinę (—> heparyna, hirudyna, estry siarkowe wielocukrów) albo hamujące syntezę protrombiny (—> dwukumarol, acenokumarol i pochodne indandionu). LEKI ZNIECZULAJĄCE MIEJSCOWO, związki przejściowo porażające zakończenia nerwów czuciowych i znoszące przewodnictwo we włóknach czuciowych. Niektóre leki z tej grupy mają wybitne działanie antyarytmiczne. Do najbardziej znanych l.z.m. należą: —> prokaina, lidokaina, benzokaina, kokaina. LEKI ZOBOJĘTNIAJĄCE KWAS SOLNY, środki stosowane w nadkwasocie; hamują wydzielanie soku żołądkowego, opóźniają opróżnianie żołądka. Należą do nich —> kwaśny węglan sodowy, sole —» wapnia (węglan wapniowy, fosforan wapniowy), związki —> magnezu (tlenek magnezowy, nadtlenek magnezowy, trójkrzemian magnezowy, węglan magnezowy), związki glinu (wodorotlenek glinowy, krzemian glinowy, fosforan glinowy) i związki —> bizmutu (zasadowy azotan bizmutawy, zasadowy galusan bizmutawy). LEKI ZWIĘKSZAJĄCE KRZEPLIWOŚĆ KRWI -> leki przeciwkrwotoczne. LEKI ZWIOTCZAJĄCE, środki porażające zakończenia nerwów ruchowych, porażające mięśnie prążkowane. Z uwagi na mechanizm działania wyróżnia się: kuraryny konkurujące z —> acetylocholiną (alkaloidy —> kurary, —> galamina) i pseudokuraryny powodujące depolaryzację płytki nerwowo-mięśniowej (sukcynylocholina, suksametonium). L.z. stosowane są w anestezjologii (zabiegi chir. na klatce piersiowej) oraz w zwalczaniu —> drgawek. LEKI ŻÓŁCIOTWÓRCZE, wzmagające wydzielanie żółci przez wątrobę; większość zwiększa wydzielanie wodnistej żółci, a tylko stosunkowo nieliczne wzmagają wytwarzanie gęstej żółci. Do l.ż. należą: kwasy żółciowe (cholewę), tłuszcze (np. oliwa) oraz olejki eteryczne różnych roślin (mięty pieprzowej, tymianku, czarnej rzepy itp.). L.ż. stosowane są w schorzeniach wątroby, zakażeniu dróg żółciowych (w kamicy silny prąd żółci może spowodować wydalenie małych kamieni do jelit; stały wypływ żółci zapobiega tworzeniu się kamieni). LEKOMANIA, termin popularny, dawniej używany na określenie stanów —> lekozależności, zwłaszcza psychicznej. LEKOSPIS ? Urzędowy Spis Leków. LEKOZALEŻNOŚĆ, stan powstający pod wpływem ciągłego przyjmowania lub nadużywania danego leku lub środka chem., wyrażający się trudną do przezwyciężenia chęcią zażywania leku (zależność psychiczna) lub koniecznością (przymusem) jego przyjmowania, w celu niedopuszczenia do objawów ostrej abstynencji (zależność fizyczna). Objawy l. związane są z rodzajem środka, który ją spowodował (stąd nazwy np. morfinozależność —> morfinizm, kokainozależność —> kokainizm, barbituranozależność — barbituranomania). O nadużyciu mówimy wówczas, gdy dany lek używany jest niezgodnie z jego oficjalnym przeznaczeniem. L. jest pojęciem ogólnym i obejmuje stany dawniej określane jako narkomanie i lekomani e (oraz toksomanie). LEPIEŻE -» kłykciny. LEPROZORIUM, wydzielony teren wraz z zabudowaniami oraz personelem lek. i pielęgniarskim, przeznaczony do izolowania i leczenia chorych na —> trąd. LEPTOSPIROZY -». krętkowice. LERICHE Renę, ur. 12 X 1879, zm. 29 XII 1955, franc. chirurg; prof. chirurgii uniw. w Lyonie (od 1910), w Strasburgu (od 1924), medycyny doświad. w College de France w Paryżu (od 1937), lekarz naczelny szpitala amer. w Neuilly (od 1941). Zajmował się wieloma działami chirurgu. Światową sławę przyniosły mu prace z zakresu chirurgii układu współczulnego (—> autonomiczny układ nerwowy). Zwany był chirurgiem bólu. Sprecyzował postępowanie chir. w—»-nadciśnieniu tętniczym, w zarostowym zapaleniu tętnic, w przypadkach bólów fantomowych po amputacjach kończyn. Wprowadził metodę tzw. wyłączeń nowokainowych (—> blokada) oraz kilka oryginalnych metod operacyjnych (m.in. odnerwienie tętnicy przez zdjęcie jej błony zewn. — operacja L.). Autor wielu b. cennych prac. LERIEGO CHOROBA, choroba, której istotą jest przewaga procesów tworzenia kości nad jej niszczeniem, w wyniku czego dochodzi do odcinkowych zagęszczeń tkanki kostnej. Ch. L. objawia się zgrubieniami i zniekształceniami kończyn (szczególnie ręce i stopy) oraz ograniczeniami ruchów w stawach. Leczenie objawowe. LESBIJSKA MIŁOŚĆ, lesbizm, zboczenie płciowe polegające na skierowaniu popędu seksualnego kobiety do kobiety. Zob. też homoseksualizm. LEŚNIOWSKI Antoni, ur. 281 1867, zm. 8 IV 1940, pol. chirurg; dyr. szpitala Św. Antoniego w Warszawie (1912-14), ordynator oddziału chir. szpitala Św. Ducha (1914-19), prof. chirurgii uniw. w Warszawie (1919-36). Znany klinicysta, operator i dydaktyk. W 1904 opisał po raz pierwszy na świecie nieswoiste zapalenie końcowego odcinka jelita cienkiego (krętego). W 1932 jednostkę tę ponownie opisał amer. lekarz B.B. Crohn i od tego czasu nosi ona nazwę choroby Crohna, bez uwzględnienia pierwszeństwa L. Autor podręcznika chirurgu ogólnej (t. l — 1923, t. 2 — 1927). .LEŚNIOWSKIEGO-CROHNA CHOROBA, choroba Crohna, nieswoisty stan zapalny końcowego odcinka jelita cienkiego (krętego), o nieznanej przyczynie; występuje dość rzadko, gł. u osób w wieku 16-30 lat. Może być mylnie rozpoznana jako zapalenie —> wyrostka robaczkowego. Leczenie zachowawcze, a w razie jego niepowodzenia — operacyjne. LETARG, stan pozornej śmierci, głęboki patol. sen z całkowitą bezwładnością, brakiem reakcji na bodźce (z wyjątkiem reakcji mięśni i nerwów na prąd elektr.) i znacznym osłabieniem procesów życiowych. Występuje rzadko, m.in. w chorobach mózgu, w śpiączce afrykańskiej. Może być wywołany — hipnozą. LETARG HISTERYCZNY -->• nerwice. LEUKEMIA -->• białaczka. LEUKOCYTOZA, zwiększona liczba --> krwinek białych (leukocytów) w l ml. krwi. Liczba ta obliczana pod mikroskopem stanowi jeden ze wskaźników diagnostycznych, l ml. krwi winien zawierać prawidłowo 4000--7000 leukocytów. W warunkach prawidłowych wzmożenie l. występuje po jedzeniu. Podwyższenie l. na czczo wskazuje na toczący się w ustroju proces zapalny i jest na ogół proporcjonalne do jego nasilenia. Zmiany proporcji procentowych poszczególnych rodzajów leukocytów mają znaczenie diagnostyczne (np. znaczne zwiększenie liczby leukocytów kwasochłonnych występuje w chorobach alergicznych i pasożytniczych). L. powyżej 25 000 nasuwa podejrzenie —> białaczki. LEUKOCYTY-, krwinki białe. LEUKOPENIA, zmniejszenie liczby —> krwinek białych (leukocytów) we krwi obwodowej poniżej 4000 w l ul. Występuje w niektórych chorobach zakaźnych (np. w durze brzusznym) jako jeden z objawów niedomogi szpiku kostnego, a także przy zatruciach solami metali ciężkich, piramidonem, barbituratami, benzenem. Szczególnie groźną postacią l. jest — agranulocytoza. LEUKOPLAKIA ->• rogowacenie białe. LEUKOPOEZA, proces tworzenia leukocytów — granulocytów obojętnochłonnych, kwasochłonnych i zasadochłonnych. Odbywa się w szpiku kostnym (— układ krwiotwórczy). Komórką macierzystą granulocytu jest niezróżnicowana komórka tkanki łącznej, z której powstaje mieloblast. Mieloblast poprzez stadium promielocytu i metamielocytu przekształca się w leukocyt. Do prawidłowego przebiegu l. niezbędne są witaminy z grupy B. Leukocyty powstające w szpiku są w nim częściowo magazynowane, a uwalnianie ich do krwioobiegu stymulowane jest przez różne czynniki. Granulocyty obojętnochłonne uwalniane są pod wpływem procesów zapalnych i martwiczych. Mechanizm tego działania wiąże się z uwalnianiem z ognisk zapalnych lub martwiczych czynnika humoralnego, który wpływa także pobudzająco na l. Uwalnianie granulocytów obojętnochlonnych pobudza także — noradrenalina, ponadto wysiłek fiz., spożycie pokarmu — czynniki te działają gł. przez wpływ na mikrokrążenie w szpiku. Uwalnianie granulocytów kwasochłonnych stymulują procesy alergiczne oraz choroby pasożytnicze. LEUKOTOMIA, leukotomia przedczołowa, lobotomia, defrontalizacja, zabieg neurochir. polegający na przecięciu istoty białej mózgu w przedniej części płatów czołowych. Celem l. jest przecięcie dróg łączących korę płata czołowego ze wzgórzem. Zabieg ten stosowany jest wyjątkowo, np. w niezwykle ciężkich i uporczywych bólach piekących (-> kauzalgia), nie poddających się żadnym innym sposobom leczenia, bądź w nieuleczalnych nerwobólach objawowych. L. nie likwiduje bólu, jednakże wpływa na sposób jego odczuwania, tak że przestaje on być dla chorego dręczącą dolegliwością. LEWATYWA, klizma, enema, wprowadzenie do odbytnicy ciepłej wody (32-34°C) dorosłym w ilości 1-2 l (za pomocą irygatora), dzieciom 0,25-0,5 l (za pomocą gruszki gumowej „Aida"), w celu usunięcia zalegających mas kałowych w jelicie grubym. Stosowana przy zaparciu; niekiedy do wody dodaje się słabo drażniące środki, jak sól kuchenna, gliceryna, oliwa — dla zwiększenia skuteczności. LEWITACJA, l) uczucie unoszenia się w powietrzu, doznawane w snach lub w pewnych chorobach psych.; 2) w spirytyzmie unoszenie się przedmiotów bez udziału sił ńz.; 3) unoszenie chorego na poduszce powietrznej, tj. warstwie powietrza o ciśnieniu większym od atmosferycznego, wytworzonej za pomocą dmuchaw; stosowane jest np. w leczeniu rozległych oparzeń. LEWKOWICZ Franciszek Ksawery, ur. 2 XII 1869, zm. 15 VIII 1958, pol. lekarz pediatra; prof. pediatrii UJ w Krakowie (1907-47). Prowadził badania nad —> zapaleniem opon mózgowo-rdzeniowych, które doprowadziły go do szczegółowego opisu zmian histopatol. w kosmkach splotów mózgowych u dzieci zmarłych na tę chorobę. Był zwolennikiem teorii o jedności etiologicznej gruźlicy i gośćca, czyli chorobie gruźliczo-gośćcowej, przedstawionej w 1945. LEWULOZA -»• fruktoza. LĘK, przykry stan emocjonalny występujący w wyniku negatywnych przeżyć emocjonalnych w przeszłości. L. zbliżony jest swoim charakterem do —>• strachu, jednakże w odróżnieniu od niego występuje bez widocznej przyczyny. L. jest stałym składnikiem wszystkich stanów nerwicowych i wielu stanów psychotycznych; może utrzymywać się przez wiele lat, prowadząc do stanów napięcia emocjonalnego wyrażającego się w czynnościach fizjol. całego ustroju. L. jest częstą (choć nie jedyną) przyczyną bezsenności i wielu —> zaburzeń psychosomatycznych; związany ze sferą życia seksualnego, jest gł. przyczyną —> zaburzeń psychoseksualnych. Źródła l. wywodzą się zwykle z doświadczeń wczesnych okresów życia i dlatego u człowieka dorosłego pokryte są w jakimś stopniu niepamięcią. L. może być też związany z pragnieniami i życzeniami, które nie są realizowane ze względu na zahamowania wynikłe z wcześniejszych doświadczeń społ. Np. l. występuje często u osób, których pragnienia seksualne zostały stłumione, wskutek nierozsądnego traktowania tej sfery życia przez rodziców pacjenta. LĘK NOCNY, stany lękowe występujące w nocy; objaw towarzyszący wielu postaciom —> nerwicy, także u dzieci. LH —> luteinizujący hormon. LIAZY, czwarta klasa —> enzymów (wg międzynarodowej klasyfikacji). Katalizują reakcje rozkładu substratu bez udziału wody. —> Koenzymem niektórych l. (np. dekarboksylaz i dezaminaz aminokwasów) jest witamina Be. Koenzymem innych l. jest karboksybiotyna, pochodna witaminy H. Istnieją również l. (—»-anhydraza węglanowa, aldolaza) nie mające koenzymów. LIBIDO, termin używany w —> psychoanalizie., wprowadzony przez S. Freuda na oznaczenie szeroko rozumianego —> popędu płciowego; l. jest wg Freuda jednym z najsilniejszych motywów działania; wykazuje znaczne osobnicze różnice napięcia, od patol. wzmożonego do oziębłości. L. zaznacza się już we wczesnym dzieciństwie, rozwija się dynamicznie i uzyskuje właściwą postać i ukierunkowanie w okresie —> dojrzewania płciowego. W zależności od okolic ciała, w których popęd ten się koncentruje, rozróżnia się następujące fazy rozwojowe l.: faza oralna — przypada na 1 r. życia — popęd koncentruje się wokół ust, przejawem jego jest czynność ssania; faza analna — pojawia się ok. 2 r. życia — gł. sferą jest okolica odbytu, przejawem są czynności wydalnicze; faza genitalna — przypada na 3 r. życia — popęd koncentruje się w okolicy organów płciowych. W myśl teorii psychoanalitycznych l. we wczesnym dzieciństwie kieruje się na osoby rodziców zwykle płci odmiennej, co doprowadza do wytworzenia się nieświadomych, utrzymujących się latami —> kompleksów. LIBRIUM -> chlordiazepoksyd. LICÓWKA, kosmetyczny i czynnościowy element uzupełnienia protetycznego, odtwarzający część wargową lub policzkową i około połowę części stycznych korony zęba o jego naturalnej barwie. L. fabrycznie gotowe lub wykonane indywidualnie z porcelany albo żywicy syntetycznej mają zaczepy do umocowania w konstrukcjach protetycznych. LICZNIK GEIGERA-MULLERA, przyrząd z grupy detektorów gazowych promieniowania jonizującego, do których zalicza się również —> komorę jonizacyjną i —> licznik proporcjonalny. Zasada działania detektorów gazowych polega na jonizacji gazu pod wpływem promieniowania jonizującego. Wewnątrz cylindrycznej katody umieszczona jest anoda w postaci cienkiego drutu. Gdy napięcie między elektrodami jest wystarczająco wysokie, występuje zjawisko jonizacji lawinowej. Zasada działania liczników gazowych pozwala na pomiar ilościowy natężenia promieniowania. Zaletą l.G.--M. jest duża czułość, tzn. rejestrowanie cząstek o b. małej zdolności jonizacji. LICZNIK PROPORCJONALNY, przyrząd z grupy detektorów gazowych promieniowania jonizującego. Przy różnicy potencjałów 500-800 V elektrony ulegają przyspieszeniu w polu elektrostatycznym i powodują jonizację wtórną; w rezultacie natężenie poszczególnych impulsów elektr. po przejściu cząstki przez licznik jest proporcjonalne do energii cząstki wywołującej jonizację pierwotną i z tego względu l.p. stosowane są do liczenia cząstek lub kwantów promieniowania jonizującego oraz określania ich energii. Znajdują zastosowanie do pomiarów promieniowania alfa, beta, gamma, X oraz do pomiarów gęstości strumienia i energii neutronów termicznych i neutronów prędkich. LICZNIK SCYNTYLACYJNY, przyrząd pomiarowy, którego działanie opiera się na wykorzystaniu zjawiska luminescencji, występującego w niektórych substancjach pod wpływem promieniowania jonizującego. Rozbłyski (scyntylacje) świetlne, wywołane promieniowaniem w scyntylatorze, są rejestrowane przez fotokatodę, z której uwalniają strumień elektronów wzmacniany wielokrotnie w fotopowielaczu; następnie impulsy elektr. są zliczane przez przeliczniki lub rejestrowane przez integrator, który podaje średnią liczbę impulsów na jednostkę czasu. LIDOKA1NA, lignokaina, ksylokaina, środek miejscowo znieczulający stosowany zarówno nasiękowo i przewodowe (przez wstrzyknięcie), jak i powierzchniowo (pędzlowanie, rozpylanie). Działa silniej i dłużej od — prokainy. Wywiera również działanie antyarytmiczne. Szeroko stosowana do znieczuleń powierzchniowych, przewodowych i in., w chirurgii, ginekologii, stomatologii. Używana również w kardiologii w zwalczaniu niemiarowości komorowych (zawał serca, przedawkowanie glikozydów nasercowych itp.). LIGATURA -> podwiązka. LIGAZY, syntetazy, szósta klasa —> enzymów (wg międzynarodowej klasyfikacji). Katalizują reakcję syntezy produktów kosztem rozpadu'wysokoenergetycznych wiązań substratów (—> związki bogate w energię). —» Koenzymami l. są najczęściej nukleozydotrójfosforany. L. uczestniczą w syntezie związków wielkocząsteczkowych: — kwasów nukleinowych, białek, tłuszczów. LIGNINA, „wata drzewna", materiał opatrunkowy; formowana w cienko sprasowane arkusze ze względu na znaczną zdolność wchłaniania wody. Produkowana przeważnie z drewna świerku lub osiki, podobnie jak papier i bibuła filtracyjna. LIGNOKAINA -> lidokaina. LILPOP Waeław, ur. 14 I 1887, zm. l X 1949, pol. lekarz urolog; 1929-33 ordynator oddziału urologicznego Szpitala Przemienienia Pańskiego w Warszawie, 1933-41 szpitala św. Łazarza, od 1941 szpitala na Lesznie. Wprowadził szereg nowych metod operacyjnych, m.in. operacje wytwórcze połączenia miedniczkowo- -moczowodowego, częściowe wycięcie nerki w kamicy. Założyciel i pierwszy prezes Pol. Tow. Urologicznego (1949). Autor 19 prac nauk. LIMBICZNY UKŁAD -> rąbkowy układ. LIKUDEN —>-grizeofulwina. LIMFA, chłonka, jeden z płynów ustrojowych o składzie zbliżonym do składu osocza krwi, zawierający —> limfocyty. Powstaje prawdopodobnie wskutek przesączania się płynnej części krwi przez ściany naczyń włosowatych do przestrzeni międzykomórkowych, które wypełnia jako płyn tkankowy. Odpływ l. z tych przestrzeni odbywa się za pośrednictwem drobnych naczyń limfatycznych (—> układ limfatyczny). L. pośredniczy w wymianie składników między krwią i tkankami, dzięki zawartości limfocytów pełni funkcje obronne, transportuje substancje pokarmowe do krwi (l. trawienna). Nadmierne gromadzenie się l. występuje przy zastoju żylnym i powoduje zwiększenie napięcia tkanek aż do stanu zw. obrzękiem. LIMFADENOGRAFIA, kontrastowe badanie radiologiczne układu limfatycznego, polegające na wprowadzeniu —> środka cieniującego (Lipiodol, Ultra-Fluid) drogą nacięcia skóry do naczyń limfatycznych. Po uwidocznieniu naczyń środek cieniujący przechodzi do węzłów limfatycznych, które uwidaczniają się na rentgenogramach wykonywanych po 24 i 48 godz. Metoda przydatna w rozpoznawaniu przerzutów nowotworowych, schorzeń układowych, szczególnie —> ziarnicy złośliwej i białaczki limfatycznej oraz obrzęku limfatycznego kończyn. LIMFOCYTOZA, zwiększenie liczby—> limfocytów we krwi obwodowej. Występuje w okresie zdrowienia po chorobach infekcyjnych lub przy przebiegających łagodnie przewlekłych zakażeniach swoistych, jak np. gruźlica lub kila. Szczególnie duża l. występuje w —> białaczkach limfatycznych. LIMFOCYTY, typ -> krwinek białych, czyli leukocytów, występujących we krwi i limfie; odgrywają dużą rolę w reakcjach immunologicznych. LIMFOPENIA, zmniejszenie liczby —> limfocytów we krwi obwodowej, w chorobach zak. stanowi czynnik pogarszający rokowanie, zwłaszcza jeżeli szybko postępuje. L. zdarza Się po podaniu —> glikokortykoidów i w zaniku utkania chłonnego. LIMFOPOEZA, proces tworzenia —> limfocytów, przebiegający w węzłach chłonnych, grudkach chłonnych, rozmieszczonych w różnych narządach oraz w śledzionie, migdałkach i grasicy. Limfocyty rozwijają się z limfoblastów. Dojrzałe limfocyty dostają się do krwi bezpośrednio lub pośrednio przez —> limfę. Limfocyty odgrywają istotną rolę w procentach odpornościowych — ich liczba zwiększa się znacznie pod wpływem stanów zapalnych, zwłaszcza przewlekłych. Mechanizm tej reakcji nie jest dokładnie poznany. Niektóre — antygeny, np. prątki gruźlicy, wpływają na proces l. stymulując tworzenie leukocytów immunologicznie kompetentnych, reagujących z antygenami, podobnie jak przeciwciała humoralne. Wpływ pobudzający na l. wywiera —> grasica, natomiast —> glikokortykoidy silnie hamują ten proces. LIMFOTOK, obfity wypływ chłonki (limfy) z przerwanych dużych naczyń chłonnych, najczęściej z przewodu piersiowego; zwykle wskutek urazu. LINIA DEMARKACYJNA -> demarkacja. LINIA PRECYPITACYJNA, nieprzejrzysta linia pojawiająca się w miejscu zetknięcia się dyfundującego —antygenu i przeciwciała przy —> precypitacji w żelu (immunodyfuzja). Każda l.p. odpowiada jednej parze antygenu i przeciwciała. Liczba l.p. zależy od liczby i rodzajów przeciwciał w —r surowicy odpornościowej oraz od badanej substancji antygenowej. Zob. też immunoelektroforeza. LINIE LANGERA, linie przebiegu napięcia skóry właściwej. Linie te są zależne od elastycznej tkanki w skórze właściwej, która układa warstwę brodawkowatą w wyraźne fałdy, będące przyczyną napięć wzdłuż l.L. Przebieg l.L. uwzględnia się w postępowaniu operacyjnym; nacięcie skóry wzdłuż tych linii powoduje mnieiszy ubytek niż nacięcie prostopadłe do l.L.; blizny po nacięciach wzdłuż l.L. są też węższe i mniej widoczne. LINIE PAPILARNE, listewki skórne, delikatne sfaldowania naskórka na opuszkach palców rąk, nóg oraz na pow. dłoni i stóp. Ukształtowane są w różne charakterystyczne wzory, mające cechy trwałości i niezmienności indywidualnej przez całe życie. Różnią się indywidualnie u każdego osobnika i dlatego pozwalają na stwierdzenie tożsamości. Można wyróżnić kilka układów l.p.—łukowaty, pętlowy, wirowy. Odciski l.p. pozostawione na gładkich przedmiotach można odkryć za pomocą daktyloskopii i w ten sposób ustalić np. sprawcę przestępstwa. LIOFILIZACJA, odwadnianie (suszenie) uprzednio zamrożonych produktów poprzez sublimację w próżni kryształków lodu; stosuje się l. żywności, materiału biol. przeznaczonego do badań, bakterii, —> osocza krwi (wytworzenie tzw. suchej plazmy), tkanek (np. kostnych do przeszczepów). LIPAZY, enzymy z klasy —> hydrolaz rozkładające tłuszcze. Występu)ą w sokach trzustkowym i jelitowym oraz w żółci, są mało swoiste. Najważniejszym enzymem trawiącym tłuszcze w przewodzie pokarmowym jest aktywowana przez żółć l. trzustkowa, o optymalnym pH ok. 7,5. L. trzustkowa hydrolizuje w jelicie .cienkim tłuszcze pokarmowe po ich silnym zemulgowaniu przez żółć. W tkankach tłuszczowych występuje l. aktywowana przez hormony; enzym ten odgrywa istotną rolę w uruchomianiu tłuszczów zmagazynowanych w tkankach. Spokrewnione z l. są fosfolipazy, które rozkładają —> fosfolipidy. LIPIDY tłuszcze. LIPOPROTEIDY, białka złożone, których grupę prostetyczną stanowią tłuszcze (lipidy). L. odgrywają rolę przede wszystkim jako składniki strukturalne błon biol., są też transportową postacią lipidów we krwi i biorą udział w przenoszeniu związków nierozpuszczalnych w wodzie (np. witamin A, D, E i K). We krwi l. znajdują się głównie we frakcjach a i p-globulin (—» globuliny). LISFRANC DE SAINT-MARTIN Jacques, ur. 2 IV 1790, zm. 12 V 1847, franc. chirurg; starszy chirurg szpitala Pitie w Paiyżu i tamże prof. chirurgii (od 1824). Opracował technikę operacyjną kilku zabiegów (m.in. znanej do dziś metody częściowej amputacji stopy). Autor kilku cennych publikacji, w tym Precis de medianę opiratoire (1845-47), podręcznika tłumaczonego na kilka języków. LISTER Joseph baron, ur. 5 IV 1827, zm. 10 II 1912, ang. chirurg; twórca praktycznego zastosowania —> antyseptyki w chirurgii, prof. chirurgii na uniw. w Glasgow (od 1860), w Edynburgu (od 1867), w Londynie (1879-92). Od 1883 prezydent Royal College of Surgeons of England; wkrótce potem uzyskał tytuł szlachecki i fotel w Izbie Lordów. W 1895-1900 prezes Royal Society. Wprowadził antyseptykę w chirurgii wykorzystując działanie dezynfekcyjne —> kwasu karbolowego, który rozpylano w salach operacyjnych i stosowano do przemywania narzędzi i opatrunków; twórca kilku metod operacyjnych, np. resekcji stawu nadgarstkowego w przypadkach gruźliczego zapalenia tego stawu. Zasady postępowania antyseptycznego zawarł "w pracy opublikowanej w 1867. LISTEWKI SKÓRNE -> linie papilarne. LISTON ROBERT, ur. 28 X 1794, zm. 7 XII 1847, szkoc. chirurg; prof. chirurgii uniw. w Londynie (od 1833). Przeprowadził pierwsze w Europie zabiegi chir. z użyciem znieczulenia ogólnego. Klinicysta i chirurg praktyk. Wynalazca kilku narzędzi chir., m.in. zgryzacza kostnego L. Autor szeregu cennych prac. LISZAJ CZERWONY, liszaj czerwony płaski, liszaj Wilsona, liczne, drobne, płaskie, wieloboczne grudki, czerwonawe lub czerwonobrunatne, o gładkiej, woskowo połyskującej pow., układające się linijnie albo obrączkowate i silnie swędzące. Występują na wewn. pow. przedramion, w fałdach skórnych, na udach i w innych miejscach, a także na błonach śluzowych. Przyczyna nieznana (przypuszczalnie wirusowa). Choroba długotrwała i trudna do leczenia. Stan ogólny chorych dobry. LISZAJEC, ropna choroba skóry z zakażenia gronkowcowo-paciorkowego, rozwijająca się po skaleczeniach, zadrapaniach itp., przeważnie u dzieci (na twarzy, rękach, czasem na całej skórze). Szerzy się szybko, na ogół trwa krótko i ustępuje bez śladów. Objawy: małe pęcherzyki, najpierw o treści surowiczej, później ropnej; wkrótce pękają, a zasychająca wydzielina- tworzy charakterystyczne grube, miękkie, miodowożółte strupy. Leczenie polega na usuwaniu strupów, smarowaniu maścią złuszczającą (np. salicylową), a następnie stosowaniu maści bakteriobójczych (np. z antybiotykami). LISZAJ POKRZYWKOWY, choroba alergiczna skóry, przede wszystkim u dzieci, stanowiąca odmianę przewlekłej pokrzywki; mechanizm patogenetyczny typu —> atopii. Występuje u osób wrażliwych, najczęściej jako reakcja na czynniki pokarmowe (jaja, tłuste mleko, nadmiar węglowodanów), a także na alergeny zewnątrzpochodne, np. pierze, kurz, ukłucia owadów itp. Objawy: mniej lub bardziej liczne, twarde grudki obrzękowe z pęcherzykiem albo strupkiem na szczycie — gł. na kończynach, na bocznych częściach brzucha i na pośladkach, rzadziej na twarzy; powodują świąd o różnym nasileniu. Choroba dość uporczywa, z nawrotami; u dzieci zaczyna się w pierwszym roku życia i wygasa w 2-5. Pojedyncze wykwity utrzymują się od kilku dni do 2-3 tygodni, po czym ulegają wessaniu i pozostawiają przebarwienia. Leczenie jak w innych sprawach alergicznych. LISZAJ RUMIENIOWATY, toczeń rumieniowaty, choroba o mechanizmie autoimmunizacyjnym (—> autoimmunizacja); polega na powstawaniu w organizmie przeciwciał przeciwko składowym jądra komórkowego własnych komórek (czynnik LE, przeciwciała przeciwjądrowe). Wykrycie tych zjawisk decyduje o diagnozie. L.r. zaliczany jest do grupy tzw. kolagenoz. Występuje w dwóch postaciach: przewlekłej — ogniskowej — skórnej oraz układowej, zajmującej także narządy wewn. Różnice kliniczne obu postaci są dość znaczne, ale spotyka się również formy przejściowe. Postać ogniskowa charakteryzuje się występowaniem nacieków czerwonobrunatnych, dobrze ograniczonych, z rogowaceniem przymieszkowym na pow., szerzących się obwodowe i pozostawiających blizny. Zajmuje najczęściej twarz, układając się w postaci motyla, rzadziej skórę owłosioną, małżowiny uszne i wargi. Przebieg jest b. przewlekły, z zaostrzeniami pod wpływem słońca w okresie letnim. Stan ogólny chorych dobry, w narządach wewn. nie występują zmiany. Zjawiska immunol. są słabo wyrażone. Leczenie polega na stosowaniu arechiny i miejscowo maści z zawartością —>• kortykosterydów. Postać układowa (dawniej zw. ostrą lub podostrą) charakteryzuje się występowaniem na skórze, gł. twarzy i zewn. stronach kończyn, plam rumieniowych, zapalnych i obrzękowych, czasami z komponentą naczyniową, wyjątkowo pęcherzową; rogowacenie jest minimalne, często go brak, nacieki niewielkie, bliznowacenie nie występuje. Narządy wewn. zajęte są według kolejności: nerki, wsierdzie (zapalenie brodawkujące), zapalenie opłucnej, osierdzia i otrzewnej, odczyny stawowe, podwyższona temp. ciała. Przebieg choroby jest na ogól ostry, ciężki, często niepomyślny. Badania dodatkowe wykazują: obniżenie liczby białych ciałek krwi i płytek krwi, niedokrwistość niedobarwliwą., znaczne przyspieszenie opadania krwinek (podwyższone OB), obecność komórek LE oraz czynnika LE. Postać układowa może przebiegać bez zmian skórnych. Leczenie szpitalne. LISZAJ STRZYGĄCY, reakcja alergiczna, wtórna, na występującą na skórze —» grzybicę skóry strzygącą, najczęściej głęboką. LISZAJ TROPIKALNY- potówki czerwone tropikalne. LISZAJ WILSONA ->• liszaj czerwony. LITOTRYPSJA, kruszenie kamieni pęcherza moczowego za pomocą specjalnego instrumentu zw. litotryptorem, wprowadzanego do pęcherza przez cewkę moczową. Zwykle odbywa się bez kontroli wzrokiem, ale istnieją litotryptory z urządzeniami optycznymi. Pokruszone odłamki kamieni wypłukuje się przy' użyciu innego przyrządu. LITTLE William John, ur. 7 VIII 1810, zm. 7 VII 1894, ang. chirurg ortopeda, pionier operacyjnego leczenia —> stopy końsko-szpotawej. W 1862 opisał kurczowe porażenie u dzieci, występujące w pierwszych miesiącach życia, które powstaje wskutek zaburzeń w czasie przedłużającego się porodu, znane jako choroba L. Gl. dzieła: Treatise on dubfoot and analo-gous distorsions (Rozprawa o stopie koślawej i podobnych zniekształceniach — 1839) oraz On the naturę and treatment ,_ of deformities of the human warne (O rodzajach i leczeniu zniekształceń ludzkiego szkieletu — 1853). LITTLE'A CHOROBA porażenie mózgowe dziecięce. LIZOGENIA, zdolność komórki bakteryjnej do uwalniania — bakteriofaga łagodnego. Bakteriofagowy DNA, tworzący dotychczas całość z genomem komórki, oddziela się od niego i przechodzi do cytoplazmy. W wyniku tego wytwarzają się nowe, dojrzale cząstki bakteriofagowe. Po rozpuszczeniu komórki bakteryjnej bakteriofagi dostają się do środowiska, gdzie mogą zakażać nowe, wrażliwe komórki. We wrażliwych, zakażonych komórkach genom bakteriofaga łagodnego zaczepia się na genomie komórki. Proces odłączania się genomu bakteriofaga od aparatu genet. komórki w warunkach naturalnych zachodzi samoistnie. Przyczyny l. nie są dokładnie określone. W warunkach doświad. proces ten można s. zapoczątkować przez naświetlanie hodowli bakterii promieniami nadfioletowymi lub działaniem nadtlenku wodoru. LIZOL, roztwór mydła potasowego i —> krezolu, używany w szpitalnictwie jako środek odkażający; ze względu na silne działanie toksyczne obecnie stosowany rzadko. LIZOSOMY, kuliste - organelle komórkowe, otoczone pojedynczą błoną. Zawierają —> hydrolazy, enzymy rozkładające związki wielkocząsteczkowe. L. występują w cytoplazmie, biorą udział w procesach autolitycznych oraz prawdopodobnie w przygotowaniu komórki do podziału mitotycznego (,—> podział komórki). LIZOZYM, muramidaza, enzym znajdujący się u człowieka w osoczu, w ślinie, łzach, śluzie nosa, mleku, tkankach, a także w białku jaja kurzego. Rozpuszcza wrażliwe bakterie żywe i martwe, w warunkach tlenowych i beztlenowych. Mechanizm działania l. polega na atakowaniu ściany komórkowej bakterii. W przebiegu zakażeń u ludzi obserwuje się wzrost ilości l. w płynach ustrojowych, zwłaszcza w narządach dotkniętych procesem chorobowym. LIZYNA, zasadowy aminokwas egzogenny występujący w białkach, szczególnie obficie w —> histonach. LOAJOZA, choroba inwazyjna wywoływana przez filarię Loa-loa, występującą w strefie tropikalnej Afryki Zach. Ostatecznym żywicielem pasożyta jest człowiek, przenosicielem— muchówka ślepak (.Chrysops). Larwy (mikrofilarie) pojawiają się we krwi obwodowej w dzień. Larwy inwazyjne po przebyciu rozwoju u samic ślepaków dostają się podczas ssania krwi z narządów gębowych muchówki na skórę i czynnie wnikają do krwi człowieka. Wskutek wędrówki pod skórę wywołują obrzęki. Pasożyt może dostać się również pod spojówki oka wywołując ból i świąd oraz łzawienie. Rozpoznanie polega na wykryciu mikrofilarii we krwi, co jest możliwe dopiero po około 2 latach od zarażenia. Leczenie chirurgiczne. Zapobieganie zarażeniu polega na zwalczaniu przenosiciela. LOA-LOA —»loajoza. LOBEKTOMIA, operacja usunięcia płata płucnego, wykonywana wówczas, gdy choroba wymagająca leczenia operacyjnego jest ograniczona do jednego płata; wskazania do l. mogą powstać z powodu nowotworu, stanu zapalnego, wad rozwojowych i uszkodzenia urazowego. L. wykonuje się w znieczuleniu ogólnym z zastosowaniem wspomaganego lub kontrolowanego oddychania (—> sztuczne oddychanie). Po zabiegu pozostawia się w jamie opłucnej dren, połączony z urządzeniem ssącym, w celu usuwania krwi, wysięku i powietrza z jamy opłucnej; dren usuwa się po kilku dniach. LOBELINA, alkaloid występujący w lobelii rozdętej (Lobelia mflatd); na drodze odruchowej silnie pobudza ośrodek oddechowy. Stosowana w stanach obniżonej pobudliwości ośrodka oddechowego (zamartwica noworodków, ratowanie topielców, wisielców, rażonych prądem elektrycznym itp.). LOBOTOMIA — leukotomia. LOBSTEINA CHOROBA -łamliwość kości wrodzona. LOEWI Otto, ur. 3 VI 1873, zm. 25 XII 1961, niem. farmakolog; prof. farmakologii na uniw. w Grazu (1909--38), prof. New York University (od 1940). Wczesne prace dotyczyły zagadnień biochem.: przemiany —> białek, —> kwasów nukleinowych i cukrów, a z zakresu farmakologii — działania —» naparstnicy i środków moczopędnych. W 1921-26 opublikował 11 prac na temat humoralnej transmisji podniet nerw. Za badania te otrzymał w 1938 nagrodę Nobla wraz z-> H.H. Dałem. LÓFFLER Friedrich August Johannes, ur. 24 VI 1852, zm. 9 IV 1915, niem. lekarz wojskowy, bakteriolog; od 1888 prof. uniw. w Greifswaldzie, od 1913 dyr. Inst. R. Kocha w Berlinie. Wprowadził nowe metody badań bakteriol., odkrył pałeczkę nosacizny (1882), maczugowca —f- błonicy (1884). Jednocześnie z P. Rouxem i A. Yersinem odkrył w 1889 jad błoniczy. Wraz z Froschem wykazał, że pryszczyca bydła jest spowodowana przez zarazek przesączalny (1898). LOGOPEDIA, dział medycyny zajmujący się badaniem i leczeniem zaburzeń mowy. Zadania l. to opracowanie podstaw, form i sposobów w dziedzinie nauczania prawidłowej mowy, profilaktyki zaburzeń oraz leczenia wad wymowy. LOKOMOCYJNA CHOROBA, choroba morska, zespól objawów występujący w czasie podróży statkiem, samolotem, samochodem lub rzadziej koleją, a także w następstwie huśtania się, szybkiego obracania i in. Ch.l. objawia się zawrotami .głowy, nudnościami, niekiedy gwałtownymi wymiotami, zaburzeniem czynności serca, spadkiem ciśnienia krwi, bólami stawów i mięśni, ogólnym osłabieniem i zmniejszeniem koordynacji ruchów oraz zaburzeniami czynności narządów zmysłów (słuchu, wzroku i in.). Nasilenie dolegliwości zależy od wrażliwości osobniczej. Ch.l. jest wynikiem pobudzenia narządu równowagi —>-błędnika. Czynnikami sprzyjającymi mogą być niemiłe zapachy, brak świeżego powietrza, przepełnienie żołądka (w szczególności płynem). Schorzenie ma charakter łagodny i ustępuje natychmiast, np. po zakończeniu podróży. Zapobiegawczo stosowane są środki zmniejszające pobudliwość błędnika i ośrodka wymiotnego (np. Ayiomarin). LOMBROSO Cesare, ur. 6 XI 1835, zm. 9 X 1909, wł. lekarz psychiatra i antropolog; prof. medycyny i psychiatrii sądowej w Pawii (od 1867) i Turynie (od 1876). Wyodrębnił antropologiczny typ przestępcy (typ lombrosowski), usiłował w kryminalistyce zastosować pojęcie fatalizmu i dziedziczności degeneracji psych. głosząc teorię wrodzonych cech przestępczości. Niezależnie od błędów tego kierunku, przyczynił się L. do postępu i rozwoju medycyny sądowej i psychologii doświad. Gl. dzieła: Geniusz i obłąkanie (1864, wyd. poi. 1887), Człowiek — zbrodniarz VJ stosunku do antropologii, jurysprudencji i dyscypliny więziennej (1876, wyd. poi. 1891), Kobieta jako zbrodniarka i prostytutka (1893, wyd. poi. 1895). LONGETA, część opatrunku unieruchamiającego kończynę, najczęściej wykonana z kilku bandaży gipsowych, tworzących pas odpowiedniej długości; przez pewien czas po zmoczeniu bandaży l. daje się dopasować do kształtu kończyny i wówczas przymocowuje się ją za pomocą okrężnie prowadzonych opasek zwykłych lub gipsowych; po wyschnięciu i stwardnieniu gipsu opatrunek unieruchamia kończynę. LORDOZA, wygięcie kręgosłupa ku przodowi w płaszczyźnie strzałkowej; u człowieka istnieje normalnie w odcinku szyjnym i lędźwiowym kręgosłupa jako tzw. l. fizjologiczna. W niektórych schorzeniach, np. w porażeniach mięśni, zniekształceniach kręgów, zwichnięciach stawów biodrowych, dochodzi do nadmiernego wygięcia kręgosłupa ku przodowi zw. l. patologiczną; może ona powodować znaczne dolegliwości bólowe. Leczenie: stosowanie gorsetów, czasem konieczne leczenie operacyjne. LOTH Edward, ur. 3 VIII 1884, zm. 15 IX 1944 (w czasie powstania warszawskiego), pol. lekarz, anatom i antropolog; prof. anatomii prawidłowej uniw. w Warszawie (od 1915). Jeden z wybitniejszych eur. antropologów I połowy XX w., stworzył niezwykle cenną kolekcję małp, zakonserwowanych w całości. Zajmował się gł. badaniami antropomorfologicznymi mięśni i innych części miękkich. Jako lekarz L. zajmował się ortopedią i rehabilitacją inwalidów. Pozostawił liczne prace nauk., wśród nich Człowiek przeszłości (1938). LOTNICTWO SANITARNE, rodzaj lotnictwa odpowiedno zorganizowanego i technicznie przystosowanego do transportu rannych i chorych. Oddaje nieocenione usługi w przypadkach konieczności szybkiego, bez-wstrząsowego transportu oraz wsparcia ratownictwa w trudnych warunkach terenowych, w tym w górach i na morzu. L.s. w Polsce zorganizowano w 1955 w ramach resortu zdrowia, od tego czasu datuje się jego stały rozwój i podnoszenie sprawności działania. L.s. wchodzi w skład wojewódzkich kolumn transportu sanitarnego, wykonujących loty w zasadzie na zlecenia wojewódzkich stacji—> Pogotowia Ratunkowego. Centralny Zespół L.S. w Warszawie jest zespołem wiodącym, sprawującym nadzór i koordynującym działalność lotniczą, techniczną, szkoleniową i medyczną zespołów wojewódzkich. L.s. posiada odpowiednią ilość b. dobrze wyszkolonego personelu lotniczego, technicznego i med. oraz wysoce sprawną sieć łączności. LRF —> podwzgórzowe czynniki uwalniające i hamujące. LSD, dwuetyloamid kwasu lizergowego, lizergid, środek halucynogenny (—> halucynogeny) stosowany pierwotnie w celach doświad. do wywoływania tzw. psychoz eksperymentalnych. Wywołuje barwne halucynacje wzrokowe, najczęściej o charakterze figur geometrycznych. Nawet iednorazowe użycie może spowodować długotrwale utrzymujące się objawy psychotyczne. Amer. psycholodzy Leary i Alpert rozpowszechnili LSD wśród studentów amer., wskutek czego stal się on jednym z najpopularniejszych środków odurzających. Niekontrolowane używanie LSD wywołuje zaniepokojenie opinii publiczne) także z tego względu, że stwierdzono możliwość wywoływania przez ten środek uszkodzeń genet. w komórkach rozrodczych. LTH —> prolaktyna. LUES-»kiła. LULEK CZARNY (Hyoscyamus niger), roślina z rodziny psiankowatych {Solanaceae). Liście i korzenie zawierają alkaloidy tropinowe (— atropinę i — skopolaminę). W lecznictwie stosuje się wyciąg suchy z l.cz. w stanach skurczowych oskrzeli i przewodu pokarmowego, chorobie wrzodowej żołądka i dwunastnicy, bolesnym miesiączkowaniu. Nasiona l.cz. (podobne do maku) bywają przyczyną zatruć u dzieci. LUMBAGO, postrzał, ból okolicy lędźwiowo-krzyżowej, z reguły ostro występujący. L. może być objawem rozmaitych zespołów chorobowych (—> zespół bólowy lędżwiowo--krzyżowy), często bywa pierwszym objawem dysku (—» wypadnięcie jądra miażdżystego) i — rwy kulszowej. Leczenie zależy od przyczyny choroby, w przypadkach nie rozpoznanych — objawowe. LUMBALIZACJA, upodobnienie się XII kręgu piersiowego lub także I kręgu krzyżowego do kręgów lędźwiowych. Wada ta może przebiegać asymetrycznie i wówczas nosi nazwę hemilumbalizacji. LUMINAL -> fenobarbital. LUNATYZM, somnambulizm, zaburzenia psych. o charakterze napadowym, związane najczęściej z —> padaczką (skroniową) i polegające na ciągach automatyzmów. L. występuje w czasie snu. Dotknięty nim osobnik wstaje z łóżka, porusza się po pokoju, a nawet wychodzi z mieszkania, czasem może względnie adekwatnie odpowiadać na pytania. Okres ten pokryty jest przeważnie całkowitą niepamięcią. Zjawiska l. dostarczyły motywów do wielu prac literackich, co z kolei stało się źródłem niektórych wymyślnych, lecz nie sprawdzonych opisów lunatyzmu. LUSTERKO KRTANIOWE, małe okrągłe lusterko o średnicy od 15 do 25 mm, umieszczone w metalowe) oprawce przymocowanej pod odpowiednim kątem do trzonka. Po wprowadzeniu do gardła i oświetleniu źródłem światła, np. z lustra czołowego używanego przez laryngologa, pozwala na oświetlenie i obejrzenie dolnego i górnego gardła, krtani, a nawet górnego odcinka tchawicy. LUTEINIZACJA, proces polegający na przemianie w jajniku pęcherzyka Graafa (—> oogeneza) w ciałko żółte, zbudowane z komórek lutealnych bogatych w lipidy i wydzielających —» estrogeny i —> progesteron. Aktywność ciałka żółtego trwa 10-12 dni, po czym ulega ono zanikowi. W przypadku zapłodnienia i ciąży ciałko żółte nie zanika, a wydzielane przez nie hormony hamują — cykl miesiączkowy. LUTEINIZUJĄCY HORMON, LH, jedna z —» gonadotropin, znana również jako hormon pobudzający komórki śródmiąższowe jądra (ICSH); —> glikoproteid o marsie cząsteczkowej ok. 40 tys., wydzielany przez zasadoehłonne komórki przedniego płata —» przysadki. Pobudza wytwarzanie hormonów w gruczołach płciowych. W organizmie żeńskim powoduje —> jajeczkowanie, przekształcenie pęcherzyka Graafa w ciałko żółte (—> luteinizacja) oraz sekrecie progesteronu i estrogenów; jego poziom we krwi zależy od fazy cyklu miesiączkowego. U mężczyzn stymuluje produkcję -> androgenów w jądrach przez komórki śródmiąższowe Leydiga. Wydzielanie h.l. reguluje —> podwzgórzowy czynnik uwalniający, którego wytwarzanie zależy od ilości krążących we krwi hormonów, gł. estrogenów lub testosteronu. LYNDIOL, doustny środek antykoncepcyjny, składający się z gestage-nu (pochodna 19-nortestosteronu) i estrogenu (Mestranol). Działa antykoncepcyjnie przez hamowanie dojrzewania pęcherzyków Graafa; nie daje objawów ubocznych. Ł ŁAKNIENIE ->- apetyt. ŁAMLIWOŚĆ KOŚCI, choroba, której przyczyną są zaburzenia w obrębie komórek kościotwórczych. Do złamań kości dochodzi z b. błahych powodów; większość tych złamań nie powoduje znacznej bolesności, ponieważ nie dochodzi do przerwania okostnej. Pierwsze objawy ł.k. występują po urodzeniu, czasem do złamań dochodzi już w okresie życia płodowego. Kościec jest miękki, co sprzyja różnorodnym zniekształceniom kończyn i kręgosłupa. Dziecko z ł.k. zmuszone jest prowadzić siedzący tryb życia; umysłowo rozwija się prawidłowo. Po okresie dojrzewania złamania zdarzają się rządzie) i chory może prowadzić w miarę normalny tryb życia. Choroba może być dziedziczna. Leczenie—właściwa pielęgnacja, zapobieganie deformacjom, wczesne wykrywanie i leczenie złamań. ŁAMLIWOŚĆ KOŚCI WRODZONA, genetycznie uwarunkowane zaburzenie charakteryzujące się nadmierną kruchością kości. Choroba, przekazywana na potomstwo jako , cecha dominująca, polega na niedostatecznym wytwarzaniu tkanki kościotwórczej. Ł.k.w. może występować w 2 postaciach. Postać wczesna (choroba Vrolicka) występuje już w życiu płodowym w postaci licznych złamań, upośledzenia rozwo)u, obumarcia płodu. Noworodki z tą postacią giną najpóźniej w 2-3-miesiącu życia. Postać późna (choroba Lóbsteina) po)awia się we wczesnym dzieciństwie. Objawia ' się zaburzeniami wzrostu, samoistną —> łamliwością kości, karłowatością, niebieskim zabarwieniem twardówek, upośledzeniem słuchu, słabym uzębieniem, cienką skórą i kruchością naczyń krwionośnych. ŁAźNIA, specjalnie urządzone pomieszczenie do kąpieli i poddawania ciała jednocześnie działaniu gorącego powietrza—suchego (l. turecka lub rzymska) albo nasyconego parą wodną (ł. rosyjska). Odmianą tej ostatniej jest ł. fińska— sauna, łącząca działanie najpierw suchego ciepła, później wilgotnego i obmywania wodą ciepłą i zimną w pomieszczeniach zbudowanych z żywicznego drewna. Pod wpływem wody o rozmaitej ciepłocie, pary, silnego nacierania i ruchów ciała następuje wybitne pobudzenie krążenia krwi, wzmożenie przemiany materii oraz obfite pocenie się.Ł.miejska, budynek z urządzeniami kąpielowymi oraz komorą dezynfekcyjną do odkażania odzieży na wypadek epidemii. ŁAźNIA RZYMSKA, łaźnia sucha całkowita, komora do nagrzewania całego ciała gorącym powietrzem; zabieg cieploleczniczy wywołujący silne poty; trwa 15—30 min; zaczyna się od 45 C i stopniowo dochodzi do 60 C; na zakończenie obowiązuje letnia kąpiel. ŁĄKOTKA STAWOWA, ciało włóknisto-chrzęstne zabezpieczające staw kolanowy przed nadmiernym zużyciem. Ma kształt półksiężyca, a przekrój poprzeczny podobny do klina, grubszym brzegiem skierowanego na zewnątrz. Rozróżnia się łąkotkę przy-środkową i boczną. Uszkodzenia łąkotki często wymagała leczenia operacyjnego. ŁECHTACZKA, żeński zewn. narząd płciowy, znajdujący się w dobrzusznym kącie przedsionka pochwy. Budową odpowiada—» prąciu; podobnie jak ono zawiera ciała jamiste (w związku z czym jest zdolna do erekcji) oraz dużą ilość receptorów dotykowych. Drażnienie ł. powoduje uczucie rozkoszy płciowej i może doprowadzić do —> orgazmu. ŁEPKOWSKI Wincenty, ur. 19 VII 1866, zm. 13 V 1935, pol. lekarz stomatolog; prof. dentystyki UJ w Krakowie (od 1919), pionier nowoczesnej stomatologii w Polsce. Rozszerzył zakres nauczania stomatologii; dzięki jego staraniom utworzono pierwsze uniw. ambulatorium dentystyczne (1903) i Związek Stomatologów Poi. (1906). Zainicjował w 1912 wydawanie „Kwartalnika Stomatologicznego". Autor licznych prac nauk., cytowanych w piśmiennictwie światowym. ŁOJOTOK, nadmierne wydzielanie łoju skórnego wskutek wzmożonej czynności —> gruczołów łojowych z przyczyn wewnątrzustrojowych; odgrywają tutaj rolę czynniki nerw. i hormonalne, skłonność rodzinna, zaburzenia przemiany materii itp. Hormony męskie pobudzają wydzielanie łoju, a żeńskie hamują. Ł. najsilniej zaznacza się w okresie dojrzewania i utrzymuje aż do przekwitania, ale występuje także u niemowląt (—> ciemieniucha) oraz w wieku starczym (—» brodawka łojotokowa). Na tle ł. powstają: —> łupież skóry owłosionej, łojotokowe zapalenie skóry, trądzik pospolity, trądzik różowały. LOJOTOKOWE ZAPALENIE SKÓRY, złuszczanie łuszczycowate, wyprysk łojotokowy, liczne plamy rumieniowe, pokryte obfitymi, żółtymi i tłustymi łuskami, występujące gl. na czole i głowie, w fałdach nosowo--policzkowych oraz na piersiach, między łopatkami, w okolicy pępka, narządów płciowych i odbytu. Plamy łączą się ze sobą, powiększają ku obwodowi, a w środku zanikają, pozostawiając żółtobrunatne przebarwienie. Ł.z.s. przypomina z wyglądu —> łuszczycę, ale łuski są tu wilgotne i nie sypią się. ŁOKIEĆ, część kończyny górnej między ramieniem i przedramieniem. Zawiera staw łokciowy — złożone połączenie 3 kości: ramiennej, promieniowej i łokciowej. Anatomicznie staw ten stanowi całość i ma wspólną torebkę stawową; czynnościowo składa się z 3 stawów: ramienno-łokciowego, w którym odbywają się ruchy zginania i prostowania, ramienno-promieniowego, o ubocznym znaczeniu przy zginaniu i prostowaniu oraz promieniowo-łokciowego, w którym odbywają się ruchy nawracania i odwracania ręki. ŁOKIEĆ TENISISTY, bolesność w okolicy nadkłykcia bocznego kości ramiennej — miejsca przyczepów mięśni prostujących nadgarstek i palce. Bóle są najczęściej następstwem przeciążenia mięśni prostowników nadgarstka ręki, co zdarza się u sportowców, osób wykonujących niektóre zawody połączone z wybitnym obciążeniem pracą rąk. Leczenie zachowawcze, w przypadkach szczególnie uporczywych — operacyjne. ŁOPATKA, płaska, trójkątna, szeroka kość wchodząca w skład —> obręczy kończyny górnej. Ma 2 pow.: żebrową i grzbietową. Na grzbietowej pow. znajduje się grzebień łopatki przechodzący w wyrostek barkowy, który przykrywa od góry staw ramienny. Za pomocą stawu barkowego ł. łączy się z kością ramienną, a stawu barkowo-obojczykowego z —> obojczykiem. Urazy i wady: złamania ł. są zwykle wynikiem bezpośredniego urazu tej okolicy, rzadziej powstają wskutek sil działających na kość ramienną, ponieważ ł. jest otoczona grubą warstwą mocnych mięśni, złamania te zwykle przebiegają bez przemieszczeń odłamów. Z wad wrodzonych najczęściej mamy do czynienia z wrodzonym wyższym ustawieniem łopatki oraz z ł. odstającą, odstawaniem brzegu przykręgosłupowego wskutek wrodzonego lub nabytego uszkodzenia nerwu dodatkowego, osłabienia mięśnia czworobocznego przytrzymującego brzeg przykręgosłupowy ł. przy tułowiu. ŁOŻYSKO, placenia, narząd, który pośredniczy między matką a płodem w wymianie gazów oddechowych, ciał odżywczych oraz produktów przemiany materii; jest także narządem wewnątrzwydzielniczym, wytwarzającym szereg hormonów. Ł. powstaje z części krzaczastej —>- kosmówki i błony śluzowej macicy. Stąd w ł. wyróżnia się część płodową i matczyną. Płód łączy się z łożyskiem —> pępowiną. Kosmki ł. zanurzone są w krwi matki w przestrzeniach międzykosmkowych części matczynej. Poprzez ścianę kosmków odbywa się wymiana: z krwi matki do krwi płodu przenikają tlen i substancje odżywcze, hormony itp., z krwi płodu do krwi matki przechodzą dwutlenek węgla i produkty przemiany materii. Prawidłowo ł. umiejscawia się w dnie lub na tylnej albo przedniej ścianie trzonu macicy. Jeśli część ł. położona w dolnym odcinku macicy nie dochodzi swym dolnym brzegiem do ujścia wewn„ mówi się o ł. nisko usadowionym. Ł. usadowione w dolnych częściach macicy, dochodzące swym brzegiem do ujścia wewn. macicy lub przykrywające je częściowo albo zupełnie, określa się jako ł. przodujące; stanowi ono groźne powikłanie ciąży i porodu, stwarza niebezpieczeństwo wykrwawienia dla matki i płodu. Najważniejszym objawem ł. przodującego są krwawienia. Postępowanie zależy wówczas od nasilenia krwawienia, stopnia przodowania l., stanu ogólnego ciężarnej i płodu. W warunkach szpitalnych najczęściej wykonuje się —> cesarskie cięcie. Przedwczesne odklejenie się ł. prawidłowo usadowionego, częściowe lub całkowite, może wystąpić w ostatnich miesiącach ciąży albo w czasie porodu, z następowym krwawieniem z naczyń matki, a czasem także płodu; jest to powikłanie niebezpieczne dla matki i płodu. ŁÓŻECZKO GIPSOWE, odlew gipsowy zazwyczaj tylnej strony tułowia i głowy chorego, służący do unieruchomienia kręgosłupa. Niekiedy stosuje się też łóżeczka przednie. ŁÓŻKO ORTOPEDYCZNE, łóżko szpitalne zaopatrzone w urządzenia do leczenia złamań za pomocą —> wyciągów oraz przystosowane do leczenia chorych po operacjach na narządach ruchu. ŁÓŻKO PORODOWE, zbudowane z rur stalowych łóżko służące do odbywania porodu. Zaopatrzone jest w uchwyty dla rąk i podpory dla stóp rodzącej. Po usunięciu ruchomej przy-nożnej części i.p. pozostała część może służyć jako stół zabiegowy; dzięki. temu można wykonywać zabiegi położnicze nie przenosząc rodzącej. ŁÓŻKO SZPITALNE, w znaczeniu dosłownym: łóżko, którego konstrukcja i technologia wykonania w możliwie pełny sposób uwzględnia cele, którym ma służyć. Poza ł.sz. typu ogólnego rozróżnia się np. ł.sz. dla: oparzonych, specjalnie ciężko chorych, chorych z uszkodzeniem kręgosłupa, wyciągowe itp. W znaczeniu szerszym: ł.sz. jest miejscem leczenia pacjenta, którego stan zdrowia wymaga w określonym czasie ciągłej opieki lek.-pielęgniarskiej. Jako kryteria różnicujące ł.sz. od łóżka sanatoryjnego, łóżka w domu opieki społecznej itp., podaje się intensywność opieki szpitalnej, stałą gotowość do jej sprawowania, średni czas pobytu pacjenta w szpitalu itp. Dla celów planowania i sprawozdawczości przyjęto używać określeń: ł.sz. „normatywne" („etatowe") i „rzeczywiste". Pierwsze z pojęć wiąże się z powierzchnią użytkową potrzebną przeciętnie dla zapewnienia właściwych warunków pobytu pacjenta na oddziale. Powierzchnia ta, traktowana jako norma sanitamo-budowlana, różna w różnych krajach i dla różnych rodzajów szpitali lub oddziałów, waha się od 6 do 10 m2 na ł. sz. w pokojach grupujących- ponad 2 łóżka. Ł.sz. rzeczywiste obrazują faktyczną liczbę miejsc leczenia w szpitalu lub na oddziale i ujawniają ich częste jeszcze zagęszczenie. Liczba rzeczywistych ł.sz. jest wskaźnikiem stosowanym w planowaniu kadr i środków materialnych oraz przy ocenie działalności szpitalnej. Koszt inwestycyjny ł.sz. to koszt inwestycji podzielony przez liczbę łóżek normatywnych. Koszt utrzymania ł.sz. w ciągu roku to ogólny koszt utrzymania szpitala podzielony przez liczbę łóżek rzeczywistych. ŁÓŻKO WODNE, rodzaj długotrwałej —» kąpieli leczniczej. Chory leży w wannie na rozpiętym prześcieradle lub na specjalnych pasach, z głową na gumowej poduszce, w wodzie o temp. 34-36°C utrzymywanej na jednakowym poziomie za pomocą odpowiedniego przyrządu (termostatu). Zależnie od wskazań lek., kąpiel taka może trwać od kilku godzin do kilku dni. Ł.w. stosuje się gł. w rozległych oparzeniach i odleżynach. ŁUGI ŻRĄCE, związki chem. o odczynie silnie zasadowym. Najbardziej niebezpieczne są wodorotlenki: sodowy, potasowy, amonowy (->• amoniak), wapniowy. Nieco mniej silnie działają podchloryny alkaliczne, węglan sodowy i potasowy, krzemian sodowy i in. Przenikając w głąb tkanek ł.ż. powodują powstawanie martwicy rozpływnej (—> martwica). Przy spożyciu powodują ciężkie oparzenia i w rezultacie pieczenie i bóle w jamie ustnej, przełyku, żołądku; możliwe są krwotoki i przedziurawienie przełyku i żołądka, zapaść. Na skórze wywołują zaczerwienienie, pęcherze i owrzodzenia. Przy skażeniu oczu—zapalenie spojówek, owrzodzenie rogówki. Leczenie: przy połknięciu podanie do wypicia 1-2% roztworu kwasu octowego (rozcieńczony ocet), cytrynowego (sok cytrynowy), winowego (czerwone wino wytrawne) lub mleka z białkami jaj, zapewnienie spokoju, podawanie po łyżeczce oliwy z oliwek, leków przeciwbólowych; przy skażeniu skóry zmycie bieżącą wodą oraz rozcieńczonymi kwasami cytrynowym, octowym, winowym; przy skażeniu oczu przemywanie przez kilkanaście minut bieżącą wodą. Zob. też oparzenia. ŁUKASZCZYK Franciszek, ur. 21 II 1897, zm. 19 V 1956, pol. lekarz onkolog, uczeń—» M. Sklodowskiej-Curie; 1932 współzałożyciel Inst. Radowego w Warszawie i jego dyr. do 1944; 1945-47 kier. oddziału leczenia nowotworów Ubezpieczalni Społecznej w Krakowie; 1947-56 organizator i pierwszy dyr. Inst. Onkologii im. M. Skłodowskiej-Curie. Organizator walki z rakiem w okresie międzywojennym, autor planu zwalczania nowotworów złośliwych w PRL (1952), opartego na doświadczeniach onkologii światowej. Autor 40 prac nauk. gł. z zakresu promieniolecznictwa nowotworów. Wychowawca i nauczyciel wielu onkologów. Czł. koresp. PAN, czł. założyciel Polskiego Związku Przeciw-rakowego, 1948-56 prezes Poi. Tow. Onkologicznego, 1950-56 redaktor czasopisma „Nowotwory". Laureat Nagrody Państwowej II stopnia. ŁUK HISTERYCZNY -> nerwice. ŁUK ODRUCHOWY, droga, jaką przebywa — pobudzenie od —> receptora do—> efektora. Ł.o. składa się z pięciu elementów: receptora, drogi nerw. dośrodkowej (czuciowej), ośrodka nerw., drogi nerw. odśrodkowej (ruchowej) i efektora. Drogę czuciową stanowią włókna czuciowe (doprowadzające, dośrodkowe) biegnące w —> nerwach czaszkowych i rdzeniowych do odpowiednich ośrodków. Wypustki (włókna) dośrodkowe neuronów czuciowych znajdujących się w zwojach tworzą —> synapsy z neuronami ośrodka. W ośrodku pobudzenie zostaje przekazane z neuronu czuciowego na ruchowy bezpośrednio lub za pośrednictwem neuronów pośredniczących, a następnie biegnie do elektora. W ł.o. przewodzenie impulsów odbywa się jednokierunkowo (tzw. prawo Bella-Magendiego), a przewodzenie pobudzenia w niewłaściwym kierunku zatrzymywane jest w synapsie. ŁUPIEŻ PSTRY, drobne plamy różowawe, żółto- lub ciemnobrunatne, bezładnie rozrzucone i z czasem zlewające się, na tułowiu i częściach przyległych u osób silnie pocących się. Pow. plam lekko się złuszcza; posmarowane jodyną, ciemnieją; na słońcu robią wrażenie odbarwionych na tle opalonej skóry ciała. Ł.p. wymaga długotrwałego leczenia środkami silnie ziszczającymi. Odzież należy odkazić, aby zapobiec nawrotom. ŁUPIEŻ RÓŻOWY GIBERTA, choroba skóry o nieznanej etiologii (przypuszczalnie wirusowej); polega na występowaniu na tułowiu, szyi i kończynach różowych lub żółtawych plam złuszczających się na obwodzie i lekko swędzących. Najpierw pojawia się medalionowata plama, najczęściej na przedniej ścianie klatki piersiowej, a w kilka lub kilkanaście dni później nowe, b. liczne, drobne plamy, które rosnąc ku obwodowi osiągają wielkość kilku cm. Choroba trwa 4-6-8 tygodni; w tym czasie może nastąpić kilkakrotny wysiew zmian, wskutek czego poszczególne wykwity różnią się wielkością, zabarwieniem, nasileniem objawów zapalnych i stopniem złuszczenia. Leczenie tylko łagodzi objawy choroby, która zawsze cofa się bez pozostawienia śladów. ŁUPIEŻ RUMIENIOWY, choroba skóry wywołana przez—>• ma-czugowce; dotyczy tylko warstwy rogowej naskórka (jest b. powierzchowna). Występuje w formie obrączkowatych, wielokolistych plam, dobrze odgraniczonych, różowo-żółtobrunat-nych, lekko się złuszczających i nie swędzących. Umiejscawia się w pachwinach, na udach, worku mosznowym, w dołach pachowych. Leczenie polega na stosowaniu preparatów złuszczających i odkażających, czasami również antybiotyków (erytromycyny). ŁUPIEŻ SKÓRY OWŁOSIONEJ, b. obfite, drobnopłatkowe zluszczanie naskórka i tworzenie się nawarstwionych strupów między włosami; prowadzić może z czasem do wyłysienia łojotokowego, częstego u mężczyzn między 25-30 r. życia (zaczyna się od łysienia kątów czołowych i szczytu głowy). Leczenie nastręcza znaczne trudności. ŁUSKA, fragment powierzchownych warstw zrogowaciałego naskórka, nie w pełni oddzielonych, różnego kształtu i wielkości. Nadmierny i widoczny proces niepełnego oddzielania zw. jest złuszczaniem. Może ono być wynikiem: l) nadmiernego, ale prawidłowego rogowacenia, 2) rogowacenia przyspieszonego, lecz niepełnego, 3) rogowacenia wadliwego. W złuszczaniu otrębiastym i. są drobne, w złuszczaniu płatowym — duże. ŁUSZCZENIE, zluszczanie ->łuska. ŁUSZCZYCA, niezakaźna, przewlekła i nawrotowa choroba skóry, o stosunkowo częstym występowaniu, polegająca na przyspieszonym i nieprawidłowym rogowaceniu. Przyczyna jest nieznana. W 30% stwierdza się rodzinne i dziedziczne występowanie (czynnik genetyczny). Istnieje też pogląd, że ł. jest rodzajem skazy, która pod wpływem różnych bodźców daje początek chorobie. Najpierw pojawia się osutka nie swędząca, złożona z drobnych grudek pokrytych srebrzystymi łuskami; wskutek powiększania się i zlewania tych elementów, dochodzi do powstawania ognisk różnej wielkości (ł. punkcikowata, kroplowata, monetowata, plackowata), pokrytych warstwą łusek, które łatwo się osypują (objaw świecy stearynowej); charakterystyczny jest również objaw krwawienia punkcikowatego przy lekkim zadrapaniu. Choroba atakuje gł. łokcie, kolana, skórę owłosioną głowy; rzadziej występuje w formie uogólnionej, zajmując całą skórę; możliwe są też zmiany w paznokciach (naparstkowate zagłębienia w płytce). Postaciami nietypowymi są: ł. zadawniona, brodawkująca, wysiękowa, stawowa, krostkowa. Choroba z okresami samoistnych zwolnień i wysiewów trwa przeważnie wiele lat. Leczenie na ogół objawowe (maści złuszczające, redukujące), daje okresową poprawę, lecz nie zapobiega nawrotom. Zmiany rozległe powinny być leczone szpitalnie. Leczenie ogólne (leki immunosupresyjne i antymetabolity) stosowane jest tylko w b. ciężkich i uogólnionych postaciach, zawsze w szpitalu. ŁYSIENIE, wyłysienie, alopecja, częściowe lub, rzadziej, całkowite wypadnięcie włosów, termin nie precyzujący charakteru procesu. W zależności od rodzaju i przyczyn, wyróżnia się: ł. typu męskiego, ł. rozlane kobiet (zwykle na tle zaburzeń hormonalnych), ł. poporodowe, ł. psychogenne, ł. po chorobach zak. i gorączkowych (toksyczne), ł. kiłowe, ł. powodowane mechanicznym lub fiz. uszkodzeniem włosów (nieprawidłowe uczesanie, zła pielęgnacja włosów itd.), ł. powodowane chemicznym uszkodzeniem włosów (metale ciężkie, np. tal, arsen, rtęć, leki, kosmetyki i preparaty fryzjerskie), ł. starcze, ł. plackowate. Leczenie ł. jest trudne, często nieskuteczne i zależy od rodzaju choroby i znanej (rzadko) przyczyny. Ł. typu męskiego, najczęstsza postać ł. występująca gł. u mężczyzn i dotycząca kątów czołowych oraz szczytu głowy; zaczyna się zwykle po 40 r. życia. Przyczyna nie jest znana; często stwierdza się skłonności rodzinne, co wskazuje na rolę hormonów męskich; związek ł. z lojotokiem jest obecnie dyskutowany. Leczenie b. trudne; polega na opanowaniu łojotoku (jeżeli ten współistnieje) i stosowaniu mieszanek spirytusowych podrażniających. Ostatnio podejmuje się próby przeszczepiania włosów. Ł. plackowate, najważniejsza i stosunkowo częsta postać ł. Na głowie i czasami na brodzie u mężczyzn występują ogniska pozbawione włosów, okrągłe lub owalne, dobrze odgraniczone, rozmaite) wielkości, rozszerzające się ku obwodowi. Przyczyna jest nieznana. Postać złośliwa prowadzić może do wyłysienia całkowitego, braku brwi, rzęs oraz włosów na wzgórku łonowym. Przebieg ł. jest długotrwały, z okresami samoistnego odrostu włosów, początkowo słabych i odbarwionych. W razie stwierdzenia konkretnych odchyleń ogólnoustrojowych, stosuje się leczenie przyczynowe, leki uspokajające i ogólnie wzmacniające, drażnienie miejscowe (mieszanki spirytusowe, kwarcówki itd.). Skuteczność leczenia trudno ocenić ze względu na remisje samoistne. ŁYŻKA GINEKOLOGICZNA, narzędzie składające się z długiego trzonka, zakończonego wykonaną z taśmy stalowej wydłużoną pętlą, rozszerzającą się ku obwodowi. W zależności od ukształtowania krawędzi pętli rozróżnia się ł.g. ostre i tępe. Są one różnych wielkości. Służą do —>• wyłyżeczkowania jamy macicy. ŁZY, wydzielina gruczołów łzowych umiejscowionych pod powieką górną, w górnym zewn. kącie oczodołu, płyn o lekko alkalicznym odczynie; zawiera: sole mineralne (gł. NaCI), śluz oraz niewielką ilość białek (np. —> lizozym). ł. wydzielane są stale, w ilościach (kilka ml na dobę) potrzebnych do zwilżania rogówki i spojówek, a ich nadmiar odprowadzany jest do przewodu nosowo-łzowego. Pod wpływem np. silnego światła, podrażnienia spojówki, czy też określonych związków chem., a także pod wpływem czynników emocjonalnych następuje odruchowe zwiększenie wydzielania łez. . M MACERACJA SKÓRY, rozmiękanie skóry pod wpływem działania potu, drobnoustrojów lub substancji alkalicznych. Zmacerowany naskórek jest rozpulchniony, zbielały, wilgotny i schodzi płatami. MACERACJA ZWŁOK, przeobrażenie zwłok przebywających dłuższy czas w wilgoci i bez dostępu powietrza. Najpierw maceracji, czyli rozmiękaniu, ulega naskórek (powstaje tzw. skóra praczek), później rozmiękają tkanki głębsze. Typowym przykładem m.z. jest rozmiękanie obumarłego płodu w wodach płodowych w łonie matki. MACICA, żeński —> narząd rozrodczy, silnie umięśniony, w którym podczas ciąży rozwija się płód. M. ma kształt gruszki odwróconej szerszą częścią do góry, spłaszczonej w wymiarze przednio-tylnym; położona jest w środk. części jamy miednicy, między pęcherzem moczowym i odbytnicą, umocowana za pomocą licznych więzadeł. M. składa się z trzonu i szyjki. W górnej części trzonu znajdują się ujścia—>• jajowodów. Dolny odcinek szyjki wystaje częściowo do pochwy (część pochwowa). Ścianę m. tworzą 3 warstwy: zewnętrzna (omacicze) — będąca blaszką otrzewnej, środkowa (najgrubsza) — utworzona z bogato unaczynionej błony mięśniowej i wewnętrzna błona śluzowa — zawierająca liczne gruczoły maciczne, a w obrębie kanału szyjki — komórki śluzowe. M. w całości ulega znacznym przemianom w okresie ciąży, a jej błona śluzowa — również przy każdym miesiączkowaniu. Patologiczne stany m. wynikają z nieprawidłowego położenia m. lub uszkodzeń organicznych. Mogą to być: nadmierne przodozgięcie m.— wrodzone, nieprawidłowe jej położenie, któremu towarzyszy zwykle niedorozwój m. lub zaburzenia hormonalne; powoduje zazwyczaj bolesne miesiączki i towarzyszy mu pierwotna niepłodność; leczenie środkami przeciwbólowymi w okresie miesiączki i preparatami hormonalnymi w celu leczenia niepłodności; tyłozgięcie m. — odgięcie trzonu m. ku tyłowi z różnych przyczyn, np. połogowego zwiotczenia m., chorób przydatków, urazów, bywa też wrodzone; tyłozgięcie m. występuje jako wolne, nie dające dolegliwości, i jako ustalone, (zrosty z kością krzyżową), z reguły powodujące bóle krzyża i obfite miesiączki; leczenie zachowawcze polega na odprowadzeniu m. i stosowaniu krążka podtrzymującego; niekiedy stosuję się leczenie operacyjne obniżenie m. — przemieszczenie się m. wraz ze ścianą pochwy i sklepieniami szyjki ku dołowi, w kierunku ujścia pochwy; rozróżnia się 3 stopnie obniżenia m.: w I stopniu szyjka m. leży poniżej linii międzykolcowej, w II szyjka m. znajduje się w przedsionku pochwy lub w szparze sromowej, w III cała m. leży poza szparą sromową, a ściany pochwy są wynicowane (tzw. wypadnięcie m.); przyczyną obniżenia i wypadnięcia m. jest wrodzona lub nabyta niedomoga przepony miednicowej i moczopłciowej; nabyta jest zwykle spowodowana uszkodzeniem porodowym; obniżenie lub wypadnięcie m. powoduje bóle w dole brzucha i bóle krzyża, wysiłkowe nietrzymanie moczu, upławy; leczenie zachowawcze polega na zakładaniu krążka podtrzymującego odprowadzoną m.,operacyjne na plaszyce pochwy i krocza. Zapalenie błony śluzowej m., przebiegające zwykle jednocześnie z zapaleniem mięśniówki m., wywołane jest zakażeniem wstępującym z pochwy; może przebiegać ostro, z gorączką, bólami podbrzusza i krwawieniami, lub przewlekle, z zaburzeniami miesiączkowania, upławami, niepłodnością; leczenie — leżenie w łóżku, antybiotyki. Zob. też: niedorozwój narządów płciowych kobiecych, pęknięcie macicy, wynicowanie macicy. MACIEJ Z MIECHOWA, Miechowita (właśc. Maciej Karpiga), ur. ok. 1457, zm. 8 IX 1523, pol. lekarz, historyk, geograf i astronom; prof. Akad. Krakowskiej (od 1500). Wielki społecznik, fundator szkół i szpitali, od 1523 radny miasta Krakowa. M. był znanym i cenionym lekarzem-praktykiem. Wydał w 1508 dwie rozprawki o sposobach uchronienia się przed zarazą oraz popularny wykład higieny i dietetyki Consewatio Sanitatis (1522). MACHODEX --dekstan. MACZUGOWCE, Corynebacte-num, Gram-dodatnie bakterie w kształcie maczug lub klinów, układające się palczasto albo palisadowało. Mają ziarnistości (ziarenka wolutyny), rosną na podłożach sztucznych w warunkach tlenowych lub beztlenowych. Dla człowieka najważniejszy jest m. —>• błonicy (C. diphtheriae), wytwarzający silną egzotoksynę (—» jady bakteryjne). MADRIBON — sulfadimetoksyna. MADROXIN -> sulfadimetoksyna. MADUROWICZ, Jelita Maurycy Antoni, ur. 16 IX 1831, zm. 12 I 1894, pol. ginekolog i położnik; prof. ginekologii i położnictwa UJ w Krakowie (od 1863), jednocześnie ordynator oddziału szpitala św. Łazarza. W 1861 jako pierwszy na świecie wprowadził w czasie porodu do macicy balon gumowy w celu sztucznego rozszerzenia kanału szyjki. Wprowadził do użytku szereg narzędzi własnego pomysłu: zgłębnik maciczny, strzykawkę wewnątrzmaciczną, trójgraniec do otwierania torbieli i kleszcze porodowe. Wychował wielu wybitnych pol. specjalistów, późniejszych profesorów ginekologii i położnictwa. MAGDALENA, woda leczn., szczawa wodorowęglanowo-chlorkowo--sodowa, jodkowa o działaniu hipertonicznym, występująca w Szczawnicy.Wskazana w chorobach układu pokarmowego (zwłaszcza w chorobie —> wrzodowej, w kamicy żółciowej), przemiany materii (cukrzyca, otyłość); można ją zastąpić wodą „Stefan". MAGENDIE Francois, ur. 6 X 1783, zm. 7 X 1855, franc. fizjolog; prof. w College de France w Paryżu (od 1836), czł. Franc. Akad. Nauk (od 1821), jeden z pionierów eksperymentalnej fizjologii i patofizjologii. Rozwinął technikę wiwisekcyjną, dokonał licznych odkryć, zwłaszcza w fizjologii mózgu. Dążył do zreformowania całej medycyny w oparciu o szerokie stosowanie doświadczeń i fizjologię powiązaną ściśle z fizyką i chemią. Z licznych jego prac wymienić należy badania czynności serca, układu pokarmowego (pierwszy opisał odruch wymiotny) oraz układu nerwowego. MAGNEZ, Mg, pierwiastek chem., makroelement (-» pierwiastki ciała człowieka) występujący przede wszystkim w tkance kostnej. Jony magnezowe są aktywatorami wielu —>• enzymów. Sole m. podane pozajelitowe porażają zakończenia nerwów ruchowych i działają narkotycznie na ośrodkowy układ nerw. W lecznictwie stosowano wodne roztwory siarczanu magnezowego podawane podskórnie w tężcu i rzucawce porodowej. Wstrzyknięcia podskórne i domięśniowe są bezbolesne (porażenie zakończeń czuciowych). Jony magnezu działają depresyjnie na mięsień sercowy. W przypadku przedawkowania swoistą od-trutkę stanowią jony wapnia. Podane doustnie preparaty m. zobojętniają kwas solny i wywierają działanie przeczyszczające. Kwas solny zobojętniają: tlenek magnezowy {Magnesia usta), nadtlenek magnezowy, trójkrzemian magnezowy i węglan magnezowy. Środki te są stosowane przy nadkwasocie. Siarczan magnezowy (Magnesium sulfuricum), tzw. sól gorzka, podana doustnie działa silnie przeczyszczające i żółciopędnie (powoduje skurcz pęcherzyka żółciowego z otwarciem zwieracza); jest składnikiem wód mineralnych, np. wody karolińskiej (karisbadzkiej). MAJACZENIE, delirium, chorobliwy stan umysłu polegający na zaburzeniach świadomości oraz poczucia miejsca i czasu. Charakteryzuje się uczuciem lęku, znacznym pobudzeniem psychoruchowym z towarzyszeniem złudzeń (omamów), szczególnie wzrokowych, wzbudzających niepokój. Występuje w stanie upojenia alkoholowego, przy przewlekłym alkoholizmie (delirium tremens —> majaczenie alkoholowe), przy znacznie podwyższonej temp. ciała w przebiegu chorób żak., urazów, zatruć i chorób ośrodkowego układu nerwowego. MAJACZENIE ALKOHOLOWE, gorączka drżenna, biała gorączka (delirium tremens'), majaczenie powstające na podłożu nałogowego lub przewlekłego —> alkoholizmu, występujące w postaci omamów wzrokowych i dotykowych, silnego lęku, zaburzeń przytomności. Stan taki może trwać od kilku godzin do kilkunastu dni. Leczenie polega na podawaniu dużych dawek witamin, środków psychotropowych i innych zabiegach lek., w celu przywrócenia do normy ciężkich zaburzeń metabolicznych. MAJER Józef, ur. 12 III 1808, zm. 3 VII 1899, pol. lekarz, fizjolog i antropolog, działacz społ. i filantrop; prof. UJ w Krakowie (od 1835), pierwszy i długoletni prezes Akad. Umiejętności. Początkowo wykładał farmakologię, później fizjologię i po raz pierwszy w Krakowie — antropologię. Założyciel „Rocznika Wydziału Lekarskiego" w 1838, czasopisma nauk., w którym zamieszczano prace profesorów wydz. lek.; był przewodniczącym Tow. Naukowego Krakowskiego. Szeroka działalność społ. (poseł na Sejm Galicyjski, czł. Rady Miejsk.) nie przeszkodziła M. w pracy nauk.; ogłosił drukiem ponad 150 prac z dziedziny fizjologii (m.in. Fizjologia układu nerwowego — 1854 i Fizjologia zmysłów — 1857), historii medycyny i nauk przyrodniczych oraz z zakresu słownictwa lek. i antropologicznego. MAJMONIDES (właśc. Rabbi Mosze ben Majmon), ur. 30 III MAKROCYTOZA 1135, zm. 13 XII 1204, żyd. lekarz, teolog i filozof z Kordowy (w Hiszpanii). Jako filozof reprezentował ary-stotelizm przystosowany do potrzeb teologii. Z licznych dziel lek. M. należy przypomnieć: Aforyzmy (komentarze do dziel -> Hipokratesa), Regimen sanitatis (traktat sanitamo-higie niczny poświęcony sułtanowi Salady-nowi, którego był lekarzem) oraz rozprawy o truciznach, dietetyce, żylakach odbytu i o astmie. MAKIJAŻ, upiększanie twarzy w celu ukrycia usterek i skaz oraz podkreślenia zalet i indywidualnej odrębności urody. Wybór właściwych środków upiększających, tj. kosmetyków, musi uwzględniać rodzaj —> cery, odcień skóry, barwę włosów i oczu, kształt twarzy, figurę, wiek, a także okazję, na jaką m. jest wykonany. M. jest trudną sztuką doboru właściwych kremów, pudrów, różu, koloru szminek do ust, ołówków do brwi i „cieni" na powieki oraz zrobienia z nich należytego użytku dla osiągnięcia pożądanego celu. MAKROCEFALIA, wielkogłowie, nadmierna wielkość czaszki; spośród wielu jej przyczyn najczęstsze są uwarunkowania Renet, oraz — wodogłowie. MAKROCYKLINA, mieszanina antybiotyków erytromycyny i tetracykliny; ma szeroki zakres działania. Stosowana w zakażeniach bakteryjnych układu oddechowego, moczowego, pokarmowego, niektórych chorobach zakaźnych. MAKROCYTOZA, poecie określające powiększenie wymiarów krwinek czerwonych powyżej normy 6,7-7,7 urn. M. występuje m.in. w niedokrwistości złośliwej (—>-niedokrwistość). MAKROELEMENTY ->. pierwiastki ciała człowieka. MAKROFAGI, duże komórki obdarzone zdolnością —> fagocytozy nie tylko drobnych cząsteczek i bakterii, ale także większych elementów stałych (np. erytrocytów). Do m. zalicza się ruchliwe monocyty z układu —» krwinek białych oraz histiocyty — „osiadłe" komórki tkanki łącznej. MAKROGLOBULINEMIA WALDENSTROMA -> Waldenstróma choroba. MAKROLIDY, grupa —> antybiotyków wielkocząsteczkowych działających bakteriostatycznie, szczególnie w stosunku do bakterii Gram-dodatnich. Mechanizm działania m. polega na hamowaniu syntezy białek komórek bakteryjnych. Do bardziej znanych m. należą: —> erytromycyna i oleandomycyna. M. odznaczają się stosunkowo małą toksycznością. MALARIA —> zimnica. MALGAIGNE Joseph Francois, ur. 14 II 1806, zm. 17 X 1865, franc. chirurg. Brał czynny udział w powstaniu listopadowym w Polsce jako chirurg wojskowy i został odznaczony za udział w walkach orderem Virtuti Militari. Po powrocie do Francji w 1832 opisał swe wrażenia z tego okresu. Od 1845 chirurg szpitala św. Ludwika w Paryżu, od 1850 prof. medycyny operacyjnej uniw. w Paryżu, a jednocześnie naczelny chirurg szpitala Charite. Jego zasługą jest zastosowanie metod statystycznych w nauk. opracowaniach chir. Wznowił wydanie dzieł-> A. Pare'go (1840). 0 MALINICA frambezja. MALPIGHI Marcello, ur. 10 III 1628, zm. 30 XI 1694, wł. lekarz, anatom i biolog, twórca anatomii mikroskopowej; prof. uniw. w Bolonii (od 1656), w Pizie (od 1657), w Mesynie (od 1662). Pierwszy zastosował mikroskop do badań tkanek zwierzęcych i roślinnych. W dziedzinie anatomii kręgowców opisał —>• krwinki czerwone (1660), —>• naczynia włosowate (1661), pęcherzykową strukturę tkanki płucnej (1661). Od 1668 lekarz przyboczny papieża Innocentego XII i czł. honorowy Royal Society w Londynie. Badał anatomię skóry, nerek i innych narządów, opisał warstwę twórczą naskórka, kłębki naczyń włosowatych w nerkach, narządy wydalnicze u owadów. Dorobek badawczy M. zawierają Opera omnia (1686) i Opera medica et anatomica varia (1743). MALTAZA, enzym trawienny z grupy — hydrolaz, wydzielany przez błonę śluzową jelita cienkiego; rozkłada maltozę i maltotriozę — produkty trawienia skrobi i glikogenu — na glukozę, która wchłaniana jest przez nabłonek jelita do krwi. MALTOZA, dwucukier zbudowany z dwóch cząsteczek —> glukozy; produkt hydrolizy —> skrobi w przewodzie pokarmowym; pod wpływem enzymu maltazy ulega rozpadowi do glukozy. MAŁOGŁOWIE mikrocefalia. MALOOCZE, wada rozwojowa gałki ocznej, polegająca na zahamowaniu jej rozwoju w okresie płodowym. Jedną ze znanych przyczyn m. jest —> różyczka u matki w 3 pierwszych miesiącach ciąży. Określić stan rozwoju oka może tylko okulista. MAŁOPŁYTKOWOŚĆ, trombopenia,- trombocytopenia, zmniejszenie liczby — krwinek płytkowych. M. pierwotna (samoistna), czyli choroba Werihofa, polega na upośledzeniu produkcji krwinek płytkowych w szpiku. M. wtórna występuje w następstwie zakażeń, zatruć (zwłaszcza niektórymi lekami), samozatruć (mocznicy), czynników fiz. (choroba popromienna), niedożywienia (m.in. hipowitaminozy), chorób krwi (białaczki). Następstwem m. jest skaza krwotoczna (—> skaza), skłonność do krwawień, objawiająca się wybroczynami lub krwotokami oraz upośledzeniem zatrzymania krwawienia. MAŁY CYKL KREBSA -> cykl mocznikowy. MAMKA, karmiąca piersią kobieta, zastępująca matkę. M. może zostać tylko zdrowa, przebadana kobieta, mająca wystarczającą ilość pokarmu. Obecnie potrzebny pokarm kobiecy można otrzymać z laktarium (punkt skupu mleka kobiecego). W niektórych rejonach Polski m. nazywany bywa smoczek. MAMMECTOMIA, chir. odjęcie sutka, najczęściej z powodu nowotworu wychodzącego z gruczołu mlecznego. MAMMOGRAFIA, radiologiczne badanie sutka, polegające na wykonaniu zdjęcia miękkimi promieniami. Znajduje pewne zastosowanie w diagnostyce różnicowej zmian zapalnych i nowotworowych. M. kontrastowa (galaktografia) polega na uwidocznieniu na zdjęciach przewodów mlekowych sutka przez wypełnienie ich —> środkiem cieniującym. Zob. też kseroradiograna. MANDRYN, pręt lub drucik wsuwany do wnętrza —» kaniuli albo igły do wstrzyknięć dla zapewnienia jej drożności i zapobiegania natychmiastowemu wypływaniu płynu po wkłuciu np. do żyły lub kanału rdzeniowego. MANGAN, Mn, pierwiastek chem., mikroelement (— pierwiastki ciała człowieka). Jony manganowe (Mn2"1') są aktywatorami wielu —» enzymów. MANIA, stan psych. charakteryzujący się zespołem zmian subiektywnych, które osoba przeżywająca .m. potrafi opisać, oraz zespołem zmian zachowania obserwowanych przez otoczenie. Zmiany subiektywne polegają na przeżywaniu podwyższonego nastroju (euforia, błogostan), wyrażającego się w uczuciu szczęśliwości, zadowolenia, optymizmu. Osobnicy ci mają wzmożone poczucie własnej wartości i przesadną ocenę swoich możliwości. Procesy myślenia są przyspieszone, w skrajnych przypadkach aż do tzw. gonitwy myślowej. W łagodniejszych formach m. myślenie może być całkowicie prawidłowe, tak że ułatwione przez ten stan psych. myślenie może doprowadzić do korzystnych rozwiązań wpływających na twórczość lub osiągnięcia naukowe. W poważniejszych formach m. procesy myślenia są jednakże zaburzone i zdezorganizowane. Zmiany zachowania w m. przybierają charakter wzmożonej aktywności we wszystkich dziedzinach życia. Mimika i zachowanie chorych odzwierciedla dobre samopoczucie, osobnicy ci są wielomówni, co w skrajnych przypadkach przybiera charakter —>• słowotoku. Jeśli osobnik w stanie m. napotyka na swojej drodze przeszkodę w postaci np. sprzeciwu otoczenia spełniania swoich życzeń, reaguje gniewem i agresją. Zespoły zbliżone do maniakalnego występują u niektórych ludzi pod wpływem alkoholu. Cięższe formy m. stanowią wyraz choroby psych. i wymagają leczenia w warunkach szpitalnych. Zob. też psychoza maniakalno-depresyjna. MANICURE, zabieg pielęgnowania paznokci rąk. Po oczyszczeniu paznokci (szczotką, gąbką, pilnikiem) i wymoczeniu w cieplej wodzie, następuje ich obcięcie (zależnie od zawodu, mody i indywidualnego upodobania), spiłowanie oraz wycięcie lub odsunięcie obrąbka naskórkowego (tzw. skórki), polerowanie i ewentualnie powleczenie paznokci warstwą lakieru albo emalii. MANOMETR, przyrząd do mierzenia ciśnienia płynów lub gazów. W najprostszej formie rurka szklana w kształcie litery U, wypełniona cieczą. Zmiana wysokości słupa cieczy w jednym z ramion wyznacza zmianę ciśnienia i umożliwia jego pomiar. M. sprężynowy oparty jest na zasadzie odkształcania spiralnej, sprężystej rurki metalowej pod wpływem zmian ciśnienia doprowadzonego do jej wnętrza. Różne rodzaje m. używa się w medycynie, np. do pomiaru ciśnienia krwi. MANTEUFFEL-SZOEGE Leon, ur. 5 V 1904, zm. 26 III 1973, pol. chirurg, uczeń —> Z. Radlińskiego; twórca pol. szkoły chirurgii klatki piersiowej i serca; ordynator oddziału chir. Szpitala Wolskiego przy ul. Płockiej w Warszawie (od 1945), przekształconego w 1950 w klinikę chir. Inst. Gruźlicy, prof. chirurgii (od 1954). Jako pierwszy w Polsce wykonał szereg zabiegów: w 1948 wycięcie przełyku, wycięcie osierdzia, podwiązanie przetrwałego —> przewodu Botalla, w 1953 zabieg w zwężeniu ujścia żylnego lewego oraz w 1954 — ujścia aorty; poza tym wiele operacji wrodzonych i nabytych wad serca przeprowadził na otwartym sercu, stosując —> krążenie krwi pozaustrojowe. Autor ponad 130 prac nauk. na tematy antropologii, onkologii i chirurgii ogólnej- W pracach filozoficzno-lek. przedstawił swe humanistyczne poglądy na postawę lekarza naukowca, klinicysty i społecznika. W okresie II wojny światowej brał czynny udział w działaniach konspiracyjnego sanitariatu, jako kpt. „Krab". MAŃKUT, osobnik posługujący się lewą ręką w czynnościach wykonywanych przez innych ludzi prawą ręką. Dzieci rodzą się najczęściej obu-ręczne, nieliczne tylko mają zdecydowaną preferencję do posługiwania się prawą lub lewą ręką. Leworęczność jest najczęściej następstwem wrodzonej motorycznej przewagi prawej półkuli mózgowej, podczas gdy w praworęczności dominuje półkula lewa. Zmuszanie dzieci leworęcznych do posługiwania się gl. prawą ręką może być czasami czynnikiem nerwicorodnym. Niekiedy leworęczność jest następstwem niedorozwoju lub uszkodzenia mózgu dziecka. MARAZM — uwiad. MARCINKOWSKI Karol, ur. 20 VI 1800, zm. 7 XI 1846, poi. lekarz chirurg i położnik oraz działacz społ. Rzuciwszy praktykę lek. w Poznaniu uczestniczył w powstaniu listopadowym 1830; po powrocie z emigracji, pozostał w mieście rodzinnym do śmierci. Ofiarny lekarz, organizator pomocy społ.-lek. dla ubogich mieszkańców, naukowiec (ogłosił kilka cennych prac) oraz krzewiciel oświaty, wyróżniający się umiłowaniem człowieka. MARIHUANA, środek odurzający uzyskiwany z konopi meksykańskich. Palony w fajce lub w postaci papierosów, rzadziej przyjmowany doustnie. Właściwości identyczne jak — haszysz. MARKIEWICZ Stanisław, ur. 8 VIII 1839, zm. 25 XI 1911, pol. lekarz higienista i działacz społ.; twórca pierwszych w Polsce kolonii dziecięcych, założyciel Tow. Kolonii Letnich (1882). Autor szeregu prac nauk. i popularnonauk. z dziedziny higieny; położył podwaliny pod higienę szkolną (wprowadzając systematyczne badania lek. uczniów). Jeden z projektodawców kanalizacji w Warszawie; przyczynił się do podniesienia zdrowotności i estetyki miasta przez współpracę przy planowaniu przestrzeni zielonych i ukwieconych. MARMUROWA CHOROBA KOŚCI, choroba Albers-Schónberga, choroba układowa o nieznanej etiologii, występująca sporadycznie, a często rodzinnie. W miejsce istoty gąbczastej kości rozwija się zbita tkanka kostna. Na przekroju kości przypominają strukturę marmuru. Odpowiednikiem tego na zd)ęciu rentg. jest wybitnie symetryczne zagęszczenie utkania kostnego (osteoskleroza) kości miednicy, żeber, czaszki, kończyn i kręgosłupa. Zmienione chorobowo kości, mające małą ilość substancji organicznych przy przewadze składników mineralnych, łatwiej ulegają złamaniom. M.ch.k. wykrywana jest przypadkowo (badania radiologiczne lub, rzadziej, nieokreślone dolegliwości u-kładu kostnego). Leczenie objawowe. Złamania goją się prawidłowo. MARSKOŚĆ, zmiany chorobowe narządów, charakteryzujące się nadmiernym wytwarzaniem tkanki łącznej włóknistej, która zastępuje czynny miąższ narządów, zniszczony długotrwałym działaniem czynników toksycznych lub zapalnych. Przyczyną m. może być także niedobór niektórych ważnych dla organizmu substancji. M. prowadzi do rozsianego śródmiąższowego stwardnienia (zwłóknienia) różnych narządów z klin. objawami ich —> niewydolności. M. wątroby jest następstwem przewlekłego, rozlanego uszkodzenia miąższu wątrobowego. Cechuje się rozrostem tkanki łącznej w miejscach zniszczonych elementów miąższowych, guzkową regeneracją miąższu oraz zupełną dezorganizacją zrazikowej struktury narządu. Do najczęstszych czynników prowadzących do zwłóknienia wątroby należą: alkoholizm, zakażenie wirusowe wątroby, niedrożność dróg żółciowych, niedobory pokarmowe, hemachromatoza i zwyrodnienie wątrobo-wosoczewkowate (choroba Wilsona). M. wątroby jest najczęstszą przyczyną —>• nadciśnienia w żyle wrotnej. Na obraz klin. składają się objawy związane z upośledzoną czynnością wątroby i zaburzeniami krążenia krwi spowodowanymi blokiem wewnątrzwątrobowym. Objawami zależnymi od uszkodzenia wątroby są: —> żółtaczka, niedokrwistość, skaza krwotoczna, puchlina brzuszna, obrzęki oraz śpiączka wątrobowa w końcowym okresie. Nadciśnienie w żyle wrotnej prowadzi do powstania żylaków przełyku, powiększenia śledziony i jej nadczynności, rozszerzenia żył na pow. brzucha. Najpoważniejszym powikłaniem m. wątroby są krwawienia z żylaków przełyku, które mogą być groźne dla życia. M. nerek jest procesem zejściowym wielu procesów patol., najczęściej przewlekłego zapalenia kłębków nerkowych. Nerki stają się małe, występuje zniszczenie — nefronów i rozległe zwłóknienie. Czynny miąższ narządu może stanowić tylko 10%. Postępujące zniszczenie nefronów prowadzi do —» nadciśnienia tętniczego i —> mocznicy. M. płuc polega na ograniczonym rozwoju tkanki łącznej włóknistej, która kurcząc się zmniejsza objętość płuca i powoduje bezpowietrzność częściową lub całkowitą. W obszarze marskości zazwyczaj istnieje —> rozstrzeń oskrzeli. M. płuc może być zejściem : przewlekłego zapalenia —> płuc, zwłaszcza gruźliczego, ropnia płuc, rozstrzeni oskrzeli, zapalenia opłucnej. Marskie płuco niekiedy jest zrośnięte ze ścianą klatki piersiowej. Objawy klin. zależą od rozległości zmian. Rozległe zmiany prowadzą do niewydolności oddechowej, przewlekłego —> serca płucnego i niewydolności krążenia. M. trzustki jest zejściem przewlekłego zapalenia trzustki, —> mukowiscydozy, kamicy trzustki. Trzustka jest mała, twarda, z miąższem w stanie zaniku. Niedobór enzymów trzustkowych (amylazy, lipazy, trypsyny) prowadzi do zaburzeń trawienia i wchłaniania (stolce tłuszczowe). Zanik wysp Langerhansa jest przyczyną powstawania —> cukrzycy. MARSKOŚĆ SROMU, postępujący zanik sromu z równoczesnym zanikiem narządu rodnego wewn., spowodowany ustaniem czynności estrogennej jajnika. Zmiany zanikowe powodują zmniejszenie sromu i zwężenie szpary sromowej, pojawia się —> świąd sromu. Rozróżnia się m.s. białą i czerwoną, tę ostatnią uważa się za stan przedrakowy. Leczenie zachowawcze, czasem operacyjne wycięcie sromu. MARSKOŚĆ TRZUSTKI TORBIELOWATA -> mukowiscydoza. MARTWAK KOSTNY, oddzielony martwiczy fragment kostny w przebiegu zapalenia kości, położony wewnątrz jamki kostnej wypełnionej ropą lub ziarniną. Na zdjęciu rentg. w zmienionej chorobowo kości mart-wak widoczny jest w ubytku kostnym jako twór o nierównych i nieostrych zarysach, o wysyceniu cieniowym większym niż w prawidłowej kości. MARTWICA, miejscowe, gwałtowne obumarcie narządu, tkanki lub grupy komórek w żywym ustroju. M. jest następstwem nagłego, miejscowego działania czynników szkodliwych o dużym nasileniu. Od m. należy odróżnić powolne —r obumieranie tkanek. M. powstaje na skutek bezpośredniego działania na tkanki czynników uszkadzających lub odcięcia dopływu krwi do tkanek. Czynnikami uszkadzającymi wywołującymi m. mogą być czynniki mechaniczne (uraz), termiczne (wysoka lub niska temp.), chem. (kwasy, zasady, sole metali ciężkich i in.), energia promienista, ultradźwięki, czynniki biol. (jady bakteryjne). Nagle odcięcie dopływu krwi tętniczej wywołuje zahamowanie procesów utleniania i śmierć tkanek. Rozróżnia się m. skrzepową (suchą) i rozpływną. M. skrzepowa uwarunkowana jest unieczynnieniem enzymów rozpuszczających komórki obumarłe lub brakiem aktywatorów tych enzymów. Tkanka, która uległa m. skrzepowej, ma zwiększoną spoistość, jest sucha i krucha. Przykładem takiej m. są zawały mięśnia sercowego (—zawał serca). Odrębną postacią jest m. serowata występująca w ogniskach gruźlicy i w nowotworach, w tkankach bogatych w komórki a słabo unaczynionych. M. rozpływną występuje w tkankach zawierających w — lizosomach uaktywnione enzymy rozkładające białka (—> peptydazy). Narządem ulegającym m. rozpływnej jest przede wszystkim mózg. Wrzód żołądka lub dwunastnicy jest również następstwem ogniskowej m. rozpływnej błony śluzowej. Zejściem m. może być zbliznowacenie, oddzielenie i odpadnięcie martwych części, zwapnienie (wytrącenie soli wapnia) lub zropienie. Rozkład martwych tkanek w żywym organizmie przez bakterie gnilne nazywa się —-zgorzelą. Następstwa m. zależą od rodzaju tkanek lub narządu, który uległ m., i od rozległości procesu, wynikają zaś z upośledzenia albo wyłączenia czynności narządu oraz szkodliwego działania tkanki martwej na ustrój. MARTWICA ASEPTYCZNA, obumarcie narządu, tkanki lub grupy komórek w żywym organizmie bez udziału drobnoustrojów. Przykładem m.a. jest —> zawał i m.a. palców w chorobie —> Raynauda. MARTWICE JAŁOWE KOŚCI, zespoły chorobowe, których cechą zasadniczą jest obumarcie tkanki kostnej i w pewnej mierze tkanki chrzestnej, bez udziału drobnoustrojów chorobotwórczych. J.m.k. dotyczą najczęściej nasad rosnących kości u dzieci i młodzieży, znacznie rzadziej choroba dotyczy osób dorosłych. Choroba objawia się bólem i ograniczeniem funkcji objętego schorzeniem odcinka ciała; następnie dołączają się zaniki mięśniowe i przykurczę. Spośród kilkudziesięciu postaci j.m.k. tylko nieliczne mają duże znaczenie praktyczne i występują często, m.in. jałowa martwica kłykcia przyśrodkowego piszczeli (—> Blounta choroba), trzonu kręgu (—> Calve choroba), guza piętowego (—» Haglunda choroba), kości księżycowatej (— Kienbócka choroba), kości łódkowatej (—> Kóhlera choroba I), guzowatości piszczeli (—>-Osgood-Schlattera choroba), nasad trzonów kręgów (—» Scheuermana choroba). MARZENIA SENNE, pojawiające się mimo woli w czasie snu sceny lub epizody, które dana osoba może sobie przypomnieć po przebudzeniu. Poszczególne obrazy w m.s. zmieniają się szybko, charakteryzują się brakiem logicznego powiązania, a zachodzące w snach zjawiska często są niezgodne z prawami natury (mówiące zwierzęta, lataiący bez mechanicznej aparatury Ludzie i.tp.). M.s. zajmują ok. 20% czasu snu i sądząc z zapisu EEG (—> elektroencefalogram) pojawiają się w najbardziej powierzchownych partiach snu; przeważnie towarzyszą im szybkie, oscylujące ruchy gałek ocznych. Treść m.s. stanowi często reminiscencje wydarzeń ostatnich dni, tego o czym myślało się przed udaniem na spoczynek, może być także odbiciem pobudzeń zmysłowych oddziałujących w czasie snu. Szczególnie bogatej interpretacji m.s. dostarcza psychologia głębi (—> psychologia) przyjmując założenie, że oprócz treści jawnej, tj. tego, co według relacji śniącego rzeczywiście dzieje się, m.s. mają jeszcze treść ukrytą, tzn. zamaskowaną treść psych., nieuświadomioną przez śniącego, a będącą symbolicznym wyrazem jego napięć psych. i pragnień wypartych do —> podświadomości. Interpretacja m.s. polega na wydobywaniu ukrytych, utajonych znaczeń wyobrażeń symbolicznych jawnej treści snu, odkryciu myśli i motywów leżących u podłoża m.s.; stanowi oprócz swobodnych —r skojarzeń zasadniczą metodę poznania —> osobowości w psychologii głębi. MASA ERYTROCYTARNA, ME, preparat krwiopochodny zawierający —> krwinki czerwone (erytrocyty), wyizolowane z krwi pełnej konserwowanej przez odciągnięcie osocza wraz z płynem konserwującym znad masy osiadłych lub odwirowanych elementów komórkowych krwi. ME uzyskaną przez odciągnięcie 100 ml osocza z 250 ml pełnej krwi konserwowanej określa się mianem krwi „ZZ" (tzw. krew podwójnie zagęszczona). Krew taka może być przechowywana do 14 dni w temp.+4'C. Wskazaniem do jej przetaczania są ciężkie niedokrwistości. Wielokrotne płukanie ME roztworem fizjol. soli lub 5% roztworem glukozy pozwala na uzyskanie tzw. m.e. płukanej (MEP), która jest pozbawiona: —> osocza, krwinek białych i krwinek płytkowych. MEP ma krótki termin ważności i powinna być przetoczona w ciągu 3 godz od wyprodukowania. Przetacza się ją chorym wymagającym transfuzji krwi, a posiadającym przeciwciała przeciw białkom osocza, krwinkom białym i krwinkom płytkowym. MASAŻ, mieszenie, zabieg leczn. usprawniający lub kosmetyczny, polegający na głaskaniu, ugniataniu, rozcieraniu, oklepywaniu i wstrząsaniu tkanek, gł. mięśni. Wykonywany jest przez kwalifikowanego masażystę najczęściej ręcznie, niekiedy za pomocą strumienia wody (m. wodny) lub specjalnych mech. urządzeń. M. stanowi uzupełnienie różnych zabiegów fizykalnych i usprawniających. Zasadą przy wykonywaniu m. jest wykonywanie ruchów od obwodu ku środkowi ciała zgodnie z kierunkiem przepływu krwi żylnej. Pod wpływem m. rozszerzają się naczynia krwionośne i zwiększa się miejscowa przemiana materii; krew żylna i chłonka zostają przesunięte z obwodu ciała do naczyń głębiej położonych. Pobudzeniu ulegają zakończenia nerw. skóry i tkanek głębiej położonych. Rozluźniają się mięśnie oraz tkanki położone pod skórą. M. wywiera pośrednio wpływ na cały organizm. M. może być zabiegiem miejscowym lub ogólnym; miejscowy trwa 5-10 min, ogólny ok. 30 min; m. miejscowy wykonuje się codziennie, ogólny zwykle co drugi dzień; po pierwszym zabiegu często pojawia się odczyn w postaci bólu mięśni, szybko przemijający. Natężenie, czas trwania zabiegu i długość koniecznych przerw określa lekarz. Spośród specjalnych metod m. wymienić należy: m. segmentarny, podwodny, wirowy i —> masaż kosmetyczny. M. segmentarny wykorzystuje zależność istniejącą między narządami wewnętrznymi a odpowiednimi odcinkami skóry, uwarunkowaną przez układ nerwowy. Oddziałując na skórę w odpowiednich segmentach i na odpowiedni korzeń nerwowy wzdłuż jego przebiegu aż do kręgosłupa oddziałuje się również na powiązane z danym segmentem narządy wewnętrzne. Chwyty w m. segmentarnym są takie same, jak w masażu zwykłym, z tym że stosuje się również chwyty specjalne, śrubowe, suwające, wibracyjne. Wskazania do tego rodzaju m. są b. szerokie; są nimi szczególnie schorzenia narządu ruchu, urazowe, gośćcowe, neurologiczne (zwłaszcza tzw. bóle korzonkowe), choroby układu krążenia i naczyń obwodowych, choroby żołądka, dwunastnicy, dróg żółciowych i wątroby, bóle głowy, choroby kobiece. M. podwodny, wodny wykonywany jest w kąpieli wodnej przy zastosowaniu podwodnego natrysku strumieniem wody pod dużym ciśnieniem o różnej temperaturze. Masowany leży w szerokiej wannie; pompa wyrzucająca wodę pod ciśnieniem ma różnego typu końcówki dające różnej grubości strumień lub sitkowaty natrysk. M. podwodny wpływa dodatnio na przemianę materii, krążenie krwi, czynności wydalnicze oraz działa psychoterapeutycznie. Miejscowo poprawia ukrwienie tkanek, rozluźnia mięśnie, zmniejsza bolesność kości, stawów i mięśni. Wskazaniem są gł. choroby narządu ruchu, układu nerwowego, krążenia, przemiany materii. M. wirowy, kąpiel wirowa; w kąpieli wodnej całego ciała lub kończyny woda zostaje wprowadzona w ruch wirowy przez specjalny wibrator. Działanie na organizm podobne jak w masażu podwodnym. Wskazania: choroby układu krążenia, reumatyczne. MASAŻ DZIĄSEŁ, jedna ze skuteczniejszych metod leczenia i zapobiegania chorobom przyzębia; m.dz. wykonuje się szczoteczką, aparatami zsynchronizowanymi z akcją serca, sprężonymi gazami (np. tlen, powietrze), natryskami, palcem. Przeciwwskazania stanowią: ostre zapalenia przyzębia, ropny Stan kieszonek, złogi na-zębne. MASAŻ KOSMETYCZNY, zabieg podtrzymujący młody wygląd, odświeżający i upiększający; nadaje skórze i mięśniom jędrność i sprężystość, zapobiega zmarszczkom i fałdom (ale ich nie usuwa). Zazwyczaj dotyczy twarzy, owłosionej skóry głowy, dekoltu i ramion. Należy go wykonywać umiejętnie, zgodnie z zasadami i techniką —> masażu, w przeciwnym wypadku przyczyni się do nowych zmarszczek. Zamiast talku, używanego jako środek pomocniczy przy innych masażach, stosuje się oliwę lub tłusty krem (przy cerze suchej) albo spirytus (przy cerze łojotokowej). Każda kobieta może sobie sama robić codziennie m.k. (głaskanie, ugniatanie, rozcieranie, oklepywanie i wstrząsanie) twarzy i szyi, ale zawsze zgodnie z kierunkiem przebiegu mięśni. MASAŻ SERCA, jeden z zabiegów postępowania reanimacyjnego (resuscytacyjnego) stosowany w przypadkach zatrzymania krążenia krwi spowodowanego bezruchem serca (asystolia) lub —> migotaniem komór. Celem m.s. jest spowodowanie krążenia krwi dla przywrócenia krążenia mózgowego i wieńcowego. M.s. pośredni (zewnętrzny), poprzez nienaruszoną klatkę piersiową, polega na rytmicznym uciskaniu mostka w kierunku kręgosłupa, co powoduje uciśnięcie serca i wyciśnięcie krwi z komór serca do małego i dużego krążenia. Częstość ucisków wynosi 60-80/min. M.s. bezpośredni (wewnętrzny) może być wykonywany w czasie operacji serca albo w przypadkach, gdy masażem pośrednim nie udało się utrzymać krążenia krwi. Po otwarciu klatki piersiowej i worka osierdziowego rytmicznie uciska się ujęte w rękę serce, także z częstością 60-80/min. Bezpośredni m.s. może być również wykonany poprzez przeponę lub po przecięciu przepony w przypadkach zatrzymania krążenia w czasie zabiegów wewnątrz jamy brzusznej. M.s. powinien być wykonywany jednocześnie ze —> sztucznym oddychaniem. Zob. też dział „Pierwsza pomoc". MASAŻYSTA, osoba wykonująca zawodowo zabiegi w zakresie masażu leczn., rehabilitacyjnego, sportowego itp. zgodnie z wymogami wiedzy med.Brak obowiązujących przepisów dokładnie precyzujących warunki wykonywania tego zawodu, wykształcenie i różny tryb uzyskania uprawnień przez osoby wykonujące ten zawód. Po ukończeniu różnych kursów wykonuje go w zakładach społecznych służby zdrowia wielu felczerów, laborantów, techników medycznych itp. W zasadzie obecnie każdy technik fizjoterapii — absolwent państwowej szkoły medycznej techników fizjoterapii — jest wyszkolony i uprawniony do wykonywania masażu leczn. Jednocześnie nauczanie masażu leczn. i udzielanie uprawnień do jego wykonywania rezerwuje się obecnie dla wytypowanych osób ociemniałych w ramach ich zawodowej i społ. rehabilitacji. MASECZKA KOSMETYCZNA, zabieg polegający na pokrywaniu skóry twarzy papkowatą masą z rozmaitych (rozgniecionych, wymieszanych, ewentualnie podgrzanych) składników w celach leczn. lub upiększających. W zależności od składu rozróżnia się m.k. ściągające (stosowane przy rozszerzonych porach), wysuszające (przy łojotoku), nawilżające, poprawiające napięcie skóry, odżywcze i odświeżające. MASKI PRZECIWPYŁOWE, rodzaj sprzętu do ochrony dróg oddechowych; istotną ich część stanowi pochłaniacz,tj. urządzenie zatrzymujące zanieczyszczenia powietrza wdychanego — gęsto perforowana puszka, wypełniona warstwami materiału filtracyjnego (granulowanym węglem aktywnym, bibułą filtracyjną, wojłokiem, chem. adsorbentami itd.). „Półmaski" osłaniają tylko okolicę nosa i ust, „maski pełne" — także i oczy. Do m.p. należą również respiratory (warstwa gumy porowatej, zwykłej gąbki lub innego materiału porowatego — na usta i nos) oraz aparaty ustnikowe—sam pochłaniacz (bez maski) z zaciskiem na nos. MASKULINIZACJA, wystąpienie u kobiet niektórych cech męskich, np. zarostu i pogrubienia rysów twarzy, zmiany barwy głosu i in. Przyczyną tych zmian może być —> hipogenitalizm, podawanie hormonów płciowych męskich lub np. długotrwale stosowanie sterydów anabolicznych, które' mają pewne działanie androgenne. MASŁO KAKAOWE (.Oleum Cacao, Butyrum Cacao), niejełczejący tłuszcz otrzymywany z nasion kakaowca; nie drażni skóry i błon śluzowych. Używany jako podłoże do sporządzania czopków i globulek — topniejąc w temp. ciała uwalnia działający lek. MASOCHIZM, zboczenie płciowe polegające na odczuwaniu rozkoszy płciowej przy biernym poddawaniu się cierpieniom (rozkosz w doznawaniu udręczeń). Jest przeciwnością — sadyzmu. Zob. też algolagnia. MASTISOL, chloroformowy roztwór żywicy z drzewa mastyksowego Pistacia lentiscus, służący do naklejania na skórę gazy przytrzymującej opatrunek; używany powszechnie w chirurgii. MASTKA, smegma, mazista substancja składająca się ze złuszczonych komórek nabłonkowych, wydzieliny gruczołów łojowych i flory bakteryjnej. M. napletkowa gromadzi się w kieszonce napletka u mężczyzn, m.łechtaczkowa pod napletkiem łechtaczki u kobiet. MASTOPATIA, zmiany zwyrodnieniowe tkanki gruczołowej i tłuszczowej sutka na tle zaburzeń hormonalnych (zwiększone wydzielanie estrogenów), w postaci nieregularnych stwardnień, powiększania się piersi i jej bolesności w okresie przedmiesiączkowym. Stan przedrakowy gruczołu piersiowego: stwierdzić można zmiany rozrostowe nabłonka przechodzącego w raka, tzw. stany graniczne. Leczenie hormonalne, a w przypadkach zmian ograniczonych — operacyjne. MASTURBACJA -> samogwałt. MAŚĆ, postać leku do użytku zewn. (na skórę lub błony śluzowe). Podłoża do maści stanowią: — lanolina, wazelina, euceryna, smalec wieprzowy itp. W postaci maści zapisywane są leki miejscowo znieczulające, przeciwbakteryjne, przeciwgrzybicze, glikokortykoidy, środki wywołujące przekrwienie itp. MATE (.Yerba matę), herbata paragwajska sporządzona z liści ostrokrzewu paragwajskiego (llex paragumensis). Zawiera około 12% kofeiny i 9% taniny. Przyrządzanie liści jest skomplikowane, po przypaleniu poddaje się je wielomiesięcznym zabiegom aż do uzyskania odpowiedniego aromatu i smaku. Właściwości — herbata. MATERIAŁY DO WYPEŁNIEŃ, materiały służące do przygotowania plastycznej masy do bezpośredniego, trwałego odtwarzania brakujących części zęba lub do czasowego wypełniania ubytku; m.d.w. muszą być nieszkodliwe dla zęba, tkanek otaczających i całego ustroju; kontrolą i oceną m.d.w. zajmuje się w skali światowej Międzynarodowa Federacja Stomatologiczna (FDI), w kraju — Instytut Leków. M.d.w. stałych — cementy dentystyczne fosforanowe, krzemowe i krzemowo-fosforowe, amalgamaty, żywice syntetyczne (masy akrylowe), materiały złożone (composite) — powinny wypełniać ubytek na okres możliwie najdłuższy. Do wypełnień nieplastycznych stosuje się metale, żywice syntetyczne lub porcelanę, z których w pracowni stomatologicznej wykonuje się wkład mocowany w ubytku cementem. Cementy do wypełnień przygotowuje się z proszku i płynu. Świeże wypełnienia stałe (krzemowe) należy pokryć natychmiast lakierem do wypełnień, który chroni je przez 24 godz przed działaniem śliny, pokarmów itp. Do wypełniania ubytku zęba w czasie leczenia stosuje się m.d.w. czasowych (szczelnych i półszczelnych) — cement cynkowo-siarczany, tzw. fleczer lub dentynę, gutaperę — żywicę roślinną w postaci laseczek albo płytek do uplastycznienia w temp. 50-60° o, tlenek cynku z eugenolem (olejek goździkowy) i inne materiały w postaci past, kremów i mas' termoplastycznych. Służą one jako opatrunki do szczelnego zabezpieczenia ubytku zęba, a w pewnych przypadkach mogą pozostać na stałe jako tzw. podkład pod wypełnieniem stałym. M.d.w. półszczelnych to mastyks, sandarak, kolodium, pianki termoplastyczne. M.d. w. kanałów korzeniowych to: cementy fosforanowe, pasty, preparaty do przygotowania masy wypełniającej, ćwieki gutaperkowe i srebrne oraz z żywic syntetycznych. M.d.w. dopuszcza się do obrotu po akceptacji przez Instytut Leków na podstawie opinii placówek naukowo-badawczych. MATERIAŁY WYCISKOWE, materiały służące do precyzyjnego pobierania wycisków (miar) w jamie ustnej w celu sporządzenia wiernego odbicia wszystkich szczegółów szczęki, zębów i najbliższego ich otoczenia. Jakość wycisku zależy od rodzaju m.w. i sposobu ich przygotowania; m.w. przygotowane do pobrania wycisku są o konsystencji ciastowatej, półpłynnej, plastycznej, nakłada się je do łyżki wyciskowej i wprowadza do jamy ustnej. Najstarszym i nadal używanym m.w. jest gips dentystyczny wyciskowy. Masy tlenowo-cynkowo--eugenolowe nie rozpuszczają się i nie pęcznieją w ślinie, cienkie warstwy nie odkruszają się, istnieje możliwość poprawienia wycisku przez dokładanie nowych porcji. Masy hydrokoloidalne wymagają odlania modelu prawie natychmiast po zdjęciu wycisku. Masy silikonowe mają szerokie zastosowanie w stomatologii i mogą być przygotowane w postaci masy wyciskowej ciastowatej lub półpłynnej; masy termoplastyczne i czarna gutaperka są stosowane do pobierania wycisków uciskowych i dopełniających; m.w. są dopuszczane do użytkowania po akceptacji przez Instytut Leków. MATOŁECTWO - kretynizm. MAYER Julius Robert, ur. 25 XI 1814, zm. 20 III 1878, niem. lekarz i fizyk. Jako lekarz okrętowy na podstawie obserwacji poczynionych w okolicach wyspy Jawa sformułował w 1842 zasadę zachowania energii, wysnuł z niej szereg wniosków dotyczących przemiany materii w organizmach żywych i określił mechaniczny równoważnik ciepła. J.R. Maycr Odkrycie jego nie znalazło zrozumienia, co doprowadziło go do nieudanej próby samobójstwa, zakończonej trwałym kalectwem. Wagę odkrycia M. uznano dopiero po jego śmierci. MAYO WILLIAM James, ur. 29 VI 1861, zm. 28 VI 1939, i jego brat Charies Horace, ur. 19 VII 1865, zm. 26 V 1939, amer. chirurdzy. W 1889 założyli szpital St. Mary w Rochester (Minnesota) i rozpoczęli w nim działalność chir., w 1903 przekształcili szpital w Mayo Clinic, a w 1917 stworzyli Mayo Foundation for Medical Education and Research, jeden z najsławniejszych na świecie zakładów badawczo-klin. w medycynie. William James M. zajmował się gi. chirurgią jamy brzusznej, zwłaszcza —> kamica żółciową, nowotworami złośliwymi i chorobami jelit. Charies Horace M. w latach 1919-36 był prof. chirurgii uniw. Minnesota i specjalistą w zakresie schorzeń i leczenia operacyjnego tarczycy. MAYZEL Wacław, ur. 12 IX 1847, zm. 19 IV 1916, pol. lekarz i histolog. W 1873 odkrył, niezależnie od innych uczonych zagranicznych, mitotyczny podział jądra w komórkach zwierzęcych (- podział komórki) oraz stwierdził podobieństwo podziału komórek zwierzęcych i roślinnych. Odkrycia swe opisał w pracy O szczególnych zjawiskach przy dzieleniu się jąder vi komórkach nabłonkowych (1875). Przetłumaczył na jeż. polski dzieło —» K. Darwina O powstawaniu gatunków (1873). MAZIDŁO (_Lwimentum), ciekła lub półpłynna postać leku będąca mieszaniną mydeł, tłuszczów, olejów, lanoliny, wazeliny, balsamów, olejków eterycznych, alkoholi i innych substancji leczn. M. stosowane są na pow. skóry (do wcierań). W zależności od składu działają przeciwzapalnie, przeciwgośćcowo, przeciwbólowe i osłaniające. MAZIDŁO PŁODOWE -> maź płodowa. MAZIÓWCZAK POCHEWKOWy, nowotwór łagodny związany z pochewkami ścięgnistymi okolicy stawów (nadgarstka, skokowych). Rośnie wolno uciskając otoczenie i wnikając między ścięgna; częste nawroty wiążą się z niemożliwością doszczętnego usunięcia guza. Leczenie operacyjne. MAZIÓWCZAK ZŁOŚLIWY, rodzaj mięsaka z błony maziowej kaletek okolicy stawów i pochewek ścięgnistych, umiejscawiający się gł. w kończynie dolnej (staw skokowy, kolanowy). Guz, pozornie dobrze odgraniczony od otoczenia, rośnie wolno, ma przebieg złośliwy — dużą skłonność do nawrotów i przerzutów drogą krwi i limfy. Leczenie operacyjne. MAZURKIEWICZ Jan, ur. 12 VII 1871, zm. 31 X 1947, pol. psychiatra; dyr. zakładu dla psychicznie chorych w Kochanówku (1902-07), w Kobierzynie (1907-18), prof. Uniw. Warsz. (od 1919), czł. PAU (od 1930). Pionier kierunku psychofizjol. w psychiatrii poi., twórca tzw. warszawskiej szkoły psychiatr.; inicjator życia nauk. i organizacji społ. w dziedzinie lecznictwa chorób psych. Pozostawił cenne prace z zakresu psychologii, psychiatrii oraz fizjologii układu nerw., m.in. O integracjach nerwowych. Zarys fizjologicznej teorii uczuć. Wstęp do psychofizjologii normalnej: 1.1 Ewolucja aktywności korowo-psychicznej (1950) i t. 2 Dyssolucja aktywności korowo-psychicznej (1959). MAŹ PŁODOWA, mazidło płodowe, gęsta, tłusta substancja szaro-biała pokrywająca skórę noworodka, składająca się z wydzieliny gruczołów łojowych skóry, złuszczonego nabłonka i meszku płodowego (lanugo); zawiera witaminy, hormony, cholesterol. M.p. chroni skórę płodu przed maceracją wodami płodowymi. W czasie porodu ułatwia przesuwanie się płodu przez kanał rodny, po urodzeniu chroni skórę noworodka od szkodliwych wpływów zewn. oraz zapobiega szybkiej utracie ciepła. Skóra noworodka wchłania z m.p. substancje białkowe i tłuszczowe. Po urodzeniu noworodka należy zetrzeć jałowym gazikiem nadmiar m.p. z fałdów skóry, resztę pozostawiając na skórze. MC BURNEY Charies, ur. 17 II 1845, zm. 7 XI 1913, amer. chirurg; prof. chirurgii Columbia Univ. w Nowym Jorku (1889-1907). Pionier chir. leczenia ostrego zapalenia —> wyrostka robaczkowego. W 1889 opublikował doniesienie, w którym określił punkt największej bolesności uciskowej powłok brzusznych w ostrym zapaleniu wyrostka, zw. punktem Mc B. W 1894 zalecił sposób przecięcia ściany jamy brzusznej w zabiegu operacyjnym na wyrostku robaczkowym, tzw. cięcie Mc Burneya. MDD, mdd — dopuszczalna dawka maksymalna. MDŁOŚCI -> nudności. ME — masa erytrocytama. MECHANIZMY KONTROLNE PSYCHOLOGICZNE, mechanizmy kontroli, procesy usuwające i korygujące zaburzenia powstałe w sytuacji, gdy rzeczywistość przeciwstawia się dążeniom człowieka. M.k.p. charakteryzują się nastawieniem zadaniowym — są ukierunkowane na usunięcie przeszkody, zaspokojenie— potrzeb; decydują o zachowaniu się człowieka w sytuacji trudnej, wyznaczając stopień trudności sytuacji, jaką człowiek może znieść nie rezygnując z prób osiągnięcia celu (tolerancja na —» stres). O odporności i sprawności m.k.p. świadczy stopień trudności sytuacji, w których te mechanizmy interweniują, jak również częstość i rozmaitość stosowanych —> mechanizmów obronnych psychologicznych (nadmiernie częste stosowanie różnego rodzaju mechanizmów obronnych świadczy o słabości mechanizmów kontrolnych). MECHANIZMY OBRONNE PSYCHOLOGICZNE, nawykowe sposoby radzenia sobie z powtarzającymi się lub długotrwałymi konfliktami, przedłużającą się —>frustracją, zmierzające do zmniejszenia obciążenia emocjonalnego i utrzymania równowagi psych. bez zmiany rzeczywistej sytuacji; m.o.p. to procesy fizjol. i p.sychol. mające znaczenie obronne dla ośrodkowego układu nerw.; m.o.p. stosowane w sposób umiarkowany zwiększają zadowolenie z życia będąc użytecznym sposobem przystosowania się, gdy jednak stają się dominującym sposobem rozwiązania problemów, stanowią wskaźnik nieprzystosowania. Lista m.o.p. obejmuje: l) wyparcie — stłumienie pragnień, dążeń niezgodnych ze świadomymi wymaganiami i wysunięcie ich poza pole świadomości; 2) identyfikację — uznawanie pożądanych cech innych ludzi za własne, przejmowanie postaw i wzorców zachowania ludzi podziwianych; 3) —>- projekcję — przypisywanie własnych, niepożądanych cech charakteru, motywów innym; 4) racjonalizację — wynajdywanie logicznych powodów lub pozornie wiarygodnych usprawiedliwień dla dokonanych, impulsywnych czynów; 5) kompensację — dążenia do powetowania sobie niepowodzeń w jednej dziedzinie poprzez wybicie się w dziedzinie innej; 6) substytucję — podstawienie celów zastępczych w miejsce nieakceptowanych lub niemożliwych do osiągnięcia; 7) fantazjowanie — złudzenie zaspokojenia pragnień, które nie mogą być zaspokojone w rzeczywistości; 8) sublimację — uwznioślenie, dzięki któremu motywy społ. nie uznawane znajdują swój wyraz w formie akceptowanej; 9) reakcję upozorowaną — wytwarzanie reakcji przeciwnych do tych, które byłyby naturalnym przejawem autentycznych motywów; 10) fiksację — tendencję do niezmieniania powtarzającego się zachowania, mimo że nie jest ono skuteczne z punktu widzenia celu działania; 11) regresję — wracanie do niższego, prymitywniejszego poziomu reakcji właściwego młodszemu wiekowi. MECHANORECEPTORY, rodzaj —> interoceptorów; rozróżnia się: 1) diiatoreceptory — wrażliwe na stopień rozciągnięcia narządu, receptory umiejscowione w drogach oddechowych, przewodzie pokarmowym, moczowodzie i pęcherzu moczowym: 2) — baroreceptory (pressoreceptory) — wrażliwe na rozciągnięcie ścian naczyń tętniczych i żylnych (wzrost ciśnienia krwi lub wypełnienie krwią); występują gł. w łuku aorty, zatoce tętnicy szyjnej, tętnicach płucnych i wielkich żyłach uchodzących do serca. MECHANOTERAPIA, część fizykoterapii stosująca 2 zasadnicze metody leczn.: mieszenie (- masaż) i ćwiczenia ruchowe (kinezyterapia, kinetoterapia) w postaci gimnastyki leczn., zabaw ruchowych, gier sportowych, terapii zajęciowej itp. M. jest podstawą rehabilitacji leczn. po urazach, operacjach ortopedycznych, w przewlekłych chorobach stawowych. MEDIATORY -> przekaźniki. MEDIN Oskar, ur. 14 VIII 1847, zm. 24 XII 1927, szwedz. lekarz pediatra; w 1873-1914 prof. pediatrii uniw. w Sztokholmie. Badacz ostrego nagminnego porażenia: dziecięcego; na ten temat ogłosił obszerną pracę w 1890. Jego nazwiskiem, obok nazwiska Jakuba Heinego (1800-1879), niem. ortopedy, który jeszcze w 1860 opisał pierwsze przypadki porażenia nagminnego, zostało nazwane zapalenie przednich rogów rdzenia kręgowego (—> Heinego-Medina choroba) MEDYCYNA, dziedzina nauk przyrodniczych; zajmuje się badaniem budowy i czynności ustroju ludzkiego w stanie zdrowia i choroby, rozpoznawaniem chorób i rokowaniem; jej ostatecznym celem jest leczenie chorych i zapobieganie chorobom. M., która w swoich początkach była „sztuką leczenia" opartą o przypadkowe, empiryczne spostrzeżenia i wiarę w siły nadprzyrodzone, w trakcie rozwoju stała się wiedzą o ściśle nauk. podstawach, korzystającą z osiągnięć innych dziedzin nauki, jak biologia, fizyka, chemia, nauki społ., cybernetyka i in., w celu poznania istoty procesów składających się na zjawisko życia. W miarę rozwoju m. rozbudowuje siew: l) zespół dyscyplin podstawowych (teoretycznych), takich jak anatomia, histologia, embriologia, fizjologia, biochemia, genetyka, patologia, cytologia, farmakologia, epidemiologia, higiena i in. oraz 2) zespól dyscyplin klin. (praktycznych), z których podstawowe to m.in. interna, pediatria, neurologia, psychiatria, dermatologia, radiologia, chirurgia, laryngologia, okulistyka, ginekologia i położnictwo, stomatologia. Stały wzrost wymagań stawianych wiedzy i biegłości lekarza prowadzi do wyłaniania się coraz węższych specjalności klin., np. w dziedzinie chorób wewn.: nefrologii, diabetologii, hematologii, kardiologii, gastrologii itp., w dziedzinie chirurgii: ortopedii, urologii, neurochirurgii, torakochirurgii, transplantologii itp. Specjalizacja w m. wyraża się także w wyodrębnianiu się pewnych jej gałęzi, które uwzględniają specyfikę określonych środowisk społ., np. —> medycyna szkolna, przemysłowa, wojskowa. Wyrazem powiązań m. z in. gałęziami wiedzy są takie działy, jak: —> medycyna sądowa, cybernetyczna, lotnicza, nuklearna itp. Współcześnie duże znaczenie przypisuje się m. zapobiegawczej (profilaktycznej), której celem jest niedopuszczenie do wystąpienia choroby, jej nasilenia się lub nawrotu albo epidemicznego uogólnienia. M. zapobiegawcza stara się ten cel osiągnąć przez propagowanie zasad higieny osobistej i otoczenią oraz przez powszechne stosowanie szczepień ochronnych. Postęp m. uzależniony jest od właściwie zorganizowanej pracy nauk. Badania nauk. prowadzone są gł. w pracowniach nauk. i klinikach akad. med. oraz w med. instytutach. Med. badania nauk. w dużej mierze opierają się na eksperymencie, który ma swoje ustalone miejsce w m.doświadczalnej..Znaczny postęp w dziedzinie nauk med. dokonał się dzięki zastosowaniu najnowszych osiągnięć technicznych, szczególnie elektroniki. Zalety przyrządów elektronicznych (duża czułość, mały moment bezwładności, możliwość dokonywania pomiarów na odległość itp.) umożliwiły b. dokładną i szczegółową rejestrację i analizę zjawisk bioelektr. związanych z czynnością różnych narządów, a także rejestrację wielkości nieelektr. metodami elektr. Uprościło to i upowszechniło szereg metod badań dodatkowych. Dalszego postępu w m. można oczekiwać dzięki rozwijającej się miniaturyzacji sprzętu i automatyzacji metod diagnostycznych, terapeutycznych i dokumentacyjnych. MEDYCYNA CYBERNETYCZNA, kierunek w medycynie dążący do zastosowania zasad i metod cybernetycznych oraz automatyzacji zarówno w podstawowych, jak i klin. działach medycyny. W oparciu o teorie informacji i regulacji m.c. stara się uściślić dane dotyczące istoty zjawisk życiowych i procesów zachodzących w ustroju tak zdrowym, jak i w chorym. Przez wykorzystanie najnowszych osiągnięć z dziedziny techniki i automatyki oraz miniaturyzacji, m.c. umożliwia usprawnienie diagnostyki, badań laboratoryjnych, lek. analizy statystycznej, dokumentacji nauk., programowania działalności dydaktycznej itp. Stosowane przez m.c. modelowanie czynności narządowych i dynamicznych procesów fizjol. stanowi istotne źródło postępu w dziedzinie konstruowania protez kończynowych i narządowych. MEDYCYNA EKONOMICZNA, młoda dziedzina medycyny społ. zajmująca się badaniem oddziaływań jednostronnych i sprzężeń zwrotnych zachodzących między zjawiskami med. i procesami ekonomicznymi. W sferę jej zainteresowań wchodzi m.in. problematyka ekonomiki zdrowotnej i —> ekonomii medycznej. M.e. dąży do optymalizacji wzajemnych oddziaływań ochrony zdrowia i procesów ekonomicznych oraz ukierunkowania gospodarczej i ekonomicznej działalności państwa i społeczeństwa na rzecz ochrony zdrowia. MEDYCYNA KOSMICZNA, dziedzina nauki zajmująca się zagadnieniami wpływu czynników lotu kosmicznego na organizm. W dzisiejszych czasach m.k. rozdzieliła się na szczegółowe nauki med. (np. fizjologia kosmiczna, farmakologia kosmiczna, kardiologia kosmiczna, mikrobiologia kosmiczna i in.), pozostawiając pierwotną nazwę dla nauk klin. Podobnie wyodrębnione zostały z m.k. psychologia kosmiczna i antropologia kosmiczna. Dziedzinami zainteresowania m.k. w szerokim jej znaczeniu są m.in. zagadnienia tolerancji czynników lotu kosmicznego, selekcji i doboru kandydatów na kosmonautów, opracowanie zasad zabezpieczenia ekologicznego w długotrwałych lotach, kontroli i nadzoru nad stanem zdrowia w locie, zagadnienia przebywania człowieka na innych planetach. MEDYCYNA LOTNICZA, dziedzina medycyny zajmująca się zagadnieniami wpływu czynników lotu samolotem na organizm człowieka. W skład m.l. wchodzą wszystkie dyscypliny med., chociaż coraz częściej obejmuje się tą nazwą tylko nauki klin., wydzielając fizjologię, biochemię, farmakologię, mikrobiologię, higienę i inne dziedziny teoretyczne. Zainteresowania m.l. obejmują m.in. wpływ czynników lotu na organizm (niedotlenienie, przyspieszenia, niska temp., zmiany ciśnienia atmosf., promieniowanie słoneczne), działalność człowieka w układzie „pilot-samolot", zagadnienia tolerancji ujemnych wpływów czynników lotu oraz opracowanie środków zabezpieczających higienę żywienia i odpoczynku personelu latającego, zagadnienia selekcji i doboru kandydatów do zawodu pilota. MEDYCYNA MORSKA, dziedzina medycyny zajmująca się etiologią, patofizjologią, profilaktyką chorób związanych z pracą na morzu lub w portach oraz leczeniem i ochroną zdrowia marynarzy i „ludzi morza". W ramach tych zadań m.m. określa wymogi zdrowotne i rodzaje badań dla kandydatów do służby w marynarce, zajmuje się również specjalnie chorobami tropikalnymi, pasożytniczymi i innymi nie występującymi w naszej szerokości geograficznej. Ustala wymogi dotyczące konstrukcji statków i okrętów w aspekcie bhp oraz organizacyjne i merytoryczne zasady ratownictwa morskiego. M.m. wypracowała i stosuje z powodzeniem oryginalny system poradnictwa lek. w oparciu o łączność radiową z portem (w PRL „Radio Gdynia"). Jednym z b. ważnych zadań m.m. jest prowadzenie badań i ustalenie współczesnych zasad organizacji skutecznej bariery przeciwepidemicznej na morskiej granicy kraju. W wojsku specjaliści m.m. biorą też udział w ustalaniu zasad leczenia i ewakuacji rannych i chorych w warunkach działań bojowych na morzu, zabezpieczenia leczn. ewakuacyjnego desantów morskich itp. MEDYCYNA NUKLEARNA, dział medycyny badający wpływ promieniowania jonizującego na organizm, możliwości jego stosowania w leczeniu i rozpoznawaniu chorób oraz zajmujący się profilaktyką i leczeniem uszkodzeń popromiennych. Promieniowanie jonizujące wytwarzane jest w czasie przemian w jądrze atomu (ciała promieniotw. naturalne i sztuczne) oraz w aparatach Roentgena. Wprowadzenie izotopów do medycyny umożliwiło badanie i wyjaśnienie szeregu skomplikowanych przemian biochem. w organizmie i ich istoty. Szczególną rolę odegrały tu badania za pomocą substancji znakowanych—» izotopami promieniotwórczymi. Izotopy pozwalają wykrywać zmiany chorobowe wymykające się dotychczasowym metodom rozpoznawczym, a także umożliwiają skuteczniejsze leczenie wielu chorób. MEDYCYNA PRZEMYSŁOWA, dziedzina medycyny zajmująca się badaniem wpływu warunków pracy w poszczególnych gałęziach przemysłu na zdrowie ludzkie, metodami zapobiegania szkodliwości tych warunków i leczenia ich skutków. M.p. tworzy teoretyczne podstawy do działania przemysłowej służby zdrowia w zakresie szerokiej profilaktyki i leczenia. Bazą naukową m.p. są: —» Instytut Medycyny Pracy w Przemyśle Węglowym i Hutniczym w Sosnowcu, —> Instytut Medycyny Pracy w Przemyśle Włókienniczym i Chemicznym w Łodzi, —> Instytut Medycyny Pracy i Higieny Wsi w Lublinie, —» Instytut Medycyny Morskiej i Tropikalnej w Gdyni. Instytuty te ściśle współpracują z instytutami nauk. wszystkich zainteresowanych resortów. Osiągnięcia m.p. dały podstawę do zorganizowania w 1950-1951 dobrze wyszkolonej i wyposażonej przemysłowej służby zdrowia dysponującej siecią zakładowych, międzyzakładowych, obwodowych i wojewódzkich przychodni przemysłowych. Oprócz przemysłowej służby zdrowia istnieje w Polsce system stałego nadzoru nad warunkami pracy w przemyśle sprawowany przez—>• Państwową Inspekcję Sanitarną oraz Państwową Inspekcję Pracy. MEDYCYNA PSYCHOSOMATYCZNA, dział medycyny zajmujący się zależnościami psychosomatycznymi (— zaburzenia psychosomatyczne). M.p. wychodzi ze stanowiska, że człowiek stanowi niepodzielną całość i podobnie jak schorzenia fiz. mogą być konsekwencją stanów psych., tak też leczenie powinno być skierowane zarówno na ciało jak i psychikę pacjenta. M.p. rozwijała się w ostatnich latach korzystając z inspiracji badawczej: — psychoanalizy, teorii zależności korowo-trzewiowych oraz teorii —> stresu, rozwiniętej przez kanad. fizjopatologa H. Selye'go. MEDYCYNA SĄDOWA, dział nauki wykorzystujący wiadomości z medycyny i pokrewnych nauk przyrodniczych dla potrzeb prawa i wymiaru sprawiedliwości. Obecnie zakres m.s. ulega rozszerzeniu ze względu na szybki rozwój różnych specjalności lek., a także nauk biol. związanych z medycyną, np. genetyki, serologii, toksykologii, antropologii. Wpływ na rozwój i kształt m.s. mają również kryminalistyka i kryminologia, a także nauki prawne, stąd konieczność współpracy wielu specjalistów. Zakres badań m.s. jest b. szeroki, np. badania obrażeń i uszkodzeń ciała, zdolności do pracy zarobkowej i zawodowej, badania sekcyjne zwłok wraz z badaniami histopatol. dla stwierdzenia śmierci gwałtownej i okoliczności zgonu (narzędzie działające, czas śmierci), badania biol. i serologiczne śladów i dowodów rzeczowych (ślady krwi, włosów, tkanek), badania serohematologiczne w dochodzeniu ojcostwa, wykrywanie trucizn, ustalanie nietrzeźwości itp. Wszystkie te badania mają szczególnie dużą wagę w początkowym okresie śledztwa, np. w sprawach o zabójstwo. MEDYCYNA SPOŁECZNA, nauka, której przedmiotem badań jest stan zdrowia ludności, czynniki spol. i przyrodnicze kształtujące stan zdrowia ludności, korelacja między tymi czynnikami oraz warunki skuteczności działań na rzecz zdrowia; zakres badań m.s., obok tradycyjnie pojętej —> higieny społecznej, obejmuje teorie rozwoju i organizacji ochrony zdrowia. MEDYCYNA SPORTOWA, dziedzina medycyny ściśle związana ze sportem. Zakres badań i praktyka m.s. obejmują wszystkie zagadnienia związane ze stanem zdrowia oraz zdolnością do wysiłku osób uprawiających fiz. ćwiczenia. M.s. zajmuje się leczeniem uszkodzeń i kontuzji powstałych u zawodników, obejmuje problemy opieki nad zdrowiem osób uprawiających sport, zagadnienia racjonalnych metod treningu i zapobiegania kontuzjom, a także kontroli nad ludźmi uprawiającymi sport. Przeprowadza wśród sportowców badania lek. kwalifikacyjne w celu ustalenia, czy badany może uprawiać daną dyscyplinę sportu i w jakim stopniu oraz badania kontrolne, umożliwiające wykrycie ewentualnych zmian zachodzących w organizmie w czasie uprawiania określonej dyscypliny sportu, a także kontrolę stosowanych metod treningowych. MEDYCYNA SZKOLNA, dziedzina medycyny, której celem jest zapewnienie wychowania zdrowego, prawidłowo fiz. i psych. rozwiniętego młodego pokolenia przez lek. działalność profilaktyczną i leczn. wśród młodzieży szkolnej. Działalność profilaktyczna obejmuje okresowe i kontrolne badania lek., —> szczepienia zapobiegawcze oraz oświatę sanitarną na terenie szkoły. Działalność leczn. polega na udzielaniu doraźnej pomocy ogólnolek. w zachorowaniach i wypadkach, świadczeniu pomocy stomatologicznej oraz kierowaniu na badania i leczenie w poradniach specjalistycznych. MEDYCYNA TROPIKALNA, dział medycyny zajmujący się problemami ochrony zdrowia oraz chorobami występującymi w krajach o klimacie tropikalnym (—> choroby tropikalne). Rozległa ta dziedzina korzysta z osiągnięć : —> higieny, epidemiologii, kliniki, wirusologii, bakteriologii, parazytologii i in. nauk. MEDYCYNA WOJSKOWA, dziedzina nauk med. zajmująca się problemami dotyczącymi zadań i działania —> wojskowej służby zdrowia w okresie pokoju i wojny. M.w. dzieli się na szereg specjalności: higiena wojskowa, epidemiologia wojskowa, interna polowa, chirurgia polowa, toksykologia wojskowa, organizacja i taktyka służby zdrowia. M.w. ściśle łączy się z medycyną lotniczą, morską i kosmiczną. Nauczaniem m.w. zajmuje się Wojskowa Akademia Med. oraz studia wojskowe wszystkich akademii med. w kraju, doskonaleniem i szkoleniem podyplomowym — Centrum Kształcenia Podyplomowego WAM. Problematykę badań nauk. ustala i całość prac koordynuje Rada MON d.s. Medycyny i Farmacji Wojskowej. Problemy w poszczególnych gałęziach m.w. opracowują —>• Wojskowy Instytut Higieny i Epidemiologii (WIHE), -> Wojskowy Instytut Medycyny Lotniczej (WIML), —> Wojskowa Akademia Medyczna (WAM), Centrum Kształcenia Podyplomowego WAM (CKP WAM). Podstawowymi problemami m.w. są: wymogi zdrowotne i dobór kandydatów do wszystkich rodzajów wojsk i służb, patofizjologia człowieka w warunkach służby wojskowej i walki, procesy adaptacyjne, wychowanie fiz. i sport, zasady orzecznictwa wojskowo-lek., zasady i metody medycznej ochrony wojsk w czasie pokoju i wojny, jednolita doktryna wojskowo-med., zagadnienia higieny i fizjologii pracy oraz ergonomii we wszystkich rodzajach wojsk i służb, leczniczo-ewakuacyjne zabezpieczenie wojsk na froncie zewn. i na obszarze kraju. MEDYCYNA WYPADKOWA, dział medycyny zajmujący się przyczynami i skutkami wypadków drogowych. M.w. bada tzw. przyczyny biol. wypadków drogowych, jak zmęczenie i znużenie u kierowców, wpływ chorób na zdolność prowadzenia pojazdu (np. cukrzyca, padaczka, zawal serca), wpływ alkoholu, spalin itp. Zajmuje się także profilaktyką wypadków drogowych, gł. u dzieci i ludzi starszych. Przedmiotem badań m.w. są także urazy ciała powstające w wypadkach drogowych, sposoby udzielania i organizacji pomocy powypadkowej oraz orzecznictwo sądowo-lek. w dochodzeniu przyczyn wypadków. MEDYCZNE KSZTAŁCENIE, system i tryb nauczania zawodu, szkolenia przed- i podyplomowego, doskonalenia i specjalizacji personelu służby zdrowia. Sieć szkół med. stanowią: zasadnicze szkoły med., licea (technika) med., med. studia zawodowe, wojewódzkie ośrodki doskonalenia zawodowego, akademie med.. Medyczne Centrum Kształcenia Podyplomowego, wojewódzkie ośrodki kształcenia podyplomowego. Szkolnictwo medyczne podlega Ministrowi Zdrowia i Opieki Społ. Pomocniczy i średni personel med., kształcony w szkołach zasadniczych, liceach, technikach i studiach zawodowych, przechodzi w okresie nauki szkolenie praktyczne w zakładach służby zdrowia. Po ukończeniu 650 szkół, w trakcie wykonywania zawodu, doskonalony jest na różnego rodzaju kursach organizowanych centralnie lub przez wojewódzkie ośrodki doskonalenia zawodowego. Pielęgniarki mają możność kształcenia się w ramach magisterskich studiów wyższych w dwóch akademiach med. (Lublin, Katowice). Personel med. z wyższym wykształceniem (lekarze, lekarze stomatolodzy^ mgr farmacji) kształcą się w akademiach med. W trakcie studiów odbywają praktyki w zakładach służby zdrowia. Lekarze odbywają roczny staż podyplomowy. Kształcenie podyplomowe odbywają na kursach organizowanych przez Med. Centrum Kształcenia Podyplomowego lub wojewódzkie ośrodki kształcenia podyplomowego. W ramach zorganizowanego systemu specjalizacyjnego zdobywają oni kolejne stopnie specjalizacji wg ustalonych przez Ministra Zdrowia i Opieki Społ. zasad i programów. MEGACOLON -> Hirschprunga choroba. MEGAKARIOCYTY, komórki olbrzymie szpiku kostnego o wymiarach 50 do 100 m; wytwarzają gł. —»krwinki płytkowe (płytki krwi). MEGALOCYTY ->normocyty. MEISSNER Alfred, ur. 4 X 1883 zm. 13 IV 1953, pol. chirurg stomatolog; współorganizator Inst. Dentystycznego w Warszawie (1921) i kier katedry chirurgii stomatologicznej, prof. Inst., potem Akad. Stomatologicznej (1927-1939). Jeden z twórców chirurgu stomatologicznej w Polsce. Wynalazca własnej odmiany kleszczy dentystycznych (1923), dźwigni do usuwania korzeni (1924). Wprowadził modyfikacje szeregu zabiegów stomatologicznych, m.in. w przypadkach torbieli szczękowych lub niedorozwoju szczęki dolnej. MEJOZA —podział komórki. MEKLOFENOKSAT, Centrofenoksyna Lucidrii, lek psychotropowy z grupy pobudzających i psychoenergizujących. Stosowany w zaburzeniach świadomości (stany pourazowe, psychozy alkoholowe, psychozy starcze), nerwicach, stanach lękowych, bezsenności, stanach wyczerpania psychicznego, zaburzeniach miesiączkowania. Łagodzi objawy abstynencji. Hamuje laktację. MELANCHOLIA —depresja. MELANINY, ciemne, wielkocząsteczkowe barwniki, powstające w organizmach zwierzęcych z aminokwasu — tyrozyny. M. warunkują zabarwienie skóry; ilość ich wzrasta pod wpływem naświetlania światłem nadfioletowym (opalanie). Synteza m. jest kontrolowana przez —» melanotropinę, hormon przysadki. MELANIZM, uwarunkowane genetycznie wzmożone wytwarzanie i gromadzenie się ciemnego barwika —> melaniny w naskórku i włosach, powodujące niemal czarne lub brunatne ich zabarwienie, jak u Murzynów. MELANOCYTY, komórki barwnikowe wytwarzające i zawierające —> melaninę. Niewielkiej średnicy, o długich wypustkach cytoplazmatycznych, m. obecne są w tkance łącznej skóry i opon miękkich, a także w naczyniach oka i w tęczówce. MELANOMA -> czerniak. MELANOTROPINA, melanotropowy hormon, MSH, hormon polipeptydowy wydzielany przez płat pośredni przysadki mózgowej. Pobudza komórki skóry do wytwarzania melaniny — brunatnego barwnika, który rozpraszany jest pomiędzy komórkami naskórka. M. wykazuje podobieństwo struktury chem. do —> adrenokortykotropiny i w związku z tym wykazuje słabe działanie adrenokortykotropowe, podobnie jak adrenokortykotropina wykazuje działanie melanotropowe. Hormony kory nadnerczy (—> kortyzol) i rdzenia nadnerczy (—> adrenalina i noradrenalina) silnie hamują wydzielanie hormonu melanotropowego. MELANOTROPOWY HORMON —> melanotropina. MELIPRAMINA -> imipramina. MENARCHE, pierwsza miesiączka, pierwsze krwawienie miesiączkowe w okresie —» dojrzewania płciowego u dziewcząt. M. świadczy o dojrzałości błony śluzowej macicy, ale w przebiegu pierwszych cykli miesiączkowych często nie dochodzi do —» jajeczkowania (cykle bezowulacyjne). MENDA, mendoweszka, popularna nazwa wszy łonowej. Zob. też wszawica. MENDEL Johann Gregor, ur. 22 VI 1822, zm. 6 I 1884, czes. przyrodnik, zakonnik, twórca podstaw współczesnej nauki o —> dziedziczności. Przez 8 lat prowadził obserwacje nad dziedziczeniem poszczególnych cech u grochu ogrodowego. Wyniki swoich obserwacji podał w 1866 w pracy Badania nad mieszańcami roślin (wyd. poi. 1915). Prace M. nie znalazły uznania świata nauk. i dopiero w 1900 C. Correns i E. Tschermak oraz H. de Vries potwierdzili słuszność wniosków i hipotez M., znanych obecnie jako prawa Mendla. MENDELIZM, teoria -> dziedziczenia opracowana przez Mendla (1866). M. zakłada, że dziedziczenie polega na przekazywaniu przez rodziców (P) potomstwu zawartych w —>• gametach czynników odpowiedzialnych za określone cechy. Każda gameta ma tylko jeden gen warunkujący daną cechę. Zygota ma 2 geny, jeden od ojca,' a drugi od matki. Pierwsze pokolenie mieszańców (F1) między dwoma osobnikami mającymi przeciwstawne cechy, np. czerwone i białe kwiaty, jest podobne do jednego z rodziców, mianowicie ma kwiaty czerwone. Zdolność do wytwarzania czerwonego barwnika jest cechą dominującą, a brak tej zdolności — recesywną. Mimo że cecha recesywna nie przejawia się u mieszańców F1, wytwarzają one w równych ilościach gamety mające gen recesywny i dominujący. W wyniku losowego łączenia się tych gamet powstaje w drugim pokoleniu (F2) 1/4 osobników mających dwa geny dominujące, 1/4 — mających dwa geny recesywne i 2/4 — mających jeden gen dominujący, drugi zaś recesywny. Geny warunkujące różne cechy organizmów dziedziczone są niezależnie od siebie. MENIERE Prosper, ur. 18 VI 1799, zm. 17 II 1862, franc. lekarz, od 1838 kier. Inst. dla Głuchoniemych w Paryżu. Pierwszy opisał w 1861 chorobę błędnika, noszącą obecnie miano choroby Meniere'a. MENIERE'A CHOROBA, choroba ucha wewn. o niewyjaśnionej etiologii, objawiająca się napadowymi zawrotami głowy, zaburzeniami równowagi uniemożliwiającymi utrzymanie pozycji stojącej, silnymi szumami w uszach często wymiotami, oczopląsem występującym na szczycie napadu. Miedz napadami zwykle jedynym objawem jest upośledzenie słuchu, zazwyczaj jednostronne. Napady w ch.M. występują nagle i trwać mogą od kilku sekund do kilku dni, częściej w okresie wiosny i jesieni, zwykle u osób w średnim i starszym wieku. Ch.M. dotyczy częściej mężczyzn niż kobiet. Mianem zespól Meniere'a określa, się podobny zespól objawów, spowodowany jednak czynnikami zlokalizowanymi poza uchem wewn., często o charakterze ogólnym, jak np. zaburzeniami hormonalnymi, chorobami układu nerw., zaburzeniami naczyniowymi i innymi. Leczenie ch.M. ;est zazwyczaj zachowawcze; w uporczywych przypadł kach stosuje się leczenie operacyjne. . MENINGOCELE, workowate uwypuklenie opony twardej, zawierające płyn mózgowo-rdzeniowy, będące następstwem nieprawidłowego wrodzonego ubytku w pokrywie czaszki lub w kręgach. W wielu przypadkach możliwe jest leczenie operacyjne, mające na celu zlikwidowanie przepukliny oponowej. MENINGOKOKI, potoczna nazwa — dwoinek zapalenia opon mózgowych. MENOPAUZA -rklimakterium. MENSTRUACJA -> miesiączka. MENTOL, terpen aromatyczny, jeden z gł. składników olejku mięty pieprzowej. Drażni zakończenia włókien czuciowych przewodzących zimno, obniża wrażliwość zakończeń włókien czuciowych przewodzących ból. podany na skórę wywołuje uczucie chłodu. Roztwory alkoholowe (spirytus mentolowy) i maść stosowane są głównie celem złagodzenia świądu skóry. M. działa również słabo żółciopędnie i przeciwbakteryjnie. MEP —> masa erytrocytama. MEPACRINE ->atebryna. MEPERIDIN -petydyna. MEPROBAMAT, Meprobamatum, Miltown, lek psychotropowy z grupy—fleków anksjolitycznych; działa kojąco znosząc agresywność, nadmierne napięcie nerwowe, uczucie lęku i niepokoju; obniża napięcie mięśni prążkowanych. Stosowany w nerwicach i psychonerwicach, stanach nadmiernego napięcia mięśni (ortopedia, reumatologia) oraz w leczeniu przewlekłego alkoholizmu. Powoduje lekozależność. MERAFIN - sulfaproksylina. MERBROMIN —> merkurochrom. MERKUROCHROM, Mercurochrom, Merbromin, połączenie rtęci z dwubromofluoresceiną; środek bakteriobójczy. Wodne roztwory o czerwonym zabarwieniu używane są do odkażania skóry i błon śluzowych. MESMER Franz Anton, ur. 25 V 1734, zm. 5 III 1815, niem. lekarz; twórca systemu leczniczego zw. mesmeryzmem, opartego na poglądzie, ze w każdym żywym organizmie istnieje jakiś „fluid uniwersalny" tzw. „magnetyzm zwierzęcy". Wg M., działając na „magnetyzm zwierzęcy" można wpływać na stany chorobowe organizmu. M. jako lekarz-praktyk zdobył sobie czasowo duże powodzenie, przeprowadzając zabiegi mające na celu przeniesienie „siły magnetycznej" na chorego. Orzeczeniem komisji lek. w Paryżu i Berlinie w 1784 uznano po licznych badaniach i doświadczeniach, że teoria M. nie ma podstaw nauk. i winna być odrzucona. MESMERYZM -> Mesmer. MESZEK PŁODOWY, małe, delikatne, bezrdzenne włoski wyrastające na ciele płodu od trzeciego miesiąca ciąży. W drugiej połowie ciąży pokrywają całe ciało płodu, a w dziewiątym miesiącu wypadają i są częściowo zastępowane przez owłosienie właściwe. METABOLICZNE CHOROBY, choroby przemiany materii, niejednorodna grupa chorób cechujących się zaburzeniem prawidłowej przemiany materii określonej tkanki, narządu lub związku chem. w organizmie. Zaburzenie to jest wywołane najczęściej wrodzoną wadą enzymatyczną. Do ch.m. zalicza się np.: —> cukrzycę, otyłość, mukowiscydozę, marskość wątroby (niektóre postacie), dnę, zaburzenia w białkach osocza (agammaglobulinemię, czyli brak gammaglobulin we krwi), skrobiawicę. Wrodzona wada enzymatyczna może polegać na braku lub niedoborze enzymu oraz nieprawidłowej jego aktywności; niekiedy współistnieje niedobór wielu enzymów. Najczęściej są to choroby genetycznie uwarunkowane, dziedziczone jako cechy bądź autosomalne (recesywne lub dominujące), bądź sprzężone z płcią. Brak enzymu lub zmniejszenie jego aktywności prowadzi do zmniejszenia albo zwiększenia ilości prawidłowych produktów pośrednich przemiany materii, czy też do pojawienia się produktów nieprawidłowych. W płynach i wydalinachorganizmu stwierdza się zwiększoną ilość produktów pośrednich oraz brak produktu końcowego lub obecność patol. produktów pośrednich i końcowych (tzw. choroby molekularne). Gromadzące się produkty pośrednie mogą wykazywać działania toksyczne, a brak produktu końcowego niezbędnego dla życia powoduje rozwój charakterystycznych objawów chorobowych. Do chorób molekularnych należą m.in. schorzenia, których przyczyną jest występowanie nieprawidłowych hemoglobin, tzw. hemoglobinopatie. Wrodzone defekty enzymatyczne mogą dotyczyć przemiany białkowej (np. analbuminemia, tj. brak albumin we krwi, wrodzone niedobory czynników krzepnięcia), aminokwasowej (np. —»-fenyloketonuria), węglowodanowej (np. choroba von Gierkego), tłuszczowej (np. —» Gauchera choroba), sterydowej (—» zespół nadnerczowo-płciowy), mineralnej (np. niedobór enzymu fosfatazy), porfirynowej, purynowej (—>-dna), pirymidynowej itd. METABOLIZM -> przemiana materii. METACERKARIA, adoleskaria, postać larwalna w rozwoju —> przywr, następująca po stadium —> cerkarii. Przy przejściu w m. cerkaria traci ogonek i przeważnie otacza się —> cystą. M. bytuje w środowisku zewn. lub częściej w żywicielu pośrednim. Adoleskaria jest terminem używanym dla określenia m. wówczas, gdy występują one tylko w środowisku zew nętrznym. METACYKLINA, Rondomycyna, syntetyczny antybiotyk z grupy —> tetracyklin, o szerokim zakresie działanią przeciwbakteryjnego; działa szczególnie silnie na gronkowce złociste, paciorkowce ropotwórcze i dwoinkę za palenia płuc. Jest mniej toksyczna i lepiej wchłania się z przewodu pokarmowego niż inne tetracykliny naturalni Z organizmu wydala się powoli (działanie przedłużone). METALE CIĘŻKIE, grupa metal o ciężarze właściwym większym niż 4, g/cm3. W odpowiednich ilościach stanowią stały składnik organizmu. Do najbardziej znanych m.c. należą: arsen,cyna, cynk, kobalt, miedź złoto, żelazo,oraz metale promieniotwórcze rad, tor, uran. Największe znaczenie toksykologiczne mają: —>- rtęć, ołów (ołowica czteroetylek ołowiu), arsen. Wchłaniają się przez drogi oddechowe (pary, pyły, dymy), przez skórę i z przewodu_ pokarmowego (rozpuszczalne związki). W postaci czystej chemicznie tylko niektóre m.c. wywierają działanie trujące (rtęć, ołów, kobalt, kadm). Rozpuszczalne sole m.c. działają drażniąco i żrąco na śluzówki (np. sublimay azotan srebra — lapis). Po wchłonięciu m.c. blokują aktywność licznych enzymów, powodują uszkodzenie nerek, wątroby, ścian naczyń włosowatych, krwinek i układu krwiotwórczego, układu nerwowego. Niektóre m.c. działają rakotwórczo (np. pierwiastki promieniotwórcze, kobalt). Powodują odczyny alergiczne; niekiedy w postaci napadów gorączki („gorączka odlewników" przy wdychaniu tlenków cynku lub miedzi). Leczenie: przy zatruciu doustnym podaje się mleko z jajami lub zawiesiną węgla aktywowanego i wywołuje wymioty; odtrutki swoiste (np. BAL). METALOPORFIRYNY, b. ważne związki biol. o właściwościach katalitycznych, np. żelazoporfiryny z Fe2+ (—. hem) lub Fe3+ (—» koenzymy oksydoreduktaz i cytochromów), magnezoporfiryna (zielony barwnik roślin — chlorofil). METALOPROTEIDY, białka złożone, zawierające metale jako grupy prostetyczne. Należą do nich liczne enzymy, np.: —> ferrytyna, ceruloplazmina, anhydraza węglanowa. METAMORFOZA, przeobrażenie, przemiana postaci w rozwoju osobniczym zwierząt, cechuje się występowaniem jednego lub kilku stadiów larwalnych. M. niezupełna (termin stosowany do owadów), typ m., w którym poszczególne postacie larwalne nieznacznie tylko różnią się między sobą i stopniowo przyjmują postać dojrzałą (imago). M. zupełna, typ m., w którym stadia rozwojowe — larwa, poczwarka i postać dorosła (imago) — są zupełnie do siebie niepodobne. METANOL -» alkohol metylowy. METAPLAZJA, przemiana tkanek jednego rodzaju w inne, zachodząca zwykle wskutek drogiego działania czynników drażniących (np. przewlekłe stany zapalne, drażnienia mech. i chem.). Najczęściej spotykana na wargach, w błonie śluzowej jamy ustnej, w błonie śluzowej żołądka, jelit oraz szyjki macicy. Może stanowić podłoże do rozwoju nowotworów złośliwych (np. rak oskrzela, szyjki macicy). METASTAZA -» przerzut. METEOROPATIA, chorobotw. działanie zmian pogody. Wpływ na stan zdrowia ustroju ma każdy z czynników składających się na warunki klim., jak temp., wilgotność powietrza, ciśnienie atmosf., ruch powietrza (wiatry), jonizacja powietrza i in. Działanie chorobotw. niektórych z tych czynników jest dobrze znane i oczywiste. Nie znamy wpływu na ustrój zmian ciśnienia atmosf., wiatrów czy stopnia jonizacji. Wiadomo jednak, że spadek ciśnienia atmosf. jest czynnikiem niekorzystnym u niektórych wrażliwych osobników (meteoropatów) wywołuje bezsenność, złe samopoczucie, rozdrażnienie. U osób z chorobą —> wieńcową usposabia do —> zawału serca. Podobny wpływ wywierają wiatry (wiatr halny w Tatrach czy foen w Alpach). Prawdopodobnie czynniki te wywołują tzw. —> dystonię wegetatywną z następowymi zaburzeniami psych. i naczyniowymi. METEORYZM - wzdęcie. METHEMOGLOBINA, utleniona postać —> hemoglobiny zawierająca żelazo trójwartościowe, nie mająca zdolności przenoszenia tlenu i brania udziału w procesach oddechowych ustroju. M. stale powstaje w —> krwinkach czerwonych, lecz jest redukowana do hemoglobiny dzięki istnieniu szeregu mechanizmów enzymatycznych, tak że prawidłowe jej stężenie nie przekracza 1% całości hemoglobiny w komórce (0,1-0,5 g/100 ml). Wzrost stężenia m. we krwi nosi nazwę methemoglobinemii. Methemoglobinemia może być wrodzona — wskutek braku reduktaz m. lub obecności nieprawidłowej hemoglobiny M w erytrocytych — oraz nabyta — w zatruciach niektórymi lekami i środkami chem. (acetanilidem, fenacetyną, nitrobenzenem, chloranem potasu, azotanami, azotynami, aniliną i jej pochodnymi). Objawy zatrucia: —> sinica, duszność, bóle i zawroty głowy, zjawiają się gdy m. stanowi ok. 20% całej hemoglobiny. METHEMOGLOBINEMIA -> methemoglobina. METINDOL —»-indometacyna. METIONINA, aminokwas egzogenny zawierający siarkę połączoną z grupą metylową. Wchodzi w skład białek, a ponadto, po zaktywowaniu przez -> kwas adenozynotrójfosforo-wy, jest gł. dawcą grup metylowych (biosynteza choliny i adrenaliny); m. stosowana jest w uszkodzeniach i zmianach zwyrodnieniowych miąższu wątroby (—> stłuszczenie, —»-marskość); wchodzi w skład Methioyitu. METODA UŁATWIANIA PROPRIOCEPTYWNEGO NERWOWO-MIĘŚNIOWEGO, ćwiczenia indywidualne wykonywane przez terapeutę jako: ćwiczenia prowadzone, czynne i czynne z oporem (— rehabilitacyjne ćwiczenia), stosowane są w niedowładach i porażeniach oraz in. schorzeniach narządu ruchu. Założeniem metody jest równoczesne ćwiczenie wszystkich stawów kończyny we wszystkich możliwych płaszczyznach, np. ćwiczenie kończyny górnej prawej przypomina ruch ręki od pozycji opuszczenia wzdłuż tułowia do chwytu za lewe ucho (jest to ruch złożony od wyprostu wszystkich stawów ręki, łokcia i barku do pełnego zgięcia równoczesnego we wszystkich stawach z nawróceniem przedramienia, przywiedzeniem i rotacją w barku). Ręka terapeuty prowadzi ten ruch lub dawkuje opór. METODA USPRAWNIANIEM WG BOBATHA, ćwiczenia indywidualne (—> rehabilitacyjne ćwiczeniami u dzieci z porażeniami mózgowymi W normalnym rozwoju dziecka pojawiają się kolejno odruchy np. chwytania, pełzania, utrzymywania równowagi i chodzenia. W uszkodzeniach mózgowych prawidłowe odruchy pojawiają się z opóźnieniem lub są trwale zahamowane. M.u.B. polega na kolejnym, niezależnie od wieku dziecka, wyrabianiu prawidłowych odruchów. METODA WG KENNY, metoda wprowadzona przez pielęgniarkę amer., która opiekowała się pacjentami porażonymi po przebytej chorobie—>Heinego-Medina. Metoda obejmuje: —» kocowanie, stymulację ręczną, masaż klasyczny, wstrząsanie, ćwiczenia bierne, redresyjne, czynne (—rehabilitacyjne ćwiczenia). Wiele elementów z tej metody przyjęto do —» rehabilitacji. METODY OPTYCZNE, metody pomiaru ilości badanej substancji, oparte na pomiarach zmian niektórych właściwości światła po przejściu przez roztwór tej substancji. Do m.o. należą m.in. absorpcjometria (pomiar ilości światła pochłoniętego przez roztwór;, refraktometria (pomiar kąta załamania światła po przejściu przez roztwór) oraz polarymetria (pomiar skręcenia płaszczyzny światła spolaryzowanego). METRAZOL -Pentetrazol. METRONIDAZOL, Flagyl, pochodna nitroimidazolu o działaniu przeciwpierwotniakowym i przeciw-bakteryjnym. Stosowany najczęściej w leczeniu zakażeń rzęsistkiem pochwowym (—» rzęsistkowica) u kobiet i mężczyzn, w leczeniu—>-lambliozy i —>-pełzakowicy. Produkowany w postaci tabletek doustnych i dopochwowych. METYLFENOBARBITAL, Prorninal, Barbiphenal, barbituran o słabym działaniu nasennym, obdarzony silnym działaniem przeciwdrgawkowym. Stosowany w leczeniu dużych (grand mal') i małych (petit mal) napadów padaczkowych (—> padaczka), nadczynności tarczycy, w nerwicach, migrenach, w leczeniu alkoholizmu i in. chorobach. METYLOCEFELINA ->-emetyna. METYLOFENIDAN, Rłtalin, Centedrin, lek psychopobudzający i psychoenergizujący; znosi uczucie znużenia, senności, zwiększa uwagę, zdolność koncentracji, ułatwia uczenie. Stosowany w narkolepsji, psychozach depresyjnych i starczych, w stanach polekowego zahamowania psychoruchowego. METYLOMORFINA -> kodeina. METYLOTIOURACYL, Methyltiouracilum, MTU, lek hamujący syntezę —> tyroksyny. Obniża przemianę materii, zwalnia czynność serca. Stosowany w nadczynności tarczycy, niekiedy w zaburzeniach miarowości rytmu serca oraz nieropnych stanach zapalnych tarczycy. Dość toksyczny, może wywoływać nudności, wymioty, bóle głowy, wysypki skórne i bóle stawowe. Wystąpić mogą również objawy uszkodzenia szpiku: trombocytopenia, granulocytopenia. W przypadku stwierdzenia zmian w obrazie krwi należy natychmiast lek odstawić i (ewentualnie) zastosować odpowiednie leczenie (leki pobudzające szpik, przetaczanie krwi). M. może powodować powiększenie się wola. MEYERHOF Otto, ur. 12 IV 1884, zm. 6 X 1951, niem. fizjolog i biochemik; prof. uniw. w Kilonii (od 1918), w Berlinie (od 1924), Heidelbergu (od 1929) i w Filadelfii (od 1940). Prowadził badania nad przemianami energetycznymi i chemicznymi w tkankach, gł. w mięśniach, odkrył zależność między pochłanianiem tlenu i wytwarzaniem kwasu mlekowego przez mięśnie. Badania te prowadził z ang. prof. fizjologii A. V. Hillem;wraz z nim otrzymał też nagrodę Nobla w 1922. MIANO SUROWICY, najwyższe rozcieńczenie surowicy, przy którym jeszcze występuje widoczny —> odczyn immunologiczny (serologiczny). Wzrost m.s. jest dowodem wzrostu liczby przeciwciał pod wpływem —» antygenu i świadczy o czynnym wytwarzaniu się przeciwciał odpornościowych, np. w przebiegu chorób zakaźnych. MIANOWSKI Józef, ur. 1804, zm. 6 I 1879, pol. lekarz fizjolog i chirurg, 1828-37 uczeń -> ]. Śniadeckiego; prof. fizjologii Akad. Med.--Chir. w Wilnie (1839-42), w Petersburgu (1842-60), jednocześnie lekarz naczelny II Szpitala Wojsk Lądowych i lekarz dworu cesarskiego, rektor Szkoły Głównej w Warszawie (1862-69). Zdobył sobie dużą popularność jako doskonały lekarz-praktyk i wielki przyjaciel młodzieży, szczególnie w okresie działalności swej w Szkole Głównej. Dla uczczenia jego pamięci tow. pomocy dla osób pracujących naukowo, założone w Warszawie w 1881, zostało nazwane Kasą im. Mianowskiego. MIAROWOŚĆ OKA, emmetropia, stan —» układu optycznego oka zapewniający wyraźny obraz przedmiotów ogniskowanych na siatkówce. . W m.o. promienie świetlne równoległe, po załamaniu się w soczewce skupiają się w ognisku tylnym położonym dokładnie na siatkówce. MIASTENIA, nużliwość mięsni, choroba Erba-Goldtlama, choroba cechująca się znacznym osłabieniem i zmęczeniem mięśni. Istotną rolę odgrywa zaburzenie przewodnictwa w obrębie zespolenia nerwowo-mięśniowego. Choroba atakuje gł. mięśnie twarzy, warg, oczu, języka, gardła i szyi. Osłabienie mięśni zewn. oczu objawia się —>• widzeniem podwójnym i —> zezem. Opadanie powiek górnych zaznacza się zwłaszcza w końcu dnia. Dłuższe mówienie lub połykanie powoduje utrudnienie wykonywania tych czynności. Może wystąpić groźna dla życia niezdolność do przełykania lub przełom oddechowy (nagle znaczne osłabienie oddechu). Zaburzenia objąć mogą również inne mięśnie szkieletowe, czego następstwem jest ogólna słabość. Choroba ujawnia się zwykle między 20 a 30 r. życia, częściej u kobiet, które nawet mogą rodzić dzieci z ciężką m., po odpowiednim postępowaniu leczn. objawy choroby u noworodków ustępują i dzieci te na ogół nie chorują na m. Leczenie zależy od postaci oraz przebiegu choroby. Ważne jest postępowanie doraźne w przełomach. MIAZGA POKARMOWA, chymus, powstająca w żołądku półpłynna papka, będąca wynikiem trawienia rozdrobnionego pokarmu przez enzymy trawienne —» śliny oraz —> soku żołądkowego. W dalszych odcinkach przewodu pokarmowego m.p. ulega działaniu soków trawiennych trzustki i jelit. Produkty trawienia i woda ulegają resorpcji, a nie wykorzystane resztki m.p. wraz z dużymi ilościami bakterii jelitowych tworzą —> kał. MIAZGA ZĘBA, tkanka o wyglądzie galaretowatej masy, wypełniająca komorę i kanał korzeniowy zęba, przechodząca w ozębną w obrębie otworu wierzchołkowego bez wyraźnej granicy, m.z. zbudowana jest z tkanki łącznej, naczyń krwionośnych, limfatycznych, włókien nerwowych i masy mukoidalnej. Zewn. warstwę przylegającą do zębiny tworzą komórki zębinotwórcze, odontoblasty, z których każda posiada dwie wypustki — jedna biegnie kanalikiem zębiny w kierunku szkliwa, druga w głąb miazgi. M.z. jest narządem odżywiającym ząb, rejestruje czucie bólu, posiada zdolności obronne przed bodźcami wywołującymi zapalenie. Przyczyną zapalenia m.z. może być nieleczona lub źle leczona próchnica, szkodliwe czynniki mech., chem., termiczne. Zapalenie mogą wywołać wszystkie bakterie jamy ustnej, najczęściej paciorkowce i gronkowce. Ostre zapalenie m.z. toczy się zazwyczaj przy komorze zamkniętej i cechuje się bólem samoistnym. W zależności od czasu trwania i rodzaju zapalenia (surowicze, ropne) ból ma różny charakter. Ropne zapalenie m.z. charakteryzuje ciągły ból tętniący, natężający się, zwiększa się wrażliwość na ucisk i ciepło; zapalenia przewlekle m.z. przebiegają bezboleśnie. Leczenie polega na otwarciu komory zęba, uśmierceniu miazgi (zatruciu), a następnie usunięciu jej w całości (ekstyrpacja) lub częściowo (amputacja). Po otwarciu komory można m.z. zachować w całości lub usunąć częściowo stosując tzw. biologiczne leczenie. MIAZMATY (pojęcie hist.), brud zanieczyszczający powietrze, wyziewy, zaduch. Hipokrates uważał m. za przyczynę zarazy. MIAżDŻ, narzędzie chir. o mocnych ramionach ściskających, służące do zmiażdżenia podstawy wyrostka robaczkowego; umożliwia łatwiejsze założenie i zaciśnięcie w tym miejscu podwiązki przed odjęciem części obwodowej wyrostka robaczkowego. Większe przyrządy o podobnej zasadzie działania mogą być używane w operacjach na innych częściach przewodu pokarmowego, np. w operacji częściowego wycięcia żołądka. MIAŻDŻYCA, choroba zwyrodnieniowo-wytwórcza tętnic o różnej i złożonej etiologii; prowadzi do zwężenia lub zamknięcia światła naczyń z następowymi objawami —>• niedokrwienia albo —>• martwicy w obrębie narządu zaopatrywanego przez tętnice. W powstawaniu m. odgrywała rolę następujące czynniki: l) zaburzenia gospodarki tłuszczowej (hiperlipidemia), 2) zaburzenia gospodarki węglowodanowej (—»-cukrzyca), 3) —nadciśnienie tętnicze, 4) —> otyłość, 5) zaburzenia układu —> krzepnięcia krwi (nadkrzepliwość), 6) palenie tytoniu, 7) dieta wysokokaloryczna, bogato-tłuszczowa i bogatocholesterolowa, 8) mała aktywność fiz. (siedzący tryb życia), 9) czynniki psych. (sytuacje stresowe), 10) czynniki rodzinne i genet., 11) skaza moczanowa. M. rozpoznaje się częściej po 40 r. życia; jest ona gł. przyczyną zgonów po 65 r. życia. Jakkolwiek m. narasta u osób starszych, nie jest ona bezpośrednim wynikiem —> starzenia się. Istotą choroby jest odkładanie się w wewn. błonie cholesterolu i jego estrów oraz in. lipidów (tzw. blaszki miażdżycowe), nagromadzenie się mukopolisacharydów oraz ogniskowy rozrost tkanki łącznej z powstawaniem ognisk rozmiękania i zwapnienia, co prowadzi do zgrubienia ściany tętnicy i zwężenia jej światła. M. może dotyczyć wszystkich tętnic lub tylko niektórych. Wśród zespołów klin. pochodzenia m. można wyodrębnić 5 gł., występujących oddzielnie albo jednocześnie: niedokrwienie mięśnia sercowego (—> wieńcowa choroba), m. tętnic mózgowych, m. tętnicy głównej, m. tętnic nerkowych i m. tętnic kończyn dolnych. Zapobieganie rozwojowi i powstawaniu m. ma zasadnicze znaczenie dla przedłużenia życia człowieka i zachowania jego sprawności umysłowej i fiz. do późnej starości. Polega ono gł. na właściwym odżywianiu, dostosowanym do wieku, płci, charakteru pracy. Celem leczenia jest unormowanie zakłóconej gospodarki tłuszczowej przez stosowanie odpowiedniej diety i leków. MIAŻDŻYCA MÓZGU, zmiany zwyrodnieniowe i rozrostowe w naczyniach mózgowych gł. w tętnicach, którym towarzyszą zaburzenia przemiany materii, zwłaszcza tłuszczów. Choroba występuje przede wszystkim u ludzi starszych. Powszechnie występującymi objawami m.m. są bóle i zawroty głowy, szum w uszach i bezsenność. Pamięć ulega upośledzeniu, silnie zaznaczają się zmiany osobowości, upośledzeniu ulega krytycyzm. W późniejszych okresach mogą pojawiać się zaburzenia mowy, urojenia, omamy, zmiany zachowania się i otępienie. Do częstych powikłań należą:—>• drżączka poraźna, —> udar mózgu. Często współistnieją zmiany miażdżycowe w innych częściach i okolicach ciała, jak siatkówka i kończyny. Leczenie objawowe. MICHAELISA STAŁA, Km, stężenie substratu [S], przy którym reakcja enzymatyczna przebiega z szybkością równą połowie szybkości maksymalnej (Vmax); Km jest odwrotnie proporcjonalna do powinowactwa —>• enzymu do substratu; enzymy o dużych aktywnościach mają mniejsze Km ( < 10’5 mola/l), a enzymy mało aktywne większe Km (>10-6 mola/l). MICHAŁOWICZ Mieczysław, ur. 29 VIII 1876, zm. 22 XI 1965, pol. lekarz pediatra, działacz społ. i polityczny; prof. Uniw. Warsz. (od 1920), później Akad. Med., od 1946 czł. PAU, od 1952 PAN oraz czł. fin. tow. lekarskiego „Duodecim", doktor h.c. Akad. Med. w Krakowie. Przed I wojną światową współzałożyciel społ. towarzystwa „Kropla Mleka", organizującej pierwszą systematyczną akcję dożywiania dzieci; w okresie międzywojennym współtwórca nowoczesnej szkoły pediatrii poi. i organizator nauczania pediatrii. Wychował szereg specjalistów. Pozostawił ponad 100 prac nauk., m.in. Cechy zdrowego i chorego niemowlęcia (t. 1-3, 1928), Odżywianie dziecka w pierwszym roku życia (t. 1-2, 1920), Rola lekarza w historii kultury (1931), Tradycje slużby społecznej w zawodzie lekarskim (1940). MICHEJDA Kornel, ur. 26 X 1887, zm. 5 XI 1960, pol. chirurg, uczeń —> B. Kadera i —> M. Rutkowskiego; prof. chirurgii uniw. w Wilnie (1922-39), Akad. Lek. w Gdańsku (1945-48), UJ, potem Akad. Med. w Krakowie (od 1948). W 1939 został prezesem Tow. Chirurgów Polskich; w 1946-60 był redaktorem Poi. Przeglądu Chirurgów. Autor 84 prac, gl. z zakresu chirurgii jamy brzusznej, propagator wczesnego wykrywania raka; opublikował m.in. Diagnostykę chirurgiczną (1955). MIECHOWITA -> Maciej z Miechowa. MIECZNIKOW Ilia L, ur. 15 V 1845, zm. 15 VII 1916, ros. mikrobiolog i zoolog; prof. uniw. w Odessie (1870-82), współpracownik Inst. Pasteura w Paryżu (od 1888). Odkrył zjawisko odporności komórkowej — fagocytozę i opierając się na nim stworzył teorię —> zapalenia i — odporności. Wyjaśnił szereg zagadnień z dziedziny bakteriologii i epidemiologii (np. wywołał doświad. kiłę u małp), opracował teorię niewrażliwości na zakażenie, stworzył podstawę teorii walki ze starzeniem się oraz przedstawił mechanizm rozwoju i przebiegu chorób zakaźnych. Był również jednym z założycieli podwalin współczesnej —»- higieny oraz profilaktyki społ. Za badania nad zjawiskami odporności otrzymał jednocześnie z —>P. EhrUchem nagrodę Nobla w 1908. MIEDNICA, część kośćca odpowiadająca w zasadzie — obręczy kończyny dolnej. Dzieli się na m. większą i m. mniejszą. Linia podziału biegnie na wysokości górnego brzegu kości łonowych i kresą łukowatą kości biodrowych. M. większa jest z przodu otwarta, m. niniejsza (znacznie węższa) jest ze wszystkich stron otoczona kośćmi i mocnymi więzadłami, ma swój otwór górny i dolny, między nimi zaś znajduje się właściwa jama m. Znajdują się w niej takie narządy wewn., jak pęcherz moczowy i odbytnica, a u kobiety ponadto —> macica z przydatkami. M. jest nieco pochylona do przodu: u człowieka stojącego kąt między płaszczyzną otworu górnego m. a poziomem wynosi ok. 50-70°. M. mężczyzny jest wąska, wysoka, o stosunkowo wąskim przekroju jamy m. (kanału), m. kobiety jest niska, szeroka, o szerokim kanale, dostosowana do funkcji rodnych. Patologia. Wśród nieprawidłowo zbudowanych m. rozróżnia się m. o równomiernie zmniejszonych wymiarach oraz m. zniekształcone symetrycznie i asymetrycznie. Najczęściej spotykane rodzaje m. zwężonych to: l) m. ogólnie zwężona, charakteryzująca się równomiernym zmniejszeniem wszystkich wymiarów we wszystkich płaszczyznach; 2) m. płaska (krzywicza), wykazująca zwężenie tylko w wymiarze prostym wchodu, 3) m. płaska ogólnie zwężona, mająca cechy połączonych zniekształceń obu wymienionych powyżej, 4) m. zwężona skośnie, wykazująca asymetrię budowy wywołaną m.in. zapaleniem stawu biodrowego, bocznym skrzywieniem kręgosłupa lub wrodzonym usztywnieniem stawu krzyżowo-biodrowego; 5) m. lejkowata o zmniejszonych wymiarach na wychodzić. M. zwężone u kobiet są często powodem —>,nie-stosunku porodowego. MIEDNICOMIERZ, pelwimetr, przyrząd służący do mierzenia zewn. wymiarów miednicy kobiecej; znajomość tych wymiarów pozwala na pośrednią ocenę szerokości kanału rodnego i przewidywanie przebiegu porodu. MIEDNICZKA NERKOWA, początkowa część moczowodu, zatokowato rozszerzona, położona we wnęce nerkowej (—> nerki). Mocz odprowadzany jest z nerki przez brodawki do kielichów nerkowych, z których każdy obejmuje jedną lub kilka brodawek nerkowych. W sumie 8-10 kielichów nerkowych łączy się w m.n. Śluzówka m.n. wysłana jest nabłonkiem przejściowym, co zapobiega _». wchłanianiu zwrotnemu moczu. Choroby. Rzadko procesy patol. dotyczą wyłącznie m.n., gdyż zazwyczaj obejmują one również i miąższ nerkowy oraz drogi moczowe. Nazwa zapalenie m.n. odnosi się wyłącznie do przypadków, kiedy zapalenie toczy się w samej miedniczce i nie przechodzi na nerkę, co jest niezwykłą rzadkością. Większość przypadków określonych klin. jako zapalenie miedniczek, np. u kobiet ciężarnych i u dzieci, jest w istocie —» odmiedniczkowym zapaleniem nerek. Czynnikiem wywołującym zakażenie są bakterie, a sprzyja mu —> kamica moczowa, zastój moczu i odpływ wsteczny moczu z pęcherza, ciąża, —> cukrzyca. Występują bóle przy oddawaniu moczu, w okolicy lędźwiowej, gorączka i dreszcze, nudności, wymioty. W moczu stwierdza się leukocyty i bakterie. W przypadkach utrudnienia odpływu moczu może dojść do —> wodonercza i jego ropnego zakażenia —> roponercza. Wady rozwojowe m.n. są na ogół skojarzone z wadami rozwojowymi nerek, np. nerka podwójna, podkowiasta, lub dotyczą tylko miedniczek i moczowodów, np. zwężenie połączenia miedniczkowo-moczowodowego, uchyłki itp. Nowotwory m.n. występują rzadziej niż nowotwory nerek. Prawie zawsze są pochodzenia nabłonkowego. Do najczęstszych należą: —»-brodawczak,rak brodawczakowaty i rak płaskonabłonkowy. Nowotwory m.n. często powodują utrudnienie odpływu moczu, krwiomocz i bóle w okolicy nerek. MIEDŹ, Cu, pierwiastek chem., mikroelement (—> pierwiastki ciała człowieka). Tworzy połączenia z białkami; wchodzi w skład celuroplazminy we krwi oraz niektórych enzymów biorących udział w utlenianiu biol. Bierze udział w procesie wytwarzania —hemoglobiny. Niedobory m. powodują zaburzenia w gospodarce żelazem. Siarczan miedziowy ma działanie wymiotne; obecnie praktycznie nie stosowany w lecznictwie. MIELOBLASTY -> leukopoeza. MIELOGRAFIA, badanie radiologiczne kontrastowe kanału kręgowego. Zdjęcie wykonuje się po wprowadzeniu do kanału powietrza (pneumomielografia) lub —>- środków cieniujących oleistych albo wodnych, drogą nakłucia podpotylicznego lub lędźwiowego m. pozytywna). Środki cieniujące wodne stosuje się wyłącznie do odcinka lędźwiowego, ze względu na niebezpieczeństwo uszkodzenia rdzenia (ten rodzą j badania nazywa się radikulografią). MIELOGRAM, wyrażona w % zawartość różnych rodzajów komórek jądrzastych w — szpiku kostnym pobranym drogą nakłucia (punkcji). Prawidłowy szpik jest miękki, półpłynny, stąd możliwe jest pobranie go do badania drogą nakłucia jamy szpikowej specjalną igłą. U dorosłych najczęściej nakłuwa się mostek lub kość biodrową, u małych dzieci — kość piszczelową. Z wydobytej miazgi szpiku sporządza się na szkiełku mikroskopowym rozmazy, które po zabarwieniu ogląda się pod mikroskopem licząc co najmniej 250 kolejno napotkanych komórek. „MIERNIK SAMOPOCZUCIA" —> temperatura efektywna. MIESIĄCZKA, menstruacja, pierwsza faza —> cyklu miesiączkowego, wydalenie złuszczonej błony śluzowej macicy wraz z krwią, trwa normalnie 3-6 dni. Najczęstszym zaburzeniem miesiączkowania jest brak m. {amenorrhoea). pierwotny, wywołany —niedorozwojem narządów płciowych lub opóźnieniem dojrzewania, albo wtórny, spowodowany zaburzeniami hormonalnymi lub chorobami narządów rodnych występujący u kobiet, które już miesiączkowały, lub wywołany chorobami wyniszczającymi i emocjami psychicznymi. Zaburzenia m. mogą także przebiegać w postaci m. skąpej (hypomenorrhoed), kiedy cykle są regularne, lecz krwawienie trwa krótko i jest nieznaczne; m. zbyt rzadkiej (oligomenorrhoea), kiedy występuje ona w odstępach dłuższych niż 33-35 dni; m. zbyt obfite j (hypermenorrhoea), gdy krwawienie jest znaczne i trwa dłużej niż 6-7 dni. Najczęstszą przyczyną wymienionych stanów są zaburzenia hormonalne. M. bolesne (dysmenorrhoea) charakteryzują się zespołem dolegliwości występujących w okresie przed m. lub na jej początku: bóle głowy, nudności, bóle krzyża i w dole brzucha, bolesne napięcie sutków; przyczyny mogą być różne, np. macica mięśniakowata, stany zapalne przydatków, tyłozgięcie macicy itp. Bolesność międzymiesiączkowa jest wywołana bolesnymi skurczami macicy i jajowodów, które towarzyszą jajecz-kowaniu. Bóle umiejscawiają się zwykle po tej stronie, po której nastąpiła owulacja. Leczenie zaburzeń m. jest zwykle przyczynowe i wymaga stosowania leków hormonalnych. W niektórych stanach wystarcza podawanie leków przeciwbólowych. Zob. też menarche (pierwsza miesiączka). MIESZANKA POKARMOWA, pokarm mleczny dla —> niemowląt karmionych sztucznie, przygotowywany z mleka krowiego płynnego lub sproszkowanego, na)wyższej jakości. W zależności od zawartości białka, węglowodanów, tłuszczów i liczby kalorii, przygotowywane są m.p. II i III (m.p. I obecnie nie ma zastosowania w żywieniu). Oprócz zwykłych, istnieją m.p. lecznicze: zakwaszone, pektynowe, których trawienie jest łatwiejsze. M.p. powinna być sporządzona z zachowaniem maksymalnej czystości, wg przepisu podanego przez lekarza. M.p. można przygotować jednorazowo na cały dzień, musi być wtedy szybko ostudzona i przechowywana w lodówce. Do sporządzania m.p. nie wolno używać produktów wątpliwej jakości, z niepewnego źródła. Istnieje możliwość produkowania m.p jałowych, nie wymagających gotowania, a jedynie rozpuszczenia lub rozcieńczenia, wzbogaconych witaminami. M,p. specjalne produkowane są dla dzieci z wrodzonymi zaburzeniami metabolicznymi i enzymatycznymi. MIESZANKI, mikstury, mieszaniny roztworów soli lub innych substancji z naparami albo nalewkami, często z dodatkiem syropów. Ze względu na złożony skład, m. mogą być klarowne, opalizujące i mętne. Podaje się je doustnie. Trwałość m. jest ograniczona. MIESZENIE -> masaż. MIESZKO, woda leczn., szczawa wodorowęglanowo-sodowa o działaniu hipotonicznym, występująca w Szczawnic. Wskazana w chorobach: dróg oddechowych, dychawicy oskrzelowej i stanach uczuleniowych, w zespole płucno-sercowym, w chorobach przewodu pokarmowego. MIĘCZAK ZAKAŹNY, guzki półprzeźroczyste, okrągłe lub kopulaste, wielkości główki szpilki do ziarna grochu, twarde, z charakterystycznym zagłębieniem w środku; przy ucisku wydobywa się z nich kaszowata treść barwy perłowej. Umiejscawia się zwykle na twarzy, tułowiu i częściach płciowych. Choroba jest zakaźna;wywołuje ją wirus z grupy ospy. Leczy się wyciskaniem lub wyłyżeczkowaniem, a następnie jodynowaniem. MIĘDZYBŁONIAK, rzadki nowotwór półzłośliwy błon surowiczych, wywodzący się z wyściółki jam ciała. Występuje w postaciach: ograniczonej, guzowatej, czasem brodawkowatej, ze skłonnością do nawrotów, a nawet do pojedynczych przerzutów, oraz rozlanej, wyścielając blaszki opłucnej, otrzewnej lub osierdzia i naciekając czasem tkanki głębsze. Najczęściej występuje w 40-60 r. życia; wzrasta powoli. Stosuje się —» leki cytostatyczne oraz wprowadza do jamy ciała roztwór złota radioaktywnego. MIĘDZYBŁONIAK NIEZŁOŚLIWY STREFY PŁCIOWEJ, dobrze odgraniczony, twardy guzek występujący u osób młodych, np. u mężczyzn w osłonach jądra, najądrza, w kanale pachwinowym. Leczenie operacyjne. MIĘDZYMÓZGOWIE, część -> mózgowia, w przeważającej części składająca się ze —> wzgórza. Mniejsze jego części to: —> podwzgórze, niskowzgórze i nadwzgórze. Od strony grzbietowej m. pokryte jest przez—> kresomózgowie, a najniższa jego część, podwzgórze, leży na podstawie mózgu. MIĘDZYNARODOWA FEDERACJA STOMATOLOGICZNA, FDI, jedna z największych i najstarszych organizacji lek., powstała w 1900 z inicjatywy dr Charlesa Godona. FDI pracuje nad zagadnieniami stomatologii społ., epidemiologii, informacji nauk. i zawodowej; zajmuje się oceną sprzętu i materiałów stomatologicznych. Polska uczestniczyła pierwszy raz w 21 sesji FDI w Kopenhadze w 1927. MIĘDZYNARODOWA KLASYFIKACJA CHORÓB, URAZÓW I PRZYCZYN ZGONÓW, utworzona dla celów statystycznych lista jednostek chorobowych, z których każda posiada swój ustalony numer. Pierwsze próby wprowadzenia jednolitych klasyfikacji doprowadziły do opracowania i przyjęcia przez Międzynarodowy Instytut Statystyczny w koń. XIX w. klasyfikacji przyczyn zgonów. Postanowiono wówczas przeprowadzać co 10 lat rewizje klasyfikacji. W 1948 zwołana w Paryżu Szósta Dziesięcioletnia Konferencja Rewizyjna zatwierdziła po raz pierwszy klasyfikację zarówno dla umieralności, jak i chorobowości. Od 1970 obowiązuje VIII rewizja. M.k.ch.u. i p.z. obejmuje 2 gł. listy chorób, klasyfikacje dodatkowe oraz listy specjalne do celów statystycznych. Listy gl. różnią się stopniem szczegółowości. Każda z nich składa się z 17 gł. klas chorób. Rozpoznania wewnątrz klas mają przy mniej szczegółowej klasyfikacji numer trzycyfrowy, przy bardziej szczegółowej — czterocyfrowy. Numery rozpoznań wypadków, zatruć i urazów są poprzedzone literą E przy klasyfikowaniu według przyczyny zewn., a literą N przy klasyfikowaniu według rodzaju uszkodzenia. MIĘDZYZDROJE, dzielnica m. Świnoujście w woj. szczecińskim, położona na pn. wybrzeżu wyspy Wolin. Jako uzdrowisko znane od końca XIX w.; wskutek zniszczeń, po II wojnie światowej M. utraciły znaczenie ośrodka leczn. W 1971 minister zdrowia i opieki społecznej zarządza rozciągnięcie przepisów o uzdrowiskach i lecznictwie uzdrowiskowym na M., co stwarza warunki dla rozwoju nowoczesnego uzdrowiska. Klimat łagodny, nadmorski, z niewielką liczbą dni o temp. poniżej 0°C; ponadto dodatni wpływ wywierają otaczające lasy (Woliński Park Narodowy). Występujący w powietrzu, zwłaszcza podczas wiatru od morza, aerozol jest __ dodatkowym czynnikiem o korzystnym biol. oddziaływaniu. Wody leczn., chlorkowo-sodowe, bromkowe, żelaziste, najsilniej stężone spośród wszystkich wód ujętych na obszarze Polski dla celów leczn. W M. przewiduje się stosowanie zabiegów borowinowych. Profil leczniczy przewiduje leczenie chorób układu oddechowego. MIĘSAK BURKITTA, złośliwy, nowotwór z niezróżnicowanych elementów tkanki limfatycznej (opisany w 1958 przez Denisa Burkitta w Ugandzie). Występuje najczęściej u chłopców w 5-9 r. życia (czasami:u młodych dorosłych) w postaci guza i szczęki lub w ścianie jelita (postać brzuszna — rzadka), rzadziej w kościach długich, miednicy, łopatce, czaszce. Niekiedy zajmuje ośrodkowy układ nerw. Przypuszczalnie nowotwór powstaje w związku z zakażeniem specjalnym typem wirusa przenoszonego przez moskity (Epstein-Barryirus) w krajach tropikalnych. , MIĘSAK KOŚCIOPOCHODNY, t najczęstszy nowotwór złośliwy kości (50% wszystkich guzów kości), wy stepujący zwykle u ludzi młodych przed 20 r. życia, rzadko w wieku późniejszym, gł. u mężczyzn. Umiejscawia się z reguły w trzonach kości długich (okolice przynasadowe), wzrasta szybko do dużych rozmiarów i daje wczesne przerzuty drogą krwi do narządów miąższowych (płuca, wątroba). Leczenie operacyjne. MIĘSAK LIMFATYCZNY, złośliwy nowotwór tkanki limfatycznej, rozwija się w węzłach chłonnych oraz w innych narządach (np. nosogardzieli, śródpiersiu, przewodzie pokarmowym)- Występuje ok. 40 r. życia gł. u mężczyzn, najczęściej w postaci powiększonych pakietów węzłów na szyi. Leczenie promieniami rentg. i chemioterapia. MIĘSAK NACZYŃ KRWIONOŚNYCH, złośliwy guz z tkanki naczyniowej, występujący najczęściej u dzieci lub młodzieży na kończynach, rzadziej w innych narządach. Rośnie szybko, nacieka otoczenie, daje wczesne przerzuty drogą krwi i limfy. Leczenie operacyjne. MIĘSAK ROZŚC1ĘGNOWY, odmiana —> wlókniako-mięsaka (wyodrębniona przez —> J.J. Laskowskiego w 1961), rozwija się w rozcięgnie dłoniowym u mężczyzn pracujących fizycznie. Guz wzrasta powoli, ma dużą zdolność do nawrotów, daje przerzuty drogą limfatyczną do węzłów chłonnych. Leczenie operacyjne. MIĘSAK SIATECZKI, złośliwy nowotwór tkanki limfatycznej, występujący w skupieniach tej tkanki: w węzłach chłonnych, w nosogardzieli, śledzionie, przewodzie pokarmowym, skórze. Do zachorowań dochodzi zazwyczaj po 50 r. życia. Nowotwór przeważnie objawia się w postaci asymetrycznego powiększenia węzłów szyjnych, które są twarde i tworzą pakiety; proces przechodzi na otoczenie i skórę. Leczenie promieniami i chemioterapia. MIĘSIEŃ DWUGŁOWY RAMIENIA, „biceps", mięsień leżący na przedniej pow. kości ramiennej, tworzący w czasie skurczu charakterystyczne uwypuklenie. Składa się z 2 części („głów"): długiej i krótkiej. Obie części rozpoczynają się na —> łopatce. W połowie długości ramienia obie części łączą się we wspólny brzusiec, przyczepiający się do bliższej nasady kości promieniowej. M.d.r. jest mięśniem dwustawowym: powoduje ruchy w stawach barkowym i łokciowym. Głowa długa odwodzi ramię, głowa krótka przywodzi. M.d.r. jako całość zgina kończynę górną w stawie łokciowym; odwraca również kość promieniową. MIĘSO, zwierzęca tkanka mięśniowa przeznaczona do spożycia. M. i jego przetwory stanowią jedno z gł. źródeł wysokowartościowego —> białka w żywieniu człowieka, a także dobre źródło witamin grupy B. Zawartość tłuszczu w m. waha się w szerokich granicach. . MIĘŚNIAK, łagodny nowotwór z dojrzałej tkanki mięśniowej; m. gładkokomórkowy umiejscawia się w macicy, skórze, ścianie żołądka, jelit itp., m. prążkowanoko-mórkowy — b. rzadki — występuje z reguły w obrębie narządów moczowo-płciowych. Leczenie operacyjne. MIĘŚNIAKI MACICY, nowotwory łagodne pochodzące z tkanki mięśniowej macicy; rozwijają się u kobiet najczęściej w wieku 30-45 lat, zwykle w trzonie, rzadziej w szyjce macicy. Są najczęściej spotykanymi nowotworami narządu rodnego. M.m. mogą rozrastać się podotrzewnowo (m.m. podsurowicze), wśród mięśnia macicy (m.m. śródścienne) i pod błoną śluzową (m.m. podśluzówkowe). Przeważnie są to guzy mnogie osiągające czasem znaczne rozmiary. MIęśNIAKI MACICY Objawami m.m. są bóle i krwawienia, zwykle obfite miesiączki. Rozpoznanie ustala się badaniem zestawionym, które potwierdzić można —> histerosalpingografią. Leczenie operacyjne polega na usunięciu pojedynczych lub mnogich m.m. lub wycięciu części albo całej macicy. MIĘŚNIAK MIĘSAKOWY, nowotwór złośliwy z tkanki mięśniowej. M.m. z mięśni gładkich rozwija się w tych samych umiejscowieniach co gładkokomórkowy —> mięśniak; tworzy guz twardy, naciekający otoczenie, dający przerzuty drogą krwi. M.m. z mięśni prążkowanych występuje w każdym wieku, w obrębie tułowia i kończyn oraz w układzie moczowo-płciowym; przebiega szybko i daje przerzuty. Leczenie operacyjne. MIĘŚNIE ANTAGONISTYCZNE, mięśnie przeciwstawne, grupy —» mięśni szkieletowych wykonujących ruchy przeciwne, np. zginanie i prostowanie, przywodzenie i odwodzenie. Współdziałanie mięśni antagonistycznych decyduje o płynności i precyzji ruchów. Zob. też regulacja ruchu i postawy. MIĘŚNIE GŁADKIE, mięśnie zbudowane z —tkanki mięśniowej gładkiej; występują w narządach wewn.: w ścianach przewodu pokarmowego, naczyń krwionośnych, dróg oddechowych, układu moczowego, narządów rodnych itp.; skurcze mięśni powodują zmiany napięcia ścian tych narządów. M.g. posiadają tzw. automatyzm, czyli zdolność wytwarzania stanu pobudzenia bez udziału bodźców zewn. Zjawisko to polega na spontanicznej, powolnej depolaryzacji komórek, prowadzącej do powstania —> potencjału czynnościowego. Pobudzenie jednej komórki przekazywane jest sąsiednim, prawdopodobnie przez mostki łączące poszczególne włókna mięśniowe. Pobudzenie komórki może być również wywołane mechanicznym rozciągnięciem mięśnia lub przez impulsy nerw., przy czym poszczególne komórki nie posiadają osobnego unerwienia, a mediator (— przekaźniki) wydzielany z jednego zakończenia nerw. dyfunduje w przestrzeniach międzykomórkowych, pobudzając jednocześnie kilka komórek. M.g. unerwione są przez włókna nerw. przywspółczulne i wspólczulne (—> autonomiczny układ nerwowy), których działanie jest na ogół przeciwstawne, np. w m.g. przewodu pokarmowego i dróg oddechowych impulsy przewodzone przez włókna przywspółczulne wywołują pobudzenie, a przez włókna współczulne — zahamowanie pobudzenia komórek mięśniowych. Mięśnie naczyń krwionośnych mają tylko unerwienie współczulne, z wyjątkiem niektórych obszarów naczyniowych (naczynia mózgu, opon miękkich, narządów miednicy). Noradrenalina wyzwalana na zakończeniach nerwów współczulnych w m.g. naczyń krwionośnych może wywołać pobudzenie lub zahamowanie, działając na alfa i beta receptory adrenergiczne (— receptory). Wywoływać lub hamować pobudzenie m.g. różnych narządów może także szereg innych czynników humoralnych, m.in.: —> adrenalina, wazopresyna, oksytocyna, angiotensyna, histamina, estrogeny, progesteron, a także obniżenie ciśnienia parcjalnego tlenu lub zwiększenie ciśnienia parcjalnego dwutlenku węgla w środowisku, jony potasu i wapnia oraz zakwaszenie środowiska. Mechanizm skurczu m.g. nie różni się zasadniczo od mechanizmu skurczu mięśni szkieletowych (—> skurcz mięśni, białka kurczliwe mięśni, elektromechaniczne sprzężenie). Skurcze m.g. mogą mieć charakter skurczów tonicznych, powodujących długotrwały stan wzmożonego napięcia, lub skurczów fazowych, występujących niezależnie od skurczów tonicznych. Skurcze fazowe przesuwające się w postaci fali zw. są skurczami perystaltycznymi, np. skurcze perystaltyczne jelit (—> perystaltyka). MIĘŚNIE MIMICZNE, mięśnie twarzy, których przynajmniej jeden przyczep kończy się w skórze, przez co mogą poruszać skórą twarzy, tworzyć różne fałdy, bruzdy i dołki, zmieniać ułożenie warg itd. Np. obniżenie kątów ust nadaje twarzy wyraz smutny, a podniesienie — wesoły, zmarszczenie brwi — wyraz gniewu itp. MIĘŚNIE ODDECHOWE, ->-mięśnie szkieletowe powodujące ruchy oddechowe klatki piersiowej. W spokojnym wdechu uczestniczą gł. przepona i mięśnie międzyżebrowe zewn., które wspólnie zwiększają objętość klatki piersiowej. Pobudzenia do rytmicznych skurczów docierają do m.o. z ośrodków oddechowych przez nerw przeponowy i nerwy rdzeniowe. Przy głębokim oddychaniu wdech wspomagany jest przez dodatkowe m.o. (np. mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy). Spokojny wydech jest aktem biernym (powrót elastycznej tkanki pluć do postaci wyjściowej). W nasilonym wydechu uczestniczą mięśnie brzucha i część mięśni międzyżebrowych wewnętrznych. MIĘŚNIE SYNERGISTYCZNE, —> mięśnie szkieletowe współdziałające; grupy mięśni ułatwiające wykonanie ruchu przez inną grupę mięśni. Przykładem współdziałania m.s. jest zgięcie grzbietowe w stawie promieniowo-nadgarstkowym przy silnym zaciskaniu palców. Zgięcie to zwiększa skurcz zginaczy palców. MIĘŚNIE SZKIELETOWE, twory różnego kształtu i wielkości, zbudowane gł. z —> tkanki mięśniowej obdarzone zdolnością kurczenia się (—> skurcz mięśnia), a więc i skracania się . Dzięki swym przyczepom za pomocą — ścięgien do kości, m.sz. powodują ruchy kości, są więc podstawowym elementem narządu ruchu. M. wykonują pracę mech., wytwarzają w organizmie ciepło i ułatwiają krążenie krwi przez wspomaganie przepływu, zwłaszcza w żyłach kończyn dolnych w kierunku do serca. M.sz. składa się z brzuśca, zbudowanego z tkanki mięśniowej poprzecznie prążkowanej, oraz ze ścięgien, za pomocą których przyczepia się do kości. Człowiek ma ok. 400 m.sz. różnego kształtu i wielkości (m.sz. szerokie i płaskie, wrzecionowate, krótkie i długie, półpierzaste i pierzaste). M.sz. mogą być dwugłowe (tzn. mieć z jednej strony dwie części oddzielnie się przyczepiające), trój- i nawet cztero-giowe. Ze względu na rodzaj działania, mięśnie mogą być synergistyczne — współdziałające ze sobą — lub antagonistyczne — wykazujące działanie przeciwstawne. Zależnie od ułożenia mięśni względem odpowiednich stawów i od budowy tych stawów, mięśnie mogą powodować różne ruchy i stąd przybierać nazwy, np. zginacze, prostowniki, przywodziciele i odwodziciele, nawracające i odwracające itp. M.sz. pokryte są —> omięsną. Czynność. Zmiany napięcia i długości m.sz., poruszających poszczególne części kośćca, stanowią podstawę wszystkich ruchów czynnych. Ruch rzadko zależy od skurczu pojedynczych mięśni, zwykle zależy od grup mięśni współpracujących ze sobą. Skurcz mięśnia jest następstwem. —>• pobudzenia komórek mięśniowych przez impulsy nerw. (,—> elektromechaniczne sprzężenie). Każda komórka mięśniowa pobudzana jest przez oddzielne odgałęzienie włókna ruchowego. Nerwy ruchowe wywierają także wpływ troficzny na m.sz., polegający na regulacji procesów chem. w komórkach, zapewniającej ich prawidłowy stan funkcjonalny i morfologiczny. Z wpływem unerwienia ruchowego związana jest charakterystyka biochem. włókien mięśniowych. Po przecięciu nerwu mięsień ulega stopniowemu zanikowi, dochodzi także do zmian funkcjonalnych błony komórkowej, która traci pobudliwość na bodźce elektr., a staje się wrażliwa na —> acetylocholinę. W mięśniu unerwionym acetylocholina wywiera działanie jedynie w obrębie—> synapsy, a pobudzenie sąsiednich odcinków błony wywołane jest przez zmiany potencjału elektr. Zmiany wywołane uszkodzeniem nerwu są odwracalne po regeneracji nerwu i utworzeniu nowego połączenia nerwowo--mięśniowego. Choroby m.sz., schorzenia, w których zmiany patol. dotyczą włókien mięśniowych oraz tkanki łącznej mięśni (bez uszkodzenia obwodowego neuronu ruchowego). Choroby te opatruje się nazwą miopatii. Z chorób tych należy wymienić: — dystrofię mięśni postępującą, miotonię wrodzoą, dystrofię miotoniczną, zapalenie mięśni. MIĘTA KĘDZIERZAWA (Mentha crispa); liście zawierają olejek eteryczny bogaty w karwon; działanie i zastosowanie—zmięta pieprzowa. MIĘTA PIEPRZOWA (Mentha piperita); liście zawierają olejek eteryczny, którego gł. składnikiem jest mentol (50%), garbniki, gorycze i inne. Pobudza wydzielanie soku żołądkowego, działa żółciopędnie, wiatropędnie, przeciwwymiotnie, odkażająco, rozkurczowo, znieczulająco. Odwary stosowane są w zaburzeniach trawienia, skurczach żołądka, kolce jelitowej, wzdęciach, nudnościach, wymiotach, chorobach wątroby i dróg żółciowych, stanach zapalnych jamy ustnej. Liście wchodzą w skład szeregu mieszanek ziołowych, np. Cholagoga II, Digestosan, Normosan, Septosan, Tannosan. MIGDAŁKI, skupiska tkanki limfatycznej ( grudki limfatyczne) wchodzące w skład tzw. pierścienia gardłowego Waldeyera. M. podniebienne znajdują się po obu stronach gardła, między łukami podniebiennymi przednimi i tylnymi (—> podniebienie). Są dobrze odgraniczone od otoczenia. i mają głębokie zachyłki, tzw. krypty. M. gardłowy, pojedynczy, leży na; tylno-gómej ścianie gardła. M. językowy jest to właściwie zespół mieszków językowych na podstawie języka, za bruzdą graniczną. Oprócz m., na pierścień limfatyczny gardła składa się wiele pojedynczych i zgrupowanych grudek limfatycznych. Pierścień w całości odgrywa ważną rolę w obronie organizmu przed zakażeniami drogą pokarmowo-oddechową. Choroby. Chore m. mogą stać się ogniskiem zakażenia odgrywającym dużą rolę w tzw. zakażeniach ogniskowych. Z ognisk ropnych w m. mogą przenikać do organizmu —> jady bakteryjne lub bakterie i prowadzić do zapalenia stawów, chorób serca, nerek albo zakażenia ogólnego. U dzieci o określonym typie konstytucjonalnym, nieprawidłowo odżywianych, występuje często przerost m. gardłowego (trzeciego). Dziecko źle oddycha przez nos lub oddycha tylko przez usta stale otwarte, język ma nieco wysunięty, wargi wyschnięte, wygląd twarzy gapowaty, źle sypia, często chrapie. Przerost m. gardłowego powoduje ociężałość, utrudnienie koncentracji, trudności w nauce. Niedrożność nosa przyczynia się do przewlekłych—> nieżytów nosa i zapaleń —» zatok przynosowych, zapaleń —» uszu. Leczenie operacyjne, w 5-7 r. życia. Przerost m. podniebiennych może utrudniać oddychanie, połykanie pokarmów i dawać zaburzenia mowy; wymaga leczenia operacyjnego. Ostre zapalenie m. podniebiennych nosi nazwę —> anginy. Następstwem częstych angin jest przewlekłe zapalenie m., objawiające się okresowym bólem gardła, przykrą wonią z ust, stanami podgorączkowymi, brakiem apetytu, uczuciem zmęczenia i rozbicia; przy uciśnięciu z m. wydobywa się treść ropna. Leczeniem z wyboru jest wycięcie m. podniebiennych (tonsilektomia). W przypadku przeciwwskazań do zabiegu, przewlekle zapalenie m. można leczyć zachowawczo, stosując debecylinę lub krioterapię (zniszczenie zamrażaniem za pomocą krioaplikatorów, oziębionych w ciekłym azocie do -180°C). MIGOTANIE I TRZEPOTANIE KOMóR, stan polegający na szybkich, niemiarowych skurczach poszczególnych grup włókien mięśnia komór serca, prowadzących do drgających, nieskutecznych skurczów komór, wskutek czego krążenie ustaje i w ciągu kilku minut następuje zgon, jeżeli nie zastosuje się zabiegów reanimacyjnych (—>• masaż serca). Ognisko bodźcotwórcze, wyzwalające migotanie komór, wytwarza się najczęściej w niedokrwionym obszarze mięśnia sercowego. M. i t.k. może pojawiać się również w całkowitym —> bloku serca, w porażeniu prądem elektr. i zatruciu niektórymi lekami. MIGOTANIE I TRZEPOTANIE PRZEDSIONKÓW, zaburzenie rytmu polegające na b. szybkich i częstych skurczach przedsionków (240-340/min w trzepotaniu i 340-600/min w migotaniu). Pobudzenia powstają poza węzłem zatokowym. W migotaniu przedsionków mięśnie przedsionków kurczą się niecałkowicie, jama przedsionka nie opróżnia się nigdy z zawartej w niej krwi, a jego ściana stanowi warstwę drgających włókien mięśniowych. W trzepotaniu przedsionków zachowane są pełne skurcze przedsionków, chociaż b. szybkie. Komory rzadko dotrzymują kroku przedsionkom, ponieważ okres refrakcji układu przewodzącego jest dłuższy niż mięśnia przedsionków. Z kilkuset pobudzeń przedsionków tylko część dociera do komór (100-120). MIGRENA, zespół chorobowy, którego gł. objawem są napadowe, nawracające bóle głowy, zwykle jednostronne, o rozmaitym nasileniu, czasie trwania i częstości występowania. Zwykle towarzyszą im nudności i wymioty. Napad nierzadko poprzedzany bywa zwiastunami, w postaci objawów czuciowych, zwłaszcza wzrokowych. M. często występuje rodzinnie. Podłożem napadu m. są zaburzenia naczynioruchowe polegające początkowo na zwężeniu, a następnie zwiotczeniu tętnic. Wyodrębnia się kilka postaci m.: oczną, porażenną, okoporaźną i gromadną. M. oczna (klasyczna), objawia się napadami charakterystycznego bólu głowy, poprzedzanymi zwiastunami wzrokowymi w postaci mroczka migocącego, nieraz z niedowidzeniem jednostronnym lub osłabieniem ostrości wzroku, aż do całkowitego krótkotrwałego oślepnięcia. M. porażenna (skojarzona) występuje rzadko; bólowi głowy towarzyszą ogniskowe objawy mózgowe o charakterze przejściowym, w postaci:—>-parestezj i, afazji bądź dyzartrii, niedowładów, czasem napadów typu padaczki Jacksona (—> padaczka). M. okoporaźna objawia się napadami bólu głowy skojarzonymi z częściowym lub całkowitym porażeniem nerwów okoruchowych, powodującym opadnięcie powieki i upośledzenie ruchów gałek ocznych. M. gromadna (stan migrenowy) są to seryjnie powtarzające się napady m. jeden po drugim. Napady te są zwykle krótkotrwałe, często z zaczerwienieniem i poceniem się skóry twarzy, obfitą wydzieliną z nosa i łzawieniem. Przerwy między napadami trwają krótko, a seria może trwać szereg godzin. Leczenie w napadzie m. polega na zapewnieniu choremu spokoju i wygodnej pozycji ciała; często wskazane jest zaciemnienie pomieszczenia i zastosowanie ucisku skroni. Z leków— zarówno w czasie napadu m. jak i zapobiegawczo — podaje się ergotaminę i związki podobne, jednakże wybór i dawkowanie ich zależy zawsze od decyzji lekarza. MIKOLOGIA, nauka o grzybach, ich morfologii, anatomii, rozmnażaniu, biologii, fizjologii i in. Ostatnio rozwija się intensywnie m. lekarska, ściśle związana z —> mikrobiologią. Bada m.in. rozwój form pasożytniczych, skład chem.i poszukuje dalszych antybiotyków wytwarzanych przez grzyby. MIKOZY-. grzybice. MIKROBIOLOGIA, nauka zajmująca się—> drobnoustrojami. Dzieli się na:—bakteriologię, wirusologię, mikologię,protozoologię. M. lekarska zajmuje się biologią drobnoustrojów, ich chorobotw. wpływem na organizm ludzki oraz reakcją organizmu na zakażenie. MIKROCEFALIA, malogłowie, nieprawidłowo mała głowa u dziecka; stan ten często łączy się z pierwotnym małomózgowiem. Występuje często w powiązaniu z niedorozwojem umysłowym i ślepotą. Przyczyną może być przedwczesne zarośnięcie szwów czaszkowych i-->-cierniączka. Zdarzyć się może w —> toksoplazmozie, w wyniku naświetleń promieniami rentg. płodu i w innych schorzeniach. Leczenie zapobiegające zarastaniu szwów czaszkowych lub operacyjne. MIKROCHIRURGIA, wykonywanie operacji na b. małych tworach anat., często za pomocą specjalnych urządzeń optycznych, powiększających obraz pola operacyjnego; mogą to być operacje połączenia lub odtworzenia ciągłości drobnych naczyń krwionośnych, o średnicy nie przekraczającej 1-2 mm, operacje dotyczące kosteczek ucha środkowego, niektóre operacje okulistyczne. MIKROCYTOZA, pojęcie określające zmniejszenie wymiarów krwinek czerwonych w stosunku do prawidłowej średnicy 6,7-7,7 urn. M. występuje m.in. w —> niedokrwistości z niedoboru żelaza. MIKROELEKTRODY, zminiaturyzowane elektrody wprowadzane do wnętrza pojedynczej komórki lub wybranych fragmentów tkanki. M. mogą być szklane lub metalowe. Średnica ich nie przekracza l urn; stosowane są w celu rejestracji potencjału wewnątrzkomórkowego. MIKROELEMENTY ->- pierwiastki ciała człowieka. MIKROFAGI, małe komórki mające właściwości pochłaniania i trawienia stałych elementów obcych, np. bakterii, kurzu. Są to granulocyty obojętnochłonne (—» krwinki białe). Odgrywają one dużą rolę w mechanizmie obronnym ustroju. Zob. też: fagocytoza, makrofagi, układ siateczkowo-śródbłonkowy. MIKROFALE, promieniowanie mikrofalowe, promieniowanie elektromagnetyczne wysokiej częstotliwości, o zakresie dł. fal od l mm do l m i częstotliwości 0,2-300000 MHz. Źródłem m. są nadajniki radiowe, telewizyjne, radarowe oraz niektóre urządzenia przemysłowe (zgrzewarki, piece indukcyjne i elektr.). Działanie m. na żywe organizmy nie jest jeszcze w pełni poznane. Wiadomo jednak, że u człowieka wywołują one szereg objawów podmiotowych, jak ogólne osłabienie, bezsenność, bóle głowy, pobudzenie nerwowe, duszność, obniżenie potencji płciowej, oraz objawy przedmiotowe związane z tzw. efektem termicznym (przegrzanie tkanek promieniowaniem). Zespół wymienionych zaburzeń określa się jako chorobę mikrofalową; należą tu: —> zaćma oraz uszkodzenia niektórych części ośrodkowego układu nerw. Nie jest udowodnione, czy m. wywierają jakieś skutki natury genetycznej. Zapobieganie biol. skutkom ujemnego działania m. polega na dokladnym przestrzeganiu przepisów bhp, przepisów technologicznych dotyczących konstrukcji i instalacji emitorów promieniowania. Wszyscy pracownicy zatrudnieni w zasięgu m. podlegają okresowym badaniom lek. Zob. też diatermia mikrofalowa. MIKROFALOWA CHOROBA — mikrofale. MIKROFLORA, flora bakteryjna, zespól drobnoustrojów w określonym środowisku. Najczęściej mówi się o m. skóry, dróg oddechowych przewodu pokarmowego, jamy ustnej, dróg moczowo-plciowych. MIKROKLIMAT, klimat miejscowy — odrębny od klimatu danego obszaru geograficznego (makroklimatu), a zależny od ukształtowania, tj. rzeźby terenu, od jej orientacji w stosunku do stron świata (nasłonecznienie), rodzaju gleby (sucha, torfowa, podmokła), szaty roślinnej, zalesienia, naturalnych zbiorników wód powierzchniowych itd. Wymienione warunki wpływają na dobowe zmiany temperatury powietrza, ilość opadów, siłę wiatrów itp. Na m. miasta, oprócz czynników naturalnych, wywiera wpływ: rozplanowanie, zabudowa oraz gospodarka komunalna i przemysłowa. MIKROKOKI -> ziarenkowce. MIKROMELIA, patologicznie małe kończyny. M. występuje w płodowym zboczeniu wzrostu chrząstek lub jako następstwo zaburzeń rozwojowych (wada wrodzona). MIKROORGANIZMY -> drobnoustroje. MIKROPEDIATRIA, dział -> pediatrii zajmujący się odrębnościami fizjologii i patologii—> noworodka i—>wcześniaka. Zapobiega chorobom noworodków, ponieważ w tym okresie życia istnieje duża chwiejność organizmu, mała odporność na zakażenie i duże trudności leczenia istniejących schorzeń; najmniejsze odchylenia od normy wymagają energicznego postępowania (izolacja, diagnoza, leczenie). MIKROSKOP, przyrząd służący do oglądania powiększonego obrazu drobnych przedmiotów. Odróżniamy m.in. m. optyczny, ultramikroskop, m. fluorescencyjny, elektronowy i in. Za pomocą m. optycznego można uzyskać powiększenia do 900 razy, a przy użyciu tzw. immersji (umieszczenie między obiektywem a oglądanym preparatem kropli olejku) nawet do 1500 razy. Zastosowanie światła nadfioletowego (ultramikroskop) pozwala na 2-krotnie większe powiększenia niż przy użyciu m. zwykłego. M. fluorescencyjny jest to typ m. optycznego z użyciem światła nadfioletowego, stosowanego do uwidocznienia i oceny żywych lub utrwalonych struktur tkankowych, które uprzednio zostały zabarwione związkiem o właściwościach fluorescencyjnych. M. ten pozwala na przenikanie jedynie wzbudzonego światła fluoryzującego; w ten sposób wybiórczo zabarwione struktury (np. bakterie) świecą jasno na ciemnym polu. M. elektronowy (transmisyjny) jest przyrządem, w którym zamiast światła użyto strumienia elektronów. Umożliwia on powiększenia do 60 tyś. razy (przy powiększeniu fot. nawet 150-500 tyś. razy). M. skaningowy jest odmianą mikroskopu elektronowego, w którym wiązka elektronów zostaje odbita od powierzchni. M. Skaningowy daje obraz trójwymiarowy (przestrzenny). MIKROSOMY, organelle komórkowe związane z szorstką—> siateczką endoplazmatyczną; składają się z fragmentów błon tej siateczki i—»rybosomów. Biorą udział w—> biosyntezie białka. MIKROSPOMOZA, grzybica drobnozarodnikowa. Zob. grzybice skóry. MIKROTOM, przyrząd do cięcia tkanek na cienkie skrawki przeznaczone do barwienia i badania mikroskopowego; wycinek tkanki lub narządu do badania musi być zatopiony w parafinie lub zamrożony. M. ścina cienkie skrawki tkanek, które następnie umieszcza się na szkiełkach, barwi i bada pod mikroskopem. W mikroskopii elektronowej używa sięultramikrotomu, który służy do sporządzania bardzo cienkich skrawków. Ultramikrotom posiada noże szklane. MKROUSZKODZENIA, minimalne uszkodzenia mózgu. MIKROZABURZENIA — minimalne uszkodzenia mózgu. MIKSTURY - mieszanki. MIKSTY, uszkodzenia mieszane, typowe dla współczesnego pola walki różnorodne uszkodzenia organizmu ludzkiego będące wynikiem działania różnych rodzajów czynników rażących. Siła i wielopłaszczyznowość rażenia np. broni atomowej powoduje jednocześnie rozległe zranienia, oparzenia, urazy zamknięte, napromienienie, stany silnego wstrząsu. Użycie broni chem. i biol. powiększa możliwości powstawania i różnorodność mikstów. MIKULICZA CHOROBA, choroba nowotworowa gruczołu ślinowego o nieznanej etiologii, cechująca się zanikiem tkanki gruczołowej i rozplemem dojrzałej tkanki limfatycznej, opisana przez —> J. Mikulicza. Występuje w średnim wieku, często obustronnie w przyusznicy, przebiega łagodnie, rzadko dając nawroty i wyjątkowo ulegając złośliwieniu. Leczenie operacyjne i promieniami rentgenowskimi. MIKULICZA ZESPÓŁ, obustronne powiększenie ślinianek przyusznych, czasem i innych gruczołów ślinowych, a także łzowych; pojawia się w przebiegu niektórych procesów zapalnych (np. w —> gruźlicy), a nawet w nowotworach (—> białaczka, ziarnica złośliwa). MIKULICZ-RADECKI Jan, ur. 15 V 1850, zm. 14 VI 1905, pol. chirurg, uczeń -> Ch.A.Th. Bilirotha; prof. chirurgii UJ w Krakowie (1882-87), w Królewcu (od 1887) i Wrocławiu (od 1890). Twórca licznych metod operacyjnych (m.in. sposobu sączkowania jamy brzusznej w przypadkach zapalenia otrzewnej, modyfikacji wycięcia jelita grubego i żołądka). Wynalazca wielu instrumentów chir. hemostatycznych. Wprowadził używanie w czasie operacji maski i rękawiczek gumowych; udoskonalił antyseptykę (zastosował jodoform do leczenia ran). Nauczyciel kilku sławnych chirurgów, m.in. —> L. Rydygiera i F. Sauerbrucha; współautor (razem z Bergmannem i Brunsem) znanego podręcznika chirurgii Handbuch der praktischen Chirurgie (1902-03). MILTOWN -->-meprobamat. MIłEK WIOSENNY (Adonis vernalis), roślina z rodziny jaskrowatych. Ziele zawiera— glikozydy nasercowe, związki flawonowe i saponiny. Do glikozydów nasercowych m.w. należą: adonitoksyna, acetyloadonitoksyna oraz cymaryna. Glikozydy te działają silnie na serce i uspokajająco na ośrodkowy układ nerw., jednakże w przewodzie pokarmowym ulegają inaktywacji i słabo się wchłaniają; nie kumulują się w ustroju. W lecznictwie stosuje się najczęściej nalewkę z ziela m.w. (Tincmra Adonidis yernalis'), rzadziej podawane są napary. Przetwory m.w. stosowane są w lżejszych niedomogach mięśnia sercowego i jako leki uspokajające. MINERALIZACJA KOŚCI -»- kostnienie. MINERALOKORTYKOIDY, grupa hormonów kory nadnerczy działających gł. na gospodarkę wodnoelek-trolitową ustroju. Należą do nich —>aldosteron, o dużym znaczeniu, i —> dezoksykortykosteron. M. zapobiegają zmniejszeniu objętości płynów poza-komórkowych (w tym także objętości krwi krążącej) i utrzymują równowagę elektrolitową; zwiększają —> wchłanianie zwrotne sodu i wody w kanalikach nerkowych oraz wchłanianie sodu przez komórki gruczołów potowych, ślinowych i nabłonka jelit. Wydzielanie m. zależy gł. od zaburzeń wodno-elektrolitowych, a ponadto od działania —» adrenokortykotropiny. Sekrecję aldosteronu pobudza bezpośrednio wzrost stężenia we krwi jonów potasowych, ponadto — aktywacja układu —> reninaangiotensyna, zależna od zmniejszenia objętości krwi krążącej, obniżenia ciśnienia tętniczego i zmniejszenia stężenia jonów sodowych we krwi. M. podwyższają ciśnienie krwi, a w stanach patol. mogą być odpowiedzialne za powstawanie obrzęków i choroby —> nadciśnieniowej. Wydzielanie m. wzrasta w przebiegu —> stresu. Rozkład m. zachodzi w wątrobie, gdzie są one przekształcane w 17-ketosterydy i następnie usuwane z moczem. MINIMALNE USZKODZENIA MÓZGU, hipotetyczne mikrouszkodzenia i mikrozaburzenia układu nerw. ujawniające się w zakłóceniach procesu spostrzegania bądź w czynnościach ruchowych. Wielu badaczy wyjaśnia na tej podstawie zaburzenia zachowania u dzieci. Ze względu na duży stopień plastyczności mózgu, ten sposób interpretacji zaburzeń emocjonalnych wydaje się dość kontrowersyjny. MINISTERSTWO ZDROWIA I OPIEKI SPOŁECZNEJ, urząd państw, działający zgodnie z decyzjami i pod bezpośrednim kierownictwem Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej, w oparciu o przepisy dotyczące ochrony zdrowia ludności, pomocy społ., rehabilitacji i działalności gospodarczej oraz przepisy szczególne normujące uprawnienia ministra. MZiOS zostało utworzone ustawą z 13 IV 1960 scalając w jednym resorcie sprawy zdrowia i opieki społ. Kieruje ministerstwem minister przy pomocy podsekretarzy stanu, z których jeden jest —> Głównym Inspektorem Sanitarnym, stoi na czele —> Państwowej Inspekcji Sanitarnej i jest zastępcą ministra do spraw sanitarno-epidemiol. Do zadań ministerstwa należy: opracowywanie założeń rozwojowych i planów działalności, nadzór nad realizacją zatwierdzonych planów i działalnością, ustalanie zasad i form organizacyjnych, wytyczanie kierunków i organizowanie badań nauk. oraz kształcenie kadr fachowych w dziedzinie: —> ochrony zdrowia ludności, rehabilitacji i opieki społecznej. MZiOS współdziała ź resortami: obrony narodowej, spraw wewn. i sprawiedliwości w zakresie służb zdrowia tych resortów. MINKOWSKI Oskar von, ur. 13 I 1858, zm. 18 VI 1931, niem. lekarz internista i fizjopatolog; prof. uniw. w Strasburgu (od 1891), w Kolonii (od 1900), w Greifswaldzie (od 1905) i we Wrocławiu (1909). Wspólnie z niem. uczonym J. Meringiem (1849-1908) wykazał doświad. w 1889, że usunięcie —> trzustki u zwierząt powoduje wystąpienie zespołu cukrzycowego; odkryciem tym umożliwił dalsze badania, które doprowadziły do wyodrębnienia —> insuliny. Prowadził też badania nad —> przysadką mózgową, wykazując związek -> akromegalii z chorobą tego gruczołu; zajmował się—» dna i powstawaniem —>- barwników żółciowych. MINOT George Richards, ur. 2 XII ^&5, zm. 25 II 1950, amer. lekarz internista i fizjopatolog; prof. Uniw. Harwardz. (od 1928). W 1926 wraz z W.P. Murphym i G.H. Whipple'em wprowadził metodę skutecznego leczenia dotąd nieuleczalne) anemii złośliwej (—» niedokrwistość), podawaniem surowej wątroby zwierzęcej. Za odkrycie to wszyscy trzej uczeni otrzymali nagrodę Nobla w 1934. MIOCYT, komórka mięśniowa będąca podstawowym składnikiem —> mięśni gładkich. Ma kształt wrzecionowaty, średnicę 5-10 uim a długość różną, zależnie od miejsca występowania: ok. 500 um — w macicy ciężarnej, ok. 200 um w ścianach przewodu pokarmowego i ok. 20 um — w ścianach naczyń krwionośnych. Cytoplazma m.> sarkoplazma, zawiera twory meta-plazmatyczne —> miofibryle. Jądro m., leżące pośrodku komórki, zawiera zwykle kilka jąderek. MIOFIBRYLE, włókienka kurczliwe występujące w cytoplazmie komórek mięśniowych mięśni gładkich (—>-miocyt) i we włóknach mięśniowych poprzecznie prążkowanych. Zob. też skurcz mięśnia. MIOGLOBINA, białko o budowie chem. zbliżonej do—> hemoglobiny, występujące w komórkach mięśniowych. Jest to—»-porfirynoproteid mający w każdej cząsteczce l grupę hemową (—hem). Podobnie jak hemoglobina, m. posiada zdolność tworzenia połączeń z tlenem (oksymioglobina). Tlen zawarty w oksymioglobinie może być wykorzystany przez komórki mięśniowe w warunkach niedostatecznego zaopatrzenia w tlen (dług tlenowy). W tkance mięśniowej m. odgrywa istotną rolę w wewnątrzkomórkowym transporcie tlenu do —> mitochon driów. MIOKLONIE, gwałtowne, nagłe,izolowane skurcze poszczególnych mięśni lub grup mięśniowych, występujące nieregularnie, przeważnie w mięśniach kończyn, niekiedy twarzy, jamy ustnej. M. występują w niektórych postaciach—> padaczki oraz w niektórych innych chorobach mózgu. M. nie powodują zwykle efektu ruchowego, chyba że obejmują większe grupy mięśniowe. Zrywy tego rodzaju występują niekiedy u osób zupełnie zdrowych w momencie zasypiania. MIOLOGIA, dział anatomii traktujący o mięśniach. MIOPIA —>- krótkowzroczność. MIOTOMIA WRODZONA, choroba Thomsona, rzadko występująca choroba dziedziczna, cechująca się ograniczonym lub uogólnionym wzmożeniem napięcia mięśni, niekiedy z ich przerostem. Sztywność mięśni zaznacza się utrudnieniem ruchów dowolnych. Objaw ten wzmaga się pod wpływem zimna; ćwiczenie wpływa łagodząco. Istniejące zaburzenia ujawnia się, wydając polecenie wykonywania ruchów. Najbardziej utrudnione są pierwsze ruchy — np. wykonanie pierwszego kroku. Chorzy zwracają uwagę otoczenia swą niezręcznością; choroba ujawnia się we wczesnym dzieciństwie; zaburzenia dotyczą zwykle wszystkich mięśni szkieletowych, z tym że są bardziej nasilone w kończynach górnych lub dolnych. Przebieg choroby jest przewlekły; nie stanowi ona groźby dla życia. Leczenie objawowe. Środkiem zmniejszającym wzmożone napięcie mięśni jest chinina. MIOTOMIA ZANIKOWA —. dystrofia miotoniczna. MIOZYNA, -». białka kurczliwe mięśni. MIRACIDIUM -> przywry. MISSIURO Włodzimierz, ur. 28 XII 1892, zm. 11 IV 1967, pol. fizjolog; organizator i kier. (do 1939) Działu Fizjologii w Centrum Badań Lotniczo-Lekarskich w Warszawie (obecny Wojskowy Inst. Medycyny Lotniczej); organizator Inst. Naukowego Kultury Fizycznej, którym kierował do śmierci. Interesował się gł. adaptacją narządu krążenia i oddychania oraz przestrojeniem gospodarki energetycznej organizmu podczas wykonywania pracy w różnych warunkach środowiskowych (zwłaszcza w niedotlenieniu). Prowadził badania nad zjawiskiem zmęczenia (m.in. w Bostonie i Edynburgu w 1937-46). MITOCHONDRIA, podłużne organelle komórkowe ograniczone podwójną błoną, występujące po kilkaset w każdej komórce, rozmnażające się przez podział. W m. znajdują się enzymy —> cyklu Krebsa i —». utleniania biologicznego. Rola m. polega na dostarczaniu komórce energii zmagazynowanej w postaci—> kwasu adenozynotrójfosforowego (ATP). M. są poza tym jedynymi — poza jądrem komórkowym—organellami, w których występuje-» kwas dezoksyrybonukleinowy (DNA). Mają więc tym samym odrębną od jądra informację genetyczną (—>dziedziczenie). MIT0ZA-> podział komórki. MITRA HIPOKRATESA -> czepiec Hipokratesa. MITRALNA CHOROBA, skojarzona wada serca: niedomykalność zastawki dwudzielnej i zwężenie lewego ujścia żylnego. Zob. wady serca. MIZANDRIA, chorobliwa niechęć do mężczyzn. MIZANTROPIA, niechęć do obcowania z ludźmi, unikanie ludzi posunięte do granic dziwactwa (mizantrop — odludek). MIZODIN ->-primidon. MLECZ, płyn limfatyczny powstający w procesie wchłaniania płynnej treści jelita cienkiego przez—»-kosmki jelitowe. Do naczyń limfatycznych kosmków wchłaniane są produkty trawienia tłuszczów, po czym łączą się w drobniutkie kuleczki tłuszczu i w tej postaci odpływają z jelit coraz grubszymi naczyniami limfatycznymi, które wpadają do—> przewodu piersiowego. Dzięki zawartości kuleczek tłuszczu limfa w przewodzie piersiowym ma mleczne zabarwienie. MLEKO, wydzielina gruczołów mlekowych ssaków, pokarm ich młodych, pełnowartościowy produkt spożywczy. Najwartościowszym pokarmem dla niemowląt jest m. kobiece; zawiera ono ciała odpornościowe matki, wszystkie składniki konieczne dla rozwoju noworodka i niemowlęcia (witaminy, sole mineralne, cukier, białko, tłuszcze), jest pozbawione zanieczyszczeń i bakterii chorobotwórczych: posiada zdolność podtrzymywania rozwoju prawidłowej flory jelitowej (pałeczek kwasu mlekowego), co ma duże znaczenie ochronne przed zakażeniami dróg pokarmowych. M. kobiece wydzielane w pierwszych dniach po porodzie zw. jest siarą i różni się składem od pokarmu wytworzonego w późniejszym okresie. Siarze przypisuje się właściwości odpornościowe (przechodzenie globulin przez ścianę jelita). M. krowie stosuje się w razie braku pokarmu matki. Do m. kobiecego musi hyc upodobnione czystością chem. i mikrobiol., wartością odżywczą, strawnością i przyswajalnością. Osiąga Skład mleka kobiecego l krowiego Mleko Mleko Składniki kobiece krowie w -o w °o Woda 87,6 873 Laktoza (cukier) 7,0 4,8 Tłuszcze 3,8 3,7 Białko 1,2 33 Sole mineralne 0,4 0,9 100,0 100,0 się to przez rozcieńczenie, gotowanie, zakwaszanie, dodatek węglowodanów. Większe zastosowanie niż m. płynne, świeże, ma w karmieniu niemowląt m. krowie sproszkowane, z którego sporządza się odpowiednie —> mieszanki pokarmowe. Karmienie m. kozim może prowadzić do niedokrwistości, nie jest zatem zalecane w żywieniu niemowląt i małych dzieci. M. krowie i jego przetwory stanowią jedną z najbogatszych w składniki odżywcze grup produktów. Poza wysokowartościowym białkiem, tłuszczem i dwucukrem—laktozą, mleko i sery są bogatym źródłem wapnia i witaminy Ba. Tłuszcz mleka zawiera witaminy A i D. M. krowie jest nie tylko niezastąpionym produktem w żywieniu dzieci i młodzieży, ale odgrywa też ważną rolę w żywieniu dorosłych, ludzi starszych i w wielu dietach przeznaczonych dla chorych. MOBILIZACJA STRZEMIĄCZKA, stapedioliza, zabieg operacyjny wykonywany w uchu w —> otosklerozie. Celem jego jest przywrócenie naturalnej ruchomości strzemiączka w okienku owalnym, unieruchomionego procesem chorobowym. Podobnie jak —> fenestracja, jest jednym ze sposobów chir. leczenia otosklerozy. M.s. nie zawsze daje trwały efekt poprawy słuchu na skutek ponownego zarastania okienka owalnego i usztywnienia w nim płytki strzemiączka. Obecnie zabiegi m.s. stosowane są wyjątkowo i w leczeniu otosklerozy mają znaczenie historyczne. MOCZ, płyn wydzielany przez nerki, magazynowany w pęcherzu moczowym i wydalany z organizmu. Dobowa objętość m. — 1500-2000 ml; ciężar właściwy 1,005-1,030 g/ml, — ciśnienie osmotyczne — zwykle 400-800 mOs/1 (wartości średnie dla dorosłych uzależnione od ilości przyjmowanych płynów). Kolor bursztynowy, specyficzny zapach, odczyn lekko kwaśny {pH ok. 6). W dobowej objętości m. znajduje się średnio 40-75 g substancji stałych: prawie 1/2 stanowi mocznik, 1/3 chlorek sodu i mniejsze ilości siarczanów, fosforanów, kreatyniny, kwasu moczowego, barwników, hormonów itd. Składniki upostaciowane: nieliczne krwinki białe, złuszczone komórki nabłonkowe i śluz. MOCZANY, sole —> kwasu moczowego. MOCZENIE MIMOWOLNE, bezwiedne, powtarzające się oddawanie moczu u dzieci od 4 r. życia. U dzieci przed ukończeniem 3 lat jest trudne do oceny ze względu na nieutrwalony odruch świadomego oddawania moczu. M.m; może występować w nocy (moczenie nocne) lub w dzień. Moczenie czynnościowe należy odróżnić od —> nietrzymania moczu spowodowanego chorobą organiczną układu moczowego, nerw. lub w —> moczówce prostej, w —> cukrzycy. M.m. pochodzenia czynnościowego zdarza się przy nieumiejętnym przyuczeniu do czystości, jako wyraz nerwicy, objaw niedojrzałości emocjonalnej, chęć zainteresowania sobą rodziców. Znalezienie przyczyny m.m. jest trudne, a często niemożliwe. Należy wyłączyć wady i choroby układu moczowego, poddać dziecko badaniom psychol. W leczeniu stosuje się: perswazję, łagodne postępowanie wychowawcze, środki farmakol. ogól wzmacniające, ćwiczenia pęcherza zwiększające napięcie zwieracza pęcherz oraz —> elektroterapię. MOCZENIE NOCNE ->- moczenie mimowolne. MOCZNICA, uremia, zespół objawów klin. towarzyszących zaawansowanej niewydolności nerek (—> niewydolność). Powstają one w wyniku samozatrucia spowodowanego zatrzymaniem w ustroju różnych azotowych produktów przemiany materii, zwykle wydalanych z moczem. M. jest końcowym etapem wielu chorób nerek. E chodzi do niej z powodu postępującej zniszczenia—>nefronów i nieodwracalnego uszkodzenia czynności nerek oraz związanych z nim zaburzeń przemiany białkowej, równowagi elektrolitowo-wodnej i kwasowo-zasadowej. Rozwija się metaboliczna —» kwasica którą ustrój stara się skompensować przyspieszonym oddychaniem. Spada poziomu wapnia zjonizowanego krwi jest przyczyną wzrostu pobudliwości nerwowo-mięśniowej i drgawek. Klin. cechuje się nudnościami, wymiotami, osłabieniem, niedokrwistością, drżeniem i drgawkami, a w okres zejściowym śpiączką mocznicową. Często występuje — obrzęk mózgu i płuc, jałowe zapalenie — osierdzia i martwicze zapalenie jelita grubego. M. bywa najczęściej spowodowana chorobą miąższu nerek, ale może również powstać z przyczyn pozanerko| wych, np. wskutek obfitej utraty płynów, krwotoku, mechanicznego zatrzymania odpływu moczu (—> kamic moczowa, nowotwory). MOCZNIK, końcowy produkt przemian grup aminowych aminokwasów. powstaje w —» cyklu mocznikowym. Dobrze rozpuszczalny w wodzie, nietoksyczny. Przenoszony z krwią do nerek, skąd zostaje wydalony z moczeni. MOCZOWODY, parzyste przewody dług. ok. 30 cm odprowadzające mocz z —> miedniczek nerkowych do _>. pęcherza moczowego. Ściana m. składa się z błony śluzowej, mięśniowej i zewnętrznej. Dzięki silnej, spiralnie przebiegającej błonie mięśniowej m. może wykonywać ruchy perystaltyczne. MOCZÓWKA PROSTA, stan chorobowy spowodowany niedostatecznym wydzielaniem —> wazopresyny (hormonu antydiuretycznego) przez —> podwzgórzowo-przysadkowy układ. Cechuje się oddawaniem dużych ilości (ponad 5 l) hipotonicznego moczu (o ciężarze Właściwym 1,002-1,006), z towarzyszącym nadmiernym piciem płynów, pragnieniem i objawami odwodnienia. Do uszkodzenia układu podwzgórzowo-przysadkowego mogą prowadzić urazy, nowotwory oraz: — białaczka, gruźlica, kiła, sarkoidoza. Rzadziej m.p. jest chorobą samoistną. M.p. może być również wywołana wrodzoną niezdolnością oddziaływania kanalików nerkowych na prawidłowy hormon antydiuretyczny — tzw. m.p. nerkowopochodna. MOCZ PIERWOTNY -> przesącz kłębkowy. MOCZUTKOWSKI Józef, ur. 27 XII 1845, zm. 5 VI 1903, ros. lekarz Pol. pochodzenia; ordynator oddziału zak. miejskiego szpitala w Odessie (od 1877), prof. neurologii Inst. Doskonalenia Lekarzy w Petersburgu (od 1893). Ofiarny badacz patogenezy chorób żak., zwłaszcza —> duru powrotnego oraz —> duru plamistego. Aby udowodnić, że czynnik zak. duru plamistego zawarty jest we krwi, wstrzyknął sobie w 1873 krew chorego i ciężko zachorował. Autor licznych prac z dziedziny —» balneologii i —> gruźlicy, założyciel czasopisma lek. w Odessie. MODRAKOWSKI Jerzy, ur. 3 IV 1875, zm.. VI 1945, lekarz farmakolog; od 1918 prof. farmakologii UW, w okresie okupacji hitlerowskiej brał czynny udział w tajnym nauczaniu medycyny. Prowadził prace badawcze z zakresu fizjologii i farmakologii nerek, przewodu pokarmowego i nerw. układu wegetatywnego oraz farmakognozji. Wychowawca szeregu pokoleń lekarzy poi. i wielu wybitnych farmakologów. Autor m.in. podręcznika Farmakologia wegetatywna. Czł. rzecz. PAU. Zmarł w bliżej nieznanych okolicznościach we Wrocławiu, po wywiezieniu z Warszawy w czasie Powstania Warszawskiego. MODZELE, ograniczone zgrubienia warstwy rogowej naskórka, następstwo długotrwałego ucisku i tarcia. Występują gl. na dłoniach („znamiona zawodowe") i na stopach (przy nieprawidłowym stawianiu nóg, przy wadach stóp lub nieodpowiednim obuwiu). M. są twarde, nieco wyniosłe nad okoliczną skórę, żółtawe i jakby przeświecające albo brunatne. Usuwa się je mechanicznie po zmiękczeniu gorącą kąpielą lub 20-40% maścią salicylową. MOLEKULARNE CHOROBY ->metaboliczne choroby. MONDEVILLE Henri de, ur. ok.1260, zm. ok, 1320, franc. chirurg; lekarz nadworny Filipa IV Pięknego i Ludwika X, wykładowca medycyny i chirurgii w Montpellier (od 1304), a następnie w Paryżu (od 1306). Autor sławnego dzieła Chirurgie (1306-1320) wydanego w języku francuskim. MONGOLIZM, choroba Downa, zespół wad rozwojowych, które występują u osobników z dodatkowym —> chromosomem przy jednej parze —> autosomów. Dzieci z m. częściej rodzą matki starsze, po 35 r. życia. Do cech charakterystycznych dzieci z m. należą: niski wzrost, „małpie" dłonie i stopy, szerokie, skośne rozstawienie oczu z fałdą nakątną, nos spłaszczony, język duży, skóra sucha, łuszcząca się, mięśnie i więzadła często wiotkie, rozwój umysłowy i motoryczny opóźniony. B. często w m. występują —> wady serca wrodzone. Usposobienie dzieci z m. jest zwykle pogodne. W wielu wypadkach cechy m. wyrażone są b. słabo, a upośledzenie umysłowe jest nieznaczne. Rozpoznanie choroby ustala się na podstawie wyglądu i badania cytogenet. Leczenie polega na właściwym przygotowaniu dziecka do życia i dostosowaniu nauki do jego możliwości. Dzieci z m. są skłonne do infekcji (gruźlica!), chorują ciężko i źle poddają się leczeniu; żyją krótko, chociaż znane są przypadki osiągania wieku powyżej 20 lat. MONELIAZA —> drożdżyce. MONOCHROMATYZM, widzenie jednobarwne —>• daltonizm. MONOCYTY, typ -> krwinek białych z grupy agranulocytów; zaliczane do —> makrofagów, obdarzone są zdolnością ruchów pełzakowatych i —> fagocytozy, stąd pełnią ważną rolę w -odporności organizmu. MONONUKLEOZA ZAKAŹNĄ ostra choroba wirusowa, atakująca , starsze dzieci i młodzież. Zakaże drogą kropelkową, następuje od bezobjawowych chorych. Zmiany chorobowe polegają na rozroście tkanki limfatycznej pod wpływem wirusów. Objawy b. różnorodne: typowy obraz m.z.: gorączka, powiększenie węzłów chłonnych, zwłaszcza szyjnych tylny śledziony i wątroby, zapalenie gardła. Stan ogólny dość dobry, nawet przy 40° gorączki; czasami senność, osłabienie. Okres gorączki trwa od kilku dni do 4 tyg. O rozpoznaniu decyduje obraz krwi: przewaga komórek jedno jądrowych i zwiększony odsetek limfocytów atypowych. Leczenie gł. objawowe, niekoniecznie w szpitalu. MONOPLEGIA porażenie. MONOSACHARYDY, jednocukry, cukry proste, węglowodany i ulegające hydrolizie; są podstawowy składnikami —» oligosacharydów i polisacharydów. Do m. należą m.in. glukoza, fruktoza i galaktoza. MONOSOMIK - aneuploid. MORAL INSANITY, obłęd moralny, pojęcie o znaczeniu hist. wprowadzone w XIX w. przez ang. psychiatrę J.C. Pricharda, który pierwszy opisał „zwyrodnienie etyczne" polegające na stanach trwałego defektu moralnego, prowadzącego do zachowan przestępczych. Pojęcie obłędu moralnego wiązało się ściśle z poglądami G. Lombroso, który twierdził, że przyroda sama stwarza przestępców, a urodzeni zbrodniarze stanowią 40% przestępców odbywających kary więzienia. Współczesna nauka jednoznacznie dowodzi, że przyczyny przestępstw są natury społ. i wiążą się ściśle z niekorzystnymi warunkami wychowania w rodzinie. Rezultatem doświadczeń wczesnodziecięcych jest kształtowanie się —> osobowości antysocjalnej, która stwarza z kolei dogodny grunt do zachowań przestępczych. MORFINA, alkaloid fenantrenowy —». opium, o działaniu narkotycznym. W dawkach leczn. działa silnie przeciwbólowe. Wywiera depresyjny wpływ na ośrodek oddechowy, znosi odruch kaszlowy, hamuje czynność motoryczną i wydzielniczą przewodu pokarmowego. Stosowana w silnych bólach, nie ustępujących po podaniu innych środków przeciwbólowych oraz przed zabiegiem chirurgicznym (w tzw. premedykacji). Nadużycie prowadzi do —> lekozależności (morfinizm). Objawy ostrego zatrucia m. (głęboka narkoza) znosi nalorfina i nalokson. MORFINIZM, rodzaj lekozależności polegającej na stałym używaniu morfiny, gł. alkaloidu opium, otrzymywanego z makówek i łodyg maku. Morfina jest silnym środkiem przeciwbólowym i z tego powodu m. rozwija się często u osób, które pierwotnie otrzymywały morfinę w celu złagodzenia bólu (->. lekozależność). Na Bliskim i Dalekim Wschodzie rozpowszechnione jest przyjmowanie opium zawierającego morfinę w charakterze używki prowadzącej często do narkomanii. Heroina, stanowiąca inny składnik opium, używana jest często jako narkotyk, prowadząc do podobnych (ale cięższych) konsekwencji niż morfina. Narkomania powstała w wyniku używania opium i jego pochodnych należy do najbardziej niebezpiecznych form nałogu i wymaga leczenia w szpitalu psychiatrycznym. MORFOLOGIA (med.), zespół nauk traktujących o kształtach i budowie ciała ludzkiego. Obejmuje: —> anatomia, histologię, cytologię i embriologię- MORFOLOGIA KRWI -> badanie krwi morfologiczne. MORGAGNI Giambattista, ur. 25 II 1682, zm. 6 XII 1771, wł. lekarz i anatom; od 1711 prof. uniw. w Padwie, twórca nowożytnej anatomii patol.; w klasycznym dziele De sedibus et cwsis morborum per anatomen indagatis' (O siedzibach i przyczynach chorób wykrytych drogą sekcyjną — t. 1-2, 1761) zebrał swoje spostrzeżenia anatomopatol., jako pierwszy przedstawił szczegóły zmian znajdowanych w zwłokach i porównał je z objawami choroby występującymi za życia. Dzieło M. odegrało doniosłą rolę w medycynie i stanowiło podstawę nauczania licznych pokoleń lekarzy. MORGAN Thomas Hunt, ur. 25 IX 1866, zm. 4 XII 1945, amer. biolog, genetyk; prof. biologii w Filadelfii (1891-1904), zoologii doświad. Uniw. Columbia w Nowym Jorku (1904-28), konsultant nauk. Califomia Institute of Technology w Pasadenie (od 1928). W 1892-1909 prowadził badania z zakresu zoologii doświad. i embriologii;w 1909 zainicjował badania genet. Nad muszką owocową drozofilą, które wykazały, że —> geny są zlokalizowane w —> chromosomach, co przyczyniło się do rozwinięcia nauki o —> dziedziczeniu i stworzyło podstawy do rozwoju —> genetyki. Autor wielu monografii o dziedziczności, m.in. The Physical Basis of Heredity (Fizykalne podstawy dziedziczności — 1919), The Theory of the Gene (Teoria genów — 1926), Emhryology and Genetics (Embriologia i genetyka — 1933). Za odkrycie roli chromosomów w przekazywaniu cech dziedzicznych otrzyma! w 1933 nagrodę Nobla. MORIA, wiłość, stan podwyższonego nastroju połączony ze zmniejszonym krytycyzmem, zmniejszoną zdolnością do planowania i przewidywania własnych zachowań i ich konsekwencji; występuje najczęściej przy uszkodzeniach płata czołowego mózgu. MOROKSYDYNA, Influmin, syntetyczny lek przeciwwirusowy, działający szczególnie silnie na wirusy grypy. Łagodzi objawy, skraca czas choroby, zapobiega powikłaniom. Stosowany zapobiegawczo i leczniczo w grypie, zapaleniu przyusznic, ospie wietrznej, półpaścu i innych chorobach w rasowych. MORSKA CHOROBA — lokomocyjna choroba. MORSKA SŁUŻBA ZDROWIA służba zdrowia, której zadaniem je działanie profilaktyczno-leczn. i sanitarno-przeciwepidemiczne zabezpieczające ludzi morza (marynarzy, rybaków, pracowników portów, przemysł okrętowego itp.) oraz statki i porty. Sposób działania m.s.z. jest inny ni lądowej służby zdrowia. Do 1954 m. S.z.podlegała —> Morskiemu Urzędowi Zdrowia. Obecnie podlega Departamentowi Inspekcji Sanitarnej i Dep. Opieki Zdrowotnej i Rehabilitacji w Ministerstwie Zdrowia i Opieki Społ. Nadzór fachowy nad realizacją zada m.s.z. sprawuje —» Instytut Medycyn Morskiej i Tropikalnej w Gdyni. Na szczeblu wojewódzkim nadzorem nad lecznictwem i profilaktyką zajmują się wojewódzkie przychodnie przemysłowe, a nadzór sanitarno-epidemiol. pełnią wojewódzcy inspektorzy sanitarni. Sprawują oni również nadzór nad działalnością lekarzy na statkach oraz organizują i prowadzą poradnictwo radiowe dla statków na morzu. Szczególnie ważny jest stały nadzór sanitarny i zapobieganie zawleczeniu — chorób tropikalnych przez załogi lub przez pasażerów oraz różnego rodzaju towary przywiezione do kraju, jak również przez szczury. MORSKI URZĄD ZDROWIA, MUZ, instytucja powstała w 1946, podległa Ministrowi Zdrowia; sprawowała władzę nad całokształtem zagadnień zdrowotnych i kwarantannowych we wszystkich morskich portach i przystaniach; zlikwidowana w 1954 po utworzeniu w sierpniu tego roku —> Państwowej Inspekcji Sanitarnej. MORTON William Thomas, ur. 9 VIII 1819, zm. 15 VII 1868, amer. lekarz stomatolog; kier. oddziału chirurgii szczękowej szpitala w Bostonie (od 1844); pionier—znieczulenia ogólnego. Zajmował się ulepszaniem sztucznego uzębienia i sposobami bezbolesnego jego umocowywania w jamie ustnej. Za radą chemika Charlesa Jacksona 30 IX 1846 usunął pacjentowi bezboleśnie ząb w uśpieniu parami —> eteru, a 16 X tegoż roku w Głównym Szpitalu stanu Massachusetts w Bostonie uśpił z pełnym powodzeniem pacjenta, któremu usunięto duży guz karku. M. nie ujawniał istoty stosowanego środka usypiającego, nazywając go „letheon", od „lete", słowa oznaczającego w mit. gr. rzekę zapomnienia. Wcześniej od M., 1842, w Georgii wykonywał zabiegi w narkozie eterowej dr Crawford Łon g, ale nie ogłosił tego w prasie medycznej. MOSKITIERA, obszerna siatka muślinowa o oczkach nie większych niż 1,5 mm, obszyta na brzegach pasmami trwalszej tkaniny. Siatka jest przywiązana do drewnianej lub metalowej ramy przymocowanej do łóżka, dzięki czemu zwisa luźno nad łóżkiem. Spód m.jest wkładany pod materac. M. jest niezbędna w krajach tropikalnych, a zwłaszcza na terenach, gdzie spotyka się duże ilości komarów, moskitów i innych owadów. MOSKITY, owady stref ciepłych. Największe znaczenie mają m. z rodzaju Phlebotomus. Samice posiadają aparat gębowy typu krującossącego i żywią się krwią lądowych kręgowców, samce — sokami roślinnymi. Ukłucie m. jest b. bolesne i powoduje świąd. M. są m.in. przenosicielami —> leiszmanioz. Phlebotomus papatasii przenosi wirusa —> gorączki papatasi. MOST, proteza stała uzupełniająca niewielkie braki uzębienia w celu przywrócenia prawidłowej funkcji zgryzu, mowy, estetycznego wyglądu. M. wykonuje się z metali, porcelany, żywic syntetycznych i osadza na stałe na zębach graniczących z luką. Pow. zewn. i żującą m. metalowego pokrywa się ze względów kosmetycznych porcelaną, żywicą syntetyczną lub —> licówką. MOSTEK, podłużna płaska kość położona pośrodku przedniej ściany —> klatki piersiowej i łącząca pierwsze 7 żeber. M. dzieli się na rękojeść, trzon i wyrostek mieczykowaty. Na bocznych brzegach mostka znajdują się wcięcia służące do połączenia z żebrami. Do rękojeści przyczepione jest I żebro, do trzonu — II-VII. Wyrostek mieczykowaty wykazuje różnorodność kształtu i jest częściowo skostniały. M. zbudowany jest z istoty zbitej i gąbczastej zawierającej szpik czerwony. Urazy i wady m. M. ulega często urazom zwłaszcza u kierowców w wypadkach samochodowych; ponieważ m. stanowi ważną część struktury kostnej klatki piersiowej, jego złamanie łączy się często z zaburzeniami mechanizmu wentylacji pluć. Wady wrodzone w budowie klatki piersiowej, wady połączone z nadmiernym zapadnięciem się m. w stosunku do przedniego zarysu klatki piersiowej (—>- klatka piersiowa lejkowata) lub z nadmiernym jego uwypukleniem (—> klatka piersiowa kurza). MOSZNA, worek skórny, w którym znajdują się —> jądra. Skóra moszny zawiera dużo barwnika i jest owłosiona. W tkance podskórnej m. znajduje się błona kurczliwa, zbudowana z licznych włókien mięśniowych; może ona Wytwarzać w skórze m. liczne fałdy, zwłaszcza pod wpływem zimna. Fałdy te są regulatorem ciepła dla wrażliwych na temp. jąder. Choroby: w skórze m. spotyka się często stany zapalne różnego charakteru i o różnym nasileniu, aż do zgorzeli. Leczenie miejscowe i ogólne przeciwbakteryjne. Powiększenie m. spotyka się przy słoniowaciznie, spowodowanej niedrożnością naczyń chłonnych. Leczenie operacyjne. Guzy m. to kaszaki, a z nowotworów najczęstszy tzw. rak kominiarski. Leczenie chirurgiczne. MOTYLICA WĄTROBOWA ->-przywry. MOTYLICZA CHOROBA, fascioloza, choroba inwazyjna wywoływana przez —> przywrę motylicę wątrobową (Fasciola hepatica). Rozmieszczenie ch.m. związane jest z występowaniem żywicieli pośrednich — ślimaków. Gł. źródłem inwazji są zwierzęta roślinożerne. Człowiek może zarazić się drogą doustną poprzez picie wody zanieczyszczonej —> metacerkariami spożywanie w stanie surowym warzy takich jak sałata, szczypiorek, rzeżucha lub też na skutek brania do ust traw czy siana. Ch.m. charakteryzuje się zmianami w wątrobie i przewodach żółciowych, wychudzeniem prowadzącym do charłactwa, anemią. Występuje powiększenie wątroby, bóle brzucha, biegunka, podniesiona temperatura, wzrost liczby granulocytów kwasochłonnych w krwi. Rozpoznanie ch.E polega na wykryciu jaj w kale lub bezpośrednio w żółci. Leczenie lekami przeciwrobaczymi. Zapobiegania polega na dokładnym myciu warzyw używaniu do picia oraz polewana roślin wody z zabezpieczonych zbiorników, nie braniu do ust trawy z podmokłych łąk i pastwisk.. MOTYLICZKOWA CHOROBA| dikrocelioza, choroba inwazyjna wywoływana przez —> przywrę — motyliczkę (Dicrocoelium dendriticum). Występuje u zwierząt, rzadziej u ludzi na całej kuli ziemskiej, z wyjątkiem Australii. Ch.m. przebiega u człowieka najczęściej bezobjawowo; tylko w przypadkach b. intensywnych inwazji obserwuje się powiększenie wątroby oraz dolegliwości ze strony układu pokarmowego. Rozpoznanie polega na stwierdzeniu jaj przywry w kale. W leczeniu stosuje się leki przeciwrobacze. MOTYW, wewn. mechanizm uruchamiający i organizujący zachowanie się człowieka oraz kierujący je na| osiągnięcie celu. M. powstaje pod wpływem określonej —> potrzeby i zanika wraz z jej zaspokojeniem. Każdy m. posiada aspekt pobudzenia rozumiany jako źródło energii i aspekt kierunku działania. Motywami są przede wszystkim wszelkie -> emocje, postawy. MOTYWACJA, sterowanie zachowaniem organizmu tak, aby prowadziło ono do pożądanego celu, jakim jest zaspokojenie określonej — potrzeby. W zależności od charakteru powiązań między dążeniem i celem rozróżnia się m. immanentną, w której powiązanie to jest nieodłączne i naturalne, i m. zewnętrzną, gdzie powiązanie między działaniem i celem, jakiemu to działanie służy, odbywa się za pośrednictwem— nagród lub —> kar. M. to również zespół aktualnie działających —> motywów. MOWA, jedna z wyższych funkcji ośrodkowego układu nerw., związana z czynnością —> kory mózgowej i warunkująca zdolność artykułowania dźwięków w głoski i słowa, a także zdolność odróżniania słów oraz utrwalania ich na piśmie i rozpoznawania w postaci zapisanej. Skupienia neuronów kontrolujących czynność m. i tworzących tzw. ośrodki m. znajdują się w różnych obszarach kory. Do najważniejszych z nich należą: ośrodek ruchowy m. Broca — koordynuje ruchy mięśni biorących udział w artykulacji dźwięków, znajduje się przed polem 4 (rys..) w dominującej półkuli mózgowej. Powyżej niego znajduje się ośrodek koordynujący ruchy ręki w czasie pisania. Ośrodek czuciowy m. Wernickego — kieruje odróżnianiem i rozumieniem słów;znajduje się w tylnej części zakrętu skroniowego górnego dominującej półkuli. Ośrodek wzrokowy m. — kieruje odróżnianiem znaków pisarskich; znajduje się w okolicy —> kory wzrokowej. Czynność tych ośrodków koordynowana jest przez nadrzędny ośrodek znajdujący się w okolicy styku potyliczno-ciemieniowo-skroniowego dominującej półkuli, który odpowiedzialny jest za zdolność posługiwania się złożonymi systemami logiczno--gramatycznymi, selekcją wyrazów oraz kształtowaniem pojęć. Dużą rolę w czynności m. odgrywają także okolice przedczołowe odpowiedzialne za rozumienie literackich treści mowy oraz koordynujące mowę z zachowaniem się. M. zewn. — wypowiadana głośno, umożliwia porozumiewanie się; m. wewn. — podłoże myślenia ludzkiego, pozostaje pod kontrolą okolic przedczołowych. Mowa wewn. i zewn., mówiona, słuchana i czytana stanowią wg teorii I.P. Pawiowa II układ sygnałów (—> układy sygnałów). Zob. też zaburzenia mowy. MOYNIHAN Berkeley George Andrew, ur. 2 X 1865, zm. 7 IX 1936, ang. chirurg i działacz polityczny;1896-1927 chirurg w Generał Infirma ry w Leeds, 1912-27 prof. uniw. w Leeds. Wybitny specjalista chirurgii jamy brzusznej, wprowadził pojęcie bólów głodowych jako objawu wrzodu dwunastnicy (choroba —>- wrzodowa). Wiele uwagi poświęcał zagadnieniom chirurgii nowotworów złośliwych. Pełnił szereg funkcji państwowych, był ambasadorem w Stanach Zjedn., ministrem zdrowia i generalnym gubernatorem Wolnego Państwa Irlandzkiego. Autor szeregu publikacji, m.in. Diseases of the Stówach (Choroby żołądka —1904), Gali stones and their su.rgic.al treament (Kamienie żółciowe i ich leczenie chirurgiczne — 1904), Abdomi-nal Operations (Operacje brzuszne —1905), Duodenal Ulcer (Wrzód dwunastnicy — 1910). MOZAIKA, organizm mozaikowy, osobnik składający się z tkanek lub komórek o różnym —> genotypie; powstaje w wyniku nieprawidłowego podziału —> chromosomów w zygocie. Ludzkie osobniki mozaikowe zawierające komórki z różną liczbą chromosomów X (X0 i XXX) wykazują objawy —> zespołu Tumera. W niektórych przypadkach —> mongolizmu część komórek ma normalny —> kariotyp, część zaś zawiera dodatkowy chromosom. MÓZGOWIE, część ośrodkowego —> układu nerwowego znajdująca się w jamie czaszki. Składa się z mózgu, —> móżdżku i —> rdzenia przedłużonego. Na podstawie rozwoju filo- i ontogenetycznego, m. można podzielić na: —> kresomózgowie, międzymózgowie, śródmózgowie, tyłomózgowie i rdzeniomózgowie. M. dorosłego mężczyzny waży średnio 1375 g, kobiety 1240 g; możliwe są jednak znaczne wahania w obydwie strony, co nie stanowi o inteligencji i uzdolnieniach. W stosunku do ogólnej wagi ciała, mózg człowieka jest dwukrotnie cięższy niż mózg najbliższych człowiekowi małp człekokształtnych, u których stanowi 1/85 wagi ciała. Na przekroju m. uwidacznia się wyraźnie jego budowa z dwóch zasadniczych substancji: istoty szarej i istoty białej. Istota szara, umieszczona gł. na zewnątrz składa się z komórek nerw., istota biała — z włókien nerwowych. Mózg właściwy składa się z dwóch półkul mózgu osadzonych na pniu mózgu. Każda półkula ma 3 pow.: podstawną 3 (wklęsłą), przyśrodkową (płaską) i górno-boczną (wypukłą). Powierzchowną warstwę półkul stanowi —> kora mózgu. Na jej pow. znajdują się liczne pofałdowania — zakręty mózgu, oddzielone od siebie mniej lub bardziej głębokimi szczelinami i bruzdami. W istocie białej półkul znajdują się jądra podkorowe. Obie półkule połączone są —> ciałem modzelowatym (spoidłem wielkim). Pow. każdej półkuli podzielona jest odpowiednimi bruzdami na płaty mózgowe: czołowy, ciemieniowy, skroniowy i potyliczny. Z większych bruzd należy wymienić bruzdę boczną, oddzielającą płat skroniowy od czołowego (po rozchyleniu jej ukazuje się na dnie dołu bocznego mózgu tzw. wyspa) i bruzdę środkową, odgraniczającą płat czołowy od ciemieniowego. W części dolno-bocznej płata czołowego mieści się ośrodek ruchowy mowy, u praworęcznych w lewej półkuli, u leworęcznych w prawej. We wnętrzu każdej półkuli znajdują się —> komory mózgu boczne, mające połączenie z centralnie położoną, nieparzystą komorą III. Półkule mózgu są jakby osadzone na dwóch grubych konarach mózgu, łączących je z mostem. Most i rdzeń przedłużony tworzą pień mózgu, gdzie występuje szereg ważnych tworów, z których należy wymienić przede wszystkim jądra większości nerwów czaszkowych. Zarówno m. jak i rdzeń kręgowy otoczone są —> oponami mózgowo-rdzeniowymi. MÓŻDŻEK, część —>- tyłomózgowia, pokryta całkowicie przez półkule mózgu, ale widoczna na jego podstawie. M. łączy się z jednej strony (przedniej) z mózgiem, a właściwie z jego częścią — mostem — za pomocą konarów środkowych móżdżku, z drugiej zaś — z —> rdzeniem przedłużonym, za pośrednictwem konarów dolnych. M. składa się z 2 półkul i łączącego je robaka. Powierzchnia m. ma liczne szczeliny dzielące ją na blaszkowate zakręty. Głębsze szczeliny dzielą półkule m. i robaka na płaciki. Na przekroju. widoczna jest cienka(ok. l mm) istota szara, która stanowi korę m., i objęta przez nią istota biała tworząca ciało rdzenne. W każdej półkuli znajdują się 4 skupiska istoty szarej — jądra m.: zębate (największe), czopowate, kulkowate i jądro wierzchu. Włókna istoty białej m. można podzielić na kojarzeniowe (asocjacyjne) i rzutowe (projekcyjne); pierwsze łączą różne części m. w obrębie .tej samej półkuli, drugie służą do połączeń odległych (z rdzeniem kręgowym, mózgiem). Uwzględniając rozwój m., można go podzielić na m. stary— paleocerebellum (część robaka, niewielka część półkul oraz jądra m., z wyjątkiem zębatego) i na m. nowy neocerebellum (półkule i większość jąder). Drogi nerw. rozwojowo stare, doprowadzające pobudzenia do m. z narządu równowagi i z rdzenia kręgowego, biegną do m. starego; drogi nowe biegną od mózgu i oliwki do m. nowego. Drogi odprowadzające biegną z jądra zębatego móżdżku do jądra czerwiennego w —> śródmózgowiu, przez co m. wywiera wpływ na ruchy dowolne ciała. Gł. czynność m. polega na kontrolowaniu wykonywania ruchów dowolnych. M. otrzymuje informacje z —> proprioceptorów, z narządu równowagi i innych receptorów ułatwiających orientację w przestrzeni (wzrok, słuch, dotyk). Poza tym istnieje dwustronny przepływ informacji między—> korą mózgową a móżdżkiem oraz między korą mózgową a układem —> poza piramidowym. M. uczestniczy w kierowaniu mechanizmami regulującymi utrzymywanie równowagi i pionowej postawy ciała, napięcie mięśniowe, koordynację ruchów, precyzję wykonywanych ruchów dowolnych i niektóre czynności wegetatywne. Utrzymywanie równowagi ciała jest kontrolowane przez m. stary, otrzymujący informacje z przedsionkowych jąder i in. części m., do których dochodzą impulsy z narządu równowagi, wzroku oraz z proprioceptorów. Regulacja pionowej postawy związana jest z czynnością m. starego, w nim zachodzi integracja informacji z rdzenia kręgowego i z tylnej części pnia mózgu, a następnie wysyłanie impulsów do odpowiednich komórek nerw. ruchowych alfa i gamma w rdzeniu kręgowym. Koordynacja i precyzja ruchów związana jest z czynnością m. nowego. Zob. też regulacja ruchu i postawy. MSH —> melanotropina. MTU —-metylotiouracyl. MUCHA DOMOWA {Musca domestica), owad z rzędu dwuskrzydłych powszechnie znany w Europie, ma duże znaczenie epidemiologiczne. M.d. na odnóżach, narządach gębowych, a także w treści jelitowej może przenosić różne gatunki zarazków, przede wszystkim: —> duru brzusznego, durów rzekomych, czerwonki, cholery, peizakowicy. M.d. bytuje najczęściej w niehigienicznie utrzymanych pomieszczeniach mieszkalnych, stajniach, oborach, zakładach żywienia, kuchniach, stołówkach itd. M.d. zwalcza się metodami dezynsekcyjnymi (—> dezyn sekcja), MUCHA TSE-TSE, owad z rodziny muchowatych przypominający wyglądem osy. Cechą charakterystyczną jest wyciągnięta ku przodowi kłujka, j która jednak różni się wyraźnie od i kłujki komarów. M.t.-t. występują w zach. i środk. Afryce. Osobniki obu j płci pobierają krew od ludzi i zwierząt mniej więcej co 5 dni. W pogoni za żywicielem kierują się wzrokiem, wybierając kolor czarny. M.t.-t. są przenosicielami —> świdrowic. Zwalczanie polega na stosowaniu lepów koloru czarnego oraz środków chemicznych. MUCYNY, glikoproteidy, gł. białkowy składnik —» śliny powodujący j jej lepkość; występują również w śluzówce żołądka, jelit i w żółci. M. chronią błonę śluzową oraz ścianki żołądka i jelit przed działaniem enzymów trawiennych. ' MUKOCYTY -> komórki kubkowe. MUKOPOUSACHARYDY, śluzowielocukrowce, wielocukry zawierające aminowe pochodne glukozy. Mogą zawierać również inne pochodne cukrów (m.in. kwas sjalowy) oraz grupy siarczanowe. Występują obficie w substancji międzykomórkowej tkanki łącznej (m.in. —> kwas hialuronowy), chrząstkach, ścianach naczyń krwionośnych, ciałku szklistym i rogówce oka. MUKOWISCYDOZA, marskosć trzustki torbielowata, choroba dziedziczna o typie recesywnym (—zdominowanie cech), polegająca na nieprawidłowym wydzielaniu wszystkich gruczołów zewnętrznego wydzielania. Nadmiernie lepka, gęsta wydzielina zatyka ujścia przewodów odprowadzających, powodując ich niedrożność, wtórne rozszerzenie, a następnie zmiany włókniste w takich narządach, jak płuca, trzustka, wątroba. M. może przebiegać pod postacią niedrożności smółkowej noworodka, pod postacią przewlekłej biegunki związanej z brakiem enzymów trawiennych trzustki, z licznymi objawami ze strony układu oddechowego. Rzadziej obserwuje się postać wątrobową przebiegającą z żółtaczką i postać obrzękową, której towarzyszy niski poziom białka w surowicy krwi. M. towarzyszy zapalenie zatok, polipy nosa, wypadanie odbytu. Rozpoznanie powinno być ustalone już w okresie noworodkowym, a nie później niż do 3 miesiąca życia. Wczesne rozpoznanie i leczenie ma znaczenie w zapobieganiu powikłaniom. Rozpoznanie m. ustala się na podstawie badania smółki na zawartość albumin, określenia jonów chloru, sodu, potasu, wapnia w paznokciach oraz chloru, sodu i potasu w pocie chorego dziecka. Nie umiemy jeszcze zapobiegać chorobie. Leczenie trwa wiele lat, nieraz całe życie. Stosuje się leki rozcieńczające wydzielinę, drenaż przewodów odprowadzających, antybiotyki, preparaty trzustki, gimnastykę. MULLER Johannes Peter, ur. 14 VII 1801, zm. 28 IV 1858, niem. fizjolog i anatom, prof. anatomii i fizjologii uniw. w Bonn (1826-33), w Berlinie (od 1833), twórca fizjologii doświad. Dokonał licznych odkryć w dziedzinie biologii, anatomii i fizjologii. W swoim podstawowym dziele Handbuch der Physiologie des Menschen (1833-40) uzupełnił całą dotychczasową wiedzę w tej dziedzinie szeregiem nowych wiadomości, stanowiących wyniki dociekliwych badań własnych i jego uczniów. W badaniach łączył eksperyment i obserwowanie zjawisk czynnościowych w organizmie z rozumowaniem filozof.; jako jeden z pierwszych rozpoczął pracę w dziedzinie chemii fizjol. oraz stworzył podstawy psychofizjologii. Gł. zasługi M. dotyczą odkryć i badań w zakresie zmysłów, zwłaszcza słuchu i wzroku, budowy gruczołów, narządu głosu, zarodkowego rozwoju układu nerw., upostaciowanych składników krwi oraz składu chłonki. Autor 260 prac, które wywarły doniosły wpływ na rozwój biologii, medycyny i psychologii. MULLER Paul Hermann, ur. 12 I 1899, zm. 13 X 1965, szwajc. biochemik; dyr. badawczego laboratorium firmy Geigy w Bazylei. Od 1936 prowadził badania nad chem.środkami owadobójczymi. W 1939 wykazał b. silne własności —> DDT jako trucizny o działaniu kontaktowym przeciwko niektórym stawonogom. Za to odkrycie otrzymał w 1948 nagrodę Nobla. Prowadził także badania nad wpływem hormonów przysadki mózgowej na przemianę węglowodanową w organizmie. MUMIA, zwłoki zwierzęce lub ludzkie, które nie uległy rozkładowi gnilnemu, lecz dzięki specjalnym zabiegom lub szczególnym warunkom otoczenia uległy strupieszeniu (— mumifikacja). MUMIFIKACJA: l) strupieszenie, późne przeobrażenie zwłok, polegające na ich zupełnym wyschnięciu i upodobnieniu do —> mumii. Zdarza się w warunkach pustynnych oraz w miejscach zupełnie suchych i przewiewnych. Zwłoki ważą wówczas tylko kilka lub kilkanaście kg, a tkanki i narządy są obkurczone; 2) postępowanie zmierzające do wysuszenia zwłok ludzkich lub zwierzęcych i w ten sposób zachowania ich w zbliżonej do przyżyciowej postaci. W staroż. Egipcie wobec wiary, że dusza towarzyszy ciału aż do jego całkowitego zniszczenia, sztuka m. stała niezwykle wysoko. Polegała na opróżnieniu ciała z narządów zawierających drobnoustroje i mogących stać się źródłem rozkładu, następnie wypełnieniu jego jam i bandażowaniu przed złożeniem do skrzyni — trumny w kształcie ludzkiej postaci. Liczne mumie z dobrze zachowanymi szczątkami zachowały się do dnia dzisiejszego. MUNCHMEYERA CHOROBA —> kostnienie mięśni postępujące. MURAMIDAZA -»hzozym. MURPHY John Benjamin, ur.| 21 XII 1857, zm. 11 VIII 1916, amer.| chirurg, uczeń -> Ch.A.Th. Billrotha; wykładowca chirurgii w Rush Medical College (od 1884), prof. uniw. w | Chicago (od 1892) i naczelny chirurg i Mercy Hospital (od 1895). Wszechstronny chirurg, przyczynił się do' rozwoju w Stanach Zjedn. chirurgii klatki piersiowej i naczyniowej. W 1897 wprowadził zszywanie naczyń krwionośnych koniec z końcem, pierwszy usunął zator wspólnej tętnicy biodrowej. Był pionierem doodbytniczego podawania roztworu soli kuchennej w formie —> kroplówki. Jego wykłady w Mercy Hospital cieszyły się ogromnym powodzeniem u chirurgów miejscowych i przyjezdnych. Gł. dzieło Generał Surgary (Ogólna chirurgia — 1911). MUSKARYNA, alkaloid występujący w muchomorze zwyczajnym (Amonitu muscaria) i innych gatunkach muchomorów oraz w grzybach z rodzaju strzępiaków (Inocyhe). Silnie pobudza korę mózgową oraz układ parasympatyczny. Spożycie dużej ilości grzybów zawierających m. powoduje pobudzenie psychoruchowe, niekiedy napady szału i drgawki kloniczne z towarzyszącym obniżeniem ciśnienia tętniczego, zwolnieniem czynności serca, biegunką, obńtym poceniem. Ratowanie zatrutych polega na płukaniu żołądka i podawaniu — atropiny. Zob. też grzyby trujące. MUSZKA STAJENNA -» bolimuszka. MUSZYCA, myioza, choroba wywoływana przez penetrację i wędrówkę larw muchówek (—> owady). Z punktu widzenia klin.-patol. można podzielić ni. na następujące grupy: l) swoiste m. skórne, do których należą m. powierzchowna i m. typowa niewędrowna i wędrowna. W obrazie klin. spostrzega się dużą różnorodność objawów i zmian chorobowych, jak przebicie skóry, obrzęk czyrakowaty sączący, czyraki, ból pulsujący, świąd, krwawienie, zapalenie spojówek lub woreczka izowego, cuchnące głębokie zniekształcające uszkodzenia tkanek miękkich i kości. Silne uszkodzenie może być przyczyną zaniku nerwu wzrokowego. Larwy muchy mięsnej (Wohifahrtia) mogą stać się nawet przyczyną śmierci. Muchówki wywołujące choroby z tej grupy występują gł. w Afryce zwrotnikowej, Ameryce Pd. i Środk., na Bliskim i Dalekim Wschodzie oraz rzadziej w pd. stanach Ameryki Pn. i w Europie. Leczenie większości przypadków chir. Zapobieganie polega na unikaniu chat tubylców i kontaktów z ziemią, 2) m. półswoiste wywoływane przez muchówki przyciągane cuchnącym oddechem lub wydzieliną. Należą tu m.: nosowa, ustna, oczna i uszna. Muchówki z tej grupy spotyka się na całym świecie. Wywołują przede wszystkim ropne powikłania ran, mogą prowadzić do ich zaostrzenia oraz być przyczyną szpecących blizn. Leczenie polega na aseptycznym usunięciu larw; 3) m. żołądkowo-jelitowa, przypadkowa m. występująca w różnych częściach przewodu pokarmowego. Spotykana na całym świecie, ale najczęściej w Indiach, Kongo i Birmie. Zakażenie przez pokarmy, niekiedy muchówki składają jaja lub larwy w odbycie przy oddawaniu stolca. Do najczęstszych objawów m. z tej grupy należą: niepokój, ból, mdłości, wymioty, biegunka, smołowate stolce. Leczenie: —> leki przeciwrobacze i środki przeczyszczające; 4) m. moczowo-płciową, m. dróg moczowo-plciowych powstająca na drodze migracji larw muchówek z przewodu pokarmowego lub drogą składania jaj w otworach płciowych. W przebiegu choroby występują zaparcia, zaburzenia w oddawaniu moczu, ropomocz, krwiomocz. Leczenie polega na usunięciu larw za pomocą cystoskopii. Czasem występuje usunięcie samoistne. MUSZYNA-ZDRÓJ, m. w woj. nowosądeckim, położone w kotlinowatym rozszerzeniu doliny Popradu, na wys. 450-520 m n.p.m. Walory uzdrowiskowe M. dostrzeżono w latach 1920-30. W 1930 wybudowano pierwsze drewniane łazienki do kąpieli w wodach mineralnych z pobliskich źródeł. Wzniesienia wokół M. pokryte są kompleksami leśnymi z przewagą świerka. Uzdrowisko leży w strefie klimatu górskiego o znacznym zróżnicowaniu i średniej aktywności biol. Wody lecznicze wodoro-węglanowo--magnezowo-wapniowo-sodowe ujęte są odwiertami: „Milusia", „Piotr", „Wanda" i „Antoni". Jako surowiec leczn. stosuje się również borowiny, sprowadzane ze złóż w rejonie Czarnego Dunajca. W Złockiem występują ponadto tzw. mofety, tj. ekshalacje suchego gazu CO2, stanowiące cenny surowiec leczn. do kąpieli gazowych. Zakłady przyrodoleczn. świadczą, zabiegi: kąpiele borowinowe, mineralne, gazowe (suche), inhalacje, elektro-, światło- i ciepłolecznictwo. W uzdrowisku czynne są sanatoria, prewentoria, obiekty profilaktyczno-wypoczynkowe oraz dość liczne obiekty wczasowe. Kierunki leczenia: choroby układu oddechowego, a także pokarmowego. MUTACJE, zmiany ilości —> kwasu dezoksyrybonukleinowego (DNA) w jądrze lub zmiany sekwencji nukleotydów w DNA (u niektórych wirusów w —> kwasie rybonukleinowym — RNA). U zwierząt i roślin wyższych zwielokrotnienie zespołu chromosomów (—> poliploidalność) lub zwiększenie czy zmniejszenie o jeden do kilku chromosomów (—> aneuploid) prowadzą do zmian nazywanych m. chromosomowymi. Zmiana liczby chromosomów w określonej tkance, czyli somatyczna m. chromosomowa, prowadzi do powstania organizmu mozaikowego. Jeśli taka m. wystąpi w —>• gametach, będzie przekazywana potomstwu zmutowanego organizmu (mutanta). Dziedziczne zmiany organizmów mogą być wywołane również przez —> aberracje chromosomowe. Powstające wówczas zmiany noszą nazwę m. subchromosomowych. Najbardziej rozpowszechnione są m. punktowe polegające na: l) zastąpieniu (zamianie) jednej| pary zasad w DNA (czy jednej zasady j w RNA) przez inną, 2) wbudowaniu do DNA jednej lub kilku dodatkowych j par zasad, 3) utracie jednej lub więcej j par zasad. W wyniku zamiany jednej j pary zasad w obrębie danego genu triplet kodujący jeden aminokwas (—>-kod getyczny) może zmienić się w triplet kodujący inny aminokwas. Np. w polineptydzie —> hemoglobiny ludzkiej w pozycji 6-tej znajduje się kwas glutaminowy, który w wyniku mutacji w genie kodującym polipeptyd może być zastąpiony przez walinę. Tak zmieniona hemoglobina (S) ma mniejsze powinowactwo do tlenu i jest przyczyną choroby zw. —niedokrwistością sierpowatą. Wbudowanie lub wypadnięcie jednej pary zasad w DNA w obrębie jednego genu prowadzi do nieprawidłowej —> translacji odpowiednio zmienionego mRNA, co prowadzi do powstania polipeptydu, którego część ma zupełnie zmienioną sekwencję aminokwasów. Z reguły m. są dla organizmu niekorzystne, gdyż powodują utratę zdolności do wykonywania określonej funkcji biol. Niektóre m. zmniejszają prawdopodobieństwo przeżycia i wydania potomstwa (m. subletalne) lub powodują śmierć organizmu przed uzyskaniem zdolności do reprodukcji (m. letalne). M. mogą być recesywne i nie ujawniając się mogą utrzymywać się w populacji i być przekazywane potomstwu. Inne, półdominujące, przejawiają się, jakkolwiek w słabej formie (—> dziedziczne choroby). Dominujące m. letalne są eliminowane z populacji. M. samorzutne zachodzą u człowieka z częstością rzędu l na 100 000 gamet. Podobne lub mniejsze są częstości m. u m. organizmów. Promienie nadfioletowe, promieniowanie jonizujące (np. promienie rentg.) oraz wiele związków chem. może uszkadzać DNA. Prowadzi to do zwiększenia częstości m. od kilku do kilku tysięcy razy. Na podstawie budowy chem. danego związku nie zawsze można stwierdzić, czy jest on zdolny do indukowania m. (czy jest mutagenem) m.in. dlatego, że często związek nie mutageniczny w organizmie ulega chem. przekształceniom i w tak zmienionej postaci staje się mutagenem. Większość poznanych mutagenów powoduje rozwój nowotworów. MUTANT, osobnik zmutowany (-> mutacje), w przeciwieństwie do osobników o najczęściej występującym genotypie zw. osobnikami standardowymi. MUTYZM, zahamowanie funkcji mowy przy braku uszkodzenia jakiejkolwiek ze struktur uczestniczących w tej funkcji. M. występuje najczęściej jako jeden z objawów —> osłupienia MYCIE ZĘBÓW -> pielęgnacja jamy ustnej. MYCOBACTERIUM -> prątki. MYCOSTATIN -> nystatyna. MYDŁA, sole metali i kwasów tłuszczowych. Największe znaczenie praktyczne mają m. sodowe i potasowe. Ze względu na obecność zjonizowanej grupy karboksylowej i apolarnego łańcucha węglowego m. mają właściwości emulgujące i piorące (.—> detergenty). W organizmie człowieka złogi m. powstają w tkance tłuszczowej, która w stanach patol. uległa martwicy typu Balsera. MYDŁA LECZNICZE, twarde mydła sodowe, obojętne lub przetłuszczone, z dodatkiem różnych środków leczn., np. siarki, dziegciu, salicylu itd. Wywierają b. słabe działanie leczn. ze względu na szybkie zmydlanie się i spływanie zawartych w nich środków leczn. Czasami stosowane jest mydło szare (potasowe) o miękkiej konsystencji, które ma działanie złuszczające i drażniące (podobnie jak tzw. spirytus mydlany). MYELOMA ->.szpiczak. MYIOZA -> muszyca. MYKSOWIRUSY, wirusy o wymiarach 80-250 nm, należące do RNA--wirusów i mające zdolność zlepiania czerwonych ciałek krwi. Obejmują wirusy: — odry, grypy A, B, C, świnki, parainfluenzy. Wywołują różnego typu schorzenia dróg oddechowych.. Wirusy grypy A charakteryzują się dużą zmiennością budowy antygenowej. Praktycznie każda większa epidemia grypy jest wywołana pojawieniem się i rozprzestrzenieniem nowej odmiany antygenowej wirusa.Wirusy grypy izoluje się na zarodkach kurzych i na hodowlach komórkowych.Do badan pobiera się wymazy lub popłuczyny z jamy nosowo gardłowej oraz krew na badania serol.. Wirus— świnki wywołuje u ludzi ostre nagminne zapalenie przyusznicy..Materiałem do izolacji zarazka jest ślina.Wirus. namnaża się w zarodku jaja kurzego i na hodowlach komórkowych. Wirus odry rozsiewa się drogą kropelkową. Praktycznie nie stosuje się laboratoryjnych metod rozpoznawania tego wirusa. Wirus odry namnaża się na hodowlach . komórek. Obecnie przygotowano szereg szczepionek zawierających żywe i osłabione wirusy. Wirusy —>-parainfluenzy wywołują nieżyty górnych dróg oddechowych u dorosłych i dzieci, a u niemowląt zapalenie oskrzeli, oskrzelików i pnie. Materiałem do izolacji zarazków są popłuczyny i wymazy z gardła. Wirusy te namnażają się na hodowlach komórkowych. MYLERAN ->busulfan. MYOBLASTOMA ABRIKOSOWA, nowotwór nienabłonkowy o niejasnym pochodzeniu, zbudowany z kwasochłonnych, ziarnistych komórek. Mały guzek, o wzroście naciekającym, najczęściej na języku, ale może rozwinąć się wszędzie. Zwykle ma przebieg łagodny; b. rzadko zdarza się postać złośliwa. Leczenie operacyjne. MYSOLINE -»-primidon. „MYSZKA STAWOWA", ciało wolne w stawie, zwykle „odprysk" kości lub chrząstki, oderwany wskutek urazu stawu. Zazwyczaj jest przyczyną stałych dolegliwości, a w przypadkach niszczenia stawu czy wywoływania stanów zapalnych błony maziowej wymaga leczenia operacyjnego. MYŚLENIE: l) najwyższa czynność poznawcza, będąca funkcją wysoko zorganizowanej materii. Odzwierciedlenie ogólnych, nie danych bezpośrednio w —» spostrzeżeniu związków zachodzących między różnymi elementami rzeczywistości poprzez tworzenie pojęć, sądów. M. umożliwia poznanie także rzeczy i zdarzeń w danej chwili nieobecnych, zapamiętanych lub tylko wyobrażonych; jest procesem związanym nierozerwalnie z mową wewn. (myślenie słowami) i zewn. (przekazywanie własnych myśli innym za pośrednictwem słów). Podstawowe operacje m. to: analiza (wyodrębnianie poszczególnych elementów), synteza (wiązanie elementów, tworzenie z nich nowych całości) i porównanie. Typy m.: m. asocjacyjne (skojarzeniowe), w którym jedna myśl wywołuje drugą w sposób swobodny bez określonego celu (—> marzenia senne, swobodne —> skojarzenie); m. ukierunkowane z wyraźnie postawionym celem. M. ukierunkowane może być twórcze (produktywne), gdy prowadzi do poznania nowych stosunków, związków i charakteryzuj e się dużą giętkością, tj. zdolnością do zmieniania sposobów podejścia do zagadnień, lub odtwórcze (reproduktywne), gdy poznane w jego toku związki między elementami rzeczywistości są już społecznie znane, a podejście do zagadnienia jest sztywne, schematyczne. Ponadto rozróżnia się m. konkretne, obrazowo-ruchowe dokonujące się w bezpośrednim działaniu na konkretnych przedmiotach w odróżnieniu od m. abstrakcyjnego operującego oderwanymi pojęciami; 2) rozwiązywanie problemów, tj. całokształt czynności myślowych ruchowych, zmierzających do rozwiązania określonego problemu. Zob. też zaburzenia myślenia. N NABŁONEK -> tkanka nabłonkowa. NABŁONIAK, pojęcie niedostatecznie określone, różnie rozumiane. We Francji używane jest na określenie wszystkich raków (nowotworów nabłonkowych złośliwych). W RFN i NRD stosuje się je dla mniej złośliwych i nie dających przerzutów nowotworów nabłonkowych skóry. W krajach anglosaskich często utożsamia się nabłoniaka z płaskonabłonkowym -> rakiem. W Polsce (J.J. Laskowski) nabłoniakami nazywa się półzłośliwe nowotwory nabłonkowe, które nie dają przerzutowi a cechują się dużymi odchyleniami od struktur normalnych, np. guzy gruczołów potowych, ślinowych itp. NABŁONIAK KOSMÓWKOWY —> kosmówczak. NABŁONIAK MALHERBE'A, rzadka jednostka chorobowa o nieznanej etiologii, nie będąca nowotworem. Jest to guzek w skórze, otorbiony, gładki, b. twardy, pokryty niezmienionym naskórkiem, utworzony ze zmumifikowanego nabłonka ze złogami wapnia, beleczkami kostnymi i komórkami olbrzymimi ciał obcych. Występuje u osób młodych na głowie, kończynach górnych, plecach. Leczeni e operacyjne. NACIECZENIE TŁUSZCZOWE —>stłuszczenie. NACIEK, ograniczone, powstałe w tkance skupisko komórek, substancji lub płynu, połączone na ogół ze wzmożeniem jej spoistości. W przypadku najczęściej występującego nacieku zapalnego występuje miejscowe, znaczne rozszerzenie naczyń krwionośnych, zwiększenie liczby białych krwinek i ilości płynu międzykomórkowego. W pobliżu powierzchni ciała n. zaznacza się przeważnie zaczerwienieniem skóry, jej wypukleniem i bolesnością. N. stanowi fazę wstępną powstawania —» ropnia. Obraz kliniczny, rozległość i przebieg n. zapalnych zależne są od charakteru czynnika przyczynowego z jednej, a odporności ustroju z drugiej strony, N. nowotworowe powstają wskutek rozrostu tkanki nowotworowej. Przez wstrzyknięcie płynu do tkanek można spowodować krótkotrwały naciek (wstrzyknięcia domięśniowe lub podskórne). NACIEK ZWIEWNY LOFFLERA choroba o etiologii alergicznej, charakteryzująca się występowaniem w płucach niezbyt dużych nacieków, które mogą pojawiać się i znikać wielokrotnie. Uczulenia te mogą powstawać w przebiegu wielu chorób pasożytniczych, a także w niektórych postaciach -> grzybic. Coraz częściej _». alergenem wywołującym objawy uczuleniowe stają się leki, środki kosmetyczne, środki chemii gospodarczej i różne pyły. N.z.L. cechuje się w obrazie radiologicznym przelotnością: powstaje, nasila się i znika w ciągu kilku dni, nie pozostawiając żadnych śladów. Cienie na zdjęciu płuc podobne są do swoistych nacieków wczesnych lub odoskrzelowych ognisk zapalnych. N.z.L. przebiega klin. z—> eozynofilią we krwi obwodowej, bez wyraźnych objawów podmiotowych i bez upośledzenia czynności ustroju. NACIĘCIE KROCZA, przecięcie skóry krocza i okolicznych mięśni w celu rozszerzenia wejścia do pochwy, n.k. ma na celu zmniejszenie oporu, jaki stawia krocze rodzącej się główce płodu; zapobiega samoistnemu pęknięciu krocza, a także nadmiernemu rozciągnięciu i pęknięciu mięśni dna miednicy. N.k. wykonuje się w znieczuleniu miejscowym wzdłuż linii łączącej tylne spoidło sromu z guzem kulszowym (n.k. boczne) lub w linii środkowej od spoidła w kierunku odbytu wzdłuż szwu krocza (n.k. środkowe). Po zakończeniu porodu nacięte krocze zszywa się, przestrzegając ściśle zasad aseptyki i antyseptyki. Nieprawidłowe zszycie krocza bywa przyczyną powikłań połogu i powstania bolesnych blizn utrudniających współżycie płciowe. NACIĘCIE ŻYŁY, operacyjne odsłonięcie żyły, najczęściej skórnej lub podskórnej, dla wprowadzenia —> kaniuli, w celu wlewania płynów leczn. Stosowane także w przypadkach konieczności częstego pobierania krwi u osób z trudno dostępnymi żyłami (np. u dzieci). NACZYNIAK, angioma, zmiana wrodzona spowodowana miejscowym zaburzeniem rozwojowym naczyń, zaliczana do nowotworów niezłośliwych z tkanki naczyniowej, może rozwijać się z naczyń krwionośnych mb limfatycznych. Leczenie promieniami X lub chirurgiczne. NACZYNIAK KRWIONOŚNY, nowotwór niezłośliwy powstały na tle miejscowego zaburzenia rozwojowego naczyń krwionośnych. Występuje w skórze (głowy, szyi, tułowia), tkance podskórnej, rzadziej w narządach wewn. (wątrobie, kościach). Może występować w mózgu i rdzeniu kręgowym. Ujawnia się we wczesnym dzieciństwie i przybiera różne postacie (naczyniak plamisty, gwiaździsty lub w postaci sinoczerwonego guzka). Leczenie operacyjne lub napromienianiem, zamrażanie bezwodnikiem kwasu węglowego, —> elektrokoagulacja. NACZYNIAK LIMFATYCZNY, nowotwór łagodny powstający w wyniku zaburzeń rozwojowych naczyń chłonnych. Może być zwykły — rozrost i poszerzenie naczyń limfatycznych w skórze, jamisty—duże przestrzenie limfatyczne połączone są ze sobą na ograniczonej przestrzeni w skórze lub w in. narządach, oraz może tworzyć wodniaka torbielowatego szyi. Leczenie operacyjne. NACZYNIAKOWATOŚĆ KRWOTOCZNA WRODZONA ->- Oslera choroba. NACZYNIA KRWIONOŚNE, wąskie, elastyczne rurki różnej grubości i długości, o odmiennej budowie, tworzące zamknięty układ, w którym krąży krew wprawiana w ruch dzięki skurczom i rozkurczeni serca. Do n.k. zalicza się: tętnice, żyły i naczynia włosowate. Choroby n.k. dzieli się, w oparciu o dane anat., na choroby —>• tętnic, —> naczyń włosowatych i —>- żył. Jest to podział sztuczny, gdyż w wielu zespołach chorobowych zmiany anatomopatol. pojawiają się w różnym stopniu, nasileniu i czasie prawie we wszystkich elementach składowych układu krwionośnego. Praktyczny podział klin. uwzględnia 2 duże grupy chorób n.k.: choroby organiczne i czynnościowe. W chorobach organicznych (angioorganopatiach) zmiany de-generacyjne, zapalne i zakrzepowe powodują zwężenie lub niedrożność światła naczyń i zaburzenie ukrwienia w obszarach zaopatrywanych przez te naczynia. W chorobach czynnościowych (angioneuropatiach) występują zaburzenia naczynioruchowe, Które przez długi czas nie powodują następstw organicznych, niekiedy jednak są początkiem zmian organicznych lub im towarzyszą. Obie grupy chorób prowadzą do ostrej lub przewlekłej niewydolności krążenia (-niewydolność). Do zaburzeń naczyniowych należy m.in. —> Raynauda choroba i —> akrocyjanoza. Organiczna choroby naczyń obejmują: —>-zarostowe stwardnienie tętnic, zakrzepowe". -zarostowe zapalenie naczyń krwionośnych (choroba Buergera), zapalenie naczyń, zakrzep tętnicy i żyły, tętniaki, żylaki, zakrzepowe zapalenie żył, przetokę tętniczo-żylną, nowotwory (—> naczyniaki), miażdżycę, NACZYNIA LIMFATYCZNE,przewody rurkowate różnej grubością podobne do żył, odprowadzające z tkanek— limfę. Rozróżnia się n.l. włosowate i właściwe; pierwsze z nich budową przypominają krwionośne naczynia włosowate (ściana ich zbudowana jest z samego śródbłonka), drugie podobne są do żył i jak one i mają liczne zastawki. N.l. biegną ;najczęściej równolegle do żył, z tym że . na swej drodze wpadają przynajmniej do jednego z —> węzłów limfatycznych, w którym następuje filtrowanie limfy. N.l. uchodzą ostatecznie do dużych pni limfatycznych, a te łączą się j w grubsze przewody, wpadające do lewego i prawego kąta żylnego. Zob. też przewód piersiowy. NACZYNIA WIEŃCOWE, tętnice i żyły zaopatrujące mięsień sercowy. Tętnice wieńcowe prawa i lewa odchodzą bezpośrednio od aorty wstępującej. Prawa biegnie w bruździe wieńcowej dookoła prawej połowy serca; na tylnej ścianie odchodzi od niej gałąź między komorowa tylna. Lewa przebiega w bruździe między -komorowej przedniej i oddaje niewielką gałąź okalającą. Tętnice wieńcowe należą do tzw. tętnic końcowych, tzn. mających mało rozgałęzień i połączeń między sobą, tak że w przypadku zatkania zakrzepem lub zatorem jednej z ich gałązek następuje—zawał serca. NACZYNIA WŁOSOWATE, drobniutkie naczynia pośrednie między letniczkami i najmniejszymi żyłami, o średnicy 5-25 urn i ścianach składających się ze śródbłonka otoczonego błoną podstawową złożoną z włókien siateczkowych. Przez cienką ścianę n.w. tlen przedostaje się z krwi do tkanek, a do krwi przechodzi dwutlenek węgla (wymiana gazowa). Chorobom n.w. towarzyszą objawy krwotocznej, naczyniowej -> skazy w postaci plamicy, która jest wyrazem uszkodzenia n.w. i wzmożonej ich przepuszczalności. Uszkodzenie ścian n.w. mogą wywołać czynniki toksyczne, bakteryjne, alergiczne oraz zmiany zwyrodnieniowe i inwolucyjne. Dla naczyniowego typu krwawień charakterystyczne są punkcikowate wybroczyny krwawe lub wylewy plamkowe występujące przeważnie na kończynach dolnych. Czas krzepnięcia i krwawienia są prawidłowe, jak również poziom osoczowych czynników krzepnięcia i liczba—> krwinek płytkowych. Dodatnie są natomiast próby włośniczkowe: próba Rumpel-Leedego. Z wyjątkiem choroby —> Oslera, wrodzone skazy naczyniowe są niezmiernie rzadkie, nabyte natomiast występują dość często, zwłaszcza —>• Henocha-Schonleina plamica oraz objawowa —> plamica (naczyniowa) w przebiegu infekcji bakteryjnych i wirusowych, zatruć, awitaminoz, chorób przewlekłych. Plamica może wystąpić również u ludzi w wieku starczym i u osób wyniszczonych, a niekiedy u kobiet przed miesiączką. NACZYNIÓWKA, tylny odcinek —> błony naczyniowej (jagodówki) —> oka, leżący pomiędzy —» siatkówką i —> twardówką, wyścielający tylną część oka. Barwy brunatnej, n. jest złożona gł. z gęstej sieci naczyń krwionośnych, połączonych delikatną tkanką łączną, która zawiera liczne komórki barwnikowe i od wewnątrz i zewnątrz jest ograniczona 2 cienkimi błonkami. Naczynia n. są ułożone w 3 warstwach, z których położona najbardziej ku przodowi, pod siatkówką, składa się z drobnych naczyń włosowatych. Zasadniczą czynnością n. jest odżywianie fotoreceptorów siatkówki: —> czopków i —> pręcików oraz ciała szklistego. Równocześnie stanowi ona ciemną wyściółkę wnętrza gałki ocznej, wzmagając jej optyczne własności. Najczęstszymi chorobami n. są stany zapalne powstające na tle różnego rodzaju chorób ogólnoustrojowych i miejscowych schorzeń oka lub też przechodzące z sąsiednich tkanek. N. ulega też dość często zwyrodnieniom związanym z podeszłym wiekiem, w następstwie wysokiej krótkowzroczności lub na tle dziedzicznym. W przebiegu wszystkich tych stanów chorobowych czynność siatkówki odżywianej przez n. ulega znacznym zaburzeniom, szczególnie niebezpiecznym, gdy obejmują one rejon —>- plamki żółtej. Nowotwory n. mogą być dobrotliwe (np. naczyniaki) lub złośliwe (np. —> czerniak). NAD —> dwunukleotyd nikotynamidoadeninowy. NADCIŚNIENIE ODDECHOWE, nadmierny wzrost ciśnienia żylnego w czasie wdechu; powoduje wzrost ciśnienia w klatce piersiowej, utrudniający dopływ krwi z żył jamy brzusznej do prawego przedsionka serca; gdy wzrost jest nadmierny, dochodzi do upośledzenia krążenia. Na tym polega m.in. niekorzystny wpływ sztucznego oddychania. W czasie sztucznego wdechu ciśnienie wewnątrzopłucnowe zamiast zmniejszyć się, wzrasta. NADCIŚNIENIE ŚRÓDCZASZKOWE, ostre lub przewlekle zwiększenie objętości masy tkankowej, wypełniającej czaszkę, spowodowane rozmaitymi procesami patol., objawiające się bólami głowy, nudnościami, wymiotami i obrzękiem tarcz nerwów wzrokowych. Niekiedy obserwuje się zaburzenia psych. (spowolnienie, upośledzenie pamięci, objawy psychotyczne), napady padaczkowe, zwolnienie czynności serca (—> rzadkoskurcz). N.ś. jest objawem alarmującym, wskazującym na rozpoczynający się obrzęk. Najczęściej obserwuje się n.ś. w przebiegu guzów śródczaszkowych. Leczenie objawowe polega na podawaniu środków przeciwobrzękowych. Leczenie przyczynowe najczęściej po ustaleniu rozpoznania — neurochirurgiczne. NADCIŚNIENIE TĘTNICZE, hipertonia, hipertensja, zespól objawów klin. towarzyszący podwyższonemu —> ciśnieniu krwi tętniczemu (skurczowemu lub/i rozkurczowemu) powyżej normy ustalonej dla wieku i pici. Do obrazu chorobowego należą również następstwa nadciśnienia w narządach gł. w sercu, nerkach i mózgu.) Za n.t. uważa się stale utrzymywanie się podstawowego ciśnienia tętniczego krwi, niezależnie od płci i wieku, powyżej 160 mmHg dla ciśnienia skurczowego i powyżej 95 mmHg dla ciśnienia rozkurczowego, bez względu na to, czy nieprawidłowość dotyczy tylko jednego z ciśnień, czy równocześnie skurczowego i rozkurczowego. N.t. dzieli się na tzw. n.t. pierwotne (samoistne), którego przyczyna nie jest znana (.-> nadciśnieniowa choroba), i na n.t. wtórne (objawowe), występujące jako objaw w przebiegu innych chorób. N.t. objawowe stanowi ok. 30% wszystkich przypadków nadciśnienia. Występuje ono w przebiegu chorób -nerek (—>-klębkowe zapalenie, odmiedniczkowe zapalenie, torbielowatość, zwyrodnienie cukrzycowe, dna, skrobiawica, zwężenie tętnicy nerkowej, liszaj trzewny), chorób gruczołów wewnętrznego wydzielania (pierwotny aldosteronizm, zespól Cushinga, guz chromochłonny nadnerczy), zwężenia cieśni aorty, zatrucia ciążowego, chorób układu nerwowego (zwiększone ciśnienie śródczaszkowe), stwardnienie zatoki szyjnej, zatrucia ołowiem. NADCIŚNIENIE W ŻYLE WROTNEJ, stałe podwyższenie ciśnienia w żyle wrotnej powyżej wartości prawidłowych, spowodowane utrudnieniem odpływu lub zwiększeniem napływu krwi do układu żyły wrotnej. Trudności odpływu mogą być wywołane przeszkodą umiejscowioną przed —> wątrobą (tzw. blok przedwątrobowy, np. zakrzepica żyły wrotnej), w wątrobie (tzw. blok wewnątrzwątrobowy, np. marskość wątroby) i nad wątrobą (blok nadwątrobowy, niedrożność lub zwężenie żył wątrobowych). Najczęstszą przyczyną n.w ż.w. jest —> marskość wątroby, następstwem zaś: l) wytworzenie krążenia obocznego (żylaki przełyku, rozszerzenie żył w powłokach brzusznych); 2) przecieki krwi wrotnej do krążenia ogólnego z ominięciem wątroby; 3) przekrwienie bierne narządów jamy brzusznej (powiększenie śledziony, obrzęki, wodobrzusze); 4) krwotoki z żylaków przełyku, stanowiące niebezpieczeństwo dla życia. NADCIŚNIENIOWA CHOROBA, nadciśnienie tętnicze pierwotne, stan, którego podłożem jest zwiększony opór obwodowy powstały wskutek stanu skurczowego drobnych letniczek. W powstawaniu ch.n. dużą rolę odgrywają czynniki genet., psychoemocjonalne, humoralno-nerkowe i hormonalne. Ch.n. stanowi ok. 70% wszystkich przypadków —>- nadciśnienia tętniczego. Ujawnia się zwykle ok. 30-40 r. życia, częściej u kobiet niż u mężczyzn. Rozwój zmian chorobowych jest powolny. Dzieli się je na 4 okresy klin.: I — nadciśnienie tętnicze chwiejne; jest to początkowy okres choroby, charakteryzujący się podwyższonym ciśnieniem tętniczym tylko w określonych sytuacjach (np. napięcia nerw.); II—nadciśnienie tętnicze u-trwalone bez zmian narządowych; III —nadciśnienie tętnicze utrwalone ze zmianami w układzie krążenia (przerost lewej komory serca); IV — nadciśnienie tętnicze utrwalone ze zmianami w wielu narządach, gl. w mózgu (encefalopatia, udary), sercu (niewydolność wieńcowa, niewydolność krążenia) i nerkach (stwardnienie). Faza złośliwa nadciśnienia tętniczego może dołączyć się do każdego okresu klin. ch.n. oraz do każdej postaci nadciśnienia wtórnego. Cechuje się ona nasilonymi objawami ze strony ośrodkowego układu nerw., szybko postępującą niewydolnością nerek (—>-niewydolność), zmianami na dnie oczu (wybroczyny, obrzęk tarczy nerwu wzrokowego), wybitnie podwyższonym i utrwalonym ciśnieniem rozkurczowym. Na czoło objawów klin. wysuwają się bóle głowy, zwłaszcza w okolicy potylicznej, pogorszenie się wzroku, zaburzenia snu oraz dolegliwości zależne od powikłań: niewydolność wieńcowa, niewydolność krążenia, zawal serca, udar mózgu, niewydolność nerek itp. Rozpoznanie ch.n. ustala się po wyłączeniu innych przyczyn nadciśnienia tętniczego. Leczenie polega na: l) uregulowaniu trybu życia, odpoczynku, eliminacji stresów, 2) podawaniu leków uspokajających, 3) przestaniu palenia tytoniu, picia kawy i alkoholu, 4) stosowaniu niskosodowej i ubogokalorycznej diety, 5) podawaniu leków hipotensyjnych. NADCZYNNOŚĆ TARCZYCY, nadtarczyczność, zespól zaburzeń fizjol. i biochem. powstałych pod wpływem działania na tkanki nadmiernej ilości hormonów —> tarczycy. Stan ten związany jest najczęściej z rozlanym przerostem tarczycy (choroba Gravesa-Basedowa) lub rzadziej z nadczynnym gruczolakiem (wole guzowate nadczynne, wole toksyczne guzowate). N.t. może być też spowodowana podawaniem zbyt dużych dawek hormonów tarczycy lub przetworów jodowych. Choroba Gravesa-Basedowa cechuje się wytrzeszczeni gałek ocznych, wolem, przyspieszeniem czynności serca, drobnofalistym drżeniem palców rąk i języka, nadmierną potliwością i ruchliwością oraz złą tolerancją ciepła. Zwykle występuje chudnięcie i utrata sił, mimo zwiększonego apetytu. Badania pomocnicze wykazują zwiększenie tempa —> przemiany materii (o 40-80%), podwyższenie poziomu jodu hormonalnego (PBJ) we \ krwi (ponad 7,5 ug w 100 ml) i zwiększone wychwytywanie jodu promieniotw. przez tarczycę (70-95%). Wole i guzowate nadczynne cechuje nadczynność tarczycy, podobnie jak w chorobie Gravesa-Basedowa, lecz związana z obecnością nadczynnego guza tarczycy. Rzadziej występują objawy oczne < (wytrzeszcz gałek ocznych). Ten typ nadczynności dotyczy gł. osób w podeszłym wieku, stąd cięższe są objawy ze strony układu krążenia, które mogą być niekiedy jedynym przejawem choroby (zaburzenia rytmu serca, zwłaszcza —> migotanie przedsionków, niewydolność krążenia,—> wieńcowa choroba). Wyniki badań laboratoryjnych są podobne jak w chorobie Gravesa-Basedowa. Duże znaczenie diagnostyczne ma badanie scyntygraficzne tarczycy (—» scyntygrafia, scyntygraf). Leczenie n.t. może być farmakol. (podawanie leków przeciwtarczycowych hamujących syntezę hormonów tarczycy) i chir. lub jodem promieniotwórczym (J 131). NADGARSTEK, część->ręki między kośćmi przedramienia i śródręcza, zbudowany jest z 8 małych kostek ułożonych w 2 szeregi. W szeregu bliższym licząc-od strony kciuka położone są kości: łódeczkowata, księżycowata, trójgraniasta i grochowata. W szeregu dalszym, graniczącym ze śródręczem znajdują się kości: czworoboczna większa, czworoboczna mniejsza, główkowata i haczykowata. Kości nadgarstka tworzą sklepienie wypukłością skierowane w stronę grzbietową, wklęsłością zaś w stronę dłoni. NADKAŻENIE, superinfekcja,powtórne zakażenie takim samym zarazkiem organizmu już zakażonego, lecz jeszcze nie uodpornionego. NADKWAŚNOŚĆ SOKU ŻOŁĄDKOWEGO, obecność zwiększonej zawartości kwasu solnego w—» soku żołądkowym, spowodowana zwiększeniem wydzielania soku żołądkowego przy niezwiększeniu procesów rozcieńczania i zobojętniania. Występuje najczęściej we —wrzodowej chorobie dwunastnicy (rzadziej żołądka), niekiedy w nerwicach, w początkowym okresie przewlekłego zapalenia żołądka, w ostrym zapaleniu żołądka alkoholowym i po aspirynie, po nadużyciach mocnej kawy, herbaty, tytoniu, w czasie leczenia kortykosterydami. Leczenie: dietetyczne, środkami alkalizującymi i obniżającymi napięcie mięśniówki żołądka, leczenie choroby podstawowej. NADNERCZA, gruczoły nadnerczowe, narządy wydzielania wewn. leżące na górnych biegunach nerek. Zbudowane są z rdzenia, otaczającej go ze wszystkich stron kory oraz obejmującej całość torebki łącznotkankowej. Kora nadnerczy składa się z warstw klębkowatej, pasmowatej i siateczkowatej. W korze wydzielane są hormony:—>-mineralokortykoidy i glikokortykoidy. Rdzeń zawiera dużo naczyń krwionośnych i wytwarza—> adrenalinę oraz —> noradrenalinę. Choroby n. dzieli się na choroby części rdzennej i choroby części korowej. Jedynymi zmianami chorobowymi rdzenia nadnerczy, o znanym znaczeniu praktycznym, są nowotwory — guzy chromochłonne. Choroby kory nadnerczy przebiegają z jej nadczynnością lub niedoczynnością. Wydzielanie hormonów korowonadnerczowych w nadmiarze powoduje powstanie swoistych zespołów klin. (—> Cushinga choroba, hiperaldosteronizm, zespól nadnerczowo-płciowy, wirylizacja nadnerczowa). Zespoły te rzadko występują w postaci czystej: częściej w jednej postaci zdarzają się cechy z zakresu innego zespołu. NADNERCZAK -> rak nerki. NADTARCZYCZNOŚĆ -> nadczynność tarczycy. NADTLENEK WODORU, środek utleniający. Do celów leczn. używany jest 3% roztwór wodny zwany wodą utlenioną, stosowany do odkażania błon śluzowych i ran. N.w. w zetknięciu z tkankami rozpada się do tlenu i wody. Wolny tlen działa silnie bakteriobójczo (szczególnie wrażliwe są bakterie beztlenowe). Utworzona piana oczyszcza również mechanicznie zaschłe i zropiałe rany, działa rozpulchniająco. 30% roztwór n.w. nosi nazwę perhydrolu, działa żrąco i drażniąco na tkanki.W lecznictwie n.w.używany jest wyłącznie do otrzymywania wody utlenionej. NADWICHNIĘCIE STAWU, częściowe przemieszczenie się pow. stawowych kości względem siebie w wyniku uszkodzenia torebki stawowej oraz więzadeł i mięśni okołostawowych. N.s. upośledza czynność oraz wywołuje ból przy ruchach. Może dotyczyć wszystkich stawów — zarówno kończyn, jak i kręgosłupa. Nadwichnięcia wrodzone najczęściej dotyczą stawu biodrowego oraz stawów stóp (—> stopa końsko-szpotawa, dysplazja stawów biodrowych). NADWRAŻLIWOŚĆ - alergia. NADWRAŻLIWOŚĆ NA LEK, odmienna reakcja ustroju na lek, zależna od właściwości osobniczych. Na ogół przebiega w sposób zbliżony do —> uczulenia na lek. NADWRAŻLIWOŚĆ ZĘBINY, stan spowodowany bodźcami mech., chem. lub termiczymi działającymi na odsłoniętą zębinę żywego zęba; n.z. nasila się w okolicy przyszyjkowej, w bezpośrednim sąsiedztwie miazgi w ubytkach klinowych, w miejscu przylegania klamer, dostawek, aparatów ortodontycznych. N.z. wyraża się gwałtownym bólem w czasie czyszczenia ubytków próchnicowych, szlifowania zębów pod koronę; ostry ból może uniemożliwić wykonanie zabiegu, jeśli przekroczy próg odporności bólowej pacjenta; po osłonięciu zębiny przed czynnikami szkodliwymi n.z. ustępuje. Dla zmniejszenia n.z. stosuje się środki znieczulające, uspokajające, ostre instrumenty. Niektóre środki stosowane miejscowo celem zmniejszenia n.z. mogą okazać się szkodliwe dla miazgi, np. azotan srebra, fenol. NADWZROCZNOŚĆ dalekowzroczność, wada wzroku, w wyniku której utrudnione jest ostre widzenie przedmiotów bliskich. Przyczyną jest zbyt mały wymiar przednio-tylny gałki ocznej, wskutek czego promienie świetlne po przejściu przez rogówkę i soczewkę ogniskują się za siatkówką. N. wzrasta z wiekiem wskutek postępującego osłabienia aparatu nastawcze-go oka, w wyniku zmniejszenia sprawności mięśnia rzęskowego i elastyczności soczewki. Wyrównanie (korekcja) tej wady wymaga zastosowania soczewek skupiających (plusowych). Brak wyrównania może u młodych osób prowadzić do powstania tzw. zeza akomodacyjnego. Zob. też starczowzroczność. NADZIĄŚLAK, niezłośliwy guzek dziąsła, wolno rosnący, w miejscu urazu (np. po usunięciu zęba). Utworzony jest z tkanki łącznej, najczęściej z dużą liczbą komórek olbrzymich, wielojądrzastych. Może dawać wznowy, nie ulega jednak przemianie złośliwej. NADZÓR EPIDEMIOLOGICZNY—> epidemiologiczny nadzór. NADZÓR SANITARNY - Państwowa Inspekcja Sanitarna. NADZÓR SPECJALISTYCZNY, działanie wyspecjalizowanych organów zmierzające do zapewnienia odpowiedniego poziomu fachowego oraz rozwoju kadr i zakładów służby zdrowia. Instytucja n.s. utworzona, została w 1947 i zasadniczo zreorganizowana do 1960. Do podstawowych zadań n.s. należy badanie poziomu pracy fachowej zakładów służby zdrowia, ocena stanu epidemiol. i potrzeb zdrowotnych społeczeństwa, przedstawianie właściwym organom kierowniczym planów działania i rozwoju określonych specjalności i zakładów, udzielanie konsultacji fachowych oraz pomoc we wdrażaniu nowych osiągnięć nauki do praktycznej działalności: organizowanie i nadzorowanie różnych form kształcenia podyplomowego i specjalizacji kadr, prowadzenie działalności metodyczno--organizacyjnej. W skład systemu n.s. wchodzą na szczeblu krajowym: resortowe instytuty naukowo-badawcze,-> Centralna Przychodnia Sportowo--Lekarska w Warszawie, specjaliści krajowi powołani przez ministra zdrowia i opieki społ. Na szczeblu wojewódzkim: woj. przychodnie prowadzące walkę z chorobami o znaczeniu społ., woj. stacje pogotowia ratunkowego, woj. stacje krwiodawstwa, specjaliści wojewódzcy. Pewne funkcje n.s. powierzono również akademiom medycznym. NADŻERKA, powierzchowny ubytek naskórka lub błony śluzowej;najczęściej spotyka się n. części pochwowej szyjki macicy i żołądka. NADŻERKA SZYJKI MACICY, ubytek wielowarstwowego nabłonka płaskiego wokół ujścia zewn. szyjki macicy (n.sz.m. prawdziwa) powstały w następstwie jej zapalenia. Ubytek pokrywa się wkrótce nabłonkiem walcowatym, który albo wrasta w podścielisko szyjki, tworząc gruczoły cewkowe (n.sz.m. gruczołowa), albo rozrasta się na zewn. w postaci cienkich brodawek (n.sz.m. brodawkowata). Obie powyższe postacie nadżerki mają tendencję do samowyleczenia: wielowarstwowy nabłonek płaski pojawia się ponownie i wypiera nabłonek walcowaty; fazę tę określa się jako n.sz.m. w stanie gojenia. Kiedy nabłonek wielowarstwowy płaski całkowicie pokryje n.sz.m. oraz wypełni także cewki gruczołowe, następuje wygojenie n.sz.m. Jeśli proces gojenia zostaje zahamowany i tylko część n.sz.m. pokryta jest wielowarstwowym nabłonkiem płaskim, a pozostała część nabłonkiem walcowatym, tworzy się stan n. sz.m. częściowo wygojonej. Tę postać uważa się za stan przedrakowy. Objawami n.sz.m. są uplawy, bóle krzyża, krwawienia po stosunkach. Leczenie zależy od wyników badań cytologicznych lub histologicznych; może polegać na miejscowym stosowaniu leków przeciwzapalnych, przyżeganiu chemicznym, elektrokoagulacji n.sz.m. lub —>-elektrokonizacji szyjki. Czasami są wskazania do amputacji szyjki, a nawet usunięcia macicy. Powstaniu n.sz.m. sprzyjają poporodowe lub poporonie-niowe uszkodzenia szyjki, —> rzęsistkowica i inne. NAFTALEN, naftalina, krystaliczny węglowodór aromatyczny stosowany jako środek przeciwko molom oraz surowiec w produkcji barwników i tworzyw sztucznych. Po spożyciu rozwijają się w okresie 2-5 dni objawy żółtaczki hemolitycznej z niedokrwistością, niekiedy uszkodzenie nerek (skąpomocz, bezmocz). Leczenie: wywołanie wymiotów, płukanie żołądka, olej parafinowy, następnie leczenie objawowe; niekiedy konieczne wymienne przetaczanie krwi i —> dializa zewnątrzustrojowa. NAFTALINA -> naftalen. NAFTYLOTIOMOCZNIK, ANTU, biała krystaliczna substancja, stosowana jako środek przeciw gryzoniom. DL (—> dawka śmiertelna) doustnie 2-40 g. Wiąże w organizmie grupy SH enzymów komórkowych. Powoduje uszkodzenia naczyń włosowatych i wątroby. W ostrym zatruciu pojawiają się wymioty, kaszel, objawy zapalenia oskrzeli i opłucnej, a w późniejszym okresie obrzęk płuc (sinica, duszność, obfita pienista plwocina), senność, spadek ciśnienia krwi. Leczenie: przy zatruciu doustnym — wywołanie wymiotów, płukanie żołądka, leki osłaniające wątrobę, leki objawowe. NAGŁOŚNIA, nieparzysta chrząstka krtani; odgrywa dużą rolę w akcie połykania. Uciskana przez nasadę języka pochyla się ku tyłowi i zamyka wejście do krtani w czasie przełykania pokarmów. W stanach zapalnych krtani n. w mniejszym stopniu wciągnięta jest w proces chorobowy niż inne części anatomiczne krtani. N. może ulegać obrzękom zapalnym i niezapalnym, co jednak nie wywołuje duszności. Do najcięższych schorzeń n. należy ropień n. wywołany bakteriami ropotwórczymi. Objawia się silnym bólem w okolicy krtani, niemożnością przełykamia pokarmów i śliny, przy czym głos chorego jest czysty. Leczenie: stosowanie antybiotyków lub wykonanie nacięcia ropnia n. w laryngoskopii pośredniej. NAGMINNE ŚPIĄCZKOWE ZAPALENIE MÓZGU, choroba Economo, epidemiczna choroba zak. pochodzenia wirusowego, cechująca się początkowo ostrymi objawami rozlanego zajęcia mózgu i różnorodnymi następstwami w okresie późniejszym. W postaci epidemicznej choroba ta występowała w latach 1916-26, obecnie jest raczej rzadka. Początek choroby może być nagły i gwałtowny lub skryty. Występują objawy podobne do towarzyszących zwykłemu nieżytowi żak. górnych dróg oddechowych, jak ból głowy, szum w uszach, ogólne złe samopoczucie i niewysoka gorączka. W ciągu ok. 2 tygodni dołączają się: podwójne widzenie, senność lub śpiączka bądź bezsenność oraz obniżenie siły mięśniowej. Po okresie pozornego zdrowia wystąpić mogą dalsze objawy, a w późniejszym okresie życia może ujawnić się —»-parkinsonizm. Następstwem choroby bywają, zwłaszcza u dzieci, zaburzenia zachowania się. Zmiany osobowości wymagają niekiedy umieszczenia chorego w zakładzie specjalnym. Opisywano też padaczkę, narkolepsję, zaburzenia metabolizmu tłuszczów i wody. W ostrym okresie choroby leczenie podtrzymujące i objawowe zmierza do utrzymania chorego przy życiu. W okresie późniejszym stosuje się leczenie skierowane przeciwko objawom zaznaczającym się najbardziej. Ważne jest zapobieganie odleżynom, zapaleniu płuc i zakażeniu dróg moczowych, a przy wystąpieniu tych powikłań — niezwłoczne ich leczenie. W razie potrzeby należy podawać środki przeciw-drgawkowe. Rokowanie co do życia jest zwykle dobre, natomiast co do całkowitego wyzdrowienia powinno być ostrożne, ponieważ nawet po dość długim czasie od ustąpienia ostrych objawów choroby mogą ujawnić się powikłania. NAGMINNE ZAPALENIE OPON MÓZGOWO-RDZENIOWYCH —> zapalenie opon mózgowo--rdzeniowych. NAGMINNE ZAPALENIE PRZYUSZNICY -> świnka. NAGMINNE ZAPALENIE WĄTROBY —> wirusowe zapalenie wątroby. NAGNIOTEK, odcisk, rogowate zgrubienie i stwardnienie skóry, najczęściej na grzbietowej pow. palców stóp, wywołane uciskiem i tarciem przez niewygodne i zbyt ciasne obuwie. N. ma zwykle kształt stożka; szczyt stożka jest skierowany w głąb skóry i wywołuje ból i podrażnienie. Warunkiem koniecznym wyleczenia jest ochrona przed dalszymi urazami, noszenie wygodnego obuwia; samo wycinanie n. nie jest skuteczne. Miękki n., zgrubienie naskórka między palcami nóg, najczęściej między IV i V palcem, rozmiękczane przez wilgoć i ciepło, ulegające często bolesnym stanom zapalnym. NAGRODA: l) wprowadzenie pozytywnego czynnika wzmacniającego, wzbudzającego uczucie przyjemności, umożliwiającego zaspokojenie —>- popędu lub usunięcie negatywnego czynnika wzmacniającego. N. stanowi dodatnie —> wzmocnienie i odgrywa istotną rolę w procesach —>• warunkowania i—»• motywacji; 2) n. pedagogiczna — środek wychowawczy, za pomocą którego zostaje wyrażona pozytywna ocena pracy lub zachowanie wychowanka. N. pedagogiczna może przyjmować formę dodatniej oceny słownej w postaci pochwały albo wyróżnienia za pomocą n. materialnej, np. dyplomu, książki i innego znaku zewn. Przeciwieństwo n. stanowi —> kara. NAJĄDRZE, parzysty narząd płciowy męski, przylegający do tylnego brzegu —> jądra, zaliczany do dróg odprowadzających nasienie z jądra do nasieniowodu. Składa się z głowy, trzonu i ogona. W głowie n. znajdują się silnie poskręcane przewodziki odprowadzające jądra, łączące się w przewód najądrza, w którym plemniki uzyskują pełną dojrzałość. W kanalikach głowy n. plemniki są nieruchome, dopiero w ogonie n. — właściwym zbiorniku nasienia — nabierają ruchliwości. Choroby: ostre zapalenie n. może być wywołane przez dwoinki rzeżączki lub pałeczkę okrężnicy, rzadziej przez paciorkowce lub gronkowce; przewlekle zapalenie najczęściej wywołują prątki gruźlicy. NAJąDRZE. Leczenie polega na leżeniu w łóżku, stosowaniu antybiotyków, okładów rozgrzewających oraz noszeniu podpaski mosznowej. N. może być terenem rozrostu nowotworów łagodnych, jak mięśniaki, naczyniaki limfatyczne, gruczolaki; guzy te są b. rzadkie. Nieco częstsze, ale również nieporównanie rzadsze od guzów jądra, są guzy złośliwe n., raki i mięsaki. Ostre zapalenia n. mogą się zaczynać nagle i trzeba je różnicować u młodych chłopców ze skrętem jądra, które należy operować w trybie nagłym. Operacje n. wykonuje się w przypadkach nowotworów oraz niekiedy w przewlekłym zapaleniu n. pochodzenia gruźliczego. NAKŁUCIE, punkcja, wprowadzenie do jamy ciała, do zbiornika płynu, do guza lub do narządu igły, połączonej ze strzykawką lub innym urządzeniem pozwalającym na zastosowanie ujemnego ciśnienia, w celu odprowadzenia płynu, pobrania tkanki do badania histopatol., wprowadzenia leków lub wprowadzenia powietrza, kiedy trzeba wytworzyć odmę. NAKŁUCIE KOMÓR MÓZGU — wentrykulopunkcja. NAKŁUCIE LĘDŹWIOWE, zabieg neurol., polegający na wprowadzeniu igły punkcyjnej do przestrzeni podpajęczynówkowej w obrębie kanału kręgowego, najczęściej w przestrzeni między kręgami lędźwiowymi trzecim i czwartym albo czwartym i piątym. Celem nakłucia jest pobranie pewnej ilości —>- płynu mózgowo-rdzeniowego, który następnie poddany zostaje odpowiednim badaniom laboratoryjnym, lub pomiar ciśnienia płynu mózgowo-rdzeniowego, bądź wprowadzenie powietrza do przestrzeni płynowych rdzenia i mózgu w celach diagnostycznych (—>-pneumoencefalografia,—>-mielograna), niekiedy też podanie środków leczniczych. NAKŁUCIE MOSTKA, wprowadzenie przez skórę, tkankę podskórną i warstwę korową do istoty gąbczastej mostka grubej igły w celu pobrania szpiku kostnego do badania mikroskopowego; badanie może dać wskazówki dotyczące chorób krwi, takich jak:—> białaczka, niedokrwistość, a także niektóre choroby nowotworowe. NAKŁUCIE OPŁUCNEJ, wprowadzenie przez skórę i przestrzeń między żebrami igły lub rurki z zaostrzonym mandrynem w celach leczn. lub diagnostycznych. N.o. umożliwia ustalenie obecności płynu i jego składu chem. oraz rodzaju obecnych składników morfotycznych, jak komórki ustroju lub bakterie. W celach leczn. n.o. stosuje się do wypuszczania płynu, co usprawnia czynność płuca, do założenia stałego drenażu ssącego lub wprowadzenia aparatury do wziernikowania oraz rozdzielania zrostów pomiędzy opłucną płuca a ścianą klatki piersiowej. NAKŁUCIE OTRZEWNEJ, wprowadzenie igły lub trójgrańca do jamy otrzewnej przez powłoki brzuszne, w celu odessania płynu puchlinowego lub w celach diagnostycznych. NAKŁUCIE PODPOTYLICZNE, zabieg neurol. polegający na wprowadzeniu igły punkcyjnej do zbiornika wielkiego mózgu, drogą przebicia więzadła szczytowo-potylicznego. N.p. stosuje się w praktyce klin. w celu pobrania próbki ~> płynu mózgowo-rdzeniowego, podania środków służących diagnostyce rentgenologicznej (środki cieniujące) bądź radioizotopowej (—>• gammaencefalografia), albo niekiedy w celu wprowadzenia środków leczniczych. NAKŁUCIE PRÓBNE, dotyczy najczęściej nakłucia guzów i pobrania tkanki guzowatej do badania histopatol.; stosowane często przez onkologów jako nie dające przyśpieszenia rozwoju nowotworu, a pomocne w powzięciu decyzji co do metody leczenia; termin ten odnosi się też do nakłucia jam ciała oraz ropni w celu pobrania materiału do badania. NAKŁUCIE TĘTNICY, wprowadzenie cienkiej wydrążonej igły do tętnicy w celach diagnostycznych; badanie krwi tętniczej pozwala ustalić jej skład chem. i proporcje składników morfotycznych, ze szczególnym uwzględnieniem stopnia utlenienia. NAKŁUCIE ZAGŁĘBIENIA ODBYTNICZO - MACICZNEGO, zabieg polegający na wprowadzeniu igły punkcyjnej do —> zagłębienia odbytniczo-macicznego (tzw. jamy Douglasa), poprzez ścianę tylnego sklepienia pochwy, celem pobrania ewentualnej zawartości zagłębienia. Zabieg wykonywany jest przy podejrzeniu —> krwiaka lub ropnia pozamacicznego, w znieczuleniu ogólnym. NAKŁUCIE ŻYŁY, wprowadzenie wydrążonej igły do wnętrza żyły przez skórę, w celu pobrania krwi do badania lub wprowadzenia leku. Najczęściej stosuje się n.ż. przedramienia; nakłucie wykonuje się po uprzednim założeniu ucisku w celu chwilowego przerwania odpływu krwi żylnej powyżej nakłucia i zwiększenia ciśnienia w żyłach, a tym samym ułatwienia wykonania zabiegu. NALEWKA, tinktura, płynny, nie-zagęszczony wyciąg otrzymany przez wytrawienie rozdrobnionego surowca roślinnego odpowiednim rozpuszczalnikiem, najczęściej — alkoholem etylowym. NALOT NAZĘBNY, potoczna nazwa osadu nazębnego, miękkie łatwo usuwalne złogi białe, czasami barwne; n.n. występuje u większości ludzi szczególnie przy brzegach dziąseł, w przestrzeniach międzyzębnych, na protezach stałych i ruchomych, aparatach ortodontycznych, n.n. gromadzi się szczególnie w czasie snu na powierzchniach trudnych do oczyszczenia i może być podstawą do tworzenia się kamienia nazębnego. Ilość n.n. wzmaga się w chorobach gorączkowych, stanach zapalnych jamy ustnej i gardła. N.n. składa się ze śluzu, bakterii, grzybów, komórek nabłonka, resztek pokarmowych. Niedostateczna higiena jamy ustnej sprzyja występowaniu n.n.; systematyczne dokładne czyszczenie zębów zapobiega n.n. w znacznym stopniu. NAŁĘCZÓW, m. w woj. lubelskim, położone w pn.-zach. części Wyżyny Lubelskiej, u zbiegu doliny rzeki Bystrzycy i strumienia Bochotniczanki, na wys. ok. 170 m n.p.m. W II pół. XVIII w., za czasów Małachowskich, do których N. należał, powstała tu miejscowość kuracyjna o charakterze prywatnym. W końcu XIX w. Nałęczów znacznie się rozwinął i był jednym z najbardziej znanych uzdrowisk pol Po zniszczeniach wojennych uzdrowisko odbudowano i uruchomiono w 1953. Klimat nizinny, łagodny. Woda słabo zmineralizowana, z przewagą wodorowęglanu wapnia, ze źródeł: „Miłość", „Nadzieja". Woda leczn., zawierająca związki żelaza ze źródła „Żelaziste". Woda stołowa — „Nalęczowianka". W N. istnieją: dwa zakłady przyrodoleczn.; „Uzdrowisko Nałęczów" i przy sanatorium ZNP, pijalnia wód mineralnych, solarium i teren do ćwiczeń gimnastyki leczn. Uzdrowiskowy zakład przyrodoleczn. prowadzi: kąpiele żelaziste, kwasowęglowe, solankowe, inhalacje, hydroterapię, masaże leczn., elektro-, światło- i ciepło-lecznictwo, gimnastykę rehabilitacyjną. Uzdrowisko posiada szpital uzdrowiskowy, sanatoria, obiekty profilaktyczno-wypoczynkowe i wczasowe. Leczone są w nim choroby układu krążenia. NAŁÓG, silnie Utrwalony, wyuczony—> nawyk, związany z przyjmowaniem pewnych używek, jak np. kawy, herbaty, alkoholu lub paleniem tytoniu. Jeśli n. dotyczy przyjmowania środków farmakol. i narkotycznych, zw. jest —> lekozależnością. Przyczyny powstawania n. są różne: w przypadku alkoholu istotną rolę odgrywają redukujące lęk i napięcie właściwości alkoholu. Z tego powodu powstawaniu —>• alkoholizmu sprzyjają cechy osobowości lub sytuacje, którym towarzyszy wysoki poziom lęku. Przyjmowanie danego środka, który ewentualnie stanowi przedmiot n., nie jest równoznaczne z faktem istnienia n. Trudno jest sprecyzować kryteria, które pozwoliłyby ustalić, kiedy przyjmowanie jakiegoś środka staje się nałogiem. Zazwyczaj bierze się tu pod uwagę kryteria fzjol. i psychologiczne. NAMIOT MÓŻDŻKU - opony mózgowo-rdzeniowe. NAMIOT TLENOWY, urządzenie stosowane w—»-tlenoterapii; składa się z plastykowej, przezroczystej osłony rozciąganej nad chorym, zaopatrzonej w otwory umożliwiające dostęp do niego, oraz z aparatów dostarczających tlen i utrzymujących odpowiednią temp., a także wilgotność. NAPAR, świeżo sporządzony wyciąg wodny z rozdrobnionego surowca roślinnego. N. przygotowuje się wyłącznie z surowców zawierających —>• glikozydy nasercowe, np. z liści — naparstnicy czerwonej i wełnistej, ziela —>• milka wiosennego i — konwalii majowej (z innych surowców sporządza się odwary). N. przepisuje się w ilości około 200 g. NAPARSTNICA CZERWONA (.Digitalis pwpurea) i NAPARSTNICA WEŁNISTA (.Digitalis lanata), dwuletnie rośliny z rodziny trędownikowatych. Liście zawierają —» glikozydy nasercowe i saponiny. Preparaty galenowe naparstnic stosowane są niekiedy w leczeniu przewlekłej niewydolności krążenia pochodzenia sercowego. NAPASHIN-kwas paraamino-salicylowy. NAPĘD PSYCHORUCHOWY, elementarne procesy psych., ściśle związane z: —> emocjami, uczuciami i popędami. Za n.p. można uważać te wszystkie procesy neurofizjol. i psy-chol., które determinują mobilizację organizmu do aktywności i działania. Z jednej strony jest ściśle związany z mobilizacją rezerw energetycznych organizmu potrzebnych do działań zewn., z drugiej — z mobilizacją psych., tj. ze zdolnością do utrzymania na odpowiednim poziomie napięcia emocjonalnego. Zob. też zaburzenia napędu psychoruchowego. NAPIĘCIE MIĘŚNIOWE, tonus mięśniowy, mechaniczne napięcie elementów sprężystych mięśnia — błon komórkowych, włókien mięśniowych, przegród łącznotkankowych pomiędzy włóknami, powięzi i ścięgien. N.m. może być wywołane biernym rozciąganiem mięśnia (napięcie bierne) i przez skurcz włókienek kurczliwych w sytuacji, kiedy opór zewn. uniemożliwia swobodne skracanie się mięśnia (napięcie czynne). —> Mięśnie szkieletowe związane z utrzymywaniem postawy ciała wykazują stale pewien stan napięcia czynnego (napięcie spoczynkowe), wywołanego na drodze odruchowej (—> regulacja ruchu i postawy). Stan napięcia mięśniówki gładkiej narządów wewn. regulowany jest przez zmiany częstotliwości impulsów w unerwieniu współczulnym i przywspółczulnym, zmiany stopnia mechanicznego rozciągnięcia narządów i przez czynniki humoralne (—mięśnie gładkie). NAPIĘCIE PRZEDMIESIĄCZKOWE, zespół objawów występujących w ostatnich 8-10 dniach —> cyklu miesiączkowego, które ustępują z chwilą pojawienia się krwawienia miesięcznego (—>• miesiączka). Są to: obrzmienie i ból piersi, obrzęk twarzy, wzdęcie brzucha, uczucie pełności w dole brzucha, podniecenie, depresja, kłótliwość. Przyczyną jest nadmiar —> estrogenów w ustroju. Leczenie: ograniczenie płynów, podawanie progesteronu i witaminy A, dbanie o wypróżnienia. NAPLETEK, fałd skórny pokrywający żołądź prącia, stanowiący zdwojenie skóry, które znika podczas wzwodu prącia. N. przymocowany jest do żołędzi wędzidełkiem. Pod skórą n. występują napletkowe gruczoły łojowe wytwarzające wydzielinę zw. —> mastką. Choroby: brak n. lub jego niedorozwój może towarzyszyć —>• spodziectwu. Wrodzone zwężenie ujścia n., uniemożliwiające obejrzenie żołędzi, nazywane jest —> stulejką; towarzyszy jej często zlepienie się n. z żołędzia, spowodowane gromadzeniem się wydzieliny gruczołów łojowych i potowych, wydzielina ta stanowi dobrą pożywkę dla bakterii. Samo zwężenie n., bez utrudnienia oddawania moczu i stanu zapalnego, nie wymaga interwencji u małych chłopców. U starszych jest zawsze wskazaniem do operacji. Nagłe przepchnięcie żołędzi przez zwężony napletek i wzajemny ucisk doprowadza do zastoju żylnego z przewagą zmian w n. Stan taki, zw. zadzierzgnięciem żołędzi (->- załupek), może doprowadzić do martwicy n. i żołędzi, o ile n. nie zostanie odprowadzony ręcznie lub operacyjnie. NAPROMIENIENIE poddanie tkanek, narządów lub całego organizmu działaniu—> promieniowania jonizującego. N. może być leczn. (np. w leczeniu nowotworów), przypadkowe (np. nieostrożna praca z izotopami promieniotw.), bojowe (skutki wybuchu bomb jądrowych) i in. O zjawiskach wywołanych przez promieniowanie jonizujące decyduje ta jego część,która zostaje w materii pochłonięta. N. żywej tkanki powoduje zaburzenia w jej budowie i funkcjonowaniu tym większe, im większa jest dawka pochłonięta i im większa jest liniowa gęstość jonizacji związana z liniowym przekazaniem energii. Skutki napromienienia zależne są od wielkości równoważnika dawki pochłoniętej; można je podzielić na skutki somatyczne — dotyczące organizmu człowieka napromienionego, oraz genetyczne, które objawić się mogą dopiero w następnych pokoleniach. Zob. też popromienna choroba. NARAŻENIE NA NIEBEZPIECZEŃSTWO, stworzenie sytuacji niebezpiecznej dla życia i zdrowia. Pojęcie bezpośredniego n. na n. utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia, wprowadzono w kodeksie karnym w rozdz. obejmującym przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu (art. 158, 160, 163, 164). Sytuacja taka może powstać np. w razie nieudzielenia pomocy ciężko rannemu, pozostawienia przez lekarza ciężko chorego bez zapewnienia mu leczenia itp. Kodeks karny wyróżnia także jako karalny udział w bójce lub pobiciu, w którym powstało n. na n. utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia. NARCOSAN -> heksobarbital. NARCYZM, stan zakochania się w sobie, wzmożonego zainteresowania własną osobą. Często towarzyszy temu —> autoerotyzm. N. jako pojęcie psychiatr., a więc jako swego rodzaju odchylenie od normy, posiada wyraźne uwarunkowanie kulturowe. NARKOANALIZA, zabieg zmierzający do ujawnienia nieświadomy. dla pacjenta treści przeżyć psych. ] polega na wywoływaniu na d rod farmakol. stanu psych. przypominającego stan —» hipnozy. Zabieg ti jest obecnie dość rzadko stosowana w terapii. NARKOLEPSJA, zespół choro wy, polegający na występowaniu ciągu dnia napadów krótkotrwałe snu, niekiedy pod wpływem silny emocji. Traktowany bywa jako równoważnik padaczkowy. Napadom n towarzyszą nieraz bądź występują nie zależnie epizody nagłej, przemijające utraty napięcia i siły mięśni kończył lub tułowia, pod wpływem nagłych emocji (katapleksja). N. nieraz nieustępuje przez cale życie. Leczeni< farmakol. zwykle nie daje pełnych wyników, jednakże stosowanie odpowiednio dobranych i dawkowanych leków pobudzających pozwala często uzyskał złagodzenie objawów. NARKOMANIA, popularny termi dość powszechnie używany na określę nie stanów zależności fizycznej od leków działających depresyjnie na ośrodkowy układ nerw., gł. —> środków narkotycznych przeciwbólowych (morfina, heroina). Termin ten niekiedy bywa również (niesłusznie) rozciągany na in. typy —>lekozależności. Obecnie nazwa n. nie jest używana w terminologii naukowej. Zob. też leki narkotyczne. NARKOTYKI, popularna nazwa używana na określenie—ośrodków narkotycznych i —cieków narkotycznych. NARKOZA —> znieczulenie (ogólne). NARZĄD, organ, część organizmu ludzkiego lub zwierzęcego, mająca swoistą budowę i pełniąca określone czynności, np. n. płciowe, n. łzowy, n. równowagi i inne. NARZĄD CORTIEGO, nabłonek zmysłowy narządu słuchu znajdujący się w przewodzie — ślimaka w wewn.uchu, na całej długości blaszki błoniastej. Komórki zmysłowe, czyli słuchowe, n.C. mają na pow. rzęski, niezwykle wrażliwe na fale dźwiękowe w granicach 16-20000 drgań na sekundę. NARZĄD CZUCIA, zespoły receptorów rozproszonych gł. w skórze i błonie śluzowej, odbierających różne rodzaje czucia: dotyku, ucisku, bólu, temp. (zimno, ciepło), wstrząsania, rozkoszy. Prócz tych powierzchownych rodzajów czucia istnieje jeszcze czucie głębokie, odbierane z takich narządów, jak mięśnie, ścięgna i stawy; pozwala ono orientować się w położeniu ciała i jego części. Receptory n.cz. mają postać mikroskopijnych tworów różnego kształtu; są to zakończenia nerwów czuciowych, ukształtowane stosownie do rodzajów odbieranego czucia w formę blaszek, kolbek itp. i noszące ogólną nazwę ciałek czuciowych. Średnio na l cm2 skóry ludzkiej przypadają 2 ciałka czuciowe ciepła, 13 — zimna, 25 — ucisku i 200 — bólu. Największe zagęszczenie ciałek czuciowych występuje na skórze opuszek palców. NARZĄD GOLGIEGO ->- regulacja ruchu i postawy. NARZĄD KRYTYCZNY, narząd najbardziej wrażliwy na dany rodzaj promieniowania. W warunkach napromienienia całego ustroju promieniami X n.k. są: szpik, gonady i soczewka oka. N.k. nazywa się również różne tkanki wybiórczo wychwytujące wprowadzoną do wnętrza ciała substancję promieniotw., np. kości i szpik przy wewn. skażeniu strontem promieniotw., tarczyca przy podaniu jodu promieniotwórczego. NARZĄD ŁZOWY, jedna z części —> aparatu ochronnego oka; składa się z gruczołu łzowego, kanalików łzowych, woreczka łzowego i przewodu nosowo--łzowego. Gruczoł łzowy, leżący w górnobocznej części oczodołu, wytwarza ciecz łzową, która licznymi przewodzikami wyprowadzającymi spływa do sklepienia górnego spojówki. Kanaliki łzowe zbierają łzy z powieki górnej i dolnej; rozpoczynają się na brodawkach łzowych tzw. punktami łzowymi i stąd krótkimi lukami (górnym i dolnym) biegną do woreczka łzowego, który ma połączenie z jamą nosową przez przewód nosowo-łzowy. Choroby n.ł. najczęściej dotyczą woreczka łzowego i kanalików łzowych. Gruczoły łzowe rzadziej wykazują klin. objawy zapaleń bakteryjnych. Przyczyną schorzeń n.ł. są przeważnie zakażenia bakteryjne, których skutki powodują obrzęk zapalny, bolesność i zaczerwienienia oraz objawy mechanicznego zablokowania dróg odpływu dla leź. Leczenie chorób n.ł. jest farmakologiczne (w okresie ostrych zapaleń polega na podawaniu lokalnie i obwodowe antybiotyków) oraz operacyjne skutków przebytych zapaleń. NARZĄD POWONIENIA, narząd zmysłowy znajdujący się w błonie śluzowej jamy nosowej w miejscu zw. okolicą węchową. Jest to skupisko komórek węchowych leżących w obrębie małżowiny nosowej górnej i przeciwległej części przegrody nosa. Komórki węchowe mają kształt wrzecionowaty i po 2 wypustki: powierzchowną, zakończoną tzw. stożkiem węchowym (receptorem zapachów) i podstawną przechodzącą bezpośrednio we włókno nerwu węchowego, który przeprowadza wrażenia węchowe do ośrodków w mózgu. NARZĄD POZAOTRZEWNOWY, narząd pokryty —> otrzewną tylko częściowo i nie posiadający —> krezki. NARZĄD RÓWNOWAGI, pod względem budowy narząd ściśle zespolony z narządem słuchu, tworzący razem z nim narząd statyczno-słuchowy (—> ucho). Ośrodkowym narządem regulacji równowagi jest —> móżdżek. NARZĄD SMAKU, narząd zmysłowy zlokalizowany w —>kubkach smakowych, które są rozproszone w — brodawkach językowych i w nabłonku —> nagłośni. Od komórek zmysłowych kubków smakowych włókna nerwowe biegną do ośrodka smakowego w korze mózgowej drogą gałązek i pni nerwów: twarzowego, językowo-gardłowego i błędnego. NARZĄD STATYCZNO-SŁUCHOWY->. ucho. NARZĄD WEWNĄTRZOTRZEWNOWY, narząd całkowicie okryty —otrzewną i zawieszony na -krezce. NARZĄDY KRWIOTWÓRCZE narządy wytwarzające komórki -krwi. Należą do nich: l) szpik kostny czerwony (w kościach płaskich i w na-4 sadach kości długich) wytwarzający — krwinki: czerwone, białe ziarnistej (granulocyty) i płytkowe; 2) węzły) chłonne, śledziona i grudki chłonne wytwarzające limfocyty oraz 3) układ siateczkowo-śródbłonkowy wytwarzajacy —> monocyty. Choroby układu czerwonokrwinowego obejmują: —> niedokrwistości, czerwienicę i in. erytroblastozy. Z chorób układu białokrwinkowego najważniejsze znaczenie klin. mają:—>-agranulocytoza i białaczki. Choroby układu płytkotwórczego obejmują —>-małopłytkowość, zmiany jakościowe płytek oraz nadpłytkowość. Skazy krwotoczne mogą być ponadto spowodowane niedoborem osoczowych czynników krzepnięcia oraz zaburzeniami naczyniowymi. Do chorób układu limfatycznego i siateczki należą: białaczki limfocytarne, chłoniaki złośliwe (—> ziarnica złośliwa, mięsak chłonny i siateczki),szpiczak mnogi, choroba Waldenstróma, choroby spichrzeniowe (np. choroba Gauchera, Niemanna-Picka), mononukleoza zakaźna, choroby grasicy i śledziony. NARZĄDY PŁCIOWE, narządy, których zasadniczą funkcją w organizmie jest zapewnienie rozmnażania. Zarówno żeńskie, jak i męskie n.p. dzielą się na wewn. i zewn. Do n.p. męskich wewn. należą: —» jądra, najądrza, nasieniowody, pęcherzyki nasienne i gruczoł krokowy; do zewn.: —> prącie i moszna (rys. na s. 720). Żeńskie n. wewn. obejmują :-> jajniki, jajowody,macicę i pochwę; zewn.:przedsionek pochwy, wargi sromowe i łechtaczkę. NARZĄDY SZCZĄTKOWE, nieczynne pozostałości po narządach dobrze rozwiniętych i funkcjonujących u przodków danego szczepu. Do n.sz. człowieka należą np. kręgi ogonowe i mięśnie małżowiny usznej. N.sz. stanowią jeden z pośrednich dowodów ewolucji. NARZĄDY ZMYSŁÓW, grupa narządów, których funkcją fizjol. jest odbieranie pobudzeń (—> bodźców) pochodzących ze środowiska zewn. i z wnętrza własnego ciała. —> Receptorami tych pobudzeń są wyspecjalizowane komórki zmysłowe, które wraz z właściwymi komórkami podporowymi tworzą nabłonek zmysłowy. Pobudzenia, które mogą być natury fiz. (ucisk, temp., fala świetlna, fala głosowa) lub chem. (cząsteczki gazu albo w roztworze), są następnie drogą nerwów czuciowych przekazywane do odpowiednich ośrodków w —> korze mózgowej. Rozróżnia się n.z.: dotyku, ucisku, bólu, temperatury, smaku, powonienia, wzroku (->oko), słuchu (—> ucho), równowagi. Zob. też narząd czucia. NARZĄD ZĘBOWY, część-narządu żucia; jego elementami są:—>zęby, zębodoły, ozębna, kieszonki dziąsłowe, brodawki zębowe. N.z. tworzy dwa łuki zębów: łuk górny jest kształtu połowy elipsy a dolny paraboli. Zęby mleczne układają się w obu szczękach półkolisto. W odcinku przednim luki tworzą pow. sieczną, w bocznych pow. żującą. N.z. pojawia się najpóźniej w rozwoju narządu żucia i po urodzeniu nie bierze udziału w czynnościach gryzienia i żucia. Rozwój n.z. jest wieloetapowy i dokonuje się wg chronologicznego porządku; od 6-7 miesiąca do 6 r. życia rozwijają się zęby mleczne, w następnym okresie życia zastępują je zęby stałe. N.z. ma istotny wpływ na kształtowanie się stawu żuchwowego. W tkankach tworzących n.z. mogą umiejscawiać się ogniska utajonego zakażenia. NARZĄD ŻUCIA, narząd służący do pobierania i wstępnego przerabiania pokarmu; stanowi początek przewodu pokarmowego; bierze udział w czynnościach oddychania, a w miarę rozwoju coraz precyzyjniej współdziała w procesie artykulacji mowy. Na n.z. składają się: układ kostny szczęki i żuchwy; układ mięśniowy mięśni poruszających żuchwą, mimicznych, języka i mięśni podniebienia; staw żuchwowy;—> narząd zębowy. Elementy te pozostają we wzajemnej zależności w czasie wykonywania złożonych czynności — przyjmowania pokarmu, mowy, oddychania i innych, np. czynności zawodowych. Gł. zespołem dynamicznym n.z. jest żuchwa wraz z układem mięśniowym i stawem. Zachwianie harmonijnego rozwoju i podstawowych funkcji powoduje powstawanie —»-wad narządu żucia. NARZĘDZIA CHIRURGICZNE, instrumentarium chirurgiczne, narzędzia pracy chirurga służące do wykonywania operacji, a także opatrunków. Podstawowy zestaw n.ch. stanowią: pincety, noże, nożyczki, narzędzia do rozwarstwiania tkanek, tzw. dysektory, haki rozmaitych typów do rozsuwania rany i odsuwania narządów przeszkadzających w wykonywaniu operacji, imadła i igły chirurgiczne, kleszczyki hemostatyczne, spinaki do przytrzymywania bielizny operacyjnej; w operacjach kostnych używane są specjalne narzędzia, jak skrobaczki, łyżeczki kostne, płytki, śruby, gwoździe, odgryzacze kostne; w operacjach specjalistycznych stosuje się odpowiednio zaplanowane i wykonane narzędzia, służące tylko do przeprowadzania pewnych typów operacji. N.ch. są zwykle ze stali nierdzewnej i odznaczają się precyzją wykonania (rys. na s. 722). NARZĘDZIA POŁOŻNICZE, zestaw niezbędnych narzędzi potrzebnych do przeprowadzania zabiegów położniczych. W skład tego zestawu, poza typowymi n.p., wchodzą także narzędzia używane w innych działach zabiegowych. Do typowych n.p. należą: —> kleszcze położnicze; łyżki położnicze; wzierniki położnicze Bum-ma; nożyczki do cięcia krocza używane w zabiegu —> nacięcia krocza; nożyczki do odcięcia pępowiny; kulociągi pojedynczy i podwójny służące m.in. do chwytania szyjki macicy przy zabiegu —> wyłyżeczkowania jamy macicy; kleszczyki Wintera do jaja płodowego z uchwytami okienkowymi lub pełnymi używane do usunięcia jaja płodowego w czasie zabiegu wyłyżeczkowania jamy macicy; —» próżnociąg; —>• miednicomierz; stetoskop położniczy drewniany lub metalowy służący do osłuchiwania tętna płodu; grupa narzędzi używanych w —> zabiegach pomniejszających płód, jak: nożyce typu Naegelego służące jako perforator w zabiegu wymóżdżenia płodu,—>-kranioklast, nożyce Siebolda lub Duboisa; hak położniczy Brauna używane w zabiegu dekapitacji. NARZĘDZIA STOMATOLOGICZNE, instrumenty stomatologiczne, część wyposażenia każdego gabinetu stomatologicznego. N.s. do podstawowego badania stomatologicznego to: lusterko stomatologiczne, zgłębniki, szczypczyki, lampka doustna, tzw. Diafanoskop ,strzykawka do wody i dmuchawa powietrzna NARZęDZIA STOMATOLOGICZNE n.s. specjalistyczne służą do wykonywania zabiegów i badań szczegółowych specjalistycznych. Do n.s.stosowanych do leczenia zachowawczego należą: narzędzia ręczne i maszynowe służące do opracowania ubytków próchnicowych oraz szkliwa i zębiny: dłuta, wiertła stomatologiczne, kamienie karborundowe i diamentowe, krążki ścierne, wydrążacze;do przygotowania i wykonania plomb służą: płytki, łopatki, upychadła, nakładacze, ręczne i automatyczne mieszadła; do leczenia i wypełniania kanałów korzeniowych używa się: miazgociągów, rozszerzaczy do kanałów, igieł i upychadeł kanałowych. Do n.s. należy też zestaw instrumentów do zdejmowania kamienia nazębnego i wycięcia dziąseł. N.s. używane do usuwania zębów to: kleszcze typu Bertena, Meissnera, dźwignie do korzeni zębów, łyżeczki zębodołowe i inne instrumenty ogólnochirurgiczne. N.s. używane w protetyce to:kamienie i krążki karborundowe, diamentowe, gumowe, metalowe, papierowe oraz wiertła stomatologiczne;do pobierania wycisków służą łyżki wyciskowe standardowe i indywidualne, pierścienie miedziane, registrator do wykreślania ruchów żuchwy, kleszcze protetyczne, kolornik zębów, łopatka do modelowania wosku, dentymetr. N.s. ortodontyczne to: cyrkiel ortodontyczny, głowomierz i kleszcze ortodontyczne. Zob. też pracownia stomatologiczna. NASIADÓWKA, -> kąpiel lecznicza częściowa w wannach o specjalnym kształcie, umożliwiających zanurzenie podbrzusza i górnej części ud. Stosuje się n. zimne, chłodne, letnie, gorące, w wodzie zwykłej lub z dodatkiem odwarów ziołowych albo środków odkażających, w wodach mineralnych (np. solance), borowinie. Zalecane w chorobach narządów miednicy, guzkach krwawniczych, zaburzeniach płciowych. NASIENIAK, złośliwy nowotwór nabłonkowy jądra, wywodzący się z pierwotnych, niezróżnicowanych komórek płciowych (gonocytów). Czasem stanowi część składową in. guza embrionalnego. Cechuje się dużą dynamiką wzrostu, zdolnością tworzenia przerzutów (węzły chłonne, płuca). Leczenie chir. i promieniami jonizującymi, czasem uzupełniane chemioterapią. NASIENIE, sperma, płyn wydalany przez mężczyznę podczas wytrysku,w objętości ok. 2-6 ml. Składa się gł. Z —» plemników (ok. lOml) i wydzielin pęcherzyków nasiennych i gruczołu krokowego. Jest płynem szarobiałym, gęstym, o odczynie lekko alkalicznym i ciężarze właściwym 1,028 g/ml, bogatym we fruktozę i —>-prostaglandyny. Bezpośrednio po wytrysku n. ma konsystencję półstałą, po 30 min dochodzi do jego upłynnienia i plemniki uzyskują pełną ruchliwość. Nasienie nieprawidłowe: —> aspermia, azoospermia, nekrospermia, oligospermia. NASIENIOTOK -> zmaza dzienna. NASIENIOWÓD, parzysty przewód, dług. 50-60 cm, wyprowadzający —» nasienie z jąder ,biegnie od 2 najądrzy i uchodzi do—> cewki moczowej w obrębie —> gruczołu krokowego. Ma b. dobrze rozwiniętą warstwę mięśniową, której włókna układają się spiralnie. W przebiegu n. wyróżnia się części: jądrową, powrózkową (—> powrózek nasienny), pachwinową i miedniczną. Końcowy odcinek n., stykający się z dnem pęcherza moczowego, rozszerza się wrzecionowate tworząc bańkę (błona śluzowa bańki wytwarza wydzielinę pobudzającą ruchliwość plemników), a następnie zwęża się w wąski przewó4 wytryskowy uchodzący do cewki moczowej. Do początkowych odcinków każdego z przewodów wytryskowych uchodzi —> pęcherzyk nasienny. NASIERDZIE, cienka, gładka błona łącznotkankowa pokrywająca od zewnątrz mięsień Serca; zw. jest też blaszką trzewną osierdzia. NASIONA LNU -> siemię lniane. NASKÓREK, zewn. warstwa ->skóry; wielowarstwowy, płaski nabłonek, na pow. niekiedy rogowaciejący. Składa się z części głębszej — rozrodczej i powierzchniowej — zrogowaciałej. Część rozrodcza zbudowana jest z 2 warstw: walcowatej (komórki walcowate zawierające barwnik n. — melaninę) i leżącej nad nią warstwy kolczystej (komórki wieloboczne złączone z sobą mostkami). Z warstwy rozrodczej następuje ustawiczna odnowa złuszczających się pow. komórek naskórka oraz jego regeneracja w przypadkach zranień lub procesów' zapalnych. Część rogowaciejąca składa się z warstw: ziarnistej (od ziarnistości znajdujących się w komórkach}, jasnej lub świecącej (komórki o bezbarwnych jądrach) i zrogowaciałej (komórki pozbawione jąder, na powierzchni n. złuszczające się). Do tzw. przydatków n. zalicza się: —» włosy, paznokcie, gruczoły łojowe, i potowe i mleczne. Przeszczepianie i n. jest metodą leczenia źle gojących | się ubytków skóry. Ze zdrowej skóry osobnika wymagającego przeszczepu zeskrobuje się za pomocą ostrego noża warstwy n., a następnie rozsypuje się go na pow. ubytku, najlepiej już pokrytego różową ziarniną. Niekiedy pobiera się wysepki n. wraz z niepełną warstwą skóry właściwej albo większe płaty za pomocą —•> dermatomu, również pobierając niepełną grubość skóry. Najczęstsze zastosowanie znajduje przeszczepienie n. w leczeniu oparzeń. NASTAWIENIE ZŁAMAŃ I l ZWICHNIĘć —> repozycja. NASTAWNOŚĆ OKA, akomodacja, zdolność oka do zwiększania , refrakcji —> układu optycznego oka, pozwalająca na uzyskanie na siatkówce ostrego obrazu zarówno przedmiotów odległych jak bliskich. Dzieje się to dzięki sprężystości soczewki oka, która po zwolnieniu połączonych koncentrycznie z jej brzegiem więzadeł, usiłuje przybrać kształt zbliżony do kulistego, zwiększając w ten sposób zdolność skupiania promieni świetlnych. Zwolnienie więzadeł następuje poprzez skurcz równolegle do nich przebiegających włókien mięśnia rzęskowego, który na kształt pierścienia otacza soczewkę i jest sterowany na drodze odruchowej. Rozpiętość zdolności nastawczej oka maleje z wiekiem. W dzieciństwie refrakcja układu optycznego oka wynosi ok. 15 dioptrii — w wieku lat sześćdziesięciu maleje do ok. 1-1,5 dioptrii. Zaburzenia zdolności nastawczej mogą występować niezależnie od wieku, wskutek chorób oka, urazów lub ogólnych zatruć i chorób ogólnoustrojowych. Porażenie lub niedowład akomodacji -następuje po ogólnym albo miejscowym podaniu atropiny i leków o podobnym działaniu. NASTRÓJ, stan emocjonalny towarzyszący doznaniom lub przeżyciom psych. na przestrzeni dłuższych odcinków czasu. N. może być zaburzony w kierunku podwyższenia (euforia, błogostan) lub obniżenia (smutek, depresja). N. wpływa wybitnie na wszystkie procesy psych., a w szczególności na poziom aktywności psychoruchowej, procesy postrzegania i myślenia, samoocenę. Zob. też:niania, depresja. NAŚWIETLANIA, zabiegi światloleczn., w których stosowane jest promieniowanie nadfioletowe, świetlne i podczerwone. Mogą być ogólne i miejscowe. N. ogólne promieniami nadfioletowymi są dawkowane stopniowo; dawkowanie uzależnione jest od emisji palnika, jego odległości od osoby naświetlanej oraz jej osobniczej wrażliwości na promienie. Jedna seria obejmuje 12-20 n., po czym obowiązuje przerwa, po której, jeśli potrzeba, rozpoczyna się nową serię. W. n. miejscowych promieniami nadfioletowymi, zalecanych zazwyczaj w chorobach skóry, stosuje się dawki większe, wywołujące silniejszy odczyn w postaci intensywnego rumienią. Zob. też: lampy lecznicze, napromienianie. NATRĘCTWA, natrętne czynności (kompulsje) lub natrętne myśli (obsesje). Czynności natrętne mają charakter' powtarzających się zachowań odczuwanych przez chorego jako przymusowe, imperatywne. Może to być np. natrętne mycie rąk, wielokrotne sprawdzanie czy zamknięty został gaz, drzwi, światło itp., natrętne sprawdzanie raz dokonanych obliczeń, bądź też przymusowe liczenie płytek chodnika itp. Zaniechanie wykonania czynności natrętnych zwykle prowadzi do reakcji lękowej. Natrętne myśli polegają z kolei na ciągłym powracaniu do tego samego motywu np. myśli, że komuś z bliskich mogło stać się coś złego. N. występują często wraz z —> fobiami, w —> nerwicy, a w szczególności w nerwicy lękowej i nerwicy natręctw. Zob. też osobowość kompulsywna. NATRYSKI, zabiegi leczn. polegające na polewaniu pow. ciała wodą pod ciśnieniem; stanowią połączenie działania bodźców — cieplnego i mechanicznego. Zależnie od temp. wody, n. są zimne, ciepłe i gorące, a w zależności od stosowanego ciśnienia wody — o ciśnieniu niskim (l atm), średnim (1-2 atm) lub wysokim (2-4 atm). Kierunek strumienia wody n. może być stały albo zmienny. Z n. o zmiennym kierunku strumienia najczęściej stosowany jest—> bicz wodny oraz n. podwodne, służące do masażu podwodnego. N. stosowane są gl. chorym na nerwice i z chorobami narządu ruchu. NATRYSK SKUPIONY -> bicz wodny. NAUCZANIE, system powiązanej ze sobą w czasie działalności nauczyciela i uczniów, w toku której nauczyciel kieruje pracą uczniów, umożliwiając im osiągnięcie pożądanych wyników, tj. zdobycie określonych w programie n. wiadomości, umiejętności i nawyków. N. ma różnorodny przebieg w zależności od wieku uczniów, właściwości przedmiotu i materiału. W nowoczesnej —> pedagogice n. odbywa się zgodnie z zasadami: aktywnego i świadomego udziału uczniów, poglądowości n. (poznawanie konkretnych zjawisk w powiązaniu z otoczeniem), systematyczności; trwałości wiedzy uczniów (łączenie dawniej zdobytej wiedzy poprzez powtarzanie z nową). Metody n. można podzielić na: l) słowne (pogadanka, dyskusje, wykład, praca z książką); 2) poglądowe, czyli rzeczowe (pokaz modeli, obrazów, przeźroczy, schematów, doświadczeń); 3) praktyczne (np. zajęcia warsztatowe, ćwiczenia laboratoryjne, praktyki zawodowe). W procesie n. ważną rolę spełniają także środ ki n.: urządzenie szkoły, klasy, pomoce naukowe, podręczniki, książki. Proces n. jest realizowany w formie organizacyjnej systemu klasowo-lekcyjnego, wycieczek, zajęć domowych. NAWROCKI Feliks, ur. 20 Xl| 1837, zm. l VI 1902, pol. fizjolog, uczeń —> Cl. Bernarda; prof. historii, | encyklopedii i propedeutyki nauk lek.) w Szkole Głównej, potem uniw. w j Warszawie (od 1867), następnie prof. | fizjologii (od 1870). Pod względem doświad. postawił warszawski ośrodek nauk. na czołowym miejscu w Europie. Był wychowawcą wielu lekarzy i badaczy poi. Prowadził badania nerwów pęcherza moczowego i wpływu unerwienia serca na jego czynności, zwojów nerw. w mięśniu) sercowym oraz wpływu układu nerw. | na gruczoły ślinowe i potowe. Pozostawił liczne, oryginalne nauk. prace, gł. z dziedziny fizjologii układu nerw. i chemii fizjologicznej. NAWRóT, recydywa, wznowa: l) ponowne wystąpienie objawów choroby, zwykle w okresie rekonwalescencji. W niektórych chorobach jest | charakterystyczną cechą ułatwiającą rozpoznanie (—>-malaria, dur powrotny); 2) ponowny wzrost nowotworu w miejscu usuniętego poprzednio ogniska pierwotnego; wiąże się zwykle i z niedoszczętnym jego wycięciem; cechuje niektóre nowotwory z grupy pół-złośliwych (np. —> gruczolak wielopostaciowy ślinianki) i wszystkie złośliwe. Często n. cechuje się zwiększeniem złośliwości. NAWYK, wyuczony drogą wielokrotnego powtarzania ciąg bodźców , reakcji o różnym stopniu złożoności wykonywany automatycznie, t j. bez udziału lub przy zmniejszonej kontroli _-». świadomości. N. mogą być werbalne, np. nazywanie przedmiotów w swym ojczystym języku, czuciowo--ruchowe, np. jazda na rowerze, lub myślowe, np. mnożenie. NAWYKOWE ZWICHNIECIE BARKU, powtarzające się okresowo przemieszczanie głowy kości ramiennej ze stawu na przednią pow. łopatki, pod wpływem niewielkich urazów czy nawet odwiedzenia skręconego na zewnątrz ramienia. Przyczyną choroby są: niewygojenie się uszkodzonej torebki stawu łopatkowo-ramiennego po zwichnięciu urazowym lub wrodzone wady stawu. Nastawienie zwichnięcia jest zazwyczaj łatwe. Leczenie:przyczynę choroby można usunąć jedynie operacyjnie. NAWYKOWE ZWICHNIECIE RZEPKI, powtarzające się przemieszczanie rzepki na boczną pow. kolana. Przyczyną choroby są: niedorozwój kłykcia bocznego kości udowej, koślawość kolana, zaburzenia rozwojowe rzepki lub wiotkość i słabość mięśnia czworogłowego uda i układu torebko-wowięzadłowego. Leczenie operacyjne. NDS -» normy NDS. NEFELOMETR, przyrząd do pomiaru stopnia zmętnienia, którego działanie jest oparte na wykorzystaniu zjawiska rozproszenia światła przechodzącego przez zawiesinę. Stopień zmętnienia zawiesiny jest proporcjonalny do jej gęstości. Za pomocą n. odczytuje się m.in. wyniki tzw. prób zmętnieniowych surowicy, polegających na wytrącaniu patol. białka w środowisku tymolu (próba tymolowa), siarczanu cynku (próba Kunkela) itp. N. również używany jest do określania gęstości zawiesin bakteryjnych. NEFRON, jednostka strukturalna miąższu nerkowego wytwarzająca mocz. Składa się z kłębka i otaczającej go torebki (—> ciałko nerkowe) oraz z kanalika nerkowego. Przebieg kanalika jest b. zawiły: początkowo kręty, następnie prostym odcinkiem zstępuje w dół, by po pewnym czasie znowu. podnieść się („pętla Heniego") w okolicę ciałka nerkowego, gdzie ponownie ulega skręceniu i w końcu wpada do systemu cewek zbiorczych. —»• Nerka ludzka zawiera ponad milion nefronów (rys. na s. 731). NEFROPATIA, ogólne określenie stanu chorobowego nerek. N. ciążowa — charakterystyczne uszkodzenie nerek występujące w ciąży, n. cukrzycowa — zmiany w nerkach charakterystyczne dla cukrzycy. NEFROTOMIA, nacięcie nerki stosowane w celu zdrenowania nerki w przypadkach: zatkanego moczowodu, ropnia lub ropni nerek, niekiedy w jamach gruźliczych nerek. Po dotarciu do nerki z cięcia lędźwiowego nacina się nerkę od tylu i nakłada dren, wyprowadzony następnie na skórę. Po uzyskaniu poprawy w zasadniczej chorobie dren się usuwa. NEFROZA, dawna nazwa —> zespołu nerczycowego. NEGATYWIZM, jeden z objawów —» osłupienia, polegający na przeciwstawianiu się próbie zmian położenia ciała lub kończyny (n. bierny),bądź wykonywaniu czynności przeciwstawnej do wymaganej od chorego (n. czynny). W tym ostatnim przypadku pacjent może zaciskać oczy, gdy prosi się go o otwarcie, cofać rękę, gdy prosi się o wyciągnięcie jej do przodu itp. N. podobnie jak osłupienie występuje w schizofrenii katatonicznej (— schizofrenia). NEISSER Albert, ur. 22 I 1855, zm. 30 VII 1916, niem. lekarz dermatolog i wenerolog; prof. uniw. we Wrocławiu (od 1882). W 1879 wykrył zarazek wywołujący —»rzeżączkę (gonokoki); jego nazwiskiem nazwano grupę ziarenkowców. N. zasłużył się ponadto pracami nad kiłą doświad. (w 1905 przeszczepił jako pierwszy kiłę na małpy) oraz w dziedzinie immunologii i barwienia preparatów bakteriologicznych. NEKATORIOZA - ancylostomatoza. NEKROBIOZA --» obumieranie. NEKROFILIA, b. rzadkie zboczenie płciowe polegające na skierowaniu popędu seksualnego do zwłok ludzkich; traktowane przez prawo jako znieważenie zwłok. NEKROFOBIA, chorobliwa obawa przed jakimkolwiek zetknięciem ze zwłokami ludzkimi. NEKROSPERMIA, nekrozospermia, stan nieprawidłowego -, nasienia, wszystkie — plemniki są uszkodzone, obumarłe i bez ruchu. Należy odróżnić n. od stanu czasowego odrętwienia, czyli pozornego unieruchomienia plemników, które może być spowodowane drobnoustrojami. NELATON Augiute, ur. 18 VI 1807, zm. 21 IX 1873, franc. Lekarz chirurg, prof. chirurgii uniw. w Paryżu (1851-67). Czł. franc. Akad. Med. (od 1856) i czł. franc. Akad. NaulJ| (od 1867), lekarz nadworny Napoleona III. Biegły operator, wprowadził nowe metody operacyjne i narzędzia chir. m.in. noszące jego imię: cewniki gumowe miękkie i zgłębniki z porcelanowym zakończeniem do wykrywania pocisków ołowianych w ranach. Zastosował po raz pierwszy sztuczny odbyt wszywany do powłok brzusznych oraz szereg oryginalnych zabiegów urologicznych, plastycznych i ortopedycznych. Gł. dzieło Element^^ de pathologie chirurgicale (t. 1-5 1844 58). NENCKI Marceli, ur. 15 I 184' zm. 14 X 1901, pol. lekarz, che i fizjolog, jeden z twórców nowoczsnej biochemii. Po studiach w Krakowie, Jenie i Berlinie został prof. Utworzonej dla niego katedry chemii fizjol. w B nie szwajc. (w 1876), a następnie objął kierownictwo Inst. Medycyny Doświad. w Petersburgu (w 1891). Nauk. dorobek N. obejmuje liczne dziedziny chemii fizjol., bakteriologii, medycyny ogólnej i farmakologii; m.in. uzyskał on: surowicę przeciwko księgosuszowi, tj zak. chorobie wirusowej bydła rogatego, syntetyczny indykan, zdefiniował chem. budowę->heminy i-»-hematoporfiryny w -hemoglobinie, wykazał pokrewieństwo barwnika zwierzęcego z roślinnym, udoskonalił metody odkażania oraz wprowadził do lecznictwa salol. N. utrzymywał stały kontakt z ojczyzną, uczestniczył w zjazdach nauk. na ziemiach polskich, był czł. AU oraz doktorem honoris causa UJ. Prace N. zostały zebrane przez jego współpracowników N. Sieberową i J. Zaleskiego i wydane jako Opera omnia (1906). NEOANTIMOSAN --stibofen. NEOBEHAWIORYZM -»psychologia. NEOCARDINA, mieszanina nalewek z głogu, —> konwalii majowej,—> kozłka lekarskiego, róży i jemioły. Wywiera łagodne działanie nasercowe, uspokajające i obniżające ciśnienie. Stosowana w zaburzeniach czynnościowych serca, osłabieniu mięśnia sercowego, nadciśnieniu tętniczym. NEOCOROVAS -- pentaerytrytol. NEOFREUDYZM, jeden z kierunków w psychoanalizie nawiązujący do — freudyzmu i będący jego modyfikacją. Wg oryginalnej koncepcji Freuda motywy człowieka są determinowane przez instynkty, n. natomiast zakłada, że zachowanie się człowieka jest określone pragnieniem uwolnienia się od poczucia niższości, które z kolei nie może być zdeterminowane biol., lecz pochodzi z zewnątrz. Neofreudyści rozwinęli tę tezę zakładając, że niemal wszystkie motywy człowieka są uwarunkowane społecznie. NEOMYCYNA, antybiotyk aminoglikozydowy wytwarzany przez Streptomyces fradiae, budową i zakresem działania zbliżony do —> streptomycyny. Działa na bakterie Gram--ujemne, niektóre szczepy Gram-dodatnie i pełzaka Entamoeba histolytica. Trudno wchłania się z przewodu pokarmowego. Stosowana gł. jako antyseptyk przewodu pokarmowego. Miejscowo — (często z glikokortykoidami) w bakteryjnych zakażeniach skóry i błon śluzowych. Toksyczność zależy od sposobu podania. N. podana domięśniowo wywołać może głuchotę, zaburzenia równowagi, uszkodzenie narządów wewnętrznych (wątroba, nerki). Działa również depresyjnie na ośrodek oddechowy. Po podaniu doustnym wystąpić mogą zaburzenia, ze strony przewodu pokarmowego (nudności, wymioty, biegunki), a przy dłuższym stosowaniu — grzybica. NEOPLASMA -> nowotwór. NEOSTIGMINA, Polstigminum, Prostygmina, inhibitor hydrolazy acetylocholiny. Pobudza układ parasympatyczny (zwiększa perystaltykę przewodu pokarmowego i pęcherza moczowego, zwęża źrenicę i obniża ciśnienie śródgałkowe, zwiększa wydzielanie gruczołowe). Poprawia napięcie i kurczliwość mięśni szkieletowych. Nie przenika do ośrodkowego układu nerw. Stosowana w niedowładach mięśni (m.in. w —> miastenii), ostrej atonii jelit i pęcherza moczowego, nerwobólach, jaskrze, jako antidotum w zatruciu kurarą. NERCZAK PŁODOWY, guz Wilmsa, złośliwy nowotwór nerki występujący u dzieci, zazwyczaj poniżej 5 r. życia, częściej u chłopców, wywodzący się z zawiązka nerki. Jest to guz różnej wielkości, o nierównej pow., twardy, naciekający otoczenie. Rośnie szybko, tak że staje się widoczny przez powłoki ciała; czasem dotyczy obu nerek; daje przerzuty drogą krwi. Lecz e nie operacyjne, skojarzone z napromienianiem. NERCZYCA, dawna nazwa —zespołu nerczycowego. NERKA WĘDRUJĄCA – nerki (choroby). NERKI, parzyste narządy wytwarzające mocz, położone zaotrzewnowo w jamie brzusznej obok kręgosłupa. N. ma kształt ziarna fasoli, dł. jej wynosi 11-12 cm, szer. 5-6 cm, grubość 3-4 cm, ciężar 120-200 g. Brzeg boczny n. jest wypukły, przyśrodkowy wklęsły z zagłębieniem—wnęką nerkową, przez którą wnikają do narządu tętnica nerkowa i nerwy, a opuszczają go żyły nerkowe, naczynia limfatyczne i moczowód. Wnęka przechodzi w głęboką szczelinę — zatokę nerkową. N. otoczona jest torebką włóknistą, którą otacza z zewnątrz torebka tłuszczowa. Cały narząd objęty jest powięzią nerkową, zrośniętą od góry przeponą, od dołu i przyśrodkowo z powięzią lędźwiową. Powięź umocowuje n. do tylnej ściany brzucha, pozwalając jej na tylko nieduże przesunięcia przy zmianie pozycji (w granicach 1-2 cm). N. prawa położona jest nieco niżej niż lewa. W miąższu nerki, na jej przekroju podłużnym, można odróżnić 2 warstwy;zewn. — korową i wewn. — rdzenna. Kora składa się gł. z —> ciałek ner| kowych i naczyń krwionośnych. Rdzen zbudowany jest z piramid nerkow y c h, zwróconych podstawą do kory a wierzchołkiem zakończonym brodawką nerkową — do zatoki nerkowej. Każdej brodawce odpowiada kielich w —-> miedniczce nerkowej. Podstawową jednostką strukturalną nerki jako gruczołu wydzielającego mocz jest —> nefron. Zbudowany jest on z —»ciałka nerkowego, złożonego z kłębka naczyń włosowatych i otaczającej go torebki (Bowmana), oraz z kanalika nerkowego o zawiłym przebiegu, który w końcu wpada do systemu cewek zbiorczych. Cewki zbiorcze łączą się w przewody brodawkowe, które chodzą w brodawkach do kielichów, a te przechodzą w miedniczki opróżniane przez —> moczowód. Czynność n. może być określona jako wydalnicza, regulacyjna i wewnątrzwydzielnicza. l) Czynność wydalnicza polega na usuwaniu z os moczem końcowych produktów przemiany materii — mocznika i kreatyniny (gł. produkty metabolizmu białek) z oraz kwasu moczowego (produkt przemiany kwasów nukleinowych); także ( na usuwaniu substancji obcych dla l ustroju, leków itp. Wydalanie substancji potrzebnych dla organizmu, ale przyjętych w pokarmie w zbyt wielkich ilościach, jest czynnością regulacyjną. 2) Czynność regulacyjna, zapewniająca—> homeostazę ustroju, obejmuje —> regulację objętości płynów ustrojowych, regulację —> ciśnienia osmotycznego i składu —> płynów ustrojowych, gł. osocza i płynu pozakomórkowego. Dzięki zdolności do—>-zakwaszania moczu i regeneracji buforu dwuwęglanowego, n. odgrywają dużą rolę w utrzymaniu —> równowagi kwasowo-zasadowej. —> Wchłanianie zwrotne zapobiega wydalaniu licznych substancji niezbędnych dla ustroju, a przechodzących swobodnie do —> przesączu klębkowęgo (glukoza, aminokwasy, fosforany, kwasy organiczne itd.). N. są terenem działania szeregu hormonów, m.in.: —»-aldosteronu, wazopresyny, parathormonu, witaminy D i kalcytoniny. 3) Czynność wewnątrzwydzielnicza obejmuje wydzielanie enzymu —> reniny aktywującego —» angiotensynę; ponadto czynnika aktywującego —> erytropoetynę. Rdzeń nerki zawiera znaczne ilości —> prostaglandyn, gł. prostaglandyny PGE2. Wady rozwojowe n., dość często występujące, można podzielić na wady dotyczące: l) liczby — brak jednej lub obu n., albo n. dodatkowe; 2) wielkości — niedorozwój n. lub (b. rzadki) przerost; 3) kształtu — n. podkowiaste, podwójne (wraz z mo-czowodami), niedokonany zwrot n., gąbczaste n., torbiele pojedyncze n.; 4) położenia — najczęściej n. przemieszczone ku dołowi miednicy, obustronnie lub jednostronnie (n. o padnięta). Wady rozwojowe n. dość często powodują zastój moczu i związane z tym powikłania (zapalenie, —> kamica moczowa), dlatego często wady n. wymagają leczenia operacyjnego. Jeśli nie powodują dolegliwości lub schorzeń, rozpoznawane bywają przypadkowo lub w późniejszym wieku; gdy nie dają dodatkowych schorzeń, nie wymagają leczenia. Choroby n.: największe znaczenie ze względu na częstość występowania mają: —> kłębkowe zapalenie nerek, stwardnienie tętniczek nerkowych (—» nadciśnienie tętnicze) oraz zapalenie miedniczek nerkowych i miąższu nerek (—> odmiedniczkowe zapale nerek). Nerka wędrująca jest nabytym przemieszczaniem się n., polegającym na znacznym jej opadaniu w pozycji stojącej i powracaniu do położenia wyjściowego w pozycji leżącej. Dotyczy to zwykle strony prawej Przyczyną może być znaczne wychudzenie, wielokrotne ciąże, dyspozycji konstytucjonalna, rzadziej uraz. Zwykle nie powoduje dolegliwości i ni wymaga leczenia. Leczenie operacyjne podejmowane jest tylko wtedy gdy w następstwie opuszczenia dojdzie do wytworzenia się kamień w miedniczce lub do — wodonercza Nabyte przemieszczenie n., będące wynikiem uszkodzenia lub zwiotczenia aparatu wiązadłowego, różni się od wrodzonego prawidłową dł. moczowodu i naczyń. N. opadnięta stanowi predyspozycję do wodonercza i stanów zapalnych. NERW BŁĘDNY, X -> nerw czaszkowy; składa się z włókien czuciowych trzewnych (włókna przywspółczulne dośrodkowe) oraz włókien ruchowych (włókna ośrodkoweg układu nerw. i układu —> przywspółczulnego). Włókna czuciowe przewodzą impulsy z gardła, krtani, tchawicy, oskrzeli, przełyku, łuku tętnicy głównej oraz z narządów jamy brzusznej. Somatyczne włókna ruchowe n.b unerwiają mięśnie poprzecznie prążkowane podniebienia, gardła i krtani, odgrywając ważną rolę w czynności żucia i połykania. Włókna ruchowe trzewne oraz włókna wydzielnicze n.b. należą do przywspółczulnego układu i unerwiają wszystkie narządy klatki piersiowej i jamy brzusznej. NERWIAK, nowotwór łagodny z tkanki nerwowej. Może rozwinąć się z pęczków nerw. otoczonych tkanką łączną lub z osłonek nerw. Występuje prawie wszędzie w ścisłym związku z nerwami. Odmianą złośliwą jest n. mięsakowy. Leczenie operacyjne. NERWIAK OSŁONKOWY, stosunkowo częsty nowotwór śródczaszkowy, rozwijający się najczęściej z komórek osłonki nerwu słuchowego, występujący także w kanale kręgowym, rzadko wychodzący z nerwu trójdzielnego i nerwów obwodowych. N.o. nerwu słuchowego występuje u osób w wieku średnim, z reguły jednostronnie. Powoduje objawy w postaci wrażeń słuchowych (szum, pisk, dzwonienie w uchu, upośledzenie słuchu), następnie zaburzenia czucia (np. w połowie twarzy i języka), a wreszcie — objawy ogólne —> guza mózgu z zaburzeniami równowagi, —>• bezład, —> dyzartrię. N.o. rozrasta się powoli. Leczenie operacyjne, przy czym zabieg z reguły pozwala na usunięcie guza i całkowite wyleczenie chorego, choć mogą pozostać zaburzenia słuchu. NERWIAKOWŁÓKNIAKOWATOŚĆ, choroba Recklinghausena, choroba wrodzona, genetycznie dominująca, cechująca się powstawaniem włókniaków, włókniakonerwiaków i nerwiaków w obrębie skóry oraz guzów na nerwach obwodowych, korzeniach rdzeniowych, nerwach czaszkowych i w mózgu z neurol. objawami klin., zależnymi od umiejscowienia zmian chorobowych. NERWICE, psychonerwice, grupa stosunkowo łagodnych —> zaburzeń osobowości, u których podłoża leży —>lęk i —> niepokój, a wyrażających się ogromną skalą różnorodnych objawów. W porównaniu z —> psychozami zaburzenia sfery emocjonalno-motywacyjnej mają w n. znacznie mniejszą intensywność, tak że nie zakłócają czynności poznawczych w takim stopniu, jak psychozy, tj. nie prowadzą do występowania omamów i urojeń. Częstość występowania n. w Polsce ocenia się na 20-25% ogółu ludności. W większości przypadków osobnicy z n. nie zgłaszają się po poradę psychiatr. i zachowują pełną samodzielność życiową (—> zdrowie psychiczne). Przyczyny n. są zdeterminowane warunkami wychowania w rodzinie. Sytuacje rodzinne mogą być przyczyną powstania różnego rodzaju zaburzeń osobowości, jak np. —> osobowość bierno-agresywna, —> osobowość kompulsywna, —> osobowość histeryczna. Wysoki poziom lęku obserwowany w n. jest w większości przypadków wynikiem nadmiernie silnej zależności i obawy odrzucenia. Różnorodne objawy powstające w przebiegu n. mają ścisły związek przyczynowy z redukcją lęku. Objawy n. pełnią zazwyczaj określoną funkcję w życiu chorego i zrozumienie ich powstania i trwałości wymaga analizy zależności interpersonalnych między pacjentem i jego bezpośrednim otoczeniem. Podziały n. mogą być przeprowadzone z różnego punktu widzenia, m.in. ze względu na cechy osobowości chorych, bądź też na rodzaj demonstrowanych objawów. Ten ostatni podział wyróżnia nerwice histeryczne, lękowe, natręctw, narządowe, płciowe i ruchowe. W n. histerycznej obserwuje się największą skalę objawów: zaburzenia przytomności i świadomości (letarg histeryczny), zaburzenia postrzegania, np. głuchotę, ślepotę, znieczulenia, omdlenia, porażenia mięśni, objawy bólowe ze strony narządów wewn., napady 'histeryczne przypominające do złudzenia napady grand mai występujące w —>-padaczce, którym czasami towarzyszy silne napięcie mięśni grzbietu (luk histeryczny). Inne objawy histeryczne: uczucie ściskania w gardle (—>-kula histeryczna), zatrzymanie miesiączkowania (tzw. ciąża urojona), biegunki, a w niektórych przypadkach objawy ostrej psychozy. W n. lękowej (n. fobii) charakterystycznym objawem są fobie; nieuzasadnione, silne, nie dające się opanować irracjonalne obawy przed określonymi przedmiotami i sytuacjami prowadzące do unikania ich. Wyróżnia się —> agorafobię (lęk przestrzeni), —klaustrofobię (lęk pomieszczeń zamkniętych), nyktofobię (lęk ciemności), hipsofobię (lęk wysokości), zoofobię (lęk zwierząt) i wiele innych. W n. natręctw podstawowym objawem są myśli i czynności natrętne, tj. powtarzające się wbrew woli osobnika przeżywającego natręctwa, jakby pod przymusem, pomimo że sprawiają mu one przykrość i że uważa je za nieuzasadnione lub irracjonalne. Myśli natrętne zw. są obsesjami, a czynności natrętne — kompulsjami ( —> natręctwa). Obsesje godzą często w świadome przekonania chorych, ich zasady moralne i przyjęte obyczaje, np. są to myśli bluźniercze, wyrażające pragnienie czyjegoś niepowodzenia lub śmierci. Wywołują one silne poczucie winy. Kompulsje mogą polegać np. na wielokrotnym zbędnym myciu rąk. N.narządowe (np. nerwica serca, żołądka) stanowią wyraz —> zaburzen psychosomatycznych, n. płciowe —>-za burzeń psychoseksualnych. Używanie w odniesieniu do tych zaburzeń nazw n. jest tylko częściowo słuszne, ponieważ zaburzenia te mogą powstawać u ludzi nie wykazujących zaburzę osobowości. Np. objawy tego typu mogą być konsekwencją sytuacji stresowych wynikających ze zwykłych sytuacji życiowych: w okresie przedegzaminacyjnym, u człowieka zagrożonego poważną operacją itp. N. Ruchowe obejmują takie zaburzenia, jak: tik jąkanie, niektóre zaburzenia mowy, które zazwyczaj nasilają się pod wpływem czynników emocjonalnych; pochodzenie ich może być inne niż w pozostałych przypadkach n. Leczenie n. wymaga —» psychoterapii indywidualnej lub grupowej. Uzyskania pozytywnych efektów terapeutycznych wymaga w niektórych przypadkach., jak np. w n. lękowej i natręctw dużego nakładu pracy ze strony psychoterapeuty i pacjenta. NERWICE NARZĄDOWE, wegetatywne, zaburzenia czynności narządów wewnętrznych (np. serca| żołądka, dróg żółciowych, pęcherza moczowego) w następstwie zachwiania równowagi w obrębie układu wegetatywnego (->- autonomiczny układ nerwowy). Często nadmierna przewaga napięcia układu sympatycznego czy parasympatycznego dotyczy jedynie czynności jednego narządu lub jednego układu narządów, przy czym sympatykotonii na jednym odcinku towarzyszył parasympatykotonia na innym. Charaktery styczną cechą w tych stanach jest ponadto chwiejność układu wegetatywnego, wahania napięcia i zmiany sympatykotonii na parasympatykotonię lub odwrotnie. Dochodzi np. do wzmożenia napięcia nerwów współczulnych unerwiających serce, co powoduje wzrost pobudliwości układu bodźco--przewodzącego serca; występują najczęściej zaburzenia ukrwienia mięśnia sercowego. Rozwija się tzw. „nerwica serca". Dochodzi do napadowego kołatania serca, zaburzenia jego miarowości, bólów w okolicach serca i in. Może też dojść do spastycznych skurczów tętnic i w efekcie do znacznego zaburzenia ukrwienia poszczególnych narządów. Skurcze naczyń wieńcowych wywołują objawy —> dusznicy bolesnej, skurcze naczyń błony śluzowej żołądka mogą przyczynić się do owrzodzeń tej błony, skurcze większego obszaru tętnic obwodowych — do —> nadciśnienia tętniczego. N.n. są następstwem zaburzeń czynności regulacyjnych —>-kory mózgowej w stosunku do ośrodków wegetatywnych. Dochodzi zwykle do nadmiernego napięcia ośrodków wegetatywnych, a ich czynność odruchowa staje się bezładna. Stan ten nazywany jest rozkojarzeniem korowo- -podkorowym lub, ze względu na powstające w następstwie zaburzenia narządów wegetatywnych, rozkojarzeniem korowo-trzewnym. Zaburzenia te powstają najczęściej na podłożu konstytucjonalnym wskutek silnych bodźców psych., są zatem często psychogenne. Ze względu na ścisłe powiązanie z czynnością kory mózgowej mogą również ulec wyleczeniu na drodze psychogennej, tzn. przez właściwą psychoterapię. Jeżeli zaburzenia czynności wegetatywnych narządów wewn. trwają dłuższy czas, może dojść do zmian organicznych. Długotrwałe niedokrwienie wywołuje np. zaniki i zwłóknienia narządu. Powstałe zmiany anat. stają się z kolei źródłem patol. bodźców, które pogłębiają zaburzenia czynności kory mózgowej, a w następstwie podtrzymują patol. pobudliwość ośrodków wegetatywnych; doprowadza to do b. poważnych niekiedy zaburzeń ogólnoustrojowych. N.n. mają zasadnicze znaczenie w rozwoju takich chorób, jak:—>-nadciśnieniowa choroba, wrzodowa choroba. NERWICE WEGETATYWNE ->. nerwice narządowe. NERWIZM, kierunek w fizjologii stworzony przez—> I. P. Pawłowa, wykazujący kierowniczą rolę układu nerw. w procesach życiowych w zdrowiu i chorobie. Ośrodkowy układ nerw., regulując wzajemne oddziaływanie narządów, czyni organizm jednolitą całością, zapewnia równowagę między środowiskiem wewnątrz- i zewnątrz-ustrojowym. NERWOBÓL, neuralgia,newralgia, dolegliwość charakteryzująca się występowaniem napadów silnego bólu w okolicy unerwianej przez dany nerw. N. może być objawowy, czyli wtórny, bądź pierwotny. N. objawowy jest wynikiem uszkodzenia włókien czuciowych nerwu przez sprawę chorobową toczącą się w okolicy (np. nowotwór, zapalenie). Przy n. pierwotnym jedynym objawem są napadowe bóle wywołane często podrażnieniem określonej okolicy, tzw. strefy „spustowej". Zazwyczaj nie stwierdza się wyraźnych cech uszkodzenia nerwu. Do najczęściej spotykanych należy n. — nerwu trójdzielnego, występuje on w każdym wieku, zwykle jednak u osób starszych. Choroba polega na napadach szeregu silnych, błyskawicznych bólów w obrębie twarzy, najczęściej w okolicy szczęki i żuchwy, zwykle po jednej stronie. Napad bólu może być wywołany lekkim dotknięciem twarzy, jedzeniem, mówieniem, nawet podmuchem powietrza. Czas trwania napadu nie przekracza kilku a najwyżej kilkudziesięciu sęk. Choroba przebiega z okresami zaostrzeń i zwolnień, jednakże z upływem czasu dolegliwości stają się częstsze i cięższe. Leczenie: środki przeciwbólowe i in. chemioterapeutyczne. W cięższych przypadkach konieczne jest leczenie chir., które polega na przecięciu, wyrwaniu bądź zniszczeniu gałęzi nerwu trójdzielnego, a w szczególnie ciężkich przypadkach — operacji wewnątrzczaszkowej. NERWOWO - MIĘŚNIOWE CHOROBY, grupa przewlekłych zespołów chorobowych, cechujących się gł. postępującym osłabieniem, wiotkością i zanikiem określonych grup mięśni oraz osłabieniem lub brakiem odruchów. Przyczyny: uszkodzenie układu nerwowego, gl. komórek ruchowych lub ich wypustek osiowych (zanik neurogenny); procesy toczące się w samym mięśniu (choroby pierwotnie mięśniowe); procesy toczące się w zespoleniach (synapsach) nerwowo-mięśniowych. Ch.n.-m. występują u ludzi w różnym wieku, od niemowlęctwa do wieku dojrzałego, i charakteryzują się różnym nasileniem zmian mięśniowych, przebiegiem i umiejscowieniem zaniku mięśni. Podłożem ch.n.-m. są w większości czynniki genet., tak że choroby te często występują rodzinnie. W niektórych zespołach stwierdza się zaburzenia metaboliczne. Istotnym elementem diagnostycznym jest badanie elektromiograficzne (—elektromiografia). Do ch.n.-m. zalicza się m.in.: — stwardnienie zanikowe boczne, dystrofię mięśniową postępującą, miastenię miotonię. Leczenie cb.n.-m. jest zasadniczo objawowe, przy czym w po szczególnych zespołach stosuje się różne środki. NERW SŁUCHOWY, nerw ślimakowy, VIII —» nerw czaszkowy którego zakończenia wnikają do —> na rządu Cortiego i pozostają w kontakcie z jego komórkami włoskowymi (—< słuch). Jedna komórka włoskowa pozostaje w kontakcie z 2 lub 3 włóknami n.s. i odwrotnie, jedno włókno unerwia kilka komórek włoskowych. Jądro n.s. znajduje się w moście mózgu (—> mózgowie). NERW ŚLIMAKOWY -> nerw słuchowy. NERW TRÓJDZIELNY, V nerw czaszkowy składający się z włókien ruchowych i czuciowych. Części czuciowa n.t. składa się z 3 gałązek:. n. nadoczodołowego, podoczodołowego i żuchwowego, przechodzących przez otwory w czaszce o tych samych' nazwach. Gałązki czuciowe unerwiają skórę twarzy, błonę śluzową jamy ustnej i nosowej oraz zatok przynosowych, opony miękkie i zębodoły. Część ruchowa n.t. unerwia mięśnie biorące, udział w akcie żucia. NERW WZROKOWY, II ->nerw czaszkowy, rozpoczynający się tarczą n.w. w — siatkówce, odbierający i przewodzący bodźce świetlne i barwne do ośrodków wzrokowych w mózgu. Choroby n.w. można sprowadzić do 4 grup: zapalenie n.w., uszkodzenie toksyczne n.w., tarcza zastoinowa, zanik n.w. Zapalenie n. w. może powstać na tle ostrych chorób zakaźnych, kiły, gruźlicy, zakażeń ogniskowych (zwłaszcza okołozębowych) oraz w przebiegu —> stwardnienia rozsianego. Objawy: nagle obniżenie ostrości wzroku aż do całkowitej ślepoty oka, przy czym na dnie oka stwierdza się duże zmiany w tarczy n.w. W przypadkach stwardnienia rozsianego dochodzi zwykle do pozagałkowego zapalenia n.w., w którym obniżeniu ostrości wzroku nie towarzyszą zmiany na dnie oka. Leczenie: po usunięciu ogniska zakażenia, stosowanie środków przeciwzapalnych, przeciwalergicznych, ogólnie wzmacniających, witaminy B1, a w razie potrzeby — antybiotyków. Uszkodzenie toksyczne n.w. spowodowane bywa rozmaitymi związkami chem., m.in. alkoholem metylowym, etylowym, ponadto arsenem, chininą, talem, ołowiem, a także tytoniem. Objawy mogą wystąpić ostro bądź rozwijać się stopniowo. Uszkodzenie prowadzi niejednokrotnie do zaniku tarczy n.w. Leczenie: przede wszystkim odstawienie środka szkodliwego. Tarcza zastoinowa powstaje wskutek utrudnienia odpływu krwi żylnej z siatkówki i jest objawem —> nadciśnienia śródczaszkowego. Leczenie: usunięcie przyczyny choroby. Zanik n.w. może być wtórny albo pierwotny. Zanik wtórny jest zejściem zapalenia n.w. bądź tarczy zastoinowej. Zanik pierwotny cechuje się zblednięciem tarczy n.w. ze zwężeniem pola widzenia i upośledzeniem ostrości wzroku. Przyczyną zaniku pierwotnego bywają sprawy chorobowe, powodujące ucisk n.w. lub skrzyżowania nerwów wzrokowych, a także wiąd rdzenia, cukrzyca, związki trujące. Leczenie zależy od przyczyny zaniku nerwu wzrokowego. NERWY, elementy przewodzące —> układu nerwowego, w postaci dłuższych lub krótszych kabli zbudowanych z włókien nerw. (—> tkanka nerwowa) poukładanych w wiązki. N. otoczony jest osłonką łącznotkankową utworzoną z włókien kolagenowych, zw. nanerwiem. Od tej osłonki wnikają do wnętrza n. delikatne pasemka tkanki łącznej, zw. onerwiem, które rozdzielają poszczególne pęczki włókien nerw. i prowadzą z sobą naczynia krwionośne i limfatyczne. Dawny podział n. na odśrodkowe (ruchowe) i dośrodkowe (czuciowe) zatraca obecnie znaczenie, ponieważ w większości n. można stwierdzić obecność włókien zarówno odśrodkowych, jak i dośrodkowych, które są z sobą pomieszane. Odróżnia się: —> nerwy czaszkowe i nerwy rdzeniowe. NERWY CZASZKOWE, 12 par nerwów ruchowych, czuciowych i mieszanych wychodzących z mózgu, opuszczających czaszkę przez otwory na jej podstawie. Nerw I — węchowy (czuciowy) przewodzi bodźce węchowe do ośrodków powonienia w mózgu. Nerw II — wzrokowy (czuciowy) przewodzi bodźce z —> siatkówki, przez skrzyżowanie nerwów wzrokowych na podstawie mózgu, do odpowiednich ośrodków w mózgu. Nerw III — okoruchowy unerwia mięknie oka, podobnie jak nerw IV—bloczkowy. Nerw V — trójdzielny (mieszany) dzieli się na 3 gałęzie: pierwsza, czuciowa, unerwia gaiki oczne, spojówki, skórę czoła i powieki górne oraz śluzówkę nosa; druga, też czuciowa — powieki dolne, skórę nosa i wargi górnej, podniebienie i zęby górne;trzecia, mieszana, unerwia czuciowe śluzówkę policzków, skórę okolic skroniowych, zęby dolne i częściowo język, ruchowo zaś — mięśnie żwacze i mięśnie dna jamy ustnej. Nerw VI — odwodzący unerwia ruchowo mięsień prosty oka boczny. Nerw VII — twarzowy (mieszany) swą częścią ruchową unerwia —> mięśnie mimiczne, mięsień szeroki szyi i niektóre mięśnie nadgnykowe. Część czuciowo-wydzielnicza nerwu VII zw. jest nerwem pośrednim. Nerw VIII przedsionkowo-ślimakowy, czyli statyczno-słuchowy (czuciowy). Jego duże gałęzie przewodzą do mózgu pobudzenia zmysłowe z przedsionka ucha (równowaga) i — ślimaka (słuch). Nerw IX — językowo-gardłowy (mieszany) rozdziela się na szereg gałązek unerwiających m.in. —>-jamę bębenkową, trąbkę słuchową, ślinianki przyuszne, mięśnie gardła, błonę śluzową migdałka podniebiennego (—»-migdałki) oraz tylną część języka (włókna czuciowe i smakowe). Nerw X — błędny (mieszany), z przewagą włókien przywspółczulnych, dzięki licznym gałęziom i splotom zaopatruje m.in. narządy klatki piersiowej (serce, oskrzela, płuca, przełyk) i jamy brzusznej (żołądek, jelita). Nerw XI — dodatkowy (ruchowy) unerwia mięsień czworoboczny i mostkowo-obojczykowo-sutkowy. Nerw XII — podjęzykowy (ruchowy unerwia wszystkie mięśnie języka. NERWY OBWODOWE, ogólna nazwa —> nerwów rdzeniowych, czaszkowych i ich gałęzi. Uszkodzeń n.o. prowadzi do zaburzeń ruchowych, czuciowych i troficznych. Objawem zaburzeń ruchowych jest —> niedowład lub porażenie wiotkie mięśni (—> porażenie) z ich —> zanikiem. Zaburzeni czuciowe mogą mieć charakter subiektywny (bóle, —»-parestezje), zależny od podrażnienia nerwu, lub obiektywny w postaci objawów ubytkowych (-niedoczulica, - znieczulenie itp.). Zaburzenia troficzne zależą od upośledzenia odżywienia tkanek zaopatrywanych przez dany nerw i zaznaczają się najwyraźniej w obrębie skóry jej suchością, sinicą, wypadaniem włosów, łamliwością paznokci, trudno gojącymi się owrzodzeniami i powolnym gojeniem się ran. Klin. zespoły uszkodzenia n.o. zależą od tego, jaki nerw i w jakim stopniu uległ uszkodzeniu. Leczenie uszkodzeń n.o. zależy od podłoża sprawy. W przypadkach niedowładów lub porażeń stosuje się fizykoterapię, a przede wszystkim masaże, gimnastykę bierną i ćwiczenia czynne, które przyśpieszają powrót czynności i zapobiegają przykurczona. Do ważnych zespołów uszkodzeń n.o. należy zapalenie wielonerwowe (—> polineuropatia). W przypadku całkowitego przerwania nerwu konieczne jest leczenie chirurgiczne. NERWY RDZENIOWE, nerwy stanowiące połączenie korzeni rdzeniowych przednich (ruchowych) i tylnych (czuciowych). Zanim korzenie połączą się w krótki pień nerwu rdzeniowego, korzeń tylny rozszerza się w zwój rdzeniowy, leżący w otworze między -kręgowym. Każdy n.r. otrzymuje ponadto trzeci składnik, gałązkę łączącą szarą, prowadzącą włókna współczulne ze zwoju pnia współczulnego. Po krótkim przebiegu wewnątrzkanałowym pień n.r. opuszcza kanał kręgowy przez otwory międzykręgowe i dzieli się na gałęzie: l) brzuszne (przednie), unerwiające skórę i mięśnie przedniej strony ciała, kończyn oraz skórę narządów płciowych zewn.; 2) grzbietowe (tylne), unerwiające mięśnie właściwe grzbietowe i część skóry grzbietu; 3) gałąź łączącą białą, która stanowi połączenie z pionem współczulnym. 31 n.r. dzieli się, wg odpowiednich odcinków kręgosłupa, na: 8 nerwów szyjnych, 12 — piersiowych, 5 — lędźwiowych, 5 — krzyżowych i l — guziczny. N.r. łącząc się z sobą dają duże —> sploty nerwowe, które z kolei rozdzielają się na odpowiednie nerwy obwodowe. N.r. zawierają włókna nerw. czuciowe i ruchowe układu somatycznego i włókna układu autonomicznego. Zwój rdzeniowy zawiera neurony odbierające pobudzenie z receptorów i przekazujące je włóknami czuciowymi przez korzenie grzbietowe do neuronów w istocie szarej rdzenia kręgowego w rogach tylnych lub bezpośrednio do neuronów ruchowych rogów przednich. Włókna ruchowe opuszczają rdzeń kręgowy w korzeniu brzusznym, a następnie dochodzą do efektorów. NEURALGIA -> nerwoból. NEURASTENIA, odmiana —> nerwicy; zespół zaburzeń powstających na tle wyczerpania nerw., opisany po raz pierwszy przez Bearda w 1881. N. objawia się ciągłym uczuciem zmęczenia i wyczerpania utrzymującego się przewlekle tygodniami i miesiącami i nie ustępującego przy wypoczynku. Objawy występują często w wyniku chronicznego stresu, przewlekłej wyniszczającej choroby, długotrwałych stanów bezczynności, jako stany zejściowe ciężkich chorób somatycznych i zak. Pojęcia bliskoznaczne n.: cerebrastenia, osobowość asteniczna. Prawdziwe przyczyny n. są zazwyczaj związane z długotrwałym konfliktem psychicznym, prowadzącym do długo utrzymujących się stanów podwyższonego napięcia emocjonalnego ,prowadzących do rzeczywistego wyczerpania się rezerw energetycznych organizmu. NEURASTENIA . Świadczą o tym obiektywne badania w n., wskazujące na rzeczywiste obniżenie się wydolności fiz., która może warunkować tak charakterystyczną dla n. męczliwość. NEUROCHIRURGIA, dziedzina medycyny zajmująca się chir. leczeniem chorób układu nerw. oraz leczeniem niektórych innych chorób i zaburzeń metodą zabiegów wykonywanych na układzie nerw. Do gł. zakresów działania n. zaliczyć należy: neurotraumatologię, czyli chirurgiczne leczenie —> urazów czaszkowo-mózgowych, rdzenia kręgowego i nerwów obwodowych; chir. leczenie niektórych zaburzeń rozwojowych układu nerw., jak —> rozszczep czaszki lub — rozszczep kręgosłupa; chir. leczenie — guzów mózgu i kanału kręgowego; leczenie niektórych chorób i zaburzeń naczyniowych i troficznych, zwłaszcza w obrębie kończyn, metodą zabiegów wykonywanych na układzie współczulnym; leczenie rozmaitych, nie poddających się innym sposobom postępowania, zespołów bólowych (chirurgia bólu), jak —> wypadnięcie jądra miażdżystego (dysk), niektóre —» nerwobóle, —> kauzalgia i inne. NEUROFIZJOLOGIA, nauka zajmująca się czynnością pojedynczych komórek nerw., ośrodków i struktur układu nerw., a także mechanizmami powstawania w nich pobudzenia i hamowania, przewodzeniem stanu czynnego, oraz wzajemnym powiązaniem czynnościowym między poszczególny^ mi strukturami układu nerwowego. NEUROHORMONY hormony wytwarzane przez komórki nerw. (-neurosekrecja). Do n. zalicza się: -wazopresynę, oksytocynę, podwzgórzo we czynniki uwalniające i hamując oraz —> aminy katecholowe, które m.in. pełnią rolę —» przekaźników impulsów nerwowych. N. spełniają rolę łącznik dwóch podstawowych układów regulacyjnych — układu nerw. i hormonalnego. Wydzielanie n. pobudzane jest przez impulsy z ośrodkowego układu nerwowego lub z receptorów obwodowych. ' NEUROLEPTANALGEZJA, stan charakteryzujący się zobojętnieniem psych. bez utraty świadomości (neurolepsja) i bez doznań bólowych (analgezja), uzyskiwany przez podanie właściwych środków farmak. N. stosuje się jako metodę znieczulenia u chorych z dużym ryzykiem operacyjnym, a także jako —» premedykację. Odmianą n, jest neuroleptanestezja: podaje się wówczas dodatkowo podtlenek azotu. NEUROLEPTANESTEZJA neuroleptanalgezja. NEUROLIZA, zabieg chir. polegaj jacy na uwolnieniu nerwu obwodowego z tkanki bliznowatej. NEUROLOGIA, w szerokim znaczeniu nauka o układzie nerw., w znaczeniu węższym utożsamiana na ogół z n. klin., tzn. nauką o przyczynach, mechanizmach, lokalizacji, dynamice i przebiegu procesów i zmian chorobowych w układzie nerw., o stanowiących ich wyraz zespołach objawów klin. oraz o sposobach i środkach profilaktyki i leczenia chorób układu nerw. Do specjalności pokrewnych n. należą: neurofizjologia klin. z elektroencefalografią—nauka o zaburzeniach fizjol. mechanizmów czynności układu nerw. i o roli tych zaburzeń w chorobach neurologicznych; neuropatologia—nauka o występujących w przebiegu rozmaitych procesów chorobowych zmianach w strukturze i metabolizmie tkanki nerwowej i glejowej; neurochemia — nauka o biochem. podłożu chorób układu nerw.; neurofarmakologia i neurotoksykologia — zajmujące się działaniem na układ nerw. rozmaitych leków i związków trujących; neuroradiologia—zajmująca się metodami i technikami diagnostyki radiologicznej w chorobach układu nerw.; neuropsychologia klin. — zajmująca się zaburzeniami czynności psych. w przebiegu rozmaitych pod względem lokalizacji uszkodzeń mózgu; neuroendokrynologia — nauka o współdziałaniu dwu podstawowych układów sterujących organizmu: nerw. i wewnątrz-wydzielniczego i zaburzeniach tego współdziałania. Wśród dyscyplin zaliczanych do nauk neurologicznych ważne miejsce zajmuje —> neurochirurgia. NEURON, komórka nerwowa, podstawowa jednostka morfologiczna i czynnościowa układu nerw.; zbudowana z ciała komórki (perykarion) i wypustek — jednego aksonu (neuryt, włókno osiowe) i wielu lub jednego dendrytu. Zależnie od liczby wypustek, dzielimy neurony na jedno-, dwu- lub wielobiegunowe. Dendryty przewodzą impulsy do ciała komórki, a aksony od ciała komórki na obwód. N. typu Golgi I posiadają długie aksony. N. typu Golgi II, zw. też interneuronami lub neuronami pośredniczącymi, mają krótkie neuryty. NEUROPLEGIA, zastosowanie środków farmakol. działających depresyjnie na układ nerw., zwłaszcza układ współczulny. NEURORADIOLOGIA, dział radiologii obejmujący diagnostykę schorzeń układu nerw. Opiera się na wykorzystaniu rentgenogramów przeglądowych i celowanych czaszki i kręgosłupa, badaniach kontrastowych przestrzeni płynowych mózgu i rdzenia, badaniach naczyniowych (tętnic, żył, zatok opony twardej) oraz badaniach izotopowych. N. posługuje się specjalną aparaturą rentg. diagnostyczną, np. kraniografami, seriografami oraz jednym z najnowocześniejszych urządzeń — EMI-scannerem (—> tomografia komputerowa). NEUROSEKRECJA, zjawisko syntezy i wydzielania hormonów (—> neurohormony) przez komórki układu nerw. Synteza hormonów zachodzi w ciele komórki, następnie są one przesuwane z ruchem cytoplazmy w aksonie do jego zakończenia. W cytoplazmie hormony znajdują się w ziarnistościach, najczęściej w połączeniu z białkiem nośnikowym. Wydzielanie hormonu następuje, gdy pobudzenie z ciała komórki dotrze do zakończenia aksonu. Depolaryzacja aksonu jest warunkiem sekrecji hormonu (sprzężenie elektrosekrecyjne). N. ma miejsce w neuronach jądra nadwzrokowego i przykomorowego oraz w neuronach —>-podwzgórza NEUROTOMIA,przecięcie operacyjne w celu zniesienia jego działalności ,dotyczy najczęściej n. trójdzielnego w jego neuralgii NEURYT —> neuron, NEUTROFILE, granulocyty obojętnochtonne, najliczniejszy rodzaj—> krwinek białych. Jako elementy ruchliwe,fagocytujące drobne elementy obce, noszą również nazwę mikrofagów, NEUTROFILIA, procentowe zwiększenie granulocytów obojętnochłonnych (neutrofilów) we krwi obwodowej powyżej 70% ogólnej liczby krwinek białych. Przyczyną n. są ostre -» choroby zakaźne i pierwszy okres każdego—> zapalenia .NEWRALGIA ,nerwoból. NIACYNA —> witamina PP. NICI CHIRURGICZNE, materiał używany do zszywania tkanek podczas|operacji chir.; w zależności od potrzeby n.ch. są grubsze lub cieńsze, ich przekrój oznacza się numeracją od na 7-0, 6-0 itd.,a następnie l, 2 itd. Rozróżnia się szwy plecione z jedwabiu, lnu, z tworzywa sztucznego; te ostatnie mogą być plecione. lub wyciągane w formie jednolitej nitki; wymienione rodzaje szwów są niewchłanialne. Struna chirurgiczna, czyli katgut, zrobiona z jelit baranich, ulega w ciągu kilku dni do kilku tygodni całkowitemu wchłonięciu ;katgut chromowany zostaje również wchłonięty, ale po dłuższym czasie. N.ch. są albo nawlekane na igłę chir. albo w nią wtopione; wówczas tworzą - tzw. szew atraumatyczny. NICIENIE (Nematoda), gromad z typu —> obleńców; zwierzęta o ciele silnie wydłużonym, < 0,2 mm do l m. Formy wolno żyjące występu w mule dennym i piasku mórz i wód słodkich, ' glebie, w szczątkach roślinnych i zwierzęcych, formy pasożytnicze w ciele kręgowców.Do form pasożytniczych należą: glisty, filarie, wiłosień, włosogłówki, tęgoryjec dwunastnicy; niektóre z nich są przyczyną ciężkich schorzeń. NICOLAS-FAVRE'A CHOROBA —» ziarnica weneryczna pachwin. NICOLLE Charles Jules Henri, ur. 21 IX 1866, zm. 29 II 1936, franc, lekarz bakteriolog; dyr. Inst. Pasteura w Tunisie (od 1903), czł. franc. Akadj, Nauk (od 1929). Badacz chorób tropikalnych, zasłużony w epidemiologii zwróceniem uwagi na. Czynniki wplvwające na zachorowanie inne niż zarazki chorobotw., na zakażenia utajone i bezobjawowe oraz na rolę krwi rekonwalescentów w leczeniu i zapobieganiu niektórym chorobom zak. Pierwszy wyhodował drobnoustroje choroby —> kalaazar i udowodnił doświad., że —> dur plamisty jest przenoszony przez wszy (1909); za to odkrycie otrzymał nagrodę Nobla w 1928. NICOTOL -> nikotynyl. NIECZYSTOŚCI, fekalia, wydaliny (kał, mocz, wymiociny) oraz wszelkie inne produkty odpadkowe funkcji fizjol. ludzkich i zwierzęcych; także wszelkie odpadki w bezpośrednim gospodarstwie człowieka, które mogą zawierać domieszkę wydalin i wydzielin. Przeciętnie na l człowieka przypada na dobę ok. 500-800 g śmieci ' 15 l ścieków oraz ok. 2000 g nieczystości fizjol. płynnych i stałych. Gromadzenie i usuwanie n może się odbywać w rozmaity sposób, n zależnie od sytuacji terenowej (wieś, osiedle, camping, miasto). Do urządzeń miejscowych należą: przepuszczalny dół chłonny (stosowany w warunkach polowych), dół nieprzepuszczalny (wybetonowany), dół Chambeau („szambo") oraz ustępy budowane na wyżej wymienionych dołach. N. w dołach chłonnych przepuszczalnych likwiduje się przez zasypanie ich ziemią, z pozostałych — wywozi się specjalnymi beczkowozami (- asenizacja). Znacznie lepsze pod względem higienicznym jest usuwanie n. drogą kanalizacji. Racjonalne usuwanie n. ma olbrzymie znaczenie w zapobieganiu epidemiom wielu chorób zakaźnych, gł. przewodu pokarmowego (dur brzuszny, dury rzekome, czerwonka, cholera i in.). Zob. też ścieki.. NIEDOBOROWE POŻYWIENIE, produkt, posiłek lub pożywienie całodzienne, w którym występuje brak albo niewystarczająca ilość jednego czy więcej niezbędnych składników odżywczych. NIEDOBORY POKARMOWE, następstwo długotrwałego niewystarczającego ilościowo i niewłaściwego pod względem składu odżywiania. Pod względem ilości pokarm powinien dostarczyć dziennie (w zależności od wieku) mężczyźnie — 2200 do 2900 kal., kobiecie — 1600 do 2100 kal. Ilość ta ulega zwiększeniu u młodzieży, u kobiet w ciąży, u matek karmiących oraz u osób ciężko pracujących. Pokarm powinien zawierać odpowiednią ilość pełnowartościowego białka (nie mniej niż l g/kg/dzień —jest to tzw. minimum białkowe), nie mniej niż 90 g węglowodanów i 20-25 g tłuszczu oraz witamin i soli mineralnych w ilości odpowiadającej dziennemu zapotrzebowaniu. NIEDOCIŚNIENIE TĘTNICZE jest to tzw. minimum białkowe), nie mniej niż 90 g węglowodanów i 20-25 g tłuszczu oraz witamin i soli mineralnych w ilości odpowiadającej dziennemu zapotrzebowaniu. NIEDOCIŚNIENIE TĘTNICZE —> podciśnienie tętnicze. NIEDOCUKRZENIE KRWI ->. hipoglikemia. NIEDOCUKRZENIE ORGANIZMU, stan zmniejszonego poziomu cukru w tkankach; najczęściej jest następstwem obniżenia poziomu cukru we krwi (—>• hipoglikemia), niekiedy jednak mimo normalnego, a nawet podwyższonego poziomu cukru we krwi, tkanki pozostają niedocukrzone, np. w cukrzycy, gdy brak insuliny uniemożliwia transport glukozy z krwi do tkanek. Zmniejszenie dostawy cukru w pokarmach nie prowadzi do niedocukrzenia ustroju, ponieważ cukier wytwarza się wówczas z tłuszczów lub białek. Następstwa n.o. są takie same jak niedocukrzenia krwi. Na poziom cukru szczególnie wrażliwy jest mózg; obniżenie poziomu glukozy we krwi poniżej 45 mg% wywołuje wstrząs hipoglikemiczny i śpiączkę hipoglikemiczną (wyraz zaburzeń czynności mózgu). NIEDOCZULICA, hipestezja, osłabienie czucia powierzchniowego (dotyku, ucisku, bólu lub temperatury), występujące w następstwie uszkodzenia nerwów obwodowych, korzeni tylnych rdzenia lub dróg i ośrodków czuciowych rdzenia i mózgu. Obszar n. zależy od lokalizacji i rozległości uszkodzenia. Bywa również n. czynnościowa (histeryczna). 744 NIEDOCZYNNOŚĆ KOI. NADNERCZY, stan chorobowy SD wodowany niedostatecznym wytw rzaniem hormonów kory —>• nadnerca może być pierwotny (jak np. w —>- A disona chorobie) lub wtórny, jako w nik obniżonego wydzielania —> adri nokortykotropiny (—>• charłactwo pry sadkowe). Ostra niewydolność k< ry nadnerczy, tzw. przełom na< nerczowy, może być następstwel uszkodzenia nadnerczy przez zakazi nie, uraz, krwotok lub zator. Krwoto z obu nadnerczy występuje zazwyczi w przebiegu ciężkiej —> posocznica Przełom nadnerczowy może wystąpi w wyniku szybkiego odstawienia stery dów u chorych z zanikiem kory nad nerczy, wywołanym długotrwałą kor tykoterapią oraz jako gwałtowne nasi lenie uprzednio istniejącej przewlekłe niewydolności kory nadnerczy. Chór ba charakteryzuje się bólami głów znużeniem, bezsennością, wymiotan bólami brzucha, spadkiem ciśnier krwi, zapaścią naczyniową prowadzą do utraty przytomności i śmierci. Wymaga natychmiastowego i intensywnego leczenia, a zwłaszcza podawani! —>• kortyzolu. NIEDOCZYNNOŚĆ TARCZYCY, podtarczyczność, stan chorobowy wynikający z niedostatecznego wytwarzania hormonów —r tarczycy. Pro-^ wadzi do obniżenia wszystkich proce-i sów przemiany w ustroju i zmniejszenia jego aktywności (spowolnienia reakcji umysłowych, zaparcie, zwol-1 nienie czynności serca, osłabienie) senność, powolna mowa, uczucie zim-| na, zmniejszona potliwość, osłabienie' popędu płciowego). Skóra jest szorstka 3 • sucha, włosy rzadkie i cienkie. Pojawia się obrzmienie twarzy, powiek, rfloni. Występuje —> niedokrwistość, wzrost poziomu cholesterolu we krwi. Stwierdza się obniżenie poziomu hormonów tarczycy we krwi oraz zmniejszone wychwytywanie jodu promienio-tw. przez tarczycę. N.t. może być pierwotna, tj. zależna od uszkodzenia samej tarczycy, oraz wtórna, tj. spowodowana niedoczynnością przedniego płata przysadki (brak —> tyreo-tropiny). Wszystkie postacie pierwotnej n.t. prowadzą do zwiększonego wytwarzania tyreotropiny przez przedni płat przysadki. U chorych tych niedostateczne wytwarzanie hormonów tarczycy jest następstwem destrukcji tarczycy na skutek choroby, zaniku lub zabiegów operacyjnych powodujących zmniejszenie ilości czynnej tkanki tarczycy (usunięcie tarczycy, leczenie jodem promieniotw. i naświetlania promieniami X), niedoboru jodu w pokarmach i niedoboru enzymów uczestniczących w wytwarzaniu hormonów tarczycy. N.t. może pojawiać się w różnym wieku, stąd odróżnia się postać wrodzoną, młodzieńczą i dorosłych. Skutki braku hormonów tarczycy są związane z wiekiem chorego. Gl. objawy chorobowe u młodego osobnika zależą od zaburzenia rozwoju (—»• kretynizm), u dorosłego od obniżonej przemiany materii (—> obrzęk śluzowaty). W postaci młodzieńczej (tzw. obrzęk śluzowaty młodocianych) występują objawy pośrednie między kretynizmem a obrzękiem śluzowatym u dorosłych, gł. upośledzenie wzrostu i opóźnienie dojrzewania płciowego. Leczenie po- 24 — Encyklopedia medycyny NIEDOKRWIENIE MIEJSCOWE lega na podawaniu przetworów suszonej tarczycy lub trójjodotyroniny. • NIEDODMA PŁUC, całkowita lub częściowa bezpowietrzność tkanki płucnej, powstała wskutek niedostatecznego rozciągnięcia się miąższu płucnego u noworodków lub zapadnięcia się pęcherzyków płucnych uprzednio powietrznych w każdym późniejszym okresie życia. Przyczyną n.p. u noworodków mogą być niedostateczne ruchy oddechowe u słabego, przedwcześnie urodzonego noworodka lub zatkanie oskrzeli przez śluz, złusz-czony nabłonek i —>- maź płodową, zaaspirowanych z płynem owodniowym podczas wewnątrzmacicznych ruchów oddechowych albo podczas pierwszych oddechów po porodzie. N.p. wtórna (nabyta) może być wynikiem ucisku z zewnątrz na tkankę płucną przez płyn, powietrze lub guzy opłucnej, wysokie uniesienie przepony, guzy śródpiersia oraz zamknięcie oskrzeli przez nowotwory, gęstą wydzielinę i ciała obce. Powietrze ulega resorpcji w odcinku płuca położonym obwodowe od zamknięcia, a pęcherzyki płucne zapadają się. Objawy n.p. zależą od jej rozległości, rezerwy czynnościowe) układu oddechowego oraz szybkości jej powstania. NIEDOKRWIENIE MIEJSCOWE, ischemia, zmniejszenie przepływu krwi w określonej okolicy ciała. N.m. spowodowana jest zmniejszeniem dopływu krwi przez tętnice doprowadzające w następstwie zwężenia ich światła lub przemieszczenia krwi do innych narządów. Zwężenie światła tętnic może być spowodowane ich skurczem, stanem zapalnym albo 745 NIEDOKRWIENIE MÓZGU uciskiem (guzy nowotworowe, złamania lub zwichnięcia, obrzęki). Niedokrwienie z przemieszczenia krwi występuje, gdy w pewnych narządach i tkankach ustroju nastąpi nadmierne rozszerzenie naczyń krwionośnych, do których odpływa krew z innych narządów. Dzieje się tak np. po zbyt szybkim wypuszczeniu plynu przesiękowego z jamy otrzewnej — naczynia krwionośne jamy brzusznej gwałtownie się wówczas rozszerzają i gromadzą większą ilość krwi. Narząd nie-dokrwiony ma zmniejszoną objętość, jest blady, jego ciepłota i przemiana materii są obniżone, co wyraża się m.in. upośledzeniem jego czynności. Nie-dokrwiony mięsień kurczy się słabiej, niedokrwione nerki wydzielają mniej moczu, niedokrwienie mózgu prowadzi do omdlenia itp. NIEDOKRWIENIE MÓZGU -^ niedotlenienie mózgu. NIEDOKRWISTOŚĆ, anemia, obniżenie stężenia hemoglobiny, liczby krwinek czerwonych i —> wskaźnika hematokrytowego poniżej wartości prawidłowych. W warunkach prawidłowych istnieje równowaga między tworzeniem i niszczeniem erytrocytów. N. pojawia się, gdy wytwarzanie erytrocytów jest niedostateczne (ilościowo lub jakościowo), albo gdy występuje utrata lub niszczenie erytrocytów przewyższające szybkość ich tworzenia. Objawy: bladość, przyspieszenie czynności serca i oddechów, szybkie męczenie się, bóle i zawroty głowy, szum w uszach, mroczki przed oczami, osłabienie mięśni, trudność skupienia uwagi, drażliwość, senność, stany podgorączkowe. 746 NIEDOKWAŚNOŚĆ SOKU ŻOŁĄDKOWEGO N. syderoblastyczna, wskuti niedoboru żelaza, które jest integralną częścią hemoglobiny, spowodowana jest niedostateczną jego zawarto-i ścią w pokarmach, upośledzonyn wchłanianiem z przewodu pokarmowe go lub utratą krwi (ostre i przewlekli krwawienia). Leczenie polega na usunięciu przyczyny, która doprowadziła do niedoboru żelaza, oraz podawaniu preparatów żelaza aż do wyrównania niedokrwistości i uzupełnienia rezerw tkankowych. N. megaloblastyczne są spowodowane niedoborem —>• kwasu foliowego lub —>• witaminy Bia, albo obu tych witamin. Szczególne znaczenie ma choroba Addisona-Biermera, zw. dawniej n. złośliwą, wywołana niedoborem —> witaminy Bia wskutek jej upośledzonego wchłaniania z przewodu pokarmowego, co jest spowodowane brakiem czynnika wewn. IF w soku żołądkowym. Witamina Bn jest —>• koenzymem w syntezie —>• kwasów nukleinowych, a jej niedobór prowadzi do zaburzenia prawidłowego dojrzewania wszystkich komórek ustroju, zwłaszcza w—> układzie krwiotwórczym, układzie nerw. i przewodzie pokarmowym. Pojawia się niedokrwistość megalobla-styczna,—»-leukopenia i —*• krwotocz-ność małopłytkowa, zmiany zwyrodnieniowe w powrózkach rdzenia i nerwach obwodowych oraz zaniki śluzó-wek przewodu pokarmowego. Często jest to choroba rodzinna, spowodowana niezdolnością żołądka do wydzielania czynnika wewn. wskutek zmian zanikowych gruczołów błony śluzowej żołądka. Leczenie polega na wstrzyknięciach domięśniowych witaminy Bia w dostatecznie dużych dawkach oraz stałym, okresowym jej podawaniu (np. \-i razy w miesiącu) przez całe życie chorego, aby zapobiec nawrotowi niedokrwistości. N. aplastyczne są wynikiem zaniku utkania szpikowego i zastąpienia go tkanką tłuszczową lub łączną, co powoduje zmniejszenie liczby wszystkich elementów komórkowych układu krwiotwórczego (niedokrwistość, leukopenia, małopłytkowość). Aplazja szpiku może być samoistna, częściej jednak jest wtórna, wywołana toksycznym działaniem niektórych leków (chloramfenikol, piramidon) i środków chem. (arsen, benzen, rozpuszczalniki organiczne), promieni jonizujących i in. Leczenie polega na okresowym przetaczaniu —> masy erytrocytarnej, podawaniu środków anabolizujących (np. testosteron), unikaniu kontaktu z czynnikami toksycznie działającymi na szpik. N. hemolityczne, polegające na nadmiernym rozpadzie i niszczeniu krwinek czerwonych, mogą być wrodzone lub nabyte.. Wrodzone mogą być wywołane defektem błony komórkowej krwinek czerwonych (jak w—>-żółtaczce hemolitycznej noworodków), bądź zaburzeniami —>-glikolizy w krwinkach czerwonych, spowodowanymi defektami określonych enzymów. N. hemolityczne nabyte powstają w wyniku zatruć lekami, związkami chem., w przebiegu —> posocznicy wywołanej bakteriami hemolizującymi, a także pod wpływem skrajnych temp. (zimna, gorąca). Mechanizm jest zwykle autoimmunologiczny, choć może polegać również na bezpośrednim działaniu czynnika szkodliwego. Do n. he-molitycznych zalicza się także n. związane z występowaniem nieprawidłowych hemoglobin i zmianami budowy krwinek czerwonych, np. —^niedokrwistość sierpowata. Leczenie n. hemo-litycznych jak w żółtaczce hemolitycznej. W n. hemolitycznej nabytej (objawowej) gł. leczenie choroby podstawowej ; stosuje się też niekiedy transfuzję krwi, środki immunosupresyjne, w zatruciach — leczenie przeciwtok-syczne. NIEDOKRWISTOŚĆ SIERPOWATA, sierpowatość, drepanocy-toza, choroba wrodzona, uwarunkowana genetycznie, której charakterystyczną cechą jest występowanie we krwi sierpowatych, półksiężycowatych krwinek czerwonych, zawierają one nieprawidłową —> hemoglobinę S, która łatwo wytrąca się w krwi żylnej, co sprzyja powstawaniu zakrzepów i zatorów. Klin. n.s. cechują ostre incydenty—>• hemolizy i zatory w naczyniach krwionośnych. N.s. występuje u Murzynów i Mulatów częściej w Ameryce niż w Afryce; tylko wyjątkowo notowana jest u niemowląt i małych dzieci; liczba krwinek sierpowatych we krwi ludzi chorych wzrasta wraz z wiekiem, co ma związek ze zwyżką hemoglobiny S. NIEDOKWAŚNOŚĆ SOKU ŻOŁĄDKOWEGO, zmniejszone wydzielanie kwasu solnego nawet w warunkach maksymalnego pobudzenia —»• histaminą lub pentagastryną. Jest wynikiem zmniejszenia masy gruczołowej żołądka, zwłaszcza komórek okładzinowych, i występuje u osób po częściowym wycięciu żołądka, przecięciu ner-747 NIEDOMOGA SERCA wu błędnego i zespoleniu żołądkowo- -jelitowym, w przewleldym—>• alkoholizmie, raku żołądka, przewlekłym nieżycie żołądka, chorobie Addisona- -Biermera (.—> niedokrwistość), w awi-taminozach, w ciężkiej niedokrwistości z niedoboru żelaza, w niedoczynności -> przysadki, —>nadczynności tarczycy i w wielu innych stanach chorobowych. Częstość występowania n.s.ż. wzrasta z wiekiem (występuje u 3% zdrowych dorosłych osób i u ok. 30% po 60 r. życia). Może być przyczyną niektórych objawów chorobowych: niestrawności, biegunek, utraty łaknienia (apetytu) itp. NIEDOMOGA SERCA, stan wynikający z osłabienia mięśnia sercowego, charakteryzujący się nadmiernym obniżeniem stosunku mocy serca do jego obciążenia. Może być spowodowana wyłącznie zwiększeniem obciążenia (w pewnych —> wadach serca zastawkowych i nadciśnieniu), zmniejszeniem mocy (w —»• wieńcowej chorobie i zapaleniu mięśnia sercowego) lub też skojarzeniem obu tych czynników. Kiedy mięsień sercowy nie może dłużej utrzymać odpowiedniej wydajności, zaczyna się —> niewydolność serca: komory serca opróżniają się w czasie skurczu w stopniu niedostatecznym, wzrost —»• pojemności minutowej jest niewystarczający w stosunku do potrzeb ustroju, a układ krążenia nie spełnia swych zasadniczych czynności — nie dostarcza tkankom tlenu i materiałów odżywczych oraz nie usuwa z tkanek produktów przemiany materii. NIEDOROZWÓJ NARZĄDÓW PŁCIOWYCH KOBIECYCH, zatrzymanie rozwoju narządów płcio-748 wych na pewnym etapie, wywołane TaĄ burzeniami hormonalnymi lub wada< mi rozwojowymi; może dotyczyć ca<| łego układu płciowego (—>• infantyliziq płciowy) lub poszczególnych jego na-« rządów. W zaburzeniach rozwojowych pochwy stwierdza się częściowe (bi rzadko całkowite) jej zarośnięcie lut przegrody podłużne pochwy, umiejscowione w jej górnym odcinku, rozciągaj )ące się od przedniej do tylnej ścianyl mogą one być całkowite lub częściowe Czasem w podwójnej pochwie w jedne z jej części znajduje się ujście zew macicy, druga część kończy się ślep Zaburzenia rozwojowe w najniższy odcinku pochwy dotyczą ukształtowania —> błony dziewiczej. Dwuokienko-wa błona dziewicza bywa czasem uj-| ściem podwójnej pochwy. Całkowitej zarośnięcie błony dziewiczej i poprzecz-| ne przegrody pochwy są przyczyną —»| zarośnięcia kanału rodnego. Niedoro-1 zwój macicy (hipoplazja macicy) może] wynikać z niedoczynności hormonalnej | jajników, ale zdarza się także przy prą- j widłowej ich czynności, w tych stanach j macica jest mała lub ma kształt macicy] dziecięcej. Inne wady to macica jedno-j rożna, podwójna, macica z przegroda| dzielącą jej jamę na dwie części, macica| szczątkowa lub jej całkowity brak.| N.n.p. występuje czasem pod postacią j j ednostronnego braku przydatków| lub obustronnego braku jajowodów. | Leczenie operacyjne stosuje się w —»| zarośnięciu kanału rodnego. Inne po-| stacie n.n.p. leczy się hormonalnie | i uzdrowiskowe. | NIEDOROZWÓJ UMYSŁOWY,! oligofrenia, zaburzenia w rozwojus' fiz. i psych. prowadzące w rezultacie | do ukształtowania się procesów poznawczych poniżej poziomu uważanego za przeciętny. Przyczyny n.u. są różnorodne. Mogą to być genetycznie uwarunkowane zaburzenia metabolizmu zakłócające procesy biochem. przebiegające w mózgu, uszkodzenia mózgu powstałe w okresie płodowym lub po urodzeniu się dziecka itp. W wielu przypadkach zaburzenia te zostały względnie dokładnie poznane, np. w wypadku tzw. —»• fenyloketonurii, gdzie występuje genetycznie uwarunkowany defekt metabolizmu aminokwasu feny-loalaniny, w wyniku czego następuje zakłócenie różnych procesów neuro-fizjol. W zależności od specyficznych przyczyn n.u. przybiera różną formę klin., także w zależności od przyczyn n.u. leczenie jest mniej lub bardziej skuteczne. W każdym przypadku n.u. następuje upośledzenie osobniczych zdolności uczenia się, spowodowane niepełną sprawnością funkcjonalną mózgu. N.u. wyraża się w upośledzeniu inteligencji i procesów poznawczych, a także w niepełnym ukształtowaniu się sfery emocjonalno-moty-wacyjnej i zachowań społ. Wyróżnia się następujące poziomy n.u.: pogranicze niedorozwoju, występujące przy nieznacznym obniżeniu —> ilorazu inteligencji, a następnie n.u. lekki, umiarkowany, znaczny i głęboki, przy odpowiednio coraz wybitniej nasilonym upośledzeniu funkcji psych., wyrażającym się m.in. w coraz niższym ilorazie inteligencji. N.u. pociąga za sobą z reguły poważne trudności szkolne wymaga) ące w przypadku głębszego poziomu niedorozwoju umieszczenia w tzw. szkole specjalnej. Trudności w opano- NIEDOSTOSOWANIE AFEKTU waniu wiadomości szkolnych, w pełnym opanowaniu mowy nie przeszkadzają osobie z lekkim n.u. uzyskać zadowalający stan przystosowania spol., jeżeli dziecko wychowuje się w sprzyjających warunkach rodzinnych nie zakłócających procesu —>• socjalizacji. W rezultacie osobnik nawet ze stosunkowo znacznym stopniem n.u. zdolny jest do współdziałania spol. i wykonywania prostych czynności produkcyjnych i względnej samodzielności. U osobników z n.u. wychowywanych w niekorzystnych warunkach powstają —>• zaburzenia osobowości wyrażające się m.in. przestępczością, stanowiące w przypadku n.u. niemal nierozwiązywalny problem społ. Leczenie przyczynowe n.u. możliwe jest jedynie w przypadkach, jeżeli proces chorobowy trwa w chwili rozpoznania n.u. i istnieją środki umożliwiające jego zahamowanie. Tego rodzaju sytuacja występuje niestety rzadko. W większości przypadków leczenie n.u. polega na umieszczaniu osobników w instytuqach szkolnych lub opiekuńczych, zapewniających takie warunki rozwoju, aby zmniejszyć do minimum ujemne konsekwencje niezdolności do sprawnego uczenia się. W instytucjach tych szczególny nacisk kładzie się na przystosowanie spoi. i zawodowe osobnika z n.u. W wielu przypadkach możliwe jest pozostawienie dziecka z n.u. w rodzinie, zapewniając mu jedynie stały kontakt z lekarzem. NIEDOSTOSOWANIE AFEKTU, objaw należący do grupy objawów osiowych —>• schizofrenii, polegający na rozbieżności między wypowiedziami chorego a ekspresją emocji. NIEDOTLENIENIE NIEDOWŁAD IELIT Może on np. obojętnym, bezbarwnym tonem mówić o swojej dramatycznej sytuacji życiowej. N.a. jest jednak często tylko pozorne, wynikające stąd, że chory ukrywa swoje prawdziwe emocje, obawiając się ośmieszenia, z poczucia winy lub innych podobnych powodów. NIEDOTLENIENIE, hipoksja, anoksja, niedobór tlenu w ustroju lub w tkance. N. anoksyczne (hipokse-mia) — obniżone —> ciśnienie parcjalne tlenu we krwi tętniczej, spowodowane niską zawartością tlenu w powietrzu wdychanym lub upośledzeniem —> wymiany gazów w płucach. N. anemiczne — niska zawartość tlenu we krwi (przy prawidłowym ciśnieniu parcjalnym), spowodowana niedoborem —> hemoglobiny lub jej niezdolnością wiązania tlenu (np. w zatruciu tlenkiem węgla). N. stagnacyjne — niedobór tlenu w tkance, mimo prawidłowej jego zawartości we krwi, wskutek zmniejszenia —>• przepływu krwi. N. histotok-syczne — niedobór tlenu w tkance wywołany upośledzeniem jego pobierania przez komórki (np. działanie substancji toksycznych). NIEDOTLENIENIE MÓZGU, upośledzenie zaopatrzenia tkanki mózgowej w tlen, zależne od miejscowych lub ogólnych zaburzeń w krążeniu krwi, które mogą być związane z —>• niewydolnością krążenia mózgowego lub ze zmianami ciśnienia krwi w całym układzie krążenia (podciśnienie tętnicze, omdlenie, ostra utrata krwi, zawal serca, wstrząs pourazowy lub operacyjny, nadwrażliwość zatoki szyjnej). Przyczyną n.m. może być również —>• migrena. Zaburzenia "te mogą prowa- 750 dzić do mózgowych objawów Ognisko-1 wych bądź do omdlenia. | NIEDOTLENIENIE WYSOKO-| ŚCIOWE, stan obejmujący zaburze-| nią wewnątrzustrojowe, które zostały) wywołane niedoborem tlenu w komór-1 kach wskutek obniżenia ciśnienia czą-j stkowego tlenu w powietrzu otacza j ą-| cym. N.w. związane jest z loteńi samo-j lotem lub z przebywaniem w warun^ kach wysokogórskich, w czasie których j wskutek obniżenia ogólnego ciśnieniaj atmosf., zmniejsza się ciśnienie czą-| stkowe tlenu. Występujące wówczas) zaburzenia obejmują obniżenie kryty-] cyzmu, spostrzegania, uwagi, powsta-| nie euforii lub depresji, a w zakresia procesów fizjol. stopniowe zwiększę nie częstości oddychania i tętna, wzmo żenię pobudliwości mięśniowej aż dój wystąpienia kurczów. Długotrwała działanie niedotlenienia wysokościowe-! go wywołuje zmiany przystosowawczel (adaptacja wysokościowa), które podnoszą tolerancję niedoboru tlenowego. Zapobiegawczo podaje się prze maskę tlen do oddychania. Po przekro czeniu wys. 12 km czysty tlen nie za-1 pobiega już niedotlenieniu, jeśli nie jestj podawany pod ciśnieniem zwiększo-| nym w stosunku do otoczenia. To tzwJ nadciśnienie oddechowe jest spo-| sobem zabezpieczenia przed niedotle-1 nieniem wysokościowym; stosuje sia je we wszystkich współczesnych samo-| lotach odrzutowych. | NIEDOWIDZENIE, ambliopia,] znaczne osłabienie ostrości wzrokuj niemożliwe do wyrównania szkłami ko-| rekcyjnymi; może być skutkiem wady| wrodzonej lub niedorozwoju ośrodków| mózgowych narządu wzroku; może| również wytwarzać się stopniowo przy nie wyrównanej szkłami wadzie —>• układu optycznego oka. W przypadku wad układu optycznego n. jest spowodowane tym, że zamazany, nieostry obraz na siatkówce pobudza niewłaściwie struktury wyższe układu nerw. zakłócając procesy pobudzenia i hamowania w komórkach nerw. Zmniejsza to wrażliwość zmysłu wzroku i ostrość wzroku stopniowo pogarsza się. N. dziecięce jest najczęstszym rodzajem n. Spowodowane jest ono zaburzeniami w prawidłowym kształtowaniu się zmysłu wzroku, które u człowieka rozpoczyna się w pierwszych miesiącach po urodzeniu i najintensywniej przebiega w 3 r. życia, a kończy się w 5. W celu zapobiegania n. dziecięcemu wskazane )est badanie wzroku u małych dzieci. N. spowodowane zaburzeniami struktur nerw. wewnątrz oka lub wewnątrz-czaszkowych może mieć charakter przemijający. N. uremiczne ustępuje w miarę ustępowania uremii. N. toksyczne spowodowane bywa lekami lub używkami, np.: chininą, alkoholem, tytoniem; przy zatruciu nikotynowym występuje przemijający daltonizm; przy zatruciu alkoholowym najbardziej upośledzone jest widzenie barwy czerwonej. N. poporodowe jest spowodowane krwawieniami, zwłaszcza częstymi przy łożysku przodującym. N. histeryczne jest zjawiskiem przemijającym i może dotyczyć zarówno widzenia barwnego, jak i ostrości wzroku. N. starcze jest spowodowane stopniowym mętnieniem ośrodków optycznych oka i pogarszającym się ukrwie-mem narządu wzroku. N. wskutek uszkodzenia nerwowych dróg wzrokowych może mieć różny charakter, zależnie od lokalizacji uszkodzenia. N. połowicze jednoimienne boczne (wypadnięcie połowy pola widzenia) świadczy o zniszczeniu całej kory wzrokowej lub o przerwaniu pasma wzrokowego — po stronie przeciwnej. N. połowicze nosowe różnoimienne (wypadnięcie obu nosowych połówek pola widzenia) spowodowane jest uszkodzeniem zewn. części skrzyżowania nerwów wzrokowych. N. połowicze dwuskroniowe różnoimienne — uszkodzeniem środkowej części skrzyżowania nerwów wzrokowych. N. ćwiartkowe (kwadrantowe — wypadnięcie części pola widzenia po jednej stronie) występuje w częściowym uszkodzeniu kory wzrokowej po stronie przeciwnej. NIEDOWŁAD, pareza, znaczne zmniejszenie zdolności ruchowej określonych mięśni, grup mięśniowych, kończyn bądź całej połowy ciała, wyrażające się osłabieniem siły i spowolnieniem wykonywanych ruchów, co staje się nieraz przyczyną przykur-czów mięśniowych. Podobnie jak —>• porażenie, n. może być spowodowany uszkodzeniem dróg korowo-rdzenio-wych w obrębie mózgu lub rdzenia bądź neuronów obwodowych. W pierwszym przypadku dochodzi do n. kurczowego (spasły cznego), w drugim — do n. wiotkiego. Zespoły n. klin. są analogiczne do zespołów porażennych. NIEDOWŁAD JELIT, ustanie lub znaczne zmniejszenie się ruchów robaczkowych jelit, osłabienie napięcia mięśniówki jelita i następowe ich rozdęcie; zaleganie kału w jelicie grubym 751 NIEDOWŁAD MACICY z powodu braku reakcji jelita grubego na dodatkowe bodźce związane z przyjmowaniem pokarmu. NIEDOWŁAD MACICY, atonia macicy, niewystarczający skurcz mięśnia macicy przed lub po wydaleniu poplodu. Do n.m. usposabiają: nadmierne rozciągnięcie mięśnia macicy w czasie ciąży i porodu (np. ciąża mnoga, wielowodzie), przedłużony poród, pierwotnie słabe skurcze porodowe, szybki poród, mięśniaki macicy, brutalne wyciskanie łożyska przez powłoki brzuszne w III okresie porodu i in. Charakterystycznym objawem n.m. jest krwotok z dróg rodnych. Leczenie polega na masażu macicy przez powłoki brzuszne, opróżnieniu jamy macicy z zalegającego łożyska lub jego resztek, kontroli jamy macicy ręką albo łyżką położniczą, wstrzykiwaniu leków ob-kurczających macicę, postępowaniu przeciwwstrząsowym przez przetaczanie krwi i środków krwiozastępczych. Czasem zachodzi konieczność operacyjnego usunięcia macicy. NIEDOŻYWIENIE PRZEWLEKŁE, stan chorobowy wynikający z —^-niedoborów pokarmowych (częściowego głodzenia), charakteryzujący się utratą wagi ciała i zanikami różnych tkanek ustroju oraz objawami zależnymi od niedoboru poszczególnych składników pożywienia (witaminy, sole mineralne, białko itp.). Dzieli się na lekkie, gdy utrata wagi wynosi 10% wagi ciała należnej, umiarkowane — niedobór wagi 10-20%, ciężkie —niedobór wagi 20-30%, krańcowe — niedobór wagi przekracza 30%. Śmierć następuje zwykle po utracie ^g do ^2 wagi ciała. Przyczyną n. może być: l) 752 niedostateczne spożywanie pokarmów: klęski głodowe, blokada wojenna, skrajna nędza, przebywanie w obozach koncentracyjnych, choroby przewodu pokarmowego, zaburzenia psych., utrata łaknienia (apetytu), alergia pokarmowa, przewlekłe wyniszczające choroby; 2) niedostateczne wchłanianie pokarmów z przewodu pokarmowego: choroby wątroby, dróg żółciowych i trzustki, upośledzone wchłanianie; 3) wzrost zapotrzebowania na pokarmy: zwiększona aktywność, gorączka, —>• nadczynność tarczycy, ciąża i karmienie piersią, wysoka temperatura otoczenia, leczenie hormonami tarczycy, naświetlaniami; 4) utrata składników pokarmowych: wielomocz, białkomocz, cukromocz, zaburzenia jelitowe. NIEDOŻYWIENIE TROPIKALNE, patol. stany związane z niedożywieniem spostrzegane w tropikach. Można je podzielić na 4 kategorie: l) zespoły pochodzenia pokarmowego, np.: —> beri-beri, pelagra, kwashiorkor; 2) stany chorobowe prawdopodobnie pochodzenia pokarmowego, takie jak: —>-wrzód tropikalny, sprue; 3) stany chorobowe o nieznanej etiologii, w których czynniki pokarmowe zdają się odgrywać ważną rolę, jak pierwotny—> rak wątroby i niektóre postacie —>• zwłóknienia trzustki; 4) choroby, których pierwotne przyczyny nie są pochodzenia pokarmowego, ale w których czynniki pokarmowe odbijają się bezpośrednio na czynniku patol. lub które przyczyniają się pośrednio do rozwoju powikłań w zakresie odżywiania. Oznaki i objawy charakterystyczne dla kilku zespołów n.t. pojawiają się zwykle równocześnie lub kolejno. NIEDROŻNOŚĆ, zamknięcie światła narządów przewodowych, prowadzące do zahamowania przesuwania się w nich właściwej dla nich zawartości. Może dotyczyć jelit, przełyku, dróg żółciowych, dróg moczowych, przewodów trzustkowych, naczyń krwionośnych i limfatycznych, dróg oddechowych, przewodów ślinowych, trąbki słuchowej itp. Najczęściej jednak w tym pojęciu rozumie się n. jelit, co oznacza zatrzymanie przesuwania treści jelitowej przez światło jelita z każdej przyczyny. Odróżnia się n. jelit ostrą i przewlekłą oraz mechaniczną i dynamiczną, tj. czynnościową. N. mechaniczna powstaje w następstwie zamknięcia światła w wyniku przewężenia wskutek zrostów, skrętu, ucisku przez guz, wgłębienia, uwięźnięcia w pierścieniu przepuklinowym, zatkania ciałem obcym lub kamieniami kałowymi i żółciowymi, kłębkiem glist itp. N. czynnościowa może być porażenna lub skurczowa i występuje w zapaleniu otrzewnej, w następstwie zabiegów operacyjnych w jamie brzusznej, zakrzepu lub zatoru naczyń krezkowych itp. Gł. przyczynami n. są przegięcia )elit wskutek zrostów, przepukliny, nowotwory i wgłębienia. Leczenie wyłącznie operacyjne. NIEMANNA-PICKA CHOROBA, genetycznie uwarunkowana, wrodzona wada metabolizmu tłuszczów, spowodowana niedoborem jednego z enzymów — sfingomielinazy; prowadzi do akumulacji tłuszczów w komórkach —r układu siateczkowo-śródblon-kowego, wątroby, śledziony i szpiku kostnego, a także w histiocytach in. narządów. Obładowane tłuszczem komór- NIEMIAROWOŚĆ ki są duże, jednojądrzaste, o jasnej cy-toplazmie, z licznymi wakuolami nadającymi jej wygląd piankowaty. Choroba dziedziczy się jako cecha autoso-malna, recesywna. Choroba wykazuje gwałtowny przebieg i kończy się zejściem śmiertelnym do 2 r. życia. Objawy klin.: niedorozwój umysłowy, powiększenie wątroby i śledziony, destrukcyjne zmiany kości. NIEMIAROWOŚĆ, arytmia, zaburzenia —>- rytmu serca polegające na występowaniu niejednakowych odstępów między skurczami. N. zatokowa oddechowa — przyśpieszenie czynności serca w czasie wdechu, a zwolnienie w czasie wydechu; zjawisko prawidłowe obserwowane podczas normalnego oddychania u zdrowych młodych ludzi. W czasie wdechu impulsy z —>• mecha-noreceptorów płucnych hamują ośrodek zwalniający czynność serca w rdzeniu przedłużonym; toniczne napięcie —>• nerwu błędnego hamującego węzeł zatokowy obniża się i czynność serca przyspiesza się. Odwrotny proces zachodzi w czasie wydechu. N. pozaza-t oków a jest wyrazem uszkodzenia serca (ostre stany zapalne, wady serca, nadciśnienie) lub krążenia wieńcowego (miażdżyca). Rytmy pozazatokowe mogą powstawać w różnych częściach węzła przedsionkowo-komorowego i w komorach. Upośledzenie przewodnictwa może mieć postać n.: zatokowej bezładnej, zahamowania zatokowego, —>• bloku serca (zatokowo-przedsionkowego, przedsionkowo-komorowego I, II, III stopnia oraz śródkomorowego). Wzmożone wytwarzanie bodźców może się wyrażać: pobudzeniami przedwczesnymi przedsionkowymi i komorowymi. 753 NIEMOC PŁCIOWA —>• częstoskurczem, —>• migotaniem i trzepotaniem przedsionków i komór. NIEMOC PŁCIOWA, impotencja, u mężczyzny niezdolność do odbycia stosunku płciowego; może być pochodzenia organicznego lub psychogennego. N.p. organiczną mogą powodować zmiany w obrębie samych narządów płciowych (np. zniekształcenie prącia znacznego stopnia, słoniowa-cizna prącia i moszny, wodniak jądra), zmiany w ośrodkowym układzie nerw. (—»• wiąd rdzenia, stwardnienie rozsiane, zmiany pourazowe rdzenia), niewydolność hormonalna gruczołów płciowych, zaburzenia wydzielania przysadki, nadnerczy i tarczycy, niektóre choroby żak. i cukrzyca, przewlekłe zatrucia (morfinizm, kokainizm, alkoholizm). N.p. psychogenna jest spowodowana najczęściej nadmiernymi procesami hamowania, wywołanymi np. stanami lękowymi (lęk przed chorobą weneryczną, przed zapłodnieniem, przed nieudaniem się stosunku). Niekiedy zdarza się tzw, względna n.p., tylko w stosunku do określonej kobiety, najczęściej uważanej za „wzniosłą" i „czystą", przy zachowanej potencji w stosunku do innych kobiet. Od n.p. należy odróżniać niezdolność do zapłodnienia, która może być spowodowana zmianami składu lub ilości —>• nasienia (—>• aspermia, azoospermia, nekrospermia, oligospermia), przy całkowitej sprawności w spółkowaniu. Leczenie n.p. organicznej polega na usunięciu (o ile jest to możliwe) jej przyczyny. W n.p. psychogennej dobre na ogól wyniki daje —>• psychoterapia. NIEMOTA -> afazja. 754 NIEMOWLĘ, dziecko od ok. l miesiąca życia, tj. po ukończeniu okresu przystosowania się do zmienionych warunków otoczenia (—>• noworodek), do l roku. W okresie tym tempo rozwoju n. jest b. duże. Średni przyrost wagi wynosi w I półroczu 700 g, w drugim 550, n. podwaja swoją wagę urodze-niową po 5-6 miesiącach życia, potraja po roku. Wzrost po roku zwiększa się i 50% (około 25 cm). Rośnie szybko gło wa i mózg, stopniowo zarastają —* cię miączka i twardnieją kości. W 6-7 m życia n. wyrzynają się —> zęby mlecznej Rozluźniają się mięśnie, postępuje; rozwój ruchowy i układu nerw.; zwięk^j sza się zdolność odbioru wrażeń zmy-ij slowych. Zapotrzebowanie kalorycznej n. wynosi 90-140 kał/kg ciężaru ciała.j ^••ik^^W Niemowlę 6-miesięczne Zapotrzebowanie na sen jest duże, : tym że okresy czuwania stopniowo ule gają przedłużeniu. N. śpi ok. 12 god w nocy i 3-4 godz w dzień. Skórę m aksamitną, delikatną, różową, wrażli-| wą na błędy pielęgnacyjne. Włosy nai głowie początkowo delikatne i zwykłej jasne, stopniowo ciemnieją. Mniejszą! niż u dorosłego pojemność oddechowąj n. wyrównuje częstością oddechu, maii pojemność serca — częstością jego skurczów. Odrębności fizjol. i anat. n. powodują łatwiejszy rozwój chorób i inny niż u dorosłych ich przebieg. Położenie i szerokość —>• trąbki słuchowej w uchu oraz pozioma pozycja n. sprzyjają zapaleniu środkowego —>• ucha. Krótka i szeroka tchawica oraz słabszy rozwój tkanki limfatycznej ułatwiają Różnice w proporciach ciała człowieka dorosłego i niemowlęcia przejście infekcji z górnych do dolnych dróg oddechowych. Jelita ma n. stosunkowo dłuższe i bardziej ukrwione, układ nerw. niedojrzały, gałki oczne duże. Łzy występują ok. 2 miesiąca życia. Przemiana energetyczna i wodna n. jest b. duża, stąd duże zapotrzebowanie organizmu dziecka w tym okresie na wodę i kalorie. Skład morfologiczny krwi n. różni się znacznie od składu krwi dziecka w wieku szkolnym i człowieka dorosłego; inne są wartości prawidłowych składników krwi (białko, mocznik itp.). Rozwój psychoruchowy niemowlęcia —> tabela. Prawidłowe okresy, w których powinny ujawnić się określone sprawności psychoruchowe n., mają dużą rozpiętość (±2 miesiące) i zależą od warunków środowiskowych, płci, ciężaru ciała i stanu zdrowia n. Umiejętność połykania pokarmów półstałych pojawia się stopniowo po 3 miesiącach życia. Rozwój mowy rozpoczyna się od NIEMOWLĘ gaworzenia, następnie wymawiania pojedynczych sylab, słów i wiązania słów z treścią. Pionizacja postawy sprzyja wytworzeniu się naturalnych krzywizn kręgosłupa: szyjnej, piersiowej, lędźwiowej. N. rzadko mruga, jest dalekowzroczne, płacze łzami po kilku miesiącach życia, łatwo się ślini. Wraz z wiekiem zmniejsza się stopniowo zapotrzebowanie n. na sen. Karmienie piersią rozpoczyna się w 8-12 godz po prawidłowym porodzie. Czas trwania karmienia n. reguluje samo, ale nie można karmić krócej niż 10 min i nie dłużej niż 20 min; tylko u słabych n. czas ten może być przedłużony do 30 min. Na jedno karmienie wystarcza jedna pierś; jeśli n. jej nie opróżni, pokarm należy odciągnąć. Przerwy między karmieniami w dzień nie mogą być krótsze niż 3 godz, a w nocy — 9 godz. Częstość posiłków winna wynosić 6 x dziennie, a od 5 miesiąca życia n. — 5 X dziennie; należy przestrzegać regularności karmienia. Przy karmieniu ważna jest półleżąca pozycja n. i zachowanie czystości. Przed karmieniem pierś powinna być umyta czystą przegotowaną wodą. Po nakarmieniu dziecko należy przez kilka minut potrzymać w pozycji zbliżonej do pionowej, aby odbiło się połknięte powietrze; chroni to w pewnym stopniu przed kolką gazową. Kontrolne ważenie dziecka przed i po karmieniu pozwala zorientować się w ilości wyssanego pokarmu. Całkowite odstawienie n. od piersi powinno nastąpić W 9 miesiącu życia, jednak nie w lecie. Przeciwwskazaniem karmienia piersią mogą być choroby matki (gruźlica, ropień piersi, psychoza), wady rozwojo- 755 Rozwój psychoruchowy niemowlęcia (opracowanie Danuta Chrzanowska) Wiek w mieś. Lokomocja i kontrola postawy Koordynacja wzro-kowo-ruchowa Mowa Kontakty społeczne l 2 3 i 4 5 W pozycji na brzuszku unoś i na chwilę brodę Reaguje na nagły dźwięk zahamo Wydaje pojedyncze Skupia przez chwilę wzrok na twa W pozycji na brzuszku zgina i wyprostowuje nogi, miednica unie waniem ruchów lub zaciśnięciem powiek dźwięki gardłowe rzy ludzkiej siona W pozycji na brzuszku wykonuje ruchy peł zania Na plecach leży w po l zycji symetrycznej (odruch toniczny szyi), kręgosłup wy gięty Wykonuje chaotyczne, globalne ruchy koń czynami w okresie czuwania Zaciska dłoń przy do tknięciu Wypuszcza natychmiast przedmiot włożony mu do ręki W pozycji na brzuszku unosi głowę i utrzy Siedzi przedmioty w polu widzenia Wydaje wiele dźwięków Przysłuchuje się rozmowie muje ją przez chwilę Śledzi poruszające Reaguje mimiką na na wysokości 5-8 cm się osoby kontakt z ludźmi W pozycji na brzuszku leży z nogami zgięty mi, miednica uniesio na, brak ruchów peł 2 zania Podtrzymywane w po zycji siedzącej chwiej nie utrzymuje głowę wyprostowaną Leży płasko na plecach, pozycja asymetryczna Wierzga nogami w ką pieli W pozycji na brzuszku Utrzymuje przez Grucha Reaguje ogólnym unosi głowę i utrzy moment przed ożywieniem, uś muje ją przez pewien miot włożony mu miechem, wyda czas opierając się na do ręki waniem dźwię przedramionach Śledzi przedmiot ków na kontakt z 3 W pozycji na brzuszku leży z nogami zgiętymi, miednica płasko oddalający się z pola widzenia Szuka wzrokiem ludźmi Bawi się rączkami i ogląda je oparta (żabka) źródła dźwięku Podtrzymywane w po Przypadkowo trąca zycji siedzącej utrzy zawieszone za muje głowę prosto bawki lub z lekkim pochyle niem do przodu (podrzucanie głowy) i 2 3 4 5 Podtrzymywane pod pachy opiera się lek ko na nogach zgię tych w stawach kola nowych i biodrowych W pozycji na brzuszku Zawieszone zabaw Gaworzy Śmieje się głośno unosi głowę prosto ki dotyka, obma i gaworzy, gdy padle do podstawy i cuje, chwyta, dorosły do niego utrzymuje ją swo ogląda mówi bodnie, unosząc gór Sięga po zabawki ną część tułowia oburącz, niepe 4 W pozycji na brzuszku wnie leży z nogami wypro Włożoną do ręki stowanymi lub pót- zabawkę prowa wyprostowanymi dzi do ust, po Podciągane do pozycji trząsa nią siedzącej unosi gto- - Uderza w kąpieli we i ramiona wodę rękami (rozbryzguje) Leżąc na brzuszku próbuje opierać się na Sięga spontanicznie po widziane Wydaje okrzyki radości Reaguje na melodię i intonację głosu dłoniach unosząc przedmioty, dorosłego (ton górną część tułowia , chwyta je pieszczotliwy 5 W pozycji na brzuszku Manipuluje przed i surowy) leży z nogamiwypro- miotami: potrzą stowanymi sa je, obmacuje, Obraca się na boki ogląda, prowadzi do ust Obraca się z pleców na Sięga i chwyta pe Gaworzy śpie W pozycji na ple brzuszek i na odwrót wnie przedmioty, wnie cach chwyta rę Siada podciągane za wykonuje proste kami stopy, bawi obie ręce (samodziel manipulacje, się palcami u nóg 6 nie jeszcze nie siedzi) przekłada zaba Odróżnia osoby Siedzi z oparciem Podtrzymywane pod wki z ręki do ręki obce od znanych (reakcje orienta pachy opiera się pew cyjna lub lękowa) nie na nogach wypro stowanych w stawie biodrowym i kolano wym Podtrzymywane w po zycji siedzącej utrzy muje pewnie główkę W pozycji na brzuszku Utrzymuje jedno Gaworzy wy W pozycji na ple próbuje pełzać (po cześnie po Jed dając dźwię cach prowadzi czątkowo od tyłu) nym przedmio ki sylabowe stopę do ust ' W pozycji na brzuszku cie w każdej ręce, Powtarza wie Oznaki niezadowo unosi jedną rękę w manipuluje jed lokrotnie te lenia! gdy doro kierunku zabawki, nym z nich same sylaby sły odchodzi lub opierając się na dru Postukuje zabawką (np. ma-ma- przestaje do nie giej o powierzchnię ma,ba-ba- go mówić 7 Siada przy pomocy do (stół, materac, ba) Wyciąga ręce do rosłego lub gdy się barierę kojca) dorosłych czegoś uchwyci Siedzi samo krótko, niepewnie, podpiera jąc się rękami Podtrzymywane pod pachy mocno opiera się stopami o pod stawę i żywo pod skakuje (zginając i wyprostowując kola na) 756 l 2 3 4 s W pozycji na brzuszku Trzyma dwa Gaworzy, wy Zwraca na siebie posuwa się okrężnie przedmioty: po mawiając uwagę dorosłego W pozycji na brzuszku jednym w każdej szereg róż pociągając go za pełza do przodu ręce, postukuje nych sylab ubranie Siedzi pewnie bez opar jednym o drugi cia kilka minut Postukuje przed 8 Stoi przy poręczy miotem trzyma nym w ręce o przedmiot leżący na stole lub po pycha go Szuka przedmiotu, który upadł, pa trzy za nim Staje samo opierając się Wyrzuca z wózka, Gaworzy w ce Bawi się z dorosły o pręty łóżka lub kojca, łóżka lu zwrócenia mi w „a ku-ku" kojca, siada z tej po- przedmioty i ob na siebie Szuka odebranego zycii serwuje )ak spa uwagi doro lub schowanego Siada samo swobodnie dają słych przedmiotu 9 Z pozycji siedzącej Zaczyna wy przechodzi do pozy mawiać pier cji na brzuszku wsze słowo Trzymane pod pachy dwusylabo- wykonuje ruchy cho we (począt dzenia kowo bez zrozumienia) Stąpa bokiem trzyma- Wyjmuje mnie)szy Naśladuje pro Rozumie prosty za )ąc się poręczy przedmiot z wię ste czynno kaz poparty ge Raczkuje sprawnie kszego, wklada- ści, a nastę stem; zatrzymu )ąc nie wypusz pnie wyko je na chwilę swą cza go z ręki nuje polece czynność 10 nia słowne: Naśladuje proste (pa-pa, czynności takie kosi-kosi) jak: pa-pa, kosi Powtarza wie -kosi lokrotnie usłyszane sylaby Chodzi pewnie do Wkłada, wyjmu)e Naśladuje Na prośbę dorosłe przodu prowadzone i wysypuje drob dźwięki, wy go popartą ges za obie ręce ne przedmioty z mawia ze tem podaje mu Staje samodzielnie większych zrozumie zabawkę, nie wy sprawnie niem jedno-, puszczając je) je W pozycji siedzącej dwusylabo- dnak z ręki H obraca się dokoła we słowo swej osi Podnosi zabawki przy- kucając lub schylając się, trzyma się przy tym jedną ręką porę czy Chodzi trzymane za >e- Probufe ustawie Wymawia ze Rozumie kilka pro dną rękę, próbuje sta wieżę, zestawia- zrozumie stych poleceń w wiać pierwsze kroki )ąc 2 klocki ra niem pierw znanych sytua samodzielnie zem, burzy wieżę sze dwa, trzy cjach i wykonuje ustawioną przez słowa (ma )e (np. przy je dorosłego ma, tata, dzeniu: „otwórz 12 Trzymając dwa baba) buzię" itp.) przedmioty, in teresuje się trze cim, próbuje go chwycić (próba może być nieu- dana) we dziecka uniemożliwiające mu ssanie, ciężkie uszkodzenia okołoporodowe. Trudności w karmieniu mogą być spowodowane małą ilością pokarmu, wklęsłymi lub uszkodzonymi brodawkami, nieumiejętnością ssania. Matka karmiąca powinna prowadzić higieniczny tryb życia (wykluczenie alkoholu, papierosów, używek, niektórych leków) i powinna mieć zapewniony odpoczynek, spokój oraz właściwy sposób żywienia. Karmienie piersią łączy dziecko z matką emocjonalnie, dostarcza pokarmu najbardziej fizjologicznie dostosowanego do potrzeb rozwoju dziecka. Odżywianie sztuczne n. Podstawą odżywiania sztucznego n. jest mleko krowie i jego przetwory. Udoskonalanie —> mieszanek pokarmowych polega na upodobnieniu ich składu do pokarmu kobiecego. Zapotrzebowanie kaloryczne n. w I kwartale życia wynosi 130-140 kał/kg ciężaru ciała na dobę, w II — 120-130 kał, w III — NIEMOWLĘ 110-120 kal, a w IV — 100-110 kał. W ciągu doby dziecko nie powinno otrzymywać więcej niż 600 ml mleka (tzn. ok. 400 kal); brakujące kalorie należy podawać w postaci węglowodanów dodawanych do mleka lub w posiłkach bezmiecznych. Podaż płynów na dobę dla n. waha się w granicach l litra (razem z mlekiem). Większości n. wystarcza karmienie 5 x dziennie, z zachowaniem 8-godzinnej przerwy nocnej. Dzieci słabsze, małe mogą wymagać karmienia 6 x dziennie, co 3 godziny. W IV kwartale życia n. można przejść na 4-posilkowy system żywienia. Podawanie soków owocowych rozpoczyna się po 3 tygodniach życia n. — od kilku mililitrów, zwiększając stopniowo do 100 ml na dobę. Zupę jarzynową wprowadza się do diety n. po 3 miesiącach, żółtko — w 5 miesiącu, twarożek — w 6, mięso i jarzynę na gęsto w 7 miesiącu. Z biegiem czasu jarzyny podaje się mniej rozdrabniane, zwłaszcza pod koniec pierwszego roku ^rnuenie niemowlęcia butelką: a) nieprawidłowe (powoduje połykanie powietrza), b) prawidłowe 758 759 NIEMOWLĘ życia. Nowe potrawy wprowadza się stopniowo. Twarożek można łączyć z owocami (jabłko, banan, truskawki, poziomki), mięso musi być chude (cielęcina, drób, wątróbka). Soki "(marchew, jabłko, owoce cytrusowe) należy przygotowywać bezpośrednio przed podaniem. Liczbę, rodzaj i ilość posiłków, wprowadzenie nowych potraw ustala dla każdego n. lekarz prowadzący —>• poradni D, na podstawie oceny rozwoju dziecka i wytycznych —>• Instytutu Matki i Dziecka. Tylko on może zalecić wprowadzenie mieszanki z mleka witaminizowanego, humanizowanego, laktowitu. Zestaw do przyrządzania posiłków dla niemowlęcia obejmuje butelki z podziałką, smoczki, łyżeczki, naczynia do gotowania. Mleko przez otwór w smoczku powinno wyciekać kroplami, nie strumieniem. Korzystne jest wczesne karmienie n. łyżeczką. Temperatura pokarmu powinna wynosić ±38°C (uczucie ciepła po wlaniu pokarmu kroplami na nadgarstek). Do przekarmienia n. żywionych piersią dochodzi rzadko, gdyż wydzielanie mleka organizm matki dostosowuje do potrzeb n. Może zdarzyć się to w pierwszych dniach wzmożonej laktacji po porodzie. Przekarmiane n. może ulewać lub wymiotować nadmiar pokarmu albo reagować wolnymi stolcami. Ilość wyssanego pokarmu można kontrolować przez skrócenie czasu karmienia i sprawdzenie wagi n. przed i po karmieniu. Przekarmianie n. karmionych sztucznie zdarza się częściej. Może doprowadzić to do zaburzeń trawienia, wymiotów, —>• biegunki, a w konsekwencji do spadku ciężaru ciała. 760 Zmuszanie do jedzenia nadmierny ch| ilości pokarmu może spowodować nie-| chęć do jedzenia. Przyzwyczajenie dój nieprawidłowych ilości spożywanych! wysokokalorycznych posiłków dopro-| wadzą do otyłości prostej. Przy kar-| mieniu n. należy kierować się wska-| zówkami lekarza oraz łaknieniem n.,| które jest dobrym wskaźnikiem poma-' gającym kierować odżywianiem dziecka zdrowego. Połykanie powietrza najczęścieJ występuje u n. neuropatycznych, ssą-J cych szybko i łapczywie. U n. karmio-j nych sztucznie ma znaczenie rodzajł smoczka i ustawienie butelki w czasiea ssania. Po karmieniu dziecko takiej jest niespokojne, nie może zasnąć,| krzyczy. Towarzyszący skurcz wpustu! i odźwiemika żołądka utrudniają ujście | powietrza, które nadmiernie rozdyma| żołądek. Przy odbijaniu się dość nagiej ulatnia się powietrze, najczęściej z trę-1 ścią żołądkową, powodując ulewanie | lub wymioty. Powtarzanie się tych sy-1 tuacji może prowadzić do wymiotów | nawykowych i upośledzenia odżywia- | nią. Przejście powietrza do jelit powo- | duje ich rozdęcie, kolkę jelitową i krzyk j dziecka. Zapobieganie połykaniu po-j wietrzą polega na podaniu kilku ly-| żeczek zagęszczonego pokarmu przed j karmieniem, na utrzymaniu właściwej, | półleżącej pozycji n. podczas karmie-) nią, na sprawdzeniu, aby poziom po-| karmu w butelce zawsze całkowicie | wypełniał szyjkę butelki (dno należy | zawsze trzymać wyżej niż szyjkę).| Dobrze jest co pewien czas przerwać| karmienie i potrzymać n. w pozycji nie-j mai pionowej dla sprowokowania „od-| bicia się" powietrza. W szczególniej uporczywych przypadkach lekarz może zalecić środki uspokajające. Pielęgnowanie n. Nawet w najmniejszym mieszkaniu n. musi mieć wydzielony własny kącik, gdzie stanie łóżeczko i półeczka z przedmiotami służącymi do pielęgnacji. Miejsce to musi być bezpieczne (z dala od kontaktów elektr., okna, grzejników). W po-ko)u tym nie wolno palić papierosów, natomiast często należy go wietrzyć. Łóżeczko może być drewniane, metalowe lub wiklinowe, zabezpieczone siatką, a materac ułożony na twardym podłożu; poduszka pod główkę jest zbyteczna. Do okrycia powinien być kocyk w bawełnianej powłoczce. Bieliznę pościelową i osobistą n. należy zmieniać w miarę potrzeby i utrzymywać w idealnej czystości. Pieluszki (co najmniej 25 sztuk) muszą być prane i gotowane po każdym użyciu i prasowane gorącym żelazkiem (przynajmniej przez pierwsze 6 miesięcy). Do prania należy używać płatków mydlanych lub mydła (nie wolno proszków!). NIEMOWLĘ Wygotowane smoczki muszą być przechowywane w czystych słoikach z zakrętką. Do pielęgnacji skóry powinna służyć sterylna oliwka lub zasypka na talku albo linomag. Konieczne jest posiadanie 3% roztworu kwasu bornego, 1-2% gencjany, 70% spirytusu. Osoba pielęgnująca n. powinna przed każdym zajęciem przy n. umyć ręce. Pielęgnować n. mogą tylko osoby zdrowe. Kąpać n. należy codziennie, zarówno zdrowe jak i chore, najlepiej wieczorem przed ostatnim posiłkiem. Techniki kąpieli trzeba nauczyć się wcześniej, na lalce. Istnieją 2 sposoby kąpieli: l) n. układa się na stole i kolejno myje: oczy, uszy, twarz, namydla głowę, szyję, tułów, pośladki; następnie — podtrzymując n. lewą ręką pod barki, tak aby głowa znajdowała się na przedramieniu kąpiącego — spłukuje się całe ciało n. wodą o temp. 37°C; 2) w pozycji opisanej powyżej, wkłada się dziecko do wanienki z wodą i prawą ręką, posługując się myjką, namydla się kolejno n. w wodzie i spłukuje. Kąpiel Przewijanie niemowlęcia: a) początek, b) koniec 25 — Encyklopedia medycyny 761 NIEMOWLĘ NIEDONOSZONE n. nie powinna trwać dłużej niż 5 min i musi być przyjemna dla dziecka. Temp. wody należy sprawdzić termometrem lub zanurzając własny łokieć. Do wycierania ciała najlepiej używać dużych, miękkich, włochatych ręczników. Na 2-3 godz przed kąpielą —>• ciemieniuchę na głowie n. należy zmiękczyć oliwką, następnie dokładnie zmyć, nie zdrapując. Paznokcie u rąk n. powinny być obcinane na okrągło, u nóg — prosto; włosy można szczotkować tylko miękką szczotką. Przewijać należy n. po każdym zmoczeniu i oddaniu stolca. Brudne pieluchy muszą być przechowywane w zamkniętym naczyniu. Od 3 tygodnia życia należy n. zapewnić codzienne spacery. Latem wózek musi być stawiany w cieniu, zimą — zabezpieczony przed mrozem i wiatrem. Zabawki n. muszą być łatwe do utrzymania w czystości, bezpieczne, ładne, kolorowe. Do prawidłowego rozwoju psychomotorycznego n. konieczny jest kontakt słowny, pogodny nastrój, w miarę dozowana pieszczota, zapewniony ruch, gimnastyka. Do kontrolowanego oddawania moczu i stolca można rozpocząć przyuczanie n. od chwili, gdy nauczy się siedzieć. Noc-niczek musi być ciepły, wygodny, nie tłukący się, a samo siedzenie nie może być związane z przykrościami. Ubieranie n. Ubranie n. musi być lekkie, przewiewne, dostosowane do temp. otoczenia, zapewniające maksymalną swobodę ruchów, łatwe do zmiany. Nie może drażnić skóry i być zbyt ciasne, zapięcia powinny być łatwe w użyciu i bezpieczne. Bielizna n. — koszulki, kaftaniki, majteczki, śpioszki — winny być zrobione z tkaniny miękkiej, przewiewnej, łatwej do prania i gotowania; może być kolorowa i powinna być zawsze ładna. Nadają się do tego tkaniny bawełniane, batyst, dzianina. Nie powinno się używać majteczek nylonowych lub gumowych, które — choć chronią przed zmoczeniem ubranko — powodują przegrzanie i odparzenie skóry pośladków. W czasie upałów n. może leżeć tylko w majteczkach; głowę należy osłaniać płóciennym kapelusikiem. W dni chłodniejsze, w miarę potrzeby, wkładamy koszulkę, kaftanik, rajstopki, sweterek, kurteczkę. Częstym błędem jest zbyt ciepłe ubieranie n., co powoduje przegrzanie i rozdrażnienie oraz sprzyja infekcjom. Do przewożenia n. (np. do żłobka) w dni zimowe lub deszczowe można używać kombinezonu, kurteczki lub płaszczyka z kapturkiem, z nieprzemakalnej ocieplonej tkaniny. Rękawiczki z jednym palcem mogą być połączone na stałe lub przypięte do okrycia. Na noc można n. ubrać we flanelową koszulkę — śpiwo-rek, który chroni dziecko przed nadmiernym oziębieniem po zsunięciu się kołderki. NIEMOWLĘ NIEDONOSZONE —»• wcześniak. NIEPAMIĘĆ, amnezja, ubytek pamięci w następstwie zmniejszenia lub całkowitej utraty —>• świadomości albo —>• zaburzeń osobowości. Występuje po urazach mózgu, zatruciach (zaczadzenie, upojenie alkoholem), napadach epileptycznych i może obejmować okres zachwiania lub braku świadomości, a także odcinek czasu poprzedzający wystąpienie jej zaburzeń (niepamięć wsteczna). Ponadto towarzyszy chorobom psych. i organicznym schorzeniom ośrodkowego układu nerw. (nowotwory lub znacznego stopnia zmiany stwardnieniowe tętnic mózgowych). NIEPŁODNOŚĆ, bezpłodność, niemożność spłodzenia potomstwa przez dojrzałego osobnika; może dotyczyć mężczyzny (n. męska) lub kobiety (n. żeńska). N. żeńska wyraża się w —> niezdolności do zajścia w ciążę lub w —> niezdolności do donoszenia płodu. N. może być wrodzona, wywołana wrodzonym niedorozwojem lub brakiem gruczołów płciowych, albo wadami rozwojowymi w zakresie innych części układu płciowego, i nabyta, spowodowana: l) uszkodzeniem gruczołów płciowych lub innych narządów układu rozrodczego przez różne procesy chorobowe, jak np. wirusowe zapalenie gonad w przebiegu —>• świnki, rzeżączka,kiła, nieswoiste stany zapalne, nowotwory i gruźlica narządów rodnych; 2) zaburzeniami hormonalnymi, długotrwałymi chorobami wyniszczającymi, promieniowaniem jonizującym. U kobiet występują okresy n. f iż j o l.: przed pokwitaniem, po prze-kwitaniu, bezpośrednio przed i po miesiączce. Leczenie zależy od przyczyny n., której ustalenie wymaga często złożonych, długotrwałych badań, np. cytohormonalnych, bioptycznych, przedmuchiwania —> kimograficznego, —>-histerosalpingografii; może być hormonalne lub operacyjne, lecz nie zawsze przynosi spodziewane efekty. Kodeks karny wymieniając uszkodzenia ciała podaje utratę zdolności do płodzenia (art. 155 k.k.) jako trwale kalectwo. NIERZĄD NIEPOCZYTALNOŚĆ -* poczytalność. NIEPOKÓJ, stan psych., który charakteryzuje się silnym pobudzeniem, napięciem emocjonalnym oraz zespołem odczuwanych subiektywnie charakterystycznych doznań, jak np. niezdolność do „usiedzenia na miejscu", uczucie zaciskania w gardle, kołatanie serca, suchość w jamie ustnej itp. Zewnętrznie n. wyraża się wykonywaniem wielu zbędnych ruchów, usztywnioną postawą ciała, drżeniem rąk itp. N. często współwystępuje z —> lękiem. NIEPRAWIDŁOWOŚCI ZĘBÓW, wady rozwojowe i wrodzone dotyczące wielkości, kształtu, liczby, położenia i barwy zębów. —>• Zęby Hut-chinsona wyróżniają się zmienionym kształtem korony. Zęby z niedorozwojem lub nadżerkami szkliwa mają podłużne lub nieckowate wgłębienia na koronie zęba. Zęby dwoiste występują w postaci zębów zlanych bliźniaczych i zrośniętych. Zęby nadliczbowe — gdy liczba zębów stałych przekracza 32, a zębów mlecznych 20. Zmniejszona liczba zębów jest zjawiskiem częstym i dotyczy przede wszystkim braku zębów mądrości. Nieprawidłowe położenie zęba to pochylenie w kierunku wargowym, językowym lub obrócenie dookoła osi. Diastema jest to rozstęp między środk. siekaczami. Zmianę barwy zęba może spowodować uszkodzenie zawiązków zęba, zaburzenia gruczołów wydzielania wewn., z czynników zew. — materiały wypełniające ząb (plomby), leki. Nieprawidłowości korzeni zębów to odchylenia w ich kształcie i liczbie. NIERZĄD, najogólniej zaspokoje- 763 NIESTOSUNEK PORODOWY nie popędu płciowego w sposób niezgodny z normami obyczajowymi i prawnymi. W kodeksie karnym (art. 154) pojęcie n. odnosi się do —>• prostytucji. Zob. też czyn lubieżny, nierządny. NIESTOSUNEK PORODOWY, niewspółmierność porodowa, dysproporcja między wielkością płodu a pojemnością miednicy; może być związana z płodem lub z matką. Czynniki związane z płodem: l) nieprawidłowe położenie lub ustawienie płodu, albo ułożenie odgięciowe (->• płód); 2) płód olbrzymi; 3) wodogłowie; 4) zrośnięte płody itp. Czynniki związane z matką: l) zwężenie miednicy; 2) guzy w miednicy małej (np. jajnika) stanowiące przeszkodę porodową; 3) wrodzone lub nabyte zwężenia szyjki macicy i pochwy; 4) nowotwory macicy. Najczęściej n.p. spowodowany jest zwężeniem miednicy; ustalenie stopnia zwężenia decyduje o wyborze postępowania położniczego. Długość sprzężnej prawdziwej (—> sprzężna) poniżej 8 cm stanowi wskazanie do —>• cesarskiego cięcia. NIESTRAWNOŚĆ, dyspepsja, zespół objawów związanych z odczuwaniem procesów trawiennych, które zwykle nie dochodzą do świadomości pacjenta. Obejmuje wiele bliżej nie określonych skarg dotyczących przewodu pokarmowego (np. cuchnięcie z ust, odbijanie, zgaga, wzdęcia brzucha, uczucie pełności, odchodzenie gazów, zmiany apetytu, zaparcia), które chory wiąże z zaburzeniami trawienia. Dolegliwości te mogą być związane z zaburzeniami wydzielniczymi i mo-torycznymi przewodu pokarmowego, 764 występującymi w przebiegu czynno«| ściowych lub organicznych choróbi przewodu pokarmowego albo innych| układów (—>• nerwice, błędy dietetycz-| ne, choroba wrzodowa, choroby pę-ł cherzyka żółciowego, choroby aler-j giczne i przemiany materii, nieżytj żołądka i jelit, nowotwory, ciążąc zapalenie trzustki, przewlekły alko-| holizm, choroby wątroby, niedokrwi-j stości, wiąd rdzenia itp.). | NIESWOISTE UKŁADY MÓZ-^ GU, układy regulujące pobudliwość! innych struktur mózgu. Należy do nich| układ siatkowaty (rozlany układ akty-j wujący) oraz nieswoisty układ wzgó rzowy (wzgórzowy układ rozlanej pro jekcji). W skład układu siatkowa-] tego wchodzi: —»• twór siatkowaty pnia! mózgu, istota szara środkowa śród-| mózgowia, miejsce sinawe, jądro śród-j miąższowe, jądro spoidła tylnego oraz| okolice pokrywy. Układ siatkowaty| stanowi sieć neuronów, w której każdej skupisko neuronów otrzymuje połą-| czenia z różnych receptorów i od-| wrotnie — impulsy z jednego recep-j tora pobudzają różne obszary układu| siatkowatego. Połączenia czuciowe te-| go układu przewodzą impulsy z re-| ceptorów, ośrodków podkorowychł móżdżku i kory mózgowej. Połączenia j ruchowe, stanowiące część wstępującą) układu siatkowatego, przewodzą im-j pulsy z układu do kory za pośredni-) ctwem nieswoistego układu wzgórze-1 wego oraz podwzgórza. Pobudzenie | układu siatkowatego przez jakikolwiek | bodziec powoduje wytworzenie się| stanu gotowości czynnościowej (na- l pięcia) w rozległych obszarach kory, j niezbędnego do jej prawidłowego | funkcjonowania. W —>• elektroencefa-logramie pojawia się wówczas reakcja wzbudzenia. Część zstępująca składa się z części pobudzającej i hamującej i wywiera wpływ na czynność ośrodków rdzeniowych, odgrywając ważną rolę W regulacji napięcia mięśniowego (•_->. regulacja ruchu i postawy). Nieswoisty układ wzgórzowy składa się z 2 układów: wzbudzającego i rekrutującego. Układ wzbudzający stanowi część tworu siatkowatego i wywiera na korę mózgu takie samo działanie jak układ siatkowaty. Układ rekrutujący wywiera działanie synchronizujące na czynność bioelektr. mózgu, odgrywając ważną rolę w zjawiskach snu i hamowania. Przejawem czynności układu rekrutującego w korowych odprowadzeniach elektroencefalogramu jest tzw. odpowiedź rekrutacyjna i pojawienie się tzw. wrzecion. Pomiędzy układem wzbudzającym i rekrutującym istnieje działanie wzajemnie an-tagonistyczne. NIESWOISTY UKŁAD WZGÓRZOWY —> nieswoiste układy mózgu. NIESZCZĘŚLIWY WYPADEK, zdarzenie losowe (np. utonięcie^ przysypanie, upadek z wysokości itp.), za które nie można przypisać nikomu winy. Przyjęcie n.w. jako przyczyny uszkodzenia ciała lub śmierci jest b. ważne ze względu na zasadę odpowiedzialności i ustalenie winy. W rozumieniu ubezpieczenia elementami n.w. są: nagłość zdarzenia, niezależność jego od woli osoby poszkodowanej i bezpośredni związek ^goż zdarzenia z powstałym uszczerbkiem na zdrowiu lub śmiercią. Dla orzecznictwa ZUS (zob. też inwalida, NIETRZYMANIE AFEKTU inwalidztwo) istotne są n.w. przy pracy, a także w drodze do pracy i z pracy. Natomiast -ubezpieczenie PZU obejmuje następstwa wszystkich n.w., a więc także poza pracą, w domu, w sporcie, na wczasach itp. Od n.w. i wypadku w pracy należy odróżnić chorobę zawodową, gdzie szkodliwe następstwa chorobowe powstają po długotrwałym działaniu szkodliwych bodźców, np. pyłów, wibracji, hałasu, spalin, szkodliwych par itd. NIESZTOWICA, choroba ropna skóry; dość głębokie owrzodzenia o nieregularnych brzegach, pokryte grubym, szarym strupem, w następstwie pękania płaskich, wiotkich pęcherzy śródskómych, wypełnionych surowiczo-ropną wydzieliną.' Występują gł. na podudziach u osób wyniszczonych i zaniedbanych (brud, wsza-wica, świerzb). Leczenie środkami wzmacniającymi, antybiotykami i skrupulatnym przestrzeganiem higieny. NIEŚWIADOMOŚĆ, procesy psych., z których istnienia i wpływu na zachowanie osobnik nie zdaje sobie sprawy. N. obejmuje zazwyczaj emocje wywołane przez doświadczenia nabyte we wczesnym dzieciństwie, które w okresie dojrzałości pokryte są niepamięcią. W szczególności dotyczy to doświadczeń połączonych z zachowaniami nieakceptowanymi społ. i dlatego karanymi przez rodziców, np. zachowaniami agresywnymi, bądź zachowaniami wyrażającymi pragnienia seksualne. Zob. też podświadomość. NIETOLERANCJA ALKOHOLOWA —»• upojenie patologiczne. NIETRZYMANIE AFEKTU, skrajna postać drażliwości; polega 765 NIETRZYMANIE MOCZU na niezdolności do powstrzymania afektu — wszelkie kontrolne hamulce ekspresji emocjonalnej są zniesione, tak że nawet niewielka podnieta wywołuje niepohamowaną wściekłość, niepohamowany plącz, krzyk, jęki, niejednokrotnie agresywne zachowanie wobec przedmiotów lub osób wywołujących gniew. Zob. też zaburzenia psy-choorganiczne. NIETRZYMANIE MOCZU, mimowolne wyciekanie moczu spowodowane zaburzeniami unerwienia pęcherza moczowego, wadami rozwojowymi pęcherza lub uszkodzeniem mięśni przepony miednicy. Rozróżnia się n.m. prawdziwe (np. wynicowanie pęcherza, wierzchniactwo, przetoka pęcherzowo-pochwowa, przemieszczenie ujść moczowodów), wysiłkowe (np. przy osłabieniu zwieraczy pęcherza mocz może być bezwiednie oddawany wskutek wysiłku, kaszlu, śmiechu, kichania, wstania z krzesła), w następstwie naglącego parcia (np. ostre zapalenie pęcherza u kobiet, niektóre zaburzenia neurol.), paradoksalne, tj. rzekome, polegające na wyciekaniu moczu kroplami z pęcherza przepełnionego. Czynne n.m., będące następstwem nadmiernego odruchu pęcherzowego, występujące u dzieci, nosi nazwę —>• moczenia się. NIETRZYMANIE STOLCA, bezwiedne oddawanie kału wskutek uszkodzenia mięśni zwieraczy odbytu, ich unerwienia lub ośrodków sterujących, które znajdują się w lędźwiowej części rdzenia kręgowego. Występuje jako wada wrodzona, skutek chorób lub urazu. NIETYKALNOŚĆ CIELESNA, 766 jedno z podstawowych praw obyv telskich, którego naruszenie jest kał raine, zgodnie z art. 182 kodeksu kar| nego. Ściganie tego przestępstwa odĄ bywa się z oskarżenia prywatnego! tzn. na wniosek osoby pokrzywdzonej! Badanie lek. pokrzywdzonych mus być b. dokładne, m.in. ze względu możliwość —> symulacji lub też prz oczenia obrażeń przy braku wyraźnyc zmian powierzchownych. NIEWAŻKOŚĆ, stan charaktery^ żujący się zniesieniem oddziaływaniłj ciążenia (grawitacji). N. może wystąp pić jako zrównoważenie ciążenia róż nych obiektów wszechświata lub jak wynik zrównoważenia sił grawitacyjl nych przyspieszeniem dośrodkowyrn przemieszczającego się po orbicie obiektu. Ostatni przypadek ma miejsca w locie statku kosmicznego. Zmniej-^ szone ciążenie (niedoważkość stwierdza się na różnych ciałach nie bieskich, np. na Księżycu, ma jacy d mniejszą masę od Ziemi. W razid zwiększonej masy występuje nad-| ważkość. Badania n. prowadzona) są przez medycynę kosmiczną. Stwiew dzone zaburzenia związane są z utrata oddziaływania na receptory grawita'1 cyjne oraz z obniżeniem obciążenia! (oporów) w przebiegu fizjol. procesów.1 Np. zniesienie ciśnienia hydrosta-1 tycznego krwi w n. wywołuje zwolnię nie akcji serca i obniżenie ciśnieni; tętniczego, a zmniejszenie oporów] lokomocyjnych — odwapnienie kości| i częściowy zanik włókien mięśnie-1 wych. Zaburzenia te uważa się za| wyraz przystosowania do tego nowego | czynnika środowiskowego. | NDEWSPÓŁMIERNOŚĆ PORODOWA —»• niestosunek porodowy. NIEWYDOLNOŚĆ, stan upośledzonej czynności narządu, gruczołu lub układu, kiedy nie jest on w stanie pełnić swych normalnych czynności. W klinice najczęściej spotyka się n. krążenia, oddechową, wątroby, nerek i nadnerczy. N. krążenia może być pochodzenia sercowego lub obwodowego. Układ krążenia nie spełnia w tym stanie swych zasadniczych czynności dostarczenia tlenu i materiałów odżywczych tkankom i komórkom oraz usuwania z nich dwutlenku węgla i innych produktów przemiany materii. N. pochodzenia sercowego polega na niezdolności do utrzymania dostatecznego krążenia krwi w zależności od potrzeb ustroju. Może dotyczyć jednej lub obu komór serca. W związku z tym rozróżnia się n. l e wokomorow ą, prowadzącą do wzrostu ciśnienia w lewym przedsionku i zastoju w krążeniu płucnym, co objawia się dusznością, oraz prawokomorową n., prowadzącą do wzrostu ciśnienia w żyłach obwodowych i obrzęków. Najczęściej obie postacie kojarzą się ze sobą. Do n. prowadzą wady serca, nadciśnienie, choroby mięśnia sercowego (—>• wieńcowa choroba, -> zawał serca). Obwodowa n. krążenia występuje zwykle w następstwie niedoboru objętości krwi krążącej, co prowadzi do zmniejszenia —> pojemności serca minutowej i objawów —>• wstrząsu. N. oddechowa prowadzi do niedotlenienia krwi i tkanek (—>• niedotlenienie), wzrostu dwutlenku węgla we krwi, kwasicy oddechowej, duszności, sinicy i —*• czer- NIEWYDOLNOŚĆ wienicy. Ostra n. oddechowa może wystąpić w przebiegu zmian zapalnych w płucach, napadu dychawicy oskrzelowej, niedrożności dróg oddechowych, porażenia mięśni oddechowych. Przewlekła n. oddechowa występuje w przewlekłym zapaleniu oskrzeli, rozedmie płuc, dychawicy oskrzelowej, pylicach, zwłóknieniu płuc, chorobach opłucnej, nowotworach płuc i opłucnej, zniekształceniach klatki piersiowej, znacznej otyłości. N. wątroby, spowodowana znacznym zniszczeniem wątroby, najczęściej w przebiegu jej marskości, wirusowego zapalenia, zatruć, w końcowej swej fazie objawia się śpiączką wątrobową. Do wyzwolenia śpiączki w tych stanach mogą przyczynić się zakażenia, krwawienia do przewodu pokarmowego, zabiegi operacyjne. Występują znaczne zaburzenia gospodarki wodno-elektrolitowej, białkowej i ami-nokwasowej, zatrucie amoniakiem, skaza krwotoczna, żółtaczka, tzw. cuchnięcie wątrobowe, kwasica, zaburzenia w układach enzymatycznych oraz różne postacie zaburzenia świadomości, aż do głębokiej śpiączki. N. nerek, ostra lub przewlekła, prowadzi do zatrzymania w organizmie produktów przemiany materii wydalanych normalnie z moczem. Ostra n. nerek może być spowodowana przyczynami nerkowymi (zapalne albo toksyczne uszkodzenie nerek), lub pozanerkowymi (mechaniczne utrudnienie odpływu moczu, wstrząs). Przewlekła n. nerek jest stanem zejściowym wielu chorób nerek, najczęściej przewlekłego —>• kłębkowego zapalenia nerek, —f- odmiedniczkowego 767 NIEWYDOLNOŚĆ KRĄŻENIA MÓZGOWEGO zapalenia nerek, —>• torbielowatości nerek, nadciśnienia tętniczego itp. Ostatnim stadium n. nerek jest —f-mocznica.. N. nadnerczy może przebiegać w postaci ostrej lub przewlekłej. Ostra występuje wskutek rozległego zniszczenia nadnerczy przez uraz, krwotok, zator. Najczęściej pojawia się w posocznicy meningokokowej. Przewlekła postać cechuje chorobę —>• Addisona. NIEWYDOLNOŚĆ KRĄŻENIA MÓZGOWEGO, przemijające lub stale, umiejscowione albo uogólnione upośledzenie przepływu krwi przez mózg, prowadzące do klinicznie uchwytnych zaburzeń jego czynności (udar mózgu). Nawracające niedokrwienie mózgu, z przemijającym upośledzeniem krążenia mózgowego, może wywoływać powtarzające się napady o podobnym charakterze (bóle i zawroty głowy, ciemność przed oczami, senność, upośledzenie intelektu), zależnie od tego, w której tętnicy dochodzi gł. do zaburzeń krążenia. Napady te wydają się ściśle związane z —>• miażdżycą mózgu i procesem zakrzepowym, występują zaś wtedy, kiedy miejscowe krążenie mózgowe jest bliskie całkowitej niewydolności. W wielu przypadkach napad można zlikwidować środkami przeciwzakrze-powymi. NIEWYDOLNOŚĆ SZYJKI MACICY, bezbólowe rozwieranie się kanału szyjki macicy ciężarnej i wypadanie do pochwy dolnego odcinka jaja płodowego z następowym —> poronieniem, —> porodem niewczesnym lub przedwczesnym. N.sz.m. może powstać po szybkim porodzie, uszkodze- 768 niu kanału szyjki lub jest wywołana l wrodzoną wadą rozwojową macicy, J jest ona wyrazem upośledzenia mecha- l nizmu zamykającego szyjkę w prze- | biegu ciąży. W zależności od stop-j nią n.sz.m. przerwanie ciąży może na- j stąpić w różnych okresach ciąży, naj-j częściej w II trymestrze. Leczenie | u niecięźarnych polega na operacji J plastycznej zwężającej kanał szyjki, | w czasie ciąży na założeniu szwu okrężnego dokoła szyjki na wysokości ujścia ( wewn. (tzw. operacja Shirodkara). • NIEZAWODNOŚĆ DZIAŁANIA, zdolność człowieka do utrzymy- i warna sprawności w pracy na określo- J nym poziomie i w określonym czasie. | Analiza opiera się na badaniu procesów J warunkujących zachowanie się czło-'| wieka, jak stałość emocjonalna, uwaga,4 spostrzeganie, szybkość reagowania,^ dokładność działania i in. Błędne za-| chowanie się człowieka nazywa się| uchybieniem, którym to terminem | określa się wszelkiego rodzaju błędy, J potknięcia, załamania, odmowy, cał-j kowitą rezygnację z działania, a także) zmiany pochodzenia somatycznego w| funkcjonowaniu organizmu, o charak- ] terze czynnościowym lub organicz- j nym. Stwierdzono, ze w najbardziej | optymalnych warunkach liczba uchybień wynosi 1-2% wszystkich czynności. N.dz. jest istotnym kryterium oceny sprawności układu „człowiek- j -maszyna." NIEZBORNOŚĆ -> bezład. NIEZBORNOŚĆ OKA, astyg-matyzm, wada wzroku; zniekształcenie widzenia wywołane różnicami w sile załamywania światła wzdłuż różnych południków gałki ocznej. Przyczyną n. o. jest nieprawidłowe wyskle-pienie rogówki. Prawidłowa rogówka odpowiada kształtem sferycznej czaszy, natomiast rogówka oka z n.o. przypomina owalny wycinek jaja kurzego. W takiej sytuacji siła refrakcji w dwu prostopadłych do siebie krzywiznach jest różna, co powoduje powstanie na siatkówce nieostrego obrazu (np. przy oglądaniu znaku krzyżyka pacjent widzi ostro tylko jedno ramię, pionowe lub poziome). Taką n.o. nazywa się regularną. N.o. nieregularna jest wynikiem nierównej pow. rogówki, najczęściej wskutek zmian pourazowych; wówczas układ optyczny oka ma więcej ogniskowych niż dwie. Wyrównanie n.o. jest możliwe dzięki zastosowaniu szkieł cylindrycznych ustawionych w odpowiedniej do n.o. osi optycznej. Nieregularna n.o. może być wyrównywana tylko przez zastosowanie —>• soczewek kontaktowych na rogówce oka. NIEZDOLNOŚĆ DO DONOSZENIA PŁODU, jedna z postaci —> niepłodności kobiet, w której, mimo zapłodnienia jaja przez plemnik i zagnieżdżenia się zapłodnionego jaja, następuje wydalenie zarodka lub płodu niezdolnego do życia. Kobieta nie może donosić ciąży z powodu wad rozwojowych lub chorób macicy, —>• konfliktów serologicznych, nawykowych —>• poronień, —*• niewydolności szyjki macicy, zaburzeń hormonalnych i innych. NIEZDOLNOŚĆ DO PRACY, niemożność wykonywania pracy zawodowej z powodu choroby lub wypadku, a także z powodu opieki nad ^orym członkiem rodziny (np. matka w czasie choroby dziecka). Okres n.d.p. i niewykonywania jej w tym czasie określa się jako absencję w pracy. N.d.p. może być czasowa, długotrwała albo stała. Jako krótkotrwałą czasową n.d.p. określa się kilkudniową niezdolność (1-3 do 9 dni) i przyznaje ją lekarz leczący sieci lecznictwa społ. Niezdolność dłużej trwającą ustala, na wniosek lekarza leczącego, komisja lekarska — szpitalna lub przychodni lecznictwa ogólnego, albo innych uprawnionych jednostek sieci lecznictwa uspołecznionego. Mają one prawo orzekania n.d.p. do l miesiąca i przedłużania tego okresu do 3, a nawet do 6 miesięcy. Długotrwałą lub stałą niezdolność do pracy zawodowej orzekają —»• komisje lekarskie do spraw inwalidztwa i zatrudnienia (KIZ) ZUS, które mogą orzekać ~> inwalidztwo i ustalać jego grupę. Czasową n.d.p. orzeka się, jeżeli rokowanie lek. jest pomyślne i istnieje możliwość trwałej poprawy zdrowia, która pozwoli po leczeniu i rehabilitacji podjąć poprzednio wykonywaną pracę zawodową. Jeśli rokowanie jest niepomyślne — orzeka się o stopniu długotrwałej lub stałej niezdolności do pracy poprzednio wykonywanej i ustala rodzaj pracy i jej warunki, którą chory będzie mógł wykonywać bez szkody dla zdrowia. NIEZDOLNOŚĆ DO SPÓŁ-KOWANIA, l) u mężczyzn może być spowodowana uszkodzeniem lub wadą rozwojową prącia albo brakiem wzwodu prącia: organicznym (wskutek przerwania dróg nerw. biorących udział w mechanizmie wzwodu) lub czynnościowym (nerwice płciowe); 2) 769 NIEZDOLNOŚĆ DO ZAJŚCIA W CIĄŻĘ u kobiet, znacznie rzadziej, bywa następstwem zmian chorobowych w obrębie wejścia do pochwy i w samej pochwie oraz jej wad rozwojowych. N.d.s. może występować niezależnie od zdolności rozrodczej. Istnieją przypadki braku zdolności rozrodczej przy zachowanej zdolności do spólkowania, i odwrotnie. NIEZDOLNOŚĆ DO ZAJŚCIA W CIĄŻĘ, jedna z przyczyn żeńskiej —> niepłodności, polegająca na niemożności dokonania się zapłodnienia komórki jajowej i zagnieżdżenia się zapłodnionego jaja w błonie śluzowej macicy. N. do z. w c. może być pierwotna, istniejąca od początku życia płciowego, lub wtórna, kiedy występuje u kobiety, która była już poprzednio chociaż raz w ciąży. N. do z. w c. może być spowodowana: l) niewytwarzaniem przez istniejący jajnik komórek jajowych zdolnych do zapłodnienia (niedorozwój lub uszkodzenie gonad); 2) przeszkodami wykluczającymi możliwość połączenia się gamet męskich i żeńskich, np. wady rozwojowe lub niedrożność pozapalna jajowodów; 3) brakiem warunków do zagnieżdżenia się zapłodnionego jaja, np. hormonalnie uwarunkowany brak zmian przygotowawczych w błonie śluzowej macicy, niedorozwój macicy. NIEZSTĄPIENIE JĄDER, wnęt-rostwo, brak jąder w mosznie po urodzeniu u zdrowego noworodka płci męskiej. Najczęściej jądra znajdują się wówczas w kanale pachwinowym lub w jamie brzusznej. N.j. może dotyczyć jednego lub obu jąder. W pewnej liczbie przypadków jądro może samoistnie przemieścić się do moszny. Przy-770 czyną n.j. mogą być czynniki hor-| monalne lub mechaniczne (np. zrostyu Z n.j. nie należy mylić podciągnięcia) jąder jako reakcji na zimno. Chwilowa sprowadzenie jąder z kanału do mosz-j ny np. w ciepłej kąpieli rokuje samoist-| ne zstąpienie. Leczenie n.j. w zależ-ł ności od przyczyny (zwykle przez) endokrynologa i chirurga dziecię-a cego). Operacyjnie sprowadza się jąd-| ra nie wcześniej niż w 6-8 r. życia NIEŻYT, zapalenie nieżytowe katar, zapalenie błony śluzowej, przebiegu którego do wysięku zapa nego dołącza się śluz produkowany nadmiarze przez komórki nabłoni błony śluzowej na skutek działań czynników drażniących. W przebieg n. wyróżniamy 3 okresy: l) okres w; •sięku surowiczego, 2) okres zwyrodnii nią śluzowego komórek nabłonka i ; okres wysięku ropnego. Śluz wytwarz; ny w n. w nadmiernych ilościach mio sza się z wysiękiem surowiczym, pote z wysiękiem ropnym, nadając im ch rakterystyczną gęstość i lepkość. Prz czyną n. są te czynniki, które wywołuj! —»• zapalenie. Zejściem n. przewlekłem może być zanik błony śluzowej (fl nosa) lub jej przerost (n. przerostów NIEŻYT NOSA, katar nosa, 2 palenie śluzówki nosa spowodowa wirusowym zakażeniem drogą krope kową. Dodatkowym, na ogół przeceny nym czynnikiem przyczynowym je| oziębienie ciała (tzw. przeziębienia N.n. objawia się uczuciem swędzenuj drapania i suchości w nosie, kichaniem po czym następuje wzmożenie wydziti lania. Wydzielina jest początkowa wodnista. W początkowym okresie w/{ stępuje także uczucie pełności w nosi^ ból głowy, trudności w oddychaniu, często łzawienie. N.n. może towarzyszyć podwyższenie ciepłoty ciała, u-czucie rozbicia. U dzieci ze względu na niewykształconą odporność miejscową i ogólną n.n. stanowi poważną chorobę, w której przebiegu mogą występować powikłania ze strony pozostałych narządów układu oddechowego, a także w postaci zapalenia ucha środk., ogólnego zakażenia i in. W dalszym przebiegu n.n. objawy ogólne łagodnieją, wydzielina staje się śluzowa, następnie ropna. N.n. obejmuje także śluzówkę zatok przynosowych, w których odczyn zapalny ze względu na warunki anatomiczne może utrzymywać się znacznie dłużej niż w nosie. Leczenie n.n. jest jak dotychczas objawowe; stosuje się środki napotne, w przypadku gorączki przeciwgorącz-kowe, witaminę C w zwiększonych dawkach, krople do nosa zmniejszające przejściowo obrzęk śluzówki; środki te nie skracają przebiegu choroby. Przewlekły n.n. występuje u osób predysponowanych, z anomaliami anat. utrudniającymi prawidłowy przepływ powietrza przez nos, lub z nieprawidłową odczynowością śluzówki (naczy-nioruchowy n.n.). Przewlekły n.n. może przebiegać ze znacznym przerostem śluzówki (przerostowy przewlekły n.n.) lub z jej zanikiem, któremu towarzyszy poszerzenie jam nosowych i wysychanie błon śluzowych nosa i gardła. Szczególną postacią jest przewlekły cuchnący, zanikowy nieżyt nosa (o zeń a) o nieznanej etiologii, charakteryzujący się powstawaniem w poszerzonych jamach nosa strupów o Przykrym, przenikliwym zapachu. Le- NIEŻYT ŻOŁĄDKA czenie przewlekłych n.n. może być zachowawcze (antybiotyki, witaminy, inhalacje), klimatyczne lub chirurgiczne (operacyjne zwężenie nadmiernie szerokich jam nosa). NIEŻYT OSKRZELI ->• oskrzela (zapalenie). NIEŻYT ŻOŁĄDKA, katar żołądka, ostre lub przewlekłe zapalenie błony śluzowej żołądka. Ostry n.ż. występuje po spożyciu ciał drażniących, np. napojów alkoholowych w nadmiernych ilościach, niektórych leków w dużych ilościach lub u osób wrażliwych, po przypadkowym lub samobójczym połknięciu środków żrących. Ostre, krwotoczne zapalenie błony śluzowej żołądka może wystąpić w przebiegu chorób zakaźnych (błonica, zapalenie płuc, zapalenie opon mózgowych, płonica). Objawem ostrego n.ż. są bóle w nadbrzuszu, nudności, wymioty, bóle i zawroty głowy, ogólne osłabienie i wyczerpanie, gorączka, utrata łaknienia, uczucie pełności w nadbrzuszu. Przewlekły n.ż. cechuje przewlekły proces zapalno-zanikowy błony śluzowej. Występuje w chorobie Addiso-na-Biermera (—> niedokrwistość), awi-taminozach, niedoborze żelaza, w stanach przewlekłego drażnienia żołądka przez czynniki szkodliwe, w chorobach gruczołów wydzielania wewn. W niektórych przypadkach, np. w chorobie Addisona-Biermera, wykrywa się przeciwciała przeciw czynnikowi wewnętrznemu i komórkom okładzinowym gruczołów żołądka, które mogą odgrywać rolę w patogenezie przewlekłego nieżytu. Leczenie: dieta, środki osłaniające śluzówkę, odstawienie środków drażniących (leki!). W ostrym n.ż. leżenie 771 NIGHTINGALE w łóżku, środki przeciwbólowe, dieta płynna do czasu poprawy. NIGHTINGALE Florence, ur 12 V 1820, zm. 13 VIII 1910, ang. pielęgniarka i działaczka spol., inicjatorka nowoczesnego pielęgniarstwa. W 1854 z grupą 38 pielęgniarek udała się do Konstantynopola, gdzie zorganizowała opiekę nad rannymi żołnierzami ang. w czasie wojny krymskiej. W 1860 w szpitalu św. Tomasza w Londynie założyła pierwszą szkołę pielęgniarek; F. Nightingale podkreślała konieczność fachowego kształcenia pielęgniarskiego oraz znaczenie higieny w pielęgnowaniu chorych i zapobieganiu chorobie. Była autorką szeregu artykułów o pielęgniarstwie i higienie, wydała pamiętniki Notes on Nursing i Hints on Hospitals. NIKETAMID, kardiamid, kora-mina, dwuetyloamid kwasu nikotynowego, działający pobudzająco na ośrodkowy układ nerw., zwłaszcza na ośrodki: naczynioruchowy i oddechowy; roz-772 szerzą naczynia, przede wszystkim wieńcowe, mózgu, nerek i skóry; działa krótkotrwale. Stosowany w | zapaściach, omdleniach, zaburzeniach j krążenia, w chorobach zakaźnych,! rekonwalescencji, przewlekłych zapa- | leniach oskrzeli. Przedawkowany może | wywoływać drgawki. | NIKETAMID 0-ADENO ZYNA, Cardenosinum, Coramin-Adeno- ' sin, lek złożony; zawiera niketamid, | teofilinę i adenozynę. Stosowany w| lżejszych niedomogach krążenia, prze-j wleklej chorobie wieńcowej, rekon-| walescencji, zaburzeniach naczyniom-1 chowych itp. | NIKOTYNA, alkaloid występujący | w liściach różnych gatunków tytoniu.] W małych dawkach pobudza, w wiek- j szych poraża zwoje układu wegetatyw- \ nego (autonomicznego). Pobudza za-| kończenia ruchowe powodując drżenia \ mięśniowe, obniża pobudliwość zakon- l czeń czuciowych. Pobudza ośrodki: j oddechowy i naczynioruchowy mózgu | oraz korę mózgową. Nie ma zastosowa-1 nią w lecznictwie. Dawka śmiertelna' wynosi 0,06-0,1 g (papieros zawiera ok.! 15 mg n., cygaro ok. 100 mg; wypalając j papierosa palacz wdycha około l mg n.) \ Objawy zatrucia: nudności, wy-' mioty, biegunka, duszność, osłabienie, ! drżenie mięśniowe, zawroty i bóle głowy, silne poty, utrata przytomności, drgawki, porażenie oddechu. Przewlek-1 łe zatrucia (nikotynizm) objawiają się| osłabieniem pamięci, utrudnieniem l mowy, brakiem inicjatywy i energii, | ogólnym wyczerpaniem. Często wy-| stępują schorzenia przewodu pokarmo-1 wego (nieżyty, choroba wrzodowa) i l układu krążenia (choroba wieńcowa, | miażdżyca naczyń krwionośnych). Leczenie: ostrego zatrucia: przy połknięciu — wywołanie wymiotów, płukanie żołądka; przy skażeniu skóry zmycie bieżącą wodą i roztworem nadmanganianu potasowego; ochrona przed utratą ciepła, zapewnienie spokoju, sztuczne oddychanie, leczenie objawowe. NIKOTYNAMID->• witamina PP. NIKOTYNIZM, nałogowe palenie tytoniu. Zob. też nikotyna. NIKOTYNYL, Nicotol, Ronicol, alkohol beta-pirydynometylowy. Rozszerza naczynia krwionośne (obwodowe, wieńcowe i mózgowe) działając bezpośrednio spazmolitycznie. Obniża ciśnienie tętnicze krwi. Działa silniej i dłużej od kwasu nikotynowego. Stosowany w chorobach naczyń obwodowych (choroba Raynauda, owrzodzenia podudzi, miażdżyca), przewlekłej chorobie wieńcowej, migrenach, zespole Meniere'a, nadciśnieniu tętniczym w przebiegu miażdżycy. NIMFOMANIA, nadmiernie wysoki popęd płciowy u kobiety. Odpowiednikiem n. jest —>-satyriasis u mężczyzn. NISZA WRZODOWA, widoczny po podaniu —>• środka cieniującego na zdjęciu lub prześwietleniu rentg. w postaci dodatkowego cienia ubytek lub uchyłek ściany żołądka, dwunastnicy, przełyku, rzadziej jelita. N.w. opuszki dwunastnicy uwidacznia się najczęściej w okolicy jej podstawy lub części środkowej. Może być otoczona obrzękiem zapalnym, w starych wrzodach uwidacznia się promienisty układ fałdów śluzówki w otoczeniu n.w., powstający w następstwie zmian bliznowatych, które prowadzą również NITROZWIĄZKI do zniekształcenia wrzodowego opuszki. N.w. żołądka uwidacznia się na rentgenogramach najczęściej na krzy-wiźnie mniejszej lub na tylnej ścianie w pobliżu krzywizny mniejszej, rzadziej w okolicy przedodźwiemikowej lub okolicy wpustu. Może mieć różną głębokość, od niszy płaskiej do głęboko drążącej do sąsiednich narządów. W przypadkach starego wrzodu rozwijają się zmiany bliznowate i powstaje zbieżny układ fałdów śluzówki żołądka w otoczeniu niszy. NITROERYTHRIT -> erytrolu czteroazotan. NITROGLICERYNA, trójazotan gliceryny; lek rozszerzający naczynia krwionośne, również wieńcowe; działa szybko, lecz krótkotrwale, dobrze wchłania się z błon śluzowych, zwłaszcza jamy ustnej. Obniża ciśnienie tętnicze, zmniejsza zapotrzebowanie mięśnia sercowego na tlen. Stosowana w ostrych napadach —> dusznicy bolesnej, zatruciach efedryną, amfetaminą, niekiedy kolce żółciowej i nerkowej. W handlu znajdują się również preparaty n. o przedłużonym działaniu (Sustac, Nitro Mack retard). NITROGRANULOGEN —> iperyt azotowy. NITROPENTON -> pentaerytrol. NITROZWIĄZKI, chem. związki organiczne zawierające grupę nitrową NOa. Najważniejszą grupę n. stanowią n. aromatyczne, różniące się znacznie od n. alifatycznych; n. alifatyczne: —>-chloropikryna; nitrometan i cztero-nittometan stosowane są jako dodatek do paliwa rakietowego i w produkcji materiałów wybuchowych; działają drażniąco słabiej od chloropikryny. 773 NITZE N. aromatyczne: nitrobenzen (przemysł farbiarski), dwunitroalkilo-fenole (herbicydy), pochodne nitrowe i chlorowe benzenu (fungicydy), —>• trójnitrofenol i in. N. wchłaniają się przez drogi oddechowe. Powodują przemianę —>• hemoglobiny w —»• met-hemoglobinę, dzialają porażająco na ośrodkowy układ nerwowy oraz uszkadzają wątrobę i nerki. Objawy zatrucia: nudności, wymioty, bóle i zawroty głowy, sinica, duszność, odurzenie, drgawki, utrata przytomności; w dalszym przebiegu żółtaczka, skąpomocz. Leczenie: przy połknięciu — wywołanie wymiotów, płukanie żołądka, parafina płynna; skażoną skórę zmywa się bieżącą wodą, a następnie olejem parafinowym lub octem; tlenoterapia, leczenie objawowe. NITZE Max, ur. 18 IX 1848, zm. 23 II 1906, niem. lekarz urolog; prof. urologii w Berlinie (od 1900). Pierwszy wpadł na pomysł zastosowania źródła światła do endoskopowych badań narządów jamistych i skonstruował cystoskop (w 1879). Wynalazkiem tym przyczynił się do znacznego rozwoju nowoczesnej urologii. Autor prac Podręcznik cystoskopii (1889) i Cystof litograficzny atlas (1894). NIWECZNIKI -> przeciwciała. NOBLA NAGRODA, fundacja szwedz.-norw. z siedzibą w Sztokholmie, założona w 1900 w celu realizowania testamentu szwedz. chemika i przemysłowca Alfreda Bernharda Nobla (1833-96). Z dochodów fundacji Nobla przyznawanych jest corocznie 5 równej wielkości nagród za wybitne osiągnięcia naukowe oraz za działalność na rzecz zbliżenia między narodami. Na- 774 Nagrody Nobla 1901—1977 w dziedzinie medycyny, fizjologii, biochemii grody z fizjologii lub medycyny przy-| znaje szwedz. Królewski Karoliński | Instytut Medyczno-Chirurgiczny. Na-j grody są wręczane w Sztokholmie i wfl Oslo 10 grudnia w rocznicę śmierci) Nobla. | NOCYRECEPTORY, receptory| czucia bólu, wolne zakończenia nerw.| pobudzane przez czynniki powodujące) uszkodzenie tkanek (bodźce nocy-| ceptywne), np. silne bodźce tenniczne,| chem. i mechaniczne. | NOGUCHI Hideyo, ur. 24 XI | 1876, zm. 21 V 1928, jap. bakteriolog;! prof. Inst. Bad. Med. Rockefellera w| Nowym Yorku (od 1910). W 1911| wyhodował na pożywkach zarazek po-| wodujący —> kiłę (krętek blady) i w| dwa lata później otrzymał czystą jego| kulturę. Wykazał kiłowe tło schorzeń| układu nerw.: —» porażenia postępu-| jącego i —»• wiądu rdzenia oraz zmody-| fikowal —>• odczyn Wassermana. Pro-| wadził również badania nad —>• źóltą| febrą w pd. Afryce; zmarł zaraziwszy) się tą chorobą. | NOKARDIOZA, choroba wywoła-) na przez grzyb Nocardia asteroidesf który powoduje nacieki zapalne w róż-j nych narządach, gł. w płucach. Zaka-| żenię następuje gł. drogami oddecho-| wymi (wdychanie pyłu z gleby zawie-| rającej zarodniki grzyba). Objawy| przypominają gruźlicę: na początku kaszel z odpluwaniem gęstej plwociny | ból w klatce piersiowej, niekiedy dusz-| ność. Później gorączka, dreszcze, potyj osłabienie, chudnięcie. Rozpoznanie na podstawie wykrycia grzyba w ho dowli z plwociny. Leczenie: strepti mycyna, sulfonamidy. NOMA —> rak wodny. Rok Laureaci Państwo Za osiągnięcia 1901 Bmil von Behring (1854-1917) Niemcy Prace nad seroterapia. 1902 Sir Ronald Ross (1857-1932) W. Brytania Odkrycie cyklu rozwojowego zarazków zimnicy i sposobu W szerzenia się. 1903 Nieb Ryberg Finsen (1860-1904) Dania Opracowanie metody leczenia skoncentrowanym promieniem świetlnym. 1904 Iwan Pietrowicz Pawłów (1849-1936) Rooja Badania fizjologii trawienia. 1905 Robert Koch (1843-1910) Niemcy Prace nad gruźlica. 1906 Camillo Golgi (1844-1926) Santiago Ramon y Cajał (1852-1934) Włochy Hiszpania Prace nad budową układu nerwowego. 1907 Charles Louis Alphonse La-vcran (1845-1922) Francja Odkrycie roli pierwotniaków w przenoszeniu chorób, zwłaszcza zimnicy. 1908 Pauł Ehriich (1854-1915) Il)a Iljicz Mieczników (1845-1916) Niemcy Rosja Prace nad odpornością organizmu. 1909 Emil Thcodor Kocher (1841-1927) Szwajcaria Prace nad fizjologią, patologią i chirurgią tarczycy. 1910 Albrccht Kosael (1853-1927) Niemcy Prace nad białkami. 1911 Allvar Gulistrand (1862-1930) Szwecja Całokształt prac nad dioptryką oka. 1912 Alexia Carrel (1873-1944) Stany Zjedli. Prace nad szwami naczyniowymi i transplantacją tkanek. 1913 Charlcs Robert Richct (1850-1935) Francja Prace nad anafilaksją. 1914 Robert Barany (1876-1936) Austria Prace nad fizjologią i patologią aparatu przedsionkowego ucha. 1915--1918 nagrody nie przyznano 1919 Julcs Jean Baptitte Bordct (1870-1961) Belgia Prace nad immunologia. 1920 Schack August Stcenberg Krogb (1874-1949) Dania Odkrycie resulacymefto mechanizmu naczyń włosowatych. Rok Laureaci Państwo Za osiągnięcia 1921 nagrody nie przyznano 1922 Archibald Vivian HM (1886-1977) W. Brytania Odkrycie przemian energetycz- Otto Meyerhof (1884-1951) Niemcy Odkrycie zależności między zużyciem tlenu a wytwarzaniem ' kwasu mlekowego w mięśniach. 1923 Frederick Grani Banting (1891-1941) John James Richard Macieod (1876-1935) Kanada Kanada Odkrycie insuliny. 1924 Willem Einthoven (1860-1927) Holandia Wynalezienie elektrokardiografu. 1925 nagrody nie przyznano 1926 biger(1867-1928) Dania rakowatych droga pasożytnicza. 1927 Julius Wagncr-Jauregg (1857-1940) Austria Leczenie porażenia postępu j ące-go zimnicą. 1928 Charies Jules Henri Nicolle (1866-1936) Francja 1929 Christian Eijkman (1858-1930) Holandia -beri i odkrycie witaminy an-tyneurotycznej. Sir Frederick Gowland Hop-kins(1861-1947) W. Brytania Odkrycie witaminy wzrostowej i prace nad witaminami. , 1930 Kari Landsteiner (1868-1943) Austria ———————————————————^ Odkrycie grup krwi. 1931 Otto Heinrich Warburg (1883-1970) Niemcy Odkrycie budowy i działania enzymu oddechowego. 1932 Sir Charies Scott Sherrington (1857-1952) Edgar Douglas Adrian (ur. 1889) W. Brytania W. Brytania Odkrycia dotyczące funkcji neuronów. ' • 1933 Thomas Hunt Morgan (1866-1945) St. Zjedn. ——————————————————— Odkrycie roli chromosomów w przekazywaniu cech dziedzicznych. 1934 (1885-1950) William Parry Murphy (ur. 1892) George Hoyt Whipple (1878-1976) St. Zjedn. St. Zjedn. St. Zjedn. Odkrycie metody skutecznego leczenia niedokrwistości złośliwej wątrobą, i 1935 Hans Spemann (1869-1941) Niemcy Odkrycie istoty układu „organł-i zatorów" w rozwoju zarodkom wym. ) Rok Laureaci Państwo Za osiągnięcia 1936 Otto Loewi (1873-1961) Sir Henry Hallet Dale (1875-1968) Austria St. Zjedn. Odkrycia wyjaśniające chemiczną naturę przewodzenia bodźców nerwowych. 1937 Albert von Szent-Gyórgyi (ur. 1893) Węgry Odkrycia dotyczące procesu b iol. spalania i badania witaminy C. 1938 Corneille Jean Francois Heymanns (1892-1968) Belgia Odkrycie znaczenia receptorów zatoki tętnicy szyjnej i aorty w regulacji oddychania. 1939 Gerhard Domagk (1895-1964) Niemcy Odkrycie przeciwbakteryjnego działania prontosilu. 1940 1941 1942 nagrody nie przyznano 1943 Henrik Cari Peter Dam (ur. 1895-1976) Edward Adelbert Doisy (ur. 1893) Dania St. Zjedn. Odkrycie witaminy K ijejchem. własności. 1944 Joseph Erlanger (1874-1965) Herbert Spencer Gasser (1888-1963) St. Zjedn. St. Zjedn. Odkrycie zróżnicowania funkcji poszczególnych włókien nerwowych. 1945 Sir Alexander Fleming (1881-1955) Sir Howard Walter Florey (1898-1968) Ernst Boris Chain (ur.1906) W. Brytania W. Brytania W. Brytania Odkrycie penicyliny, jej wyodrębnienie i zastosowanie w leczeniu. 1946 Hermann Joseph Muller (1890-1967) St. Zjedn. Wywołanie mutacji działaniem promieni rentg. 1947 Cari Ferdinand Cori (ur. 1896) Gerty Theresa Cori ...a8.9&r.l9.5Zl........................ St. Zjedn. St. Zjedn. Odkrycie przebiegu katalitycznej przemiany glikogenu. Bernardo Alberto Houssay (1887-1971) Argentyna Odkrycie hormonu przedniego płata przysadki działającego na przemianę węglowodanowa. 1948 Pauł Hermann Muller (1899-1965) Szwajcaria Odkrycie owadobójczych właściwości DDT. 1949 Antonio Caetano de Abreu Freire Egas Moniz (1874-1955) Portugalia Wprowadzenie do lecznictwa zabiegu leukotomii przedczo-łowej w leczeniu chorób psychicznych. Walter Rudolf Hess (1881-1973) Szwajcaria Odkrycie czynnościowego znaczenia śródmózgowia dla ko-ordynacj i czynności narządów wewnętrznych. 2f) — Encyklopedia medycyny Rok Laureaci Państwo Za osiągnięcia 1950 Phillip Showalter Hench (1896-1965) Tadeusz Reichstein (ur. 1897) Edward Calwin Kendall (1886-1972) St. Zjedn. Szwajcaria St. Zjcdn. Odkrycie budowy chem. i dzm łania hormonów kory nadnei! czy oraz zastosowanie ich ^ leczeniu gośćca. 1951 Max Theiler (ur.1899) St. Zjcdn. Badania nad wirusem żółtej go raczki i opracowanie szczc pionki. 1952 Sdman Abraham Waksman (1888-1973) St. Zjedn. Odkrycie streptomycyny. 1953 Hana Adolf Krebs (ur.1900) W. Brytania ———————————————————— Odkrycie cyklu kwasu cytrynq wego. Fritz Albert Lipmann (ur.1899) St. Zjedn. Odkrycie koenzymu A i jeg znaczenia dla pośrednie) prze' miany materii. 1954 John Franklin Enders (ur.1897) Frcderick Chapman Robbins (ur. 1916) Thomas Huckle Weller (ur. 1915) St. Zjedn. St. Zjedn. St. Zjedn. Odkrycie, że wirus polio moż< być hodowany na hodowlac tkankowych. 1955 Axel Hugo Theodor TheoreU (ur. 1903) Szwecja Badania nad naturą i działaniem enzymów oksydacyjnych. 1956 Wcrner Forssmann (ur. 1904) Andre Frederic Cournand (ur. 1895) Dickinson Woodroff Richards (ur. 1895) RFN St. Zjedn. St. Zjedn. Odkrycie nowej metodyki badał diagnostycznych układu kn żenią. 1957 Daniel Bovet (ur.1907) Włochy Odkrycie substancji syntetycz nych blokujących efekty sub stancji wytwarzanych w orga nizinie, np. acetylocholiny. 1958 George Wells Beadle (ur. 1903) Edward Lawric Tanim (ur.1909) St. Zjedn. St. Zjedn. Badania genet. uwarunkowa reakcji biochem. w orga nizmie. Joshua Lederberg (ur. 1925) St. Zjedn. Odkrycia dotyczące genet. re kombinacji u bakterii. 1959 Severo Ochoa (ur.1905) Arthur Komberg (ur.1918) St. Zjedn. St. Zjedn. Badania biol. syntezy kwas rybpnukleinowego i dezo ksyrybonukleinowego. 1960 Sir Frank Macfarlane Bumet (ur.1899) Peter Brian Medawar (ur. 1915) Australia St. Zjedn. Prace nad tzw. nabytą tole rancją immunologiczną. -— Rok Laureaci Państwo Za osiągnięcia 1961 Georg von Bekesy (1899-1972) St. Z)edn. Odkrycie mechanizmów pobudzania receptorów słuchowych oraz badania fizjologii ucha, 1962 James Dewey Watson (ur. 1928) Francis Harry Compton Crick (ur.1916) Maurice Hugh Frederick Wil-kins (ur. 1916) St. Zjedn. W. Brytania W. Brytania Badania w dziedzinie budowy cząsteczkowe) kwasów nukleinowych i odkrycie ich znaczenia dla badania żywego organizmu. 1963 Sir John Carew Eccics (ur. 1903) Andrew Fielding Huxley (ur. 1917) Allan Lioyd Hodgkin (ur. 1914) Australia W. Brytania W. Brytania Badania w dziedzinie neurologii, przede wszystkim za odkrycie mechanizmów jonowych pobudzania i hamowania na zewnątrz i wewnątrz błony komórkowej . 1964 Konrad Bloch (ur.1912) Fedor Lynen (ur. 1911) St. Zjedn. RFN Badania przyczyniające się do zwalczania i zapobiegania miażdżycy przez wykrycie syntezy cholesterolu w organizmie człowieka. 1965 Andre Lwoil (ur. 1902) Jacques Monod (1910-1968) Francois Jacob (ur. 1920) Francja Francja Francja Odkrycia dotyczące mechanizmów i procesów dziedziczenia zachodzących w komórce. 1966 Peyton Rous (1879-1970) Charles Huggins (ur.1901) St. Zjcdn. St. Zjcdn. Za całokształt badań nad nowotworami złośliwymi. 1967 Haldan Keffer Hartline (ur. 1904) George Wald (ur. 1906) Ragnar Arthur Granit (ur. 1900) St. Z)cdn. St. Zjedn. Szwecja Odkrycie podstawowych procesów chem. i fizjol. zachodzących w oku l mózgu podczas widzenia. 1968 Robert William Holley (ur.1922) Marshall Warren Nirenberr (ur. 1927) Har Gobind Khorana (ur.1922) St. Zjedn. St. Zjedn. St. Zjedn. Za wkład w rozszyfrowanie kodu genetycznego. 1969 Max Delbriick (ur. 1906) Alfred Day Hershey (ur. 1908) Salvador Edward Luria (ur. 1912) St. Zjedn. St. Zjedn. St. Zjedn. Za odkrycie w zakresie genetyki molekularnej. 1970 Sir Bernard Katz (ur. 1911) Ulf von Euler (ur. 1905) Julius Axelrod (ur. 1912) W. Brytania Szwecja St. Zjedn. Prace nad transmisją pomiędzy komórkami nerwowymi. Rok Laureaci Państwo Za osiągnięcia 1936 Otto Loewi (1873-1961) Sir Henry Hallet Dale (1875-1968) Austria St. Zjedn. Odkrycia wyjaśniające chemiczną naturę przewodzenia bodźców nerwowych. 1937 Albert von Szent-Gyorgyi (ur. 1893) Węgry Odkrycia dotyczące procesu biol. spalania i badania witaminy C. 1938 Corneille Jean Francois Heymanns (1892-1968) Belgia Odkrycie znaczenia receptorów zatoki tętnicy szyjnej i aorty w regulacji oddychania. 1939 Gerhard Domagk (1895-1964) Niemcy Odkrycie przeciwbakteryinego działania prontosilu. 1940 1941 1942 nagrody nie przyznano 1943 Henrik Car! Peter Dam (ur. 1895-1976) Edward Adelbcrt Doisy (ur.1893) Dania St. Zjedn. Odkrycie witaminy K i jej chem. własności. 1944 Joseph Erlanger (1874-1965) Herbert Spencer Gasser (1888-1963) St. Zjedn. St. Zjedn. Odkrycie zróżnicowania funkcfi poszczególnych włókien nerwowych. 1945 Sir Alexander Fleming (1881-1955) Sir Howard Walter Florey (1898-1968) Ernst Boris Chain (ur.1906) W. Brytania W. Brytania W. Brytania Odkrycie penicyliny, jej wyodrębnienie i zastosowanie w leczeniu. 1946 Hermann Joseph Milller (1890-1967) St. Zjedn. Wywołanie mutacji działaniem promieni rentg. 1947 Cari Ferdinand Cori (ur. 1896) Gerty Theresa Cori ...a8Sfc..l95Zl........................ St. Zjedn. St. Zjedn. Odkrycie przebiegu katalitycznej przemiany glikogenu. Bernardo Alberto Houssay (1887-1971) Argentyna Odkrycie hormonu przedniego pląta przysadki działającego na przemianę węglowodanową. 1948 Pauł Hermann Miiller (1899-1965) Szwajcaria Odkrycie owadobójczych właściwości DDT. 1949 Antonio Caetano de Abreu Freire Egas Moniz (1874-1955) Portugalia Wprowadzenie do lecznictwa zabiegu leukotomiiprzedczo-łowej w leczeniu chorób psychicznych. Walter Rudolf Hess (1881-1973) Szwajcaria Odkrycie czynnościowego znaczenia śródmózgowia dla koordynacji czynności narządów wewnętrznych. 776 ^h — Encyklopedia medycyny Rok Laureaci Państwo Za osiągnięcia 1950 Phillip Showalter Hench (1896-1965) Tadeusz Reichstein (ur. 1897) Edward Calwin Kendall (1886-1972) St. Z)edn. Szwajcaria St. Zjcdn. Odkrycie budowy chem. i dzia łania hormonów kory nadner czy oraz zastosowanie ich ^ leczeniu gośćca. 1951 Max Theiler (ur. 1899) St. Zjedn. Badania nad wirusem żółte] go rączki i opracowanie szcze pionki. 1952 Selman Abraham Waksman (1888-1973) St. Zjedn. Odkrycie streptomycyny. 1953 Hans Adolf Krebs (ur.1900) W. Brytania Odkrycie cyklu kwasu cytryno wcgo. Fritz Albert Lipmann (ur.1899) St. Zjedn. Odkrycie koenzymu A i )eg znaczenia dla pośrednie) prze miany materii. 1954 John Franki in Enders (ur.1897) Predenck Chapman Robbins (ur. 1916) Thomaa Huckle Weller (ur. 1915) St. Zjedn. St. Ziedn. St. Zjedn. Odkrycie, że wirus polio moż być hodowany na hodowlac: tkankowych. 1955 Axel Hugo Thcodor Theorell (ur. 1903) Szwecia Badania nad natura i działamer enzymów oksydacyjnych. 1956 Werner Porssmann (ur. 1904) Andre Frcderic Coumand (ur.1895) Dickinson Woodruff Richards (ur. 1895) RFN St. Zjedn. St. Zjedn. Odkrycie nowej metodyki bada diagnostycznych układu krą żenią. 1957 Daniel Bovet (ur. 1907) Wiochy Odkrycie substancji syntetycz nych blokujących efekty sub stancji wytwarzanych w orga nizinie, np. acetylocholiny. 1958 George Wells Beadle (ur. 1903) Edward Lawrie Tatum (ur. 1909) St. Ziedn. St. Zjedn. Badania genet. uwarunkowa reakc)i biochem. w orga nizmie. Joshua Lederberg (ur. 1925) St. Zjedn. Odkrycia dotyczące genet rc kombinacn u bakterii. 1959 Scvcro Ochoa (ur. 1905) Arthur Komberg (ur. 1918) St. Ziedn. St. Zjedn. Badania biol. syntezy kwas rybpnukleinowego i dezo ksyrybonukleinowego. 1960 Sir Frank Macfarlane Bumet (ur. 1899) Peter Brian Mcdawar (ur. 1915) Australia St. Zjedn. Prace nad tzw. nabytą tol< ranc]ą immunologiczną. Rok Laureaci Państwo Za osiągnięcia 1961 Georg von Bekesy (1899-1972) St. Z|edn. Odkrycie mechanizmów pobudzania receptorów słuchowych oraz badania fiz)ologii ucha. 1962 James Dewey Watson (ur. 1928) Francis Harry Compton Cnck (ur. 1916) Maurice Hugh Frederick Wil-kins (ur. 1916) St. Ziedn. W. Brytania W. Brytania Badania w dziedzinie budowy cząsteczkowe) kwasów nukleinowych i odkrycie ich znaczenia dla badania żywego organizmu. 1963 Sir John Carew Eccies (ur. 1903) Andrew Fielding Huxley (ur. 1917) Allan Lioyd Hodgkin (ur.1914) Australia W. Brytania W. Brytania Badania w dziedzinie neurologu, przede wszystkim za odkrycie mechanizmów Jonowych pobudzania i hamowania na zewnątrz ) wewnątrz błony komórkowej . 1964 Konrad Bloch (ur. 1912) Fedor Lynen (ur. 1911) St. Z)edn. RFN Badania przyczyniające się do zwalczania i zapobiegania miażdżycy przez wykrycie syntezy cholesterolu w organizmie człowieka. 1965 Andre Lwoff (ur. 1902) Jacques Monod (1910-1968) Francois Jacob (ur. 1920) Francja Francja Francja Odkrycia dotyczące mechanizmów i procesów dziedziczenia zachodzących w komórce. 1966 Peyton Rous (1879-1970) Charles Huggins (ur.1901) St. Zjedn. St. Zjedn. Za całokształt badań nad nowotworami złośliwymi. 1967 Haldan Keffer Hartline (ur. 1904) George Wald (ur. 1906) Ragnar Arthur Granit (ur. 1900) St. Z)cdn. St. Z)edn. Szwecia Odkrycie podstawowych procesów chem. i fizjol. zachodzących w oku i mózgu podczas widzenia. 1968 Robert WlUiam Holley (ur. 1922) Marshall Warren Nirenberf (ur. 1927) Har Gobind Khorana (ur.1922) St. Z)edn. St. Ziedn. St. Zjedn. Za wkład w rozszyfrowanie kodu genetycznego. 1969 Max Delbriick (ur. 1906) Alfred Day Hershey (ur. 1908) Salvador Edward Luna (ur. 1912) St. Zjedn. St. Ziedn. St. Zjedn. Za odkrycie w zakresie genetyki molekularne). 1970 Sir Bernard Katz (ur. 1911) Ulf von Euler (ur.1905) Julius Axelrod (ur. 1912) W. Brytania Szwecia St. Z)edn. Prace nad transmisią pomiędzy komórkami nerwowymi. Rok Laureaci Państwo Za osiągnięcia 1950 Phillip Showalter Hench (1896-1965) Tadeusz Reichstein (ur. 1897) Edward Calwin Kendall (1886-1972) St. Zjedn. Szwajcaria St. Zjedn. Odkrycie budowy chem. i dzia łania hormonów kory nadner czy oraz zastosowanie ich v leczeniu gośćca. 1951 Max Theiler (ur. 1899) St. Zjedn. Badania nad wirusem żółte) go rączki i opracowanie szcze pionki. 1952 Selman Abraham Waksman (1888-1973) St. Zjedn. Odkrycie streptomycyny. 1953 Hana Adolf Krebs (ur. 1900) W. Brytania Odkrycie cyklu kwasu cytryno wcgo. Fritz Albert Lipmann (ur.1899) St. Zjedn. Odkrycie koenzymu A i j eg znaczenia dla pośrednie; prze miany materii. 1954 John Franklin Enders (ur.1897) Frederick Chapman Robbins (ur. 1916) Thomas Huckle Weller (ur. 1915) St. Zjedn. St. Zjedn. St. Zjedn. Odkrycie, że wirus polio moż być hodowany na hodowlac] tkankowych. 1955 Axel Hugo Theodor Theorell (ur. 1903) Szwec)a Badania nad naturą i działanier enzymów oksydacyjnych. 1956 Werner Forssmann (ur. 1904) Andrć Frederic Coumand (ur. 1895) Dickinson Woodruff Richards (ur. 1895) RFN St. Zjedn. St. Zjedn. Odkrycie nowej metodyki bada diagnostycznych układu kra żenią. 1957 Daniel Bovet (ur. 1907) Wiochy Odkrycie substancji syntetyca nych blokujących efekty sub stancji wytwarzanych w orga nizmie, np. acetylocholiny. 1958 George Wells Bcadlc (ur. 1903) Edward Lawrie Tatum (ur. 1909) St. Zjedn. St. Zjedn. Badania genet. uwarunkowa reakcji biochcm. w orga nizmie. Joshua Lederberg (ur. 1925) St. Zjedn. Odkrycia dotyczące genet. rc kombinacji u bakterii. 1959 Severo Ochoa (ur. 1905) Arthur Kornberg (ur. 1918) St. Zjedn. St. Zjedn. Badania biol. syntezy kwas rybpnukleinowcgo i dezo ksyrybonukleinowego. 1960 Sir Frank Macfarlane Bumet (ur. 1899) Peter Brian Medawar (ur. 1915) Australia St. Zjedn. Prace nad tzw. nabytą tole rancją immunologiczną. Rok Laureaci Państwo Za osiągnięcia 1961 Georg von Bekesy (1899-1972) St. Z)edn. Odkrycie mechanizmów pobudzania receptorów słuchowych oraz badania fizjologii ucha. 1962 James Dewey Walson (ur. 1928) Francis Harry Compton Crick (ur. 1916) Maurice Hugh Frederick Wil-kins (ur. 1916) St. Z)edn. W. Brytania W. Brytania Badania w dziedzinie budowy cząsteczkowe) kwasów nukleinowych i odkrycie ich znaczenia dla badania żywego organizmu. 1963 Sir John Carew Eccies (ur. 1903) Andrew Fielding Huxley (ur. 1917) Allan Lioyd Hodgkin (ur. 1914) Australia W. Brytania W. Brytania Badania w dziedzinie neurologii, przede wszystkim za odkrycie mechanizmów jonowych pobudzania i hamowania na zewnątrz i wewnątrz błony komórkowej . 1964 Konrad Bloch (ur. 1912) Fedor Lynen (ur. 1911) St. Zjedn. RFN Badania przyczyniające się do zwalczania i zapobiegania miażdżycy przez wykrycie syntezy cholesterolu w organizmie człowieka. 1965 Andre Lwoff (ur. 1902) Jacques Monod (1910-1968) Francois Jacob (ur. 1920) Francja Francja Francja Odkrycia dotyczące mechanizmów i procesów dziedziczenia zachodzących w komórce. 1966 Peyton Rous (1879-1970) Charles Huggins (ur. 1901) St. Zjedn. St. Zjcdn. Za całokształt badań nad nowotworami złośliwymi. 1967 Haldan Keffer Hartline (ur. 1904) George Wald (ur. 1906) Ragnar Arthur Granit (ur. 1900) St. Zjedn. St. Z)edn. Szwecja Odkrycie podstawowych procesów chem. i fiz)ol. zachodzących w oku i mózgu podczas widzenia. 1968 Robert William Holley (ur. 1922) Marshall Warren Nirenberr (ur.1927) Har Gobind Khorana (ur. 1922) St. Zjedn. St. Ziedn. St. Zjedn. Za wkład w rozszyfrowanie kodu genetycznego. 1969 Max Delbruck (ur. 1906) Alfred Day Hershey (ur. 1908) Salvador Edward Luna (ur. 1912) St. Zjedn. St. Zjedn. St. Zjedn. Za odkrycie w zakresie genetyki molekularne). 1970 Sir Bernard Katz (ur. 1911) Ulf von Euler (ur. 1905) Julius Axelrod (ur. 1912) W. Brytania Szwecja St. Zjedn. Prace nad transmisją pomiędzy komórkami nerwowymi. NORADRENALINA Rok Laureaci Państwo Za osiągnięcia 1971 Eari Wiłburg Sutheriand (1904-1974) St. Zjedn. Odkrycie cyklicznego kwasi adenozynomonofosforowego (AMP) i jego roli w dzialanh horinonów. 1972 Gerald Maurice Edelman (ur.1929) Rodney Robert Porter (ur. 1917) St. Zjedn. W. Brytania Odkrycie struktury chem. prze ciwciał. 1973 Konrad Loren^ (ur.1903) Kar! Ritter von Frisch (ur.1886) Nikolaas Tinbergen (ur.1907) Austria Austria Holandia Badania nad spontanicznym za chowaniem się zwierząt ł określonych sytuacjach i po< wpływem określonych bod3 ców. 1974 Albert Ciaude (ur. 1898) Christian Renę de Duve (ur.1917) Gcorge Emil Palade (ur. 1912) Belgia , St. Zjedn. St. Zjedn. Badania w dziedzinie biolog komórek. 1975 David Baltimore (ur. 1938) Renato Dułbecco (ur. 1914) Howard Martin Tenun (ur. 1934) St. Zjedn. Włochy St. Zjedn. Badania wzajemnego oddziale wania wirusa nowotworowel i materiału genetycznego k< mórki 1976 Baruch Samuel Blumberg (ur. 1925) Daniel Carleton Gajdusek (ur. 1923) St. Zjedn. St. Zjedn. Odkrycie nowych mechanizmó powstawania i rozszerzania s neurologicznych chorób żak źnych 1977 Roger Guillemin (ur. 1924) Andrew Schally (ur. 1926) Rosałyn Yalow (ur. 1921) Francja St. Zjedn. St. Zjedn. Badania hormonów mózgowy< NORADRENALINA, norepinef-ryna, hormon z grupy —*• amin kate-cholowych, wytwarzany przez komórki chromochlonne rdzenia nadnerczy; jest pochodną aminokwasu tyrozyny. N. wydzielana jest także przez niektóre neurony ośrodkowego układu nerw., gl. w pniu mózgu, przez zakończenia pozazwojowych włókien nerw. —>- współczulnego układu. W ośrodkowym układzie nerw. i w obwodowym 780 układzie współczulnym n. spel rolę —»• przekaźnika impulsów. Część wo wchłaniana jest zwrotnie pr; zakończenia włókien nerw., częściom inaktywowana, niewielka jej część pr dostaje się do krwi. Krążąca we k: n., pochodząca z zakończeń nerw. i \ dzielana przez rdzeń nadnerczy, ^ wiera efekty uogólnione, działając ja hormon. Wydzielanie n. w rdzeniu i nerczy stymulowane jest przez pr; zwojowe włókna nerwów wspólczul-nycb. Działanie n. na różne tkanki i narządy zachodzi za pośrednictwem receptorów adrenergicznych. Wywołuje wzrost —> ciśnienia tętniczego i obwodowego oporu naczyniowego, zwiększa częstość i silę skurczów serca oraz kurczliwość mięśnia sercowego; wpływa hamująco na mięśniówkę gładką przewodu pokarmowego, powoduje wzrost zużycia tlenu w tkankach i uwalnianie kwasów tłuszczowych z tkanki tłuszczowej; działanie jej na przemianę materii jest słabsze niż działanie —>• adrenaliny. NORAMIDOPIRYNA, Pyralgi-na, Nowalgina, pochodna fenylopi-razolonu o działaniu przeciwbólowym i przeciwgorączkowym. Działa słabo przeciwzapalnie, zmniejsza napięcie mięśni gładkich. Stosowana w bólach różnego pochodzenia, zapaleniu stawów, gośćcu, stanach pooperacyjnych. NOREPINEFRYNA -r noradre-nalina. NORMA HIGIENICZNA, ustalona na podstawach nauk. wielkość określająca nasilenie działania danego czynnika zew. na ustrój ludzki na takim poziomie, żeby nie spowodował upośledzenia czynności ustroju i umożliwił jego dostosowanie się do zmiennych warunków otoczenia. Rozróżnia się n. h. optymalne, dopuszczalne, najwyższe dopuszczalne, zalecane i tymczasowe. Obowiązują one we wszystkich działach higieny, np. komunalnej, przemysłowej, szkolnej, żywienia, ubrania i in. Szczególnie ważne są n.h. Mające znaczenie przeciwepidemiczne, tj. dotyczące wody pitnej i użytkowej, żywienia zbiorowego oraz usuwania NORMOCYTY i neutralizacji odpadków i zanieczyszczeń. Duże znaczenie mają również n.h. dotyczące najwyższych dopuszczalnych stężeń (NDS) pyłów, par i gazów przemysłowych ~w pomieszczeniach fabrycznych. Inne n.h. regulują sprawy kubatury (lub powierzchni) pomieszczeń do pracy, ich oświetlenia, ogrzewania, wentylacji itp. N.h. w PRL ustala Polski Komitet Normalizacyjny, a w szczególnych przypadkach — wyspecjalizowane instytucje resortowe. Na ogół wszystkie n.h. przewidują sankcje administracyjne, a niekiedy nawet sądowe—w razie ich nieprzestrzegania i wynikłych stąd ujemnych następstw dla zdrowia jednostki lub grup ludności. Zob. też normy sanitarne, normy NDS. NORMA LABORATORYJNA, rozkład częstości wartości dla danego parametru laboratoryjnego w populacji osób zdrowych. Zwykle podaje się wartość średnią (x) dla zdrowych i wartość* tzw. 2 odchyleń standardowych od tej średniej (±2s), obejmujących 95% osobników zdrowych. Dla przykładu, jeżeli norma dla glukozy wynosi 100±20 mg/100 ml, oznacza to, że średnia wartość stężenia glukozy u zdrowych wynosi 100 mg/100 ml, ale za prawidłowe wartości uznaje się stężenie od 80 (-2s) do 120 (+2s) mg/100 ml. Znajomość n.l. pozwala na porównanie otrzymanego wyniku z wartościami uznanymi za prawidłowe. NORMOBLASTY ->• erytropoeza. NORMOCYTY, krwinki czerwone wytwarzane w warunkach prawidłowych przez, —»• szpik kostny (erytropoeza normoblastyczna); w niektórych chorobach układu krwiotwórczego (np. NORMY w złośliwej —>• niedokrwistości, wytwarzane są krwinki, które z powodu m.in. dużych rozmiarów noszą nazwę megalocytów (erytropoeza megalo-blastyczna). NORMY, przedziały prawidłowych wartości cech o charakterze ilościowym, mających znaczenie w ocenie stanu zdrowia człowieka lub warunków zdrowotnych jego otoczenia. N. ustala się w celu odróżnienia prawidłowych wahań we właściwościach organizmu (np, liczbie krwinek, składzie chem. płynów ustrojowych itp). lub otaczającego środowiska (np. w poziomie zanieczyszczeń powietrza, wody, środowiska pracy itp.) od ich poziomu spotykanego w stanach chorobowych albo zagrożenia ze strony szkodliwości środowiskowych. Podstawowym narzędziem ustalania norm jest—>-biometria. NORMY NDS, normy najwyższych dopuszczalnych stężeń substancji, szkodliwych dla zdrowia, występujących w miejscu i na stanowiskach pracy, w postaci gazu, pary, pyłu lub aerozolu. Wartości NDS określają najwyższe stężenie substancji, które mogą być znoszone przy codziennym 8-godzinnym ich wdychaniu przez okres wielu lat bez żadnych ujemnych skutków dla zdrowia. Nie dają one żadnych wskazówek co do niebezpieczeństwa wyższych stężeń przy krótszym działaniu. Wartości NDS dla gazów, par i dymów podane są w mg na litr powietrza. Dla pyłów wartości NDS oblicza się ilościowo, według ilości ziam pyłu, lub wagowo w mg na l m3 powietrza. Odpowiednikiem norm NDS są w krajach zach. normy MAC lub MAK podane dla gazów i par) ppm, czyli w ilości cm3 gazu win powietrza. ; NORMY SANITARNE, ustaleń techniczno-prawne określające i no malizujące wymogi zabezpieczeń zdrowia i życia ludzkiego. N.s. wch dzą do zbioru norm krajowych. I zagadnień, które muszą być rozwiąż wane na podstawie n.s. należą: ochro; powietrza, ochrona wód, ochro; gleby, zabezpieczenie zdrowotnosi żywności i przedmiotów użytku, be pieczeństwo konstrukcji budowlanyd i zdrowotność pomieszczeń, bezpi( czeństwo urządzeń, aparatur, sprzę środków transportu itp., ochrona pr; promieniowaniem jonizującym, och na przed hałasem i wibracją, ogóh wymogi —>• bezpieczeństwa i higiei pracy. Realizacja zadań normaliz cyjnych w tych dziedzinach ogranicz na jest możliwościami techniczno-ek nomicznymi i nie jest obecnie możliw całkowite zabezpieczenie społecze< stwa przed niekorzystnymi dla zdrów skutkami uprzemysłowienia i chemiz cji życia. Sytuacja taka nakłada ; społ. służbę zdrowia stale zwiększając się zadania dotyczące opracowywana aktualizowania i egzekwowania n.ł Opracowane na podstawie najnowszyd osiągnięć nauk., ujęte we właściwa formę techniczno-prawną, n.s. sta nowią zbiór informacji, przepisów! wskaźników, współczynników, instruh cji itp., których stosowanie sankcjono wane jest ustaleniami prawnymi. Zof też norma higieniczna. ' NORMY ŻYWIENIA FIZJOLOGICZNE, dzienna ilość składników odżywczych, jakie musi otrzymać organizm dla zaspokojenia potrzeb żywieniowych. N.ż.f. dotyczą ilości białek, tłuszczów i węglowodanów, kalorii, składników mineralnych i witamin. Przeznaczone są dla ludzi zdrowych, prawidłowo odżywionych. NORMY ŻYWIENIA ZALECANE, dzienne ilości składników odżywczych i kalorii, jakie człowiek zdrowy musi otrzymać dla utrzymania dobrego stanu zdrowia i rozwoju. N.ż.z. zawierają margines bezpieczeństwa, pozwalający uwzględnić różnice indywidualne ludzi. N.ż.z. opracowane są dla różnych grup ludności wg płci, wieku, rodzaju pracy i stanu fizjol. Są stosowane w praktyce. Tabela na s. 784-785 przedstawia zalecane normy żywienia, zaproponowane przez Instytut Żywności i Żywienia. NOS, część twarzy stanowiąca początek dróg oddechowych i zawierająca receptory —> narządu powonienia. Składa się z kości, chrząstek i skóry. Szkielet kostny n. stanowią kości nosowe i wyrostki czołowe szczęk. Kości te ograniczają kostny otwór nosowy czaszki, tzw. otwór groszkowaty. Przegroda n., dzieląca—>• jamę nosową na połowy, zbudowana jest z blaszek kostnych i chrząstkowych tworzących rodzaj mozaiki. Chrząstka koniuszka n. zawija się na boki, tworząc skrzydełka n. Do przedsionka n. prowadzą z zewnątrz 2 otwory, za którymi wyrastają krótkie, mocne włosy, tworzące rodzaj siatki ochronnej przed pyłem i ciałami obcymi zawartymi w powietrzu. Choroby skóry n.: l) wyprysk NOS przedsionka n. występuje u ludzi z wysiękową lub łojotokową —>• skazą; skóra przedsionka ulega zaczerwienieniu, tworzą się nadżerki i strupy. Leczenie: maści zawierające antybiotyki, przymoczki z kwasu bornego, z oliwy, 2) zapalenie mieszków włosowych przedsionka n. powstaje na skutek zakażenia gronkowcami. W przedsionku n. tworzą się bok snę, ropiejące pęcherzyki lub krosty oraz stropy. W leczenifa stosuje się maść z antybiotykami i sulfonamidami, przemywanie spirytusem; 3) czyrak przedsionka n. powstaje wskutek zakażenia gronkowcem złocistym gruczołu łojowego lub torebki włosa; istnieje niebezpieczeństwo szerzenia się zakażenia na opony mózgowe. Leczenie: miejscowo maści z antybiotykami, zmywanie spirytusem, a ogólnie antybiotyki, sulfonamidy. Czyraka nie wolno wyciskać. Choroby przegrody n.:-l) znaczne skrzywienie przegrody n. upośledza oddychanie przez n. Kolce przegrody mogą dawać długotrwale bóle głowy. Przyczyną powstawania skrzywień jest uraz n. lub zaburzenia rozwojowe. Leczenie operacyjne polega na wycięciu skrzywionej części przegrody; 2) krwiak przegrody powstaje wskutek, urazu n. Krew gromadzi się między błoną śluzową a chrząstkami przegrody i zmniejsza drożność n. Zakażenie krwiaka prowadzi do powstania ropnia przegrody, czemu towarzyszą silne, rozsadzające bóle głowy» podwyższona temp. ciała i ogólne rozbicie. Leczenie polega na szerokim nacięciu ropnia i sączkowaniu. 783 Polska! Tymczasowe normy żywienia zaproponowane przez Instytut Żywności i Żywienia w 1969 r. •S 0 Składniki energetyczne Składniki mineralne Witaminy białko tłuszcz węglowodany •e & S 1 magnez 2 jod 3 A BI B, PP C D E 4 B, 5 B„ 6 r» S.I B2 l zwierzęce S g g g g mg g mg mcg j.m. mg mg mg mg j.m. j.m. mg mcg mg Mężczyźni zajęcia sie 2600 75 25- 75- 410- 0,8 12 0,8 400- 125 5000 1,4 1,4 14 75 l) 30 2,0 5,0 0,4 dzące -50 -100 -350 -350 umiarkowana 3200 85 28- 90- 510- 0,8 12 0,8 400- 130 5000 1,7 1,7 17 75 l) 30 2,0 5,0 0,4 praca -55 -125 -435 -350 ciężka praca 4000 95 30- 110- 660- 0,8 12 0,8 400- 135 5000 2,0 2,0 20 75 l) 30 2,0 5,0 0,4 -60 -155 -550 -350 bardzo ciężka 4500 100 35- 125- 745- 0,8 12 0,8 400- 140 5000 2,5 2,3 25 90 l) 30 2,0 5,0 0,4 praca -65 -165 -655 -350 Kobiety zajęcia sie 2300 70 23- 65- 360- 0,8 12 0,8 350- 100 5000 1,2 1,2 12 70 l) 25 2.0 5,0 0,4 dzące -46 -90 -300 -300 umiarkowana 2800 80 27- 80- 440- 0,8 12 0,8 350- 110 5000 1,4 1,4 14 70 l) 25 2,0 5,0 0,4 praca -53 -110 -395 -300 ciężka praca 3200 90 30- 90- 510- 0,8 12 0,8 350- 120 5000 1,5 1,8 15 70 l) 25 2,0 5,0 0,4 -40 -120 -435 -300 ciężarne 2800 95 35- 80- 430- 1,4 15 1,2 450 125 6000 1,8 2.0 18 90 400 30 2,5 8,0 0,8 -45 -100 -360 karmiące 3400 110 35- 95- 525- 2.0 18 1,3 450 150 6000 2,0 2,5 20 00 400 30 2,5 6,0 0,4 -50 -130 -450 ] 1 Dzieci od l do 3 lat 1300 45 25- 45- 180- 1,0 6 0,7 100- 55- 2000 0,6 0,8 6 35 400 10 0,5-0,6 2,0-2,5 0,1 -35 -50 -165 -150 -60 od 4 do 6 lat 1700 50 30- 55- 250- 1,0 7 0,8 150- 70- 2500 0,8 1,0 8 50 400 10 0,7-0,9 3,0-4,0 0,2 -40 -65 -230 -200 -80 od 7 do 9 lat 2100 65 35- 60- 330- 1,0 10 0,8 200- 100- 3500 1,0 1,3 10 60 400 15 1,0 4,0-5,0 0,2 -45 -80 -280 -250 -110 od 10 do 12 lat 2600 75 35- 85- 385- 1,0 12 0,8 300 125 4500 1,3 1,6 13 75 400 20 1,2-1,4 5,0 0,3 -50 -100 -350 Dziewczęta od 13 do 15 lat 2800 85 40- 90- 415- 1,2 15 1,0 350 115- 5000 1,5 2,0 15 80 400 25 1,4-1,6 5,0 0,4 -55 -105 -380 -120 od 16 do 20 lat 2700 80 40- 90- 390- 1,0 15 0,8 350 115- 5000 1,4 1,9 14 80 400 25 1,8-2,0 5,0 0,4 -55 -105 -360 -100 Chłopcy od 13 do 15 lat 3300 95 45- 90- 525- 1,2 15 1,0 400 135- 5000 1,7 2,0 17 90 400 25 1,4-1,8 5,0 0,4 -60 -120 -460 -150 od 16 do 20 lat 3700 100 50- 100- 600- 1,4 15 1,2 400 150- 5000 1,9 2,1 19 100 400 30 1,8-2,0 5,0 0.4 65- -130 -535 -140 Starsi (ponad 65 lat) 2300 65 30- 65- 365- 0,6 10 0,6 350 110- 5000 1,3 r,3 13 75 1) 25-30 2,0 6,0 0,4 -40 -80 -330 -80 l) Potrzebna dla ludzi dorosłych, którzy nie mogą korzystać w dostatecznej mierze ze słońca. 2, 3, 4, 5, 6, 7 Zapotrzebowanie w niektórych grupach ludności wyrażone jest dwiema liczbami, z których pierwsza wskazuje na zapotrzebowanie najmłodszych osobników w danej grupie ludności, a druga — najstarszych. W grupie ludności „Starsi (ponad 65 lat)" zapotrzebowanie na jod i witaminę E wyrażone jest dwiema liczbami, z których pierwsza wskazuje na zapotrzebowanie mężczyzn, a druga — kobiet. NOSACIZNA Powikłaniem ropnia przegrody może być zapadnięcie się grzbietu nosa i powstanie tzw. nosa siodełkowatego. Krwawienie z n. występuje najczęściej ze splotu naczyniowego przedniej części przegrody n. Przyczyny miejscowe to uraz, nadżerka błony śluzowej nosa, ostry —>• nieżyt nosa, guz, ciało obce, ogólne to —>• nadciśnienie tętnicze, choroby nerek, białaczki, zaburzenia w układzie krzepnięcia krwi, choroby naczyń, ostre choroby zakaźne. Pomoc polega na posadzeniu chorego lub ułożeniu z głową wysoko uniesioną, wprowadzeniu do n. tamponu z waty i przyciśnięciu palcem skrzydełka n. do przegrody. Na kark można położyć zimny okład. Nie- wolno chorego" kłaść płasko. Najczęściej krwawienie ustaje. W przypadku obfitych krwawień konieczna jest pomoc lekarska i —> tamponada nosa. Podaje się środki zwiększające krzepnięcie krwi. Urazy n. zdarzają się najczęściej u dzieci i sportowców, często są następstwem bójek i wypadków motoryzacyjnych. Uraz może spowodować złamanie n. z jego przemieszczeniem na boki lub wtłoczeniem w głąb. W stłuczeniach n. stosuje się okłady z lodu lub z płynu Burowa. Złamanie n. z przemieszczeniem wymaga natychmiastowego nastawienia kości n. W przypadkach zaniedbanych złamań konieczna jest operacja plastyczna nosa. NOSACIZNA, żak. choroba od-zwierzęca, rzadko przenoszona na człowieka, wywoływana przez pałeczkę Malleomyces mallei. Źródłem zakażenia jest chore zwierzę (gł. koń, muł lub 786 osioł), rzadziej człowiek, na n. zapa-| dają przeważnie pracownicy slużbyJ weterynaryjnej. Okres wylęgania—j średnio 3-5 dni. Zakażenie następujea przez uszkodzoną skórę lub błonyj śluzowe, czasem przez drogi oddecho-| we. Postać ostra: w miejscu wtar-| gnięcia zarazka tworzy się guzek| który rozpada się dając owrzodzeniel z zapaleniem okolicznych naczyń i wę-| złów chłonnych, ogólnym zakażeniemj ropniami w skórze i narządach wewnj Sprawa zwykle kończy się zgoneroj wśród objawów zapalenia płuc. P o sta q przewlekła: początek powolny z bó-| lami stawowymi, później tworzą sia guzki i ropnie w tkance podskórnej i mięśniowej. Proces chorobowy trw^ 2-3 lata; czasem obserwuje się zajęcia błon śluzowych nosa i układu oddecho-| wego. Leczenie antybiotykami z gru-| py tetracyklin i sulfonamidami. Zapo-j biegania swoistego brak. Obowiązują najwyższa ostrożność przy obchodzenia się z chorymi zwierzętami, j NOSICIELSTWO, obecność za-| razków chorobotw. w organizmie czlo-| wieka, przy braku dostrzegalnych obja-j wów chorobowych; zarazki te są wydał lane przez nosiciela do otoczenia, sta-| nowiąc groźbę zakażenia in. osób i wy-j wołania u nich żak. choroby. N. możej wystąpić w wyniku bezobjawowego za-j każenia człowieka, który nadal jesn zdrowy, lub może pojawić się u czło-j wieka chorego w okresie wylęgania cho-| roby, zdrowienia albo rekonwalescen-j cji. Ze względu na czas trwania, wy-| różnią się n. przejściowe, zwykle) krótkotrwałe, okresowe długotrwa-j ł e, utrzymujące się przez wiele miesię-j cy, oraz przewlekłe lub stale, trwa-j )4ce całymi latami, a nawet przez całe życie. Stwierdzenie n. chorób jelitowych żak. stanowi m.in. absolutne przeciwwskazanie do pracy w przemyśle spożywczym, placówkach obrotu żywnością oraz w zakładach żywienia zbiorowego. Wszyscy nosiciele tych schorzeń są obowiązani poddawać się okresowym specjalnym badaniom, są obejmowani nadzorem sanitarnym, czasami podlegają kwarantannie, a nawet izolacji aż do ustania wydalania przez nich zarazków. W razie uzasadnionej potrzeby mogą być poddani leczeniu, które w szeregu przypadków jest skuteczne. NOSZE, sprzęt służący do transportu chorych i rannych. Szkielet znormalizowanych n. tworzy metalowa rama z dwóch drążków nośnych połączonych rozporami. Na ramie rozpięte jest pokrycie z brezentu z wezgłowiem. N. mogą.mieć uchwyty stałe lub wysuwane. Do drążków nośnych przymocowane są stalowe nóżki. NOSZOWY, sanitariusz wyznaczony do przenoszenia rannych (chorych) na noszach. Transport pieszy na noszach odbywa się przy udziale 2, niekiedy 3-4 noszowych, w zależności od terenu, odległości, wagi transportowanego i sił fiz. noszowych. Noszowi powinni być przeszkoleni lub przynajmniej doraźnie pouczeni o zasadach transportu rannych. NOWALGINA —> noramidopiryna. NOWOKAINA -»• prokaina. NOWORODEK, dziecko od chwili urodzenia się do ukończenia okresu przystosowywania się do życia pozamacicznego. Okres ten u zdrowego donoszonego n. trwa ok. l miesiąca. W NOWORODEK tym czasie utrwala się samodzielne oddychanie, krążenie krwi, następuje uregulowanie temp. ciała i przemiany materii, znika fizjol. żółtaczka, odpada pępowina i ulega wygojeniu pępek, zluszcza się naskórek. Los n. zależy od jego zdolności adaptacyjnych do środowiska. Pielęgnowanie. N. urodzony w szpitalu, przez pierwsze 5-7 dni życia znajduje się pod opieką fachowego personelu służby zdrowia. N. urodzonym w domu opiekuje się położna, rodzina i rejonowy lekarz pediatra. Po urodzeniu n. powinien być odślu-zowany (odessanie za pomocą cewnika śluzu z jamy ustnej i górnych dróg oddechowych), powinien mieć zakropione ochronnie spojówki, pępowinę opatrzoną jałowym opatrunkiem, skórę oczyszczoną z krwi, śluzu, smółki. Mazi płodowej nie należy zmywać, bo ma ona znaczenie ochronne dla skóry. Pierwsze koszulki i pieluchy n. powinny być jałowe. Do odpadnięcia pępowiny n. powinien być obmywany przegotowaną wodą i oliwką, a po odpadnięciu pępowiny kąpany w wodzie z mydłem. Pępek należy przemywać 70% spirytusem, 1% roztworem alkoholowym zieleni brylantowej lub merkurochromu. Pierwsze karmienie n. piersią odbywa się po 12 godz, ale czas ten, w zależności od uznania lekarza, może ulec skróceniu lub wydłużeniu. Zdrowy, silny n. może być karmiony 6 x dziennie piersią matki co 3-3,5 godziny. Między karmieniami powinien być pojony 5% glukozą lub lekką herbatą osłodzoną przegotowanym cukrem. Czas karmienia n. wynosi 20 min. Po kar- 787 NOWORODEK DYSTROFICZNY mieniu należy n. trzymać w pozycji zbliżonej do pionowej. Ubytek 10-15% ciężaru ciała n. w pierwszym tygodniu życia jest zjawiskiem prawidłowym. N. słaby, źle ssący powinien być ważony przed i po karmieniu i w razie potrzeby dokarmiany pokarmem kobiecym ściąganym i przegotowanym. Między 4 i 9 dniem życia zdrowe n. w Polsce są szczepione szczepionką—>• BCG, co chroni je przed gruźlicą. Pojawienie się —>• pleśniawek w jamie ustnej n. jest sygnałem złej pielęgnacji lub choroby. P i cięgnowa ó n. powinny osoby zdrowe, stale te same. Choroby n. mogą przebiegać bez gorączki, dlatego obserwacja zmiany zachowania się n. jest bardzo ważna. Przegrzanie n. (puchowy becik) i niedopojenie n. może spowodować znaczną zwyżkę temp. u dziecka. Prawidłowe stolce n. karmionego piersią są żółte, papkowate, a liczba ich może wynosić 7-8 na dobę. Pokój n. powinien być codziennie wietrzony, a stała temp. pomieszczenia powinna wynosić 18-22°C. Należy dbać o odpowiednią wilgotność pomieszczeń. Po okresie werandowania, już od 3 tygodnia życia n. może odbywać codzienne, systematyczne spacery w wózku. Podawanie soków owocowych i witaminy D można rozpocząć w 4 tygodniu. Najczęstsze błędy w pielęgnowaniu n.: przegrzanie, niedopojenie, skracanie przerw między posiłkami, karmienie w nocy, zaniechanie kąpieli w czasie choroby dziecka. Zob. też płacz noworodków. NOWORODEK DYSTROPICZ-NY, noworodek urodzony o czasie lub przenoszony, ale z niską wagą, długi, chudy, o starczym, zmęczonym 788 wyrazie twarz, często "z podbarwioa smółką pępowiną i paznokciami. Czt sami skóra jest impregnowana barwnie karni smółki. N.d. są bardziej ruchliwi niż zdrowe. Za przyczynę dystrofi wewnątrzmacicznej uważa się nie prawidłowo przebiegającą ciążę (np zaburzenia czynności łożyska). Najbardziej zostaje zahamowany przyrósł ciężaru płodu, ale jeśli dołączy si« deficyt wzrostu, rokowanie jest złe Często u n.d. występuje uszkodzeni! ośrodkowego układu nerw. N.d. należ; odróżnić od —»• wcześniaków, chocia postępowanie z nimi jest podobne Rozwój n.d. nie zawsze jest prawidło wy i zależy od czynnika uszkadzają cego. Zapobieganie: ochrona kobie w ciąży przed szkodliwymi czynnikan NOWOTWORY SKÓRY Zł WODOWE, zmiany nowotworowe, f raki, powstające na skutek długotrw lego kontaktu z czynnikami zawód' wymi o właściwościach rakotwórczych takimi jak: smoła pogazowa i jej po chodne, ropa naftowa i pochodne arsen, promienie rentgenowskie i radu przewlekłe działanie promieni sło necznych, przewlekle urazy. N.s.z rozwijają się w miejscu działania tyci czynników (m.in. moszna, twarze mogą być mnogie, występują u OSÓB długo pracujących i poprzedzone si stanami przedrakowymi (rogowacenie brodawczaki). Zawody narażone: asfal ciarze, kominiarze, dekarze, parafinia' rżę, lekarze rentgenolodzy i inny per sonel medyczny, osoby pracujące m powietrzu przy dużym nasłonecznić niu. Zapobieganie: przestrzegani zasad higieny pracy, profilaktyczne baĄ dania pracowników. NOWOTWÓR, neoplasma, tu- nior, złożony proces patol., ściśle związany z organizmem gospodarza, najczęściej wyrażający się rozwojem guza, nacieku, owrzodzenia. Powstaje przy współdziałaniu czynników ustrojowych i zewnątrzpochodnych, ale bezpośrednia przyczyna istoty ich działania jest nieznana. N. cechuje się niekontrolowanym, nadmiernym rozmnażaniem nienormalnych odmian własnych komórek organizmu. Jest to proces nieodwracalny, przejawiający spaczone cechy różnicowania, dojrzewania i nawet czynności tkanki, z której się rozwinął. N. dzieli się na niezłośliwe, złośliwe i półzlośliwe. N. niezłośliwe, łagodne, utworzone z tkanek o niemal prawidłowym wyglądzie, są otorbione, rosną rozprężające, uciskają otoczenie, ale go nie niszczą; usunięte nie dają nawrotów ani przerzutów, są całkowicie wyleczalne. N. złośliwe, nie-otorbione, naciekają bez ograniczenia tkanki otaczające, wnikają do naczyń, dają odległe przerzuty drogą krwi lub limfy, usunięte mogą dawać wznowy. Rozróżnia się n. złośliwe z tkanki nabłonkowej — raki i z tkanek nie-nablonkowych — mięsaki; leczenie polega na chir. usunięciu nowotworu, zniszczeniu energią promienistą lub środkami chemicznymi. N. półzłoś-liwe łączą w sobie cechy guzów nie-zlośliwych i niektóre cechy złośliwych, np. wykazują uporczywą nawrotowość, naciekanie otoczenia, wszczepianie do otoczenia itp. Powodzenie leczenia zależy od szybkiego, rozległego usunięcia zmiany; wielokrotne nawroty mogą prowadzić do zezłośliwienia procesu. NUDNOŚCI NOXYRON ->• glutetimid. NOZOLOGIA, nauka o chorobach i ich klasyfikacji. NOŻE CHIRURGICZNE, narzędzia do przecinania skóry i innych tkanek; obecnie najczęściej używa się ostrzy jednorazowego użytku, obsadzanych na specjalnej rączce. NOŻYCE DO GIPSU, mocne nożyce o dl. ramionach i krótkich pow. tnących, co nadaje im dużą moc; służą do przecinania opatrunków gipsowych. NOŻYCE KOSTNE, masywne nożyce chir., często ze zwężoną częścią tnącą; służą do przecinania żeber, wycinania odłamów kostnych i innych twardych tworów. NOŻYCZKI CHIRURGICZNE, nożyczki o różnym przeznaczeniu operacyjnym: nożyczki proste służą zwykle do obcinania szwów lub przecinania skóry; nożyczki zagięte służą do rozwarstwiania i preparowania tkanek (np. nożyczki Mayo lub nożyczki Crafoorda). NOŻYCZKI OPATRUNKOWE, masywne nożyczki o jednym ostrzu tępo zakończonym, a drugim o płasko wyklepanym zaokrąglonym zakończeniu, prostopadłym do płaszczyzny nożyczek, służącym do podsuwania pod opatrunek; służą do przecinania opatrunków,' krojenia gazy i ligniny w salach opatrunkowych. NUDNOŚCI, mdłości, zespół objawów poprzedzający najczęściej wymioty. N. wiążą się ze złym samopoczuciem, ogólnym osłabieniem (obniżenie ciśnienia krwi), zawrotami głowy, silnym poceniem się, ślinotokiem i charakterystycznym, głębokim od- 789 NUDYZM dechem. Przyczyną n. są wszystkie czynniki, które wywołują —>• wymioty. Niekiedy, zwłaszcza przy słabym nasileniu czynników wymiotnych, n. występują bez wymiotów, np. w przebiegu —>• lokomocyjnej choroby. NUDYZM, prąd propagujący przebywanie na świeżym powietrzu nago. W niektórych krajach istnieją stów. i kluby nudystów, posiadające wydzielone, zamknięte tereny leśne, plaże, solaria, gdzie zwolennicy n. mogą korzystać z kąpieli powietrznych i słonecznych bez odzieży. Stosowanie zwyczajów n. publicznie jest niedozwolone. NUKLEAZY, enzymy należące do grupy —»- hydrolaz, rozkładające —> kwasy nukleinowe. W zależności od rodzaju rozkładanego kwasu, rozróżnia się dezoksyrybonukleazy — działające na —>• kwas dezoksyrybonukleinowy oraz rybonukleazy — działające na —> kwas rybonukleinowy, a w zależności od miejsca działania en-donukleazy — hydrolizujące wewn. wiązania fosfodwuestrowe łańcucha polinukleotydowego oraz egzonukle-azy — odszczepiające końcowe —»• nukleotydy. N. występują w każdej komórce, a także pozakomórkowo, gł. w soku trzustkowym. NUKLEOGRAFIA -> dyskografia. NUKLEOPROTEIDY, białka złożone, których grupę prostetyczną stanowią—>• kwasy nukleinowe, a grupę białkową—-najczęściej białka zasadowe. N. dzieli się na dezoksyrybo-nukleoproteidy i rybonukleoproteidy. Dezoksyrybonukleoproteidy (nu-kleohistony i nukleoprotaminy) są połączeniami histonów lub protamin z kwasami dezoksyrybonukleinowyn. znajdują się w jądrze komórkowym i! najważniejszym elementem strukti rainym i funkcjonalnym chromos< mów. Rybonukleoproteidy są pi łączeniami zasadowych białek z kwa sami rybonukleinowymi; występuj) w cytoplazmie jako tzw. —> rybosomy N. (rybonukleoproteidy lub dezoksy rybonukleoproteidy) są również jedy nymi składnikami chemicznymi wieh wirusów. NUKLEOTYDAZY, enzymy z kła sy—*-hydrolaz, powodują (przy udzia le wody) rozpad —»nukleotydów do — nukleozydów i jonów fosforanowych NUKLEOTYDY, fosfonukleozy. dy, związki chem. składające się z—f zasad purynowych (adeniny — A lut guaniny — G) albo —> zasad pirymi-dynowych (cytozyny — C, tyminy —( T, uracylu — U), cukru rybozy luB dezoksyrybozy i reszty kwasu fosforo wego: zasada + cukier + fosforan nukleozyd nukleotyd 790 Zależnie od komponenty cukrowej wyróżnia się: rybonukleotydy (GMP| AMP, CMP, UMP, czyli odpowiednio guanozyno-, adenozyno-, cytydyno-i urydynomonofosforan) będące składnikami —>• kwasów rybonukleinowych, i dezoksyrybonukleotydy (dGMP, dAMP, dCMP, dTMP — litera d wskazuje na dezoksyrybonukleotyd) wchodzące w skład —>• kwasów dezoksyrybonukleinowych. N. łączą się wiązaniami fosfodwuestrowymi tworząc —>• polinukleotydy. Niektóre dwu-; nukleotydy (zawierające również inne zasady) są —> koenzymami (NAD, PAD). Koenzymami są również ufo-sforyzowane n., czyli dwu- i trójfosfo-nukleozydy, będące jednocześnie —>• związkami bogatymi w energię. NUKLEOZYDY, połączenia ->• zasad purynowych lub pirymidynowych z cukrem rybozą albo dezoksyrybozą. Po przyłączeniu do n. reszty kwasu fosforowego powstają monofosfonu-kleozydy czyli —> nukleotydy, podstawowe składniki—> kwasów nukleinowych. Dwu- i trójfosfonukle-ozydy mające odpowiednio 2 i 3 grupy fosforanowe są —> związkami bogatymi w energię i jako koenzymy —> ligaz uczestniczą w wielu ważnych dla organizmu procesach. Trójfosfonukleozydy (adenozynotrójfosforan — ATP, gua-nozynotrójfosforan — GTP, tymidy-notrójfosforan — TTP, cytydynotrój-fosforan — CTP i urydynotrójfosfo-ran — UTP) są substratami w biosyntezie kwasów nukleinowych. NUPERKAINA, środek do znieczulania miejscowego, zsyntetyzowany w 1925 przez Mieschera. Łatwo rozpuszczalny w wodzie. 16 razy bardziej toksyczny niż —>-nowokaina, ale 22 razy silniej działający przy wstrzyknięciu doskórnym. Silnie znieczula pow. śluzówek, 30 razy mocniej niż kokaina. 2 powodu toksyczności nie powinien być używany do wstrzyknięć w stężeniach większych niż 0,1%, maksymalna dawka nie powinna przekraczać l mg/kg. NUŻUWOŚĆ MIĘŚNI -^miaste- NYSTATYNA NURKÓW CHOROBA-> dekompresyjna choroba. NYKTURIA, wzmożenie wydzielania moczu w nocy; jest to częsty objaw niewydolności serca lub nerek; w ciągu dnia dochodzi do obrzęków, w czasie spoczynku w nocy płyn obrzękowy zostaje wydalony z moczem. NYSTAGMOGRAFIA, elektro-nystagmografia, ENG, rejestracja ruchów gałki ocznej w przypadkach —>• oczopląsu za pomocą wzmacniaczy elektronicznych i urządzeń zapisujących. Wykorzystuje się przy tym metodę —>• elektrookulografii. Gałka oczna jest spolaryzowana, przy czym przedni jej biegun ma potencjał dodatni, tylny zaś — ujemny. Różnica potencjału stałego dla oka ludzkiego wynosi około 30 milivoltów. Przyłożenie elektrod wzmacniacza w pobliżu oka pozwala zarejestrować jakąkolwiek zmianę jego osi elektr. N. jest stosowana w klinikach okulistycznych, laryngologicznych i neurologicznych, ponieważ pozwala na rejestrację i kontrolę klin. oraz na różnicowanie typów oczopląsu, jako wyniku uszkodzeń ośrodkowego układu nerw. lub pobudzenia narządów zmysłu równowagi. NYSTATYNA, Nystatin, Myco-statin, Fungicydyna, antybiotyk przeciwgrzy bieży; hamuje rozwój drożdżaków (—>• Candida albicans), nie wchłania się z przewodu pokarmowego. Stosowana w drożdżycach: jamy ustnej, przewodu pokarmowego, pochwy, skóry, górnych dróg oddechowych i płuc (w aerozolu). ^W^"' '^^•S^^l y^ys'^ •; ;,<-'<<<•< odruch patologiczny, wystę-cie, leczyć uszkodzenia skóry, pujący przy uszkodzeniu piramido- OBJAW, sygnał świadczący o cho- wych —»• dróg nerwowych. robię. Rozróżnia się: l) o. podmio- OBJAW CHEŁMOŃSKIEGO -»• towe (subiektywne), odczuwane przez pęcherzyk żółciowy (choroby). samego chorego (ból, duszność, brak OBJAW PIERWOTNY KIŁY ->• łaknienia, zmęczenie, apatia), przy kila. czym niektóre z nich chory potrafi OBJAW PODESZWOWY -»• ob-umiejscowić, tzn. określić, jakiego jaw Babińskiego. miejsca lub narządu dotyczą; inne są OBJAW RAYNAUDA—> Raynau-trudne do lokalizacji; stosunkowo naj- da choroba. łatwiej można umiejscowić ból; 2) OBLAK, cylindroma, nowotwór o. przedmiotowe (obiektywne): nabłonkowy, złośliwy, dużych ślinia-stwierdzane przez lekarza na podsta- nek lub gruczołów śluzowych np. pod-wie badania; do takich o. należy np. niebienia, oskrzela (jedna z odmian powiększenie narządu, szmery serco- —>• gruczolaka oskrzela); przebiega jak we, zmiany odgłosu opukowego płuc; rak, daje wznowy miejscowe i późne wyczuwalne stwardnienie w jamie przerzuty odległe. Leczenie opera-brzusznej itp. cyjne. W utajonym okresie choroby, gdy OBLEŃCE, robaki obie (,Ne-brak o. obiektywnych, o. subiektywne mathelminthes), typ obejmujący zwie-trudne do umiejscowienia (apatia, rzęta o ciele wydłużonym, długości uczucie zmęczenia, brak łaknienia) na- od setnych części mm do kilkudziesię-zywane są zwiastunami; Choroba ciu cm, przekroju kulistym, przewo-może czasami przebiegać bezobjawo- dzie pokarmowym zakończonym od-wo, tzn. bez wyraźnych o. subiektyw- bytem, przeważnie rozdzielnopłcio-nych, przy względnie dobrym samo- wych. Do o. należą m.in. b. ważne poczuciu. Niekiedy początek choroby pod względem zdrowotnym i gospo-jest zamaskowany, tzn. występują o. darczym pasożytnicze —*• nicienie. subiektywne charakterystyczne dla in- OBLITERACJA, zarastanie natu-nej choroby (np. zapalenie miedniczek rainych jam, otworów, przewodów lub nerkowych może rozpocząć się bólem naczyń krwionośnych w ustroju. Po-jądra, mimozę jest ono niezmienione). wstaje wskutek zmian w następstwie O. subiektywne nie wystarczają do przebytego procesu zakrzepowego (w postawienia rozpoznania. Podstawą naczyniach) lub zapalnego, gł. zapa-rozpoznania są o. obiektywne, lenia włóknikowego (jama opłucna, OBJAW BABIŃSKIEGO, objaw osierdzia). podeszwowy, odruch występujący OBŁĘD, paranoja, jednostka cho-przy drażnieniu bocznego brzegu po- robowa polegająca na występowaniu deszwy, pod postacią odgięcia palucha zespołu zwartych, usystematyzowa-ku górze przy jednoczesnym zgięciu nych urojeń, charakteryzujących się pozostałych palców stopy ku dołowi, stałością na przestrzeni wielu lat. O. -'7 — Encyklopedia medycyny 793 OBŁĘD MORALNY występuje najczęściej u osobników z —* osobowością paranoidalną. W zależności od treści urojeń występujących w o., wyróżnia się: o. pieniaczy, w którym chory, zazwyczaj pod wpływem jakiejś błahej krzywdy, podejmuje różnego rodzaju akcje zmierzające do uzyskania zadośćuczynienia, przy czym rozmiary jego pretensji groteskowo przerastają faktycznie doznane krzywdy; o zazdrości, nazywany także zespołem Otella, występujący często na podłożu nałogowego alkoholizmu, wyraża się przeświadczeniem o niewierności partnera seksualnego i niekończącym się poszukiwaniem dowodów nie istniejącej zdrady; w takich formach o., jak o. posłannictwa religijnego, reformatorski, odkrywczy, chory stara się dowieść słuszności swoich poglądów lub trafności odkryć nauk. i wynalazków, nie zważając na bezsporne błędy wykazane w jego rozumowaniu. Rzadsze formy o. to: o. urojonej choroby, w którym chory przekonany jest o istnieniu ciężkiej, nieuleczalnej choroby, jak np. rak lub kiła, i nie koryguje tego przekonania nawet pod wpływem bezspornych dowodów dostarczanych mu przez lekarza; o. udzielony, zw. też psychozą indukowaną, gdy osoba psych. zdrowa pod wpływem sugestii przejmuje urojenia paranoika. O. rozwija się po osiągnięciu wieku dojrzałości, często pod wpływem jakichś zdarzeń zewn., które mają jednakże jedynie znaczenie wyzwalające reakcję paranoiczną. Osobnicy z o. często nie robią wrażenia osób psych. chorych, tak jak np. schizofrenicy. Potrafią bowiem zachować pełnię samodzielności 794 i niezależności życiowej i z tego powo' du unikają zazwyczaj leczenia szpitalnego. Leczenie o. polega na stosowa niu —r leków psychotropowych z grup; neuroleptyków. Pod wpływem urojeń paranoik może dokonać czynu przestępczego, który zazwyczaj kwalifikowany jest przez sąd jako dokonany w stanie niepoczytalności (—> poczytalność). OBŁĘD MORALNY -> morał in sanity. OBŁĘD POURAZOWY, psycho. za reaktywna wyzwalana przez uraz najczęściej występująca po operacjach, zwłaszcza u chorych przewlekle, u chorych z zaburzeniami elektrolitowymi lub znajdujących się pod wpływerq długotrwale działających napięć psyehi albo czynników toksycznych. Występuje łatwiej u osobników z chwiejny! układem psych. Leczenie polega r stosowaniu silnie działających środkó uspokajających. Często o.p. wyma( leczenia w zakładzie psychiatrycznym OBMACYWANIE -* palpacja. OBOJCZYK, podłużna kość kształcie lekko wygiętej litery S, dąca częścią —> obręczy kończyny go: nej. Koniec przy środkowy obój czyi połączony jest za pomocą stawu z -mostkiem, a koniec boczny z wyrost kiem barkowym —> łopatki. O. le tuż pod skórą, zaznaczając grani między szyją i klatką piersiową. OBOJNACTWO, dwupłciowoi hermafrodytyzm, ambiseksu lizm, interseksualizm, wada ro: wojowa układu płciowego (u niektf rych zwierząt występuje jako zjawis. naturalne, np. u tasiemców). Wyróż; się o. prawdziwe i rzekome. O. prą dziw e charakteryzuje się występowaniem u tego samego osobnika gruczołów płciowych męskich i żeńskich. Zewn. narządy płciowe mogą być męskie bądź żeńskie; najczęściej są nie-zróżnicowane. Prawie we wszystkich przypadkach stwierdza się dodatnią _->-chromatynę płciową i prawidłowy żeński —>• kariotyp (46 XX), a tylko w nielicznych przypadkach kariotyp męski (46 XY) lub mozaikę chromo-somalną (46 XX/46 XY). W o. rzekomym występują gruczoły typowe dla jednej płci, natomiast narządy płciowe zewn. są jednocześnie typu męskiego i żeńskiego, albo odpowiadają przeciwnej płci. W typie męskim osobnik ma jądra, ale zewn. narządy płciowe są w różnym stopniu sfeminizowane. Zwykle stwierdza się ujemną chromatynę płciową i prawidłowy kariotyp męski (46 XY). Obojnak rzekomy żeński ma jajniki i płeć genet. żeńską, ale zewn. narządy płciowe wykazują różny stopień maskulinizacji; ten rodzaj o. związany jest najczęściej z nadprodukcją—»-androgenów przez nadnercza; zewn. narządy płciowe upodobniają się wtedy do męskich: łechtaczka powiększa się i przypomina prącie, wargi sromowe są czasem zrośnięte i przypominają mosznę. O. nie wpływa automatycznie na psych. cechy człowieka związane z męskością i kobiecością. Fakt ten stanowi jeden z ważnych dowodów, że psych. cechy męskie i kobiece kształtują się bardziej pod wpływem czynników kulturowych niż genetycznych. Zob. też: zespół feminizujących jąder, zespół nadnerczowo-płciowy, zespół łurne-ra, zespół Klinefeltera. OBOWIĄZEK ZGŁASZANIA CHORÓB OBOWIĄZEK LECZENIA SIĘ, przymusowe leczenie na mocy ustawy o zapobieganiu chorobom żak. i ich zwalczaniu (1935 i 1945). Ustawa przewiduje możliwość przymusowego leczenia i odosobnienia (gruźlica, choroby weneryczne), a także szczepień ochronnych w razie niebezpieczeństwa epidemii i zachorowania na epidemiczne choroby zakaźne. OBOWIĄZEK PODDAWANIA SIĘ BADANIOM, przymusowe badania, podobnie jak—> obowiązek leczenia się, wypływające z odpowiednich przepisów związanych z zagrożeniem epidemicznym chorobami żak., wenerycznymi i gruźlicą. Badania lek., w tym także pobranie krwi dla celów diagnostycznych, objąć mogą również osoby zdrowe. Postępowanie profilaktyczne ma na celu likwidację epidemii i ochronę przed chorobami niebezpiecznymi społecznie. OBOWIĄZEK UDZIELANIA POMOCY LEKARSKIEJ, obowiązek wynikający z ogólnych zasad etyki lek., a także z przepisów ustawy o zawodzie lekarza z 1950 r. (art. 12) i kodeksu karnego (art. 164). Przepisy przewidują obowiązek udzielenia pomocy podstawowej, konieczność udzielenia pomocy lek. w nagłych przypadkach zachorowania, w warunkach kiedy następuje zagrożenie życia (wypadki losowe). Wyjątek stanowią sytuacje, w których możliwa jest niezwłoczna pomoc ze stacji pogotowia ratunkowego lub potrzebna jest pomoc wysoko kwalifikowana (np. zabieg operacyjny). OBOWIĄZEK ZGŁASZANIA CHORÓB WENERYCZNYCH I ZAKAŹNYCH, obowiązek lekarza do 795 OBRAŻENIA zarejestrowania i zgłoszenia wykrytej choroby wenerycznej lub zakaźnej odpowiednim władzom zdrowia (stacjom sanitarno-epidemiol.). Rejestr chorób żak. objętych obowiązkiem zgłaszania obejmuje ustawa o zapobieganiu chorobom żak. i ich zwalczaniu (1935). Z chorób żak. należy zgłaszać przypadki: —>• cholery, duru brzusznego i plamistego, płonicy, błonicy (dyfterytu), heinemediny, nosacizny, wścieklizny i in. Analogiczny przepis dotyczy gruźlicy (ustawa o zwalczaniu gruźlicy, 1959). W przypadkach chorób wenerycznych obowiązek ten reguluje dekret o zwalczaniu chorób wenerycznych (1946). Obowiązek zgłaszania dotyczy: —>• kiły, rzeźączki i wrzodu wenerycznego. Chorzy na wspomniane choroby muszą poddać się zleconym badaniom lek. i odpowiedniemu aktywnemu leczeniu. Chorzy wenerycznie mają obowiązek podania źródła zakażenia (kontaktu) oraz okresowego wstrzymania się od obcowania płciowego. Wszystkie przepisy podyktowane są groźbą szerzenia się tych chorób. OBRAŻENIA, uszkodzenia tkanek lub narządów spowodowane urazem, czyli zadziałaniem siły zewn.; ciężkość i charakter o. zależą od okoliczności wypadku, szybkości i siły, z jaką uraz zostaje zadany; rozróżnia się o. wewn., będące skutkiem urazów tępych, i o. zewn., związane zazwyczaj z przerwaniem ciągłości skóry. OBRĘCZ BARKOWA -* obręcz kończyny górnej. OBRĘCZ KOŃCZYNY DOLNEJ, obręcz miedniczna, zamknięty pierścień kostny utworzony przez kości—»• miednicy i kość krzyżową. 796 O.k.d. łączy kończyny dolne z tuło wiem za pośrednictwem stawów bio drowych, a także przenosi ciężar dźwd gania tułowia na te kończyny. O.k.d| zawiera 3 prawie nieruchome poląj czenia: od tyłu—2 stawy krzyżowo -biodrowe, od przodu—>• spojenie ło nowe. OBRĘCZ KOŃCZYNY GORi NEJ, obręcz barkowa, ruchome „za| wieszenie" dla kończyn górnych, skła| dające się z —> łopatek i —> obojczy| ków; kości te w ich naturalnym polo żeniu po obu stronach szkieletu twora niepełną obręcz otwartą z przodu i ; tyłu. Przednią przerwę zamyka rę kojeść mostka, tylna luka znajdując się między brzegami obu łopatek po zostaje niezamknięta. W obrębie o.k.g znajdują się po każdej stronie 2 stawy j przyśrodkowy — między mostkiem obojczykiem, oraz boczny — międ łopatką i obojczykiem. OBRĘCZ MIEDNICZNA -> o ręcz kończyny dolnej. OBRONA MIĘŚNIOWA, naj-| ważniejszy objaw ostrego zapalenia -otrzewnej, polegający na wzmożony napięciu i sztywności mięśni ściana brzucha (brzuch deskowaty). Po^ drażnienie czuciowych gałązek otrzew-j nej ściennej powoduje odruchów i trwały skurcz odpowiedniej częś mięśni jamy brzusznej. Dowolne rozluźnienie mięśni jest niemożliwe. OBRZEZANIE, obcięcie części -» napletka stosowane jako: l) akt rytualny u pewnych semickich ludów Bliskiego Wschodu i u niektórych szczepów Afryki, Ameryki Pd. i Polinezji, 2)| operacja chir. w wybranych przypad-j kach —>• stulejki. OBRZĘK, nagromadzenie płynu surowiczego w tkankach, gł. w luźnej tkance łącznej. Objaw wielu chorób. Przyczyny powstawania o. mogą być mechaniczne (ucisk na naczynia żylne lub ich zwężenie, np. przez zapalenie żył, powiększone węzły lim-fatyczne, nowotwory) lub fizyko--chemiczne, w których dochodzi do zaburzeń równowagi osmotycznej między krwią a tkankami, przy czym proces przesączania się surowicy poza naczynia odbywa się na poziomie naczyń włosowatych. Fiz.-chem. przyczyny o. mogą mieć charakter miejscowy: zapalenie typu żak., urazowego lub alergicznego (->• obrzęk Ouinc-kego), albo ogólny: choroby nerek powodujące zmniejszenie zdolności wydalania z organizmu chlorku sodu (o. nerkowe) lub zaburzenia wewnątrz-wydzielnicze upośledzające czynność wydzielniczą nerek. Do o. pochodzenia fiz.-chem. należy również —»• obrzęk głodowy. OBRZĘK GŁODOWY, następstwo zmniejszenia poziomu białek w osoczu krwi (—>• hipoproteinemia) i zmniejszania w wyniku tego—> ciśnienia onkotycznego krwi. Czynnikiem wspomagającym są zaburzenia w odżywianiu śródbłonków naczyniowych, co zwiększa ich przepuszczalność. O.g. pojawiają się zwłaszcza w wiotkiej tkance podskórnej (obrzękła twarz, obrzęk moszny i in.). O.g. występują w przebiegu głodzenia lub w chorobach wyniszczających (nowotwory, gruźlica, wrzód żołądka i in.). OBRZĘKI W CIĄŻY -» zatrucia ciążowe. OBRZĘK MÓZGU, zwiększenie OBRZĘK ŚLUZOWATY objętości całego lub części mózgu, spowodowane nadmiernym gromadzeniem się płynu wewnątrzkomórkowego, najczęściej wskutek zamkniętego urazu czaszkowo-mózgowego. Narastający o.m. prowadzi do—>• nadciśnienia śródczaszkowego. W leczeniu objawowym podaje się środki prze-ciwobrzękowe. Zob. też urazy czasz-kowo-mózgowe. OBRZĘK NACZYNIOWO-NER-WOWY -> obrzęk Ouinckego. OBRZĘK OUINCKEGO, obrzęk naczyniowo-nerwowy, zespół chorobowy polegający na napadowym występowaniu ograniczonego obrzęku skóry lub błon śluzowych pod wpływem bodźców emocjonalnych, zazwyczaj jako odczyn naczynioruchowy w sprawach uczuleniowych. Obrzękowi może towarzyszyć świąd lub uczucie pieczenia oraz objawy ze strony ośrodkowego układu nerwowego. W leczeniu stosuje się środki przeciwhistaminowe oraz kortykoidy. OBRZĘK ŚLUZOWATY, pierwotna —>• niedoczynność tarczycy. O.ś. dorosłych występuje częściej u kobiet niż mężczyzn; cechuje się sennością, osłabieniem, spowolnieniem, wypadaniem włosów, zamazaną, powolną mową, zwiększoną wrażliwością na zimno, często głuchotą, pogrubieniem skóry warg i palców, niedokrwistością, zaparciem stolca, wolną czynnością serca, obniżeniem przemiany materii, niską ciepłotą ciała i charakterystycznymi obrzękami, zwłaszcza twarzy, spowodowanymi gromadzeniem się substancji śluzowatej w tkankach. U osób z b. znaczną niedoczynnością tarczycy może wystąpić śpiączka hipoter-OBSESJE mi c zna (hipometaboliczna), ciężkie i zwykle śmiertelne powikłanie. W o.ś. młodocianych na pierwszy plan wybija się niedorozwój fizyczny (przysadkowa —> karłowatość) i umysłowy (—>• kretynizm). Rozwój psych. może być niekiedy tak zaburzony, że kilkuletnie dziecko nie rozpoznaje rodziców, nie może nauczyć się jeść, mówić, trzymać kału i moczu. Leczenie polega na podawaniu brakujących hormonów tarczycy (tzw. leczenie substytucyjne). OBSESJE -> natręctwa. OBSTRUKCJA -> zaparcie. OBTURATOR, przyrząd do zamykania przewodów lub otworów, przez które przepływa płyn lub gaz; w chirurgii serca nazwa o. odnosi się do plastykowych imitacji pierścieni zastawek sztucznych, które po otwarciu serca i wycięciu zastawki przymierza się do powstałego otworu w celu dobrania pierścienia o właściwej średnicy. OBUMARCIE PŁODU, śmierć płodu wewnątrz macicy. Obumarły płód może być zatrzymany w macicy przez długi okres czasu (—> ciąża, zamarła), czasem do właściwego terminu porodu. Przyczyną o.p. bywają choroby nerek, cukrzyca, kila, toksoplazmoza, przedwczesne odklejenie się łożyska i in. Z chwilą o.p. zanikają ruchy płodu, macica nie powiększa się mimo trwania ciąży, tętno płodu po dłuższej obserwacji jest niesłyszalne. Rozpoznanie ułatwia badanie radiol. i za pomocą ultradźwięków. Próby biol. są ujemne. O.p. może spowodować zaburzenia krzepnięcia krwi, co grozi krwotokiem w czasie porodu i połogu. Ciężarne, u których rozpoznano o.p., należy umie- 788 ścić w szpitalu w celu opróżnienia macicy. OBUMIERANIE, nekrobioza powolne ustawanie procesów życio. wych komórek, dokonujące się w przei biegu zaników, zwyrodnień oraz v okresie między —>- śmiercią kliniczni a biologiczną. OBUWIE ORTOPEDYCZNE, o. którego celem jest zmniejszanie znie' kształceń, zapobieganie ich pogłębianii się, odciążanie i ochrona miejsc bolesnych czy zmienionych chorobowo, koi smetyczne uzupełnienie ubytków stopy oraz maskowanie kalectwa. I tak o.o profilaktyczne ma na celu zapobie' ganię występowaniu zniekształceń sto] u dzieci. O.o. redresyjne stosuje sil najczęściej w leczeniu —>• stóp koński -szpotawych, wydrążonych, piętowy< i przywiedzionych. O.o. wyrównuj: ce skrócenia stosuje się we wszelki' go rodzaju niedorozwojach kończ; dolnych. Pewną odmianę tego typu o. stanowią tzw. buty piętrowe — c wyrównywania skróceń powyżej 13 er OBWÓDKA STARCZA, geron tokson, pasek zmętnienia na obwi dzie —>• rogówki, w odległości ok. 2 m od jej rąbka, powstający wskutek 01 kladania się ciał lipidowych międ; włóknami kolagenowymi rogówki, i tle zaburzeń przemiany materii, zwłas cza w obrębie rogówki, zwykle p< 50 r. życia. OCHRONA RADIOLOGICZNA działania mające na celu zmniejszeni] biol. skutków promieniowania jonizującego stosowanego ze wskazań lek. napromieniowania związanego ze skażeniem środowiska substancjami pn mieniotw., napromieniowania zawód wego. Podstawowym sposobem kontroli narażenia ludzi na promieniowanie są fiz. pomiary dawek i mocy dawek promieniowania jonizującego. Kontrola polega na 3 rodzajach pomiarów: l) pomiary dawek indywidualnych mają na celu określenie wielkości dawek promieniowania pochłoniętych przez ciało osoby bezpośrednio narażonej na działanie promieniowania; 2) pomiary rozkładu mocy dawek promieniowania wokół aparatu oraz badanie skuteczności osłon; 3) pomiary mocy dawek w wiązce bezpośredniej mają na celu dokładne określenie wielkości dawki otrzymywanej przez pacjenta przy różnego rodzaju badaniach. Do zadań o.r. należy również opracowywanie metod i projektowanie urządzeń do ochrony indywidualnej i zbiorowej przed promieniowaniem jonizującym (odzież ochronna, ścianki izolujące itp.). OCHRONA ŚRODOWISKA CZŁOWIEKA, działalność mająca na celu racjonalne, zgodne z prawami przyrody i rozwoju społ., kształtowanie środowiska życia człowieka w taki sposób, aby elementy przyrody łączyły się harmonijnie z wytworami techniki i cywilizacji, zapewniając człowiekowi optymalne warunki bytowania oraz rozwoju fiz. i psych., a tym samym najodpowiedniejsze warunki zdrowotne. O.ś.cz. przeciwstawia się—>• zanieczyszczeniu środowiska i wytwarzaniu takich ujemnych bodźców dla ustroju, jak —>• hałas i wibracje; są w niej zaangażowane nauki biol. (zwłaszcza —>• ekologia), techniczne (np. tzw. inżynieria środowiska), ekonomiczne, medyczne, planowanie przestrzenne i in. O.ś.cz. jest przedmiotem szczególnego OCIĘŻAŁOŚĆ UMYSŁOWA zainteresowania szeroko pojętej —> higieny i —> medycyny społecznej. W Polsce 1975 powołano Ministerstwo Administracji, Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska (od 1972 pod nieco inną nazwą)," a przy prezydium PAN działa Komitet Naukowy Człowiek i Środowisko; wyspecjalizowanym organem ONZ do spraw środowiska jest United Nations Emironment Program. OCHRONA ZDROWIA, działalność na rzecz zdrowia obywateli ujęta w system odpowiadający ustrojowym założeniom państwa. Wg definicji Światowej Organizacji Zdrowia, zadaniem o.z. jest „zapobieganie chorobom, przedłużanie życia ludzkiego, poprawa stanu zdrowia psych. i fiz. przez organizowanie społeczeństwa do walki o uzdrowienie otoczenia, walka z chorobami żak., szerzenie oświaty sanitarnej w celu podniesienia poziomu higieny oraz organizacja opieki lek. i pielęgniarskiej dla wczesnego rozpoznawania, zapobiegania i leczenia chorób". W PRL całość troski o zdrowie ludności przejęło państwo, które jest organizatorem wszelkich form społ. działalności na rzecz zdrowia i pokrywa podstawowe koszty organizacji, wyposażenia i utrzymania instytucji służby zdrowia. O.z. obywateli zapewnia u nas społ. służba zdrowia, której podstawową działalnością jest sprawowanie powszechnej i bezpłatnej opieki zdrowotnej w systemie świadczeń profilaktycznych, leczniczych, rehabilitacyjnych i orzeczniczych. OCIEMNIAŁY, dotknięty -^ ślepotą. OCIĘŻAŁOŚĆ UMYSŁOWA, !a- 799 OCTAN GLINOWY ODBYT godna forma niedorozwoju umysłowego, w której poziom upośledzenia kształtuje się między normą a ograniczeniem umysłowym. Zob. też niedorozwój umysłowy. OCTAN GLINOWY ->- płyn Bu-rowa. OCZKO Wojciech, ur. 1537, zm. 1599, lekarz nadworny i sekretarz Stefana Batorego, jeden z twórców medycyny poi. Po studiach filozof, w Krakowie i lek. we Włoszech praktykował W. Oczko w Warszawie, skąd w 1576 powołano go na dwór królewski. Pozostawił dwa dzieła medyczne napisane wbrew dotychczasowym tradycjom po polsku; Cieplice... (1578) zawierały obok opisu polskich cieplic (zdrojów) również wskazówki kąpieli, inhalacji oraz zażywania wód zdrojowych (czym zasłużył sobie na miano „ojca balneologii polskiej"), drugie dzieło Przymiot (1581), poświęcone wiedzy o —>• kile, przedstawiało dzieje szerzenia się choroby, jej 800 etiologię, patologię i leczenie, i zyskali mu tytuł „ojca syfilidologii polskiej"! O. rozwijał szeroką działalność filanti pijną, fundował szpitale i przytu oraz wspierał ubogich chorych. OCZODÓŁ, parzysta jama w kszti cię piramidy w czaszce, mieszcząc gałkę oczną. O. tworzą 4 ściany zbudo wane z 7 kości; ścianę przy środków stanowią kości: szczękowa, czołowt Izowa i sitowa, ścianę boczną — koś. jarzmowa, ścianę górną — kości czoło wa i klinowa, ścianę dolną — kość pod niebienna. W o. mieszczą się licznd otwory, szczeliny i kanały dla wchodząc cych i wychodzących nerwów i naczyM Wejście do o. ma brzeg górny — nad<| oczodołowy i brzeg dolny — podoczi dołowy. Choroby. Zmiany w zawartości poza gałką powodują —>• wytrzesa oczu. Zwiększenie zawartości o. moż być skutkiem zwiększenia ilości tłusz czu lub wynikiem rozrostu tkanek no wotworowych. W o. może lokalizowa się wiele postaci nowotworów żarów no z tkanek lokalnych, jak i przebijają cych się z pobliskich miejsc. Tkant oczodołu mogą również ulegać stanon zapalnym — ostrym (ropnym) luN przewlekłym (np. ropowica oczodołu)^ OCZOPLĄS, regularne, szybko pd sobie następujące mimowolne rucha gałek ocznych; mogą odbywać się w płaszczyźnie pionowej, poziomej lun też osie gałek ocznych mogą zataczaj koła (o. rotacyjny). O. występuje: l) fizjologicznie u 60% osób, przy maksymalnym odchyleniu gałek ocznyci i wysiłku utrzymania osi wzroku w nie naturalnym kierunku (o. nastawczy)| 2) przy obserwacji otoczenia z pojazd znajdującego się w ruchu (o. optoki-netycżny); 3) przy podrażnieniu błędnika^ (np. na karuzeli). W warunkach nieprawidłowych o. może być: l) wrodzony (np. u albinosów); 2) może występować w chorobach ucha wewn. (o. błędnikowy) oraz ośrodkowego układu nerw.; 3) u ludzi, którzy znaczną część życia spędzają w ciemności (górnicy). Patol. oczopląs przyczynia się do znacznego niekiedy upośledzenia widzenia. Jeżeli o. jest objawem stałym, a zwłaszcza jeśli występuje wyraźnie w określonej pozycji ciała (o. pozycyjny), może być objawem uszkodzenia móżdżku, np. przez guz. ODBIJANIE SIĘ, wydalanie pewne) ilości gazów z żołądka przez przełyk i jamę ustną na zewnątrz. Może być tzw. puste, gdy nie wyczuwa się zapachu i smaku gazów. Powstaje z powodu połknięcia powietrza (—*• aerofagia). Jeżeli w żołądku przebiegają procesy gnicia i fermentacja, wówczas wytwarzane gazy (metan, wodór, siarkowodór) dają wrażenia smakowe i węchowe. Gdy odbijające się gazy porywają cząsteczki soku żołądkowego (a zwłaszcza kwasu solnego), dają wrażenie odbijań kwaśnych. Występują zazwyczaj po po-^łkach, zarówno u osób zdrowych, jak i w niektórych chorobach, zwłaszcza przewodu pokarmowego oraz w nerwicach. Powtarzające się o. są zjawiskiem nieprawidłowym. ODBYT, narząd zamykający cewę lelitową, stanowiący odcinek przejściowy między wewn. i zewn. powierzchnią ciała. Skóra dookoła o. u mężczyzn owłosiona zawiera pigment i po-Mada promieniście biegnące fałdy. W obrębie o. mięśnie okrężne tworzą zwieracz wewn., który od zewnątrz jest przykryty przez okrężny mięsień — zwieracz o. zewnętrzny. Choroby. Na poziomie otworu o. śluzówka wyściełająca jelita przechodzi w skórę; śluzówka w tej okolicy jest obficie unaczyniona i może być miejscem powstania rozszerzeń splotów żylnych, zw. żylakami o. (—» hemoroidy). Ropne zmiany zapalne dokoła końcowego odcinka —>• odbytnicy i o. wymagają nacięcia i opróżnienia ropnia okoioodbytniczego; niekiedy ropnie te powikłane są utrzymującymi się długo i trudnymi do leczenia chir. przetokami okołoodbytni-czymi; przy nadmiernym rozciągnięciu otworu o., np. wskutek defekacji przy dużej masie twardego kału, może powstać pęknięcie śluzówki o., utrzymujące się niekiedy dość długo i sprawiające dolegliwości bólowe przy każdym oddawaniu stolca. Okolica o. może być terenem wyprzenia i odparzeń skóry, zwłaszcza przy zakażeniu grzybicą; nieznośne swędzenie tej okolicy, znane pod nazwą świądu o., to choroba o nieznanej etiologii, wymagająca przewlekłego leczenia miejscowego i ogólnego; niekiedy swędzenie skóry w okolicy o. może być spowodowane przez pasożyty jelitowe owsiki; występuje ono zwłaszcza w nocy; leczenie wymaga zlikwidowania pasożytów w przewodzie pokarmowym. O. sztuczny, operacyjnie wytworzone połączenie światła jelita, najczęściej esicy lub poprzecznicy, ze skórą brzucha, w celu odprowadzania kału na zewnątrz w razie nie dającej się usunąć przeszkody w dalej położonej części jelita lub po operacji usunięcia prostnicy; zwykle 801 y"; ODBYTNICA o. sztuczny zakłada się z powodu nowotworów odbytnicy. Zarośnięcie o., wada wrodzona będąca skutkiem nieprawidłowego rozwoju tej okolicy; wymaga leczenia operacyjnego w pierwszych dniach życia. Zwężenie bliznowate o. może być wynikiem nieprawidłowo przeprowadzonych operacji, np. usunięcia żylaków o., lub urazów czy przewlekłych stanów zapalnych tej okolicy. Zaburzenia kontroli zwieracza o., tzw. nietrzymanie stolca, może być zależne od uszkodzenia zwieracza o., np. wskutek operacji, lub od uszkodzeń ośrodkowego układu nerw., np. w pourazowym uszkodzeniu rdzenia kręgowego. ODBYTNICA, końcowy odcinek grubego —»• jelita, dl. 15-20 cm, leżący między esicą a odbytem. O. posiada 2 krzywizny: zgięcie krzyżowe wygięte do tylu i zgięcie kroczowe wypukłe do przodu. Składa się z odcinka górnego, zw. o. właściwą i odcinka dolnego zw. częścią odbytową lub kanałem odbytowym. W części górnej błona śluzowa o. wytwarza fałdy poprzeczne, a w części odbytowej fałdy podłużne zw. słupami odbytowymi, w których znajdują się obfite sploty żylne. W o. odbywa się ostateczne formowanie kału. Najczęstszymi chorobami o. u dorosłych są nowotwory, a mianowicie rak; leczenie operacyjne polega na wycięciu wraz z odbytem i wytworzeniu sztucznego odbytu. Zmiany zapalne w okolicy o. mogą prowadzić do przetok; czasami wskutek powikłań porodowych, głębokiego pęknięcia krocza, może dojść do uszkodzenia ściany o. i przetoki odbytniczo-pochwowej. 802 Badanie przez o. należy do podstawi wych metod badania chir. i ma na cel' rozpoznanie stanu o., —>- gruczoł krokowego oraz stanu napięcia i wydolności zwieracza odbytu. Uciążliwa chorobą jest wypadanie śluzówki o. lub całkowite wynicowanie się ściany o., spotykane u osób z rozluźnieniemi mięśnia zwieracza i ogólnym spadkie: napięcia mięśni jelit; choroba mo; dotyczyć dzieci, ale najczęściej spotyl się ją u osób po 50 r. życia ODCHODY, ekskrementy, pro dukty zbędne lub szkodliwe, wydalani z organizmu jako —> mocz i —»• stolec. ODCISK -»- nagniotek. ODCZULANIE, desensybiliza-cja, metoda leczenia i zapobiegania chorobom i stanom alergicznym, m.in. wstrząsowi anafilaktycznemu (—> ana-filaksja). O. swoiste, gdy znany jest czynnik uczulający, tj. alergen, poległ na stosowaniu małych dawek alergeni w pewnych odstępach czasu: doustnii (przy alergii pokarmowej), naskórnie doskórnie lub śródskórnie (przy pozostałych rodzajach alergii). Przy o. nieswoistym, gdy alergenu nie udało si< zidentyfikować, stosuje się preparaty wapnia (doustnie lub dożylnie), adrenalinę (podskórnie), środki przeciwni-staminowe, ACTH i kortykosterydy: —> autohemoterapię i leczenie gorączkowe. ODCZYN BIERNACKIEGO, OB, opadanie krwinek, mierzenie1 szybkości opadania —>• krwinek czerwonych w niekrzepnącej krwi, najczęściej wykonywane metodą Westergreena, v pionowo ustawionych pipetach zaopatrzonych w podziałkę milimetrową, pomocą której odczytuje się wysoki słupka erytrocytów po l godz. W warunkach prawidłowych szybkość opadania wynosi 2 do 8 mm/godz. Opadanie krwinek spowodowane jest różnicą ciężarów właściwych elementów komórkowych i osocza krwi. Zależy od wielu czynników, z których można wymienić: obecność ciał odpornościowych w surowicy (powodują agregację lub—>-aglutynację krwinek), zawartość wlók-nika, temp. OB bywa znacznie przyśpieszony w stanach zapalnych miejscowych lub uogólnionych, a także u kobiet w ciąży i połogu. ODCZYN CASONIEGO, test skórny do wykrycia zakażenia —>• bą-blowicą. Po wstrzyknięciu śródskór-nym antygenów bąblowca (odpowiednio przygotowany płyn z pęcherza bą-blowcowego) powstaje u chorego rumień i obrzmienie w miejscu wstrzyknięcia. ODCZYN CHEDIAKA, orientacyjny odczyn serol. do wykrycia —> kiły. Obecnie ma znaczenie historyczne. ODCZYN COOMBSA -> anty-gammaglobulina. ODCZYN DICKÓW, test na odporność przeciwko —> płonicy. Po sródskómym wstrzyknięciu toksyny paciorkowca hemolizującego wywołującego płonicę, u osób mających przeciwciała (odpornych) zachodzi neutralizacja toksyny; zapobiega to powstaniu odczynu zapalnego w miejscu wstrzyknięcia; przy braku przeciwciał (u nieodpornych) powstaje w tym miejscu zaczerwienienie i obrzmienie. ODCZYN MANTOUX, jeden z —>- odczynów tuberkulinowych, polegający na sródskómym wprowadzeniu ODCZYN PEROKSYDAZOWY tuberkuliny. Wynik odczytuje się po 48 godz. Dodatni odczyn (zaczerwienienie, obrzęk) wskazuje na istniejące lub przebyte zakażenie prątkami gruźlicy, nie dowodzi jednak obecności czynnego czy nieczynnego • ogniska gruźliczego. ODCZYN OKOSTNOWY, stan zapalny okostnej związany z infekcją w jej okolicy, np. ze zmianami ropnymi przy korzeniach zębów. ODCZYNOWOŚĆ, reaktywność, zdolność ustroju do reagowania na czynniki środowiska. O. odgrywa bardzo istotną rolę w życiu ustroju, umożliwia sprawne przystosowanie się do zmian środowiska, warunkuje również w pewnym stopniu powstawanie chorób. Nasilenie o. na ten sam bodziec może wahać się w dużych granicach, zależnie od właściwości osobniczych. W patologii rozróżnia się następujące stopnie o.: brak o., słaba o., normalna o. i nadmierna o. Z czterech wymienionych stopni jedynie o. normalna jest o. fizjologiczną, pozostałe 3 zaliczamy do o. patologicznych. ODCZYN PAULA-BUNNELA--DAYIDSOHNA, odczyn serol. do wykrywania —>• mononukleozy zakaźnej. Surowica krwi chorych zlepia krwinki baranie nawet w rozcieńcze-niach. ODCZYN PEROKSYDAZOWY, próba chem. do wykrywania substancji katalizujących przenoszenie tlenu z nadtlenków (np. wody utlenionej) na niektóre związki; po utlenieniu związki te zmieniają zabarwienie i służą jako wskaźniki obecności substancji o własnościach peroksydatywnych. O.p. stosowany jest często do wykrywania ODCZYN PIROUETA krwi utajonej w kale oraz jako odczyn cytochem. w celu różnicowania krwinek białych, z których granulocyty posiadają własności peroksydatywne, a limfocyty nie. ODCZYN PIROUETA, jeden z —>• odczynów tuberkulinowych, polegający na należeniu na skórę kropli —> tuberkuliny i zadrapaniu skaryfikato-rem, wskutek czego tuberkulina wnika do skóry właściwej. U osób z alergią gruźliczą próba wypada dodatnio, tzn. po 24-48 godz pojawia się zaczerwienienie skóry i grudka naciekowa. Próba niezbyt czuła: brak odczynu nie zawsze dowodzi braku alergii; niekiedy trzeba sprawdzać dodatkowo —* odczyn Mantoux. ODCZYN POPROMIENNY, zmiany wywołane przez —> promieniowanie jonizujące w tkankach zdrowych w okolicy nowotworu, gł. w skórze. Zmiany te zależą od dawki promieniowania, czasu napromieniania, wieku i osobniczej wrażliwości chorego. O. wczesny jest obrazem stanu zapalnego; występuje w postaci zaczerwienienia, zbrązowienia naskórka, łuszczenia na sucho lub na mokro (pęcherze, punk-cikowate krwawienia, sącząca treść surowicza). Goi się do 6 tygodni, pozostawiając ścieńczenie skóry, odbarwienie, siateczkowate rozszerzenie naczyń. Podobny odczyn występuje w pęcherzu moczowym lub odbytnicy po leczeniu promieniami nowotworów w tych okolicach. O. późny przybiera postać owrzodzenia, które powstaje w miejscu napromienianym nawet po wielu latach. ODCZYN SCHICKA, test na odporność przeciwko —*• błonicy. Po 804 śródskórnym wstrzyknięciu toksy błonicznej u osób mających swoista przeciwciała (odpornych) zachodzi neu-i tralizacja toksyny, co zapobiega powsta-1 niu odczynu zapalnego w miejscu! wstrzyknięcia; przy braku przeciwciał (u nieodpornych) powstanie w tym miejscu zaczerwienienie i obrzmieniem ODCZYN WASSERMANNA, se4 roi. metoda rozpoznawania —> kilya Jest dodatni przy kile, a także (rząd ko) w chorobach tropikalnych (np. i —» krętkowicach, świdrowicach, trą dzie). W kile ma dużą wartość diagno styczną — przy prawidłowej interpre tacji. O.W. zaczyna być dodatni do piero w 3 tygodnie po wystąpieniu objawu pierwotnego kiły, a w 6 tygodni od zakażenia. W trakcie leczenia o.Wjj cofa się po różnym czasie, l ODCZYN WEILA-FELIXA, diag^ nostyczny odczyn aglutynacyjny stosowany w przypadkach -> duru plamistego. Do badań pobiera się surowicę cho rego, a jako antygen służy zawiesir bakterii Proteus OX^ (—>• pałeczki). ODCZYN WEINBERGA, uprosi czony odczyn wiązania dopełniacza (-dopełniacz), stosowany w diagnostycel —> bąblowicy. Antygenem jest nie roz-< cieńczony płyn z cyst bąblowca. ODCZYN WIĄZANIA (ODCHY-< LENIA) DOPEŁNIACZA -r dopeł^ niacz. i ODCZYN WIDALA, diagnostycz-i ny odczyn aglutynacyjny (—> aglutynacja), w którym surowicę chorego badaj się na obecność —> aglutynin dla pa-i łeczki duru brzusznego i durów rzeko-i mych A, B i C. ODCZYNY IMMUNOLOGICZNE, odczyny serologiczne, reakcje J które zachodzą między —>• antygenem i —f- przeciwciałem. Pozwalam na wykrycie i identyfikację nieznanego antygenu za pomocą znanych przeciwciał lub na wykrycie obecności, a także i ilości swoistych przeciwciał za pomocą /nanego antygenu. Znajdują praktyczne zastosowanie: l) w rozpoznawaniu chorób zakaźnych przez identyfikację: a) drobnoustrojów wyhodowanych z materiałów pobranych od chorego, b) swoistych przeciwciał i ich miana w płynach ustrojowych chorego (gł. w surowicy krwi); 2) przy ocenie stanu odpornościowego organizmu; 3) przy określaniu właściwości antygenowych drobnoustrojów dla celów taksonomicznych; 4) przy określaniu rodzaju białka itp. Wykonywane są m.in. odczyny: —>• aglutynacji, precypitacji, immunoelek-troforezy, immunofluorescencji, odczyn wiązania dopełniacza. ODCZYNY KIŁOWE --kiła. ODCZYNY SEROLOGICZNE -* odczyny immunologiczne. ODCZYNY SKÓRNE, reakcje słu-/ące do wykrycia stanu nadwrażliwości organizmu lub obecności w nim przeciwciał, przy użyciu specjalnie przyrządzonych antygenów, np. —»• tuberkuliny (—> odczyny tuberkulinowe). Objawiają się stanem zapalnym w skórze w miejscu wprowadzenia antygenu. Osoby wrażliwe na błonicę, tj. nie posiadające przeciwciał antytoksycznych, wykrywa się za pomocą —>• odczynu S c h i c k a. Jako antygen do wstrzyknięć ;.luży w tym wypadku rozcieńczona toksyna blonicza. ODCZYNY TUBERKULINOWE, skórne odczyny alergiczne występujące po podaniu tuberkuliny przez ODDECH CHEYNE-STOCKESA skaryfikację skóry (—>• odczyn Pirque-ta), wykonywanie próby naskórnej (wg Moro), śródskórne wstrzykniecie (—> odczyn Mantoux). Dodatni o.t. (miejscowe zaczerwienienie i obrzmienie skóry) wskazuje na istniejące lub przebyte zakażenie prątkami gruźlicy. ODCZYN ŹRENICZNY ->• kiła ośrodkowego układu nerwowego. ODDECH CHEYŃE-STOCKE-SA, najczęstsza postać oddychania nieregularnego (okresowego), polegająca na występowaniu okresów bezdechu na przemian z okresami przyspieszenia Oddech prawidłowy (a) i oddech Cheync--Stockesa (b) oddechu, przy czym amplituda oddechów narasta stopniowo osiągając maksimum, a następnie opada przechodząc w bezdech. O.Ch.-S. jest oznaką —>-niedotlenienia mózgu i uszkodzenia ośrodka oddechowego. Występuje w niewydolności krążenia (—•»• niewydolność), w —>• mocznicy, urazach i chorobach mózgu (np. miażdżyca tętnic mózgowych), zatruciach środkami nasennymi, u —>• wcześniaków, rzadziej u dorosłych osób przebywających na znacznych wysokościach (szczególnie w czasie snu) oraz bezpośrednio po dowolnej —>-hiperwentylacji lub oddychaniu tlenem. ODDECH KUSSMAULA ODDECH KUSSMAULA-4. kwasica. ODDYCHANIE, zespól złożonych procesów stale zachodzących w organizmie, związanych z pobieraniem tlenu ze środowiska i wydalaniem końcowych produktów utleniania — dwut- noreceptory płucne, z których impulsy biegnące włóknami wstępującymi nerwu błędnego hamują czynność neuronów ośrodkowych kierujących wdechem (odruch Herringa-Breuera). Pobudzenie —>• baroreceptorów hamuje, a bodźce bólowe przyspieszają oddy- Oddychanie' l—sposób oddychania: a) u mężczyzny, b) u kobiety; 2—mechanizm oddy chania: a) wdech, b) wydech lenku węgla i wody; procesy o. są źródłem energii potrzebnej do życia. Wyróżnia się o. zewnętrzne obejmujące —>• wymianę gazów w płucach i związaną z tym —>• wentylację, płuc (transport gazów z płuc do tkanek i w kierunku odwrotnym) oraz o. wewnętrzne (wewnątrzkomórkowe procesy utleniania —> utlenianie biologiczne). Regulacja o., rytmiczna czynność —>• mięśni oddechowych sterowana przez neurony ośrodków oddechowych, zlokalizowanych w pniu mózgu. Impulsy z ośrodków docierają do mięśni przez nerw przeponowy i —> nerwy rdzeniowe. Czynność ośrodków modyfikowana jest na drodze odruchowej; np. rozciąganie płuc pobudza mecha-806 chanie. Czynność o. dostosowuje się dc aktualnego zapotrzebowania tkanek ni tlen za pośrednictwem -•>• chemorecep-torów wrażliwych na zmiany ciśnienis parcjalnego tlenu i dwutlenku węgla oraz zmiany pH krwi i płynu pozako-mórkowego (chem. regulacja oddycha nią). ODDYCHANIE KOMÓRKOWI —> utlenianie biologiczne. ODDYCHANIE KONTROLO WANE —> sztuczne oddychanie. ODDYCHANIE TKANKOWE -utlenianie biologiczne. ODDYCHANIE WSPOMAGA. NE —>• sztuczne oddychanie. ODDZIAŁ DZIENNY, forma opii ki psychiatr. polegająca na częścio' hospitalizacji. Chory spędza dzień w instytucji psychiatr., natomiast na noc wraca do domu. Tę formę leczenia stosuje się w łagodniejszych zaburzeniach psych. Zapobiega ona w znacznym stopniu występowaniu ujemnych konsekwencji hospitalizacji (—»• choroba szpitalna). Odmianą tej formy leczenia są oddziały, w których pacjenci spędzają wieczory i noce, podczas gdy w ciągu dnia wykonują normalną pracę zawodową. ODDZIAŁ SZPITALNY, zasadnicza komórka organizacyjna podstawowej działalności szpitala. O.sz. w zasadzie powinien liczyć 25-60 łóżek. Kieruje nim —>• ordynator, przełożony ca-Sego personelu zatrudnionego na oddziale, odpowiedzialny za całokształt pracy, podległy bezpośrednio dyrektorowi szpitala (z-cy dyrektora ZOZ d.s. lecznictwa). Przełożoną personelu średniego i niższego jest bezpośrednio podległa ordynatorowi oddziałowa —»• pielęgniarka. Typowymi elementami o.sz. są: sale chorych, sale badań i zabiegów, gabinety: ordynatora, lekarzy i pielęgniarek, pomieszczenia pobytu dziennego chorych, kuchenka oddziałowa, magazyn bielizny i sprzętu, —>• brudownik, węzeł sanitarny. Ponadto w skład o.sz. mogą wchodzić specjalne pomieszczenia, np. pracownie, pomieszczenia spe-q'alnych urządzeń itp. O.sz. dzielą się na odcinki pielęgniarskie. Współczesne szpitalnictwo odstępuje od oddziałowej organizacji szpitala i systemu leczenia zamkniętego. Lansowany i realizowany jest system stopniowej opieki wg podziału szpitala na strefy :—»intensyw-nej terapii (opieki) dla b. ciężko chorych w stanie zagrożenia życia, po- ODKAŻANIE średniej opieki dla ciężko i średnio chorych, minimalnej (rozluźnionej) opieki dla rekonwalescentów wymagających jeszcze leczenia szpitalnego, obserwacji itp. ODDZIAŁY WCZEŚNIAKÓW, oddziały szpitalne wyposażone w odpowiednią aparaturę i obsadzone personelem o specjalnych kwalifikacjach, przeznaczone do utrzymywania przy życiu i zapewnienia warunków rozwoju niedonoszonym i niezdolnym do życia w normalnych warunkach noworodkom, Pierwszy o.w. zorganizowano w Polsce (1948/49) na terenie Domu Małego Dziecka im. Boduena w Warszawie; w ramach powstałego —> Instytutu Matki i Dziecka. Obecnie rolę o. w. spełniają pododdziały wcześniaków wydzielone z oddziałów noworodków organizowanych przy oddziałach położniczych. Pododdziały te, liczące kilka lub kilkanaście łóżek, wyposażone są w inkubatory, cieplarki, aparaturę resuscytacyjną, do odżywiania pozajelitowego itp. i kierowane są przez specjalistów mikropediatrów (neonarolo-gów). ODGRYZACZ LUERA, narzędzie chir. w kształcie b. mocnych nożyc, zawierające zamiast ramion tnących dwa ostrza w formie łyżeczek o ostrych brzegach; przy zaniknięciu narzędzia ostre brzegi odcinają („odgryzają") kość. ODKAŻANIE, dezynfekcja, proces eliminowania (niektórych) drobnoustrojów patogennych (ich toksyn) przy użyciu ->• środków odkażających lub metod fiz. (metody termiczne: ->• pasteryzacja, promieniowanie nadfioletowe, sacze- ODLEŻYNA ODMIEDNICZKOWE ZAPALENIE NEREK nie przez -»• filtry bakteriologiczne). Odkażane są: narzędzia lek., bielizna, pościel, powietrze, wydaliny, pow. przedmiotów i pomieszczeń lecz. (zwłaszcza sal operacyjnych i opatrunkowych), jak też pow. skóry (ręce chirurga, skóra chorego w polu operacyjnym). Sposób o. zależy od wymaganych warunków. Wyróżnia się o. profilaktyczne (zapobieganie infekcji lub -* epidemii) oraz o. ogniskowe (istniejąca infekcja); to ostatnie jest dokonywane przy łóżku chorego lub w otoczeniu nosiciela (o. ogniskowe bieżące), albo też obejmuje pomieszczenia, w których przebywał chory, i przedmioty, z którymi się stykał (o. ogniskowe końcowe). Zob. też: aseptyka,antyseptyka. ODLEŻYNA, miejscowa martwica skóry, tkanki podskórnej, a czasem i mięśniowej, prowadząca do rozległego i głębokiego owrzodzenia, spowodowana przez dłuższy ucisk tkanek miękkich między twardymi występami kostnymi (kość krzyżowa, piętowa, krętarze, łopatki) a podłożem (materac, opatrunek gipsowy). Występuje u chorych wyniszczonych, o ograniczonej zdolności poruszania się, a zwłaszcza u chorych z porażeniami mózgowymi, u chorych takich o. pojawiają się b. szybko i goją się trudno (zmiany troficzne pochodzenia nerw.). Leczenie b. trudne, skuteczne często dopiero wtedy, gdy chory zacznie opuszczać łóżko. Zapobieganie: odpowiednie, wyjątkowo troskliwe pielęgnowanie chorych przez nacieranie miejsc narażonych na o. spirytusem, talkowanie, masaże, częste 808 zmiany pozycji, stosowanie specjalnyc podkładek odciążających (pierścienie] pod pięty, łokcie i kość krzyżową, a także materacy pneumatycznych i wodnych o dowolnie regulowanych punktach oparcia. ODLEŻYNY W JAMIE USTNI owrzodzenia odleżynowe powstają na błonie śluzowej policzków, warg, • przedsionku i na dnie jamy ustnej, ' wyniku drażnienia mechanicznego iii dopasowanych protez stomatologicz" nych i aparatów ortodontycznych Ostre brzegi uszkodzonych zębów mogą być również przyczyną odleżyn. Niewydolność krążenia, niedokrwistość niedobór witamin, cukrzyca sprzyjaji powstawaniu odleżyn. Kształt odleźyi bywa różny, pokryte są szarym nalo> tero, bolesne. Leczenie polega ni usunięciu drażniącego czynnika. Miej scowo stosuje się środki ściągając i bakteriobójcze. ODMA, stan patol. polegający n obecności powietrza, tlenu lub innegi gazu w jamach ciała, a także w tkane łącznej podskórnej i międzynarządo wej. O. może powstać samoistnie wsku tek urazu, np. tzw. pęknięcie płuca (-odma opłucna), może być wytworzeń sztucznie w celach leczn. lub diagno stycznych. O. otrzewna polega n nakłuciu powłok brzusznych i wprowa| dzeniu 1-21 powietrza do jamy otrzew-j nej. Następstwem zabiegu jest unie-i sienie przepony i wtórne zmniejszeniej objętości jamy opłucnej. Stosowana jest po operacji częściowego wycięcia płuca dla ułatwienia wypełniania wol| nej przestrzeni śródopłucnowej pn pozostawioną część płuca. Powieli ulega wessaniu z otrzewnej w cią kilku tygodni. O. otrzewna stosowana jest niekiedy w celu diagnostycznym, dla uwidocznienia przepony i ustalenia obecności niektórych postaci przepukliny przeponowej. O. sztuczna diagnostyczna (stosowana w rentgenodiagnostyce) polega na wypełnieniu powietrzem luźnej tkanki łącznej otaczającej badany narząd. Dzięki temu narząd ten staje się widoczny na zdjęciu rentg., np. —>• odma zaotrzewnowa pozwala na ocenę nadnerczy. O. czaszkowa ma zastosowanie w diagnostyce chorób mózgu (--> pneumoencefalografia); o. komorowa, wprowadzenie powietrza przez nakłucie bezpośrednio do komory bocznej mózgu (—>• wentrykulografia). ODMA OPŁUCNA, obecność powietrza w jamie opłucnej pomiędzy ścianą klatki piersiowej a pow. płuca; powoduje zapadnięcie się phica i niekiedy znaczne zmniejszenie jego ruchomości oddechowej. O.o. powstaje wskutek przebicia ściany klatki piersiowej przez uraz, np. postrzał, lub wskutek połączenia pęcherzyków płucnych albo oskrzela z jamą opłucną w przebiegu procesu chorobowego. O.o. samoistna, czyli tzw. pęknięcie płuca, występuje najczęściej jako powikłanie: —> gruźlicy płuc, rozedmy zaporowej, zapalenia płuc, zwłóknień, nowotworów, pylicy. W niektórych przypadkach powstaje mechanizm wentylowy (tzw. o.o. wentylowa): otwór przepuszcza powietrze tylko w jednym kierunku, co prowadzi do postępującego wzrostu dodatniego ciśnienia w jamie opłucnej. Leczenie wymaga szybkiej interwencji — zamknięcia otworu w ścianie klatki piersiowej i założenia drenażu ^ ~~ Encyklopedia medycyny ssącego dla podtrzymania ciśnienia ujemnego w jamie opłucnej i przywrócenia w ten sposób prawidłowej czynności —r oddychania. O.o. sztuczna stosowana była dawniej w leczeniu gruźlicy, obecnie ustąpiła skuteczniejszym środkom farmakologicznym. ODMA OSIERDZIOWA-^. osierdzie. ODMA PODSKÓRNA, obecność powietrza (b. rzadko innych gazów) w luźnej tkance podskórnej. Najczęściej umiejscowiona jest w okolicy mostka, szyi i twarzy. Towarzyszy je; powiększenie danej części ciała oraz charakterystyczne trzeszczenie skóry przy ucisku. Najczęstszą przyczyną o.p. jest —>• odma opłucna (samoistna albo wywołana złamaniem żeber, ranami postrzałowymi lub kłutymi klatki piersiowej). O.p. może stanowić powikłanie wziernikowania opłucnej, zabiegów operacyjnych na krtani i tchawicy (—> tracheotomia), jamie brzusznej (—> laparoskopia), ran jamy ustnej, przebicia przełyku, żołądka i jelit. Rzadziej spowodowana jest —>• dekompresyjną chorobą i —> zgorzelą gazową. ODMA ZAOTRZEWNOWA, badanie radiologiczne polegające na wprowadzeniu powietrza do przestrzeni zaotrzewnowej drogą nakłucia przez-skórnego między kością ogonową i odbytem, następnie na wykonaniu rent-genogramów warstwowych w pozycji leżącej chorego. Dodatkowych informacji dostarcza jednoczesne wykonywanie —>• urografii. ODMIEDNICZKOWE ZAPALENIE NEREK nieswoiste śródmiąższowe bakteryjne zapalenie nerek, towarzyszące stanom zapalnym w górnych drogach moczowych. Zakażenie najczęściej jest wywołane Gram-ujemnymi pałeczkami okrężnicy (w 60-80% przypadków), rzadziej pałeczką odmieńca (—> pałeczki), —> gronkowcami i —» paciorkowcami. Do zakażenia dochodzi zazwyczaj drogą wstępującą w przypadkach zaburzeń w odpływie moczu. U kobiet występuje na skutek utrudnionego odpływu moczu w ciąży, w guzach macicy itp., u mężczyzn w późniejszym wieku z powodu chorób —»• gruczołu krokowego. O.z.n. może mieć przebieg ostry i przewlekły. Zmiany w nerkach mają charakter ogniskowy. W przebiegu choroby dochodzi do zmniejszenia ilości czynnego miąższu nerek, co może prowadzić do niewydolności nerek (--> niewydolność) i—> nadciśnienia tętniczego. W postaci ostrej przebieg choroby jest burzliwy, z wysoką gorączką, dreszczami, nudnościami, wymiotami, bólami w okolicy lędźwiowej, zaburzeniami w oddawaniu moczu. Postać przewlekła może rozwijać się podstępnie lub być zejściem ostrego zapalenia. Często wikła inne choroby nerek i dróg moczowych. Przebiega z okresami nawrotów i remisji. W moczu stwierdza się obecność niewielkich ilości białka, leukocyty oraz bakterie (ponad 100 000 w l ml świeżego moczu). Leczenie antybiotykami i sulfonamidami. ODMIENIEC ->- pałeczki. ODA1ROZINY, następstwo przewlekłego działania niskie) temp. (również w zimnych pomieszczeniach), u osób szczególnie wrażliwych na chłód. Na rękach i stopach, rzadziej na podudziach, nosie, policzkach i małżowinach usznych występują nieostro odgraniczone, ciastowate nacieczenia ,sine lub sinoczerwone, skłonne do wytwarzania nadżerek i owrzodzeń, lekko bolesne (zwłaszcza w cieple) i swędzące. W zimie objawy nasilają się nawet przy niewielkich mrozach, w lecie ustępują, niekiedy całkowicie. Charakterystyczne dla o. jest przejściowe pogorszenie na wiosnę, wskutek ocieplenia się. Osoby cierpiące na o. mają zazwyczaj ręce i stopy sine, chłodne i wilgotne, co zależy od współistniejącej nerwicy wegetatywnej. Leczenie środkami wzmacniającymi, witaminami, naświetlaniami lampą kwarcową. Zapobieganie polega na noszeniu wełnianych pończoch i skarpet, rękawiczek, gimnastyce, sportach i hartowaniu. ODMROŻENIE, uszkodzenie tkanek spowodowane działaniem niskiej temp. powietrza, zwłaszcza przy silnym wietrze i znacznej wilgotności, ważną rolę odgrywa osobnicza wrażliwość na zimno i czynniki usposabiające, miejscowe i ogólne. O. może nastąpić nawet przy kilku stopniach powyżej 0°C, w przypadku pozostawania przez dłuższy czas bez ruchu w wilgotnym powietrzu. O. ulegają okolice o zwolnionym i utrudnionym krążeniu krwi i chłonki: palce rąk i nóg, nos, policzki, małżowiny uszne. O. I stopnia: w czasie działania zimna najpierw występuje silne zblednięcie (zbielenie) wskutek zwężenia naczyń krwionośnych, później zasinienie w następstwie rozszerzenia się naczyń (przekrwienie bierne); po ustaniu działania zimna pojawia się rumien,obrzęk, pieczenie i bolesność; zmiany skórne ustępują bez śladu, ale może pozostać nadwrażliwość na zimno. O. U stopnia: prócz wyżej opisanych objawów o. 1°, tworzą się pęcherzyki j pęcherze wypełnione treścią surowiczą lub surowiczokrwawą; zmiany te goją się b- powoli, ale ostatecznie ustępują bez śladów. O. III stopnia: występuje mniej lub bardziej rozległa martwica skóry na całej grubości, a niekiedy i tkanek głębszych — mięśni, chrząstek i kości; często występują też pęcherze surowicze i ropne; jako powikłanie spotyka się zaburzenia czucia i trudno gojące się owrzodzenia. Leczenie: w o. należy usunąć wszelkie uciskające części odzieży, zanurzyć kończynę w zimnej wodzie, następnie w nieco cieplejszej (ale nie o wyższej temp. niż pokojowa), wykonywać ruchy czynne i bierne, a później stosować ostrożne, delikatne rozcieranie, po czym oczyścić skórę benzyną lub spirytusem i nałożyć opatrunek z maści tranowej albo ichtiolowej. W cięższych przypadkach leczenie pod kontrolą lekarza. ODNERWIENIE, przerwanie włókien nerw. ruchowych, zaopatrujących dany mięsień. O. znamionuje się elektr. odczynem zwyrodnienia i pojawieniem się w odnerwionym mięśniu czynności samorzutnej w postaci —> drżeń wlókienkowych. Przy niecałkowitym uszkodzeniu nerwu mogą wystąpić również objawy podrażenienia ruchowego w postaci kurczów bolesnych oraz —> drżeń pęczkowych. O. występuje wskutek chorób powodujących uszkodzenia obwodowego neuronu ruchowego lub urazów. Niekiedy o. wykonuje się celowo drogą zabiegów operacyjnych, zmierzających do zmniejszenia patologicznie wzmożonego napięcia lub przykurczu mięśni. ODNOWA ->odrost. ODOSKRZELOWE ZAPALENIE PŁUC -> płuca (choroby). ODPADKI, śmieci, wszelkie materiały i produkty stałe, bezpośrednio nieprzydatne do celów gospodarczych; o. wymagają zorganizowanego usuwania, jak również neutralizowania ich możliwego szkodliwego oddziaływania, np. jako źródła zakażeń chorobowych i zanieczyszczania powietrza, gleby i wód. O. gromadzi się w śmietnikach, najlepiej w metalowych pojemnikach, a wywozi specjalnymi samochodami na wysypiska, gdzie ulegają z czasem mineralizacji. Ze względów sanitamo-epidemiologicznych stosuje się zalewanie wapnem chlorowanym, jako dobrym i tanim środkiem dezynfekcyjnym. O. palne można spalać w specjalnych zakładach utylizacyjnych. Popioły spożytkowuje się jako źródło niektórych surowców. O. pochodzenia gł. roślinnego można składować w kompostowniach, gdzie przez dozorowaną fermentację gnilną, chemiczną itp. zmieniają się w cenne nawozy. Ogólny nadzór sanitarny nad usuwaniem o. sprawują terenowe —> stacje sanitarno-epidemiologiczne, a wywozem zajmują się komunalne zakłady oczyszczania, z wyspecjalizowaną załogą i osobnym transportem. ODPADY PROMIENIOTWÓRCZE, odpady radioaktywne, materiały odpadkowe stałe, ciekłe i gazowe, powstające przy pracy z izotopami promieniotw., usuwane jako produkty nieużyteczne. Aktywność ich zmienia się zgodnie z prawem rozpadu i nie ulega żadnym wpływom fiz. i chem. Znaczenie praktyczne ma podział na o.p. skażone izotopami krótkożyciowymi, o czasie połowicznego zaniku poniżej 20 dni, i izotopami długożyciowymi, o czasie połowicznego zaniku powyżej 20 dni. W praktyce laboratoryjnej o.p. krótkożyciowe magazynuje się do czasu wygaśnięcia ich aktywności, natomiast długożyciowe przekazuje się okresowo do Centralnej Składnicy Odpadów Promieniotwórczych. ODPADY RADIOAKTYWNE -» odpady promieniotwórcze. ODPARZENIE, zmiany, zapalne skóry wywołane współdziałaniem gorąca, nadmiernej wilgotności (np. pot) i tarcia o siebie dwóch przylegających pow. skóry lub tarcia skóry o przylegającą odzież. Skóra ulega przekrwieniu, powstaje obrzęk i sączenie pow.; zmianom towarzyszy pieczenie, swędzenie, ból. Typowe miejsca o.: pachwiny, stopy, dłonie (u pracujących fizycznie), zagłębienia fałdów skórnych (u osób otyłych); u noworodków okolice pośladków, grzbietu i pachchwin. Czynniki sprzyjające tworzeniu się o.: nadmierne pocenie, długi marsz w ciasnym obuwiu, niedokładne mycie ciała. O. u noworodków występuje wskutek podrażnienia skóry wydalinami, gl. moczem, w przypadkach złej pielęgnacji; może być również reakcją wrażliwej skóry na nieodpowiednie mydło, szorstką pieluszkę, źle upraną bieliznę, wełnianą odzież, a także na niedostateczne osuszenie po kąpieli i przegrzewanie. Miejsca zaczerwienione należy oczyszczać watką lub miękką flanelą zmoczoną w oliwie, dziecko utrzymywać w czystości i pilnować, aby nie leżało w mokrych i zabrudzonych pieluszkach. Do kąpieli można dodawać kilka kryształków nadmanganianu potasu (do różowego zabarwienia). ODPORNOŚĆ, niewrażliwość organizmu na działanie drobnoustrojów chorobotw. lub ich —> jadów. Wyróżnia się dwa zasadnicze rodzaje o.: wrodzoną (nieswoistą) i nabytą (swoistą). O. wrodzona jest cechą konstytucjonalną, uwarunkowaną genetycznie, związaną z budową i funkcjonowaniem organizmu. Zależy od stanu skóry i błon śluzowych, które stanowią bariery chroniące organizm przed wtargnięciem zarazków, od działania odruchów obronnych (kichanie, kaszel, łzawienie, ślinienie itd.), od bakteriobójczego działania wydzielin (ślina, sok żołądkowy, łzy) i płynów ustrojowych (.—> lizozym, układ properdynowy oraz od zdolności reagowania odczynem zapalnym na czynniki drażniące, gł. zakaźne, a przede wszystkim od zdolności —> fagocytozy. O. nabyta czynna naturalna jest wynikiem przebycia choroby zak. i trwa od kilku tygodni (np. w grypie) do wielu lat po wyzdrowieniu (dur brzusz ny i plamisty, ospa). O. nabyta czynna sztuczna występuje po szczepieniach ochronnych, a czas jej trwania jest różny, z reguły jednak krótszy niż o. naturalnej. O. nabyta bierna może być także naturalna (nabyta w łonie matki lub z mlekiem matki albo sztuczna — po wstrzyknięciu —>surowicy odpornościowej. O. nabyta występuje wyłącznie w stosunku do tych bakterii lub ich jadów, z którymi organizm zetknął się i na nie zareagował. Mechanizm o. nabytej polega na zdolności organizmu do wytwarzania —> przeciwciał pod wpływem —> antygenów (bakterii, toksyn). Jest to tzw. o. humoralna, różniąca się od o. komórkowej, która polega na zwiększeniu aktywności fagocytarnej, zwiększeniu aktywności i liczby limfocytów immunologicznie czynnych. ODPOWIEDZIALNOŚĆ PRACOWNIKÓW SŁUŻBY ZDROWIA: l) cywilna; lekarz uprawniony do samodzielnego leczenia ponosi pełną odpowiedzialność za błąd i jego skutki. Odpowiedzialność cywilna lekarzy polega na konieczności wypłacenia odszkodowania, kosztów leczenia, renty itd. w razie udowodnienia zawinionego błędu, który spowodował rozstrój zdrowia, kalectwo lub śmierć. Podstawą takiego ujęcia jest kodeks cywilny, wg którego leczenie pacjenta ma charakter umownego zobowiązania. W zasadzie odpowiedzialność lekarzy kształtuje się stosownie do rozmiarów szkody i do stopnia samodzielności zawodowej. Szkody na zdrowiu pacjenta mogą być także następstwem przekroczenia regulaminów szpitalnych, przepisów ustawy o zawodzie lekarza oraz ogólnych wytycznych etyki lek. Lekarze podwładni, asystenci, ze względu na ograniczenie samodzielności, ponoszą zawężoną odpowiedzialność cywilną. W zasadzie spada ona w pełni na ordynatora lub kierownika zakładu albo instytutu. Istnieje również odpowiedzialność cywilna szpitali, ośrodków zdrowia i instytucji służby zdrowia, w których powstały ewentualne szkody przy nieprawidłowym leczeniu. Przyjmuje się, że lekarze i inni fachowi pracownicy służby zdrowia odpowiadają bezpośrednio za błędy w postępowaniu leczn., w rozpoznaniu i wydaniu opinii, gdyż do czynności tych byli uprawnieni. Natomiast za szkody wynikłe z wadliwej organizacji leczenia, braków lekarzy i materiałów istnieje odpowiedzialność instytucji, której lekarze i inni pracownicy są funkcjonariuszami. Szczegółowe przepisy prawne objęte są kodeksem cywilnym; 2) zawodowa; ustawa o odpowiedzialności zawodowej fachowych pracowników służby zdrowia z 1950 przewiduje kary upomnienia, nagany lub pozbawienia prawa wykonywania zawodu na stale albo czasowo w razie wykroczeń zawodowych. Fachowymi pracownikami służby zdrowia są: lekarze, stomatolodzy, farmaceuci, felczerzy, pielęgniarki, położne oraz technicy i technicy dentystyczni. Wykroczenie zawodowe jest naruszeniem norm etycznych, godności lub sumienności zawodowej przez zaniedbanie, zaniechanie albo niezgodne z regulaminem działanie. Sprawy o wykroczenia zawodowe toczą się niezależnie od ewentualnego postępowania sądowego przed okręgowymi komisjami kontroli zawodu przy wydziałach, zdrowia WRN. W skład komisji wchodzą fachowi pracownicy służby zdrowia, wyróżniający się działalnością społ. lub zawodową. Przed komisją obowiązuje postępowanie dowodowe, podobne jak przed sądem. Strony, tj. osoba obwiniona oraz rzecznik dobra służby zdrowia, mogą odwołać się do komisji odwoławczej drugiej instancji. W stosunku do lekarzy szczególne znaczenie mają wykroczenia objęte przepisami ustawy o zawodzie lekarza. ODPRAWA SANITARNA, sprawdzanie na punktach granicznych, w portach, na lotniskach odpowiedniej dokumentacji zdrowotnej podróżnych i załóg (np. świadectw o dokonaniu obowiązujących szczepień ochronnych) oraz środków komunikacji przybywających z krajów zagrożonych epidemicznie szczególnie niebezpiecznymi chorobami zak. lub udających się do tych krajów. W uzasadnionych przypadkach stosuje się kontrolę zdrowotną podróżnych i załóg, łącznie z inspekcją sanitarną środków komunikacji (kontrola pomieszczeń, ładunku, bagażu podróżnych, zbiorników na wodę itp.), i przeprowadza się w razie potrzeby niezbędne zabiegi odkażające. Szczegółowe zasady postępowania są regulowane odpowiednimi krajowymi i międzynarodowymi przepisami sanitarnymi. ODRA, ostra, b. zaraźliwa choroba zak. wieku dziecięcego wywoływana przez wirus. Źródłem zakażenia jest chory w okresie kataralnym i w pierwszych dniach wystąpienia wysypki. Wirusy dostają się do organizmu przez drogi oddechowe (zakażenie kropelkowe lub pyłowe), namnażają się gł. w błonie śluzowej krtani, tchawicy, oskrzeli i oskrzelików, gdzie powstają nacieki zapalne. Okres wylęgania trwa 9-11 dni. Choroba zaczyna się złym samopoczuciem, wysoką gorączką, nieżytem nosa i spojówek. Występuje łzawienie i światłowstręt oraz suchy, męczący kaszel. W jamie ustnej pojawiają się charakterystyczne białawe plamki z czerwoną na obwódką. Jest to tzw. okres nieżytowy, trwający 3-4 dni. Wysypka nieregularne plamki lub grudki, w pełni rozwoju żywoczerwone — pojawia się najpierw za uszami, potem na szyi i twarzy, następnie na tułowiu i kończynach. Po 2-3 dniach plan bledną, jednocześnie zanika kaszel i opada gorączka; zaczyna się okres zdrowienia. Z możliwych powikłan o. najczęstsze jest zapalenie płuc i ostre zapalenie ucha środk. Leczenie objawowe (przeciwgorączkowe) przy zapaleniu płuc — antybiotyki Zapobieganie: szczepienia ochronne (w 13-15 miesiącu życia), uodpornianie nieswoiste gammaglobuliną (- immunoglobuliny), wczesna izolacji chorych (szczególnie ważna w żłobkach i przedszkolach). ODREAGOWANIE, technika psychoterapeutyczna, której gł. celem jest umożliwienie swobodnej ekspresji emocji i uczuć, często przy pomoc: fantazji, w rezultacie uzyskuje się spadek napięcia, będącego uboczną konsekwencją nierozładowanych emocji. O stanowi składnik wielu technik psychoterapeutycznych, m.in. —> psychodramny, — technik niewerbalnych. ODRĘTWIENIE, sopor, -» zaburzenie przytomności i świadomości, stan przejściowy między —> sennością nadmierną a —>- śpiączką. O. charakteryzuje się tym, że jedynie stosunkowo silne bodźce mogą wyzwolić reakcję chorego. Chory robi wrażenie, jakby znajdował się w stanie głębokiego snu. ODROBACZANIE, dehelmintyzacja, zabiegi mające na celu uwolnienie —> żywiciela od —>- robaków (helmintów); o. polega gł. na stosowaniu —> leków przeciwrobaczych, często w połączeniu ze środkami przeczyszczającymi i lewatywami. ODROST, odnowa, regeneracja, proces polegający na odbudowie zużytych lub utraconych przez ustrój komórek, tkanek, narządów. O. występuje zarówno w warunkach fizjol., jak i patologicznych. O. fizjologiczny odbywa się w tych tkankach, w których komórki ulegają zużyciu, np. w wytworach naskórka włosy, paznokcie), w błonie śluzowej macicy po każdej miesiączce, w szpiku (krwinki), w gruczołach płciowych (jaja i plemniki). O. patologiczny polega na odbudowie komórek i tkanek, które uległy zniszczeniu np. wskutek urazów lub procesu chorobotw. Ubytek taki jest najczęściej uzupełniany przez komórki z najbliższego sąsiedztwa. Nie wszystkie tkanki mają taką samą zdolność odrastania. Tkanka nerw. odznacza się b. ograniczoną zdolnością do odrostu; odrastają tylko częściowo nerwy obwodowe. Mięśnie gładkie i mięsień sercowy zasadniczo nie odrastają, a ich ubytki są uzupełniane przez tkankę łączną (naprawa). Szczególnie silne zdolności odrostu ma tkanka łączna i to tym większe, im bardziej jest wiotka i lepiej unaczyniona. ODRUCH, odpowiedź narządu wykonawczego (—>- efektor) wywołana przez —> bodziec działający na narząd odbiorczy (—> receptory) i wyzwolona za pośrednictwem układu nerw., jest podstawową formą czynności układu nerw. W receptorze energia działającego bodźca zostaje przekształcona w energię procesu nerw., w wyniku czego powstaje —> impuls lub salwa impulsów przekazywana do efektora na drodze —>• luku odruchowego. Stopień pobudzenia efektora zależy od siły działającego bodźca oraz od pobudliwości neuronów ośrodka i neuronów odśrodkowych. Pobudliwość ośrodka kierowana jest przez inne struktury nerw. oraz wewnątrzośrodkowe mechanizmy samoregulacji utworzone przez neurony pośredniczące, tworzące —> synapsy pobudzające i hamulcowe z włóknami odśrodkowymi. O. monosynaptyczny (dwuneuro'nowy) — o., w którego łuku znajduje się neuron czuciowy, neuron ruchowy i jedna synapsa między nimi; o. polisynaptyczny — o., w którego łuku Znajduje się wiele synaps i neuronów; o. somatyczny — o., w którego łuku znajdują się neurony ruchowe dla mięśni szkieletowych; o. wegetatywny — o., w którego łuku znajdują się neurony układu autonomicznego; o. pobudzeniowy — o., w którego łuku znajdują się synapsy pobudzeniowe; o. hamulcowy — o., w którego łuku znajdują się synapsy hamulcowe; o. bezwarunkowy — o. wrodzony, o. warunkowy nabyty, powstający na skutek wielokrotnego kojarzenia bodźca bezwarunkowego (wywołującego o. bezwarunkowy) z bodźcem obojętnym, przy czym bodziec bezwarunkowy musi być poprzedzony przez bodziec obojętny. Proces ten, zw. warunkowaniem, prowadzi po pewnym czasie do przekształcenia bodźca obojętnego w bodziec warunkowy, tzn. wywołujący tę samą reakcję co bodziec bezwarunkowy. O. instrumentalny (o warunkowy' II typu) różni się od klasycznego o. warunkowego tym, że bodziec bezwarunkowy kojarzony jest nie z zewn. bodźcem obojętnym,. lecz z reakcją ruchową wykonywaną w wyniku zadziałania bodźca bezwarunkowego. O. Warunkowe powstają dzięki czynności —» kory mózgowej. Są one podstawą wszelkich całościowych form indywidualnego, osobniczego, nabytego zachowania się. U ludzi, dzięki specyficznej roli i znaczeniu mowy jako środka łączności składającego się ze słów stanowiących bodźce abstrakcyjne i uogólnione („sygnały sygnałów" wg Pawłowa), o. warunków są podłożem mechanizmów przystosowania, poznania i współdziałania społ., a więc stanowią najistotniejszy czynnik tworzenia kultury i cywilizacji. Dla neurologii klin., zwłaszcza dla rozpoznawania chorób układu nerw. i umiejscowienia zmian w tym układzie, szczególne znaczenie mają o. powierzchniowe, o. głębokie i o. trzewne. O. powierzchniowe są wyzwalane w skutek podrażnienia skóry lub błon śluzowych (np. mruganie powiekarni przy podrażnieniu rogówki lub spojówki oka, kichanie przy podrażnieniu śluzówki nosa, napinanie mięśnia brzucha przy podrażnieniu skóry brzucha, zgięcie palców stopy przy podrażnieniu podeszwy); o. głębokie, czyli proprioceptywne, polegają na skurczu mięśnia przy jego szybkim, niezbyt -, silnym rozciąganiu (np. skurcz mięśnia; dwugłowego ramienia i zgięcie kończyny górnej w stawie łokciowym przy uderzeniu w ścięgno mięśnia dwugłowego, wyprostowanie kończyny dolnej w stawie kolanowym przy uderzeniu w ścięgno mięśnia poniżej rzepki). Do ważnych o. głębokich należą o. ułożenia i postawy, czyli zespół od ruchów służący do utrzymania właściwego ułożenia bądź postawy ciała. Ośrodki tych odruchów rozmieszczone są w poszczególnych segmentach rdzenia kręgowego, opuszce, śródmózgowiu i korze mózgowej. O. trzewne polegają na występowaniu rozmaitych reakcji wegetatywnych pod wpływem bodźców zewn. Przykładami tej grupy odruchów są o. Źreniczne _czyli zwężeniu się źrenic pod wpływem światła i przy zbieganiu się oczu bądź rozszerzanie się źrenic pod wpływem bodźców bólowych, oraz odruch ocz no-sercowy, czyli zwolnienie czynności serca pod wpływem ucisku na gałki oczne. W neurologii klin. wszelkie zmiany o. — ich wzmożenie, osłabienie bądź zniknięcie — stanowią ważną wskazówkę diagnostyczną, zwłaszcza w zestawieniu z innymi objawami stwierdzonymi przy badaniu chorego. ODRUCHY PATOLOGICZNE, grupa odruchów ujawniających się w następstwie uszkodzenia korowo--rdzeniowych —> dróg nerwowych i uwolnienia odruchów rdzeniowych od hamującego wpływu wyższych ośrodków (mózgowych). Najważniejszym ze znanych o.p. jest —> objaw Babińskiego (podeszwowy). O.p. można ująć jako ujawnienie się pierwotnych, rdzeniowych mechanizmów (odruchów) obronnych; występują one normalnie u dzieci do końca pierwszego roku życia. Pojawianie się o.p. w późniejszych okresach życia jest objawem uszkodzenia dróg korowo-rdzeniowych i stanowi podstawę klin. diagnostyki neurologicznej. ODSZCZURZANIE -> deratyzacja. ODTRUTKA, antidotum, substancja unieczynniająca w organizmie truciznę lub usuwająca bezpośredni efekt działania trucizny na organizm. Truciznę w przewodzie pokarmowym o. mogą unieczynniać na drodze: wiązania (adsorpcji) — węgiel aktywowany; tworzenia związków nierozpuszczalnych (nie wchłaniających się) — białko jaj i mleko w zatruciu metalami ciężkimi, sole wapniowe w zatruciu fluorkami i szczawianami; utlenienia .— 0,05-0,1% nadmanganian potasowy; zobojętnienia lub związania kwasów i zasad — mleko i białko jaj, 1-3% kwasy organiczne (cytrynowy, winowy). Truciznę już wchłoniętą o. mogą wiązać tworząc związki mniej toksyczne, wydalane bezpośrednio lub po dalszych przemianach z moczem i katem. Do tego typu o. należą m.in.: —> dwumerkaptopropanol (BAL), chelaton, penicillamina (Cuprenil) — wiążące metale ciężkie; obidoksym (Toxogonin),pralidoksym (2PAM) — reaktywujące acetylocholinoesterazę unieczynnioną związkami fosforoorganicznymi (wiążą grupę alkilofosforową trucizny); azotan amylowy i sodowy — tworzące methemoglobinę, która wiąże cyjanowodór. Wpływ trucizny na organizm może być złagodzony przez o. o działaniu przeciwstawnym (np. atropina w zatruciach fizostygminą i związkami fosforoorganicznymi). ODTRUWANIE, detoksykacja, usunięcie z organizmu trucizny lub jej zobojętnienie. O. farmakologiczno-zabiegowe obejmuje: wywołanie wymiotów, płukanie żołądka, podawanie substancji wiążących truciznę znajdującą się w przewodzie pokarmowym (mleko z jajami, zawiesina węgla aktywowanego), przemywanie skażonej skóry itp., a także zwiększenie wentylacji pluć, zwiększenie wydalania moczu, podanie środków napotnych, upust krwi, — dializa zewnątrzustrojowa; zastosowanie—> odtrutek. Samoistne o. organizmu obejmuje: odruchowe wymioty, biegunki, łzawienie (przy skażeniu oczu), wydalanie trucizny z moczem, kalem, powietrzem wydechowym, potem, przez gruczoły mleczne, łożysko, odkładanie trucizny w tkankach, np. w tkankach kostnych (ołów, arsen, pierwiastki promieniotw.), w skórze (metale ciężkie), w wątrobie. O. samoistnym jest również unieszkodliwienie trucizn zarówno wewnątrz-pochodnych, jak i wprowadzonych z zewnątrz w toku procesów metabolicznych. Przykładem takiego o. jest zamiana trującego amoniaku w nietoksyczny mocznik (-> cykl mocznikowy). Inne reakcje o. polegają na sprzęganiu trujących związków m.in. z glicyną (—> kwas hipurowy), tauryną, kwasem glutaminowym i kwasem siarkowym. Powstające produkty takiego o. są najczęściej usuwane z moczem. ODURZENIE, stan zaburzenia świadomości, charakteryzujący się utratą orientacji w czasie i przestrzeni, obniżeniem wrażliwości na bodźce otoczenia, upośledzeniem zdolności pojmowania. Czasami o. towarzyszą omamy wzrokowe i słuchowe. O. może być wywołane działaniem jadów bakteryjnych (np. w durze brzusznym) lub leków odurzających. ODWAR, wyciąg wodny świeżo przygotowany z suchego, odpowiedzi rozdrobnionego surowca roślinnego. W aptece wykonuje się o. niemal wyłącznie z surowców silnie działających;o. z surowców słabo działających przygotowuje chory we własnym zakresie. ODWODNIENIE, dehydratacja, stan powstały w wyniku utraty wody przez organizm; towarzyszy mu zwykle niedobór elektrolitów (jonów sodu, potasu, chloru) oraz zaburzenia gospodarki kwasowo-zasadowej. Regulacja gospodarki wodnej odbywa się na i drodze neurohormonalnej. Do stanu o. prowadzić może niedostateczna podaż płynów lub ich nadmierna utrata w stolcach, wymiotach, z potem . i z moczem. B. szybko może powstać u niemowląt i u dzieci, gdyż przemiana wodna u nich jest znacznie szybsza niż u dorosłych, a zagęszczanie moczu ; mniejsze. Równomierna utrata wody i i elektrolitów prowadzi do o. izotonicznego, przewaga utraty wody — l do o. hipertonicznego, a przewaga utraty elektrolitów — do o. hipotonicznego. O. jest stanem zagrażającym życiu, zwłaszcza dzieci, i wymaga natychmiastowego uzupełnienia utraconych składników. W przypadkach lekkiego o. płyny są podawane doustnie, w ciężkich — dożylnie, metodą i kroplową w warunkach szpitalnych, Zapotrzebowanie niemowlęcia na wodę wynosi średnio l litr na dobę. Podanie nadmiaru wody, powyżej tego, co ; mogą wydalić nerki, prowadzić może i do tzw. zatrucia wodnego. Zob. też: regulacja objętości płynów ustrojowych, regulacja przyjmowania wody. ODWSZAWIANIE, niszczenie wszy i gnid. Przy wszawicy głowowej na włosy i skórę głowy należy zastosować kontaktowy preparat przeciwwszawiczy (płyn, szampon, mydło), bieliznę osobistą i pościelową wyprać i wygotować. Ponieważ większość preparatów zawiera środki toksyczne: heksachlorogamma benzen, malation, tiocyjanooctan izobornylu (chronić oczy!), stosowanie ich, zwłaszcza kilkakrotne (większość nie niszczy gnid) powinno odbywać się pod kontrolą lekarza. Preparatem pochodzenia roślinnego )est Artemisol. Przy wszawicy łonowej należy zgolić włosy w zajętych okolicach ciała, wziąć ciepłą kąpiel z mydłem, na zakażoną pow. skóry zastosować preparat przeciwwszawiczy oraz sulfiram (nie wolno używać napojów alkoholowych 48 godz. przed i po zastosowaniu sulfiramu). Przy wszawicy odzieżowej należy wziąć ciepłą kąpiel z mydłem, bieliznę wygotować, ubranie oddać do dezynfekcji lub przeprasować gorącym żelazkiem. 0'DWYER Joseph, ur. 12 X 1841, zm. 7 I 1898, amer. lekarz; od 1872 lekarz naczelny szpitala dla Podrzutków w Nowym Jorku. Udoskonalił w 1884 zabieg —» intubacji dotchawiczej, dzięki zastosowaniu metalowej rurki własnej konstrukcji. Stosował go w uniemożliwiających oddychanie przypadkach —»- błonicy (dyfterytu). ODZIEŻ OCHRONNA, ubiór o własnościach zabezpieczających przed możliwym działaniem szkodliwym czynników środowiska roboczego. Rozróżnia się m.in.: o.o. izolującą, sporządzaną z materiałów nieprzepuszczalnych dla prądu elektr. (z tzw. „dielektryków") lub dla substancji chem.; niepalną, zwykle azbestową, chroniącą przed ogniem; kwasoodporną; wodoodporną i in. Do o.o. zalicza się także ochrony różnych części ciała, np. okulary ochronne, łapki i rękawice ochronne lub obuwie specjalne, chroniące ręce lub stopy przed urazami mechanicznymi itp. ODŹWIERNIK, otwór końcowy żołądka stanowiący przejście do —» dwunastnicy. Podstawą o. jest okrężny, zgrubiały mięsień — zwieracz odźwiernika. Od strony światła żołądka znajduje się fałd błony śluzowej tworzący rodzaj zastawki, która pod wpływem mięśnia zwieracza o. zamyka odźwiernik lub otwiera go dla przepuszczenia porcji pokarmu do dwunastnicy. Choroby. Wrodzona niedrożność o., wada polegająca na obecności błony zamykającej o.; leczenie operacyjne. Wrodzona częściowa niedrożność o., przerost mięśni o. w kształcie twardego guza różnej wielkości, upośledzający drożność o.; choroba częstsza u chłopców; do całkowitego ujawnienia choroby dochodzi w 2-3 tygodniu życia; leczenie operacyjne. Zwężenie o. u dorosłych może być powikłaniem choroby wrzodowej (wrzody żołądka i dwunastnicy najczęściej umiejscawiają się w pobliżu o.). Gojenie się wrzodów prowadzi do tworzenia blizn w ich miejscu. Blizny mogą zwęzić o. do kilku mm średnicy. Utrudnione przejście pokarmu z żołądka do dwunastnicy jest powodem rozszerzenia żołądka, wymiotów, odwodnienia, wyniszczenia, nierzadko tworzenia się nowych wrzodów w żołądku. Przyczyną zwężenia może być nowotwór umiejscowiony w okolicy o. Leczenie operacyjne. Zwężenie o. może być wywołane skurczem zwieracza o. lub obrzękiem w okolicy kanału o.; zmiany tego typu ustępują po leczeniu zachowawczym w ciągu kilku godzin lub kilku dni. ODŻYWIANIE, pobieranie pokarmu przez żywe organizmy, trawienie, przyswajanie i wykorzystanie dla ich potrzeb budulcowych, energetycznych i do regulacji szeregu procesów zachodzących w tych organizmach; uzupełnianie niedoborów żywieniowych, powstałych u człowieka wskutek nieprawidłowego —< żywienia, choroby, rekonwalescencji, szczególnie ciężkiej pracy itd. O. jest często niesłusznie traktowane jako synonim żywienia. OFTALMOLOGIA -> okulistyka. OFTALMOMETR, przyrząd do pomiarów oka, gł. do określania astygmatyzmu rogówki (—> niezborność oka). Składa się z lunety oraz świetlnych obrazów rzucanych na rogówkę badanego, w celu uzyskania na rogówce efektu zetknięcia się dwu obrazów, co jest momentem odczytania średnicy krzywizny rogówki. W ten sposób można wymierzyć w dwu prostopadłych płaszczyznach astygmatyzm rogówki, wyrażony wielkością średnicy albo skalą dioptrii. OFTALMOPLEGIA, porażenie okoruchowe, objaw uszkodzenia nerwów okoruchowych, polegający i całkowitym unieruchomieniu i zwróceniu ku przodowi gałki ocznej, opadnięciu powieki górnej i rozszerzeniu źrenicy oraz braku jej reakcji na światło i nastawienie. Przy o. niecałkowitej, spowodowanej uszkodzeniem tylko niektórych nerwów poruszających gałką oczną, powieką i regulujących szerokość źrenicy, może wystąpić zez rozbieżny bądź zbieżny i podwójne widzenie (diplopia). Przyczyną o. mógą być rozmaite choroby infekcyjne zapalne, toksyczne, zaburzenia naczyniowe, guzy oczodołu i guzy wewnątrzczaszkowe. Leczenie zależy od charakteru podstawowej sprawy chorobowej. OFTALMOSKOPIA, oglądanie dna oka za pomocą wziernika ocznego, oftalmoskopu, przyrządu optycznego umożliwiającego jednocześnie oświetlenie wnętrza oka i powiększenie obrazu ok. 18 razy. Zob. badanie dna oka. OGINO-KNAUSA METODA - kalendarz małżeński. OGNIPIÓR, jaskrawe zaczerwienienie policzków, z wyłączeniem okolicy brody i ust, występujące u małych dzieci w wysiękowej -> skazie. Policzki są jakby lakierowane, świecące, czerwone albo wilgotne, sączące, z złuszczającym się naskórkiem. Swędzenie może powodować niepokój dziecka, niespokojny sen. Wskutek drapania może dojść do zakażenia bakteriami ropnymi. Leczenie polega na usunięciu czynnika alergizującego, zapobieganiu wtórnym zakażeniom. Czasem trzeba stosować leczenie miejscowe i środki uspokajające. OGNISKA UTAJONEGO ZAKAŻENIA, —> ogniska chorobowe umiejscawiające się b. często w okolicy przywierzchołkowej martwych lub niedoleczonych zębów, w kieszonkach dziąsłowych, zatokach przynosowych i migdałkach; bywają w bliżej nieokreślony sposób podłożem chorób różnych narządów, m.in. układu naczyniowo--sercowego, pokarmowego, moczowego, ruchu, wzroku i słuchu. W o.u.z. rozwijają się chorobotw. drobnoustroje najczęściej paciorkowce i beztlenowce, które mogą zakażać i zatruwać —> jadami bakteryjnymi organizm w sposób ciągły lub prowadzić do okresowych zaostrzeń chorób wtórnych. Ogniska pierwotne trudno jest zazwyczaj wykryć, gdyż albo nie wywołują żadnych objawów, albo tylko znikome dolegliwości, mimo wybitnego nasilenia się procesów chorobowych w ognisku wtórnym. Leczenie ma na celu likwidację o.u.z.: usuwa się martwe zęby i leczy chorobowo zmienione kieszonki. Przed wykonaniem tych zabiegów chory wymaga przygotowania internistycznego; zabiegów nie wykonuje się w okresie zaostrzenia choroby. Ustalenie związku między ogniskiem pierwotnym a wtórnym bywa często trudne, a o.u.z. mogą być umiejscowione w narządach poza jamą ustną. OGNISKO CHOROBOWE, miejscowe zmiany, które są przyczyną i punktem wyjścia procesu chorobowego. W miejscu np. zadziałania czynnika chorobotwórczego (zapaleniotwórczego) wytwarzają się miejscowe zmiany zapalne, nazywane ogniskiem zapalnym. W wyniku odczynu miejscowego proces chorobowy może ulec umiejscowieniu i ograniczeniu, czynnik szkodliwy zostaje wówczas usunięty lub zniszczony, a uszkodzenia naprawione. W przeciwnym wypadku proces ulega uogólnieniu. Należy jednak pamiętać, że nawet pozornie zlokalizowane o.ch. wywiera wpływ ogólny na ustrój. Zob. też ogniska utajonego zakażenia. OGNISKO EPIDEMICZNE, epizootyczne, miejsce (środowisko, teren, zabudowania) wraz z przebywającymi w nim zakażonymi ludźmi (lub zwierzętami), w którym istnieją warunki do rozprzestrzeniania się czynnika chorobot. na innych osobników. O.e. jest w zasadzie ograniczone w czasie, istnieje dotąd, dopóki trwają warunki sprzyjające utrzymywaniu się czynnika chorobotw. Wykrywanie i likwidowanie o.e. jest jednym z najważniejszych zadań —> epidemiologii, zwłaszcza służby sanitarno-epidemiologicznej. OGNISKO PIERWOTNE, zespól Gohna, zespół objawów składający się z o.p. swoistego (gruźliczego), odo-skrzelowego zapalenia płuc i powiększonych węzłów chłonnych we wnęce płuc. Zmiany te mogą ulec serowaceniu i rozpadowi albo też wygoić się pozostawiając blizny lub zwapnienia. OGRANICZENIE UMYSŁOWE, nie używane już określenie na —> niedorozwój umysłowy (lekkiego stopnia). OJCOSTWA DOCHODZENIE, postępowanie mające na celu sądowe ustalenie spornego ojcostwa. D.o. oparte jest w znacznej mierze na badaniach sądowo-lek. Wśród nich najważniejsze są: ustalenie okresu koncepcyjnego (prawodawca przyjmuje możliwość 120-dniowego okresu koncepcyjnego, gdy mogło nastąpić spółkowanie, w którego wyniku w okresie 180-300 dni potem urodziło się dziecko), badania serol. grup i cech krwi matki, dziecka i domniemanego cjca, badania antropologiczne podobieństwa dziecka (—> antropometria) badania zdolności płodzenia u mężczyzny. Badania serol. i antropologiczne opierają się na prawach dziedziczenia. Sprowadzają się one do głównej zasady, że cechy genotypowe istniejące u dzieci powinny także istnieć przynajmniej u jednego z rodziców. Badania serol. w d.o. obejmują: grupy i podgrupy krwi, układy cech MN i Rh, niektóre białka surowicy oraz zdolność wydzielania antygenów grup głównych. W większości wypadków badania pozwalają wyłączyć niesłusznie pozwanego mężczyznę. Ze względu na fakt, że badane cechy mają charakter ogólny, tzn. podobne cechy występują u wielu osób, nie można drogą samych badań sądowo-lek. stwierdzić ojcostwa. Rozstrzygnięcie to leży jednak w mocy sądu rozpatrującego całokształt sprawy. OJCOSTWA DOMNIEMANIE, określenie prawdopodobnego ojcostwa w czasie postępowania sądowego w dochodzeniu ojcostwa. D.o. następuje po stwierdzeniu, iż obcowanie płciowe odbywało się w okresie koncepcyjnym, w którym matka dziecka mogła zajść w ciążę. OKŁAD, kompres, odmiana zabiegu wodoleczn. wywierającego działanie miejscowe, stosowanego na ograniczonej przestrzeni w wybranej okolicy ciała. Rozróżnia się: l) o. ochładzające, których działanie opiera się na wywoływaniu skurczu naczyń krwionośnych pod wpływem zimna i zmniejszeniu przepływu krwi w obszarze zmienionym chorobowo; zalicza się do nich o. zimne chłodzące i o. zimne pod ceratką; 2) o. rozgrzewające, które wywołują rozszerzenie naczyń krwionośnych i tym samym wzmagają przekrwienie miejscowe i powodują obniżenie napięcia mięśni; zalicza się do nich o. zimne wysychające zwane o. Priessnitza oraz o. gorące —> kataplazmy. OKŁADY BOROWINOWE, zabieg powodujący miejscowe przegrzanie tkanek, stosowany przy przewlekłych schorzeniach kości, mięśni i stawów oraz jako zabieg rozgrzewający przed ćwiczeniami redresyjnymi (—» rehabilitacyjne ćwiczenia). Zob. też borowina. OKŁADY GORĄCE, stosowanie suchego lub wilgotnego ciepła bezpośrednio na skórę, w celu zwiększenia przepływu krwi tętniczej i limfy, co zmniejsza napięcie mięśniowe i ból oraz pobudza wzrost i regenerację tkanek. Temperatura powyżej 48°C może uszkadzać komórki. Zob. też: okłady parafinowe, okłady borowinowe, kataplazm. OKŁADY PARAFINOWE, metoda miejscowego stosowania ciepła wilgotnego. Podgrzaną do 50°C —> parafinę nakłada się warstwami na skórę za pomocą pędzla. Stygnąca parafina tworzy skorupę długo utrzymującą ciepło. Uzyskane w ten sposób przekrwienie i rozluźnienie mięśni utrzymuje się do 2 godz; o.p. stosuje się przed: —» redresjami, masażami, ćwiczeniami, w wielu schorzeniach pourazowych i przewlekłych zapalnych. OKŁADY ZIMNE, stosowanie miejscowego ochładzania tkanek za pomocą np. worka z lodem, zimnych wilgotnych kompresów, w celu zmniejszenia przepływu krwi i limfy, a tym samym złagodzenia miejscowych stanów zapalnych. Zastosowanie: po urazach w początkowych okresach (12-14 godz) i w stanach zapalnych. OKO, narząd wzroku; składa się z aparatu optycznego — gałki ocznej oraz z narządów ochronnych i pomocniczych (powiek, spojówek, narządu łzowego i mięśni). Gałka oczna zbliżona jest kształtem do kuli, zbudowanej z błoniastej torebki i zawierającej w środku —> ciało szkliste, ciecz wodnistą i —> soszewkę. Torebka błoniasta składa się z 3 błon spełniających rolę ochronną, odżywczą i światłoczułą. W błonie zewnętrznej, włóknistej, rozróżnia się mocną, nieprzezroczystą —> twardówkę, która osłania gałkę oczną od strony oczodołu i utrzymuje jej kształt, oraz przezroczystą —> rogówkę, która okrywa przednią część gałki ocznej. Błona środkowa, naczyniowa, dzieli się na: —> tęczówkę, ciało rzęskowe i naczyniówkę. Tęczówka, najbardziej peryferyjna część błony naczyniowej, ma kształt krążka i otacza źrenicę; spełnia ona rolę przesłony: reguluje ilość światła przenikającego do oka. Naczyniówka, położona między twardówką i siatkówką, zawiera naczynia krwionośne, które zaopatrują siatkówkę. Częścią ciała rzęskowego jest gładki mięsień rzęskowy; przyczepia się on do soczewki i zależnie od odległości reguluje jej krzywiznę (—» nastawność oka). Błonę wewnętrzną oka stanowi —> siatkówka, która jest właściwym receptorem wzrokowym. Najbardziej światłoczułym miejscem siatkówki jest -> plamka żółta. Podniety z —> czopków i — pręcików siatkówki przekazywane są do warstwy komórek nerw., których wypustki łączą się w obszarze zw. tarczą nerwu wzrokowego i opuszczają gałkę oczną jako —> nerw wzrokowy; przekazują one impulsy do odpowiednich ośrodków mózgu. Obszar tarczy jest niewrażliwy na bodźce świetlne, nie posiada elementów światłoczułych (—> plamka ślepa). Rogówka, soczewka, ciecz wodnista i ciało szkliste stanowią środowisko załamujące światło (—> układ optyczny oka). Pomiędzy rogówką a przednią pow. tęczówki znajduje się komora przednia gałki ocznej, wypełniona cieczą wodnistą wydzielaną przez nabłonek ciała rzęskowego. Szczelinowata komora tylna, komunikująca się z przednią, leży między tęczówką i ciałem rzęskowym. Gałką oczną porusza 6 mięśni: 4 proste i 2 skośne. Wszystkie z wyjątkiem mięśnia skośnego dolnego, zaczynają się przy wierzchołku oczodołu, a przyczepiają do twardówki na wysokości równika. Choroby o. mogą być wynikiem miejscowych zmian chorobowych, zależnych od rodzaju tkanki zaatakowanej przez czynnik zakaźny, uczuleniowy (alergiczny), uwarunkowany genet., lub spowodowanych przez uraz mechaniczny, termiczny, chem. i in. Postępowanie leczn. polega na stosowaniu środków działających miejscowo i ogólnie, i składa się z terapii farmakol. połączonej niekiedy z zabiegiem chir. Chirurgia o. zmierza do odtworzenia optymalnych warunków pracy narządu, zakłóconych bądź przez wady wrodzone o., bądź przez choroby i urazy. OKOLICA PRZEDWZROKOWA, obszar znajdujący się w przedniej części —> międzymózgowia, czynnościowo związany z —> rąbkowym układem. W o.p. znajdują się neurony kierujące: —> regulacją ciepłoty ciała, regulacją przyjmowania pokarmu, regulacją przyjmowania wody. OKOSTNA, mocna błona pokrywająca kości ze wszystkich stron, z wyjątkiem pow. stawowych pokrytych chrząstką. Zbudowana jest ze zbitej —» tkanki łącznej włóknistej, obficie unaczynionej i unerwionej. Składa się z 2 warstw: zewn.—włóknistej, i wewn. — rozrodczej, bogatej w komórki, które biorą udział w tworzeniu się kości (komórki kościotwórcze —» osteoblasty). O. ma znaczenie ochronne; chroni kość przed skutkami urazów. Odtwarzanie uszkodzonej kości rozpoczyna się od o., a nie od tkanki kostnej. Zapalenie o. może być przewlekłe i ostre. Przewlekłe może być objawem niektórych chorób, np. kiły wrodzonej, kiły późnej, tuperwitaminozy A. Ostre zapalenie o. zwykle towarzyszy ropnemu, krwiopochodnemu zapaleniu kości. Częstą chorobą jest zapalenie o. wyrostków zębodołowych szczęki lub żuchwy; przyczyną jest najczęściej ropień przywierzchołkowy zęba, zropiała torbiel korzeniowa, zgorzelinowy rozpad miazgi. Leczenie polega na podawaniu antybiotyków, środków przeciwgorączkowych, przeciwbólowych; w przypadku ropnia — nacięcie. OKRES DOJRZEWANIA dojrzewanie płciowe. OKRES LATENCJI -> okres utajenia reakcji. OKRES POKWITANIA - dojrzewanie płciowe. OKRES PRZEKWITANIA->klimakterium. OKRES UTAJENIA, czas od pierwszego zetknięcia się ustroju z czynnikami chorobotw. do chwili ujawnienia się choroby. Niekiedy siły obronne ustroju hamują lub całkowicie niweczą działanie szkodliwego czynnika, nie dopuszczając do powstania widocznych zaburzeń. Jeśli siły obronne okażą się niewystarczające, to przedłużające się działanie czynnika chorobotw. powoduje powstanie pierwszych objawów choroby. W wypadku chorób zak. o.u. nazwany jest -okresem wylęgania; wystąpienie objawów chorobowych po tym okresie jest następstwem rozmnożenia się drobnoustrojów w organizmie. O.u. trwa od paru godzin do paru tygodni i dłużej, zależnie od rodzaju czynnika chorobotw. i od sprawności mechanizmów wyrównawczych organizmu. OKRES UTAJENIA REAKCJI, latencja, czas upływający od chwili zadziałania —> bodźca do pojawienia się reakcji. OKRES WYLĘGANIA, czas pomiędzy zakażeniem a wystąpieniem pierwszych objawów choroby zak., mierzony zwykle w dniach; znane są jednak o.w. b. krótkie, kilkugodzinne (np. w—» cholerze) i kilkumiesięczne (—> wścieklizna, trąd). Długość o.w., swoista dla poszczególnych chorób zak., zależy od zjadliwości zarazka, od ilości zarazków, które wtargnęły do ustroju, oraz od odporności ustroju. W o.w. zarazki namnażają się w organizmie, który jednocześnie mobilizuje swe siły obronne, produkując swoiste —> przeciwciała. Pod koniec o.w. mogą występować pierwsze, niewyraźne objawy choroby, tzw. zwiastuny (prodromy). Znajomość o.w. umożliw skuteczne poczynania zapobiegawcze (kwarantanna, izolowanie osób stykających się z chorymi podczas epidemii), a niekiedy ułatwia rozpoznali samej choroby. OKRĘŻNICA, część grubego jelita rozpoczynająca się przy —>-stawce krętniczo-kątniczej, a kończą przejściem w odbytnicę. O. dzieli i na część wstępującą, poprzecznicę, część zstępującą i esicę. O zewnątrz o. pokrywają 3 taśmy, tworząc podłużnie biegnące pasma zbudowane z włókien mięśniowych. Między taśmami o. ma charakterystyczne wypuklenia, które są oddzielone od siebie głębokimi przewężeniami. Od wewnątrz przewężeniom tym odpowiadają fałdy półksiężycowate wystające do światła jelita. Choroby. W o. mogą występować następujące stany chorobowe: zaburzenia rozwojowe (np. okrężnica olbrzymia), zapalenia, zakażenia pasożytnicze, nowotwory (->-rak jelita grubego), niedrożność, uchyłkowatość, zaburzenia czynnościowe. O. olbrzymia — znaczne rozszerzenie jelita grubego, często połączone ze znacznym jego wydłużeniem; może być sprawą wrodzoną (.—> Hirschprunga choroba u dzieci), rozwijającą się w następstwie niedorozwoju zwojów współczulnych,' lub nabytą, objawową u dorosłych, j Jest przyczyną uporczywych, przewlekłych zaparć i powiększenia brzucha, który może przybierać kształt tzw. brzucha żabiego. Stan odżywienia ulega upośledzeniu. Gromadzące się w jelicie twarde masy kałowe mogą być dobrze wyczuwalne przez powłoki. Wywołują one stany zapalne, gromadzenie się płynnej, cuchnącej zawartości i gazów. Następstwem stanów zapalnych jelit i wzmożonych procesów gnicia w jelitach jest gorączka i zatrucie. Leczenie operacyjne polega na wycięciu segmentu jelita pozbawionego zwojów współczulnych. Uchyłkowatość o., liczne workowate uwypuklenia światła jelita grubego; częsta choroba występująca u 5-10% osób po 40 r. życia. Najczęstszym umiejscowieniem jest esica. Otyłość i przewlekłe zaparcia usposabiają do powstawania choroby. Uchyłkowatość zazwyczaj nie powoduje żadnych objawów, jednakże w niektórych przypadkach może dawać uporczywe bóle, trudno poddające się leczeniu. Zapalne zmiany w uchyłkach mogą spowodować przebicie do jamy otrzewnej i zapalenie otrzewnej. Polipy o. występują u 2-8% całe' populacji, przy czym częściej po 30 r. życia (u 10%). Mnogie polipy umiejscowione w różnych odcinkach o. nazywa się polipowatością. Zmiany polipowate mogą być wrodzone, dziedziczne lub zapalne i nowotworowe. Polipy gruczolakowe są uznawane za stan przedrakowy. Zazwyczaj nie powodują żadnych objawów klin., mogą być niekiedy przyczyną krwawienia i nawracającej niedrożności jelit. Zapalenia. W jelicie grubym mogą wystąpić zmiany zapalne spowodowane gruźlicą, promienicą, durem brzusznym, czerwonką bakteryjną i pełzakową, chorobami infekcyjnymi, wirusowymi, grzybiczymi i pasożytniczymi, zatruciem pokarmowym, zatruciem rtęcią i arsenem, mocznicą. Wrzodziejące zapalenie jelita grubego jest ciężką, wyniszczającą chorobą, o nieznanej etiologii, której istotę stanowią owrzodzeniowe zmiany zapalne błony śluzowej i tkanki podśluzowej o., z przechodzeniem do światła jelit wysięku zapalnego — krwi, ropy, włóknika i śluzu. Duże znaczenie etiologiczno-patogenetyczne przypisuje się czynnikom psychogennym oraz—>autoimmunizacji. We krwi chorych często obecne są — przeciwciała skierowane przeciw o. oraz niektórym składnikom pokarmowym (np. mleku). Choroba występuje u osób młodych, do 40 r. życia. Może mieć przebieg łagodny i ciężki — z okresami zaostrzeń i remisji. Na czoło objawów klin. w postaci ostrej wysuwają się gorączka, bóle i wzdęcia brzucha, bolesne parcie na stolec i objawy toksyczne. Stolce są papkowate lub płynne, często z domieszką krwi, ropy i śluzu, cuchnące. Występuje upośledzenie stanu-odżywiania, niedokrwistość, zaburzenia elektrolitowe i inne stany niedoborowe. Mogą wystąpić powikłania miejscowe (przetoki, ropnie, zapalenie otrzewnej) i narządowe (zapalenie stawów, rumień guzowaty, zapalenie naczyniówki i siatkówki oka, wędrujące zapalenie żył, uszkodzenie wątroby). Leczenie zachowawcze i chirurgiczne. Zaburzenia czynnościowe. Najczęstszymi zaburzeniami czynnościowymi jelita grubego są zaparcia oraz dolegliwości kurczowe, które cechują się bólem okrężnicy, wzmożoną produkcją śluzu, zaparciami na przemian z biegunką. Niedrożność o. powstaje najczęściej wskutek choroby nowotworowej, rzadziej skrętu, zapalenia uchyłków, wgłobienia, blizn pooperacyjnych. OKSELADIN, Oxeladin, lek działający przeciwkaszlowo i słabo wykrztuśnie; nie wpływa depresyjnie na ośrodek oddechowy. W postaci syropu stosowany w kaszlu i nieżytach górnych dróg oddechowych. OKSJUROZA -» owsica. OKSYDAZY —> oksydoreduktazy. OKSYDOREDUKTAZY, dehydrogenazy, oksydazy, pierwsza klasa —> enzymów, wg międzynarodowej klasyfikacji. Katalizują reakcje utleniania i redukcji (—> utlenianie biologiczne). Koenzymami o. są:—> dwunukleotyd nikotynamidoadeninowy i jego fosforan, dwunukleotyd flawinoadeninowy, pochodne —> hemu, kwas liponowy. Z klinicznego punktu widzenia ważne są: —> peroksydazy i—>-katalaza. OKSYFENIZATYNA, Laxigen, silny środek przeczyszczający; drażni błonę śluzową jelita grubego wywołując wypróżnienie. OKSYHEMOGLOBINA, połączenie —> hemoglobiny z tlenem; umożliwia transport tlenu w organizmie; powstaje w płucach, skąd jest przenoszona do tkanek, gdzie następuje odłączenie tlenu i przeniesienie go na —> mioglobinę. OKSYMIOGLOBINA -> mioglobina. OKSYPRENOLOL, Coretal, Trasicor, lek blokujący receptory adrenergiczne beta. Obniża zapotrzebowanie i zużycie tlenu przez mięsień sercowy, działa hamująco na — bodźco-przewodzący układ serca; obniża ciśnienie tętnicze krwi. Stosowany w leczeniu zaburzeń miarowości rytmu serca (częstoskurcze, skurcze dodatkowe, trzepotanie przedsionków, niemiarowość w nadczynności tarczycy nadciśnieniu tętniczym oraz choroby wieńcowej. Kurczy oskrzela: przeciwwskazany w dychawicy oskrzelowej (—> dychawica). OKSYTERRACYNA -» oksytetracyklina. OKSYTETRACYKLINA, oksyterracyna, terramycyna, antybiotyk z grupy—» tetracyklin, o szerokim zakresie działania. Działa bakteriostycznie na bakterie Gram-dodatnie , Gram-ujemne, prątki gruźlicy, kręti , riketsje oraz hamuje wzrost promieniowców i pierwotniaków. Mechanizm działania polega na hamowaniu syntezy białek komórki bakteryjnej. Stosowany ogólnie w bakteryjnych schorzeniach układowych i niektórych chorobach zak., miejscowo w ropnych schorzeniach skóry, oczu i uszu. Niszczy florę bakteryjną jelit, przy dłuższym leczeniu należy stosować wita miny B, K i lakcid. OKSYTOCYNA, ->- neurohormoi polipeptydowy wytwarzany w pod wzgórzu, gł. w jądrze przykomorowym , a uwalniany na drodze odruchowej w. tylnym płacie przysadki mózgowej Czynnikami pobudzającymi uwalniaj nie o. są: podrażnienie receptorów brodawek sutkowych (ssanie piersi) receptorów szyjki macicy i pochwa podczas porodu i stosunku płciowego O. działa kurczące na układ mięśniowo -nabłonkowy przewodów mlecznych ułatwiając przesuwanie mleka do przewodów zbiorczych i wytrysk z brodawki sutkowej. W czasie porodu wzmaga skurcze macicy, przyspieszając ukończenie porodu. Podczas stosunku płciowego pobudza skurcze macicy ułatwiające transport nasienia do jajowodów. OKULARY, szkła korekcyjne stosowane do wyrównywania wad—»-układu optycznego oka lub wad mięśni oka. Mogą składać się ze szkieł sferycznych, cylindrycznych, sferocylindrycznych (torycznych) i pryzmatycznych, z których pierwsze 3 wyrównują wady układu optycznego, natomiast ostatnie pomagają przy niedowładzie mięśni oka. U osób ze —> starczowzrocznością stosuje się szkła dwu- i trzyogniskowe, wyposażone w soczewki o różnej sile załamywania promieni świetlnych, dostosowane do różnych odległości patrzenia. O. ochronne posiadają szkła i specjalne osłony chroniące od światła, różnych urazów mechanicznych lub ciepła. O. teleskopowe składają się z układów optycznych powiększających obraz na siatkówce dla osób słabo widzących. OKULISTYKA, oftalmologia, dział medyczny traktujący o anatomii, fizjologii i chorobach—> oka. OLEJEK EUKALIPTUSOWY ->-eukaliptus. OLEJEK GORCZYCZNY, olejek otrzymywany z nasion—> gorczycy czarnej; wywołuje przekrwienie w miejscu zastosowania; używany w nerwobólach, bólach mięśniowych i stawowych. Wchodzi w skład spirytusu gorczycznego. OLEJEK. TERPENTYNOWY, środek działający drażniąco na skórę i wywołujący miejscowe przekrwienie. Stosowany do wcierań w zapaleniu opłucnej, bólach stawowych i mięśniowych, nerwobólach oraz przy odmrożeniach. W małych dawkach działa wykrztuśnie (inhalacje). OLEJ LNIANY, wywiera działanie osłaniające; stosowany zewn. w schorzeniach skóry, oparzeniach, odmrożeniach. OLEJ RąCZNIKOWY, olej rycynowy, olej otrzymywany z nasion —> rącznika, zawierający estry glicerynowe kwasu rycynolowego. Działa silnie przeczyszczające. Stosowany w zaparciach ostrych i nawykowych, zatruciach pokarmowych, niestrawnościach. OLEJ RYCYNOWY -> olej rącznikowy. OLEJ RZEPAKOWY, olej otrzymywany z nasion rzepaku; działa przeczyszczające i żółciopędnie, pobudza ziarninowanie ran. Stosowany wewn. w schorzeniach wątroby, zaparciach, chorobie wrzodowej; zewn. — w oparzeniach, odleżynach, trudno gojących się ranach. Używany jako podłoże do mazideł. OLIGOBIOPSJA, pobieranie materiału do badania histopatol. drogą nakłucia (punkcji) grubą igłą osadzoną na strzykawce. Wessaną do strzykawki zawartość (strzępki tkankowe) utrwala się w 70% alkoholu. Odmianą oligobiopsji jest punkcja wiertarkowa, w której zamiast igły stosuje się trepany o różnym przekroju, wprowadzane do tkanki szybkimi ruchami obrotowymi, przy użyciu silnika elektr. Uzyskany tak materiał ma kształt walcowatego wycinka. Zob. też biopsja. OLIGOFRENIA -> niedorozwój umysłowy. OLIGOMENORRHOEA -> miesiączka (zaburzenia). OLIGOSACHARYDY, węglowodany (-> cukrowce) złożone z kilku cząsteczek —» monosacharydów, w które przechodzą podczas hydrolizy. Do o. należą m.in. dwucukry: sacharoza, laktoza i maltoza. OLIGOSPERMIA, zmniejszenie liczby plemników w spermie (—> nasienie). U dojrzałego mężczyzny objętość płynu nasiennego przy wytrysku wynosi 2,5-6 ml, a liczba plemników w l ml — 60-200 min. Zmniejszenie liczby plemników poniżej 60 min w l ml określane jest jako o.; stan ten zmniejsza możliwość zapłodnienia jaja. OLIGOWOLEMIA, zmniejszenie ilości krwi krążącej; powstaje w wyniku utraty pełnej krwi (krwotok), utraty osocza (np. oparzenie znacznej powierzchni skóry), utraty wody i elektrolitów (np. w niedrożności jelit). Ubytek krwi krążącej prowadzi do spadku ciśnienia tętniczego krwi i zmniejsza przepływ krwi przez tkanki. Utrata ok. 30% krwi krążącej wywołuje zespół kliniczny nazywany wstrząsem oligowolemicznym (—> wstrząs). OLLIER Leopold, ur. 2 XII 1830, zm. 26 XI 1900, franc. chirurg; naczelny chir. szpitala Hotel Dieu w Lyonie (od 1860), a następnie prof. chirurgii uniw. w Lyonie (od 1878). Autor licznych prac z zakresu chirurgii ogólnej, kostnej i dziecięcej. W 1872 opisał metodę przeszczepiania skóry. OLLIERA CHOROBA, mnoga —r chrzęstniakowatość kości wrodzona, umiejscawiająca się z reguły po jednej stronie ciała. OŁOWICA, przewlekle zatruć ołowiem, występujące u osób pracujących w hutnictwie, przy metalizacji ołowiem na gorąco, przy produkcji akumulatorów, szkła ołowiowego, farb ołowianych (np. minia, glejta, biel ołowiowa). Ołów i jego związki wchłaniają się przez drogi oddechowe (pary i pyły) oraz z przewodu pokarmowego. Jony ołowiu wiążą się z niektórymi enzymami i powodują uszkodzenia krwinek czerwonych, ośrodkowego układu nerw. i narządów miąższowy (wątroba, nerki). W organizmie ołów odkłada się w kośćcu, skąd pod wpływem niektórych czynników (kwasica alkoholizm, choroby zakaźne, niedobór wapnia i in.) może przechodzić krwi powodując zaostrzenie o. Objawy o.: bladoszare zabarwienie skóry, niebieskawoczarna obwódka na dziąsłach (rąbek ołowiczy), osłabienie, bezsenność, niedokrwistość, brak łaknienią, kolka ołowicza, bóle i zawroty głowy, drżenie mięśniowe, objawy uszkodzenia wątroby ; nerek, zmiany miażdżycowe naczyń krwionośnych. Leczenie: odsunięcie od pracy z ołowiem, chelaton (wiąże jony ołowiu witaminy, leki objawowe. OMAMY —> zaburzenia spostrzegania. OMDLENIE, zemdlenie, stan krótkotrwałej (kilka sekund do kilkunastu minut) utraty przytomności, spowodowany zahamowaniem czynności —»-kory mózgowej lub —otworu siatkowatego. Najczęstszą przyczyną o. jest nagłe zmniejszenie dopływu krwi do mózgu (zaburzenie czynności serca lub układu naczyniowego). O. może być następstwem zaburzeń czynności układu krążenia, które prowadzą do nagłego zmniejszenia lub wstrzymania dopływu krwi do mózgu. O. może być spowodowane tzw. odruchem wagodepresyjnym: o. odruchowe po ciężkim urazie brzucha, po nakłuciu opłucnej, uderzeniu w okolicę szyi, wskutek silnego bólu, oparzenia, gwałtownego oziębienia lub przegrzania oraz wskutek czynników psychogennych, np. przestrachu. powodem o. może być zapaść ortostatyczna,—> wstrząs, tzw. zespól zatoki szyjnej (ucisk w okolicy zatok szyjnych) i in. O. występuje też w zaburzeniach czynności serca (zatrzymanie akcji serca), w —• częstoskurczu (napadowym), w ostrej i przewlekłej niewydolności serca, w wadach i zawałach serca. Z zaburzeń czynności mózgu, które prowadzą do o., wymienić należy m.in.: —> padaczkę (omdlenie padaczkowe), histerię i narkolepsję. OMIĘSNA, błona zbudowana z wiotkiej —> tkanki łącznej, otaczająca —> mięśnie, pęczki mięśniowe (o. wewnętrzna) lub wiązki mięśniowe (o. zewnętrzna). OMNOPON, Pantopon, mieszanina chlorowodorków alkaloidów —> opium. Narkotyczny, silny środek przeciwbólowy; wywiera działanie rozkurczowe na mięśniówkę przewodu pokarmowego. Stosowany w silnych bólach (zawał serca, dusznica bolesna, kolka wątrobowa lub nerkowa) oraz silnych i bolesnych biegunkach. OMOCZNIA -> błony płodowe. ONANIZM —> samogwałt. ONDULACJA, zabieg upiększający głowę, układanie włosów w loki i fale. O: trwałą uzyskuje się za pomocą specjalnych środków chem. (roztworów kwasu tioglikolowego), nie obojętnych dla włosów wrażliwych i powodujących niekiedy uczulenia (częściej u fryzjera niż u klientki). ONKOCYTOMA, rzadki, na ogół niezłośliwy nowotwór nabłonkowy gruczołu ślinowego utworzony z onkocytów, t j. komórek kwasochłonnych o ziarnistej cytoplazmie. Rośnie wolno w formie guza, w wyjątkowych przypadkach złośliwy, daje przerzuty do węzłów limfatycznych, płuc i wątroby. Leczenie operacyjne. ONKOGENNE WIRUSY, niemal najlepiej poznane czynniki powodujące transformację nowotworową w komórkach organizmu, jak i w hodowanych in vitro; wywołują niektóre nowotwory zwierzęce, co daje podstawę do rozwoju teorii wirusowej w patogenezie nowotworów. W zależności od składu chem., budowy i wywoływanych efektów biol., w.o. dzieli się na 3 grupy: grupa I — małe wirusy DNA (wirus papilloma Shope'a, wirus polyoma, wirus wakuolizujący S V 40 oraz —> adenowirusy); grupa II — większe wirusy RNA (wirus mięsaka Rousa, wirusy leukoz u ptaków, wirus białaczki myszy, wirus raka mlecznego u myszy); grupa III — nieliczna — wirusy DNA wielkie o złożonej budowie (wirusy ospopodobne wywołujące nowotwory łagodne u królików, saren, wiewiórek, wirus Yaba — histiocytoma u małp — wirus molluscwn contagioswn u ludzi). ONKOLOGIA, nauka o — nowotworach, ich etiologii, patologii, epidemiologii i rozpoznawaniu; obejmuje także kompleksowe leczenie chorych na nowotwory i ich kontrolę po wyleczeniu, opiekę nad nieuleczalnie chorymi oraz organizowanie profilaktyki i społ. walki z chorobami nowotworowymi. Zob. też: Instytut Onkologii, Poradnia Onkologiczna. ONKOSFERA, rozwijająca się w jaju postać larwalna —> tasiemców, mająca 6 haczyków embrionalnych. ONTOGENEZA, rozwój osobniczy, przebieg powiązanych ze sobą procesów kształtujących organizm od momentu wytworzenia się zygoty (zapłodnionego —> jaja) do końca życia osobnika; za początek o. przyjmuje się też tworzenie się komórek rozrodczych — gametogenezę. Przebieg o. warunkowany jest genet., lecz wpływ mają również czynniki środowiskowe (u człowieka też środowisko społ.), w różnym stopniu oddziałujące na poszczególne cechy. W o. człowieka można wyróżnić następujące okresy (granice między nimi są płynne): 1) embrionalny—od momentu zapłodnienia (-» zarodkowy rozwój) do urodzenia, trwający średnio 38 tygodni; 2) noworodkowy i niemowlęcy (-> noworodek, niemowlę) — do pojawienia się umiejętności chodzenia, trwający ok. 12 miesięcy; 3) dziecięcy (- dziecko) — do osiągnięcia dojrzałości płciowej (—» dojrzewanie płciowe); 4) młodzieńczy — do zakończenia rośnięcia wzwyż; 5) dojrzałości — do czasu wygasania czynności gruczołów płciowych (—klimakterium); 6) starości — kończący się —» śmiercią; szczególnie nieuchwytne jest przejście między dwoma ostatnimi okresami. Pod względem fizjol. w czasie pierwszych czterech okresów procesy anaboliczne (—> anabolizm) mają znaczną przewagę nad katabolicznymi (— katabolizm), w piątym istnieje między nimi przybliżona równowaga, w szóstym przewaga procesów katabolicznych nad anabolicznymi. W populacjach, przeciętne wartości cech w poszczególnych etapach okresu wzrostowego o. człowieka obrazują tzw. normy rozwojowe. OOGENEZA, owogeneza, tworzenie się i dojrzewanie w —> jajnik żeńskich komórek rozrodczych ( jajo). Z pierwotnych komórek płciowych powstają najpierw oogonia. które dzielą się mitotycznie (mitoza podział komórki) dając dwa pokolenia oocytów; te ostatnie przez podział mejotyczny (mejoza) dają dojrzałą komórkę jajową o zredukowanej do połowy liczbie chromosomów oraz dwa ciałka kierunkowe. U większości zwierząt oocyty są otoczone warstwą komórek tworzących pęcherzyki jajnikowe. Uwolnienie jaja z pęcherzyka, jajeczkowanie i wydalenie z jajnika następuje u kobiet ok. 14 dnia —> cyklu miesiączkowego. OPAD KRWI, opadanie krwinek —> odczyn Biernackiego. OPARZENIE, uszkodzenie ciała (najczęściej skóry i błon śluzowych) W wyniku działania wysokiej temp., środków chem. (kwasy, ługi), energii elektr., —> promieniowania jonizującego. Zależnie od głębokości uszkodzeń, o. dzieli się na 4 stopnie: 1° — rumień, 11° — pęcherze i częściowa martwica skóry z możliwością regeneracji naskórka od dna, III0 — całkowita martwica skóry i tkanki podskórnej, IV° — martwica narządów głębiej leżących. O. ponad 15% pow. ciała u dorosłych i ok. 10% u dzieci wywołuje poważne zaburzenia ogólnoustrojowe, nazywane chorobą oparzeni ową. Obraz klin. choroby oparzeniowej zależny jest nie od głębokości, ale od rozległości o. Przebieg choroby oparzeniowej można podzielić na 3 okresy klin.: l) okres wstrząsu (1-2 doby;—>-oligowolemia); 2) okres kataboliczny (3-4 tygodnie) — okres szybkiego zużywania rezerw białkowych organizmu, dalszej ucieczki białek osocza, narastającej niedokrwistości; 3) okres anaboliczny (odnowy), kiedy rany oparzeniowe ziarninują wśród utrzymującego się ropienia; ustrój buduje nową tkankę kosztem dalszego zużywania własnego białka, pogłębia się niedokrwistość, postępuje wyniszczenie, występują powikłania narządowe. Leczenie o. lekkich, tzn. mało rozległych i powierzchownych, polega na oczyszczeniu pow. oparzonej, przemyciu spirytusem 70%, zastosowaniu jałowego opatrunku z maści obojętnej (wazelina, maść silikonowa), zmianie opatrunku po 5-7 dniach. W o. 1°, a niekiedy w głębszych, mało rozległych można nie zakładać opatrunku. We wszystkich o. obowiązuje podanie surowicy przeciwtężcowej lub dawki przypominającej anatoksyny (u osób szczepionych). Leczenie o. ciężkich: postępowanie przeciw-wstrząsowe, leczenie zaburzeń narządowych, podawanie białka, przetaczanie krwi; leczenie miejscowe polega na niedopuszczaniu do zropienia oparzonych pow.; istnieją dwie metody miejscowego leczenia o.; metoda otwarta polega na leczeniu bez opatrunku, rany pokrywa się pastą silikonową; w metodzie zamkniętej stosuje się wielowarstwowy opatrunek, którego podstawę stanowi tiul nasycony mieszanką lanolinowo-parafinową z 2% silikonem; opatrunki zmienia się co 2-4 dni. Wczesne leczenie chir. polega na oddzieleniu tkanek martwiczych i pokryciu ubytku przeszczepem skórnym (między 8 a 14 dniem). Wtórne leczenie przeszczepami skóry przeprowadza się po samoistnym oddzieleniu tkanek martwiczych i przygotowaniu ziarniny (3-6 tygodni). W przypadku utrwalonych blizn zniekształcających stosuje się leczenie rekonstrukcyjne. OPASKA UCISKOWA, napełniany powietrzem mankiet z zegarem, określającym w mm słupa rtęci (Hg) wywierane ciśnienie. Służy do wywołania okresowego niedokrwienia kończyn w przypadkach krwotoków i zabiegów operacyjnych wymagających tzw. „suchego" pola operacyjnego. O.u. nakłada się na górną część uda i górną część ramienia. Nakładanie o.u. w innych miejscach kończyn jest niedopuszczalne. Ciśnienie wywierane przez mankiet winno przewyższać ciśnienie skurczowe krwi o ok. 70 mm Hg. Na kończynie górnej można wywierać ucisk do 300 mm Hg, zaś na kończynie dolnej do 500 mm Hg. Maksymalny czas utrzymywania niedokrwienia nie powinien przekraczać 1-1,5 godz. Wywoływanie niedokrwienia za pomocą o.u. niepneumatycznych jest niedopuszczalne, z wyjątkiem katastrof i zniszczeń masowych. OPATRUNEK, postępowanie mające na celu zabezpieczenie rany przed kontaktem z otoczeniem; polega na nałożeniu na miejsce zranione jałowej gazy i przymocowaniu jej bandażem, przylepcem lub klejem. Czasami na ranę nakłada się środki leczn., np. maści. Opracowano liczne sposoby bandażowania, w zależności od tego, w jakiej okolicy ciała zakłada się o. i jakiemu celowi ma on służyć. O. uciskowy służy do wywierania stałego ucisku na żądaną okolicę, np. w celu zahamowania krwawienia z rany (bezpośredni ucisk na miejsce krwawiące) lub zapobiegania wypełnianiu się worka przepuklinowego (zamiast pasa przepuklinowego) po odprowadzeniu przepukliny. W miejscu, które ma być uścinięte, nakłada się „poduszeczkę" (owinięta gazą wata, kilka zwiniętych gazików), a następnie przybandażowuje się ją odpowiednio .mocno, najczęściej bandażem elastycznym. O. procowy, opaska dł. ok. 80 cm, szer. 6-8 cm, przecięta wzdłuż z obydwu końców z pozostawionym nie przeciętym środkiem na przestrzeni ok. 10-15 cm (kształtem przypomina procę), zakładany jest na wystające części twarzy (nos, broda). Opaskę nakłada się-częścią środk. na ranę, a wolne końce wiąże z tyłu głowy, przeprowadzając je powyżej i poniżej uszu. O. osobisty składa się z jałowej gazy, bandaża i agrafki w opakowaniu plastykowym. Zob. też gipsowe opatrunki. OPERACJA, zabieg operacyjny, zabieg chirurgiczny, chir. postępowanie leczn., czyli wszelkiego rodzaju zabiegi dokonywane na tkankach i narządach ciała w celu wyleczenia chorego lub przyniesienia poprawy w stanie zdrowia. Pacjent wyraża zgodę na o., najczęściej na piśmie. Tylko najprostsze o. wykonuje jeden lekarz przy pomocy pielęgniarki (np. szycie ran, nacinanie ropni). Wszystkie większe o. są wykonywane w specjalnie do tego przeznaczonych pomieszczeniach (—>-sala operacyjna), przez zespól składający się z kilku lub kilkunastu osób. O. nagła, o., którą należy wykonać natychmiast lub w ciągu kilku godzin po wystąpieniu objawów chorobowych, jak np. ostre zapalenie wyrostka. robaczkowego. O. paliatywna, o. mająca na celu złagodzenie przykrych dolegliwości, poprawę stanu chorego; wykonuje się ją w przypadkach, w których nie ma możliwości całkowitego wyleczenia, np. zespolenie jelita cienkiego z okrężnicą poprzeczną w przypadku nieoperacyjnego raka kątnicy powodującego niedrożność. O. radykalna, zabieg, który ma na celu całkowite wyleczenie, często związany z szerokim wycięciem tkanek i narządów, np. całkowite usunięcie gruczołu piersiowego wraz z mięśniami piersiowymi w przypadku raka. O. plastyczna, zabieg zmieniający wygląd lub poprawiający funkcję narządu, z zastosowaniem przeszczepienia tkanek, np. zmiana kształtu nosa. O. diagnostyczna (zwiadowcza), o. wykonywana w celu ustalenia właściwego rozpoznania, w przypadkach, w których zawodzą zachowawcze metody diagnostyczne, a stan chorego nie ulega poprawie, oraz w przypadkach, w których na podstawie dostępnych badań diagnostycznych nie można ocenić możliwości leczenia operacyjnego zmiany chorobowej. OPERATOR -» operon. OPERON, odcinek -> kwasu dezoksyrybonukleinowego (DNA) obejmujący jeden do kilku genów, które służą jako wzorzec do syntezy jednej cząsteczki informacyjnego —> kwasu rybonukleinowegó (mRNA) i razem podlegają regulacji genet. O. jest więc jednostką -> transkrypcji i regulacji. \V skład o. wchodzą: l) jeden lub więcej genów kodujących pierwszorzędową strukturę polipeptydu (lub polipeptydów); 2) promotor, czyli odcinek DNA rozpoznawany przez polimerazę RNA; 3) operator, czyli odcinek DNA rozpoznawany przez białko represorowe; 4) białko represorowe (represor), które może być kodowane przez gen nie będący w bezpośrednim sąsiedztwie. Znane są 2 typy regulacji funkcjonowania o.: l) gdy nie ma odpowiedniego metabolitu, np. laktozy (operon lac u pałeczki okrężnicy), represor łączy się z operatorem, uniemożliwiając polimerazie RNA transkrypcję. Gdy w komórce jest laktoza, łączy się ona (a być może jej pochodna) z represorem, który w wyniku traci powinowactwo do operatora. Umożliwia to polimerazie RNA transkrypcję operonu. -Powstają białka uczestniczące w transporcie do komórki i w hydrolizowaniu laktozy 2) gdy nie ma odpowiedniego metabolitu, np. histydyny (operon his u Salmonella typhimurium), represor nie łączy się z operatorem operonu his, zachodzi więc synteza mRNA oraz enzymów cyklu histydynowego; dzięki temu może zachodzić synteza histydyny. Gdy histydyna jest w podłożu, poziom jej w komórce wzrasta. Powstają kompleksy histydyna-represor, które łączą się z operatorem i transkrypcja o. his zostaje zahamowana. Przerywa to syntezę enzymów cyklu histydynowego i samej histydyny. Tego rodzaju o. stwierdzono u bakterii. Nie wiadomo, czy analogiczne mechanizmy regulacji występują u wyższych organizmów. OPIEKA DOMOWA, pielęgniarska i ogólna opieka nad samotnym chorym lub starym, niedołężnym człowiekiem w domu. Opiekę taką organizuje PCK, tworząc punkty o.d. i szkoląc dla ich potrzeby siostry, które poza podstawową opieką pielęgniarską pomagają w utrzymaniu czystości i porządku, zakupach, załatwianiu spraw w urzędach itp. Część odpłatności, którą ponoszą podopieczni, jest b. umiarkowana. OPIEKA NAD MATKĄ I DZIECKIEM, opieka zapewniona kobiecie (art. 66 Konstytucji) w PRL, dotycząca ochrony kobiety ciężarnej, płatnego urlopu macierzyńskiego itp. Matka karmiąca korzysta z l godz przerwy w pracy w ciągu dnia na karmienie dziecka; nie może być zatrudniona w nocy. Na własne życzenie matka może korzystać z 2-letniego bezpłatnego urlopu, zachowując przy tym ciągłość pracy i gwarancję powrotu na dawne stanowisko pracy. OPIEKA SPOŁECZNA, siły i środki ujęte w zorganizowany system, stanowiący istotny element socjalnej działalności państwa i społeczeństwa zmierzającej do zabezpieczenia społ. potrzeb obywateli, którzy w określonych sytuacjach życiowych nie są w stanie samodzielnie lub przy pomocy rodziny stworzyć sobie koniecznych do życia warunków. Zadania o.s. obejmują różne formy pomocy i usług dla ludzi chorych, niezdolnych do pracy, a zwłaszcza starych, niekoniecznie ubogich, którzy nie mogą samodzielnie zorganizować sobie życia. Termin o.s. dezaktualizuje się i jest zastępowany określeniem —> pomoc społeczna. Zorganizowano gęstą sieć miejskich, dzielnicowych i terenowych opiekunów społ. (Uchwala R.M. nr 92 z 5 III 1959), dzieląc cały kraj na rejony opiekuńcze. Potrzeby osób zakwalifikowanych do korzystania z o.s. zaspokajane są przez 4 systemy świadczeń: pieniężny, w usługach, w naturze oraz domy opieki społ. Świadczenia pieniężne przyznawane są w formie zasiłków stałych, okresowych i doraźnych; korzystają z nich osoby niezdolne do pracy, czasowo pozostające bez pracy, zwolnione z zakładów karnych, poszkodowane wskutek klęsk żywiołowych itp., rodziny alkoholików, inwalidzi i ludzie chorzy (np. na gruźlicę) zmuszeni do zmiany sposobu zarobkowania (na tzw. usamodzielnienie się). Świadczenia w naturze obejmują: pomoc obiadową, żywnościową, opałową, odzieżową, sprzęt domowy, narzędzia pracy itp. Świadczenia w usługach zapoczątkowano w formie planowanego systemu od 1961. Przede wszystkim organizują je organizacje społ., takie jak PCK, Liga Kobiet, Polski Komitet Opieki Społecznej, Koła Gospodyń Wiejskich oraz wyspecjalizowane organy o.s. Świadczenia w usługach obejmują: bezpłatną opiekę lek., opiekę nad chorym w domu, opiekę i usługi domowe, bieżące remonty mieszkań, usługi pralnicze, zlecenia na bezpłatne przejazdy koleją, organizację życia kulturalnego, organizację wypoczynku, aktywizację ludzi starych, poradnictwo społeczno-prawne, dzienne domy pomocy społ. i im domy opieki społecznej. OPIEKA STOMATOLOGICZNA, w systemie społ. służby zdrowy polega na systematycznym śledzeniu procesu rozwoju narządu żucia i kształtowaniu jego prawidłowej funkcja badaniu i stosowaniu zabiegów profilaktycznych i leczniczych w okresie' wyrzynania się i trwania uzębienia mlecznego i stałego, oraz na rehabilitacji narządu żucia przez zastosowanie aparatów ortodontycznych i protetycznych. Na podstawową o.s. składając się 3 specjalności: chirurgia stomatologiczna, stomatologia dziecięca i stomatologia ogólna; na specjalistyczną o.s. — specjalności: chirurgia stomatologiczna, szczękowa, ortodoncja, protetyka, stomatologia dziecięca, stomatologia zachowawcza oraz podspecjalność —> parodontologia. OPIEKA ZDROWOTNA, Zorganizowane działanie określonego systemu świadczeń zdrowotnych opartych na instytucjach służby zdrowia. Rozwój o.z., związany m.in. z rozwojem nauk med., prowadzi do powstania specjalnych instytucji lub nowych komórek działalności lek. oraz wyodrębniania się wielu specjalności, nowych zawodów med. i paramedycznych. W ten sposób dochodzi do wyodrębnienia się gl. formacji organizacyjnych i powstania w ich obrębie grup zawodowych sprawujących opiekę odpowiedniego typu lub nad określonymi pacjentami. Wyróżnić należy o.z. podstawową, stanowiącą pierwszą linię kontaktów pacjenta z o.z., która realizuje przeważającą część wszystkich potrzeb zdrowotnych społeczeństwa. Zapewnia ona wszelkie świadczenia zapobiegawczo-lecznicze dla niemowląt, dzieci, młodzieży uczącej się i studiującej, kobiet ciężarnych i chorych na choroby narządu rodnego, ogółu dorosłych, w tym również dla pracujących oraz podstawowe świadczenia stomatologiczne dla ogółu ludności. Drugą formacją organizacyjną o.z. jest opieka specjalistyczna, uzupełniająca i rozszerzająca w poszczególnych dziedzinach med. indywidualne świadczenia udzielane przez o.z. podstawową. Stanowi ona najczęściej drugą linię kontaktów pacjenta z instytucjami służby zdrowia, zapewniającą konsultację i specjalistyczną pomoc (m.in. leczenie szpitalne). Podstawowe świadczenia zapobiegawczo-lecznicze udzielane są gł. przez liczne terenowe (peryferyjne) komórki organizacyjne o.z., pomoc specjalistyczną i diagnostyczną sprawują na ogól instytucje poziomu wojewódzkiego oraz centra regionalne. Opieka specjalistyczna opiera się gł. na działalności oddziałów szpitalnych, licznych poradni wielu specjalności oraz zespołów wyjazdowych i działalności ambulatoryjnej doraźnej pomocy. Do zakresu działania o.z. należy: zapobieganie chorobom, urazom i zatruciom, stosowanie zapobiegawczo kierunkowego leczenia (naprawa zdrowia), rehabilitacja lecznicza oraz współdziałanie w zaspokajaniu potrzeb medyczno-społecznych (tzw. pomoc społeczna pozazakładowa). OPIEKUNKA DZIECIĘCA, osoba mająca odpowiednie kwalifikacje (wykształcenie średnie — liceum med.) i zawodowo sprawująca opiekę (pielęgnowanie i wychowywanie) nad zdrowymi dziećmi do lat 3. O.dz. winna dbać o rozwój fiz. i psych. pozostających pod jej opieką dzieci, zapewniać im opiekę higieniczną oraz czuwać nad ich bezpieczeństwem. Stara się też zaspokoić ich potrzeby uczuciowe i udziela rad rodzicom w zakresie żywienia, opieki i wychowania dziecka. O.dz. zatrudniane są przeważnie w żłobkach, domach małego dziecka, prewentoriach, domach matki i dziecka, szpitalach dziecięcych, sanatoriach. OPIEKUN SPOŁECZNY, w zasadzie honorowy pracownik socjalny, do którego zadań należy rozeznanie w swoim rejonie opiekuńczym potrzeb społ. ludzi starych, inwalidów i innych osób lub rodzin potrzebujących pomocy oraz organizowanie zaspokajania tych potrzeb. Instytucję o.s. powołano do życia w 1959. Dzięki gęstej ich sieci (obecnie 66 000) stało się możliwe właściwe rozpoznanie potrzeb pomocy społ. i przejście z pomocy biernej na czynną. W zespołach opieki zdrowotnej organizuje się coraz powszechniej ośrodki opiekuna społecznego, w których szkoli się opiekunów społecznych. OPILSTWO OKRESOWE, dypsomania, stan intensywnego nadużywania alkoholu przez osobę zasadniczo nie pijącą; powtarza się od czasu do czasu i trwa szereg dni, tygodni lub miesięcy, po czym przeważnie nagle ustaje. Osoba ta przez dłuższy czas nie odczuwa żadnego pociągu do alkoholu i znowu następuje nawrót. O.o. ma przypuszczalnie jakiś związek z osobowością cyklofreniczną (,—> zaburzenia osobowości). OPISTORCHIDOZA, choroba wywoływana przez przywrę kocią (Opistorchis felineus), która bytuje w przewodach żółciowych człowieka lub zwierząt, gł. kotów i psów. O. występuje gł. na Dalekim Wschodzie, w Japonii, Wietnamie, na Syberii. Przywrą kocia jest b. podobna do przywry chińskiej wywołującej —> klonorchidozę; podobny również jest jej rozwój oraz przebieg klin. choroby. Rozpoznanie, leczenie i zapobieganie jak w klonorchidozie. OPISTOTONUS, charakterystyczne dla —> tężca —> zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych ułożenie ciała z silnym odgięciem głowy ku tyłowi i wygięciem tułowia ku przodowi. OPIUM, wysuszony sok mleczny z naciętych niedojrzałych owoców maku lekarskiego. Zawiera około 25 alkaloidów, z których najważniejsze są: morfina, kodeina i papaweryna. Pod względem chem. alkaloidy dzieli się na: fenantrenowe (morfina, kodeina, tebaina) oraz izochinolinowe (papaweryna, narkotyna, narceina). Właściwości alkaloidów fenantrenowych —> morfina, izochinolinowych —> papaweryna. W krajach Wschodu rozwinęła się narkomania opiumowa polegająca na spalaniu spreparowanego o. w fajkach. Po wypaleniu porcji o. palacz zapada w sen narkotyczny z marzeniami o treści najczęściej erotycznej. W lecznictwie stosuje się nalewkę opiumową (JLaudanum), wyciąg suchy z o., mieszaninę mekonianów {Lcmdanon) i mieszaninę chlorowodorków (Omnopon), o działaniu będącym połączeniem właściwości'|B morfiny i papaweryny. OPŁUCNA, błona surowicza wyścielająca wnętrze klatki piersiowej i pokrywająca niektóre zawarte w niej narządy. O. ścienna przylega do wewn. pow. kostnej klatki piersiowej —» przepony i śródpiersia; o. płucna pokrywa płuca i przechodzi na pow. międzypłatowe płuc. Między o. płucną i ścienną znajduje się wąska szczelina—jama opłucne j, ze skąpą ilością, płynu surowiczego (opłucnowego), który podczas akcji oddechowej zwilża ocierające się o siebie blaszki opłucnej. Choroby o. Zapalenie o. bywa suche i wysiękowe, w zależności od ilości gromadzącego się płynu zapalnego w jamie o. W zapaleniu suchym (włóknikowym) wytwarzają się złogi włóknika i niewielka ilość płynu, natomiast w wysiękowym (surowiczo-włóknikowym) w jamie o. gromadzi się płyn surowiczo-włóknikowy, niekiedy krwisty. Suche zapalenie o. towarzyszy prawie wszystkim stanom zapalnym, nowotworowym i urazowym płuc, ściany klatki piersiowej, przepony, występuje także w mocznicy, kolagenozach i infekcjach wirusowych. Najważniejszym objawem jest ból opłucnowy, ostry, zazwyczaj jednostronny i nasilający się przy głębokim oddychaniu, kaszlu i kichaniu. Chory oddycha powierzchownie oraz układa się na chorym boku. Najczęstszą przyczyną wysiękowego zapalenia opłucnej jest —> gruźlica (w ok. 75% przypadków); zakażenie szerzy się na opłucną przez ciągłość z ogniska w miąższu płucnym. Rzadziej przyczyną są zakażenia wirusowe, kolagenozy, nowotwory i zawal płuc. Wysiękowe zapalenie o. prowadzi do zwłóknienia i wytwarzania się zrostów między blaszkami o., a niekiedy może dojść do całkowitego zarośnięcia jamy o. Kopniak o., tj. ropne zapalenie o., zazwyczaj występuje jako powikłanie: płatowego zapalenia płuc, ropnia płuca, gruźlicy, przetoki oskrzeIowo-opłucnej, urazów klatki piersiowej. Zarazki mogą się dostać zarówno drogą krwionośną w stanach posoczniczych, jak i drogami chłonnymi z sąsiednich narządów. Mogą powstać ogniska otorbione zawierające ropę. Postępujące zwłóknienie o. prowadzi do zapadania się klatki piersiowej, ucisku płuca i rozwoju zmian marskich. ; Nowotwory o. są najczęściej przerzutowe w przypadku raka płuc i oskrzeli, raka sutka, szyjki macicy. Rzadziej występuje nowotwór pierwotny opłucnej —>-międzybłoniak oraz nowotwory łagodne (włókniak, tłuszczak, mięśniak). Zob. też: puchlina (opłucnej), odma opłucna. OPONIAK, stosunkowo częsty, niezłośliwy, powoli rosnący nowotwór śródczaszkowy i śródkręgosłupowy. Wśród czynników pobudzających bądź przyśpieszających rozrost o. dość często stwierdza się uraz głowy. Klinicznie o. powoduje objawy ogólne —> guza mózgu oraz objawy miejscowe, zależne od umiejscowienia. Leczenie polega na możliwie jak najwcześniej przeprowadzonej operacji neurochirurgicznej. OPONY MÓZGOWO-RDZENIOWE, błony łącznotkanowe osłaniające mózg i rdzeń kręgowy. Bezpośrednio do mózgu i rdzenia przylega opona miękka, silnie unaczyniona, wnikająca we wszystkie bruzdy i zagłębienia mózgu i —> móżdżku, a także do komór mózgu, gdzie uczestniczy w tworzeniu —» splotów naczyniówkowych. Oponę miękką otacza delikatna pajęczynówka. Obie te błony są cienkie i delikatne, połączone ze sobą pasemkami —> tkanki łącznej, w której przebiegają naczynia krwionośne. Szczeliny tkankowe między nimi wypełnione są—> płynem mózgowo-rdzeniowym. Całość tych połączonych szczelin nosi nazwę jamy podpajęczynówkowej. Czynnościowo obie te opony stanowią jedyny narząd przystosowany do czynności odżywczych i krążenia płynu mózgowo-rdzeniowego. Najbardziej na zewnątrz znajduje się gruba, mocna opona twarda, wnikająca między dwie półkule mózgu, gdzie tworzy sierp mózgu, a między półkulami i móżdżkiem — namiot móżdżku. Między oponą twardą i pajęczynówka znajduje się jama podtwardówkowa wypełniona płynem mózgowo-rdzeniowym. Blaszka zewnętrzna opony twardej przylega do kości czaszki, stanowiąc jej —> okostną. O.m.-r. stanowią mechaniczną ochronę mózgu i rdzenia oraz pośredniczą w procesach odżywiania tkanki mózgowej przez doprowadzenie naczyń krwionośnych. Zob. też zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych. OPORNOŚĆ, oporność fizjologiczna, niepodatność drobnoustrojów chorobotw. na antybiotyki i inne środki chemioterapeutyczne (—> chemioterapia) oraz owadów szkodników na środki owadobójcze. Zob. też odporność. OPOTONINA, lek tonizujący; poprawia łaknienie, usprawnia krążenie, zwiększa procesy krwiotwórcze. Stosowany w stanach wyczerpania psychofiz., rekonwalescencji, wspomagające w leczeniu niedokrwistóści. OPÓR, w —> psychoanalizie zahamowanie toku swobodnych skojarzeń, w —> psychoterapii pojęciem tym określa się często trudności związane ze swobodnym omawianiem aktualnych problemów, co związane jest z reguły z lękiem. Zewnętrznie o. objawiać się może milczeniem bądź też usilnym sprowadzaniem rozmowy na jakieś. bardziej bezpieczne obszary. OPÓR NACZYNIOWY, opór, na który napotyka krew, płynąc naczyniami krwionośnymi (R), związany jest.;z —> ciśnieniem krwi (P) i jej —>- przepływem (F) zależnością R = P/F (w ] mm Hg min/ml). Zgodnie z prawem- Poiseuille'a-Hagena ,opór na pewnym odcinku naczynia (rury) rośnie ze wzrostem jego długości (L) i lepkości' krwi Ol), a jest odwrotnie proporcjonalny do czwartej potęgi promienia (r4): R = SnL/Tir4. Oznacza to, że o.n. rośnie b. szybko ze zmniejszaniem się światła (średnicy) naczynia. W ustroju największy sumaryczny opór stawiają drobne tętnice i tętniczki (naczynia oporowe). OPÓŹNIENIE ROZWOJU UMYSŁOWEGO, bywa spowodowane zaniedbaniem wychowawczym, złymi warunkami społ., nieskorygowanymi wadami wzroku, słuchu, wyniszczającymi chorobami nawracającymi, które nie pozwalają na normalny tryb życia dziecka. O.r.u. należy odróżnić od —> niedorozwoju umysłowego. OPRACOWANIE RANY ->• debridement. OPRYSZCZKA, „febra", choroba skóry pochodzenia wirusowego; liczne, drobne pęcherzyki wypełnione przezroczystą, wodnistą cieczą, zazwyczaj swędzące lub piekące, skupione w bezładne grupy na zaczerwienionym podłożu — zwykle na wargach, twarzy, narządach płciowych (na przejściu skóry w błonę śluzową). Ustępują bez pozostawienia śladów. O. często towarzyszy przeziębieniu, chorobom gorączkowym i miesiączce. Leczy się łagodnymi —> zasypkami, fioletem goryczki itp. OPRYSZCZKA CIĘŻARNYCH, rzadka choroba występująca u ciężarnych zwykle w drugiej połowie ciąży, charakteryzująca się powstawaniem wielopostaciowej osutki rumieniowej, pokrzywkowatej i pęcherzowej, często na skórze całego ciała, silnie swędząca. O.c. ustępuje po porodzie. Leczenie polega na podawaniu kortyzonu i sulfonamidów. OPRYSZCZKA ROGÓWKI, choroba wywołana przez—wirus opryszczki, może przebiegać z objawami nacieków zapalnych w powiekach, spojówkach i w rogówce. Odmianą powierzchowną jest drzewkowate zapalenie rogówki, które może przejść w postać głęboką—zapalenie rogówki tarczkowate. W przebiegu o.r. w nabłonku rogówki tworzą się pęcherzyki i powstają ubytki powierzchowne. Leczenie jest uciążliwe i polega gł. na miejscowym stosowaniu środków farmakol. (maści antybiotykowe) pod kontrolą okulisty, w celu opanowania zakażenia wirusowego i zwykle towarzyszącego zakażenia bakteryjnego. Stosuje się również leczenie niską temperaturą (->-krioterapia). OPRYSZCZKOWE ZAPALENIE GARDŁA -> herpangina. OPSONINY, rodzaj -»- przeciwciał zawartych w surowicy krwi, wspierających aktywność fagocytów (—> fagocytoza). Zmieniając napięcie powierzchniowe błony bakteryjnej, ułatwiają pochłanianie bakterii przez białe ciałka krwi (fagocytoza). O. są wrażliwe na temperaturę. OPUKIWANIE, metoda badania polegająca na przyłożeniu do pow. ciała osoby badanej palców ręki i pukaniu w nie zgiętym palcem drugiej ręki. Odgłos opukowy, w połączeniu z odczuciem przyłożonego do ciała palca, pozwala, po uzyskaniu wprawy, na wnioskowanie np. o stopniu upowietrzenia płuca, obecności płynów w jamach ciała (np, w opłucnej, w jamie brzusznej) lub o rozmiarach poszczególnych narządów. OPUSZCZENIE TRZEW, opuszczenie narządów jamy brzusznej, następstwo zmniejszenia napięcia powłok jamy brzusznej oraz wiotkości tkanki łącznej. Występuje zwłaszcza u asteników (—> konstytucjonalny typ), wieloródek lub osób, które gwałtownie schudły. Następstwem o.t. są najczęściej zaburzenia motoryki przewodu pokarmowego i związane z tym upośledzenie trawienia pokarmów. ORBENIN -»-kloksacylina. ORCYPRENALINA, Astmopent, Alupent, lek sympatykomimetyczny (—>-leki układu wegetatywnego), silnie i długotrwale rozszerzający oskrzela. Stosowana w—»-dychawicy oskrzelowej i stanach spastycznych oskrzeli, najczęściej w postaci aerozolu. W dawkach leczn. nie wpływa wyraźniej na czynność serca. ORDYNATOR, fachowy i administracyjny kierownik oddziału szpitalnego (lub sanatoryjnego), mianowany w zasadzie w wyniku wygrania konkursu, powinien posiadać II stopień specjalizacji w danej dziedzinie medycyny oraz odpowiedni staż pracy w zawodzie i ewentualnie specjalizację w dziedzinie organizacji ochrony zdrowia. O. jest przełożonym wszystkich pracowników oddziału i odpowiada za organizację i tryb pracy oddziału, przebieg i efekty leczenia, poziom wyszkolenia personelu fachowego oraz zapewnienie właściwych warunków bytowych chorym. W ramach ZOZ (—> zespól opieki zdrowotnej) współdziała w organizacji i odpowiada za tryb i poziom pracy zintegrowanego lecznictwa w jego specjalności (patronat, konsultacje, rotacje specjalistów itp.). ORFILA Matteo Jose Bonaventure, ur. 24 IV 1787, zm. 12 III 1853, franc. lekarz chemik i fizjolog; prof. medycyny sądowej w Paryżu (od 1818), twórca nowożytnej toksykologii sądowej. Przeprowadził szereg doświadczeń toksykologicznych na psach, gł. z arszenikiem. Autor podstawowego dzieła z zakresu toksykologii ogólnej, ogłoszonego w 1813. Pogłębił naukę o uszkodzeniach ciała i zmianach pośmiertnych. ORGAN -> narząd. ORGANELLE KOMÓRKOWE, struktury występujące w komórce, które mogą być wyodrębnione na podstawie kryteriów morfologicznych (kształt, wielkość, budowa), biocnem. (skład enzymatyczny, występowanie swoistych związków wielkocząsteczkowych) i czynnościowych (rola biol.). Najważniejsze o.k. komórki zwierzęcej to:błona komórkowa, jądro komórkowe, jąderko, mitochondria, lizosomy, siateczka endoplazmatyczna z rybosomami i hialoplazma. ORGANIZACJA OCHRONY. ZDROWIA, system ochrony zdrowia obywateli danego państwa. W Polsce po II wojnie światowej wprowadzono społeczną — służbę zdrowia, państwo przejęło całokształt opieki zdrowotnej nad ludnością. Utworzono Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej, które ustala politykę ochrony zdrowia ludności i opieki społ. oraz czuwa nad jej praktyczną realizacją.' Ochrona zdrowia obejmuje: opiekę sanitarno-epidemiol.i opiekę zapobiegawczo-leczn. nad całą ludnością, rozwój kadr fachowych służby zdrowia, stwarzanie warunków do rozwoju nauk med. i wdrażanie ich osiągnięć do praktycznej działalności służby zdrowia, organizowanie i prowadzenie statystyki med., organizowanie zaopatrzenia ludności w środki leczn. i kontrolę ich jakości, opracowywanie planów rozwoju i finansowania społ. służby zdrowia. W realizacji swych zadań społ. służba zdrowia opiera się na współpracy, pomocy i efektach działalności wszystkich resortów. Organizacja służby zdrowia w Polsce dostosowana jest do ogólnej organizacji administracji państwa i działa na zasadzie: decentralizacji w zarządzaniu i integracji w działaniu. Instytucje sprawujące opiekę zdrowotną nad ludnością określa się jako społeczne zakłady służby zdrowia. Uzupełnieniem ich działalności są spółdzielcze zakłady opieki zdrowotnej działające w oparciu (częściowo lub całkowicie) o środki społeczne. Pewien odsetek świadczeń leczn. jest jeszcze udzielany przez lekarzy prowadzących praktykę prywatną (poza godzinami obowiązkowego zatrudnienia w społ. służbie zdrowia). Podstawowym założeniem poi. systemu ochrony zdrowia jest kompleksowa opieka zdrowotna nad ludnością, zapewniająca społeczeństwu pełny zakres świadczeń oraz ciągłość opieki od urodzenia po kres życia. W tym kompleksowym systemie ochrony zdrowia szczególne preferencje przyznaje się wybranym grupom ludności, jak: matka i dziecko, pracujący w przemyśle, inwalidzi (rehabilitacja), ludzie starzy, ludzie ze schorzeniami o dużym znaczeniu społecznym. ORGANIZM MOZAIKOWY ->mozaika. ORGANOPREPARATY -> organoterapia. ORGANOTERAPIA leczenie chorób za pomocą organopreparatów, tj. wyciągów z narządów zwierzęcych. Organopreparaty są środkami leczn., przygotowanymi z gruczołów wydzielania wewn. lub z innych tkanek i narządów zwierzęcych. Surowcem może być również mocz ludzki albo zwierzęcy. Ciałami czynnymi organopreparatów są najczęściej hormony. Obecnie większość hormonów wyizolowano w stanie chem. czystym, a wiele z nich otrzymano również syntetycznie. Stąd coraz rzadziej stosuje się nieoczyszczone wyciągi lub sproszkowane narządy. —»-Hormonoterapia znajduje natomiast bardzo szerokie zastosowanie leczn. (np. leczenie insuliną, adrenaliną, kortykosterydami, hormonami płciowymi, tyroksyną, ACTH i innymi hormonami przysadki itp.). ORGANY SŁUŻBY ZDROWIA, urzędy, instytucje, zespoły powołane do kierowania i zarządzania służbą zdrowia. O.s.z. dzieli się na decydujące i pomocnicze. Naczelnym o.s.z. jest minister zdrowia i opieki społecznej, który kieruje działalnością wszystkich organów resortu zdrowia i opieki spoi. w zasadzie jednoosobowo, zasięgając jednak opinii organu kolegialnego zw. kolegium. Swoje funkcje kierownicze minister wykonuje za pomocą podległego mu aparatu —> Ministerstwa Zdrowia i Opieki Społ. oraz —> Państwowej Inspekcji Sanitarnej. Terenowymi o.s.z. są podległe wojewodom wydziały zdrowia i opieki społ. działające w oparciu o uchwałę WRN, zarządzenia wojewodów i wytyczne ministra, na szczeblu gminnym — zespoły opieki zdrowotnej, obejmujące po kilka lub kilkanaście gmin. Organy pomocnicze: Rada Naukowa przy Ministrze Zdrowia, Komisja Farmakopei Polskiej, Komisja Oceny Wzorców Artykułów Med., organy—> nadzoru specjalistycznego, jednostki resortowe centralnie podległe ministrowi. ORGAZM, szczytowanie, stan szczytowego pobudzenia płciowego, niemal z reguły połączony z uczuciem rozkoszy. U mężczyzny o. występuje w momencie skurczów pęcherzyków nasiennych, czemu towarzyszy —> wytrysk nasienia (ejakulacja). U kobiety o. występuje w momencie skurczów w obrębie tzw. wyniosłości orgastycznej, która kształtuje się w wewn. części pochwy, w momencie pobudzenia seksualnego. .Fizjologia o. warunkuje istotne różnice w przebiegu reakcji seksualnej u obu pici. U mężczyzny po ejakulacji następuje okres zmniejszonej pobudliwości seksualnej do momentu wypełnienia się pęcherzyków nasiennych. Może to trwać od kilkunastu minut do paru godzin. Natomiast u kobiety skurcze wyniosłości orgastycznej mogą następować bezpośrednio po sobie, warunkując tzw. o. wielokrotny. W warunkach optymalnych o. u obojga partnerów występuje niemal w tym samym czasie. Niemożność osiągnięcia o. wiąże się z impotencją (niemocą płciową) u mężczyzn i oziębłością płciową u kobiet. Zaburzenia o. u kobiet występują najczęściej w—> oziębłości płciowej w postaci niemożności osiągnięcia szczytowej rozkoszy płciowej w przebiegu normalnego stosunku; przyczyny bywają różne: negatywne przeżycia związane z aktem płciowym doznane w okresie młodości (szczególnie w czasie pierwszego stosunku), taktyczna lub techniczna nieudolność partnera. Zaburzenia o. u mężczyzn występują w postaci :—> wytrysku przedwczesnego, rozkojarzenia o. i wytrysku nasienia (wytrysk może następować bez o. lub odwrotnie), wytrysku opóźnionego, kiedy o. i wytrysk nie następują, mimo prawidłowego wzwodu prącia, co najczęściej zdarza się w organicznej niemocy płciowej (np. na tle przewlekłego alkoholizmu, starzenia się). Zaburzenia o. mogą prowadzić do powstawania —»• zboczeń płciowych. ORIENTACJA PRZESTRZENNA, czynność psych. ściśle połączona ze spostrzeganiem, która przejawia jako proces uświadomienia położenia ciała. Dużą rolę w kształtowaniu o. mają receptory grawitacyjne oraz na rząd wzroku. Podczas lotu samolot bez widoczności ziemi (w nocy, chmurze) receptory grawitacyjne mogą dawać mylne informacje o położeniu. ciała, prowadząc do utraty o. p. Pilot może wówczas wykonywać lot nawet w odwrotnej pozycji, głową w dół, będąc przekonanym o prawidłowym położeniu swego ciała. Utrata o.p. może grozić wypadkiem lotniczym. ORISUL - sulfafenazol. ORŁOWSKI Witold Eugeniusz, ur. 24 I 1874, zm. 2 XII 1966, pol. lekarz internista; prof. chorób wewnętrznych uniw. w Kazaniu (1907-18),, Tomsku (1918-19), Krakowie (1920-25), Warszawie (1926-48). W okresie okupacji hitlerowskiej inicjator nauczania medycyny w Warszawie na tajnym uniw. Od 1928 czł. PAU, od 1951 PAN. Twórca kierunku patofizjol. i biochem. w klinice chorób wewn. Założyciel warszawskiej szkoły internistycznej. Wychował kilka pokoleń internistów pol., w tym wielu prof. wyższych uczelni med. 1928-49 naczelny redaktor organu Tow. Internistów Poi. „Polskie Archiwum Medycyny Wewnętrznej". Autor ok. 200 cennych prac naukowych, a gł. 8-to-mowego dzieła Nauka o chorobach wewnętrznych (pierwsze tomy ukazały się przed II wojną światową) oraz podręcznika diagnostyki. Laureat nagrody państwowej I stopnia (1959). ORNITOZA -> ptasia choroba. ORNITYNA, aminokwas endogenny, nie występujący w białkach. W organizmie jest jednym z ogniw—> cyklu mocznikowego, w którym powstaje z aminokwasu argininy. ORTODONCJA, specjalistyczny dział stomatologii, zajmujący się zaburzeniami rozwojowymi i nabytymi twarzy, jamy ustnej i zębów w okresie wieku rozwojowego. Nowoczesna o. kładzie nacisk na zapobieganie wadom jamy ustnej i narządów żucia oraz na wczesne ich wykrywanie i leczenie. Profilaktyka ortodontyczna polega na szerzeniu oświaty stomatologicznej wśród młodych matek, prowadzeniu badań profilaktycznych i okresowych, stosowaniu ćwiczeń korekcyjnych, zapobieganiu próchnicy, na drobnych zabiegach korekty zgryzu. Wczesne leczenie polega na wykorzystaniu sił mięśniowych przy równoczesnym zastosowaniu indywidualnych aparatów ortodontycznych (leczenie biomechaniczne) oraz na ćwiczeniach mięśni narządu żucia. ORTOFONIA, nauka dotycząca zasad poprawnej wymowy charakterystycznej dla danego języka. ORTOPEDIA, dział chirurgii zajmujący się chorobami narządu ruchu człowieka. Twórcą terminu o. jest franc. lekarz Nicolas Andry (XVIII w.). ORTOPTYKA, metoda postępowania leczn. w przypadkach —> zeza lub przy braku obuocznego widzenia, posługująca się odpowiednimi aparatami. Leczenie ortoptyczne jest pewnego rodzaju treningiem wyższych ośrodków mózgowych kontrolujących wrażenia wzrokowe i ruchy mięśni oka. Chodzi tu o wywołanie prawidłowych i skojarzonych ruchów gałek ocznych w celu zapewnienia widzenia stereoskopowego. Z aparatury ortoptyczne j korzysta się: l) w celach rozpoznawczych (ustalenie charakteru i stopnia zeza), 2) do wyrobienia prawidłowych odruchów przed operacją zeza i 3) dla ustalenia tych odruchów po zabiegu operacyjnym lub osiągniętych poprzez ćwiczenia ortoptyczne. Zob. też pleoptyka. ORZECZENIE LEKARSKIE, dokument oparty na wynikach bezpośredniego badania stanu zdrowia i analizy dokumentacji leczn., zawierający decyzję oraz jej uzasadnienie wypływające ze zgodnego z przepisami postępowania orzeczniczego przeprowadzonego przez —» komisję lekarską lub uprawnionego do wydawania orzeczeń lekarza. W zależności od charakteru, przedmiotu i zakresu działania poszczególnych organów orzecznictwa lek., specjalne przepisy ustalają różne formy wydawanych orzeczeń lek.Np.orzeczenie komisji lekarskiej w przychodni lekarskiej dotyczące czasowej niezdolności do pracy winno zawierać: wywiad chorobowy, wyniki badań, rozpoznanie choroby i jej numer statystyczny, zastosowane leczenie i udzielone choremu wskazówki, okres niezdolności do pracy, uzasadnienie, podpisy. 0.1. muszą być sporządzane na właściwych blankietach i opatrzone odpowiednimi pieczęciami. Prowadzi się ewidencję orzeczeń lek. Najczęściej wydawanymi o.l. są orzeczenia w sprawach: sądowo-lek.; o stanie zdrowia; dla potrzeb lecznictwa uzdrowiskowego; o uprawnieniu do dodatkowej powierzchni mieszkalnej ze względu na zły stan zdrowia; zdolności do pracy;rent inwalidzkich. ORZECZNICTWO INWALIDZKIE, zorganizowany i nadzorowany przez ZUS system kierowania na właściwe komisje, komisyjnego orzekania o inwalidztwie, odwołań, merytorycznego i formalnego nadzoru nad trybem orzekania oraz prawidłowością zatrudnienia inwalidów odpowiednio do stanu ich zdrowia. O.i. przebiega w oparciu o obwodowe i wojewódzkie—> komisje lekarskie do spraw inwalidztwa i zatrudnienia (KIZ) oraz wojewódzkich inspektorów orzecznictwa inwalidzkiego. ORZECZNICTWO LOTNICZO--LEKARSKIE, dziedzina medycyny lotniczej, zajmująca się selekcją i doborem kandydatów do lotnictwa oraz kontrolą stanu zdrowia i sprawności pilotów. Pomyślny wynik badania orzeczniczego jest jedną z podstaw do uzyskania lub przedłużenia licencji pilota. W skład tego badania wchodzi określenie stanu zdrowia fiz. i psych. oraz ocena poziomu tolerancji gł. czynników lotu — niedotlenienia (w komorze niskich ciśnień) i przyspieszenia (na wirówce). W razie konieczności zakres badań rozszerza się wg wskazań, np. o ocenę adaptacji wzroku do ciemności, badanie stanu emocjonalnego, motywacji, określenie tolerancji nagiej lub powolnej —dekompresji i inne. ORZECZNICTWO WOJSKOWO-LEKARSKIE, zespół określonych przepisami czynności administracyjno-lek., zmierzających do ustalenia stopnia zdolności fiz. i psych. do służby wojskowej określonych osób lub w związku ze służbą wojskową stwierdzonych schorzeń i ułomności, a w ściśle określonych przypadkach również grup inwalidztwa. O.w.-l. podlegają: poborowi i ochotnicy, żołnierze czynnej służby wojskowej (w tym kadra zawodowa), żołnierze rezerwy, studenci szkół wyższych odbywający szkolenie wojskowe, kobiety podlegające rejestracji wojskowej, kobiety zaliczone do rezerwy. Czynności orzeczniczo-lekarskie pełnią —> wojskowe komisje lekarskie czynne przy wojskowych zakładach leczn. Orzeczenia o stanie zdrowia i stopniu zdolności do służby wojskowej wydaje się po wszechstronnych badaniach specjalistycznych na podstawie przepisów orzeczniczo-lekarskich, zawierających również wykaz chorób i ułomności. OSAD NAZĘBNY -> nalot nazębny. OSCYLOGRAF, aparat umożliwiający zapis zmian potencjałów elektr. zachodzących w badanym obiekcie (np. EEG w przypadku zapisu czynności bioelektr. mózgu). Są one poprzez odpowiednie układy wzmacniające zamieniane w ruch pisaka, kreślącego na przesuwającej się taśmie papierowej linię, będącą graficznym odzwierciedleniem badanego procesu. OSCYLOSKOPIA, metoda badawcza polegająca na bezpośredniej obserwacji na ekranie aparatu zw. oscyloskopem przebiegających w czasie zmian potencjałów elektr. zachodzących w badanym obiekcie. O. stosuje się tam, gdzie konieczny jest ciągły i bezpośredni wgląd w aktualny stan bioelektr. narządu, np. w czasie operacji serca czynność bioelektr. tego narządu może być obserwowana przez chirurga na ekranie oscyloskopu. OSFREZJOLOGIA -otorynolaryngologia. OSGOOD-SCHLATTERA CHOROBA, jałowa martwica guzowatości piszczeli, choroba występująca z reguły u chłopców w okresie pokwitania (12-15 lat); przyczyną jest najczęściej uraz lub przeciążenie tej okolicy. Choroba objawia się miejscową bolesnością guzowatości, czasami występuje wzmożone ucieplenie skóry tej okolicy. Dolegliwości trwają od kilku do kilkunastu miesięcy. Leczenie polega na oszczędzaniu chorej kończyny. Choroba doprowadza do trwałego przerostu guzowatości piszczeli. OSIERDZIE, podwójna, workowatego kształtu błona surowicza obejmująca serce. Składa się z 2 blaszek: ściennej i trzewnej zespolonej z mięśniem sercowym, zw. n a sierdzić m. Między blaszkami o. Występuje b. wąska szczelina—jama osierdzia, wypełniona niewielką ilością płynu surowiczego (płyn osierdziowy), który zwilża obie blaszki o. podczas pracy serca. Choroby. Spośród chorób o. najczęstsze jest zapalenie, które może być ostre lub przewlekłe. Zapalenie ostre bywa wywołane zakażeniem bakteryjnym lub wirusowym, mocznicą, zawałem serca, chorobą reumatyczną (—> reumatyzm), —> liszajem rumieniowatym uogólnionym, zapaleniem guzkowatym — tętnic. W przebiegu ostrego zapalenia w worku osierdziowym może gromadzić się wysięk uciskający serce, powodujący ból i duszność. Przyczyną przewlekłego zapalenia jest zakażenie gruźlicze lub przebycie in. zakażenia. Mogą rozwinąć się włókniste zgrubienia i zwapnienia, prowadzące do uciskania serca i ograniczenia jego kurczliwości. Leczenie zapalenia ostrego jest zależne od wywołującej go przyczyny: w postaciach żak. stosuje się antybiotyki, w postaciach reumatycznych — hormony kory nadnerczy. Zblizndwacenia i zwapnienia osierdzia, uciskające serce, wymagają zabiegu operacyjnego. Puchlina o., nagromadzenie się nie-zapalnego (przesiękowego) płynu w worku osierdziowym. Najczęściej jest wyrazem uogólnionych obrzęków i przesięków w jamach ciała. Występuje w: niewydolności krążenia, zespole nerczycowym, marskości wątroby oraz obrzęku śluzowatym. Duża ilość płynu może doprowadzić do tamponady serca, czyli zaciśnięcia serca. Płyny lub gazy gromadzące -się w worku osierdziowym powodują powstanie nadciśnienia utrudniającego wypełnianie się komór serca. Prowadzi to do wzrostu ciśnienia żylnego, spadku ciśnienia tętniczego i zmniejszenia rzutu serca. Pojawia się obwodowa niewydolność krążenia. Tamponada występuje zwykle w wysięku gruźliczym, ropnym lub nowotworowym. Przyczyną może być również wylew krwawy do worka osierdziowego spowodowany raną klatki piersiowej lub leczeniem przeciwzakrzepowym. Odma osierdziowa polega na obecności gazu lub powietrza w worku osierdziowym. Powietrze może się tu dostać w przypadkach ran drążących klatki piersiowej oraz w zakażeniach drobnoustrojami wytwarzającymi gaz. Zwapnienie o. następuje w przypadkach częściowego lub całkowitego zarośnięcia o. w przebiegu jego zapaleń o różnej etiologii. Złogi wapnia mogą się odkładać w formie pojedynczych blaszek lub otaczać serce w postaci pancerza (serce skamieniałe). Zdarzające się nowotwory o. są najczęściej przerzutami złośliwych nowotworów pluć, oskrzeli, sutka, grasicy, rzadziej występuje śródbłoniak i nowotwory łagodne (tłuszczaki i włókniaki). Klinicznie przejawiają się one jako wysięk osierdziowy, często o krwotocznym charakterze. Wady wrodzone o. Najczęściej występuje ubytek w listku ściennym oraz torbiel o. Wycięcie worka osierdziowego — operacja kardiologiczna wykonywana w przypadkach zaciskającego zapalenia o. Istotą choroby jest zarośnięcie worka osierdziowego z obkurczeniem go przez włókniste blizny, co powoduje zaciskanie serca. W worku osierdziowym odkładają się sole wapniowe („serce skamieniałe"), dodatkowo zmniejszaj elastyczność zaciskającego serce pancerza. OSKALPOWANIE, zdarcie całej owłosionej skóry głowy wraz z czepcem ścięgnistym ze sklepienia czaszki. Uraz ten zdarza się w wypadku wciągnięcia włosów w pas transmisyjny. Leczenie polegające na przyszyciu skalpu po uprzednim obcięciu włosów i oczyszczeniu go, zazwyczaj kończy się niepowodzeniem i potrzebne są koleinę zabiegi plastyczne. O. ręki, zdarcie skóry z dużej pow. ręki, niekiedy z całej ręki i wszystkich palców (w kształcie rękawiczki). Bez względu na stopień zwleczenia skóry konieczne są skomplikowane zabiegi plastyczne. Często dochodzi do wtórnej martwicy i amputacji palców. Sprawność ręki zawsze pozostaje upośledzona. OSKRZELA, rozgałęzienia- tchawicy, która dzieli się na poziomie chrząstki pierścieniowatej na dwa o. główne: prawe i lewe. O. prawe jest krótsze i biegnie bardziej stromo od lewego. O. lewe tworzy z tchawicą kąt większy niż 90° i jest dłuższe od prawego. O. wyściela błona śluzowa pokryta nabłonkiem migawkowym. O. główne prawe dzieli się na 3 o. płatowe: górne, środkowe i dolne, a lewe na 2 oskrzela płatowe: górne i dolne. Każde z o. płatowych dzieli się na o. segmentowe, których liczba i nazwa odpowiada segmentom płucnym. O. płatowe i segmentowe są oskrzelami II-go rzędu. Oskrzela segmentowe ulegają dalszym podziałom na oskrzela 111-go rzędu (aż do dwunastego podziału włącznie). W ścianie o. większych znajdują się regularnie ułożone podkowiaste chrząstki, które w ścianach o. mniejszych zatracają tę regularność. Błona śluzowa o. posiada liczne gruczoły śluzowe. Choroby. Najczęściej występuje zapalenie (nieżyt) o., które może mieć przebieg ostry i przewlekły. Ostre zapalenie o. wywołane bywa zakażeniem wirusowym (grypa) lub bakteryjnym (dwoinki zapalenia płuc, gronkowce, paciorkowce), a także czynnikami toksycznymi. Towarzyszy czasem chorobom zak. (dury, odrą, koklusz). Czynnikiem usposabiającym Jest wdychanie pyłu lub kurzu, dymów, suchego powietrza. Zapalenie występuje najczęściej wiosną i zimą, gdyż czynnik „przeziębienia" odgrywa ważną rolę usposabiającą do powstawania choroby. Stwierdza się obrzmienie i zaczerwienienie błony śluzowej oskrzeli oraz zwiększone wydzielanie śluzu. Klin. objawia się —> kaszlem, początkowo suchym, a następnie połączonym z odpluwaniem śluzowo-ropnej plwociny, gorączką, bólami w klatce piersiowej, ogólnym osłabieniem, utratą łaknienia. Badanie radiologiczne nie wykazuje zmian w miąższu płucnym. Choroba trwa zwykle 7-14 dni. U dzieci i starców może mieć przebieg cięższy i trwa zwykle dłużej. Mogą wystąpić powikłania w postaci odoskrzelowego zapalenia płuc (—> płuca), zapalenia zatok, zapalenia drobnych oskrzelików. Leczenie: leżenie w łóżku, środki na-potne, przeciwkaszlowe, niekiedy antybiotyki. Przewlekłe zapalenie o. nie ogranicza się tylko do śluzówki oskrzeli, lecz zajmuje również głębsze warstwy ściany drzewa oskrzelowego, co powoduje powstanie zmian również w tkance płucnej. Mianem „przewlekły" określa się nieżyt utrzymujący się przynajmniej 2 lata, z kilkoma paromiesięcznymi (ok. 3 miesięcznymi) zaostrzeniami sprawy chorobowej. Czynnikiem wywołującym jest zwykle zakażenie bakteriami lub wirusami. Przewlekły nieżyt o. najczęściej powstaje w związku ze szkodliwościami pracy zawodowej, jako powikłanie już istniejących chorób, jako skute często nawracających ostrych zapale oraz nałogu palenia tytoniu. W przebiegu klin. dominuje kaszel z odpluwaniem śluzowej lub ropnej plwociny, później dołącza się duszność oraz objawy niewydolności krążenia (.—> serce płucne). W okresie zaostrzeń stwierdza się objawy nieżytu oskrzeli, a w okresie uspokojenia sprawy chorobowej — cechy rozedmy płuc. Przewlekły i nieżyt o. prowadzi do szeregu powikłań: —> rozedmy płuc, niewydolności oddechowej, zapalenia odoskrzelowego płuc, niedrożności oskrzeli, rozstrzeni oskrzelowych, niewydolności krążenia, skrobiawicy. Leczenie polega na :usunięciu szkodliwych czynników w pracy zawodowej, zwalczaniu zakażeń, , usuwaniu wydzieliny z oskrzeli, podawaniu środków rozszerzających oskrzela. W uporczywych przypadkach poprawę może przynieść dłuższe leczenie klimatyczne. OSKRZELIKI, odgałęzienia najmniejszych oskrzeli III-go rzędu, wysłane nabłonkiem jednowarstwowym; S w ścianie ich nie występują chrząstki. O. końcowe dzielą się na 2 o. oddechowe, które w swych ścianach zawierają pojedyncze —> pęcherzyki płucne. O. oddechowe dzielą się wielokrotnie przez rozdwojenie, zwiększając liczbę pęcherzyków płucnych. W końcowym odcinku powstaje drzewo pęcherzykowe zw. gronem.: Choroby. Ostre zapalenie powoduje obrzęk błony śluzowej, co wraz z zatkaniem oskrzelików śluzowo-ropną wydzieliną prowadzi do powstania —>-niedodmy płuc. Niekiedy występuje' całkowite zarośnięcie światła o. (tzw.zarostowe zapalenie oskrzelików). Ostre zapalenie o. występuje najczęściej jako powikłanie ostrego lub przewlekłego zapalenia —> oskrzeli, zwłaszcza u starców i osób przewlekle chorych i wyniszczonych oraz wykazujących zniekształcenia klatki piersiowej. Często powstaje w przebiegu infekcji grypowej oraz wskutek wdychania gazów drażniących błonę śluzową oskrzeli. Objawy: wysoka gorączka, duszność, sinica, kaszel, bóle w klatce piersiowej. Często dochodzi do powstania odoskrzelowego zapalenia płuc (—» płuca) i niewydolności krążenia. Leczenie: antybiotyki, środki rozszerzające oskrzela, leki wykrztuśne, przeciwzapalne, nasercowe i tlen. OSLERA CHOROBA, choroba Rendu-Webera-Oslera, wrodzona naczyniakowatość krwotoczna, wrodzona wada naczyń włosowatych, dziedziczona jako cecha autosomalna dominująca; polega na powstawaniu mnogich rozszerzeń naczyniakowatych w skórze, błonach śluzowych i narządach wewnętrznych. Naczyniaki łatwo krwawią pod wpływem drobnych urazów; najczęściej występują krwawienia z nosa, warg, języka, dróg oddechowych, nerek, przewodu pokarmowego;może to prowadzić do ciężkiej niedokrwistości pokrwotocznej. Nierzadko zdarzają się połączenia tętniczo-żylne w płucach. OSŁUCHIWANIE, metoda badania polegająca na osłuchiwaniu ciała przy użyciu: ucha, —> stetoskopu lub —> fonendoskopu. Nasilenie i barwa odgłosów wywoływanych czynnością narządu oddychania, krążenia i trawienia oraz obecność odgłosów dodatkowych pozwalają wnioskować o ich stanie. Powietrze przepływające przez drogi oddechowe i wypełniające pęcherzyki płuc wywołuje tzw. szmer oddechowy, który stanowi źródło danych o drożności dróg oddechowych, obecności w nich ciał obcych lub wydzieliny, sprężystości i upowietrzeniu tkanki płucnej, jak również o stanie opłucnej i jamy opłucnej. Podobnie osłuchiwanie czynności serca pozwala z głośności i zabarwienia "tonów oraz obecności szmerów dodatkowych wnioskować o stanie anat. dużych naczyń i serca, niedomodze sprężystości i mocy skurczowej mięśnia sercowego, stopniu szczelności zastawek (—> wady serca) oraz prawidłowości działania —> bodźcoprzewodzącego układu serca. Stosunkowo najmniej danych dostarcza osłuchiwanie narządu trawienia; pozwala ono jednak na podstawie odgłosów powodowanych —> perystaltyką wysnuć wnioski o stanie drożności i zaburzeniach czynności tego narządu. OSŁUPIENIE, stupor, stan znacznego zahamowania ruchowego, w którym chory pozostaje w całkowitym lub częściowym bezruchu i przeważnie nie reaguje na bodźce zewn. Stany o. dzieli się na efektoryczne i receptoryczne. W o. efektorycznym chory nie mówi (mutyzm), zachowuje niezmienną pozycję ciała. Czasami obserwuje się tzw. gibkość woskową (kata-lepsja) przejawiająca się tym, że chory utrzymuje przez dłuższy czas nadaną mu pozycję ciała lub kończyny, mimo że jest to pozycja skrajnie niewygodna. Chorzy tacy wykazują zazwyczaj nega-tywizm wyrażający się oporem przy próbie zmiany położenia ciała lub kończyny (negatywizm bierny), bądź też wykonywaniu czynności stanowiącej przeciwieństwo czynności żądanej przez obserwatora (negatywizm czynny), np. zaciska oczy, gdy obserwator prosi go o ich otwarcie. W stanie o. efektorycznego chory może prawidłowo postrzegać zdarzenia zewn. i opowiedzieć je dokładnie po wyjściu z tego stanu. O. receptoryczne związane jest z zaburzeniami przytomności: chory z reguły nie pamięta okresu, w którym obserwowano o. Stan o. występuje najczęściej w schizofrenii katatonicznej (—> schizofrenia), czasami w nerwicy histerycznej (—> nerwica). OSMODETEKTORY —> osmoreceptory. OSMOLOGIA —» otorynolaryngologia. OSMORECEPTORY, osmodetektory, receptory reagujące na zmiany stężenia —> płynów ustrojowych. Należą do grupy receptorów wolno adaptujących się, są pobudzane przez stężenie osmotyczne utrzymujące się na tym samym poziomie, jak i przez jego zmiany. O. ośrodkowe, neurony znajdujące się w jądrze nadwzrokowym —» podwzgórza oraz w polu przedwzrokowym i reagujące specyficznie na stężenie osmotyczne. Pobudzenie ich wyzwala implikacje, których częstotliwość jest proporcjonalna do amplitudy potencjału generatorowego (—> receptory) oraz do siły działającego bodźca. O. obwodowe znajdują się w przewodzie pokarmowym i przesyłają do ośrodkowego układu nerw. informacje o stężeniu osmotycznym płynu w przewodzie pokarmowym i we krwi odpływającej żyłą wrotną. Impulsy z o. regulują aktywność podwzgórzowo-przysadkowego układu antydiuretycznego i mechanizmu pragnienia (—>- regulacją przyjmowania wody). OSMOREGULACJA, w warunkach prawidłowych stężenie osmotyczne (—> ciśnienie osmotyczne) jest utrzymywane na stałym poziomie dzięki równowadze między przyjmowaniem i wydalaniem wody oraz dzięki istnieniu ciał osmotycznie czynnych. Wszelkie odchylenia stężenia osmotycznego przekraczające 1-2% jego prawidłowej wartości są natychmiast korygowane przez wzmożone przyjmowanie lub wydalanie wody. Podwyższenie stężenia osmotycznego pobudza —> osmoreceptory ośrodkowe, w wyniku czego wzrasta aktywność —>podwzgórzowo-przysadkowego układu antydiuretycznego który syntetyzuje i uwalnia do krwi zwiększone ilości hormonu —>wazopresyny. Wazopresyna zwiększa wchłanianie zwrotne wody w kanalikach nerkowych, zapobiegając jej utracie. Wzrost stężenia osmotycznego o 2% powoduje pobudzenie mechanizmu pragnienia. Po wypiciu odpowiedniej ilości wody obniża się stężenie osmotyczne, co hamuje aktywność mechanizmu pragnienia oraz układu antydiuretycznego, także wydzielanie wazopresyny i jej poziom we krwi ulegają obniżeniu. Prowadzi to do usunięcia z organizmu ' nadmiaru wody przez nerki. OSOBOWOŚĆ, zorganizowana struktura względnie stałych, indywidualnych cech i wzorców zachowania decydująca o stopniu przystosowania się do otoczenia. Cechy szeroko rozumianej o. to: cechy fiz. (wzrost, siła, wygląd zewn.), —> temperament, uzdolnienia intelektualne, zainteresowania, — potrzeby, —> postawy i ściśle z nimi związane dyspozycje motywacyjne (—> motywacje). W wąskim rozumieniu o. nie obejmuje inteligencji, zdolności, jak również cech fiz. O. rozwija się pod wpływem doświadczeń wspólnych danej kulturze i doświadczeń indywidualnych, w zależności od biol. wyposażenia jednostki, charakteru oddziaływania środowiska, a zwłaszcza stabilności rodziny, dynamiki wzajemnych związków w niej zachodzących. Próby klasyfikacji ludzi w pewne typy o. dokonywano na podstawie: l) konstytucji fiz. (—>- konstytucjonalny typ); 2) swoistych właściwości fizjol.; do nich należy typologia Hipokratesa i klasyfikacja typów układu nerw. Pawiowa rozróżniające osobniki o 4 typach temperamentu: sangwinika, flegmatyka, melancholika, choleryka. Współcześnie R.J. Williams (1956) doszukuje się podłoża różnic temperamentów w odrębnościach aktywności endokrynologicznej ; 3) zachowania (typy psych.) — powszechnie znana jest próba klasyfikacji o. C. J. Junga na introwertyków i ekstrawertyków (—» introwersja, ekstrawersja). E. Spranger próbuje sklasyfikować ludzi wg kryterium wartości, uznawanych przez człowieka za podstawowe i rozróżnia typy o.: ekonomiczny, polityczny, religijny, estetyczny, społeczny, teoretyczny. Obecnie zarzuca się koncepcje typologiczne, istnieje tendencja do indywidualnej oceny cech o., wyjaśnienia ich pochodzenia, przewidywania ich rozwoju u pojedynczego osobnika (—> psychologia różnic indywidualnych). Termin o. bywa stosowany zamiennie z terminami: —> charakter, psychika, jaźń. Zob. też zaburzenia osobowości. OSOBOWOŚĆ ANANKASTYCZNA, jedna z form —>zaburzeń osobowości, sprzyjająca występowaniu —> nerwic: lękowej i natręctw, stanowiąca odmianę szczególnie ciężką —» osobowości kompulsywnej. Nazwa o.a. pochodzi od gr. ananke (= przymus) i związana jest z przestrzeganiem wyjątkowo surowej etyki życiowej. Ludzi z o.a. cechuje pedanteria, brak poczucia humoru, surowość wobec siebie i otoczenia, często skąpstwo. OSOBOWOŚĆ ANTYSOCJALNA, psychopatia, socjopatia, osobowość asocjalna, zaburzenia osobowości wyrażające się w nieprzyjmowaniu podstawowych norm moralnych i standardów zachowania się w społeczeństwie. O.a. stanowi bezpośredni rezultat wychowania się w rodzinie źle funkcjonującej społecznie, nie zapewniającej dziecku zaspokojenia podstawowych potrzeb fizjol. i społ. i uniemożliwiającej proces — socjalizacji. Takie warunki panują gł. w rodzinach z marginesu społ., w których rodzice nie dostarczają dziecku właściwych wzorców zachowań społ. Rozwojowi o.a. sprzyja także wychowanie się w warunkach skrajnego ubóstwa. Stosowane często pojęcie psychopatii na określenie o.a. jest o tyle niesłuszne, że podkreśla ono indywidualny, a nie społ. proces nabywania cech o.a. W Polsce używa się dla określenia o.a. pojęcia charakteropatii, jeśli u osobnika zdradzającego cechy o.a. stwierdza się jednocześnie jakiekolwiek odchylenia od normy w funkcjach mózgu, wyrażające się np. w zmianach zapisu EEG, bądź też w nieprawidłowości rysunku komór mózgu ujawnionych za pomocą pneumoencefalografii. Chociaż osobnicy z o.a. cechują się normalnym poziomem inteligencji, to jednak nie są oni zdolni do podjęcia normalnych ról społ.: zawodowej, rodzinnej itp. i podporządkowania się zasadom współżycia społ. Kierują się swoimi własnymi zasadami postępowania, które często są zasadami przyjętymi przez środowiska przestępcze. Są skłonni do nieprzemyślanych, impulsywnych czynów. Ponieważ zachowanie ich nie jest ograniczone normami moralnymi, czyny ich mogą być skierowane przeciwko zdrowiu i życiu innych osób, nie wywołując w nich poczucia winy. Poddani bezwzględnej zewn. kontroli, osobnicy z o.a. zdolni są do wykonywania zwykłych zadań spol. w sposób zdyscyplinowany i uporządkowany. Osobnicy z o.a. określani są przez otoczenie społ. jako ludzie agresywni, kłamliwi, pozbawieni skrupułów moralnych, podejrzliwi i pełni wrogości do swojego otoczenia, skrajnie egoistyczni, niecierpliwi, niezdolni do długotrwałego systematycznego działania, bezkrytyczni względem własnego postępowania. W większości przypadków osobnicy z o.a. wchodzą w konflikt z normami prawnymi i są karani przez prawo. Pobyt w więzieniu jest jedyną okazją do stosowania —> psychokorekcyjnych metod, mających na celu lepsze przystosowanie społ. osobnika (—resocjalizacja). Wyniki tych oddziaływań dają ograniczone efekty. Właściwym i skutecznym sposobem oddziaływania może być tylko profilaktyka społ., wymagająca interwencji już w okresie dzieciństwa. OSOBOWOŚĆ ASOCJALNA, osobowość antysocjalna. OSOBOWOŚĆ ASTENICZNA —> neurastenia. OSOBOWOŚĆ BIERNO-AGRESYWNA, jedna z form -> zaburzeń osobowości sprzyjająca występowaniu różnego rodzaju objawów nerwicowych. O.b.-a. charakteryzuje się wysokim poziomem zależności, dzięki czemu osobnik dorosły odczuwa potrzebę odtwarzania w kontaktach z innymi ludźmi stosunków charakteryzujących układ dziecko-rodzice. Staje się; to przyczyną konfliktów i frustracji, rodzących złość i wrogość wobec osoby, z którą jest związany, OSOBOWOŚĆ CYKLOTYMICZNA, cykloidalna, - zaburzenie osobowości charakteryzujące się skłonnością do występowania naprzemiennie okresów obniżonego i podwyższonego nastroju. Jeśli wahania nastroju są dostatecznie głębokie, o.c. staje się podstawą występowania —> psychozy maniakalno-depresyjnej. Przyjmuje się, że zarówno o.c., jak i psychoza maniakalno-depresyjna są w pewnym przynajmniej stopniu zdeterminowane genetycznie. OSOBOWOŚĆ HISTERYCZNA, skirtoidia, jedna z form —> zaburzeń osobowości sprzyjająca występowaniu objawów histerycznych. O.h. związana jest z nadmierną potrzebą akceptacji i podziwu ze strony otoczenia. Potrzebie tej podporządkowana jest większość zachowań; dzięki czemu nabierają one charakteru pozbawionych umiaru, przesadnych, obliczonych na pokaz zachowań teatralnych. Osobnicy z o.h. cechują się —> pseudologią, której pobudką jest chęć imponowania otoczeniu, zaspokojenia wybujałej ambicji, czasem zrobienia kariery lub osiągnięcia zysków materialnych. W trudnościach życiowych osobnicy z o.h. skłonni są do demonstrowania różnego rodzaju zaburzeń nerwicowych, stanowiących wyraz ich nieświadomego pragnienia uzyskania pomocy ze strony otoczenia. Objawy histeryczne traktowane są dlatego jako ucieczka w chorobę. OSOBOWOŚĆ KOMPULSYWNA, jedna z form —» zaburzeń osobowości sprzyjająca występowaniu — nerwic: lękowej i natręctw. Osobnicy z o.k. charakteryzują się surową etyką życiową, zamiłowaniem do porządku i czystości, w tym także do czystości seksualnej. O.k. stanowi wynik surowego reżimu wychowawczego stosowanego przez rodziców. Zob. też: natręctwa, osobowość anankastyczna. OSOBOWOŚĆ PARANOIDALNA, zespól specyficznych cech osobowości wyrażających się nadmierną ambicją, wrażliwością na krytykę, nieufnością, agresywnością itp. Cechy te zazwyczaj sprzyjają powstawaniu konfliktów w kontaktach z innymi ludźmi. Tego rodzaju cechy osobowości stanowią konsekwencję określonych stosunków panujących w rodzinie, a zwłaszcza rywalizacji i obawy odrzucenia. O.p. predysponuje do powstania reakcji paranoicznej (—»obłęd). OSOBOWOŚĆ SCHIZOIDALNA, schizotymiczna, zespół specyficznych cech osobowości, wśród których na pierwszym miejscu stoi słaba ekspresja emocjonalna zwłaszcza uczuć społ. Badania psychol. wykazały, że te właściwości o.s. są wynikiem specyficznego przebiegu procesów socjalizacji, wskutek czego u dziecka rozwija się nadmiernie silny związek emocjonalny z rodzicami, przy braku generalizacji tego związku na inne osoby z otoczenia społ. Osobnik taki przejawia w kontaktach społ. pewien poziom lęku, hamujący swobodną ekspresję uczuć społ., jest nadmiernie wrażliwy na krytykę otoczenia, obawia się odrzucenia. Wykrycie, że cechy o.s. stanowią wynik specyficznych warunków panujących w rodzinie, uważane jest za argument na korzyść społ. a nie biol. uwarunkowań schizofrenii. OSOCZE, plazma krwi, płynna część krwi stanowiąca 50-60% jej objętości, zaliczana do płynów pozakomórkowych (,—> płyny ustrojowe). Objętość o. wynosi 3-3,5 l lub 4,5% ciężaru ciała. Jest roztworem wodnym białek (6-8 g/100 ml), substancji elektrolitowych i niezjonizowanych substancji organicznych i nieorganicznych. Rola o. wynika z roli krwi: obok funkcji osmoregulacyjnej, jest transporterem dwutlenku węgla, hormonów oraz ich prekursorów, produktów przemiany materii, witamin i pierwiastków oraz związków chem. ważnych dla organizmu (np. aminokwasów, lipidów, jodu itp.). Zob. też transfuzja osocza. OSPAŁOŚĆ - senność nadmierna. OSPA PRAWDZIWA, ostra, szczególnie niebezpieczna wirusowa choroba żak., przebiegająca wśród ciężkich objawów ogólnych z charakterystyczną wysypką na skórze i błonach śluzowych. Źródłem zakażenia jest chory człowiek w każdym okresie choroby. Wirusy o.p. dostają się do organizmu przez drogi oddechowe (zakażenie kropelkowe — wprost od chorego, lub pyłowe — przez wdychanie kurzu z otoczenia chorego lub z przedmiotów, które zakaził). Okres wylęgania 10-12 dni. Objawy: początek nagły, wysoka gorączka, bóle krzyża, zaczerwienienie spojówek, nieżyt górnych dróg oddechowych, nietypowa wysypka. Na 3-4 dzień zaczyna się typowa wysypka ospowa, gł. na twarzy i dalszych częściach ciała: najpierw drobne plamki, które zmieniają się w grudki, a te z kolei w pęcherzyki, ulegające wkrótce zropieniu. Ropienie pęcherzyków łączy się z pogorszeniem stanu chorego (wzrost gorączki, dreszcze, świąd, bóle całego ciała). Krosty mogą się łączyć, dając rozległe ropne zapalenie skóry. Niekiedy powstają wylewy krwi do wykwitów (tzw. czarna ospa). B. dokuczliwe są te zmiany w błonach śluzowych, utrudniają bowiem normalne czynności fizjol. Po kilku dniach krosty zaczynają przysychać, a pod koniec 2 tyg. choroby następuje okres zdrowienia. Strupy odpadają, pozostawiając charakterystyczne „dzioby". Najczęstsze powikłania: wtórne ropne zapalenie skóry i bakteryjne zmiany w narządach wewn.; w skrajnych przypadkach rozwija się posocznica i ropnica. Ponadto mogą wystąpić: zapalenie jąder, zapalenie mózgu, zaburzenia w krążeniu. U szczepionych o.p. ma znacznie łagodniejszy przebieg. Leczenie (tylko w szpitalach zakaźnych) gł. objawowe, staranna pielęgnacja, przy powikłaniach — antybiotyki. Zapobieganie:szczepienia ochronne, bezwzględna izolacja chorych i osób, które się z nimi kontaktowały (—> kwarantanna). OSPA WIETRZNA, ostra wirusowa choroba zak. wieku dziecięcego, z charakterystyczną pęcherzykową wysypką pojawiającą się w kilku rzutach. Zakażenie drogą kropelkową, od chorego dziecka. Okres wylęgania 14-21 dni. Objawy zwiastunowe: złe samopoczucie, bóle mięśni i głowy, podwyższona ciepłota, nietypowa wysypka wstępna. Właściwy początek o.w. — to a wysypka pęcherzykowa pojawiająca się najpierw na tułowiu, potem na twarzy, ramionach i udach, również na owłosionej skórze głowy, czasem na błonach śluzowych. Początkowo wysypka składa się z czerwonych plamek i grudek, które szybko przekształcają się w pęcherzyki wypełnione surowiczym płynem, otoczone czerwoną obwódką. Po 2-3 dniach pęcherzyki zamieniają się w krosty, które wkrótce przysychają, pokrywając się strupami. Po ich odpadnięciu pozostają przemijające przebarwienia skóry. Wysypka pojawia się w kilku rzutach, tak że na skórze chorego istnieją równocześnie różne jej postacie. Leczenie: na początku choroby — influmin, później — objawowe. Zapobieganie: izolacja chorych do czasu odpadnięcia strupów. OSTEOBLASTY, komórki kościotwórcze, kształtu sześciennego, średnicy 15-20 urn, o dużych jądrach ubogich w ->- chromatynę. Występują gł. w okresie rozwoju —> tkanki kostnej, między pow. kości a —» okostną. Zanikają u osobników dojrzałych, by pojawić się ponownie w przypadkach złamań i innych uszkodzeń kości. OSTEOCYTY, komórki kostne znajdujące się w jamach kostnych, otoczone substancją międzykomórkową. Kształtu podłużnego, dług. 22-52 um, mają jądra owalne i liczne wypustki cytoplazmatyczne, które wnikają w obręb kanalików kostnych (—> tkanka kostna), gdzie łączą się z wypustkami sąsiednich komórek. OSTEODYSTROFIA, zaburzenia troficzne kości polegające na zmianach jakościowych w procesach przebudowy utkania kostnego, będące wynikiem spaczonej czynności — osteoblastów i powstawania niepełnowartościowej —> tkanki kostnej. Kształt kości ulega zmianom (zgrubienia, wygięcia). Nierzadko kości ulegają złamaniu z powodu zmniejszonej odporności mechanicznej. Do dy stroni kostnych zalicza się: — zniekształcające zapalenie kości przewlekłe (choroba Pageta), dysplazję włóknistą kości oraz dystrofię kości przytarczyczkową. OSTEOGRAFIA, opis kości, nauka o kościach. OSTEOKLASTY, komórki kościogubne, o 3-7 jądrach i niewielkiej zawartości —> chromatyny. Uczestniczą w modelowaniu kości przez rozsysanie i niszczenie jej elementów. OSTEOKLAZJA: l) celowe łamanie kości, wykonywane dla poprawy ustawienia kończyny lub zniesienia przykurczów; 2) niszczenie kości przez specjalne komórki kościogubne —> osteoklasty. OSTEOLIZA, rozpuszczanie kości, niszczenie kości występujące w przebiegu wielu chorób kości, najczęściej w guzach i w zapaleniach. Zmiany osteolityczne mogą mieć różną wielkość, różny kształt i charakter. Ubytki kości na jej pow. nazywają się nadżerkami, ubytki wewnątrz kości — jamami. Przejaśnienie struktury kostnej, powstające niekiedy wokół wprowadzonego do kości elementu metalowego, nazywa się odczynem osteolitycznym. OSTEOLOGIA, nauka o kościach, dział —> anatomii. OSTEOMALACJA, rozmiękanie kości, choroba wywołana niedoborem witaminy D i zaburzeniami w gospodarce wapniowej; pewną rolę w patogenezie odgrywają zaburzenia wydzielnicze niektórych gruczołów dokrewnych. O. polega na utracie przez kość normalnej odporności na naciski i napięcia, w wyniku czego dochodzi do deformacji kośćca. Beleczki kostne mają prawidłowe rozmiary (to różni o. od —> osteoporozy), są jednak niedostatecznie uwapnione. Największym deformacjom ulegają kości udowe, miednica i kręgosłup. W normalnych warunkach o. jest rzadko spotykana, występuje z reguły u ludzi zamieszkujących obszary dotknięte klęską głodu, niekiedy u kobiet w ciąży. Leczenie polega na podawaniu odpowiednich witamin i składników mineralnych, a także leków hormonalnych. Zob. też kraniotabes. OSTEOMETRIA, metoda pozwalająca na określenie budowy ciała, wieku i pici na podstawie zachowanych części kostnych (budowa nasad kostnych, różnice niektórych kości). Wzrost osobnika m.in. określa się mnożąc di. kości przez odpowiednie średnie wskaźniki. OSTEOPATIA,ogólna nazwa wszystkich chorób kości, zwłaszcza tych, których objawem radiologicznym są liczne (okrągłe, owalne lub pasmowate) zagęszczenia tkanki kostnej (tzw. kości plamiste). Do przyczyn o. należą gł. zaburzenia genetyczne, hormonalne, niedobory witaminowe (—»-gnilec niemowlęcy), działanie czynników toksycznych i wirusowych. OSTEOPOROZA, zrzeszotnienie kości, uogólniony zanik kości objawiający się zmniejszeniem gęstości utkania kostnego, ścieńczeniem korowej warstwy kości, zatarciem ich struktury beleczkowej. Najczęściej występuje u osób starszych, zwłaszcza kobiet po przekwitaniu. Za przyczyny o. u osób starszych uważa się zaburzenia w wydzielaniu hormonów płciowych i kory nadnerczy, niedobór białka, ujemny bilans wapniowy. W o. kości stają się łamliwe, dochodzi do zniekształceń trzonów kręgowych, które robią się niższe i dwuwklęsłe, pojawiają się uporczywe dolegliwości bólowe. Leczenie polega na podawaniu witaminy D, preparatów hormonalnych, soli wapnia. OSTEOSKOPIA, metoda oceny aparatu rentg. na podstawie zdjęć wzorcowego preparatu z kości przedramienia. OSTEOSYNTEZA, zespolenie odłamów kości za pomocą przeszczepów kostnych lub (częściej) elementów metalowych (gwoździe, płytki, śruby). OSTEOTOM, dłuto kostne, na-d rzędzie do przecinania kości. OSTEOTOMIA, przecięcie kości, zabieg operacyjny mający na celu poprawę osi kończyny, jej kształtu, mechaniki stawu oraz wydłużenie lub skrócenie kończyny. OSTROGA PIĘTOWA, stan zapalny tkanki podskórnej i rozścięgna podeszwowego, drażnionych przez dziobiastą wyrosi kostną wyrostka przyśrodkowego guza kości piętowej.Dokuczliwe bóle pięty często uniemożliwiają chodzenie i stanie. Leczenie fizykoterapeutyczne, wkładki odciążające bolesne miejsce, rentgenoterapia, wyjątkowo operacyjne. OSTROŚĆ WZROKU, siła rozdzielcza oka, czyli zdolność odróżniania poszczególnych części oglądanego przedmiotu. Miarą o.w. jest najmniejsza odległość między dwiema liniami rozpoznawanymi jako oddzielne linie. O.w. zależy od właściwości —» układu optycznego oka i właściwości bodźca wzrokowego oraz od czynności —> siatkówki. Największą siłę rozdzielczą oka ma centralna część siatkówki, w której znajduje się najwięcej czopków. Ustalenia o.w. dokonuje się po uprzednim wyrównaniu wady optycznej. Przy badaniu wzroku stosuje się różne tablice (Snellena, Landolta); zasada konstrukcji znaków na tablicach jest podobna i polega na tym, że szczegół znaku literowego czy cyfrowego ma wielkość dla badanego odpowiadającą l minucie kątowej oglądanej z prawidłowej odległości. Jeśli badany rozpoznaje znaki tylko większe, jego wzrok jest poniżej normy. Dlatego też na tablicach przy rzędach znaków podane są odległości, z jakich badany powinien rozpoznawać dany rząd oraz podane są w ułamkach dziesiętnych wyniki ostrości wzroku. Np. jeśli badany z odległości 5 m rozpoznaje znaki odpowiednie dla tej odległości, to wynik badania wyraża wzór: ostrość wzroku = 5/5, czyli 1,0. Jeśli badany rozpoznaje tylko znak przewidziany dla odległości 50 m, wynik będzie wynosił 5/50, czyli =0,1 normalnej o.w. Obniżenie o.w. może być spowodowane: wrodzonymi wadami upośledzającymi przezierność ośrodków optycznych, zaburzeniami w drogach nerw. analizatora wzrokowego oraz chorobami oka doprowadzającymi do zmniejszenia przezroczystości ośrodków optycznych lub uszkadzającymi siatkówkę czy też włókna nerwowe. OSTROWSKI Tadeusz, ur. 4 VII 1881, zm. 4 VII 1941 (zamordowany przez hitlerowców wraz z in. uczonymi lwowskimi), pol. chirurg, uczeń —> L. Rydygiera; prymariusz oddziału chir. Szpitala Powszechnego we Lwowie, prof. chir. uniw. we Lwowie (od 1923). Autor licznych prac doświad. i klin., zwłaszcza z zakresu chirurgii jamy brzusznej, tarczycy i ortopedii. OSTUDA, plamiste przebarwienia skóry, przeważnie na twarzy, najczęściej u kobiet, związane gł. z zaburzeniami czynności gruczołów wewn. wydzielania (tarczycy, przysadki mózgowej, nadnerczy). Plamy są nieregularne, mniej lub bardziej rozlegle, o zabarwieniu od lekko brunatnego do prawie czarnego. Skóra w obrębie o. nie wykazuje objawów zapalnych, złuszczania i zaniku. O. często występuje u ciężarnych; pojawia się w pierwszych miesiącach ciąży i zanika po porodzie. U kobiet nieciężamych może towarzyszyć chorobom macicy i przydatków lub wątroby. Leczenie przyczynowe. OSUTKA ->- wysypka. OSYFIKACJA , kostnienie. OŚ ELEKTRYCZNA SERCA, średnia oś elektryczna serca, wypadkowa geometryczna wektorów reprezentujących potencjały depolaryzacji komór (zespoły QRS) w trzech kończynowych dwubiegunowych (standardowych) odprowadzeniach elektrokardiograficznych (I, II, III). W płaszczyźnie czołowej taki średni wektor Serca skierowany jest ku dołowi i nieco w lewo, wzdłuż linii przeprowadzonej od prawego ramienia do lewego biodra. Odchylenie o.e.s. może zależeć od zmian jego położenia anat., np. przy uniesieniu przepony u otyłych, lub też sugeruje przerost części serca. OŚLEPIENIE BŁYSKOWE, chwilowe lub trwale znaczne upośledzenie albo utrata zdolności widzenia wskutek porażenia lub uszkodzenia narządu wzroku widzialnym promieniowaniem dużej mocy. Konieczność ochrony wzroku przy pracach spawalniczych, hutniczych itp. Na polu walki podobne skutki wywołują specjalnej mocy reflektory, rakiety świetlne hib światło powstające przy spalaniu specjalnych środków chem.; rażenie następuje z małych odległości. Natomiast błysk wybuchu jądrowego może spowodować oślepienie nawet z odległości 50-60 km. OŚRODEK ZDROWIA, dawna nazwa zakładu służby zdrowia, realizującego zadania podstawowej opieki zdrowotnej w miastach i osiedlach; obecnie przychodnia rejonowa (— przychodnia). Nazwę o.z. stosuje się tylko w odniesieniu do placówek służby zdrowia na wsi. OŚRODEK ZDROWIA WIEJSKI, podstawowy zakład opieki zdrowotnej na wsi, obejmujący swą działalnością rejon wiejski liczący od 3 tys. mieszkańców przy jednoosobowi obsadzie lekarskiej, do 6 tyś. przy obsadzie 2-osobowej. Promień działania o.z.w. wynosi 5-7 km. W skład o.z.w. wchodzą komórki wewn. i terenowe. Wewnętrzne: poradnia medycyny ogólnej dla dorosłych i dzieci, —> poradnia C, poradnia lekarsko-dentystyczna, pokój zabiegów lekarsko-dentystycznych, apteka lub punkt apteczny, może być również izba chorych. Terenowymi komórkami są punkty zdrowia: lekarski, felczerski ,pielęgniarski, położniczy, ewentualnie izba porodowa. Są to komórki filialne podległe kierownikowi o.z.w. Rozróżnia się 3 i typy o.z.w. Typ I (podstawowy) posiada 1-2 lekarzy ogólnych, l lekarza stomatologa, 2 pielęgniarki, l opiekuna społecznego. Typ II (gminny) posiada większą obsadę i zadania zbliżone do przychodni rejonowej (— przychodnią). Zatrudnia też pediatrę i ginekologa. Typ III (przyzakładowy) organizowany jest przy leśnych lub rolnych zakładach pracy (PGR) liczących od ok. i 1000 pracowników i członków rodzin, w rejonach gdzie nie ma o.z.w. Aptekę przewiduje się w każdym gminnym ośrodku, w pozostałych punkty apteczne. Do zadań o.z.w. należy: podstawowa opieka zdrowotna oraz środowiskowa nad dziećmi (noworodki, niemowlęta, przedszkolne, szkolne), pracownikami przedsiębiorstw przemysłowych, rolnych i leśnych, kobietami w ciąży, porodzie i połogu, pozostałą młodzieżą i ludnością dorosłą rejonu. OŚRODKI NERWOWE, nieregularnie rozmieszczone w istocie szarej ośrodkowego układu nerw. (mózgu i rdzenia kręgowego) oraz w zwojach układu obwodowego i —> autonomicznego skupienia ciał —>- neuronów, mniej lub bardziej odgraniczone od otoczenia i pełniące określoną rolę czynnościową. Pojęcie o.n. ma charakter bardziej funkcjonalny niż anatomiczny. Rozróżnia się np. ośrodki ruchowe, czuciowe, wegetatywne (oddychania, krążenia itp.). Wśród ważnych ośrodków mózgu wymienić można: ośrodek głodu (boczna część podwzgórza) i hamujący go ośrodek sytości (brzuszno-przyśrodkowa część podwzgórza), ośrodek pragnienia (okolica przedwzrokowa i boczna część podwzgórza), ośrodek agresji i ucieczki (grzbietowo-przyśrodkowa część podwzgórza), ośrodek rozrodczy (środkowa część podwzgórza), ośrodek termoregulacji (okolica przedwzrokowa i podwzgórze), ośrodek naczynioruchowy (rdzeń przedłużony), ośrodek oddechowy (rdzeń przedłużony i most). Skupienia komórek o podobnej budowie i czynności, wyraźnie odgraniczone od sąsiednich, określa się jako jądra układu nerw. Skupienia mniej wyraziste morfologicznie noszą nazwy okolic lub pól. OŚRODKI REHABILITACYJNE, specjalistyczne zakłady służby zdrowia lub ich wyspecjalizowane działy i poradnie zajmujące się rehabilitacją leczn., szpitalną lub ambulatoryjną oraz rehabilitacją zawodową. W PRL istnieją następujące rodzaje o.r.: szpitalne działy rehabilitacji lecz n., wydzielone działy zabiegowe prowadzące kinezyterapię, funkcjonalną terapię zajęciową, fizykoterapię oraz sprawy socjalne. Zespoły rehabilitacyjne tych działów prowadzą również rehabilitację przyłóżkową na oddziałach szpitala. Szpitalne oddziały r e habilitacji, wydzielone w strukturze szpitala oddziały łóżkowe z działami zabiegowymi kinezyterapii, terapii zajęciowej, fizykoterapii i komórkami socjalnymi; wojewódzkie i międzywojewódzkie ośrodki rehabilitacji, samodzielne zakłady, które zajmują się rehabilitacją w poszczególnych rodzajach schorzeń. Do tej grupy zakładów należą również sanatoria rehabilitacyjne; sanatoria te posiadają bloki operacyjne, a niektóre prowadzą szkolenie inwalidów. Centra rehabilitacyjne są ośrodkami rehabilitacji kompleksowej, tzn. leczniczej, socjalnej, zawodowej (Stołeczne Centrum Rehabilitacji w Konstancinie i Górnicze Centrum Rehabilitacji Leczniczej i Zawodowej w Reptach Śląskich). Rehabilitację leczn. ambulatoryjną zapewniają: wojewódzkie przychodnie rehabilitacyjne, działy rehabilitacji ZOZ (oddział lub dział bezłóżkowy w szpitalu + poradnia rehabilitacyjna), poradnie wad postawy u dzieci. Uzupełnienie systemu opieki rehabilitacyjnej stanów'lecznictwo uzdrowiskowe. Przygotowanie zawodowe inwalidów młodocianych odbywa się w specjalnych szkołach zawodowych bądź w zwykłych szkołach zawodowych; inwalidów dorosłych częściowo w zakładach pracy przy warsztatach. Ci, którzy nie mogą korzystać z tych form rehabilitacji zawodowej, przygotowują się do zawodu w specjalnych zakładach rehabilitacji zawodowej. Zakłady te prowadzą zasadnicze i średnie szkoły zawodowe (technika, licea) oraz kursy przysposobienia zawodowego (40 specjalności). Do obowiązków zakładów należy współdziałanie w zatrudnieniu absolwentów . Zob. też rehabilitacja. OŚWIATA SANITARNA - oświata zdrowotna. OŚWIATA ZDROWOTNA, sanitarna, szeroko pojęta działalność dydaktyczna, wychowawcza, informacyjna i propagandowa, której celem jest podniesienie, na możliwie najwyższy poziom, kultury zdrowotnej jednostki, grup ludzkich i całego społeczeństwa. W nowoczesnym ujęciu o.z. przyjmuje coraz bardziej charakter dynamicznego wychowania zdrowotnego, jako ważnego czynnika kultury ogólnej społeczeństwa, jest więc zespołem działań o znaczeniu ogólnie kulturotwórczym. O.z. jest akcją ciągłą, realizowaną w układzie państwowo- -społ., czyli przy pełnej współpracy instytucji państwowych i organizacji społ. Pod względem organizacyjnym i metodologicznym o.z. kierowana jest, na szczeblu centralnym, przez —> Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej oraz Zakład Oświaty Zdrowotnej —> Państwowego Zakładu Higieny, który czuwa nad profilem naukowym i stroną metodyczną o.z. wojewódzkich stacji san.-epidemiol. Działalność na rzecz o.z. należy również do obowiązków wszystkich zakładów służby zdrowia, ich placówek terenowych i w zasadzie wszystkich fachowych pracowników służby zdrowia. Ważną rolę spełniają również pracownicy kultury, nauczyciele, wychowawcy itp. — wszyscy, którzy mogą wywierać wpływ kształtujący nawyki sanitarno-higieniczne, postawy i w ogóle zachowania zdrowotne ludzi w określonych środowiskach. W celu zapewnienia dopływu kadr fachowych do realizacji szerokiego programu o.z. utworzono, w ramach resortu zdrowia i opieki społ., rozległy system kształcenia i doskonalenia lekarzy i przedstawicieli innych pracowników tej dziedziny. OŚWIETLENIE POMIESZCZEŃ, jeden z działów —» higieny komunalnej, która m.in. opracowuje normy o.p. mieszkalnych (w zakładach pracy ustala je —> medycyna przemysłowa). Rozróżnia się o.p. naturalne; i sztuczne. O.p. naturalne jest wyżej cenione, jako zawierające wszystkie części widma promieniowania słonecznego. O.p. sztuczne powinno być jak najbardziej zbliżone do naturalnego przez stosowanie źródeł światła o szerokim widmie promieniowania elektro- magnetycznego. Wartość o.p. naturalnego ocenia się za pomocą: współczynnika świetlnego, kąta padania, kąta otwarcia i wskaźnika oświetlenia naturalnego. Współczynnik świetlny jest to stosunek powierzchni szyb okiennych do powierzchni podłogi. Dla mieszkań współczynnik ten powinien wynosić 1:8 do 1:10 (tzn. na l m2 pow. szyb powinno przypadać 8 do 10 m2 pow. podłogi). Odpowiednio dla szpitali współczynnik świetlny powinien wynosić 1:6, dla zakładów pracy precyzyjnej i szkół — l :4 do l :6. Kąt padania utworzony jest przez dwie linie poprowadzone od stanowiska pracy: jedna do dolnej, druga do górnej krawędzi okna. Im kąt jest większy, tym oświetlenie lepsze (dla mieszkań kąt powinien mierzyć co najmniej 270°). Kąt otwarcia jest utworzony przez dwie linie, poprowadzone od punktu na stanowisku pracy, z których jedna biegnie do górnej krawędzi okna, druga — do najwyższego punktu dachu budynku stojącego naprzeciw tegoż okna. Kąt ten nie powinien być mniejszy niż 5°. Wskaźnik oświetlenia naturalnego jest to stosunek natężenia oświetlenia naturalnego wewnątrz pomieszczeń do natężenia oświetlenia na zewnątrz, w tym samym czasie i na tej samej wysokości. Normy przewidują wskaźniki oświetlenia naturalnego — 1,25% dla izby szkolnej, a 1,5% dla szpitali. Mając na uwadze powyższe wymogi higieniczne należy zapewnić: właściwe wymiary i kształt okien oraz odpowiednie ich rozmieszczenie, lokalizację stanowisk pracy w warunkach najlepszego oświetlenia, zabezpieczenie przed cieniami i olśnieniami i utrzymanie w czystości szyb, ścian i sufitów. O.p. sztuczne może być pośrednie (ogólne) — w postaci lamp sufitowych, lub bezpośrednie (miejscowe) dostarczane przez lampy przenośne, : które należy ustawiać tak; by pracujące ręce nie rzucały cienia na obiekt pracy (zwykle z lewej strony). O.p. sztuczne nie powinno powodować zbytniego nagrzewania pomieszczeń. Natężenie oświetlenia sztucznego mierzy się w luksach. Wg poi. norm, wymagane natężenie o.p. sztucznego powinno wynosić: 100 luksów dla oświetlenia żarowego i 200 — dla jarzeniowego. Dla prac specjalnych, precyzyjnych, normy przewidują nawet 500 luksów. Zarówno zbyt słabe, jak i zbyt mocne natężenie o.p. powoduje zmęczenie narządu wzroku, a w razie dłuższego przebywania w złych warunkach oświetleniowych — trwałe upośledzenie wzroku. 'OTALGIA, ból ucha o charakterze napadowym, powstający i ustępujący samoistnie, cechujący się uporczywością i dużym natężeniem. Może towarzyszyć bólom nerwu trójdzielnego lub językowo-gardłowego. Rozpoznanie ustala się po wykluczeniu bólów promieniujących do ucha, pochodzenia zębowego, wywołanych zmianami chorobowymi w jamie ustnej, gardle, krtani, w obrębie twarzy i szyi oraz w kręgosłupie szyjnym. O. nie towarzyszy upośledzenie słuchu. Leczenie: gorące okłady, środki przeciwbólowe, salicylaty, fizykoterapia (—» lampa sollux), witamina B1. OTAMOWANIE —>- zaburzenia myślenia. OTARCIE NASKÓRKA, ubytek naskórka powstały wskutek urazu mechanicznego. Leczenie: dokładne umycie miejsca obrażenia wodą z mydłem, solą fizjol. lub wodą utlenioną, usunięcie zanieczyszczenia oraz posmarowanie środkiem antyseptycznym, np. jodyną; w przypadku głębszych otarć — opatrunek jałowy. OTĘPIENIE, demencja, zaburzenia funkcji poznawczych spowodowane zmianami morfologicznymi półkul mózgowych, wywołanymi różnorodnymi procesami patol.; prowadzą do upośledzenia przed chorobowej sprawności umysłowej. Najczęstsze przyczyny o. związane są z rozwijaniem się w mózgu zmian zanikowych (—> otępienie starcze), zmian miażdżycowych w naczyniach mózgu (—» otępienie miażdżycowe) oraz procesów zapalnych (—> porażenie postępujące). O. może powstać także w następstwie zmian pourazowych np. w tzw. chorobie bokserów, wskutek zmian metabolicznych związanych z awitaminozami oraz w następstwie alkoholizmu przewlekłego. O., które rozwija się w wieku podeszłym, nie daje żadnej nadziei na poprawę, ponieważ wynika z nieodwracalnych zmian w tkance nerwowej. W wielu procesach chorobowych klin. obraz o. zależy nie tylko od liczby zniszczonych neuronów, lecz także od zmian, które mają charakter przejściowy, np. od —> obrzęku mózgu. W takich wypadkach, obserwowanych często np. w ciężkich urazach mózgu, zmiany określane początkowo jako o. mogą się cofnąć. Intensywność o. zależy od rozmiarów uszkodzenia mózgu. Jeśli uszkodzenie jest stosunkowo niewielkie i powstało w okresie życia, kiedy mózg nie utracił jeszcze swojej plastyczności — nie uszkodzone partie mózgu mogą w znacznym stopniu przejąć funkcje struktur zniszczonych. Pojęcie o. odnosi się tylko do tych zmian organicznych mózgu (—> zaburzenia psychoorganiczne), które mają charakter rozlany, a więc dotyczą znacznych obszarów kory mózgu i upośledzają równocześnie wiele procesów składających się na poziom inteligencji osobnika. Nie nazywa się o. Zaburzeń psychoorganicznych powstałych wskutek ogniskowych uszkodzeń mózgu, prowadzących do wypadnięcia tylko niektórych czynności psych., np. zdolności mowy (— afazja). Obraz kliniczny o. obejmuje zaburzenia uwagi i orientacji, upośledzenie pamięci, zwłaszcza pamięci bezpośredniej, spowolnienie funkcji psychomotorycznych. W głębszych postaciach o. coraz większe obszary życia objęte zostają niepamięcią (luki pamięciowe). Jeśli są one pokrywane -> konfabulacjami, rozpoznawany jest zwykle —> zespól Korsakowa. O. rozwija się u człowieka dorosłego, który w okresie przed chorobowym mógł mieć różnego rodzaju zaburzenia osobowości. O. może w poważnym stopniu utrudniać właściwe dla danego człowieka sposoby kompensowania tych zaburzeń, dlatego też po wystąpieniu o. mogą być one bardziej widoczne dla otoczenia niż poprzednio. Procesy otępienne mogą w ten sposób sprzyjać ujawnianiu się objawów —»- nerwicy, bądź —» psychozy, które jednakże nie mogą być traktowane jako procesy uwarunkowane zmianami organicznymi. Leczenie o. zależy od charakteru procesu chorobowego warunkującego o. i od obrazu klin., np. od obecności psychozy. O ile jest to możliwe, oddziałuje się na przyczynę o. (np. w porażeniu postępującym), natomiast zaburzenia psychotyczne leczy się zgodnie z zasadami leczenia tych zaburzeń —> lekami psychotropowymi. OTĘPIENIE MIAŻDŻYCOWE, rodzaj —> otępienia, którego przyczyną są zmiany miażdżycowe w układzie naczyń tętniczych mózgu, prowadzą one do znacznego upośledzenia zaopatrzenia w tlen i substancje odżywcze komórek mózgu, które giną lub funkcjonują mniej sprawnie. O.m. rozwija się wcześniej niż —> otępienie starcze. Obraz o.m. cechuje się też większą zmiennością niż w otępieniu starczym, ponieważ zależy nie tylko od zmniejszenia się liczby neuronów, lecz także od aktualnego stanu krążenia mózgowego, które z kolei uwarunkowane jest ogólnym stanem organizmu. OTĘPIENIE STARCZE, rodzaj —> otępienia rozwijający się wskutek procesów zanikowych narastających z upływem czasu u każdego człowieka, we wszystkich narządach ciała, także w mózgu. O.s. rozwija się zazwyczaj począwszy od 60 r. życia, jednakże uchwytne klinicznie objawy "występują w wiele lat później. Rzadko występuje forma tzw. otępienia prze d-starczego, w którym objawy otępienia są nieproporcjonalnie nasilone do wieku. OTĘPIENIE WCZESNE, synonim przewlekłej —> schizofrenii. OTIATRIA, otologia, dział —> otorynolaryngologii, nauka obejmująca anatomię i fizjologię ucha oraz rozpoznawanie i leczenie chorób uszu. Do niego zalicza się również naukę o budowie i fizjologii narządu równowagi (—> błędnik) oraz —> audiologię. Duży dział o. stanowi otochirurgia, zajmująca się operacyjnymi metodami leczenia chorób ucha zewn., środk. i wewnętrznego. OTŁUSZCZENIE, gromadzenie się tkanki tłuszczowej dookoła danego narządu lub w określonej okolicy ciała (np. w okolicy bioder). Najczęściej spotyka się o. serca i nerek. W o. serca rozrasta się nadmiernie tkanka tłuszczowa podnasierdziowa, otaczając serce grubą warstwą tłuszczu, co stanowi znaczne obciążenie dla pracy serca. Ponadto tkanka tłuszczowa rozrastając się wnika w głąb mięśnia sercowego, pomiędzy włókna mięśniowe, prowadząc do ich zaniku i osłabiając tym samym ściany serca. O. nerek polega na nadmiernym rozroście tzw. torebki tłuszczowej otaczającej nerki. Tkanka tłuszczowa wrasta też we wnękę nerki w otoczeniu miedniczki i wywołuje zanik miąższu nerkowego. O. narządów występuje najczęściej w —> otyłości. OTOCHIRURGIA -> otorynolaryngologia. OTOCZKOWIAK, rzadki nowotwór jajnika, przeważnie niezłośliwy, występujący zazwyczaj u kobiet po 50 r. życia. Jest to jednostronny, otorbiony, zbity, włóknisty guz, często wykazujący objawy nadczynności —» estrogenów (może współistnieć z rakiem trzonu macicy). Leczenie operacyjne. OTOLOGIA ->-otiatria. OTONEUROLOGIA -> otorynolaryngologia. OTORBIENIE, jedna z form odczynu ustroju na obecność ciała obcego. O. dotyczy najczęściej ciał obcych zewnątrzpochodnych nie zakażonych i nie podlegających rozpuszczeniu, jak np. pociski karabinowe, odpryski metalu itp. Wokół takiego ciała rozrasta się niezapalna —> ziarnina, która otacza je gęstym wałem włóknistej tkanki bliznowatej. Ciało obce ulega odizolowaniu od zdrowej tkanki przez zbitą i szczelną torebkę łącznotkankową, co chroni zdrowe tkanki przed drażnieniem. Proces o. pasożyta w ustroju żywiciela nazywany jest inkapsulacją. OTORYNOLARYNGOLOGIA, dział medycyny i nauka obejmująca rozpoznawanie i leczenie chorób nosa (rynologia), gardła i krtani (laryngologia), uszu (otologia, otiatria). Jako oddzielna specjalność lekarska o. wydzieliła się z chirurgii pod koń. XIX w. O. obejmuje szereg działów specjalistycznych, m.in. —>- audiologię; foniatrię — naukę o wytwarzaniu głosu (tonacji), jego zaburzeniach i leczeniu, osmologię — naukę o zmyśle węchu; osfrezjologię — naukę o zapachach; otochirurgię — zajmującą się operacyjnym leczeniem chorób narządu słuchu, otoneurologię — zajmującą się rozpoznawaniem i leczeniem neuropochodnych chorób narządu słuchu. We współczesnej o. szczególną wagę przywiązuje się do wczesnego rozpoznawania ' leczenia nowotworów, do profilaktyki upośledzeń słuchu, szczególnie typu zawodowego, do rozwijania metod operacyjnego leczenia głuchoty. OTOSKLEROZA,przewlekła, postępująca choroba ucha wewn. o nieznanej przyczynie, polegająca na schorzeniu kostnej otoczki —> błędnika; prowadzi do unieruchomienia strzemiączka w okienku owalnym, co powoduje ograniczenie przewodzenia drgań dźwiękowych do —> ślimaka i znaczne upośledzenie słuchu; występują także dokuczliwe szumy uszne. O. rozwija się u osób młodych — zaczyna się zwykle między 20 a 40 r. życia, jest procesem przeważnie obustronnym, występuje częściej u kobiet niż u mężczyzn, ulega czasem pogorszeniu w ciąży, często występuje rodzinnie. Przebieg choroby jest powolny i zazwyczaj prowadzi do całkowitej głuchoty. Leczenie: obecnie stosowana metoda operacyjna (stapedektomia) usuwa skutecznie upośledzenie słuchu i szumy. W przypadkach nieoperacyjnych stosuje się — aparaty słuchowe. OTOSKOPIA -> wziernikowanie ucha. OTRUCIE, wywołanie choroby lub śmierci przez podanie i zażycie trucizny. Zob. też zatrucie, chemia sądowa, trucizny. OTRZEWNA, błona surowicza wyścielająca jamę brzuszną i przedni odcinek jamy miedniczej (o. ścienna) oraz pokrywająca prawie wszystkiej narządy położone w tych jamach (o;trzewna). O. jako całość tworzy. surowiczy worek, zw. jamą otrzewn e j. Między o. ścienną i o. trzewna znajduje się b. wąska szczelina z niewielką ilością płyn u otrzewnowego, który zwilża powierzchnię o. i pokrytych przez nią narządów. Połączenie blaszek o. ściennej i o. trzewnej tworzy rodzaj zawieszenia w postaci —> krezki dla jelit i innych narządów. Choroby o. obejmują: zapalenie, wady rozwojowe, nowotwory, zrosty, wylewy krwi, puchlinę brzuszną (—> wodobrzusze) i —> odmę. Zapalenie o. może być ograniczone lub rozlane, ostre lub przewlekłe. Występuje na skutek zmian chorobowych w jednym z narządów jamy brzusznej lub jako wynik zabiegów operacyjnych w jamie brzusznej. Najczęstszą przyczyną przedostania się zarazków do jamy otrzewnej jest przedziurawienie narządów przewodowych lub jamistych (zmienionego zapalnie wyrostka robaczkowego, wrzodu żołądka lub dwunastnicy, owrzodzenia gruźliczego lub durowego jelit, uszkodzenia jelit po urazach, zmian w przebiegu wrzodziejącego zapalenia jelita grubego, pęknięcie ropniaka pęcherzyka żółciowego lub jajowodu), wzrost przepuszczalności ściany jelit (zaburzenie odżywiania i zgorzel ściany jelit). Do zakażenia może dojść także drogą krwiopochodną. Niebakteryjne zapalenie o. występuje w przypadkach wylania się żółci lub moczu. Gruźlicze zapalenie powstaje jako zakażenie pierwotne drogą krwi lub jako zmiana wtórna w przebiegu gruźlicy węzłów chłonnych krezkowych, jelit i jajowodów. W przypadkach rzeżączkowego zapalenia jajowodów może wystąpić również rzeżączkowe zapalenie o. Zapalenie o. jest zazwyczaj ciężkim stanem chorobowym, niezależnie od etiologii. Towarzyszą mu objawy porażennej niedrożności jelit: wzdęcia i bóle brzucha, wymioty, ciężki stan ogólny. Zrosty otrzewnowe powstają w wyniku uszkodzenia i zapalenia o. Mogą mieć kształt taśm, postronków lub płaszczyzn, łączących różne narządy jamy brzusznej między sobą albo z otrzewną ścienną. Niekiedy może dojść do całkowitego zarośnięcia jamy trzewnej. Zrosty otrzewnowe występują u ok. 30% osób nie operowanych i aż u 80% osób operowanych. Jeśli są przyczyną niedrożności jelit, wymagają leczenia operacyjnego. Obrażenia o. powstają w przebiegu tępych urazów brzucha i ran otwartych jamy brzusznej. Uszkodzeniu ulegają wówczas naczynia krwionośne, co prowadzi do powstania wylewu krwi do otrzewnej. Obraz kliniczny zależy od szybkości i ilości wynaczynionej krwi. Do odmy otrzewnej dochodzi przy każdym otwarciu jamy brzusznej. Obecnie rzadziej stosuje się odmę otrzewnej w celach leczniczych. Nowotwory pierwotne o. (—> naczyniaki, chłoniaki, międzybłoniaki) występują rzadko, częściej natomiast Wtórne nowotwory przerzutowe z żołądka, jajnika, jelita grubego, pęcherzyka żółciowego, trzustki, macicy. OTYŁOŚĆ, nadmierny rozwój tkanki tłuszczowej podskórnej i około-narządowej w całym ustroju. Miernikiem o. jest ciężar ciała, który w warunkach prawidłowych u ludzi dorosłych powinien wynosić w przybliżeniu o 10% mniej kilogramów, niż wynosi wzrost wyrażony w centymetrach, mniej 100. Ze względu na przyczyny wyróżniamy otyłość zewnątrz-pochodną czyli bilansową oraz wewnątrzpochodną czyli neurohormonalną. O. bilansowa powstaje wówczas, gdy ilość energii wydatkowanej przez ustrój jest mniejsza niż ilość kalorii przyjętych z pokarmem. Nadmiar dostarczonych materiałów energetycznych gromadzi się w postaci zapasu tłuszczu. O. bilansowa powstaje przy przejadaniu się lub braku pracy fizycznej i ruchu. Wiadomo jednak, że odgrywa tu rolę również skłonność konstytucjonalna, zwłaszcza pykniczna (,—> konstytucjonalny typ). O. neurohormonalna powstaje w następstwie zaburzeń mechanizmów regulujących —>przemianę materii. Znane są postacie otyłości w zaburzeniach wydzielniczych różnych gruczołów dokrewnych: płciowych (o. po kastracji, po przekwitaniu), przysadki mózgowej (—> zespół tłuszczowo-płciowy, —» Cushinga choroba), tarczycy (—> niedoczynność). O. może również wystąpić w następstwie pourazowych uszkodzeń mózgu, zapaleń mózgu, stanów nerwicowych i zaburzeń psychicznych. Zwiększony ciężar ciała stanowi duże obciążenie dla ustroju, zwłaszcza dla serca. Ponadto tkanka tłuszczowa obrastająca narządy prowadzi do ich zaniku i osłabienia, co szczególnie odbija się na mięśniu sercowym i mięśniach szkieletowych. Otyłość jest również czynnikiem sprzyjającym wystąpieniu miażdżycy i innych zaburzeń przemiany materii. OYOSISTON, doustny środek antykoncepcyjny (—> gestageny) o składzie prawie identycznym jak —> Femigen. OWADY (Insecta), zwierzęta tkankowe, bezkręgowe, należące do typu —> stawonogów. Na ogół niewielkich rozmiarów, o ciele dwubocznie symetrycznym, podzielonym na niejednakowe segmenty, które tworzą odcinki ciała: głowę, tułów i odwłok. Znaczenie praktyczne o. jest ogromne; wiele z nich to przenosiciele groźnych chorób zakaźnych (- mucha tse-tse, wesz odzieżowa, komary, moskity itd.). OWŁOSIENIE, rodzaje -> włosów i sposób ich rozmieszczenia. U człowieka jest silnie zredukowane. Większą część pow. ciała pokrywa tzw. meszek. Najlepiej rozwinięte jest o. głowy. W okresie - dojrzewania płciowego meszek pod pachami i w okolicy łonowej, a u mężczyzn także na twarzy, wypada i zostaje zastąpiony przez włosy długie (o. płciowe). OWODNIA -» błony płodowe. OWOFLAWINA ->• witamina B2;. OWOGENEZA - oogeneza. OWRZODZENIE, ograniczone ubytki błony śluzowej lub skóry spowodowane działaniem uszkadzających czynników mechanicznych, fiz., chem. lub zaburzeniami w ukrwieniu. OWRZODZENIE TROFICZNE, powierzchowny ubytek tkanek powstały w następstwie zaburzeń w odżywianiu, zazwyczaj w obrębie stóp. Powikłanie występujące zazwyczaj w —wiądzie rdzenia, rzadziej w—jamistości rdzenia lub —» rozszczepach kręgosłupa, często w żylakach. OWRZODZENIE ŹYLAKOWATE KOŃCZYN, trudno gojący się ubytek skóry i tkanki podskórnej, przeważnie na podudziach, powstały wskutek zaburzeń w ukrwieniu spowodowanych żylakami. O.ż.k. występuje przeważnie u ludzi starszych. Momentem wywoławczym bywa czasem nieznaczny uraz. Silna bolesność i znaczna niekiedy rozległość owrzodzenia może całkowicie uniemożliwić chodzenie. OWSICA, enterobioza, oksjuroza, choroba inwazyjna przewodu pokarmowego wywołana przez —» nicienia, owsika ludzkiego {Enterobins yermicularis). O. występuje na całym świecie i należy do najbardziej rozpowszechnionych —» robaczyc u ludzi. Zarażenie następuje w wyniku połknięcia jaj pasożyta z pokarmem lub, zwłaszcza u dzieci, w wyniku np. ssania palców, pod paznokciami których może występować duża ilość jaj. Przy małej intensywności inwazji, o. może nie wywoływać żadnych objawów. Przy bardziej intensywnych inwazjach najważniejszym objawem o. jest dokuczliwy świąd skóry w okolicy odbytu. Świąd powoduje ustawiczne drapanie, które może doprowadzić do zapalenia skóry, —> wyprysków i wtórnego zakażenia bakteryjnego. U młodych kobiet może się rozwinąć zapalenie sromu i pochwy. U dzieci zwykle stwierdza się nerwowość, brak skupienia uwagi, a niekiedy zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego, brak apetytu, nudności. Rozpoznanie polega na stwierdzeniu jaj owsika, za pomocą—> koproskopii, w materiale zebranym ze skóry w okolicy krocza. Leczenie polega na stosowaniu antywerminy lub piperazyny, zapobieganie — na przestrzeganiu higieny osobistej i higieny otoczenia. OWSIK LUDZKI -> owsica. OWULACJA -jajeczkowanie. OXELADIN --okseladin. OZĘBNA, tkanka łączna otaczająca korzeń —> zęba i łącząca go ze ścianą zębodołu; zawiera naczynia krwionośne i limfatyczne oraz włókna nerwowe. O. tworzy więzadła zęba, włókna jej wnikają do kostniwa i do kości zębodołu, co sprawia, że ząb jest jakby zawieszony na elastycznych pasmach; w przeciwnym razie stały nacisk korzenia doprowadziłby do zaniku ściany kostnej zębodołu. Choroby przyzębia niszczą włókna o., co prowadzi do rozchwiania zęba. O. jest barierą obronną przed rozszerzeniem się zakażeń z kanału korzeniowego na inne organy ustroju i dlatego w części przywierzchołkowej zęba ulega często zmianom chorobowym. Zapalenie o. powoduje silny ból samoistny, wrażliwość na nagryzanie i opukiwanie oraz ciepło; zimno łagodzi ból. Leczenie polega na otworzeniu komory zęba, usunięciu chorej miazgi, resekcji szczytu korzenia lub usunięciu zęba. OZIĘBIENIE -> hipotermia. OZIĘBŁOŚĆ PŁCIOWA, niemożność uzyskania orgazmu przez kobietę, uważana za odpowiednik —> niemocy płciowej u mężczyzny. O.p. może występować przy każdym stosunku płciowym, bądź też tylko w pewnym odsetku przypadków, w zależności od nastroju, okresu cyklu miesiączkowego, zachowania się partnera itp. O.p. wydaje się w znacznym stopniu uwarunkowana czynnikami kulturowymi, zawierającymi wiele ograniczających nakazów wobec życia seksualnego. Wskazuje na to m.in. fakt, że pod wpływem odpowiedniej terapii ustępuje ona dość szybko u większości leczonych kobiet. O.p. uwarunkowana jest w znacznym stopniu niewłaściwą stymulacją partnerki przez partnera, wynikającą ze zbyt małe; znajomości fizjologii reakcji seksualnej u kobiety. Zob. też orgazm (zaburzenia). OZNACZANIE ZĘBÓW, diagram stomatologiczny, oznaczanie — za pomocą umownych znaków ujętych w wykres — dokładnego umiejscowienia i rodzaju poszczególnych zębów. Jednym z najczęściej stosowanych sposobów o.z. jest system Zsigmondy'ego; polega on na symbolizowaniu zębów stałych cyframi arabskimi od 1-8, mlecznych cyframi rzymskimi od I-V. W diagramie cyfry nad linią poziomą symbolizują zęby górne, pod nią zęby dolne; w lewo od linii pionowej zęby prawej strony, w prawo od niej zęby lewej strony. Przy oznaczaniu poszczególnych zębów lub grupy zębów cyfry uzupełnia się liniami poziomą i pionową; cyfra nad linią poziomą oznacza dany ząb górny, pod linią ząb domy; linia pionowa za cyfrą oznacza stronę prawą, przed cyfrą stronę lewą, np. 5 symbolizuje prawy, górny, drugi przedtrzonowiec uzębienia stałego. W systemie o.z. Haderupa górne zęby symbolizuje znak +, dolne —. Celem oznaczania strony prawej znak umieszcza się za liczbą arabską, strony lewej przed liczbą. Zęby mleczne oznacza się znakiem O umieszczonym przed cyfrą symbolizującą ząb. Światowa Organizacja Zdrowia wprowadziła system dwucyfrowy TDS (Two-Digits-System) ;umiejscowianie zęba określa pierwsza cyfra arabska, kolejność zębów druga cyfra. Uniwersalny system TDS ułatwia opracowania statystyczne na maszynach matematycznych. OŻYWIANIE -» reanimacja.