USTROJE PA�STW WSPӣCZESNYCH USTKUdE HAJNSTW WSPӣCZESNYCH 2 Pod redakcj� Ewy Gdulewicz WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU MARII CURIE-SK�ODOWSKIEJ LUBLIN 2002 oRtaaRi /Jerzy Durakiewicz Sklad komputerowy / Bez Erraty, Joanna Dyszczyk Druk i oprawa/Petit SC, Lublin � Wydawnictwo UMCS, Lublin 2002 ISBN 83-227-1858-6 Wydawnictwo Uniwersytetu Mani Curie-Sklodowskiej 20-031 Lublin, pl. Marii Cu�e-Sklodowskiej 5 tel. (O-prefihs-81) 537-53-04 http://press. umcs. lublin.pl Dzia� Handlowy: tel./faks (O-prefiks-81) 537-53-02 IKA tel. (O-prefiks-81) 537-53-03 www.ika.edu.pl BIBLIOTEKA Wydzia�u Ditan*arstwa i Nauk PoMycznp* Uniwersytetu Warszawskiego ii Nowy �wi�t 69, 00-046 Warszaw* tel. 610-03-81 w. 295, 296 Biblioteka WDiNP UW 1098019522 SPIS TRE�CI Wst�p ................................................................ 7 Rozdzia� I. Republika Bia�orusi (JacekSobczak) ............................ 9 I. Ewolucja ustroju politycznego ......................................... 9 II. Prawa i wolno�ci cz�owieka i obywatela ................................ 16 III. System organ�w pa�stwowych ...................................... 21 Rozdzia� II. Republika Bu�garii (Grzegorz Koksanowicz) ..................... 33 I. Ewolucja ustroju politycznego ........................................ 33 II. Og�lna charakterystyka Konstytucji Republiki Bu�garii z 12 lipca 1991 r. ..... 39 III. System organ�w pa�stwa ........................................... 47 , Rozdzia� III. Republika Czeska (Ewa Gdukwicz) .......................... 65 I. Geneza Republiki Czeskiej ........................................... 65 II. Og�lna charakterystyka konstytucji ................................... &} III. Podstawowe prawa i wolno�ci ....................................... 69 IV. System partyjny .................................................. 71 V. W�adza ustawodawcza ............................................. 74 VI. W�adza wykonawcza .............................................. 85 VII. W�adza s�downicza .............................................. 93 �Rozdzia� IV. Republika Litewska (WojciechKr�cisz) ...................... .(^9 I. Ewolucja ustroju politycznego ........................................ 99 II. Konstytucja Republiki Litewskiej i konstytucyjny system �r�de� prawa ....... 102 III. Zasady naczelne Konstytucji Litewskiej .............................. 105 IV. Podstawowe zasady systemu wyborczego i systemu partyjnego ............ 108 V. Sejm .......................................................... 113 VI. Prezydent...................................................... 121 VII. Rz�d ......................................................... 127 VIII. S�d Konstytucyjny ............................................. 131 Rozdzia� V. Federacja Rosyjska (Miros�aw Granat) ....................... 135 I. Likwidacja ZSRR ................................................. 135 II. Rosja jako pa�stwo federalne ....................................... 138 III. Og�lna charakterystyka Konstytucji Federacji Rosyjskiej ................ 141 6 Rozdzia� VI. Republika Rumunii (Wies�aw Skrzyd�o)....................... 155 I. Og�lna charakterystyka konstytucyjnej ewolucji ustroju politycznego ........ 155 II. Prace nad przygotowaniem nowej konstytucji .......................... 157 III. Charakterystyka Konstytucji z 1991 roku ............................. 159 IV. Zasady ustroju politycznego i gospodarczego .......................... 161 V. Status prawny jednostki ........................................... 163 VI. System wyborczy i partie polityczne ................................. 164 VII. W�adze publiczne ............................................... 167 $ R o z d z i a � VII. Republika S�owacka (Wq/dec/i Zakrzewsti) ................... 185 I. Geneza i ewolucja ustroju politycznego ................................ 185 II. Konstytucja Republiki S�owackiej .................................. 194 III. System partyjny ................................................. 199 IV. System organ�w pa�stwowych ..................................... 203 Rozdzia� VIII. Republika S�owenii (S�awomir Patyra) ...................... 221 I. Ewolucja ustroju politycznego ....................................... 221 II. Konstytucja Republiki S�owenii i jej zasady naczelne ..................... 223 III. Prawa cz�owieka i podstawowe wolno�ci.............................. 226 IV. System partyjny ................................................. 230 V. System wyborczy ................................................. 232 VI. System organ�w pa�stwowych ..................................... 235 ty Rozdzia� IX. Republika Ukrainy (RyszardMojak) ........................ 251 I. Uwagi og�lne .................................................... 251 II. Geneza ukrai�skiej pa�stwowo�ci i jej dzieje polityczne .................. 252 III. Og�lna charakterystyka Konstytucji Republiki Ukrainy ................. 262 IV. System organ�w pa�stwowych ..................................... 269 9 Ro z d z i a � X. Republika W�gierska (Wojciech Orbwsld) .................... 285 I. Ewolucja ustroju politycznego W�gier ................................. 285 II. W�gierskie reformy konstytucyjne ................................... 286 III. Og�lna charakterystyka Konstytucji Republiki W�gierskiej............... 290 IV. System partyjny i podstawowe si�y polityczne W�gier ................... 292 V. System wyborczy i jego ewolucja .................................... 296 VI. Konstytucyjny system organ�w pa�stwa .............................. 297 WST�P Dokonuj�ce si� w ostatnim dwunastoleciu istotne zmiany w ustrojach pa�stw Europy �rodkowo-Wschodniej sk�oni�y Autor�w podr�cznika Ustroje pa�stw wsp�czesnych do opracowania - w poszerzonym gronie autorskim - drugiego tomu, prezentuj�cego przeobra�enia konstytucyjne zachodz�ce w dziesi�ciu pa�stwach tej cz�ci Europy. W�r�d prezentowanych pa�stw znajduj� si� kraje, kt�re zachowa�y - w r�nym zakresie - przez ca�y czas istnienia bloku komunistycznego pewien stopie� samodzielno�ci, jak i te, kt�re t� samodzielno�� utraci�y lub te� od wiek�w jej nie posiada�y. To, co je ��czy, to zbli�one do�wiadczenia z okresu przynale�no�ci do tego bloku. Upadek systemu autorytarnego oznacza� dla tych pa�stw odej�cie od monopolu jednej partii i jego konsekwencji ustrojowych. Rodz�cy si� pluralizm polityczny prowadzi� nieuchronnie do zast�pienia systemu opartego na zasadzie jednolito�ci w�adzy systemem opartym na zasadzie podzia�u w�adzy. Jednak�e ju� model instytucjonalny tego podzia�u jest zr�nicowany: od prezydencjalizmu (Bia�oru�, Rosja), poprzez r�ne formy system�w �mieszanych" (Rumunia), do niemal klasycznego parlamentaryzmu (pa�stwa tzw. grupy wyszehradzkiej). Na zr�nicowanie system�w politycznych wp�yw mia�o wiele czynnik�w: do�wiadczenie historyczne, sytuacja gospodarcza, odmienna kultura polityczna, stopie� �wiadomo�ci obywateli itp. Doceniaj�c znaczenie tych czynnik�w dla procesu transformacji ustrojowej, nie jest jednak naszym zadaniem prezentacja r�nych aspekt�w rozwoju politycznego pa�stw Europy �rodkowo-Wschodniej i ich wp�ywu na kszta�t ustawy zasadniczej. G��wnym zadaniem, jakie postawili sobie Autorzy, jest prezentacja konstytucyjnego systemu rz�d�w: zasad naczelnych ustroju, prawa wyborczego i systemu partyjnego, a przede wszystkim konstytucyjnego systemu organ�w pa�stwowych. Opieraj�c si� na materiale normatywnym oraz literaturze przedmiotu, starali�my si� - tam, gdzie okaza�o si� to mo�liwe - si�ga� tak�e do praktyki, jednak t� cz�� mamy nadziej� rozwin�� w kolejnym wydaniu podr�cznika. Przyj�cie takich za�o�e� pozwoli�o na pewn� unifikacj� oddzielnych opracowa�, aczkolwiek zauwa�y� mo�na, �e nie jest ona realizowana w spos�b nazbyt sztywny. Odst�pstwa te uzasadnione s� daleko id�cymi odmienno�ciami w strukturze naczelnych organ�w pa�stwowych oraz r�nym stopniem zaawansowania budowy nowego systemu polityczno-ustrojowego. Uznaj�c, �e proces demokracji w wielu z tych pa�stw jest wci�� otwarty, nie pokusili�my si� o ich prezentacj� wed�ug przyj�tych system�w rz�d�w, preferuj�c uk�ad alfabetyczny. S�dzimy, �e materia� przedstawiony w podr�czniku pos�u�y jako pomoc dydaktyczna studentom prawa, administracji i politologii w ramach zaj�� dotycz�cych wsp�czesnych system�w pa�stwowych i pozwoli na uzmys�owienie r�nic mi�dzy prezentowanymi ustrojami pa�stwowymi, za� podana literatura umo�liwi pog��bienie podstawowej wiedzy. Ewa Gdukwicz JACEK SOBCZAK Rozdzia� I REPUBLIKA BIA�ORUSI I. EWOLUCJA USTROJU POLITYCZNEGO 1. EWOLUCJA POZYCJI PA�STWA BIA�ORUSKIEGO W STOSUNKACH MI�DZYNARODOWYCH Bia�oru� do czasu rozpadu Zwi�zku Radzieckiego, tj. do pocz�tku lat dziewi��dziesi�tych, nigdy nie by�a pa�stwem suwerennym. Bia�orusini na przestrzeni wiek�w znajdowali si� kolejno pod dominacj� Litwin�w, Polak�w i Rosjan. Podobie�stwo j�zyka bia�oruskiego do j�zyka rosyjskiego i wsp�lne wyznawanie prawos�awia spowodowa�o na przestrzeni dw�ch ostatnich wiek�w rusyfikacj� i stosunkowo niski stopie� �wiadomo�ci narodowej oraz poczucia odr�bno�ci. Stan ten szczeg�lnie pog��bi� si� w okresie przynale�no�ci Bia�orusi jako Republiki Socjalistycznej do Zwi�zku Radzieckiego. Pod wp�ywem przemian dokonuj�cych si� w ZSRR za rz�d�w Michai�a Gorba-czowa, 27 lipca 1990 roku Rada Najwy�sza BSRR przyj�a deklaracj� suwerenno�ci pa�stwowej. Bia�oru�, cho� by�a nadal cz�ci� Zwi�zku Radzieckiego (co potwierdzi�o referendum przeprowadzone 17 marca 1991 roku), akcentowa�a nadrz�dno��, samodzielno�� oraz pe�ni� w�adzy pa�stwowej republiki w granicach jej terytorium oraz niezale�no�� w stosunkach zewn�trznych. Wraz z deklaracj� Bia�oru� uzyskiwa�a istotne atrybuty suwerenno�ci, takie jak w�asne god�o, flag� i hymn. W deklaracji suwerenno�ci znalaz�y si� tak�e postanowienia o prawie posiadania przez BSRR w�asnych si� zbrojnych, wojsk wewn�trznych i organ�w bezpiecze�stwa pa�stwowego, podporz�dkowanych wy��cznie Radzie Najwy�szej. Ka�da lokalizacja na terytorium Bia�orusi formacji wojskowych innych pa�stw, ich baz i obiekt�w wojskowych wymaga�a od tej chwili zgody Rady Najwy�szej. Najistotniejszym postanowieniem deklaracji, odnosz�cym si� do statusu pa�stwa bia�oruskiego w stosunkach mi�dzynarodowych, by�o ustanowienie samodzielnego prawa do dobrowolnego zrzeszania si� z innymi pa�stwami i swobodnego wyst�powania z takich zwi�zk�w, co stwarza�o podstaw� do dog��bnej reformy radzieckiej umowy zwi�zkowej. Prze�omowym wydarzeniem w procesie ewolucji statusu pa�stwa bia�oruskiego by�a nieudana pr�ba przewrotu wojskowego w Moskwie, w sierpniu 1991 roku, skierowana przeciwko prezydentowi Michai�owi Gorbaczowowi. Zradykalizowa�o to nastroje niepodleg�o�ciowe na Bia�orusi. 28 sierpnia 1991 roku Rada Najwy�sza BSRR przyj�a ustaw� o niezale�no�ci pa�stwowej Bia�orusi. W ten spos�b dosz�o do powstania niepodleg�ego pa�stwa, kt�re od 18 wrze�nia 1991 roku przyj�o nazw� Republika Bia�orusi. Niepodleg�e pa�stwo stan�o jednak przed trudnym problemem nowego u�o�enia stosunk�w ju� nie ze Zwi�zkiem Radzieckim, kt�ry uleg� rozpadowi, lecz z Rosj�, od kt�rej Bia�oru� by�a tak powa�nie uzale�niona gospodarczo i militarnie. W pa�dzierniku 1991 roku w�r�d o�miu suwerennych pa�stw wchodz�cych niegdy� w sk�ad ZSRR, Bia�oru� podpisa�a Uk�ad o wsp�lnocie gospodarczej, tworz�cy mi�dzy tymi pa�stwami uni� gospodarcz�. W dniu 8 grudnia 1991 roku w Puszczy Bia�owieskiej na spotkaniu przyw�dc�w Rosji, Bia�orusi i Ukrainy ustalono, �e Zwi�zek Socjalistycznych Republik Radzieckich przesta� istnie�, a trzy pa�stwa postanowi�y powo�a� Wsp�lnot� Niepodleg�ych Pa�stw. Powa�nym wzmocnieniem pozycji Bia�orusi w WNP by� fakt, �e jej siedziba mie�ci� si� mia�a w Mi�sku. Do WNP sw�j akces zg�osi�o jedena�cie by�ych republik radzieckich. Rada Najwy�sza Bia�orusi ratyfikowa�a uk�ad o utworzeniu WNP 10 grudnia 1991 roku. Wsp�lnota Niepodleg�ych Pa�stw nie przybra�a w sensie instytucjonalnym trwa�ych form organizacyjnych, nie przyczyni�a si� te� do reintegracji wszystkich tworz�cych j� pa�stw. W jej ramach zachodzi�o natomiast szereg zwi�zk�w pomi�dzy pa�stwami wzajemnie ze sob� wsp�pracuj�cymi lub integruj�cymi si� samodzielnie, bez udzia�u struktur wsp�lnotowych. Taki proces zachodzi� zw�aszcza pomi�dzy Bia�orusi� a Rosj�, od kt�rej Bia�oru� by�a uzale�niona przede wszystkim gospodarczo. Proces reintegracji obu pa�stw nasili� si� wraz z doj�ciem do w�adzy prezydenta Aleksandra �ukaszenki. Pierwszym etapem tego procesu by�o utworzenie 8 wrze�nia 1991 roku Unii Celnej pomi�dzy Rosj� a Bia�orusi�. 2 kwietnia 1996 roku prezydenci: Rosji - Borys Jelcyn i Bia�orusi - Aleksander �ukaszenka podpisali uk�ad o utworzeniu stowarzyszenia Rosji i Bia�orusi. Umowa ta pog��bi� mia�a integracj� i wszechstronne zbli�enie obu pa�stw. Przewidywa�a uzgadnianie polityki zagranicznej i tworzy�a jednolity obszar gospodarczy. W istocie uk�ad prowadzi� mia� do ca�kowitego podporz�dkowania gospodarki bia�oruskiej i dominacji silniejszej gospodarki rosyjskiej. Umowa przewidywa�a powstanie wsp�lnych organ�w ponadnarodowych. Naczelnym organem stowarzyszenia mia�a by� Rada Najwy�sza sk�adaj�ca si� z prezydent�w, premier�w i przewodnicz�cych parlament�w obu pa�stw oraz z przewodnicz�cego Komitetu Wykonawczego Stowarzyszenia - stale funkcjonuj�cego organu wykonawczego. Utworzone zosta�o tak�e Zgromadzenie Parlamentarne, sk�adaj�ce si� z r�wnej liczby parlamentarzyst�w ka�dej ze stron. Proces integracji obu pa�stw post�powa�. 2 kwietnia 1997 roku Rosja i Bia�oru� podpisa�y umow� o utworzeniu Zwi�zku Bia�orusi i Rosji. W jej wyniku dotych- T rr czasowe Stowarzyszenie zosta�o przekszta�cone w Zwi�zek Bia�orusi i Rosji, z udzieleniem mu pe�nomocnictw zgodnie ze Statutem Zwi�zku. 23 maja 1997 roku podpisany zosta� przez prezydent�w obu pa�stw Statut Zwi�zku Bia�orusi i Rosji, stanowi�cy integraln� cz�� umowy zawartej 2 kwietnia. Izba Deputowanych Republiki Bia�oru� oraz Rada Republiki ratyfikowa�y wkr�tce dokumenty powo�uj�ce Zwi�zek. Tym samym Zwi�zek uzyska� osobowo�� prawn� i sta� si� podmiotem prawa mi�dzynarodowego. Pomimo �e Rosja i Bia�oru� zachowa�y w nim suwerenno��, to nie ma raczej w�tpliwo�ci, �e �zespolenie obydwu pa�stw" zosta�o daleko posuni�te, a zadeklarowana r�wno�� nie znajduje oparcia w dotychczasowym przebiegu procesu integracji. 2. EWOLUCJA USTROJU I ZMIANY KONSTYTUCJI Wraz z uzyskiwaniem suwerenno�ci zewn�trznej, przemianie zacz�y ulega� wewn�trzne stosunki panuj�ce na Bia�orusi. Powsta�y pierwsze zorganizowane formy opozycji (Bia�oruski Front Narodowy). 26 stycznia 1990 roku Rada Najwy�sza BSRR uchwali�a ustaw� o j�zykach, w wyniku kt�rej j�zyk bia�oruski sta� si� jedynym j�zykiem pa�stwowym. W marcu 1990 roku odby�y si� po raz pierwszy z udzia�em opozycji wybory do Rady Najwy�szej. Powsta�y pierwsze niekomunistycz-ne partie polityczne. Przewodnicz�cym Rady Najwy�szej wybrany zosta� Stanis�aw Szuszkiewicz - wybitny fizyk, profesor Bia�oruskiego Uniwersytetu Politechnicznego, sympatyk Bia�oruskiego Frontu Narodowego. Powsta� tak�e Demokratyczny Klub Deputowanych, kt�ry stawia� sobie za cel doprowadzenie do pe�nej suwerenno�ci pa�stwowej. W dniu 27 lipca 1990 roku Rada Najwy�sza BSRR przyj�a deklaracj� o suwerenno�ci pa�stwowej. Poza stwierdzeniami odnosz�cymi si� do zewn�trznej suwerenno�ci, deklaracja zawiera�a szereg postanowie� maj�cych istotne znaczenie dla ustroju wewn�trznego pa�stwa. Deklaracja ustanawia�a zasad� suwerenno�ci narodu bia�oruskiego, kt�ry stawa� si� jedynym �r�d�em w�adzy pa�stwowej oraz zasad� przedstawicielstwa (Rada Najwy�sza) i referendum - jako formy realizacji tej w�adzy. W deklaracji znalaz�y si� zapowiedzi utworzenia banku narodowego i w�asnego systemu pieni�nego. Ustanowiona zosta�a zasada zwierzchno�ci systemu prawa wewn�trznego oraz zasada podzia�u w�adzy na ustawodawcz�, wykonawcz� i s�downicz� - jako fundament pa�stwa prawa. Podstaw� �wczesnego ustroju pa�stwa stanowi�a Konstytucji BSRR z 1978 roku. By�a ona typow� konstytucj� socjalistyczn� i w swojej dotychczasowej tre�ci nie mog�a zaspokoi� aspiracji radykalnie nastawionych ugrupowa� opozycyjnych. Nowo powstaj�ce partie polityczne, zwi�zki zawodowe, stowarzyszenia zg�asza�y II potrzeb� ustanowienia i prawnego zabezpieczenia pluralizmu politycznego oraz ukszta�towania autentycznej reprezentacji politycznej. W styczniu 1992 roku pi�� najwi�kszych partii opozycyjnych, przy poparciu Wolnych Zwi�zk�w Zawodowych Bia�orusi, wyst�pi�o z inicjatyw� przeprowadzenia referendum dotycz�cego rozwi�zania Rady Najwy�szej, kt�ra sk�ada�a si� w przewa�aj�cej cz�ci z deputowanych reprezentuj�cych biurokracj� i nomenklatur� zwi�zana z poprzednim re�imem. Pomimo zebrania przez opozycj� wymaganej liczby podpis�w pod wnioskiem o rozpisanie referendum (350 tysi�cy obywateli), Rada Najwy�sza zdecydowa�a o przeprowadzeniu jedynie referendum o charakterze konsultacyjnym. Ostatecznie do rozwi�zania Rady Najwy�szej nie dosz�o. Pierwsze lata niepodleg�o�ci Bia�orusi charakteryzowa�y si� rozwojem reform wolnorynkowych, tworzeniem prywatnych przedsi�biorstw bia�oruskich oraz zagranicznych. Powstawa�o i utrwala�o si� szereg instytucji pa�stwa demokratycznego, umacnia�a si� tradycja i to�samo�� narodowa. Pierwszoplanow� postaci� tego okresu by� Stanis�aw Szuszkiewicz. Pe�ni� on funkcj� Przewodnicz�cego Rady Najwy�szej, kt�ry to urz�d w �wietle Konstytucji z 1978 roku stawia� go w pozycji g�owy pa�stwa. W styczniu 1994 roku, g��wnie z inicjatywy partii postkomunist�w, Stanis�aw Szuszkiewicz zosta� jednak odwo�any z funkcji Przewodnicz�cego Rady Najwy�szej, a na jego miejsce wybrano Mieczys�awa Griba. Pierwszoplanow� postaci� na bia�oruskiej scenie politycznej sta� si� natomiast premier Wiaczes�aw Kiebicz, uwa�any za pewnego kandydata do przysz�ego urz�du prezydenta. Od chwili przyj�cia deklaracji z 23 lipca 1990 roku o suwerenno�ci pa�stwowej, a nast�pnie og�oszenia niepodleg�o�ci Republiki Bia�orusi (w sierpniu 1991 roku) trwa�y prace nad przygotowaniem i uchwaleniem nowej konstytucji, kt�ra mia�a zast�pi� Konstytucj� socjalistyczn� z 1978 roku. Konstytucj� wielokrotnie nowelizowano, uzupe�niaj�c j� o postanowienia dotycz�ce utworzenia nowych, narodowych instytucji takich jak: Rada Bezpiecze�stwa, Narodowy Bank Bia�orusi oraz Izba Kontrolna. Uchylone tak�e zosta�y z jej tre�ci przepisy o kierowniczej roli partii komunistycznej. Prace nad now� konstytucj� posuwa�y si� wolno i trwa�y niemal cztery lata. Zasadniczym problemem w dyskusji konstytucyjnej sta�a si� zasada podzia�u w�adz. Zar�wno w�r�d teoretyk�w, jak i deputowanych zaznaczy�a si� r�nica pogl�d�w co do og�lnego modelu ustrojowego (republika parlamentarna czy prezydencka). Bia�oru� w przeciwie�stwie do innych pa�stw postkomunistycznych nie mog�a powo�a� si� na w�asne do�wiadczenia ustrojowe i konstytucyjne. Najwi�cej spor�w wywo�ywa�a instytucja prezydenta i jego pozycja w obr�bie w�adzy wykonawczej, a tak�e spos�b jego powo�ywania i odwo�ywania, jego kompetencje oraz wzajemne relacje pomi�dzy nim a parlamentem i rz�dem. Poniewa� projekt konstytucji by� przedmiotem szeregu debat w Radzie Najwy�szej i wielokrotnie bez ostatecznych decyzji odsy�any by� do komisji, parlament po- stanowi� podda� trzy sporne rozdzia�y projektu konstytucji pod g�osowanie imienne i indywidualne, z pomini�ciem dyskusji plenarnej. G�osowanie to odby�o si� w okresie od 15 lutego do l marca 1994 roku. Konstytucja w ca�o�ci zosta�a uchwalona prze Rad� Najwy�sz� 15 marca i wesz�a w �ycie 30 marca 1994 roku. Konstytucja zar�wno we wst�pie, jak i w zasadniczej tre�ci normatywnej mia�a charakter demokratyczny. �wiadczy� o tym przede wszystkim katalog jej zasad naczelnych. Zaliczy� do nich nale�y: zasad� unitarnego, demokratycznego, socjalnego pa�stwa prawnego; zasad� suwerenno�ci narodu; zasad� poszanowania godno�ci cz�owieka oraz jego wolno�ci i praw; zasad� przedstawicielstwa jako politycznej reprezentacji narodu; zasad� pluralizmu politycznego; zasad� neutralno�ci �wiatopogl�dowej pa�stwa; zasad� podzia�u i r�wnowa�enia si� w�adz: ustawodawczej, wykonawczej i s�downiczej; zasad� praworz�dno�ci; zasad� kierowania si� w polityce zagranicznej ide� r�wno�ci pa�stw i pokojowego regulowania spor�w zgodnie z zasadami prawa mi�dzynarodowego. Konstytucja ustanawia�a ponadto swobod� i r�wno�� w dzia�alno�ci gospodarczej, gwarantowa�a ochron� w�asno�ci i r�wno�� wszystkich religii. Kszta�towa�a demokratyczne regu�y przeprowadzania wybor�w, oparte na pi�cioprzymiotniko-wym prawie wyborczym. W tre�ci ustawy zasadniczej znalaz�y si� r�wnie� postanowienia dotycz�ce referendum republika�skiego i lokalnego. Podstaw� systemu organ�w pa�stwowych stanowi�a zasada tr�jpodzia�u w�adzy. Organem w�adzy ustawodawczej by�a jednoizbowa Rada Najwy�sza, organami w�adzy wykonawczej by�y Prezydent Republiki i Gabinet Ministr�w. Organami w�adzy s�downiczej by�y niezawis�e s�dy. Ponadto konstytucja wyodr�bni�a grup� organ�w kontrolnych, kt�r� stanowi�y: Prokuratura, S�d Konstytucyjny i Izba Kontrolna. Ju� w trakcie dyskusji (w okresie prac nad przygotowaniem nowej konstytucji) ujawni�a si� tendencja do ukszta�towania w ustawie zasadniczej silnej pozycji prezydenta. Przyj�te w Konstytucji z 1994 roku rozwi�zania dotycz�ce zar�wno trybu wyboru prezydenta (wybory powszechne), jak i jego szerokich kompetencji, zw�aszcza w stosunku do rz�du (zwierzchnictwo nad rz�dem i kierownictwo w obr�bie egzekutywy), przes�dzi�y o ukszta�towaniu si� prezydencko-parlamentarnego systemu rz�d�w. Sta�o si� jasne, �e ostateczny kszta�t pozycji prezydenta w pa�stwie zale�e� b�dzie w decyduj�cym stopniu od osoby pe�ni�cej ten urz�d i stylu prezydentury. Powszechne wybory prezydenta Bia�orusi odby�y si� w dw�ch turach - 23 czerwca i 10 lipca 1994 roku. Bezapelacyjnym zwyci�zc� tych wybor�w zosta� Aleksander �ukaszenka, kt�ry wygra� pierwsz� tur�, a w drugiej uzyska� 80% g�os�w. Powszechnie typowany na zwyci�zc� wybor�w prezydenckich premier Wiaczes�aw Kiebicz dozna� pora�ki i poda� si� do dymisji. Od pocz�tku sprawowania swojego urz�du prezydent �ukaszenka nie kry�, �e jego celem jest zdobycie w�adzy absolutnej i marginalizacja oraz satelizacja parlamentu, S�du Konstytucyjnego, partii politycznych, ograniczenie zasad demokracji oraz wolno�ci i praw cz�owieka i obywatela. Wraz z obj�ciem urz�du prezydenta przez Aleksandra �ukaszenk� w polityce wewn�trznej i zagranicznej rozpocz�� si� odwr�t od reform politycznych, gospodarczych i spo�ecznych zapocz�tkowanych na Bia�orusi w 1990 roku. W dniu 14 maja 1995 roku odby�y si� pierwsze w dziejach Bia�orusi demokratyczne wybory parlamentarne. Jednak wprowadzony w ordynacji wyborczej wym�g 50% frekwencji dla wa�no�ci wybor�w spowodowa�, �e zar�wno w pierwszej, jak i w drugiej turze wybor�w (28 maja) wybrano zaledwie 119 deputowanych z og�lnej liczby 260, przy czym dla ukonstytuowania Rady Najwy�szej niezb�dne by�o obsadzenie 2/3 jej sk�adu, tj. 174 mandat�w. Wybory uzupe�niaj�ce wyznaczone zosta�y na 29 listopada 1995 roku. Poniewa� i tym razem wy�oniono zaledwie 20 kolejnych deputowanych, 11 grudnia odby�a si� druga tura wybor�w uzupe�niaj�cych. ��cznie we wszystkich turach g�osowania zdo�ano wybra� 198 deputowanych i w takim ograniczonym sk�adzie ostatecznie ukonstytuowa�a si� Rada Najwy�sza. Prezydent �ukaszenka wykorzysta� wybory parlamentarne do przeprowadzenia referendum, na podstawie kt�rego j�zykowi rosyjskiemu nadany zosta� r�wny status z j�zykiem bia�oruskim, nast�pi�o odej�cie od - wprowadzonych w okresie uzyskiwania niepodleg�o�ci - god�a (�pogo�") oraz flagi (bia�o-czerwono-bia�ej) i zast�pienie ich symbolik� z okresu ZSRR. W referendum Bia�orusini opowiedzieli si� tak�e za �cis�� integracj� z Rosj�. Z punktu widzenia ewolucji ustroju pa�stwa, najpowa�niejsze znaczenie mia�o opowiedzenie si� Bia�orusin�w za zmianami konstytucyjnymi, maj�cymi na celu uniemo�liwienie prezydentowi przedterminowego uniewa�nienia uprawnie� Rady Najwy�szej w �przypadkach systematycznego lub powa�nego naruszania konstytucji". Stanowi�o to zapowied� ostatecznej rozprawy prezydenta z demokratycznie wybranym parlamentem. 31 sierpnia 1995 roku prezydent wyda� dekret �o pewnych �rodkach na rzecz zapewnienia stabilno�ci i porz�dku prawnego w Republice Bia�orusi". Dekret ten stanowi� zamach na wolno�� i prawa polityczne. Na jego mocy prezydent pozbawi� immunitetu deputowanych wszystkich szczebli, zawiesi� dzia�alno�� bia�oruskich wolnych zwi�zk�w zawodowych, a Ministerstwo Sprawiedliwo�ci i Prokuratura mia�y wzmocni� nadz�r nad partiami politycznymi i organizacjami spo�ecznymi. Do ostatecznej konfrontacji prezydenta z parlamentem (Rad� Najwy�sz�) i S�dem Konstytucyjnym oraz ze wszystkimi instytucjami pa�stwa i ugrupowaniami politycznymi, stoj�cymi na gruncie demokratycznych zasad konstytucji, dosz�o w 1996 roku. Jesieni� 1996 roku opozycja parlamentarna i pozaparlamentarna (Bia�oruski Front Narodowy, komuni�ci, agrariusze, libera�owie i socjaldemokraci) zagrozi�y wszcz�ciem procedury odsuni�cia prezydenta �ukaszenki od w�adzy, je�eli Kepublika Bia�orusi 15 ten nie wycofa si� z przeprowadzenia planowanych zmian konstytucyjnych, kt�re zamierza� podda� pod g�osowanie w referendum og�lnonarodowym. Zmiany te zak�ada�y: - przekszta�cenie dotychczasowej Rady Najwy�szej w dwuizbowe Zgromadzenie Narodowe, sk�adaj�ce si� z Izby Reprezentant�w i Rady Republiki, - przyznanie prezydentowi prawa rozwi�zywania parlamentu w wypadku odmowy udzielenia wotum zaufania dla rz�du, uchwalenia wotum nieufno�ci dla gabinetu lub dwukrotnego niezaaprobowania kandydatury premiera, a tak�e na podstawie werdyktu S�du Konstytucyjnego w przypadku ra��cego lub systematycznego naruszania konstytucji, - przyznanie prezydentowi prawa wyznaczania po�owy cz�onk�w Centralnej Komisji Wyborczej oraz przewodnicz�cego i po�owy sk�adu S�du Konstytucyjnego, - przyznanie prezydentowi prawa do rozpisywania referend�w. Wobec oczywistych zamiar�w prezydenta dokonania zamachu na demokratyczne instytucje pa�stwa, 19 listopada 1996 roku S�d Konstytucyjny wszcz�� procedur� odwo�ania prezydenta z urz�du ze wzgl�du na wielokrotne naruszanie przez niego konstytucji. Prezydent czuj�c si� zagro�ony, przyst�pi� do negocjacji z parlamentem. Dzi�ki po�rednictwu Rosji oraz negocjacjom prowadzonym przez przewodnicz�cego S�du Konstytucyjnego dosz�o, co prawda, do zawarcia porozumienia, kt�re zak�ada�o, �e przygotowana i uchwalona zostanie nowa konstytucja przez specjalnie zwo�ane Zgromadzenie Konstytucyjne, a zapowiedziane przez prezydenta referendum b�dzie mia�o jedynie konsultacyjny charakter, jednak porozumienie to nie zosta�o ratyfikowane przez Rad� Najwy�sz�, co sta�o si� pretekstem do odst�pienia od niego przez Aleksandra �ukaszenk�. Chc�c zapewni� sobie korzystny wynik referendum, prezydent (naruszaj�c konstytucj�) zdymisjonowa� przewodnicz�cego Centralnej Komisji Wyborczej Wiktora Hanczara. Referendum, cho� wyznaczone na 24 listopada, rozpocz�o si� ju� 9 listopada, pomimo �e prezydencki projekt zmian w konstytucji opublikowany zosta� dopiero 12 listopada. Wed�ug oficjalnych wynik�w w referendum wzi�o udzia� 84,2% uprawnionych do g�osowania, a 70,45% popar�o prezydencki projekt nowelizacji konstytucji. Cho� opozycja zarzuci�a prezydentowi sfa�szowanie wynik�w g�osowania i uzna�a referendum za przewr�t konstytucyjny, Bia�orusini poparli zmiany ustrojowe. Charakteryzuj�c obecn� konstytucj�, nale�y zaznaczy�, �e z punktu widzenia formalnego jest to nadal Konstytucja Republiki Bia�orusi z 1994 roku, jednak �ze zmianami i uzupe�nieniami przyj�tymi w referendum republika�skim". W odniesieniu do tej ustawy zasadniczej stosowany jest r�wnie� termin �nowa redakcja Konstytucji". W istocie zmiana konstytucji nie poddana zosta�a sformalizowanemu trybowi nowelizacji, przewidzianemu dla zmiany Konstytucji z 1994 roku. Jej obecny tekst powsta� w�a�nie w wyniku nowej redakcji przepis�w poprzednio obowi�zuj�cych i tych zawartych w prezydenckim projekcie zmian konstytucji, poddanym pod referendum. Zakres i charakter wprowadzonych zmian nie pozostawia w�tpliwo�ci, �e w wyniku referendum konstytucyjnego i szczeg�owych postanowie� ustawy zasadniczej dosz�o do rewizji zasad naczelnych Konstytucji z 1994 roku. W konsekwencji zlikwidowane zosta�y mechanizmy demokratycznego pa�stwa prawa, zanegowane zosta�y: zasada pluralizmu politycznego, zasada przedstawicielstwa og�lnonarodowego oraz zasada tr�jpodzia�u w�adzy. System absolutnej w�adzy prezydenta, realizowanej g��wnie przy pomocy nieograniczonego dekretodawstwa, prowadzi do praktycznego pozbawienia oraz braku gwarancji wolno�ci i praw cz�owieka i obywatela. Konstytucja stwarza podstaw� do ograniczenia uprawnie� i marginalizacji parlamentu i S�du Konstytucyjnego oraz poddania ich niemal ca�kowitej dominacji prezydenta. Dlatego w pe�ni uzasadnione wydaje si� stwierdzenie, �e obecna Konstytucja Republiki Bia�orusi ustanawia system dyktatury prezydenta. II. PRAWA I WOLNO�CI CZ�OWIEKA I OBYWATELA 1. PARTIE POLITYCZNE Pierwsze niekomunistyczne partie polityczne na Bia�orusi zacz�y powstawa� wraz z procesem rozpadu Zwi�zku Radzieckiego i likwidacji monopolistycznej pozycji partii komunistycznej w systemie w�adzy. Proces ten wzmacnia�a ewolucja Bia�orusi (jako republiki radzieckiej) w kierunku pe�nej suwerenno�ci i niepodleg�o�ci. W czerwcu 1989 roku powsta�a pierwsza antykomunistyczna partia - Bia�oruski Front Narodowy. Powstanie i rozw�j partii politycznych przyspieszy� r�wnie� fakt, �e w marcu 1990 roku odby�y si� po raz pierwszy na Bia�orusi wybory do Rady Najwy�szej z udzia�em opozycji. Ordynacja wyborcza dopuszcza�a zg�oszenie kandydat�w przez inne ni� partia komunistyczna ugrupowania i organizacje. W tym roku powsta�y: Demokratyczna Partia Bia�orusi, Socjaldemokratyczny Zwi�zek Bia�orusi oraz Narodowo-Demokratyczna Partia Bia�orusi. Obowi�zuj�ca �wcze�nie Konstytucja BSRR z 1978 roku, jako konstytucja socjalistyczna zawiera�a w swojej tre�ci zasad� kierowniczej roli partii komunistycznej, formalnie nie wyklucza�a jednak tworzenia i dzia�alno�ci innych partii. Podstaw� do tworzenia si� partii politycznych wyznaczy�y kolejno: deklaracja Rady Najwy�szej z 27 lipca 1990 roku o suwerenno�ci pa�stwowej, w kt�rej przyj�ta zosta�a zasada suwerenno�ci narodu bia�oruskiego oraz ustawa z 28 sierpnia 1991 roku o niezale�no�ci pa�stwowej. W wyniku tej ewolucji politycznej dosz�o do nowelizacji Konstytucji z 1978 roku, usuni�cia z jej tre�ci przepis�w o kierowniczej roli partii komunistycznej i ustanowienia zasady pluralizmu. Konstytucja Republiki Bia�orusi z 1994 roku uzna�a zasad� pluralizmu politycznego za naczeln� zasad� ustrojow�, stanowi�c� fundament pa�stwa demokratycznego. i\epumiica tsialorusi Zar�wno demokratyczna Konstytucja, jak i wybory parlamentarne z 1995 roku sprzyja�y powstawaniu i ewolucji partii politycznych na Bia�orusi. Wed�ug danych z 1995 roku na Bia�orusi dzia�a�y 34 partie polityczne. Ich cele, zasady i programy pozwalaj� zgrupowa� je w trzech blokach. Pierwszy blok to partie demokratycznej opozycji. Stanowi�y go ugrupowania skupiaj�ce post�powych patriot�w. Najwa�niejsze z nich to: Bia�oruski Front Narodowy, Bia�oruska Socjaldemokratyczna Hramada oraz Zjednoczona Partia Obywatelska. Drug� grup� stanowi�y ugrupowania centrowe, o rodowodzie postkomunistycznym, jednak popieraj�ce przekszta�cenia demokratyczne i rynkowe. Najwa�niejsz� parti� w tym bloku by�a Partia Zgody Narodowej. Trzeci blok tworzy�y partie wyra�nie antyreformatorskie, a cz�sto neoko-munistyczne. G��wnymi partiami w tym bloku by�y: Partia Komunist�w Bia�orusi, Zjednoczona Agrarno-Demokratyczna Partia Bia�orusi i Ludowy Ruch Bia�orusi. Po wyborach parlamentarnych z 1995 roku w Radzie Najwy�szej XIII kadencji znalaz�o si� 96 deputowanych bezpartyjnych, 42 cz�onk�w Partii Komunist�w Bia�orusi, 33 przedstawicieli bloku rolniczego - g��wnie Partii Agrarnej, 12 cz�onk�w Zwi�zku Socjaldemokratycznego, 9 cz�onk�w Zjednoczonej Partii Obywatelskiej, 8 cz�onk�w Partii Zgody Narodowej, 2 cz�onk�w Og�lnobia�oruskiej Socjaldemokratycznej Hramady. Bia�oruski Front Narodowy nie zdoby� �adnego mandatu i pozosta� parti� pozaparlamentarn�. Narzucenie przez prezydenta Aleksandra �ukaszenk�, w wyniku referendum z 1996 roku, nowej konstytucji, rozwi�zanie demokratycznie wybranej Rady Najwy�szej XIII kadencji, wprowadzenie systemu rz�d�w dyktatury prezydenckiej i metod pa�stwa policyjnego, niemal ca�kowicie zmarginalizowa�o znaczenie i oddzia�ywanie partii politycznych na system w�adzy pa�stwowej. Na podstawie dekretu wydanego przez prezydenta na pocz�tku 1998 roku, wszystkie dotychczas legalnie istniej�ce i zarejestrowane partie polityczne, organizacje spo�eczne i zwi�zki zawodowe zmuszone zosta�y do powt�rnej rejestracji w rejestrze prowadzonym przez ministra sprawiedliwo�ci. Nowa regulacja prawna zaostrzy�a wymogi, kt�re spe�nia� mia�y partie polityczne. Mi�dzy innymi dwukrotnie (do tysi�ca) w stosunku do poprzednio obowi�zuj�cych przepis�w zwi�kszono minimaln� liczb� cz�onk�w partii politycznych. O powt�rn� rejestracj� wyst�pi�o 19 partii. Wszystkie dotychczasowe znacz�ce partie opozycyjne zosta�y powt�rnie zarejestrowane. Rejestracji odm�wiono jedynie Partii Zdrowego Rozs�dku i Bia�oruskiemu Zwi�zkowi Chrze�cija�sko-Demokratycznemu. Nowa restrykcyjna regulacja w zakresie rejestracji partii politycznych, wprowadzona g��wnie w zwi�zku z przygotowaniami do wybor�w Izby Reprezentant�w Zgromadzenia Narodowego w 2000 roku, powa�nie utrudni�a partiom rejestracj� ich oddzia��w terenowych. Tylko cztery partie, w tym dwie partie komunistyczne - pro�ukaszenkowska Partia Komunist�w Bia�orusi i opozycyjna Komunistyczna BIBLIOTEKA. wydzia�u Dztanten�wa j Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego ii. Nowy �wiat 69, 00-046 Warszaw* tel. 620-03-81 w. 295. 296 Partia Bia�orusi oraz Partia Liberalno-Demokratyczna, zarejestrowa�y swoje oddzia�y terenowe. Partie, kt�re nie zarejestrowa�y swoich oddzia��w terenowych, nie mog�y automatycznie zg�asza� w okr�gach kandydat�w na deputowanych do parlamentu, lecz musia�y zbiera� w ka�dym z tych okr�g�w podpisy poparcia dla kandydat�w. W dniu 28 grudnia 1998 roku wesz�a w �ycie ustawa o zmianach do niekt�rych akt�w prawnych Republiki Bia�orusi. Na podstawie tego aktu bia�oruskie media otrzyma�y zakaz informowania opinii publicznej o niezarejestrowanych w Ministerstwie Sprawiedliwo�ci partiach i organizacjach spo�ecznych. Regulacje te mia�y na celu ca�kowit� izolacj� nieoficjalnych ugrupowa� opozycyjnych. Obecnie wi�kszo�� licz�cych si� do 1996 roku partii i ugrupowa� politycznych dzia�a w opozycji, a wraz z umacnianiem si� systemu pa�stwa policyjnego i post�puj�cym ograniczaniem wolno�ci i praw politycznych ich oficjalne znaczenie sta�o si� znikome. 2. PRAWO WYBORCZE Analiza prawa wyborczego w Republice Bia�orusi nie jest mo�liwa bez uwzgl�dnienia og�lnych mechanizm�w realizacji w�adzy w pa�stwie. Dyktatura prezydencka, system pa�stwa policyjnego oraz �amanie wolno�ci i praw cz�owieka i obywatela w spos�b zasadniczy determinuj� system wyborczy. Prawo wyborcze na Bia�orusi, poczynaj�c od 1989 roku, przesz�o ewolucj� od koncesjonowanych form, okresu demokratyzacji pa�stwa sowieckiego pod rz�dami Konstytucji BSRR z 1978 roku, przez w pe�ni demokratyczne regu�y ustanowione w ustawie zasadniczej z 1994 roku, a� po obecne uregulowania b�d�ce nast�pstwem narzuconych przez prezydenta zmian konstytucyjnych dokonanych w wyniku listopadowego referendum z 1996 roku. Wy��cznie formalna analiza obowi�zuj�cych przepis�w pozwala stwierdzi�, �e podstawy prawa wyborczego w Republice Bia�orusi uregulowane zosta�y w nowej redakcji Konstytucji z 1994 roku, dokonanej w wyniku listopadowego referendum z 1996 roku oraz w ustawie - Kodeks wyborczy Republiki Bia�orusi z dnia 11 lutego 2000 roku. Nowa redakcja konstytucji utrzyma�a dotychczasowy rozdzia� III ustawy zasadniczej z 1994 roku, nosz�cy tytu� System wyborczy i referendum. Obejmuje on artyku�y od 64 do 78. W nowej redakcji konstytucji wprowadzonych zosta�o kilka zasadniczych zmian w stosunku do poprzednich uregulowa�. Po pierwsze, z uwagi na ustanowienie w miejsce jednoizbowej Rady Najwy�szej dwuizbowego Zgromadzenia Narodowego uregulowane zosta�y zasady wyboru nieistniej�cej wcze�niej Rady Republiki. Wybory do Rady Republiki nie maj� charakteru bezpo�redniego. Jej cz�onkowie wybierani s� przez rady terenowe (56), a o�miu pozosta�ych cz�onk�w mianuje prezydent. Po drugie, konstytucja dokona�a zmiany sposobu powo�y- wania Centralnej Komisji do spraw Wybor�w Referendum. Po�ow� cz�onk�w Komisji oraz jej przewodnicz�cego powo�uje i odwo�uje prezydent. Po trzecie, konstytucja zmieni�a spos�b rozpisywania wybor�w. Wy��czne prawo rozpisywania wybor�w do parlamentu i rad terenowych posiada prezydent. Ponadto w nowej redakcji konstytucji zmienione zosta�y przepisy dotycz�ce przeprowadzania referendum, tak�e oddaj�ce prezydentowi pe�ni� w�adzy nad t� instytucj�. Kodeks wyborczy z 11 lutego 2000 roku stanowi swego rodzaju zbi�r dotychczas obowi�zuj�cych przepis�w prawa wyborczego do parlamentu, rad terenowych, wybor�w prezydenta oraz przeprowadzania referendum. Zawiera on tak�e przepisy dotycz�ce Centralnej Komisji Wyborczej, wprowadzone wcze�niej na podstawie ustawy z 30 kwietnia 1998 roku. Konstytucja i kodeks wyborczy formalnie deklaruj� demokratyczne zasady prawa wyborczego. Jednak wszechstronny brak mechanizm�w demokracji na ka�dym etapie bia�oruskiego procesu wyborczego sprawia, �e zar�wno szczeg�owe rozwi�zania prawne, jak i praktyka wyborcza stanowi� zaprzeczenie pi�cioprzymiotni-kowego prawa wyborczego. Zaznaczy� jedynie nale�y, �e cech� charakterystyczn� prawa wyborczego do Izby Deputowanych jest oparcie go na zasadzie wi�kszo�ci, a nie proporcjonalno�ci. Deputowani do Izby Deputowanych, tak jak poprzednio do Rady Najwy�szej XIII kadencji, wybierani s� w okr�gach jednomandatowych. Ustanowiony wym�g co najmniej 50% frekwencji (a w drugiej i kolejnych turach 25% frekwencji) w wyborach w okr�gu, spowodowa� w 1995 roku, a tak�e w wyborach przeprowadzonych w pa�dzierniku 2000 roku, konieczno�� kilkakrotnego powtarzania wybor�w w�a�nie ze wzgl�du na nisk� frekwencj�. W wyborach w 2000 roku 110 deputowanych Izby Reprezentant�w wybieranych by�o a� w trzech turach g�osowania, w kt�rych kolejno wybrano 41, 56 i 13 deputowanych. Opozycja oraz organizacje mi�dzynarodowe (przedstawiciele OBWE) obserwuj�c wybory parlamentarne w 2000 roku, wysun�y szereg powa�nych zarzut�w w stosunku do praw i metod wyborczych oraz zarzuci�y w�adzom liczne fa�szerstwa. Najwa�niejsze formalne zarzuty w stosunku do prawa wyborczego to: a) brak zasady proporcjonalno�ci, uniemo�liwiaj�cy partiom politycznym wysuwanie swoich list kandydat�w, b) uniemo�liwienie dost�pu do oficjalnych medi�w opozycji oraz innym ni� popieranym przez prezydenta kandydatom, c) niedopuszczenie do kandydowania tych dzia�aczy, kt�rym kiedy� wymierzano kary administracyjne za udzia� w manifestacjach i dzia�alno�ci opozycyjnej, d) uniemo�liwienie kandydowania wi�niom politycznym, e) brak mo�liwo�ci skierowania przez partie polityczne m��w zaufania, kt�rzy mogliby w spos�b niezale�ny kontrolowa� wybory, f) przeprowadzanie wybor�w nie w jednym dniu, lecz przez sze�� kolejnych dni, co faktycznie uniemo�liwia�o ich rzetelne kontrolowanie, sprzyja�o manipulacjom, a nawet fa�szerstwom. W ocenach obserwator�w OBWE, przedstawicieli Unii Europejskiej oraz Rady Europy zar�wno prawo wyborcze, jak i same wybory spotka�y si� ze zdecydowan� krytyk� jako pozbawione wolno�ci, niesprawiedliwe i niedemokratyczne, a opozycja bia�oruska og�osi�a ich bojkot. 3. WOLNO�CI I PRAWA SPO�ECZNE I EKONOMICZNE Konstytucja Republiki Bia�orusi z 1994 roku zawiera�a w swojej tre�ci szeroki katalog wolno�ci i praw politycznych, gospodarczych i spo�ecznych. Ewolucja ustroju w latach 1989-1995 spowodowa�a, �e w wyniku uchwalanych przez Rad� Najwy�sz� ustaw stworzone zosta�y prawne podstawy realizacji reform o charakterze wolnorynkowym, przy poszanowaniu i pe�nej ochronie w�asno�ci prywatnej oraz wolno�ci i r�wno�ci w zakresie dzia�alno�ci gospodarczej i �ycia spo�ecznego. Wraz z doj�ciem do w�adzy prezydenta Aleksandra �ukaszenki oraz po dokonaniu przez niego nowej redakcji konstytucji na podstawie listopadowego referendum z 1996 roku, systematycznie by�y ograniczane prawa i wolno�ci cz�owieka i obywatela. W marcu 1997 roku na podstawie prezydenckiego dekretu nr 5 o trybie organizowania miting�w, zebra� i demonstracji, w spos�b drastyczny ograniczono prawo do zgromadze� i manifestacji, wolno�ci zwi�zkowych oraz wolno�� s�owa. Dekret wprowadza� bardzo surowe kary grzywny oraz uproszczone procedury s�dowe. Organizatorzy i uczestnicy manifestacji skazywani byli wy��cznie na podstawie zezna� funkcjonariuszy rozp�dzaj�cych zgromadzenia. Ograniczane i �amane by�y prawa pracownicze. Na podstawie dekret�w prezydenckich zakazano przyjmowania do pracy przedstawicieli opozycji. W marcu 1997 roku kolejny dekret uzale�ni� prawo do otrzymania zasi�ku dla bezrobotnego od odpracowania we wskazanym administracyjnie miejscu okre�lonego czasu pracy. Zasada wolno�ci gospodarczej ograniczona zosta�a przez dekret nr 208 z 1996 roku, obowi�zuj�cy od pocz�tku 1997 roku. Na jego podstawie 87 tysi�cy prywatnych przedsi�biorstw (54% og�u dzia�aj�cych na Bia�orusi) zosta�o zamkni�tych. Regulacja ta uderza�a przede wszystkim w wolne zawody, wydawc�w, przedsi�biorc�w rolnych, handlarzy i rzemie�lnik�w, podcinaj�c tym samym podstawy i oparcie ekonomiczne dzia�aczom ruchu demokratycznego. Na podstawie przepis�w tego dekretu dokonywano tak�e administracyjnej konfiskaty mienia. Ograniczenie prawa w�asno�ci prywatnej i swobody dzia�alno�ci gospodarczej dokonywane by�o tak�e na drodze restrykcyjnych dzia�a� podatkowych. W roku , 1998 na drobn� przedsi�biorczo�� zosta�y na�o�one dodatkowe, wcze�niej nie ustanowione, dzia�aj�ce wstecz obowi�zki podatkowe, doprowadzaj�ce do �ekonomicznego" zniszczenia drobnej przedsi�biorczo�ci (bazary). Rozbudowany zosta� represyjny aparat fiskalny, wyposa�ony w prawo przeszukiwania i konfiskaty prywatnego mienia przedsi�biorc�w bez postanowienia s�du. W wyniku tych metod na Bia�orusi niemal ca�kowicie zlikwidowano prywatne krajowe i zagraniczne przedsi�biorstwa, z wyj�tkiem tych, kt�re powi�zane by�y z oficjalnie uznawanymi politykami. Kepublika Bia�orusi ~zr Ograniczone zosta�y tak�e wolno�ci zwi�zkowe. Pomimo �e w�adze zdecydowa�y si� zarejestrowa� opozycyjny Bia�oruski Kongres Demokratycznych Zwi�zk�w Zawodowych, to na podstawie kolejnego dekretu prezydenckiego szczeg�lnie uprzywilejowana zosta�a oficjalna Bia�oruska Federacja Zwi�zk�w Zawodowych. Od 1994 roku ograniczeniu i kontroli poddana zosta�a tak�e dzia�alno�� stowarzysze�, w szczeg�lno�ci za� organizacji pozarz�dowych. W marcu 1997 roku wprowadzony zosta� zakaz wywozu i przywozu na Bia�oru� �drukowanych i audiowizualnych materia��w oraz innych no�nik�w informacji, kt�re mog� zaszkodzi� politycznemu lub ekonomicznemu interesowi pa�stwa". Wszystkie przejawy ograniczenia oraz �amania na drodze prawnej i faktycznej wolno�ci i praw cz�owieka i obywatela potwierdzaj�, �e Republika Bia�oru� pod rz�dami prezydenta �ukaszenki nie respektuje w tym zakresie standard�w wyznaczonych przez prawo mi�dzynarodowe. III. SYSTEM ORGAN�W PA�STWOWYCH 1. PREZYDENT Nowa redakcja Konstytucji Republiki Bia�orusi przyj�ta po listopadowym referendum z 1996 roku, zrywaj�c z zasad� tr�jpodzia�u w�adzy, stawia prezydenta ponad wszystkimi organami w pa�stwie. W urz�dzie prezydenta skupia si� niemal ca�a w�adza, a relacje zachodz�ce mi�dzy nim a pozosta�ymi organami pa�stwowymi pozwalaj� postawi� tez�, �e jest to w�adza jednolita, niepodzielna, przybieraj�ca form� dyktatury prezydenckiej. Pozycja polityczno-ustrojowa prezydenta okre�lona zosta�a og�lnie w art. 79 Konstytucji. W �wietle tego przepisu prezydent jest g�ow� pa�stwa, gwarantem Konstytucji Republiki Bia�orusi oraz praw i wolno�ci cz�owieka i obywatela. Prezydent jest najwy�szym organem Republiki, uosabia jedno�� narodu, gwarantuje realizacj� podstawowych kierunk�w wewn�trznej i zewn�trznej polityki, reprezentuje pa�stwo na zewn�trz. Strze�e on suwerenno�ci Republiki Bia�orusi, bezpiecze�stwa narodowego i integralno�ci terytorium pa�stwa. Prezydent zapewnia stabilno�� polityczn� i ekonomiczn�, ci�g�o�� i wsp�dzia�anie organ�w pa�stwa oraz po�redniczy pomi�dzy organami w�adzy pa�stwowej a spo�ecze�stwem. Konstytucja ustanawia zasad� niepo��czalno�ci urz�du prezydenta z innymi funkcjami i urz�dami. Prezydent nie mo�e by� deputowanym ani cz�onkiem Rady Republiki, nie mo�e zajmowa� innych funkcji w urz�dach i organach oraz organizacjach spo�ecznych. Nie mo�e by� cz�onkiem partii politycznych ani prowadzi� dzia�alno�ci gospodarczej i otrzymywa� innego wynagrodzenia za prac�, z wyj�tkiem honorari�w za utwory nauki, literatury i sztuki. Prezydent obdarzony jest nietykalno�ci�, a jego cze�� i godno�� chronione s� przez ustawy. Znamiennym przepisem konstytucji, obrazuj�cym jego dominuj�c� pozycj� w pa�stwie, jest zakaz utrudniania prawodawczej dzia�alno�ci prezydenta. Naruszenie tego zakazu stanowi przest�pstwo �cigane z ustawy. Prezydent wybierany jest w bezpo�rednich wyborach powszechnych przez obywateli posiadaj�cych czynne prawo wyborcze do parlamentu. Tryb wyboru i przebieg g�osowania okre�la ustawa o wyborze Prezydenta Republiki Bia�orusi. Kadencja prezydenta wynosi 5 lat. Ta sama osoba mo�e pe�ni� urz�d prezydenta tylko przez dwie kadencje. Na podstawie art. 81 Konstytucji wybory prezydenta wyznacza Izba Deputowanych nie p�niej ni� na pi�� miesi�cy i przeprowadza si� je nie p�niej ni� na dwa miesi�ce przed up�ywem kadencji poprzedniego prezydenta. W wypadku opr�nienia urz�du prezydenta przed up�ywem pe�nej kadencji wybory przeprowadza si� nie wcze�niej ni� po 30 dniach i nie p�niej ni� po 70 dniach od dnia opr�nienia urz�du. Kandydatem na prezydenta mo�e by� obywatel Republiki, kt�ry uko�czy� 35 lat i posiada czynne prawo wyborcze. Konstytucja przewiduje w stosunku do kandydata obowi�zek zamieszkiwania przez co najmniej 10 lat przed wyborami na terytorium Bia�orusi. Kandydat na prezydenta mo�e by� zg�oszony wy��cznie przez obywateli (minimum sto tysi�cy podpis�w). Poprzednio obowi�zuj�ca Konstytucja z 1994 roku przyznawa�a r�wnie� takie prawo co najmniej 70 deputowanym Rady Najwy�szej. Wybory s� wa�ne, je�eli w g�osowaniu wzi�a udzia� co najmniej po�owa obywateli uprawnionych do g�osowania. Na prezydenta zostaje wybrany ten kandydat, kt�ry uzyska wi�cej ni� po�ow� wa�nie oddanych g�os�w. Je�eli �aden z kandydat�w nie otrzyma wymaganej liczby g�os�w, przeprowadzona zostaje druga tura g�osowania. Przechodz� do niej dwaj kandydaci, kt�rzy uzyskali najwi�ksz� liczb� g�os�w. Za wybranego uwa�a si� kandydata, kt�ry uzyska� w drugiej turze wi�cej ni� po�ow� wa�nie oddanych g�os�w. Prezydent obejmuje sw�j urz�d z chwil� z�o�enia przysi�gi przed Zgromadzeniem Narodowym, w obecno�ci s�dzi�w S�du Konstytucyjnego, S�du Najwy�szego oraz Najwy�szego S�du Gospodarczego. Tre�� przysi�gi w nowej redakcji konstytucji uleg�a zasadniczej zmianie w cz�ci dotycz�cej obowi�zku przestrzegania prawa. O ile bowiem w Konstytucji z 1994 roku prezydent przysi�ga� �przestrzega� ustaw", to w obecnej tre�ci, kt�ra jest nast�pstwem przyj�cia zasady nadrz�dno�ci dekret�w prezydenckich nad ustawami, obowi�zek przestrzegania tych akt�w (pochodz�cych od parlamentu) zosta� pomini�ty. Urz�d prezydenta mo�e zosta� opr�niony w nast�puj�cych przypadkach: a) zrzeczenia si� urz�du przez prezydenta, b) usuni�cia prezydenta z urz�du, c) przedterminowego zwolnienia prezydenta z urz�du, d) �mierci prezydenta. Republika Bia�orusT Przedterminowe zwolnienie prezydenta mo�e mie� miejsce w razie jego niezdolno�ci do sprawowania urz�du ze wzgl�du na stan zdrowia. Decyzj� tak� na wniosek specjalnie powo�anej w tym celu przez obie izby komisji podejmuje Izba Deputowanych - wi�kszo�ci� dw�ch trzecich g�os�w pe�nego sk�adu Izby oraz Rada Republiki - wi�kszo�ci� dw�ch trzecich g�os�w pe�nego sk�adu Izby. Prezydent mo�e by� usuni�ty z urz�du w zwi�zku z pope�nieniem zdrady stanu lub innego ci�kiego przest�pstwa. Wniosek w tej sprawie postawi� mo�e jedna trzecia sk�adu Izby Deputowanych. �ledztwo parlamentarne i oskar�enie nale�y do kompetencji Rady Republiki. Prezydenta uwa�a si� za usuni�tego z urz�du, je�eli za tak� decyzj� opowie si� co najmniej dwie trzecie pe�nego sk�adu Izby Deputowanych oraz dwie trzecie pe�nego sk�adu Rady Republiki. Niepodj�cie uchwa� o usuni�ciu prezydenta z urz�du w terminie jednego miesi�ca od przedstawienia oskar�enia oznacza odrzucenie wniosku. W wypadku, gdy podstaw� usuni�cia z urz�du stanowi przest�pstwo, sprawa co do istoty oskar�enia rozpatrywana jest nie przez Rad� Republiki, lecz przez S�d Najwy�szy. Przed wprowadzeniem zmian do Konstytucji w 1996 roku usuni�cie prezydenta z urz�du mog�o nast�pi� w zwi�zku z naruszeniem przez niego konstytucji. Decyzja w tym zakresie nale�a�a do S�du Konstytucyjnego. Prezydent m�g� by� usuni�ty z urz�du tak�e w drodze referendum. Obecna, nowa redakcja konstytucji procedur tych nie przewiduje. Gdy urz�d prezydenta jest opr�niony, jego uprawnienia przejmuje Przewodnicz�cy Rady Republiki. Prezydent Republiki Bia�orusi posiada niemal nieograniczone uprawnienia w stosunku do ca�ego aparatu pa�stwowego (parlamentu, rz�du, s�d�w, organ�w kontroli), a poprzez nadrz�dno�� dekret�w nad ustawami oraz wy��czn� mo�liwo�� rozpisywania referendum w�adza ta ma charakter dyktatorski. W �wietle przepis�w konstytucji wymieni� nale�y nast�puj�ce cztery grupy uprawnie� prezydenta. Po pierwsze, uprawnienia w stosunku do konstytucyjnych organ�w pa�stwa. W ramach tych kompetencji prezydent: - za zgod� Izby Deputowanych powo�uje premiera i okre�la struktur� rz�du, - powo�uje oraz zwalnia zast�pc�w premiera, ministr�w i innych cz�onk�w rz�du, przyjmuje dymisj� rz�du, - posiada prawo uchylenia akt�w rz�du, -