Mark Clifton Ha�ba wandalom Na opustosza�ym obecnie marsja�skim l�dowisku, na jednej z wie� wisi wypchany trocinami skafander. Nikt nie wie, kto powiesi� ten skafander i co chcia� przez to powiedzie�. Mo�e mia� to by� strach na wr�ble, ostrzegaj�cy wszystkich, kt�rzy chcieliby p�j�� w nasze �lady? Mo�e po prostu symbol ludzkiej obecno�ci, jak inicja�y wyryte na �cianie bezcennej, zabytkowej budowli, zdaj�ce si� m�wi�: "Jestem zbyt g�upi, aby tworzy�, lecz potrafi� niszczy�. Oto �wiadectwo mojej obecno�ci". A mo�e by�o to symboliczne samob�jstwo: wyraz poczucia winy tak wielkiej, �e cz�owiek dokona� na sobie samym egzekucji w miejscu zbrodni. Kapitan Leyton zobaczy� kuk�� w dzie� naszego odlotu. Pierwszym jego odruchem by�o kaza� to zdj�� natychmiast i odszuka� winowajc�. Jednak gniew wygas�, zanim s�owa komendy zosta�y wypowiedziane. By�o w pozie wisz�cej kuk�y co�, co przenikn�o nawet przez skostnia�y pancerz wojskowej dyscypliny. Co� z bezmiernego smutku, �alu i poczucia winy, przepe�niaj�cego nas wszystkich. Nie wiadomo, czy he�m skafandra opad� do przodu, poniewa� wandalowi nie chcia�o si� wepchn�� tam wi�cej trocin, czy te� by� to zamierzony efekt �wiadomego artysty, wyra�aj�cego za pomoc� dost�pnych mu �rodk�w doznania wszystkich cz�onk�w ekspedycji. Kapitan nie kaza� zdj�� kuk�y i nikt go nie spyta�, czy tego nie zrobi� - nawet wsz�dobylski podchor��y, kt�ry got�w by� zrobi� wszystko, by si� przypodoba� dow�dcy. Tak wi�c na opuszczonym marsja�skim l�dowisku wisi zniszczony skafander - kuk�a cz�owieka z trocinami zamiast serca, m�zgu i duszy. *** W�wczas wydawa�o si� to jedynym logicznym rozwi�zaniem prawie nierozwi�zywalnego problemu. Doktor YanDam podsumowa� zagadnienie w swoim pami�tnym przem�wieniu na forum ONZ. Je�eli dostrzega� on w�wczas przed sob� szeregi twarzy wype�niaj�cych audytorium, to widok ten nie przes�ania� mu znacznie pot�niejszej wizji bezdennej otch�ani nieba usianego gwiazdami. By� mo�e, �e nawet nie zdawa� sobie sprawy z politycznych konieczno�ci, kt�re zawsze m�c� ludzkie marzenia. Wszystko to, co powie, b�dzie rozwa�one przez delegat�w w kategoriach ich osobistych korzy�ci. Po drugie, jego s�owa zostan� ocenione w kategoriach interes�w narodowych. Po trzecie, z punktu widzenia korzy�ci, jakie mog� osi�gn�� r�ne ugrupowania rasowe, religijne itp. Po czwarte, jak mo�e to wp�yn�� na stosunki mi�dzy ma�ymi pa�stwami i wielkimi mocarstwami. Po pi�te, czy projekt b�dzie sprzyja� zachowaniu status quo, tak, aby ci, kt�rzy s� u w�adzy, pozostali u steru, stwarzaj�c jednocze�nie pozory post�pu dla zamkni�cia ust wiecznie niezadowolonym, opozycjonistom. I wreszcie na sz�stym, najg��bszym poziomie (je�li kto� w og�le dotar� tak daleko), mog�a pojawi� si� przelotna my�l o tym, co mo�e by� dobre dla ludzko�ci. Je�eli doktor YanDam zdawa� sobie spraw�, �e tego rodzaju polityczna rzeczywisto�� zawsze bierze g�r� nad marzeniem uczonych, to nie da� tego po sobie pozna�. M�wi� tak, jak gdyby wszystkie jego my�li poch�ania�y gwiazdy i odwieczne marzenie cz�owieka, aby do nich dotrze�. - Problem mo�na podsumowa� nast�puj�co - m�wi� doktor YanDam: - Jest pewna granica, do kt�rej mo�na rozwija� teorie naukowe bez sprawdzenia ich w praktyce. Wcze�niej czy p�niej uczony musi przedstawi� swoj� teori� in�ynierom, kt�rzy poddadz� j� bezwzgl�dnej pr�bie praktyki. Wiemy doskonale, �e rakiety, kt�rych u�ywamy dla naszych nie�mia�ych rekonesans�w w kosmos, nie zaprowadz� nas dalej ni� na najbli�sze planety, gdy� czas podr�y zale�y od raz nadanej statkowi szybko�ci. Je�li nie potrafimy znale�� rozwi�zania tego problemu, to ca�ego naszego kr�tkiego �ycia nie starczy na dotarcie do najbli�szej gwiazdy. Nie starczy r�wnie� naszych ograniczonych zasob�w paliwowych. Musimy nauczy� si� wykorzystywa� jako �r�d�o energii naszych statk�w py� kosmiczny. Wydaje nam si�, �e potrafimy ju� uzyska� energi� j�drow� nie z jakiej� specjalnej rudy, lecz z dowolnego rodzaju materii. S�dzimy, �e potrafimy kontrolowa� t� reakcj�. Tak m�wi teoria. Ale jak na razie, nie zosta�a ona sprawdzona w praktyce przez in�ynier�w. Nie mo�emy przeprowadzi� tych pr�b na Ziemi, bo co b�dzie, je�li eksperyment wymknie nam si� z r�k? Nie chcemy r�wnie� u�y� do tego celu Ksi�yca, gdy� jest on, ze wzgl�du na swoj� niewielk� si�� przyci�gania, zbyt cenny dla przysz�ych podr�y mi�dzygwiezdnych. B�dzie on niezast�pion� baz� startow�, nie mo�emy wi�c ryzykowa� jego ska�enia lub zniszczenia. Utkn�li�my w martwym punkcie. Nie mo�emy posun�� si� naprz�d bez dalszych do�wiadcze� i jednocze�nie nie mo�emy przeprowadzi� ich na Ziemi ani na Ksi�ycu. Trzeba wi�c znale�� inny poligon do�wiadczalny. Nasi uczeni przedstawili ostatecznie dowody, �e Mars jest planet� martw�. Bezu�yteczn� z punktu widzenia �ycia. Bezu�yteczn� r�wnie� jako �r�d�o bogactw mineralnych, gdy� nasze w�t�e rakiety nie nadaj� si� do transportu na skal� przemys�ow�. Bezu�yteczn� dla kolonizacji ze swoim rozrzedzonym powietrzem i brakiem wody. Istoty ludzkie musz� tam przebywa� w hermetycznych pomieszczeniach lub w skafandrach. Jest to planeta pod ka�dym wzgl�dem bezu�yteczna. Lecz w�a�nie dlatego bezcenna dla nauki. Poniewa� tam mo�emy sprawdzi� swoj� teori�, nie nara�aj�c ludzko�ci na �adn� strat�. Uwa�amy, �e potrafimy rozpocz�� reakcj� j�drow� w zwyk�ej skale i uzyska� ci�g�e �r�d�o energii. Wierzymy, �e potrafimy nie dopu�ci� do gwa�townego wybuchu. Je�li nawet liczne pr�by, jakie musimy przeprowadzi�, doprowadz� do ska�enia radioaktywnego lub nawet powolnego zniszczenia planety, to i tak nasz zysk b�dzie niesko�czenie wi�kszy od utraty tego bezwarto�ciowego globu. Ostatnie zdanie wywo�a�o wyra�ne poruszenie na sali: co� po�redniego pomi�dzy dreszczem l�ku i szmerem podziwu dla odwagi cz�owieka, nie wahaj�cego si� po�wi�ci� ca�ej planety dla dobra nauki. By�o dla nich wida� zaskoczeniem, �e doszli�my tak daleko. Po chwili namys�u zjawia�o si� uczucie ulgi. Oto proste rozwi�zanie sprawy! Przenie�� daleko od Ziemi nie tylko (eksperymenty YanDama, lecz wszystkie pr�by urz�dze� j�drowych. Uspokoi� obawy i uciszy� tych humanist�w, kt�rzy wol� narazi� ludzko�� na stagnacj� i zast�j ni� ryzykowa� jej przysz�o��. Z punktu widzenia polityki mo�e to przynie�� tylko korzy�ci. I je�li kto� z obecnych my�la� w og�le w tych kategoriach, to rzecz mog�a by� korzystna dla ludzko�ci jako ca�o�ci. - Nie wierz� w cuda - m�wi� dalej YanDam, kiedy sala si� uspokoi�a - lecz po�o�enie tej planety tak dalekiej, �e trzeba by�o wielkiego post�pu nauki, aby do niej dotrze�, i jednocze�nie wystarczaj�co bliskiej, aby mo�na j� wykorzysta� dla nowego skoku w nauce - zakrawa na cud. (To dla tych, kt�rzy szukaj� aprobaty si�y wy�szej dla uzasadnienia tego, co i tak mieli zrobi�.) Pytam teraz: Czy narody �wiata zgadzaj� si�, aby�my wykorzystali do cel�w naukowych, ten tak dogodny i z ka�dego innego punktu widzenia bezu�yteczny naturalny poligon, kt�ry przez tysi�clecia czeka�, �eby m�c si� nam teraz przyda�? Odpowied� Zgromadzenia by�a pozytywna. Ani doktor YanDam, ani nikt z obecnych na sali, kt�rzy jak przysta�o na polityk�w nie wybiegali my�l� poza najbli�sze g�osowanie, nie powiedzieli pewnych rzeczy do ko�ca: �To prawda, �e opracowali�my teori� wywo�ania kontrolowanej reakcji j�drowej z dowolnego rodzaju materii. Nie znamy za to, jak na razie, sposobu na zatrzymanie rozpocz�tej reakcji. S�dzimy, �e w przysz�o�ci uda nam si� taki spos�b znale��, s�dzimy, �e powolna reakcja nie wymknie nam si� z r�k i nie poch�onie ca�ej planety, zanim znajdziemy spos�b na jej powstrzymanie. S�dzimy, �e w przysz�o�ci nauka mo�e nawet znale�� spos�b na dezaktywacj� ska�onej planety. Mamy nadziej�, �e tak b�dzie. Wiemy jednak na pewno, �e bez dalszych eksperyment�w rozw�j nukleoniki zostanie zahamowany. Musimy wi�c wm�wi� w siebie, �e nawet, je�li ca�a planeta zostanie zniszczona, to i tak nie ma czego �a�owa�. Jak zawsze jednak znalaz�a si� garstka sceptyk�w, kt�rzy podawali w w�tpliwo�� nasze prawo do niszczenia jakiejkolwiek planety. Zawsze znajdzie si� taka grupka niezadowolonych i jak zawsze tak i tym razem wi�kszo�� potrafi�a j� zakrzycze�. Zreszt� rezultat�w decyzji mieli na sobie do�wiadczy� nasi potomkowie. W ka�dym razie tak w�wczas s�dzili�my. M�wi� my, gdy� nale�a�em do zespo�u, kt�ry mia� przeprowadzi� eksperyment. Co nie znaczy, �e by�em bohaterem. Nie by�o tam �adnego bohatera. S�usznie czy nies�usznie uznano, �e nie jest to przedsi�wzi�cie widowiskowe, nadaj�ce si� do sprzedania szerokiej publiczno�ci, nie szukano wi�c �adnego fotogenicznego uczonego, kt�ry m�g�by uosabia� eksperyment w oczach milion�w telewidz�w. Dziennikarze, wierni swojej tradycji sprowadzania najwi�kszych nawet osi�gni�� naukowych do najni�szego wsp�lnego mianownika, to jest taniej sensacji lub �zawego sentymentalizmu, pr�bowali zrobi� gwiazd� z doktora YanDama, kt�ry by� kierownikiem naukowym ca�ego przedsi�wzi�cia. Doktor jednak nie wykaza� ch�ci do wsp�pracy. - Czy nie uwa�acie, panowie - powiedzia� im - �e czas ju�, aby publiczno�� popiera�a badania naukowe dlatego, �e s� one niezb�dne, nie za� dlatego, �e b�dzie im si� podoba� jaki� fircyk, kt�rego wybierzecie jej na bohatera? Nie trzeba dodawa�, �e wypowied� nie uradowa�a dziennikarzy, pr�bowali wi�c uczepi� si� kapitana Leytona, odpowiedzialnego za transport, lecz jego odpowiedzi by�y ju� zupe�nie niecenzuralne. Do mnie nawet nie dotarli. By�em szefem ��czno�ci, czyli m�wi�c po prostu teletechnikiem z mas� dodatkowych k�opot�w. Nawet gdyby do mnie dotarli, nic by im z tego nie przysz�o. Nie ma we mnie nic z popularnego bohatera. Je�li jestem ekspertem w swojej dziedzinie, to tylko dlatego, �e wcze�nie zrozumia�em prawd�, do kt�rej dochodzi ka�dy le� z odrobin� oleju w g�owie: �ycie eksperta jest �atwiejsze ni� �ycie ignoranta. Jest jedna okoliczno��, kt�ra predestynuje mnie do opowiedzenia tej historii. Szef ��czno�ci siedzi na ty�ku w swojej norze, otoczony ekranami monitor�w ukazuj�cych wszystkie odcinki pracy. I dlatego widzia�em wszystko, co si� wydarzy�o. Dlatego i tylko dlatego ja w�a�nie opowiadam o tym. Nie by�em i nie jestem bohaterem. Po prostu widzia�em, co si� sta�o. I zrobi�o mi si� niedobrze, tak jak wszystkim, kt�rzy widzieli. A teraz staram si� schodzi� ludziom z oczu, przepe�niony wstydem i poczuciem winy. Nie, nikt z nas nie jest bohaterem. Od samego pocz�tku wszystko by�o pomy�lane i zaplanowane jako prawdziwie naukowy eksperyment, jako praca zbiorowa, w kt�rej indywidualne ambicje s� ca�kowicie podporz�dkowane nadrz�dnemu celowi. Statek ekspedycji zosta� zmontowany w bazie na Ksi�ycu z cz�ci przysy�anych z Ziemi ma�ymi rakietami. Dzi�ki niewielkiej sile przyci�gania Ksi�yca start z jego powierzchni by� �atwiejszy. Nie naruszaj�c cennych rezerw paliwa, potrzebnych w drodze powrotnej, uzyskali�my szybko�� pocz�tkow� zapewniaj�c� nam dotarcie do Marsa w ci�gu miesi�ca. Nie b�d� opowiada� o tej podr�y dwunastu ludzi st�oczonych na niewielkiej przestrzeni nie zaj�tej przez zapasy i instrumenty, bo nie s�dz�, aby to mog�o kogokolwiek zainteresowa�. Budowniczowie statku i uczeni nie zawiedli. W odpowiednim czasie dokonali�my manewru i zeszli�my do mi�kkiego l�dowania na powierzchni Marsa, na wsch�d od �a�cucha niewysokich wzg�rz. Wszyscy, kt�rzy ogl�dali nasze filmy, maj� pewne poj�cie o odpychaj�cym krajobrazie tej planety: rozrzedzona atmosfera, przez kt�r� nawet w dzie� prze�wiecaj� gwiazdy, bezwodna pustynia, skoki temperatury i nade wszystko przygn�biaj�ca pustka. *** Na Ksi�ycu cz�owiek nie czuje si� zbyt przyjemnie, ale tam przynajmniej wida� ogromn� kul� Ziemi. Nie zam�cona atmosfer� wydaje si� by� tak blisko, �e wystarczy wyci�gn�� r�k�, aby j� dotkn��; wie si�, �e tam jest dom, i z pomoc� wyobra�ni mo�na go prawie zobaczy�. Opowiadaj� sobie na Ksi�ycu taki dowcip: - Czy widzisz ten ma�y p�wysep na wschodnim wybrze�u Ameryki P�nocnej? Tam jest m�j dom! - Taak - odpowiada drugi. - A kto to jest ten facet, kt�rego tak serdecznie wita twoja �ona? Na Marsie Ziemia jest tylko jednym z wielu jasnych punkt�w na czarnym niebie. Jest tak daleko, �e pierwszym uczuciem jest rozpacz, przemo�ne uczucie, �e nigdy ju� nie ujrzy si� swego domu, �agodnego letniego zmierzchu, �e nigdy ju� nie zazna si� mi�o�ci w ramionach kobiety. Uczeni nie k�amali. Trudno sobie wyobrazi� co� bardziej bezu�ytecznego i obcego cz�owiekowi ni� Mars. Co�, co mo�na wykorzysta� tylko dla takich cel�w jak nasz. Ukryli�my si� pod powierzchni� planety. Wszyscy na pewno ogl�dali filmy dokumentalne, wi�c nie trzeba opowiada�, w jaki spos�b robili�my wykopy na pomieszczenia mieszkalne i laboratoria. Z usuwanej z wykop�w ska�y robili�my beton, nie najwy�szej jako�ci, lecz zupe�nie wystarczaj�cy na kr�tki okres, jaki mieli�my tam sp�dzi�. Tym betonem pokryli�my ca�e swoje osiedle tworz�c p�yt� lotniska i jednocze�nie dodatkowe zabezpieczenie przed ucieczk� powietrza z naszych hermetycznych pomieszcze�. Tak�e, aby stworzy� ochron� przed zab�jczym promieniowaniem, kt�re mieli�my wyzwoli�. Wznie�li�my metalowe szyby, kt�re mia�y opuszcza� odzianych w skafandry ludzi na g��bsze poziomy, gdzie poprzez �luzy mogli wchodzi� do swoich pomieszcze� mieszkalnych. Jedna wie�a przypada�a na sze�ciu ludzi i by�a nastrojona na sygna� ich skafandr�w. By�o to urz�dzenie pomy�lane na wypadek alarmu i paniki maj�ce zapobiec st�oczeniu si� ludzi przy jednym szybie. Musieli�my zako�czy� wszystkie te prace w ci�gu kilku pierwszych tygodni - przed przyst�pieniem do pr�b nuklearnych. Ludzie, kt�rzy czerpi� swoj� wiedz� o nauce z popularnych audycji telewizyjnych, nie maj� poj�cia, ile ci�kiej pracy fizycznej musz� nieraz wykonywa� uczeni. Odczuli�my wyra�n� ulg�, kiedy wreszcie zako�czyli�my budow� i mogli�my odci�� si� od przygn�biaj�cego, oboj�tnego �wiata na powierzchni. (Znacznie �atwiej jest pogodzi� si� z przekonaniem, �e �wiat jest wrogi cz�owiekowi, ni� z faktem, �e jest on doskonale oboj�tny.) W swoich hermetycznych pomieszczeniach mogli�my sobie wyobrazi�, �e pracujemy w klimatyzowanych laboratoriach gdzie� na Ziemi. Tak by�o �atwiej. Znacznie �atwiej. Co nie znaczy, �e mia�em cho� troch� mniej pracy. Aby obserwowa� to, co si� dzieje w r�nych miejscach, gdzie pracowa�y ekipy uczonych, trzeba by�o zainstalowa� tam kamery telewizyjne. Ca�y personel marsja�skiej ekspedycji dobierano na podstawie surowych egzamin�w, jednak obaj moi pomocnicy musieli si� chyba dosta� przez protekcj�, gdy� mia�em z nich niewielk� pociech�. Poza tym w krytycznej sytuacji najcz�ciej okazywa�o si�, �e brak jest najpotrzebniejszej cz�ci, skre�lonej widocznie z przedstawionej przeze mnie listy przez nadgorliwych urz�dnik�w, w ten spos�b wyra�aj�cych swoj� trosk� o dobro ekspedycji. Jako� dawali�my sobie rad�, ale sporz�dzi�em sobie ma�� list� facet�w, kt�rych po powrocie odszukam, i dam im po mordzie. Na pierwszym miejscu, du�ymi drukowanymi literami figuruje projektant skafandr�w, kt�ry wyobra�a sobie, �e mo�na montowa� delikatny miniaturyzowany sprz�t elektroniczny w jego skafandrach. Mimo to jako� dawali�my sobie rad�. Z chaosu wy�ania� si� porz�dek. Przeprowadzano eksperymenty. Czasami teorie potwierdza�y si�, cz�ciej nast�powa�o westchnienie, wzruszenie ramionami i znowu obliczenia od pocz�tku. Po pierwszych trzech miesi�cach spotka�a nas wielka niespodzianka. Wyl�dowa� statek z zaopatrzeniem. Przewa�nie �ywno�� i nawet troch� szampana! Rzeczy, kt�re - jak sobie kto� wyobrazi� - b�d� nam najwi�cej potrzebne. Nawet zdj�cia rozebranych dziewczyn, jakby�my nie mieli do�� k�opot�w bez przypominania mam o tym. Me by�o tylko sprz�tu, o kt�ry prosili�my. Szeroka publiczno�� nie rozumia�a, �e potrzebujemy sprz�tu, wi�c nam go nie przys�ano. Cuda jak wiadomo nie wymagaj� sprz�tu ani wysi�ku; zdarzaj� si�, poniewa� publiczno�� tego ��da. Paczki z ciasteczkami by�y bardzo mi�ym urozmaiceniem naszej jednostajnej diety, ale wola�bym zamiast nich troch� tak potrzebnych tranzystorowych podzespo��w. Trzyosobowa za�oga statku obieca�a przed odlotem, �e przeka�e nasze ��dania, ale nie s�dz�, aby dotar�y one kiedykolwiek do wiadomo�ci opinii publicznej. Zreszt� i tak uczeni s� jak wiadomo ch�odnymi, pozbawionymi uczu� istotami, s� szlachetni, m�drzy i ponad tym wszystkim. Pocz�tkowo uwa�a�em, �e po zako�czeniu rob�t instalacyjnych b�d� m�g� pochodzi� troch� ze szlachetnym i m�drym wyrazem twarzy, ale nic z tego. Gdy tylko zako�czy�em przygotowania na miejscu jednego eksperymentu, trzeba by�o zwija� sprz�t i przenosi� go na nowe miejsce. S�dzili�my, �e mniejsza si�a przyci�gania na Marsie (tylko 38% ziemskiej) u�atwi nam �ycie, lecz i tak mieli�my dosy� podnoszenia, ci�gni�cia, popychania, taszczenia i przekle�stw. Ale przecie� nikt nie chce s�ysze� o tym, jak uczeni musz� pracowa� nad przygotowaniem swoich cud�w. Wszystko polega na z�udzeniu, �e mo�na mie� cud bez pracy. W porz�dku. Tak wi�c doszli�my wreszcie do naszego cudu. Wreszcie wszystko by�o gotowe do g��wnego eksperymentu, kt�ry by� celem naszej ekspedycji. YanDam wybra� w tym celu niewielkie zag��bienie po�rodku grupy wzg�rz, znanych z transmisji telewizyjnych przesy�anych na Ziemi�. Nie wiedzieli�my w�wczas, �e widok tych wzg�rz wywo�a� wiele szumu w�r�d naszych archeolog�w. W sk�adzie ekspedycji nie by�o archeologa i teraz rwali sobie oni w�osy z g�owy, poniewa� te wzg�rza wyda�y im si� mocno podejrzane. Wiele przemawia�o za tym, �e mog�y to by� piramidy, nieprawdopodobnie stare, zniszczone erozj� w czasach, gdy planeta posiada�a jeszcze atmosfer�, lecz wci�� jeszcze chroni�ce swoj� zawarto��. My na Marsie nic o tym nie wiedzieli�my. Administracja uzna�a, �e nie musimy zawraca� sobie g�owy takimi g�upstwami. W gruncie rzeczy krzyk archeolog�w nigdy nie dotar� do szerszej publiczno�ci. Oczywi�cie administracja powinna ich wys�ucha�, ale od kiedy to cz�owiek liczy si� z czym�, co mo�e zmusi� go do rezygnacji z jego plan�w? Przygotowali�my wszystko do rozpocz�cia wielkiego eksperymentu w tej dolince mi�dzy wzg�rzami. Miejsce by�o idealnie dobrane, poniewa� mogli�my ustawi� kamery obserwacyjne na wzg�rzach i skierowa� je na miejsce, gdzie mia�a si� rozpocz�� akcja. Za��dano ode mnie ca�ej masy kamer i musia�em je (wbrew protestom) zabra� z innych, mniej wa�nych odcink�w. Teoria YanDama zosta�a potwierdzona. Pocz�tkowo jedynie czu�e instrumenty wykazywa�y, �e co� si� dzieje. Stopniowo jednak r�wnie� nieuzbrojonym ludzkim oczom ukaza� si� pog��biaj�cy si� i rozszerzaj�cy otw�r. Nie jestem specjalist�, lecz, o ile rozumiem, rzecz polega�a na tym, �e reakcji mia�a podlega� tylko jedna warstwa cz�stek i ich rozpad mia� z kolei aktywowa� nast�pn� warstw�. Eksperyment nie przebiega� idealnie wed�ug planu. Proces rozpadu powinien by� ca�kowity. Nie powinno by� dymu ani ognia, ani �adnych innych zewn�trznych oznak z wyj�tkiem powoli rozszerzaj�cego si� krateru w skale. W rzeczywisto�ci jednak powstawa�y jakie� produkty uboczne tworz�c kolumn� ci�kiego dymu, unosz�cego si� W rozrzedzonym powietrzu dzi�ki swojej wysokiej temperaturze. Po och�odzeniu radioaktywne cz�steczki dymu osiada�y, ska�aj�c wszystko wok�. Fizycy rwali sobie w�osy z g�owy, gdy� nie rozporz�dza�em odpowiednim sprz�tem do widzenia w promieniach podczerwonych, co pozwoli�oby przenikn�� k��by dymu. Kln�c oszcz�dnych urz�dnik�w zdo�a�em jakim� cudem z dost�pnych mi cz�ci zmontowa� kilka noktowizor�w. Dzi�ki temu mogli�my przenikn�� wzrokiem k��by dymu i ognia wype�niaj�ce krater. Mogli�my zobaczy�. By�o przedpo�udnie (niekt�rzy pami�tali, �e na Ziemi by� to wtorek), mniej wi�cej w trzy tygodnie od rozpocz�cia eksperymentu. Krater mia� ju� oko�o trzydziestu st�p �rednicy i tak� sam� g��boko��, rozrastaj�c si� nieco szybciej ni� przewidywa�y obliczenia, nie tyle jednak, by stwarza�o to niebezpiecze�stwo wybuchu. Tak czy owak, nie mogliby�my zahamowa� raz rozpocz�tej reakcji. Nie wiedzieli�my, jak to zrobi�. W�a�nie regulowa�em jedn� z kamer, aby uzyska� lepszy obraz po�udniowej �ciany krateru, kiedy �ciana znik�a niczym dotkni�ta ba�ka mydlana. Obraz by� bardzo dobry. Na tyle dobry, �e zobaczy�em wyra�nie wn�trze podziemnego schronu. Zobaczy�em �ywych Marsjan nagle skr�caj�cych si� w agonii. Zobaczy�em bezcenne dzie�a nieziemskiej cywilizacji wybuchaj�ce p�omieniem lub rozpadaj�ce si� w proch. W jednej chwili uczeni, wpatrzeni w ekrany monitor�w rozszerzonymi z przera�enia oczami, poczuli, jak uczucie triumfu przeradza si� w �wiadomo�� straszliwej winy. Ja r�wnie�. Bo ja czuwaj�c nad ca�o�ci� transmisji widzia�em wszystko. Widzia�em tych male�kich i pi�knych ludzi, jak w jednej chwili czernieli, padali i zamieniali si� w py�. Na Ziemi raz na pokolenie rodzi si� i dorasta karze�ek, kt�ry osi�ga tak doskona�e proporcje, �e normalni, wielcy i niezgrabni ludzie mog� tylko wpatrywa� si� w niemym podziwie, by do ko�ca �ycia zachowa� wspomnienie tego wcielenia doskona�o�ci. By� mo�e z takich spotka� zrodzi�y si� wsp�lne wszystkim ludom legendy o elfach i wr�kach. A mo�e w zamierzch�ych czasach istnia�y kontakty pomi�dzy Ziemi� a Marsem? A mo�e nawet Ziemia jest dawn� koloni� Marsa, na kt�rej mutacja zrodzi�a gigant�w? Niew�tpliwie byli to ludzie, nasze miniatury. Przyjrza�em im si� w�wczas. By�o ich w tym pomieszczeniu kilkunastu. A w innych pomieszczeniach? Mo�e w ca�ej sieci podziemnych schron�w? Mo�e ca�a cywilizacja, podobnie jak nasza ekspedycja, schroni�a si� pod powierzchni� planety? My za� rozpocz�li�my reakcj� prowadz�c� do zniszczenia ca�ej planety. Rozpocz�li�my j�, nie znaj�c sposobu na jej zahamowanie. Widzia�em ich, jak umierali. Czu�em nieomal ich przed�miertne m�ki. Lecz nie umar�em razem z nimi. Nosz� ich m�k� w sobie. B�dzie mi ona towarzyszy� do ko�ca �ycia. I to ju� wszystko. *** Po wielu latach ludzie, kt�rzy nie widzieli tego, co my widzieli�my, nie obci��eni poczuciem winy b�d� si� zastanawia� nad naszym post�powaniem. Jest w tym wszystkim wiele zagadek. Sk�d ta cywilizacja czerpa�a po�ywienie? Je�li potrafi� przekszta�ca� ska�y w po�ywienie, to dlaczego nie potrafi� zatrzyma� wywo�anego przez nas rozpadu swojej planety? Je�li potrafili wstrz�sn�� naszymi sumieniami tak, �e chodzimy z opuszczonymi g�owami jak smarkacze przy�apani na gor�cym uczynku, to dlaczego nie zrobili tego wcze�niej, zanim by�o za p�no? Wiele jest takich pyta� bez odpowiedzi. Ludzie b�d� si� te� zastanawiali, dlaczego porzucili�my wi�kszo�� naszego sprz�tu i nie doko�czyli�my eksperymentu; dlaczego przez godzin� patrzyli�my, a potem bez �adnego rozkazu zacz�li�my szykowa� si� do odlotu. Mo�liwe, �e po pewnym czasie zaczniemy szuka� usprawiedliwie�. Mo�e nawet ju� w czasie d�ugiej drogi powrotnej na Ziemi�. Zaczniemy twierdzi�, �e to nie by�a nasza wina, �e oni s� tutaj r�wnie winni. Ale� oczywi�cie! Nawet wi�cej. Ich wina jest wi�ksza ni� nasza! Dlaczego nie wyle�li ze swoich nor, aby nas przegna�? Cho�by go�ymi r�kami, je�li nie mieli broni. Powinni znale�� w sobie do�� odwagi, aby wyj�� i walczy� w obronie swojej ojczyzny, sztandaru, matek i dzieci! Zapewne z czasem zaczniemy tak m�wi�. Jest to normalna postawa, kiedy si� chce usprawiedliwi� przest�pstwo. Jest to bardzo ludzkie. Na razie jednak jedyn� nasz� my�l� jest nie patrze� sobie w oczy. Na opustosza�ym marsja�skim l�dowisku wisi na jednej z wie� skafander wypchany trocinami ze skrzynek, w kt�rych przywie�li�my nasze precyzyjne instrumenty. Trzeba powiedzie�, �e zbieraj�c si� w drog� powrotn� nie stracili�my g�owy ca�kowicie. Zabrali�my ze sob� cz�� najcenniejszego sprz�tu. Jedynym niedoskona�ym, prymitywnym instrumentem, jaki przywozimy z wyprawy, jest cz�owiek. Przelo�y� Lech J�czmyk