APULEJUSZ METAMORFOZY ALBO Z�OTY OSIO� PRZEDMOWA Proza i fikcja Proza ma dzi� inny status ni� w staro�ytno�ci. Nam wydaje si� zupe�nie naturalne, �e pisarz, kt�ry chce przedstawi� wymy�lon� histori�, tworzy opowiadanie, nowel� lub powie��. Teraz poezja to g��wnie liryka. Na epik� maj� monopol prozaicy. Pan Tadeusz, gdyby powsta� dzisiaj, musia�by chyba by� powie�ci�. Tymczasem Grekom i Rzymianom nie przysz�oby w og�le do g�owy, �e termin �epika� mo�na stosowa� do prozy. Prozaik� Grecy okre�lali mianem syngrafeus (�spisywacz�), natomiast �tw�rc�� � poietes � nazywali jedynie poet� (rzecz jasna, polskie s�owo �poeta� wywodzi si� z tego terminu greckiego). W zasadzie zatem proza s�u�y�a do notowania fakt�w � pisania traktat�w filozoficznych, dzie� historycznych, wspomnie� � a pisarz, kt�ry chcia� pu�ci� wodze fantazji, uk�ada� poemat. W rzeczywisto�ci jednak istnia�y i cieszy�y si� popularno�ci� nowele i romanse, przedstawiaj�ce wymy�lone dzieje bohater�w, najcz�ciej roz��czonych kochank�w. prze�ywaj�cych niezwyk�e przygody. Kilka takich utwor�w greckich zachowa�o si� do naszych czas�w. Mi�o�nik staro�ytnej literatury �aci�skiej ma do dyspozycji tylko dwie powie�ci: zachowany w obszernych fragmentach Satyrykon Petroniusza i Metamorfozy Apulejusza. Wydawa�oby si�, �e trzeba niezwyk�ej �atwowierno�ci, by uzna� opisane w Metamorfozach przygody cz�owieka zamienionego w os�a za zapis rzeczywistych prze�y� autora. Jednak wspomniany zwi�zek prozy z �literatur� faktu� oraz u�ycie przez autora narracji w pierwszej osobie sprawi�y, �e przez wiele wiek�w traktowano powie�� Apulejusza jako utw�r autobiograficzny. Przejawem tej postawy jest fakt, �e w p�nych r�kopisach Metamorfoz i w ich dawnych wydaniach autor jest wspominany jako �Lucjusz Apulejusz�. W rzeczywisto�ci nie wiemy. Jak brzmia�o imi� pisarza. W ka�dym razie Lucjusz, bohater powie�ci, odziedziczy� imi� po swym pierwowzorze literackim, bohaterze greckiej noweli �Lucjusz czyli osio�� zachowanej w�r�d dzie� Lukiana. Na usprawiedliwienie dawnych czytelnik�w trzeba powiedzie�, �e sam Apulejusz zdaje sobie spraw� z niezwyk�o�ci po��czenia fikcji z proz� i bawi si� dwuznaczno�ci� tej sytuacji, pozostawiaj�c nas w niepewno�ci, co m�wi �artem, a co serio. Spr�buj� to pokaza� w dalszej cz�ci tego wst�pu. Mag czy lowelas? Znany nam do�� dok�adnie epizod z �ycia Apulejusza m�g�by z powodzeniem stanowi� temat Jednej z opowie�ci wplecionych w g��wny w�tek Metamorfoz. Apulejusz (ok. 125 � po 170) urodzi� si� w mie�cie Madauros w dzisiejszej Algierii. Studiowa� w Kartaginie i w Atenach, gdzie r�wnie� naucza� jako filozof kontynuuj�cy tradycj� Platona. Mieszka� tak�e w Rzymie. Gdy w wieku trzydziestu paru lat jad�c do Aleksandrii zatrzyma� si� w mie�cie Oja (dzisiejszym Trypolisie, stolicy Libii), spotka� tam swego dawnego ucznia i o�eni� si� z jego matk�, Pudentill�, bardzo bogat� wdow�. Krewni kobiety oskar�yli go o to, �e uwi�d� j� przy u�yciu magii. Zachowa�a si� mowa obro�cza, kt�r� Apulejusz wyg�osi� przed s�dem (wysz�a ona po polsku pod tytu�em Apologia czyli w obronie w�asnej ksi�ga o magii w przek�adzie Jana S�kowskiego). Oskar�ony filozof przekonuje w niej s�dzi�w mi�dzy innymi o tym. �e nie musi by� wcale magiem kto�, kto zagl�da czasem do lustra, i �e nie ma nic podejrzanego w myciu z�b�w za pomoc� proszku. Zawart� w mowie podnios�� i �arliw� pochwa�� czystych z�b�w warto by zreszt� od czasu do czasu czyta� naszym dzieciom. S�dziowie potraktowali Apulejusza lepiej ni� Ate�czycy Sokratesa i oczy�cili go z zarzutu, gro��cego mu �mierci� lub wygnaniem. Kwieciste mowy Zachowa� si� r�wnie� zbi�r wyg�oszonych przez Apulejusza popisowych deklamacji. Nosi on tytu� Kwieciste mowy. Oto typowa pr�bka ich stylu, w pe�ni uzasadniaj�cego ten tytu� (rozdz. 13): �Filozofia nie obdarzy�a mnie wymow� w taki spos�b, w jaki natura da�a pewnym ptakom �piew kr�tki i ograniczony w czasie: jask�kom poranny, cykadom po�udniowy, p�jd�kom przedwieczorny, puszczykom wieczorny, puchaczom nocny, kogutom poprzedzaj�cy �wit. Te bowiem istoty o r�nym czasie i na r�ne sposoby piej� i �piewaj�: koguty maj� g�os budz�cy, puchacze j�kliwy, puszczyki narzekaj�cy, p�jd�ki zawodz�cy, cykady ha�a�liwy, jask�ki przenikliwy. Natomiast filozof jest ca�y czas przebieg�y w rozumowaniu i bieg�y w mowie dostojnej dla ucha, po�ytecznej dla umys�u i na wszelkie sposoby wszech�piewnej�. Cho� w Metamorfozach autor popisuje si� chwilami kunsztowno�ci� frazy, jednak nie posuwa si� w �onglerce s�ownej a� tak daleko. I ca�e szcz�cie, bo w�wczas powie�� nie nadawa�aby si� do czytania. Apulejusz zostawi� te� po sobie kilka pism filozoficznych. Najwa�niejsze z nich to traktat o demonach zatytu�owany O bogu Sokratesa oraz wyk�ad filozofii Platona i platonik�w O Platonie i Jego pogl�dach. Lucjusz czyli osio� W�r�d pism Lukiana z Samosat (ok. 120 � po 180) znajdujemy kr�tk� nowel� Lucjusz czyli osio�, traktowan� na og� przez uczonych jako skr�t wi�kszego dzie�a. Nie Jest pewne, czy autorem noweli jest rzeczywi�cie Lukian. Nie ulega natomiast w�tpliwo�ci, �e Apulejusz pisz�c Metamorfozy opar� si� na tej noweli lub na jej pierwowzorze. Fabu�a Lucjusza jest w du�ej mierze zbie�na z fabu�� Metamorfoz. W greckiej noweli nie ma jednak lu�no zwi�zanych z akcj� opowie�ci, kt�re wyst�puj� u Apulejusza � przede wszystkim rzuca si� w oczy brak zajmuj�cej centralne miejsce w Metamorfozach ba�ni o Amorze i Psyche. Inne jest r�wnie� zako�czenie utworu. Bohaterowi Lucjusza nie przywraca postaci ludzkiej Izyda, lecz odzyskuje on dawny kszta�t zjad�szy kilka r� w teatrze, w kt�rym ma wyst�pi� jako partner seksualny skazanej na �mier� zbrodniarki. Wielu czytelnik�w Metamorfoz spotyka zaw�d na samym ko�cu ksi��ki. Po emocjonuj�cej scenie, w kt�rej osio� staje si� na powr�t cz�owiekiem, Apulejusz przedstawia nam do�� nu��cy opis kolejnych wtajemnicze� bohatera w obrz�dy egipskie. Nowela przypisywana Lukianowi ma w tym miejscu bardzo zabawn� scen�, kt�r� mo�na uzna� za puent� utworu: �Postanowi�em p�j�� do kobiety, kt�ra mnie kocha�a, gdy by�em os�em. S�dzi�em, �e teraz, w ludzkim kszta�cie, wydam jej si� pi�kniejszy. Przyj�a mnie z rado�ci�, zapewne ucieszona nieoczekiwanym obrotem sprawy. Poprosi�a, bym z ni� zjad� wieczerz� i sp�dzi� noc, a ja doszed�em do wniosku, �e by�oby karygodne, gdybym stawszy si� cz�owiekiem wzgardzi� wzgl�dami kobiety, kt�ra darzy�a mnie mi�o�ci� jako os�a. Po wieczerzy nama�ci�em si� wi�c obficie olejkami i w�o�y�em na g�ow� wieniec z r� � najmilszych mi kwiat�w, kt�re przywr�ci�y mi ludzk� posta�. Gdy by�a ju� g��boka noc i nadesz�a pora spoczynku, wsta�em i � uwa�aj�c to za znakomity pomys� � rozebrawszy si� stan��em przed ni� nago, przekonany, �e bardziej jej si� spodobam, gdy mnie por�wna z tamtym os�em. Ona jednak, stwierdziwszy, �e mam wszystkie cz�onki ludzkie, splun�a i rzek�a: � Precz ode mnie! Wyno� si� z mego domu i �pij jak najdalej st�d! � A czym ci si� tak narazi�em? � pytam. � Na Dzeusa � odpowiada � nie z tob� sypia�am, ale z os�em, i nie ciebie kocha�am, ale jego. My�la�am, �e nadal zachowa�e� i wleczesz pod sob� to jedno wielkie znami� o�le. A tymczasem przychodzisz tutaj przemieniony w ma�p� z owego pi�knego i po�ytecznego zwierz�cia. Od razu wzywa s�u��cych i ka�e im wzi�wszy mnie za kark wyrzuci� z domu. Wypchni�ty na zewn�trz, �wiec�c pi�kn� golizn�, pi�knie uwie�czony i namaszczony obejmowa�em go�� ziemi� i z ni� sp�dzi�em noc�. �artem i serio Zestawienie Metamorfoz z Lucjuszem wskazuje na to, �e Apulejusz nieco zmieni� charakter ca�ej opowie�ci, wplataj�c do niej ust�py maj�ce sk�oni� czytelnika do powa�nej refleksji. Ba�� o Amorze i Psyche to nie tylko pe�en uroku mit. Jest ona r�wnie� alegori� pouczaj�c�, �e mi�o�� duszy do pi�kna mo�e zapewni� jej bosko�� i nie�miertelno��. Platonik Apulejusz nawi�zuje tu do wywodu wieszczki Diotymy, kt�r� g�osi taki w�a�nie pogl�d w ostatniej cz�ci Uczty Platona. Dostojna kap�anka pouczaj�ca Sokratesa przybiera jednak w Metamorfozach posta� �starki zdziecinnia�ej i podchmielonej�, pr�buj�cej zabawi� porwan� przez zb�jc�w dziewczyn�. Zreszt� w samym micie mo�emy znale�� wiele element�w �artobliwych, jak cho�by list go�czy, obiecuj�cy jako nagrod� za znalezienie zbieg�ej Psyche siedem poca�unk�w Wenus, lub obwieszczenie Jowisza, gro��ce bogom grzywn� za nieobecno�� na zebraniu. Takich �art�w nie spotkamy w zwi�zanym z kultem Izydy zako�czeniu Metamorfoz. Zako�czenie to r�ni si� od reszty utworu nie tylko powag�, lecz r�wnie� obecno�ci� bardzo osobistego tonu. Jak zauwa�yli ze zdziwieniem uczeni, bohater, kt�ry na pocz�tku ksi��ki jest Grekiem z dziada pradziada, tu (ks. XI, rozdz. 27) okazuje si� � jak autor � Madaure�czykiem. Podnios�y koniec utworu sk�ania czytelnika do poszukiwania alegorycznego sensu ca�ych Metamorfoz. Mo�e ka�dy z nas jest g�upim i lubie�nym os�em, dop�ki poznanie tajemnic filozofii i religii oraz cnotliwe �ycie nie uczyni go godnym miana cz�owieka i nie zapewni mu nie�miertelno�ci? Zwr��my jednak uwag� na to, �e pe�ne powagi obrz�dy ku czci egipskich b�stw s� w Metamorfozach lustrzanym odbiciem �wi�ta �miechu, w kt�rym w do�� niemi�ej roli uczestniczy Lucjusz tu� przed swoj� przemian� w os�a. To �wi�to, o kt�rym nie ma mowy w noweli greckiej, wprowadzi� zapewne Apulejusz do utworu jako sygna� dla czytelnika, �e nie powinien bra� tre�ci Metamorfoz zbyt powa�nie. Styl powie�ci Cho� �ywa i dowcipna narracja sprawia, �e powie�� Apulejusza jest niezwykle atrakcyjna dla dzisiejszego czytelnika, nauczyciele �aciny zazwyczaj odradzaj� uczniom wczesn� lektur� tego dzie�a � i to nie ze wzgl�du na frywolne ust�py, lecz w zwi�zku z licznymi osobliwo�ciami s�ownictwa i sk�adni. Apulejusz wskrzesza wiele wyraz�w u�ywanych po raz ostatni kilkaset lat wcze�niej przez Plauta, tworzy wiele innych, �mia�o u�ywaj�c przedrostk�w i przyrostk�w. Czasem te� d��y do podobnych efekt�w stylistycznych jak w przytoczonym wy�ej ust�pie Kwiecistych m�w. Zacytujmy cho�by opis dzika (ks. VIII, rozdz. 4): �Nabrzmia�y by� mi�niami twardego cielska, plugawy od kud��w nastroszonych na sk�rze, szorstki szczeci� je��c� si� na grzbiecie, spieniony od g�o�nego zgrzytania k�ami, p�omienny gro�nymi �wiat�ami �lepi�w, a piorunowy ca�y od w�ciek�ych rzut�w dygoc�cej paszczy�. Mamy tu wra�enie, �e autor nie tyle chce nam podsun�� obraz dzika, co popisa� si� talentem retorycznym. W przek�adzie gin� zreszt� rozmaite gry s��w, jak ta oto figura etymologiczna (ks. IX, rozdz. 35): pollens factionibus et cuncta facile faciens (�trz�s�c r�nymi klikami robi�, co chcia�, w kraju�). Uczeni dawniej ch�tnie m�wili o ��acinie afryka�skiej�, obejmuj�c tym terminem j�zyk Apulejusza i urodzonego w Kartaginie wybitnego pisarza chrze�cija�skiego Tertuliana, kt�ry r�wnie� jest znany ze �mia�ego i osobliwego stylu. Dzi� jednak s�dzi si� raczej, �e do ukszta�towania prozy Apulejusza nie przyczyni� si� specjalnie fakt, �e urodzi� si� on w Afryce. Jego maniera stylistyczna jest dziedzictwem ruchu w kulturze greckiej i �aci�skiej II w. n.e. zwanego �drug� sofistyk��. Przedstawiciele tego nurtu ch�tnie si�gali do dawnych, nawet przedklasycznych autor�w i popisywali si� umiej�tno�ci� tworzenia kwiecistych okres�w retorycznych. Przemiany Metamorfoz Powie�� Apulejusza nie by�a prawie znana w �redniowieczu. Z tamtych czas�w zachowa� si� tylko jeden r�kopis, sporz�dzony w XI wieku, kt�ry przele�a� trzysta lat w bibliotece klasztoru na Monte Cassino. Tam odkry� go wreszcie Giovanni Boccaccio i w�asnor�cznie sporz�dzi� jego kopi�, przechowywan� dzi� � podobnie jak tamten manuskrypt � we Florencji. Trudno o lepszy przyk�ad korzy�ci, jakie mo�e odnie�� pisarz z prowadzonych przez siebie bada� filologicznych. W�oski autor opar� dwie nowele Dekameronu (dzie� V, opowie�� 10 i dzie� VII, opowie�� 2) na opowiadaniach zawartych w IX ksi�dze Metamorfoz (rozdz. 22�28 i 5�7). Poza tym w ca�ym dziele Boccaccia cz�sto wida� wp�yw Apulejusza � mam na my�li zar�wno form� nowel jak i u�ycie poszczeg�lnych motyw�w. Apulejusza mo�na uzna� za protoplast� ca�ego gatunku literackiego � powie�ci pikaryjskiej (�otrzykowskiej) powsta�ej w XV wieku w Hiszpanii. Bohaterami tych powie�ci s� s�udzy, kt�rzy � podobnie jak zamieniony w os�a Lucjusz � wci�� zmieniaj� pan�w i maj� wgl�d w sekrety wielu kolejnych dom�w. Wspomnijmy jeszcze wa�ne dzie�o polskiego autora, zainspirowane przez opowie�� o Amorze i Psyche. Chodzi mi, rzecz Jasna, o Erosa i Psyche Jerzego �u�awskiego, �powie�� sceniczn�� z 1904 roku, przedstawiaj�c� dzieje ludzko�ci jako walk� ducha z materi�. Jak wida�, echa Metamorfoz mo�na znale�� zar�wno w literaturze plebejskiej, jak i u takich subtelnych erudyt�w jak �u�awski. Wi��e si� to z faktem, �e ksi��ka Apulejusza jest atrakcyjna z jednej strony dla ludzi zainteresowanych staro�ytno�ci�, �wczesnym �yciem codziennym, filozofi� i religi�, a z drugiej dla czytelnik�w, kt�rym zale�y po prostu na zbio- rze ciekawych i zabawnych historii. Jak pisa� w jednym z list�w Gustaw Flaubert, �w tej ksi��ce czuje si� zapach kadzid�a i moczu, zwierz�ce wyuzdanie idzie w parze z mistycyzmem�. 8 Miko�aj Szyma�ski KSI�GA PIERWSZA [l] Oto opowiem ci milezyjsk� mod��1 bajeczki rozmaite i po�echc� twe �askawe mi uszy wdzi�cznym bajdurzeniem � je�li tylko nie wzgardzisz przeczytaniem tego papirusu egipskiego, nilowej trzciny ko�czysto�ci� pisanego. Wszystko to za�, aby� si� nacudowa� ludzkich los�w i postaci przemianom w kszta�ty inne i powrotowi we w�asne dzi�ki odwrotnemu rzeczy splotowi. Zaczynam. Kt� jednak jestem ja sam? Dowiedz si� w kilku s�owach. Hymettos attycka i Istmos Efirejski, i Tenaron w Sparcie, ziemie szcz�liwe i uwiecznione w ksi�gach, znakomitszych ni� ta, s� mego rodu kolebk�. Tam, pierwszymi trudami m�odo�ci, mowy attyckiej zdoby�em znajomo��. Wkr�tce potem przybywszy do stolicy laty�skiej wzi��em si� z rozmachem do j�zyka tego kraju, j�zyka, dzi�ki kt�remu dost�pna mog�a by� jedynie nauka Kwiryt�w, i wyuczy�em si� go w znoju ci�kim, ale bez pomocy nauczyciela. Oto dlaczego wprz�d ju� prosz�: wybacz, je�li w stylu mym, pisarza-niezgraby, uderzy ci� co obcego lub gminnego. A zreszt� same te przemiany j�zyka ju� stylowi tych przemiennych historii, o kt�rych mowa, s� odpowiednie. Zaczynamy tedy t� greczy�sk� opowie��. S�uchaj pilnie, czytelniku, a uciech� mie� b�dziesz. [2] Do Tesalii � szczycimy si� bowiem, �e i to s� nasze miejsca rodowe przez matk� pochodz�c� od s�awnego onego Plutarcha i wnuka jego Sekstusa Filozofa2 � do tej tedy Tesalii d��y�em w interesach. Skoro tak przebra�em si� ju� przez wynios�o�ci g�rskie i spadzizny dolinne, i mokrad�a polne, i przez skibiaste role, chc�c i sam ruchem marszu wypocz�� sobie po zm�czeniu wskutek d�ugiego siedzenia, i konia tak�e bardzo zm�czonego maj�c � a jecha�em na siwku krajowego chowu � zeskoczy�em na ziemi�, konia troskliwie otar�em li��mi z potu, po uszach go poklepa�em, rozkie�zna�em i prowadzi�em st�pa, powoli, a�eby m�g� odla� wod� sw� i tym naturalnym i zwyk�ym sposobem ul�y� swemu zm�czeniu. A kiedy on, na boki wyci�gaj�c szyj�, skuba� pyskiem swoje �niadanie podr�ne: ��ki, kt�re mija�, stowarzyszy�em si� na trzeciego do dwu podr�nych, kt�rzy w�a�nie szli nieco przede mn�. Kiedy za� nastawiam ucha, o czym tam ci�gle pytluj�, s�ysz�, jak jeden z nich parskaj�c �miechem, wo�a: � Ale przesta�e ju� wyplata� takie duby smalone i historie niestworzone! To us�yszawszy ja, kt�rym zreszt� zawsze ciekawy na nowinki: � Ale� przeciwnie � powiadam � niech nie przestaje. Tylko mnie przypu��cie do rozmowy, nie �ebym ju� nie m�g� zdzier�y� z ciekawo�ci, ino poniewa� ch�tka jest we mnie okrutna, by pozna� wszystko albo przynajmniej jak najwi�cej. Zarazem za� wdzi�czne bajanie z�agodzi nam znojno�� wyd�wigiwania si� na ten stok, na kt�ry idziem. [3] Ale �w, kt�ry przedtem by� zacz��: 1 m i l e z y j s k a m o d � a � na wz�r greckich, realistycznych, nieraz spro�nych Opowie�ci milezyjskich Arystydesa z Miletu. 2 S e k s t u s � filozof plato�ski, nauczyciel cesarza Marka Aurelego. � Nie! � powiada � te bajdy s� tak� sam� prawd�, jak gdyby kto� chcia� twierdzi�, �e mo�na czarnoksi�skim wymrukiwaniem zawr�ci� wartkie rzeki, morze skr�powa�, �eby si� nie ruszy�o, wiatry pozbawi� dechu i zat�umi�, s�o�ce zastanowi�, sprawi�, �eby ksi�yc wyszumia� jak piana, gwiazdy zedrze� z nieba, dzie� usun��, a noc na zawsze zatrzyma�. Wtedy ja wtr�cam si� ju� �mielej: � Nu�e, przyjacielu � ty, co� zacz�� przedtem tamt� histori� � wstr�t�w nie czy� i nie �a�uj nam, ino j� doko�cz. Ty bowiem � zwracam si� do drugiego � masz uszy g�uche, a umys� zawarty rzeczom, kt�re mo�e s� i prawdziwe. Bo � dalib�g! � cz�owiek wbija sobie w g�ow� uprzedzenia co najgorsze i przez nie za k�amstwo bierze to, czego albo nie s�ysza� nigdy, albo co oczom wydaje si� niezwyczajne, albo przynajmniej dla my�li trudne do uchwycenia. A jednak jak tego b�dziesz dochodzi� dok�adniej, to zobaczysz, �e to s� sprawy nie tylko dla poj�cia ca�kiem jasne, ale i ca�kiem mo�liwe. [4] Bo ostatecznie zaraz wczoraj wiecz�r, kiedym na wy�cigi z towarzyszami biesiady troch� bardziej nieostro�nie uwija� si�, �eby u�mierci� pot�n� partyk� placka serowego, ugrz�z� ml w gardle sam mi�kusz kleisty tego ciasta i dech mi zatka�, �em o malusie�ko si� nie zad�awi�. A znowu� niedawno w Atenach i przed samym Portykiem Malowanym3 tym oto dwojgiem oczu widzia�em kuglarza, kt�ry ka�czasty miecz kawaleryjski po�yka� ostrzem na d�, a potem za n�dzn� zap�at� przebija� si� na wylot �mierciono�nym ko�cem oszczepu my�liwskiego. Po drzewcu za� tego pocisku, po tej jego cz�ci, kt�ra wystercza�a z karku do g�ry obok potylicy, wspina� si� ma�y ch�opczyna i w dziwacznych przegi�ciach podrygiwa� z takim wdzi�kiem i zgrabno�ci� ruch�w, �e zda�o si�, jakby nie mia� w sobie ko�ci ni niczego twardego. Z podziwem patrzyli�my na to wszyscy tam obecni: nic, tylko jakby po takiej laseczce, jak� s�kat� po ga��ziach nieobci�tych g�adko nosi Eskulap, bo�ek lekarzy �jakby po tej laseczce wi� si� �liskimi splotami rzadki w��. Ale ja ju� milkn�, a ty, co� przedtem zacz��, ko�cz, je�li �aska, twoj� opowie��. Ja b�d� ci wierzy� za dwu, bo i za tego tu, a w pierwszej karczmie, co nam na drodze stanie, b�d��e moim go�ciem na obiedzie. Stoi, �e to masz u mnie. [5] �w na to: � Ceni� sobie to, co obiecujesz, i bior� to za dobr� monet�. B�d� tedy prowadzi� dalej, com zacz��, ale wprz�d musz� ci si� zakl�� na to boskie s�o�ce, co na wszystko patrzy, �e opowiadam rzeczy prawdziwe i sprawdzi� si� daj�ce. Wy sami nie b�dziecie o tym nied�ugo w�tpili, skoro tylko przyb�dziecie do niedalekiej ju� Tesalii, bo tam z ust ka�dego co krok o tym s�ycha�; sprawy te bowiem dzia�y si� na oczach wszystkich. Lecz aby�cie si� naprz�d dowiedzieli, com ja sam za krajan i czym zarabiam: ot� jestem Eginet�, handluj� miodem, serem i tym podobnymi smako�ykami i kr�c� si� z tym ci�gle tam i z powrotem po Tesalii, Etolii i Beocji. Dowiedziawszy si� tedy, �e w Hypate4, mie�cie w ca�ej Tesalii najznaczniejszym, mo�na w�a�nie kupi� ser �wie�y i przedniego smaku za psie pieni�dze, polecia�em tam czym pr�dzej, chc�c naby� ca�y zapas. Ale widocznie ruszaj�c tam zacz��em lew� nog� i �jak to w takim wypadku bywa � sczez�a ca�a nadzieja dobrego interesu; dzie� przedtem bowiem zdmuchn�� mi wszystko sprzed nosa jeden wielki kupiec, niejaki Lupus. Ostatecznie tedy, zmordowany po�piechem, kt�ry si� i tak na nic nie przyda�, poszed�em sobie zaraz z wieczora do �a�ni. [6] Po drodze spostrzeg�em nagle mego kompana Sokratesa. Siedzia� na ziemi w jakiej� postrz�pionej resztce p�aszcza na grzbiecie, sam jak ten szkielet, po��k�y taki, �e nie do siebie, a raczej do tego �ebractwa podobny, co �lamda o grosz w zau�kach. Kiedy go w takim 3 P o r t y k M a l o w a n y � (stoa pojkile) na rynku ate�skim, ze s�awnymi freskami Polignota, gdzie zbierali si� stoicy. 4 H y p a t e � miasto w Tesalii, uwa�ane w staro�ytno�ci za siedzib� tesalskich czarownic. stanie zobaczy�em, to cho� on mi kum i stary znajomek, przeciem si� dopiero po chwili wahania do niego zbli�y�. �B�j si� Boga � powiadam do niego � Sokratesie m�j, a to co znowu? Jak�e ty wygl�dasz? A� wstyd! A w domu u ciebie to ci� Ju� op�akali jak straconego nieodwo�alnie raz na zawsze, a dzieciom twoim s�dzia obwodowy naznaczy� ju� opiekun�w! �ona twoja odprawi�a ju� nabo�e�stwa �a�obne za ciebie, d�ug� �a�ob� i rozpacz� okropnie si� zgryz�a, omal �e sobie oczu do ostatka nie wyp�aka�a, a� j� nareszcie jej rodzina gwa�tem prawie zmusi�a do tego, by sobie rozweseli�a jako� dom nieszcz�sny uciechami �wie�ego ma��e�stwa. A ty si� tu pokazujesz jak straszyd�o z tamtego �wiata, �e a� mi wstyd, doprawdy�. �Arystomenesie � powiada on mi na to � ani ty si� nawet nie domy�lasz, jakie bywaj� los�w zasadzki podst�pne a ciosy nieobliczalne, a ci�g�e przemiany�. I to m�wi�c strz�pem swego �achmana, na kt�rym �ata na �acie siedzia�a, zakry� ze wstydu twarz sczerwienion� jak kartagi�ska ostryga, tak �e nagle �ysn�� golizn� od p�pka poza podbrzusze. Ja tedy, nie mog�c ju� znie�� widoku takiej n�dzy i nieszcz�cia, r�k� mu podaj� i staram si� pom�c, by wsta�. [7] Ale on nie ruszaj�c si�, m�wi z g�ow� zakryt�: �Daj pok�j, daj! Niech�e si� nacieszy Los zdobycz�, jak� sobie we mnie ucapi��. Dopi��em wreszcie, �e poszed� ze mn�. Zaraz tedy �ci�gam jedn� z dwu moich w�asnych szmat i pr�dko go ubieram � czy lepiej m�wi�c: jako tako os�aniam � i na miejscu go oddaj� do �a�ni, sam krz�tam si� ko�o namaszczenia go oliw� i wytarcia, pracowicie zeskrobuj� z niego grub� na palec skorup� brudu. Uczciwie go opatrzywszy, podpieraj�c okrutnie zmordowanego, ci�gn� go, sam zmachany, do gospody, daj� mu si� ogrza� w ��ku, daj� mu je��, daj� mu pi�, dobrym s�owem go pocieszam. Powoli da� si� wci�gn�� do rozmowy i �art�w, i trefnych historyjek, a nawet na dobre sam si� rozochoci� i rozkrzycza�, kiedy nagle jak sobie westchnie okrutnie z g��bi serca i jak si� nie palnie d�oni� w czo�o, a� klasn�o! �A to przecie � powiada � trzeba ba�wana na to niewydarzonego, �eby lataj�c na te zachwalane igrzyska gladiatorskie wpakowa� si� w takie nieszcz�cie! Jak sam wiesz najlepiej, uda�em si� do Macedonii dla ubicia jednego doskona�ego interesu. Ot� kiedy po dziesi�ciu miesi�cach wraca�em stamt�d z brzuchat� dzi�ki mej przemy�lno�ci kabz�, niedaleko od Larysy zebra�a mnie ch�tka, �eby skoczy� na to widowisko, i to na kr�tsze drogi, przez jaki� w�w�z zakazany i bezludny. Tam si� do mnie dobra�y jakie� najgorsze rzezimieszki, ob�upi�y mnie z wszystkiego, ledwiem im sam z �yciem uszed� i wreszcie, oporz�dzony w okropny spos�b, dosta�em si� na nocleg do pewnej karczmarki, niejakiej Meroe, starki wprawdzie, ale jeszcze mocno jurnej, kt�rej opowiedzia�em ca�� histori� i d�ugiej w�dr�wki, i niespokojnego powrotu, i nieszcz�snego ograbienia mnie. Ona � nie ma co gada� � obesz�a si� ze mn� bardziej ni� go�cinnie: przygarn�a za darmo do smakowicie zastawionego sto�u, a potem � �e j� to ��dza ogniem przypieka�a � i do swego ��ka. Ale jakem si� z ni� tylko przespa�, od jednego razu potem wpakowa�em si� w niewol� bez ko�ca, a gorsz� od tej zarazy: to� nawet te szmaty musia�em jej odda�, kt�re mi zostawi�y tamte poczciwe �otrzyska dla zas�oni�cia golizny � nawet te groszaki musia�em oddawa�, kt�rem, p�kim mia� jeszcze si�y, zarabia� jako tragarz, a� ze mnie nareszcie uda�a niewiastka i nieuda�y los zrobi�y t� figur�, kt�r�� zobaczy� sam przed chwil��. [8] �A, na Polluksa5 � odrzek�em mu � doprawdy, �e zas�ugujesz na rzeczy najgorsze � na gorsze jeszcze od tego, co ci� teraz spotka�o �je�li� tak� wszeteczn� dziewk� przeni�s� nad ognisko domowe i dzieci�. A on przy�o�y� do ust palec wskazuj�cy i z g�uchym przera�eniem wok� si� rozgl�daj�c, czyli nikt nie s�yszy: 5 n a P o l l u k s a (i K a s t o r a) zaklinali si� Rzymianie dla zapewnienia o prawdom�wno�ci. �Na mi�y B�g, cicho! � szepn��. � Strze��e si� ty jej, bo to nie taka sobie zwyk�a kobieta! �eby� sobie jakiej biedy nie napyta� niepow�ci�gliwym j�zorem!� �Nie gadaj � mrukn��em � taka to mocarka ta kr�lowa zza szynkwasu? C� ostatecznie w tej babie siedzi?� �Czarownica � odpowiedzia� � wied�ma, co potrafi�aby ci niebo �ci�gn�� na d�, ziemi� w powietrzu zawiesi�, bij�ce �r�d�o zakamieni�, g�ry roztopi�, duchy zmar�ych wywo�a�, bog�w zewlec na ziemi�, gwiazdy pogasi�, a sam Tartar rozja�ni�!� �M�j drogi � powiadam mu � zr�b mi to i daj sobie spok�j z tymi dekoracjami jak z teatru, spu�� ju� t� kurtyn� tragiczn� l powiedz rzecz po prostu�. A on na to: �Chcesz, �ebym ci opowiedzia� jedn� czy dwie, czy sto tych sztuczek, jakie potrafi? Bo to, �e potrafi sob� rozp�ta� chu� mi�osn� nie tylko w swoich ziomkach, ale tak�e w mieszka�cach Indii albo obu Etiopii, albo nawet w tych, co �yj� na drugim ko�cu �wiata, to to s� tylko py�ki jej sztuki i czyste dla niej fraszki. Ale pos�uchaj tych jej sprawek, kt�re wielu sprawdzi�o w�asnymi oczyma. [9] Gacha swojego za to, �e zaj�� si� jak�� inn�, zamieni�a jednym otwarciem ust w bobra le�nego, poniewa� ono zwierz� w ucieczce przed my�liwcami ratuje si� tym, �e odgryza sobie swoje przyrodzenie i im je zostawia. Przemieni�a go zasi� tak, aby i on sobie musia� tak zrobi�, a wszystko za to, �e si� zadawa� z inn�. Karczmarza znowu z s�siedztwa � robi�cego jej wskutek tego konkurencj� � w ropuch� zamieni�a i teraz ten staruch p�ywa w kadzi w�asnego wina i z m�t�w na dnie poleca si� skrzecz�ce �askawym wzgl�dom swoich dawnych klient�w. Innego jeszcze, z palestry, za to, �e pono g�bowa� przeciw niej, przemieni�a w barana i on teraz w tej postaci urz�duje na terminach s�dowych. Ona to tak�e �on� jednego swego kochanka, kt�ra si� przek��liwie o jej cnocie wyra�a�a, kobiet� brzemienn�, ukara�a w ten spos�b, �e zamkn�a naturalne uj�cie jej ci��y i zatrzyma�a p��d, tak �e matka pozosta�a wieczy�cie ci�arn�. Ka�dy ci wyliczy, �e lat temu ju� o�m, jak t� niebog� brzemi� jej rozpiera, z czym wygl�da, jakby s�onia mia�a porodzi�. [10] Kiedy takie sprawki raz po raz p�ata�a na szkod� setek ludzi, wezbra�o przeciw niej wreszcie takie wszystkich oburzenie, �e dnia pewnego postanowiono bez lito�ci na niej pomst� wzi�� i ukamienowa� j� nazajutrz. Ale ona uprzedzi�a ten zamiar dzi�ki swoim czarom i jak ta Medea � kt�rej wystarczy� jeden dzionek zw�oki, pozostawiony jej przez starego Kreona, aby ca�y jego dom i c�rk� wraz z nim samym spali� po�og�, skrycie pos�an� w darowanym diademie � tak Meroe � co mi sama niedawno opowiada�a podchmieliwszy sobie � nagada�a ino krzyn� zakl�� grobowych nad otwart� jam� i od razu zrobi�o si� tak, �e wszyscy zostali zamkni�ci w swoich domach � bo b�stwa wida� musia�y znosi� w milczeniu gwa�ty zadawane przez ni� ich w�adzy. Trwa�o tak tedy calu�kie dwa dni, �e nikt nie m�g� ani wy�ama� zamku, ani wywali� drzwi, ani nawet wybi� dziury w �cianie, a� dop�ki, porozumiawszy si� jako�, nie zacz�li jej jak jeden m�� krzycze�, zaklinaj�c si� na wszystkie �wi�to�ci, �e nie podnios� na ni� r�ki, a nawet �e pospiesz� jej natychmiast z pomoc�, gdyby kto� si� wy�ama� spod tego zobowi�zania. Tak da�a si� u�agodzi� i wszystkich pouwalnia�a. Tego jednak, kt�ry ludzi przeciw niej by� podm�wi�, przerzuci�a w ciemniute�kiej nocy razem z ca�ym jego domem, jak stal zamkni�ty, ze �cianami, podwalinami i nawet samym gruntem � o sto mil, do innego miasta, po�o�onego na szczycie dzikiej g�ry, w okolic� w dodatku bezwodn�. A poniewa� domy mieszka�c�w �ci�ni�te by�y tam tak g�sto, �e dla nowego przybysza i miejsca nie sta�o, podrzuci�a dom pod bram� miasta i posz�a sobie�. [11] �No, no � powiadam � cudaczne ty mi historie tu opowiadasz, m�j Sokratesie, a i nie mniej straszne ni� cudaczne. Teraz to i mnie niema�ego� nap�dzi� niepokoju, a nawet, prawd� m�wi�c, ci�kiego stracha, co mnie ju� nie jak o�� k�uje, ale jak o�cie� d�ga. To by by�a �adna zabawa, jakby si� ta wied�ma zwiedzia�a przez takie swoje piekielne sposoby, co�my tu o niej gadali! Wiesz co, k�ad�my si� jak najpr�dzej spa�, a krzyn� si� snem pokrzepiwszy, jeszcze po nocy czmychajmy st�d jak najdalej�. Jeszczem nie sko�czy�, patrz�, a poczciwota Sokrates, zmorzony ca�odziennym znojem i winem, od kt�rego odwyk�, chrapie ju� jak zar�ni�ty. Zamkn��em tedy drzwi, zasun��em dobrze rygle, a nawet zapar�em wej�cie mocno ��kiem, na kt�rym si� dopiero po�o�y�em. Ale z pocz�tku strach mi nie dawa� jaki� czas zasn��, dopiero potem, dobrze ju� po p�nocku, troch� si� zdrzemn��em na dobre, kiedy z �omotem � po kt�rym pozna� od razu, �e to nie z�odzieje � drzwi si� otwieraj�, a w�a�ciwie nie otwieraj�, ino wylatuj� razem z po�amanymi na kawa�ki zawiasami. M�j tapczanik, bez tego ju� kulawy na jedn� nog� i zmursza�y, wywr�ci� si� od tego gwa�townego uderzenia, ja wylecia�em, �em si� a� po pod�odze pokatula�, i uczu�em tylko, �e tapczan wali mi si� na grzbiet i ca�kiem mnie przykrywa i przyt�umia. [12] Do�wiadczy�em wtedy, jak pewne uczucia zdolne s� przerzuca� si� same z siebie w swoje przeciwie�stwa. Bo jak rado�� � bywa to cz�sto � �zy wyciska, tak ja, w tym strachu nie na �arty, nie mog�em powstrzyma� �miechu, z Arystomenesa uczuwszy si� takim ��wiem. I kiedy tak, rzucony w �mieci, a zakryty przez us�u�ne i chytre ��ko, zerkam, co si� tam dalej stanie, widz� dwie niewiasty starsze; jedna trzyma�a w r�ce �wiec�c� latarni�, druga g�bk� i miecz. Tak uzbrojone staj� przed Sokratesem �pi�cym jak suse�. Wtedy ozwie si� ta z mieczem: �Ten ci to jest, siostrzyczko Pantio, ten m�j s�odki Endymionek6, ten m�j pieszczoszek, kt�ry dniami i nocami gzi� si� czule z � och! � wiosn� mych latek, ten, kt�ry wzgardziwszy moim �arem nie tylko pysk sobie strz�pi na mojej cnotce, ale jeszcze chce czmychn��! A ja naturalnie, jak ta Kalipso opuszczona przez oszuka�czego Ulissesa, b�d� op�akiwa� wieczne moje wdowie�stwo!� Tu wyci�gn�wszy r�k� pokazuj� mnie tej swojej godnej Pantii i dodaje: �A ten poczciwina, ten Arystomenes, co taki �epak do rady � bo to on obmy�li� plan tej ucieczki, a teraz pod ��kiem przywarowa� i a� si� przylepi� do ziemi, a ledwo zipie ze strachu i �ypie ino �lepiami na to wszystko � on my�li, �e mu tak na sucho ujdzie to, co na mnie napyskowa�! Wystroj� ja mu kiedy� jeszcze...! E, i nie kiedy� � zaraz, zaraz teraz dam mu takiego �upnia, �e po�a�uje swego dawnego drwinkowania i tera�niejszego w�cibstwa�. [13] Sk�rom to us�ysza�, nieszcz�sny, zimne poty na mnie uderzy�y i taka mnie wzi�a dr��czka, �e a� od niej tapczan na moim grzbiecie zacz�� ta�czy� jak op�tany. I wtedy s�ysz�, jak milutka Pantia powiada: �Siostruniu, to bierzmy si� od razu naprz�d do niego i rozszarpmy go jak bachantki albo skr�pujmy i wyr�nijmy mu jego m�skie przyrodzenie�. Na to Meroe � oczywi�cie bowiem wymiarkowa�em, �e wedle wszystkiego, co opowiada� Sokrates, do niej odnosi si� to imi�: �Nie � m�wi � niech�e ten sobie przynajmniej po�yje, �eby m�g� rzuci� gar�� ziemi na cia�o tego niebo��tka� � i odgi�wszy g�ow� Sokratesa na prawy bok wbi�a mu w lew� stron� szyi ca�y mieczyk a� po r�czk�, a podstawiwszy szybko ma�y mieszek skrz�tnie schwyta�a do� buchaj�c� krew, tak �e nawet jedna kropla jej nie usz�a i nie zostawi�a nigdzie �ladu. Na to wszystko patrzy�em w�asnymi oczyma. Widzia�em nawet, jak ta czu�a Meroe � zapewne, by nie uchybi� w niczym temu swojemu obrz�dkowi mordowania � jak wsun�a przez t� ran� r�k� a� do samych wn�trzno�ci i pogmerawszy tam wyci�gn�a serce mojego nieszcz�snego kompana, z kt�rego gardzieli przer�ni�tej rze�nickim ciosem wydobywa� si� ino jaki� g�os, a raczej s�abe charczenie razem z krwawymi b�blami powietrza. Tymczasem Pantia, zak�adaj�c g�bk� ca�y otw�r rany, m�wi�a: �Ej g�bko, g�bko w morzu zrodzona, �eby� mi si� przez rzek� nie pu�ci�a!� 6 E n d y m i o n � Arkadyjczyk s�ynny z pi�kno�ci, kt�rego Zeus u�pi�, by go zachowa� w wiecznej m�odo�ci. Tak si� z tym wszystkim za�atwiwszy, odchodz�, a na odchodnym jedna odsun�a m�j tapczan, po czym obie przykucn�y rozkraczone nad moj� twarz� i da�y upust swoim p�cherzom, zalewaj�c mnie strasznie smrodliwym moczem. [14] Ledwie wysz�y za pr�g, a ju� drzwi, jakby nigdy nie tkni�te, wracaj� na swoje dawne miejsce, zawiasy wsuwaj� si� w swe otwory, podwoje zahaczaj� si� o swe rygle, zasuwki zapadaj� w zamki. Ja za�, jak le�a�em, ci�gle jeszcze rozci�gni�ty na ziemi, tchu nie mog�c z�apa�, nagi, skostnia�y i zlany moczem, jakby mnie w tej chwili ma� porodzi�a � a raczej jeszcze gorzej, bo jak na po�y nie�ywy, jak sw�j w�asny pogrobowiec, jak taki, co sam widzia� ju� w�asn� �mier�, albo co najmniej kandydat na szubienic�, co gotowa ino na niego czeka � ja tedy pomy�la�em sobie ino, co si� te� stanie ze mn�, kiedy rano znajd� mego towarzysza zamordowanego? Kto uwierzy, �e m�wi� rzeczy cho� podobne do prawdy, kiedy ja b�d� m�wi� prawd� sam�? Powiedz�: �Mog�e� przynajmniej krzycze� o pomoc, je�li� ju� nie m�g� � ty, taki dr�gal! � da� rady niewie�cie. Wi�c w oczach twoich r�n� cz�owieka, a ty g�by nie otworzysz? Dlaczego� za� ty sam uszed�e� takiej rzezi? Dlaczego� ta okrutnica mia�aby oszcz�dzi� kogo�, co widzia� zbrodni� na w�asne oczy i m�g�by o niej w s�dzie �wiadczy�? Ale skoro� si� wtedy wykpi� od �mierci, to id��e teraz za swym towarzyszem!� Nad tym ino bez ustanku si� g�owi�em, a tymczasem mie� si� zaczyna�o ju� ku dniowi. Doszed�em wreszcie do tego, �e najlepiej zrobi� wymykaj�c si� przed �witem chy�kiem w drog�, chocia�by po omacku. Chwytam tedy m�j t�umoczek i wsun�wszy klucz w drzwi usi�uj� otworzy� zamek; ale te niezawodne drzwi chcia�y pokaza�, �e wiedz�, co to obowi�zkowo��: w nocy si� wprawdzie same otwar�y, ale za to teraz zaledwie ust�pi�y, kiedym po jaki setny raz kr�ci� w zamku ich w�a�niusie�kim kluczem. Wyszed�em. [15] �Hej, jest tam kt�ry? � wo�am � Otw�rz no mi wrota zajazdu, bo wyruszam przed �witem�. Odzywa si� na to nareszcie od�wierny z bar�ogu, gdzie� za bram� wjazdow�, do p� jeszcze nieprzytomny ze snu. �A tobie co? � powiada � ty nie wiesz, ile po drogach zb�j�w, �e si� teraz po nocy w drog� wybierasz? Ale jak ty masz na sumieniu jakie� takie sprawki, �e ci i �ycie ju� niemi�e, to my tam d�wigamy jeszcze na karku g�owy, a nie dynie! To ich za ciebie nastawia� nam nie ochota!� �Dobrze � m�wi� � ale ju� przecie dzie� niedaleko. A opr�cz tego, co takiemu n�dzarzowi, jak ja, mog� zabra� zb�je? Ty, g�upcze, nie wiesz, �e nawet dziesi�ciu, i to atlet�w, nie potrafi obedrze� go�ego?� A na to on przewr�ci� si� na drugi bok i wybe�kota� ju� �pi�cy prawie: �A sk�d ja mog� wiedzie�, czy� ty nie poder�n�� gard�a temu twojemu znajomkowi, kt�rego� tu wiecz�r przyprowadzi�, i teraz w nogach nie szukasz ratunku?� W tej chwili � dobrze to mam w pami�ci � zrobi�o mi si� tak, jakby si� ziemia pode mn� rozst�pi�a i jakbym zobaczy� samo dno Tartaru z psem Cerberem rozdziawiaj�cym ku mnie nienasycon� paszcz�. Zrozumia�em wtedy zaiste, �e poczciwa Meroe oszcz�dzi�a moj� gardziel nie z lito�ci, ale z okrucie�stwa: �eby mnie zachowa� ca�o dla stryczka. [16] Wracam tedy do izby i zaczynam rozmy�la�, jak by tu znale�� jak� �mier� gwa�town�. Ale gdy los nie zostawi� mi �adnego innego narz�dzia do samob�jczej �mierci, jak chyba tylko tapczan: �Tapczaniku m�j � powiadam � m�j najdro�szy, co� ze mn� przetrwa� tyle tarapat�w, ty jedyny nieprzekupny �wiadku tego, co si� sta�o tej nocy, ty jedyny, kt�rego m�g�bym przyzwa� na �wiadka mej niewinno�ci wobec oskar�enia, co na mnie czyha � ty dostarcz mi pewnego sposobu, �ebym si� pr�dko dosta� do podziemia!� Co m�wi�c wyd�ubuj� sznur, z kt�rego by�a plecionka na tapczanie, zarzucam i umocowuj� jeden sznura koniec na ma�ej belce wystaj�cej nieco spod okna, drugi koniec zwi�zuj� w mocn� kluczk�, wy�a�� na tapczan � bo im wy�ej, tym �mier� pewniejsza � i wk�adam g�ow� w p�tlic�. Ale kiedym podpor�, kt�ra mnie dot�d podtrzymywa�a, nog� odepchn��, a�eby sznur wskutek ci�aru cia�a zacisn�� si� ko�o szyi i udusi�, nagle m�j stryczek � stary wida� i sparcia�y � urywa si�, a ja z wysoka spadaj�c wal� si� na Sokratesa, kt�ry le�a� blisko pode mn�, i razem z nim staczam na ziemi�. [17] A w�a�nie w tej samej chwili wchodzi od�wierny i krzyczy na ca�e gard�o: �Gdzie�e� tam, ty, co� si� o p�nocy tak w drog� spieszy�, a teraz chrapiesz pod pierzyn�?� Na to � nie wiem, czy wskutek mojego upadku, czy na ten ryk � budzi si� Sokrates, wstaje pierwszy i powiada ze z�o�ci�: �Czy to mo�e nies�usznie wszyscy go�cie kln� tych karczmarzy? To przecie ten natr�t w�cibski, co tu wlaz� nie w por� � z pewno�ci�, �eby co� zw�dzi�! � zbudzi� mnie, com taki zm�czony, swym wrzaskiem z najsmaczniejszego snu!� Wy�a�� na to ja, ucieszony okropnie, rozpierany niespodzian� rado�ci�, i krzycz�: �Patrz no ty, chlubo wszystkich od�wiernych, oto m�j kum, m�j tatu�, m�j braciszek, ten, o kt�rym w nocy po pijanemu pyskowa�e�, �em go zabi�!� � i mi�dzy jednym s�owem a drugim Sokratesa wyca�owuj�, wy�ciskuj�! Ale on, odrzucony zapachem tej okropnej cieczy, kt�r� mnie owe j�dze zakazi�y, gwa�townie mnie odpycha: �A id��e ty precz � parska � ta� ty �mierdzisz jak ostatnia kloaka� � i z prze�miechami zaczyna si� dopytywa� o przyczyn� tych zapach�w. A ja, biedaczysko, musia�em wymy�la� z miejsca jaki� g�upi dowcip i odwraca� rozmow� na co innego. �A chod�my� ju� � powiadam, �api�c go wp� � i u�yjmy sobie przechadzki o poranku�. Wzi��em t�umoczek i zap�aciwszy karczmarzowi za mieszkanie wyruszyli�my w drog�. [18] Uszli�my tak szmat drogi, a ju� te� i s�o�ce zesz�o i wszystko o�wieci�o. Wtedy j��em bardzo uwa�nie przypatrywa� si� szyi mego towarzysza, temu mianowicie miejscu, gdziem widzia� grz�zn�cy w niej miecz. My�la�em sobie: �Ech, ty g�upcze, co� si� str�bi� kilkoma kieliszkami wina i �ni�e� okropno�ci! Oto Sokrates idzie sobie obok ca�y, zdr�w, nietkni�ty! Gdzie� ta rana, gdzie ta g�bka? Gdzie w ko�cu blizna taka g��boka i taka �wie�a?� A do niego powiadam: �Nie bez kozery m�wi� powa�ni lekarze, �e ob�arstwo i pija�stwo ci�kie i okropne zmory senne sprowadza. Ja tak�e, �em to sobie wczoraj wiecz�r nie �a�owa� kieliszk�w, mia�em noc paskudn�, potworno�ci mi si� jakie� zwidywa�y i okropno�ci � a� teraz jeszcze mi si� zdaje, �e jestem ludzk� krwi� zlany i zbezczeszczony�. A na to on ze �miechem: �Krwi� jak krwi�, ale moczem to� chyba zlany. Co prawda, to i mnie si� �ni�o, �e mnie mordowano. Bo i taki b�l w szyi, tutaj, czu�em i tak mi by�o, jakby mi kto samo serce wyrywa�, a i teraz jako� mi tchu brak, kolana mi dr�� i id� jako� tak niepewnie, i chcia�bym co� zje��, �eby si� pokrzepi�. �Masz � powiadam na to � masz tu gotowe �niadanie� � i �ci�gam z plec�w moj� sakw�, podaj� mu szybko chleb ze serem. �O, pod tym platanem zaraz siadajmy� � proponuj�. [19] Tak robimy, po czym i ja sam posilam si� z tych zapas�w i obserwuj� przy tym jego �apczywie zajadaj�cego. W pewnej chwili widz� jednak, �e jako� si� w sobie zapad� i zblad� jak bukszpan. Cera nagle zrobi�a mu si� tak trupia, �e mnie, widz�cemu w my�li przed sob� ci�gle te dwie Furie z nocy, pierwszy k�s chleba, cho� by� male�ki, uwi�z� ze strachu w gardle i nie chcia� p�j�� ani w prz�d, ani w ty�. Liczba za� ludzi przechodz�cych drog� przyda�a jeszcze gwa�towno�ci memu strachowi. Bo zechc� oni uwierzy�, �e jak nas tu jest dwu, jeden ginie bez �adnego przyczynienia si� drugiego? Tymczasem Sokrates, kt�ry zjad� do�� du�o � po�kn�� �apczywie wi�ksz� cz�� doskona�ego sera � zacz�� odczuwa� gwa�towne pragnienie. A bardzo niedaleko od korzeni platanu p�yn�a spokojna rzeczka, leniwa jak stawek, jak srebro jasna, a jak kryszta� przejrzysta. M�wi� mu t�dy: �Ugasz� pragnienie w tej bia�ej strudze�. On wstaje i nieco poszukawszy mniej stromego zej�cia, kl�ka na brzegu i po��dliwie pochyla si� nad zaczerpni�tym kubkiem. Ale jeszcze nie dotkn�� p�ynu warg ko�cem, kiedy na szyi jego rozdziawia si� rana szeroka i g��boka, z kt�rej nagle wypada owa g�bka, a za ni� ma�a stru�ka krwi. Zew�ok to ju� by� nie�ywy, kt�ry by�by wpad� do rzeki, gdybym go nie by� jeszcze zdo�a� przytrzyma� za jedn� nog� i nie bez wysi�ku wyci�gn�� na brzeg. Tu ob�a�owawszy biednego towarzysza, jak mo�na by�o w tych warunkach, pogrzeba�em go w piaszczystej ziemi w wiecznym rzeki s�siedztwie. Sam, przera�ony, dr��c ze strachu o siebie, ucieka�em przez bezdro�a i pustkowia i jakby sam maj�c na sumieniu morderstwo, wyrzek�em si� ojczyzny i domu i poszed�szy na dobrowolne wygnanie mieszkam teraz w Etolii, gdzie si� na nowo o�eni�em. To jest historia, kt�r� nam opowiedzia� Arystomenes. [20] Wtedy �w jego towarzysz, kt�ry zaraz z pocz�tku zatwardzia�e wiary jego s�owom nie dawa�, powiada: � A to dopiero bajda nad bajdami, a to �garstwo nie do �adu i sk�adu � i zwracaj�c si� do mnie: � Ty zasi�, z kt�rego miny i czupryny pozna�, �e� nie prostak, ty takim bajdom wierzysz? � Ja doprawdy � odrzek�em � s�dz�, �e nie masz rzeczy niemo�liwych. Wszystko, co si� ludziom wydarza, wedle zrz�dzenia losu si� dzieje. Przecie i mnie, i tobie, i wszystkim ludziom przytrafiaj� si� sprawy dziwne i prawie nies�ychane; opowiedz je jednak takiemu, co ich nie zazna�, to pewno wiary u niego nie znajd�. Ale ja � na Herkulesa! � wierz� temu twojemu towarzyszowi i wdzi�czne mu dzi�ki sk�adam, �e nas rozerwa� miluchnej bajki ucieszno�ci�; za jej to spraw� umkn��em si� �mudzie i znojowi d�ugiej i przykrej drogi. My�l� tak�e, �e i ten m�j podjezdek rad jest temu dobrodziejstwu, bo mnie tu, a� do bramy tego miasta, nie jego grzbiet, ale w�a�ciwie uszy moje podwioz�y. [21] I tu by� koniec naszej rozmowy i drogi posp�lnej. Towarzysze bowiem moi obaj wzi�li si� na lewo do najbli�szych domk�w. Ja za� wst�pi�em do pierwszej karczmy na drodze napotkanej i spyta�em tam karczmarki � starki jakiej� � czy to jest miasto Hypate, a gdy przytakn�a, czy zna niejakiego Milona, jednego z pierwszych miasta. Za�mia�a si� na to i powiada: � Prawdziwie pierwszy on tu, ten Milon, bo siedzi na samym podwalu miasta, pierwszy z kraja. � �art na bok, mamusiu � powiadam � powiedz no �askawie, co on za jeden i gdzie mieszka. � Ano, widzisz � odrzecze � tam, te ostatnie okna, kt�re wygl�daj� na miasto, kiedy z drugiej strony drzwi wychodz� na zau�ek? Tam to mieszka ten Milon, cz�ek pieni�ny srodze i ci�ko bogaty, a cz�sto g�sto dobr� lichw� uprawiaj�cy, bo bierze w zastaw z�oto i srebro. Dusi si� na tych �mieciach siedz�c okrakiem na swoim grosiwie z po�owic�, godn� kum� w tej n�dzy. Jedn� jedyn� �ywi tam ino s�u�k�, a chodzi zawsze jak ten �ebrak. Wybuchn��em �miechem na ten opis. � Bardzo to �askawie i przezornie � powiadam � zatroszczy� si� o mnie mi�y m�j Demeasz, daj�c mi w podr�y polecenia do takiego cz�owieka, w kt�rego gospodarstwie nie ma strachu przed dymem z ogniska ani przed par� z warzonki. [22] To m�wi�c poszed�em dalej do tego domu i zacz��em �omota� we wrota mocno zaryglowane, wo�aj�c przy tym g�o�no. Po dobrej chwili wysz�a jaka� m��dka. � Ej tam, cz�owieku � powiada mi � co si� tak do drzwi dobija�e�: na jaki zastaw chcesz po�yczy�? Gdzie� si� taki uchowa�, co nie wiesz, �e my dajemy tylko na z�oto i srebro? � B�d� no grzeczniejsza dla mnie � odrzek�em � i raczej powiedz, czy zastaj� w domu twego chlebodawc�. � Pewnie � odrzek�a � ale dlaczego pytasz? � Mam dla niego list od Koryntyjczyka Demeasza. � P�jd� mu oznajmi� � rzek�a � a ty tymczasem tu poczekaj . To powiedziawszy zaryglowa�a znowu drzwi i wesz�a do domu. Wkr�tce wr�ci�a i otwar�a drzwi, m�wi�c: � Pan prosi ci�. Wszed�em i znalaz�em go siedz�cego na w�ziutkim tapczaniku i w�a�nie rozpoczynaj�cego obiad. U n�g jego siedzia�a �ona, st� za� by� nakryty, ale nie zastawiony. Wskaza� na� i powiada: � Oto zastawa, jak� mog� go�ciowi ofiarowa�. � Pi�knie � m�wi� i z miejsca daj� mu list Demeasza. Przerzuci� go pr�dko i powiada: � Jaki to kochany ten Demeasz, �e mi takiego go�cia przysy�a. [23] I kaza� �onie ust�pi�, a mnie na jej miejsce zaprasza. A kiedy i teraz wzdraga�em si� z grzeczno�ci, z�apa� mnie za sukni� i poci�gn��. � Siadaj � powiada � tutaj, bo my, ze strachu przed z�odziejami, nie mamy �adnych sto�k�w ani nie mo�emy sobie sprawi� potrzebnych sprz�t�w. Us�ucha�em. Wtedy rzek�: � Zaraz bym sam si� domy�li� � i bez ochyby � z tej przystojnej cia�a postawy i z tej dziewiczej zgo�a skromno�ci, �e� ty z dobrego domu. Ale i m�j Demeasz to samo mi w li�cie pisze. Przeto racz nie wzgardzi� biedot� tej naszej norki. Ta przylegaj�ca izba b�dzie ci przystojn� siedzib�. Rozgo��e si� �askawie w naszym domu, a i on uro�nie twoim dostoje�stwem, i ty sobie zdob�dziesz tytu� do s�awy, je�li, rad skromnemu schronieniu, wsp�zawodniczy� b�dziesz z cnotami owego Tezeusza7, kt�rego tw�j ojciec nosi� nazwisko rodowe, a kt�ry nie pogardzi� ubo�uchn� go�cin� staruchy Hekali. Tu przywo�a� s�u�k�. � Fotis � powiada jej � zajmij no si� pieczo�owicie t�umoczkami go�cia, z�� je w tej izbie, a zarazem wyjmij pr�dziute�ko ze skrzyni olej do namaszczenia i r�czniki, i wszystko, co potrzebne, i do �a�ni najbli�szej mego go�cia zaprowad�; dosy� si� strudzi� d�ug� i ci�k� drog�. [24] Us�yszawszy to ju�em si� rozeznawa� w �ci�liwych obyczajach Milona, a chc�c go sobie pozyska�, odrzek�em: � Zupe�nie mi nie trza tych przybor�w do k�pieli, bo zawsze w drodze mam je z sob�. A co do �a�ni, to �atwo si� do niej dopytam. Ale co mi najbardziej na sercu le�y, to to, �eby�, Fotis, koniowi, co mnie dzielnie ni�s�, kupi�a za te oto groszaki siana i j�czmienia. Za czym z�o�ywszy t�umoki moje w owej ofiarowanej mi izbie, po drodze do �a�ni chc�c sobie upatrzy� co� na wieczerz�, poszed�em na targ ze smako�ykami. Tam zobaczy�em roz�o�one pyszne ryby; zacz��em pyta� o cen� i ze stu srebrnik�w, kt�re mi za�piewano, wytargowa�em za dwadzie�cia denar�w. W�a�nie stamt�d wychodzi�em, kiedy spotykam si� z Pitiaszem, moim koleg� szkolnym z Aten. �w ino przyjrza� mi si� ma�owiele, a zaraz mnie pozna� i rzuci� mi si� na szyj� �ciskaj�c i wyca�owuj�c. � A m�j Lucjuszu � wykrzykiwa� � to dalib�g szmat czasu, jak ci� nie widzia�em! To� to � na Herkulesa! � odk�d rozeszli�my si� ze szko�y mistrza Klitiasza! C� ci� tu sprowadza? � Jutro si� dowiesz � odpowiedzia�em. � Ale � a to co? No, ciesz� si�, �e si� spe�ni�y twoje marzenia! To� to widz� za tob� i pacho�k�w, i p�ki r�zg, i str�j na tobie, jaki si� godzi urz�dnikom! 7 T e z e u s z � syn ate�skiego kr�la Egeusza. W drodze na jedn� z wypraw zatrzyma� si� na nocleg u staruszki Hekale. Poeta aleksandryjski Kallimach opisa� to w utworze Hekale. � A tak � powiada � urz�dujemy tu na edylostwie i zajmujemy si� aprowizacj�. Chcesz mo�e kupi� jaki smako�yk, to ja ci to w tej chwili za�atwi�! Wymawia�em si�, poniewa� kupiwszy ryby przy�adzi�em sobie dostateczn� wieczerz�. Ale w tej chwili Pitiasz spostrzeg�szy kosz potrz�sn�� rybami, �eby je lepiej zobaczy�, i pyta: � A to �miecie za ile kupi�e�? � Ach � m�wi� � zaledwie wydar�em je rybakowi za dwadzie�cia denar�w. [25] Na to porwa� mnie w tej chwili za r�k� i wlok�c z powrotem na targowisko smako�yk�w krzyczy: � I kt�ry to z tej ho�oty sprzeda� ci te wybi�rki? Pokaza�em tego starowin�, co siedzia� gdzie� w k�ciku. Na tego on natychmiast wsiad� �jak przysta�o na edyla � straszliwym g�osem: � To tak? � grzmia� � to ju� nawet nie macie wzgl�du na naszych przyjaci� ani na go�cia �adnego? Wida�, �e tak, skoro �piewacie sobie takie nies�ychane pieni�dze za n�dzne rybi�ta! Wy chcecie to miasto, ten kwiat Tesalii, zmieni� na skalist� pustyni�, wyg�odzi�? Ale to wam nie ujdzie bezkarnie! Ja ci� tu tak urz�dz�, �e si� dowiesz, jak � p�ki ja tu urz�duj� � jak �ajdactwu zamyka si� drog�! � i wysypawszy na �rodek placu m�j koszyczek ka�e swemu r�kodajnemu wszystkie ryby nogami potratowa� i porozdeptywa�. Teraz m�j Pitiasz, zadowolony z tego aktu surowej sprawiedliwo�ci, poradzi� i mnie, �ebym sobie ju� poszed�. � To mi wystarczy, Lucjuszu � m�wi� � �em tak tego starucha poha�bi�. Zbity tym wszystkim z panta�yku i zgo�a og�upia�y ruszam znowu do �a�ni, pozbawiony dzi�ki szcz�liwemu pomys�owi mego dawnego kole�ki r�wnocze�nie i groszy, i wieczerzy, po czym wyk�pawszy si� sun� z powrotem do domu Milona i do mojej izby. [26] W�a�nie jednak wesz�a Fotis, s�u��ca, i powiada, �e gospodarz mnie prosi. Ale ja, znaj�c ju� wtedy oszcz�dno�� Milona, grzecznie si� wyprosi�em, �e to zm�czenie po podr�y sen lepiej ni� jad�o usun