Josy Eisenberg Judaizm T�umaczy�y Irena St�por Ewa Wola�ska Wydawnictwo Cyklady Warszawa 1999 Tytu� orygina�u Le judaisme Copyright � 1989 by J. Grancher, Editeur Copyright � for the Polish edition by Wydawnictwo Cyklady Copyright � for the Polish translation by Wydawnictwo Cyklady Wydanie pierwsze, Warszawa 1999 Redakcja Regina Gromacka Projekt ok�adki Micha� Brzozowski Redakcja techniczna Zbigniew Garwacki Korekta Marzenna K�os Sk�ad i �amanie Agencja Wydawnicza MakPrint al. Stan�w Zjednoczonych 51 tel. 813-05-36 ISBN 83-86859-43-1 Wydawnictwo Cyklady Skr. poczt. 36 ^ 04-026 Warszawa 50 �L tel./fax (22) 810-71-87 ''�'' SPIS TRE�CI Cz�� I U �R�DE� 1. Sk�d wywodzi si� religia Izraela? ................. 7 2. Czy Dziesi�cioro Przykaza� jest streszczeniem ca�ej etyki? Czy gdyby ich powszechnie przestrzegano, wystarczy�oby to, aby ludzie �yli w pokoju? ................... 10 3. Czy kap�an jest bo�ym or�downikiem i czy mo�na powiedzie�, �e w katolicyzmie ksi�a s� spadkobiercami kohanim staro�ytnego Izraela? .......................... 14 4. Skoro arcykap�an by� czo�ow� postaci� dawnego judaizmu, to dlaczego nie powierzono tej roli Moj�eszowi? ........ 16 5. Moj�esz nazywany jest prorokiem. Co odr�nia proroka od kap�ana? .............................. 18 6. Je�li prorocy nie s� kap�anami - czy s� m�drcami? ....... 22 7. Jak powsta�a Biblia hebrajska? Z czego si� sk�ada? ....... 29 8. Jak tradycja �ydowska t�umaczy r�ne imiona, kt�re nosi B�g w Biblii? ............................ 35 Cz�� II KSZTA�TOWANIE SI� JUDAIZMU 9. Wielokrotnie wspominali�my o Talmudzie, kt�ry uwa�a si� za ksi�g� �wi�t�. Jakie jest jego miejsce w judaizmie i jak mo�na go usytuowa� w stosunku do Biblii? ....... 41 10. Skoro Talmud stanowi prawo m�wione, jak to si� sta�o, �e przybra� form� tekstu pisanego? ................ 49 11. Jakie s� podstawowe nauki p�yn�ce z Talmudu? ....... 53 12. Skoro Talmud g�osi tak wznios�e tre�ci religijne i etyczne, to dlaczego go t�piono? Przecie� wielokrotnie palono go w �redniowieczu? ......................... 64 JUDAIZM 13. Talmud to dzie�o rabin�w. Kim oni byli i czy wsp�cze�ni rabini s� nast�pcami rabin�w talmudycznych? ....... 67 Cz�� III EWOLUCJA JUDAIZMU 14. Talmud przybiera sw� ostateczn� posta� w pocz�tkach �redniowiecza. Jak judaizm rozwin�� si� w �redniowieczu, w jaki spos�b w��czy� do swego nurtu poszczeg�lne pr�dy filozoficzne i duchowe rozkwitaj�ce w owym czasie? ..... 73 15. Co to jest kaba�a? ........................ 86 16. Czy kaba�a ogranicza�a si� do wyja�nienia ukrytego sensu Biblii i Talmudu? Czy da�a pocz�tek nowym wierzeniom i obyczajom? ........................... 95 Cz�� IV �YDOWSKI SPOS�B �YCIA 17. Jake s� zasadnicze rytua�y obowi�zuj�ce �yda - poza obchodzeniem �wi�t? ..................... . 108 18. Co m�wi judaizm o �yciu pozagrobowym? Czy istnieje piek�o? ............................. 111 19. Dlaczego judaizm nie aprobuje ma��e�stw mieszanych? Czy� nie jest to rasizm? ....................... . 115 Cz�� V BY� �YDEM DZISIAJ 20. Jakie problemy stoj� przed wsp�czesnym judaizmem? ... 129 21. Jak religijni �ydzi postrzegaj� pa�stwo Izrael? ....... 133 Bibliografia ............................. 139 CZʌ� PIERWSZA U �r�de� 7. Sk�d wywodzi si� religia Izraela? Kolebk� religii Izraela jest Bliski Wsch�d, a w�a�ciwie kilka kraj�w, w kt�rych stopniowo powstawa�y elementy sk�adowe tej religii, kt�r� p�niej nazwano judaizmem. Niegdy� kraje te nosi�y nazwy: Mezopotamia, Aram i Kanaan - obecnie s� to Irak, Syria i Izrael. Judaizm kszta�towa� si� zatem g��wnie w trzech krajach, chocia� nie mo�na pomin�� tak wa�nego wydarzenia jak pobyt w Egipcie, a nast�pnie w�dr�wka po pustyni na Synaju. Sk�d wzi�o si� tak zr�nicowane t�o geograficzne? Po prostu st�d, �e w przeciwie�stwie do wi�kszo�ci system�w religijnych, religia Izraela nie powsta�a w wyniku jednego jedynego objawienia w konkretnym czasie i w ograniczonej przestrzeni. Pod wieloma wzgl�dami charakteryzuje j� w�a�nie to, �e tworzy�a si� powoli w obr�bie pochodz�cej z Mezopotamii spo�eczno�ci - Hebrajczyk�w, kt�rych kolejne fale nap�ywaj�ce do Palestyny, po d�ugiej tu�aczce, ci�kich prze�yciach i wielu historycznych, geograficznych i duchowych perypetiach, utworzy�y w ko�cu prawdziwy nar�d - Izrael. Judaizm nie jest objawieniem, doktryn� ani nauk� jednego natchnionego mistrza - jak w przypadku Buddy, Jezusa czy Mahometa - lecz owocem powolnego, zbiorowego tworzenia, w kt�rym bra�y udzia� charyzmatyczne postaci: Abraham, Jakub, Dawid, prorocy Izraela. Kszta�towa� si� przez niemal trzyna�cie stuleci, a dzieje jego powstawania relacjonuj� opowie�ci zawarte w Biblii. JUDAIZM W procesie tworzenia judaizmu mo�na wyr�ni� cztery etapy. Ka�dy z nich wni�s� sw�j wk�ad w kszta�towanie wierze� i tradycji stanowi�cych podstawy religii staro�ytnego Izraela. Na tych fundamentach w trakcie kolejnego trwaj�cego do dzi� procesu budowana by�a religia �ydowska. Oto, jak przebiega�y trzy pierwsze etapy. Pierwszy etap: czasy patriarch�w Pierwszy etap tej historii rozpocz�a niewielka grupka nomad�w, Hebrajczyk�w, kt�rzy opu�cili Mezopotami�, by uda� si� najpierw do Aramu, a nast�pnie do Kanaanu. Hebrajczyk�w zalicza si� do grupy lud�w zwanych semickimi, nie ze wzgl�du na wsp�lnot� rasow�, nie istnieje bowiem nic takiego jak rasa semicka (jest to pseudonaukowy koncept ukuty w XIX w., kt�rego ponure konsekwencje s� powszechnie znane), lecz dlatego, �e ludy te m�wi� j�zykami wywodz�cymi si� ze wsp�lnego pnia: akadyjski, aramejski i hebrajski s� j�zykami semickimi. Najwybitniejsz� postaci� w tym klanie nomad�w jest Abraham, kt�ry osiedla si� wraz z rodzin� w kraju Kanaan. Wed�ug Biblii przenosi si� tam na rozkaz Boga po otrzymaniu obietnicy, �e ta ziemia przypadnie w udziale jego potomstwu. Pan rzeki do Abrama: Wyjd� z twojej ziemi rodzinnej i z domu twego ojca do kraju, kt�ry ci uka�� (...) "* Ksi�ga Rodzaju 12, l (...) Pan rzek� do Abrama: Sp�jrz przed siebie i rozejrzyj si� z tego miejsca, na kt�rym stoisz, na p�noc i na po�udnie, na wsch�d i ku morzu; ca�y ten kraj, kt�ry widzisz, daj� tobie i twemu potomstwu na zawsze (...) Ksi�ga Rodzaju 13, 14-15 * Wszystkie cytaty pochodz� z Biblii Tysi�clecia, wyd. III poprawione, Pallotinum, Pozna� - Warszawa 1990 r. (przyp. red.). U �R�DE� Abraham zapocz�tkowa� religi� Izraela, jeszcze do�� prymitywn� i sprowadzaj�c� si� do trzech zasadniczych wierze�: 1) Istnieje pewien B�g - w zasadzie nie m�wi si� jeszcze o Bogu jedynym - kt�ry zawar� Przymierze z Abrahamem i jego potomstwem. 2) �wiadectwem tego Przymierza jest przysz�e zaw�adni�cie krajem Kanaanu. 3) B�g ten jest Bogiem sprawiedliwym i S�dzi� wszystkich ludzi. Wnuk Abrahama, Jakub, musi na jaki� czas opu�ci� �ziemi� obiecan�". Kiedy do niej powraca, stoczywszy walk� z tajemniczym nieznajomym, przyjmuje imi� Izrael, kt�re przeka�e swoim dwunastu synom. Imi� to oznacza prawdopodobnie �tego, kt�ry walczy z Bogiem" - w podw�jnym znaczeniu s�owa �z" (tj. razem z Nim lub przeciwko Niemu). Drugi etap: niewola egipska Gnani g�odem Hebrajczycy docieraj� do Egiptu, gdzie wkr�tce staj� si� niewolnikami i grozi im zag�ada. W�wczas pojawia si� druga charyzmatyczna posta� w tej historii - Moj�esz. B�g potwierdza swoje Przymierze i nakazuje Moj�eszowi wyprowadzi� z Egiptu Hebrajczyk�w, kt�rzy podczas dwustu lat przebywania w tym kraju stali si� licznym narodem. Mimo gwa�townego sprzeciu w�adcy nast�puje wi�c Exodus - wyj�cie z Egiptu, kt�remu towarzysz� liczne cudowne wydarzenia: dziesi�� plag egipskich i przej�cie such� nog� Morza Czerwonego. Teraz ju� ca�y lud odkrywa realno�� Przymierza dzi�ki spe�nieniu obietnicy poczynionej Abrahamowi. Zaprawd� jest jeden B�g, B�g Izraela, kt�ry oddaje sprawiedliwo�� uci�nionym i poprowadzi ich do przyobiecanej ojczyzny. Historycy zgodnie dzi� twierdz�, �e Exodus mia� miejsce w XIII wieku p.n.e. Trzeci etap: pakt na pustyni U podn�a g�ry Synaj Izrael otrzymuje Prawo: jest nim Dekalog, czyli Dziesi�cioro Przykaza�. Nadanie Prawa stanowi JUDAIZM prawdziwy �akt za�o�enia" religii Izraela. G��wnie dlatego, �e zawiera potwierdzenie monoteizmu i odrzucenie wielob�stwa: Ja jestem Pan, tw�j B�g, kt�ry ci� wywi�d� z ziemi egipskiej, z domu niewoli. Nie b�dziesz mial cudzych bog�w obok Mnie (...) Ksi�ga Wyj�cia 20, 2-3 Nast�pnie, i przede wszystkim, poniewa� przekszta�ca w wym�g etyczny to, co do tej pory by�o jedynie jednostronn� umow�, ods�aniaj�c prawdziwy sens Przymierza: powo�anie ludu gotowego podda� si� Bo�emu prawu i przestrzega� go w �yciu. 2. Czy Dziesi�cioro Przykaza� jest streszczeniem ca�ej etyki? Czy gdyby ich powszechnie przestrzegano, wystarczy�oby to, aby ludzie �yli w pokoju? W istocie Dekalog wzbudza wiele w�tpliwo�ci. Cz�sto nazywa si� go �etyczn� deklaracj� ludzko�ci". Jednak�e takie okre�lenie jest tylko po cz�ci s�uszne. Bez w�tpienia �wiat, w kt�rym Dziesi�ciorga Przykaza� przestrzegano by w ca�o�ci, wydawa�by si� bardziej harmonijny ni� ten, w jakim �yjemy. Trzeba jednak zauwa�y�, �e chodzi tu jedynie o og�lne zasady, a nie skrupulatnie opracowane normy prawne. Ponadto zasady te dotycz� g��wnie indywidualnej etyki - co prawda niezb�dnej, lecz niewystarczaj�cej. Przestrzeganie Dekalogu nie wyklucza a priori ani wojen - sz�ste przykazanie* brzmi dos�ownie: Nie b�dziesz mordowa�, a nie, jak si� je cz�sto b��dnie t�umaczy: Nie b�dziesz zabija� - ani walki klasowej. Innymi s�owy Dziesi�cioro Przykaza� to zasady moral- * Wg numeracji katolickiej (kt�ra pomija oryginalne drugie przykazanie, a dziesi�te rozbija na dwa) jest to przykazanie pi�te (przyp. red.). 10 U �R�DE� nego post�powania, dzi�ki kt�rym ludzie stan� si� lepsi, a wtedy - mo�na �ywi� nadziej� - utworz� sprawiedliwe i humanitarne spo�ecze�stwo. Dlatego Prawo nie mo�e sprowadza� si� do Dekalogu; tu� po jego og�oszeniu Moj�esz wyda� ca�y zbi�r praw, stanowi�cych swego rodzaju rozporz�dzenia wykonawcze. To w�a�nie jest Tora, dos�ownie �nauka, Prawo". Zosta�a ona wy�o�ona w pi�ciu ksi�gach Moj�eszowych, czyli tak zwanym Pi�cioksi�gu, naj�wi�tszym tek�cie w religii �ydowskiej. Wed�ug tradycyjnych oblicze�, Tora zawiera 613 przykaza� - 248 nakaz�w i 365 zakaz�w, dotycz�cych dw�ch wa�nych dziedzin: stosunk�w mi�dzyludzkich (kodeks cywilny i kodeks karny) oraz przepis�w zwi�zanych z kultem. Od tej pory etyka i kult stanowi� b�d� dwa filary religii Izraela. Daj�c mu Prawo, B�g wezwa� go zarazem, by sta� si� kr�lestwem kap�an�w i ludem �wi�tym (Ksi�ga Wyj�cia 19, 6). To wezwanie jest r�wnocze�nie aktem wybrania i u�wi�cenia. Izrael jest obowi�zany nie tylko baczy� na etyk�, lecz tak�e przestrzega� pewnej liczby rytua��w i szczeg�lnych nakaz�w, kt�re czyni� ze� lud �wi�ty, to jest u�wi�cony. Oznacza to r�wnie� odmienny - tak, jak kap�an r�ni si� od laika, cz�owieka �wieckiego. Etyka jest celem; u�wi�cenie za� �rodkiem, dzi�ki kt�remu Izrael zachowuje �wiadomo�� tego celu i stara si� jak najusilniej go osi�gn��. Izrael jest ludem kap�a�skim, a przecie� w obr�bie Izraela s� tak�e kap�ani B�g podsuwa zamiary, ale to ludzie je urzeczywistniaj�. �wi�to�� by�a idea�em, za� pokolenie, kt�re wysz�o z Egiptu najwidoczniej nie dojrza�o na tyle, by m�c go zrealizowa�. By� mo�e zbyt wiele oczekiwano po hordzie niewolnik�w? W ka�dym razie to pokolenie wielokrotnie okazywa�o, �e nie potrafi dochowa� wierno�ci Bogu i Jego prawu. Podczas czterdziestu lat b��dzenia po pustyni dochodzi�o do rozruch�w, bunt�w, zw�tpienia i utraty zaufania. Najpowa�niejszym wykroczeniem by� epizod ze z�otym cielcem, 11 JUDAIZM czyli powr�t Izraela do poga�stwa. Tylko jedno z dwunastu plemion pochodz�cych od syn�w Jakuba pozosta�o wierne Bogu - Lewici, kt�rzy w nagrod� otrzymali status pomocnik�w kap�a�skich. Sam Moj�esz by� Lewit�. Z kolei jednej z rodzin tego plemienia, rodzime Aarona brata Moj�esza, powierzono szczeg�ln� rol�: najbli�szych s�ug Boga. Jej cz�onkowie zostali nazwani kohanim, czyli kap�anami, i mieli podlega� szczeg�lnym prawom. Od tej pory, z biblijnego punktu widzenia, b�d� wi�c istnia�y cztery typy ludzi, co mo�na przedstawi� schematycznie w postaci koncentrycznych k�. Pierwsze najwi�ksze ko�o oznacza wszystkie narody. B�g Izraela jest bowiem tak�e Bogiem ca�ej ludzko�ci. Izrael jest uwa�any za najstarszego syna Boga, a inne ludy s� jego m�odszymi bra�mi. Podlegaj� one powszechnym zasadom moralno�ci, kt�re rabini okre�l� p�niej og�ln� nazw� praw syn�w Noego - ich j�dro stanowi Dziesi�cioro Przykaza�. Z wyj�tkiem zakazu politeizmu, do praw powszechnych nie zaliczono �ci�le religijnych nakaz�w. Chodzi wy��cznie o zasady etyczne. Drugie ko�o tworzy Izrael. Musi oczywi�cie przestrzega� powszechnych zasad moralno�ci, z t� wszak�e r�nic�, �e nie ogranicza si� tylko do nich, lecz winien stosowa� si� nadzwyczaj skrupulatnie do nakaz�w Tory. Ponadto jego drug� - je�li nie g��wn� - cech� charakterystyczn� jest podporz�dkowanie si� obszernym zbiorom zawartych w Torze przepis�w rytualnych. Przepisy te stanowi� pierwowz�r rozbudowanego p�niej przez rabin�w systemu, nazwanego ju� po zamkni�ciu epoki biblijnej judaizmem. Tu wydaje si� konieczna kr�tka dygresja, kt�ra pozwoli nam pokr�tce scharakteryzowa� �ydowski rytua�. Poza etyk�, wyra�aj�c� si� w Torze w rozmaitych prawach - od mi�o�ci bli�niego a� po obowi�zek zbudowania balustrady na tarasie - i dotycz�c� wszystkich dziedzin �ycia, wym�g �wi�to�ci przejawia si� w przestrzeganiu wielu zakaz�w. Przede wszystkim chodzi o sprawy seksualne: zakazane jest kazirodztwo, stosunki homoseksualne, zoofllia oraz wsp�ycie podczas menstruacji lub choroby wenerycznej. Zakazy dotycz� te� po�ywienia. Zwierz�ta 12 U �R�DE� zosta�y podzielone na trzy kategorie: ssaki, ptaki i ryby nadaj�ce si� do jedzenia lub zakazane. Wykluczone jest spo�ywanie krwi. Liczne zakazy obejmuj� te� ro�liny, np. nie wolno je�� owoc�w z drzewa przez cztery lata od chwili jego posadzenia, sadzi� razem zbo�a i winoro�li lub miesza� lnu z we�n�. Wszystkie te prawa wi��� si� z poj�ciem czysto�ci i nieczysto�ci. Czas - �wi�ty lub �wiecki - determinuje inne zakazy. Na przyk�ad w dzie� szabatu zabronione jest rozniecanie ognia, a tak�e wszelkie dzia�anie tw�rcze; rabini wyliczaj� trzydzie�ci dziewi�� rodzaj�w zabronionych czynno�ci. Podczas �wi�ta Pesach nie nale�y spo�ywa� chleba z zakwaszonej m�ki. Surowo zakazane s� wszelkie obyczaje poga�skie, takie jak wywo�ywanie duch�w zmar�ych czy tatuowanie. Nie mniej liczne s� nakazy obowi�zuj�ce Izraelit�w, zw�aszcza w �yciu zawodowym. Wi�kszo�� z nich by�a w tamtej epoce rolnikami lub hodowcami byd�a. Musieli p�aci� rozmaite daniny ze swoich zbior�w lub stad, oddawa� Lewitom dziesi�cin�, pozostawia� niez��ty skrawek swego pola ludziom ubogim, przynosi� do �wi�tyni r�ne ofiary. W trzecim kole znajduj� si� kap�ani. We wszystkich sferach �ycia s� oni poddani wi�kszym ograniczeniom ni� zwyk�y Izraelita. Nie wolno im po�lubi� kobiety rozwiedzionej; maj� zakaz wst�pu na cmentarz i przebywania pod jednym dachem z nieboszczykiem. Mog� spo�ywa� wy��cznie te produkty, z kt�rych pobrane zosta�y rytualne daniny na ofiar�. W ostatnim czwartym kole znajduje si� jedynie arcykap�an, najwy�szy dostojnik. Tylko jemu wolno wchodzi� raz w roku, w Dzie� Pojednania, do miejsca zwanego �wi�te �wi�tych; jest te� jedynym cz�owiekiem, kt�ry zna tajemnic� prawdziwego Imienia Boga i ma moc jego wypowiadania. W Dzie� Pojednania arcykap�an musi podda� si� z�o�onej ceremonii oczyszcze�, ofiar, libacji i datk�w - nale�y do niej tak�e obrz�d wyp�dzenia koz�a ofiarnego, na kt�rego sk�ada si� symbolicznie grzechy Izraela. Najwy�szego po�rednika mi�dzy Bogiem a Izraelem obowi�zuj� jeszcze bardziej rygorystyczne 13 JUDAIZM ni� innych kap�an�w regu�y czysto�ci i nakazy dotycz�ce �ycia ma��e�skiego. Koniecznie musi poj�� za �on� dziewic�; nie wolno mu w �adnym razie mie� styczno�ci ze �mierci�, dlatego nie mo�e bra� udzia�u nawet w pogrzebie bliskich krewnych. 3. Czy kap�an jest bo�ym or�downikiem i czy mo�na powiedzie�, �e w katolicyzmie kap�ani s� spadkobiercami kohanim staro�ytnego Izraela? Przede wszystkim nale�y podkre�li�, �e funkcja kap�a�ska istnia�a w systemie religijnym Izraela w czasach biblijnych. Odk�d zburzono �wi�tyni� w Jerozolimie, a �ydzi udali si� na wygnanie - powr�cimy do tego tematu w dalszej cz�ci ksi��ki - religia ta przesz�a wiele g��bokich zmian. Obecnie �yciem �yd�w nie kieruj� ju� kap�ani. Pomijaj�c te fakty, nie spos�b zaprzeczy�, �e niegdy� kap�ani odgrywali podw�jn� rol�: byli stra�nikami Prawa, kt�rego dwie tablice pobo�nie przechowywano wewn�trz Arki Przymierza; byli r�wnie� po�rednikami mi�dzy Bogiem i Izraelem. Najczystsi po�r�d czystych, zwolnieni z obowi�zku pracy �wieckiej, by zdoby� �rodki utrzymania, wolni od wszelkiej nieczysto�ci fizycznej i moralnej, mieli przede wszystkim za zadanie oczyszcza� wiernych. Sk�adali za nich ofiary przeb�agalne i odprawiali rytua�y oczyszczania niezb�dne w r�nych chwilach �ycia. Arcykap�an by� najwy�szym po�rednikiem. W Jom Kipur, Dzie� Pojednania, podczas wspania�ej uroczysto�ci trzykrotnie zwraca� si� do Boga prosz�c kolejno o odpuszczenie grzech�w pope�nionych przez niego samego, potem kap�an�w i wreszcie ca�ego ludu. Poniewa� w zasadzie ca�y Izrael by� narodem kap�a�skim, to kap�an -primus inter par es - musia� czuwa� nad przestrzeganiem praw �wi�to�ci, kt�re ze wzgl�du na szczeg�lny status Izraelit�w 14 U �R�DE� obowi�zywa�y wszystkich. Jego dewiza brzmia�a: najpierw nale�y s�u�y� Bogu. W praktyce znaczy�o to, �e skoro ca�y �wiat po�wi�cony jest Bogu, to wszelki �wiecki u�ytek z d�br tego �wiata wymaga odprawienia rytua�u desakralizuj�cego: dlatego nale�a�o z�o�y� ofiar� z pierwszego zwierz�cia urodzonego w stadzie i z pierwszych plon�w swojego pola. Pod wieloma wzgl�dami status katolickiego ksi�dza przypomina funkcj� kap�ana staro�ytnego Izraela. Istnieje jednak wa�na r�nica: kap�anom nie tylko wolno by�o si� �eni� - cho�, jak wspomniano, podlegali r�nym ograniczeniom - ale wr�cz musieli to uczyni�, by m�c pe�ni� swoje funkcje. Wed�ug judaizmu bowiem harmonijne �ycie ma��e�skie i seksualne stanowi niezb�dny warunek dla utrzymania r�wnowagi istoty ludzkiej, bez niej niemo�liwe jest osi�gni�cie czysto�ci i �wi�to�ci. Przekonanie to by�o tak mocno zakorzenione, �e w jerozolimskiej �wi�tyni przedsi�wzi�to bardzo szczeg�lny �rodek ostro�no�ci. Ot� aby odprawi� ceremoni� w Dniu Pojednania, arcykap�an musia� by� koniecznie �onaty. Nakazywano mu zatem zawrze� drugie, bia�e, ma��e�stwo na wypadek, gdyby jego �ona nagle zmar�a! Rozmaite funkcje pe�nione przez kap�an�w by�y nierozerwalnie zwi�zane z rytua�em �wi�tyni w Jerozolimie. �wi�tynia zosta�a jednak zniszczona przez Rzymian w 70 r. n.e., a judaizm kap�an�w ust�pi� miejsca judaizmowi rabinicznemu. Z obowi�zk�w kap�a�skich przetrwa�o tylko kilka: w dalszym ci�gu b�ogos�awili wiernych w synagodze, zachowali pewne honorowe przywileje i przewodniczyli specyficznemu obrz�dowi symbolicznego wykupu pierworodnych, jaki odprawiano trzydzie�ci dni po urodzeniu przez kobiet� pierwszego dziecka. Teoretycznie bowiem ka�dy pierworodny powienien by� odgrywa� rol� kap�ana w obr�bie w�asnej rodziny. Wykupuj�c go symbolicznie od kap�ana rodzice w pewien spos�b desakralizowali swoje pierwsze dziecko, pozwalaj�c mu tym sposobem �powr�ci� do stanu �wieckiego" i uwalniaj�c je od tego szczeg�lnego statusu. A zatem tradycja kap�a�stwa utrzymywa�a si� nadal, cho� sta�a si� spraw� marginaln�. Aby zako�czy� ten temat, zwr��my uwag�, �e kap�ani 15 JUDAIZM cz�sto nosili imi� Cohen, Cahen, Cohn, Kohn, Kahn i tym podobne patronimy pochodz�ce od hebrajskiego s�owa kohen. 4. Skoro arcykap�an by� czo�ow� postaci� dawnego judaizmu, to dlaczego nie powierzono tej roli Moj�eszowi? Moj�esz zajmuje w judaizmie unikatowe miejsce. Mo�na powiedzie�, �e by� prawdziwym za�o�ycielem tej religii i odegra� w niej podw�jn� rol�: polityczn� i duchow�. Najpierw wyzwoli� lud Izraela, potem sta� si� jego przewodnikiem podczas czterdziestoletniej w�dr�wki po pustyni na Synaju. Przede wszystkim jednak by� jego Mistrzem, poprzez kt�rego Izraelowi zosta�o objawione i przekazane Prawo. Dlatego w �ydowskiej historii nosi tytu� Rabbenu - nasz Mistrz. By� �ydem par excellence. Oczywi�cie wysuwano czasem odmienne hipotezy co do jego pochodzenia. Freud z przekonaniem twierdzi�, �e Moj�esz by� Egipcjaninem. Biblia rzeczywi�cie podaje, �e zosta� znaleziony i adoptowany przez c�rk� faraona i wychowywa� si� na jego dworze. A zatem Moj�esz - ksi�ciem Egiptu? W judaizmie nikt nie traktuje tej hipotezy powa�nie. Wr�cz przeciwnie - uwa�a si�, �e Moj�esz stanowi pierwowz�r odmowy asymilacji: cz�owiek, kt�rego los ocali� od prze�ladowa� i kt�ry odkrywszy swoje prawdziwe pochodzenie - jego matka i ojciec byli Lewitami - powraca do swego ludu. W tym czasie Moj�esz dor�s�, poszed� odwiedzi� swych rodak�w (...) Ksi�ga Wyj�cia 2, 11 Poniewa� p�niej Moj�esz zosta� przede wszystkim tym wybra�cem, przez kt�rego dane zosta�o Prawo, by�o rzecz� ca�kowicie naturaln�, i� sta� si� pierwszym arcykap�anem Izraela. 16 J U �R�DE� M�wili�my wcze�niej o tym, �e kap�ani pe�nili g��wnie funkcj� stra�nik�w Prawa. Na pustyni odpowiedzialni byli za Namiot Spotkania, w kt�rym kr�lowa�y Tablice Prawa pieczo�owicie przechowywane w Arce Przymierza. Czy� jednak Moj�esz nie potrzaska� Tablic Prawa? Istotnie, po tym, jak Izraelici powr�cili do poga�stwa i zbudowali sobie z�otego cielca, Moj�esz uzna�, �e s� niegodni otrzymania Prawa i roztrzaska� dwie kamienne tablice, na kt�rych wypisany by� Dekalog. Ale B�g na znak przebaczenia rozkaza� mu ponownie wspi�� si� na g�r� Synaj, by odebra� nowe tablice, takie same jak poprzednie. Wed�ug �ydowskiej tradycji dzie�, w kt�rym Moj�esz po raz drugi da� Izraelowi Tablice Prawa, zbiega si� zreszt� z p�niejsz� dat� Jom Kipur, Dnia Pojednania! Zast�pienie jednych tablic drugimi oznacza zawarcie pewnego kompromisu: absolut okazuje si� nieosi�galny, Przymierze zostaje z�amane, ale B�g wspania�omy�lnie godzi si� z ludzk� rzeczywisto�ci� i daj�c swemu ludowi nowe tablice ponownie zawiera z nim Przymierze. Zauwa�my przy tym, �e wed�ug tradycji szcz�tki pierwszych tablic pozbierano i z�o�ono wraz z nowymi tablicami w Arce Przymierza, jak gdyby chciano zachowa� �wiadectwo i niewierno�ci ludu, i idea�u, kt�ry winien przetrwa� w pami�ci. Wracaj�c do Moj�esza - jego wielka pokora sprawi�a, �e kilkakrotnie odmawia� spe�nienia misji powierzonej mu przez Boga, gdy� czu� si� jej niegodny. W�a�nie dlatego chocia� B�g wybra� go sobie pocz�tkowo na rzecznika, to p�niej zast�pi� go jego brat Aaron. Ustali� si� podzia� zada�: Aaron mia� przemawia� do faraona, a Moj�esz ukazywa� znaki i wywo�ywa� cudowne zjawiska zwane dziesi�cioma plagami egipskimi. Dlatego te�, mimo �e Moj�esz nieprzerwanie wstawia� si� u Boga za swym niewiernym ludem, godno�� arcykap�ana przypad�a w udziale Aaronowi. Rabini pr�bowali wyja�ni� ten wyb�r na wiele sposob�w. Najbardziej prawdopodobna wydaje si� hipoteza, wedle kt�rej Moj�esz by� cz�owiekiem nazbyt mi�uj�cym absolut, by m�c 17 JUDAIZM zrozumie� ludzi. Ta my�l zosta�a p�niej szeroko rozwini�ta w �ydowskiej mistyce. 5. Moj�esz nazywany jest prorokiem. Co odr�nia proroka od kap�ana? M�wili�my ju� o trzech etapach narodzin religii Izraela. Aby zrozumie� profetyzm, trzeba przyjrze� si� teraz czwartemu etapowi tej ewolucji, kt�ry rozpocz�� si�, gdy lud Izraela dotar� do Ziemi Obiecanej i osiedli� si� tam. Trzy pierwsze okresy - czasy patriarch�w, niewola u Egipcjan i Exodus, w�dr�wka po pustyni i dar Tory - obejmuj�ce okres oko�o czterystu lat s� opisane w pi�ciu pocz�tkowych ksi�gach Biblii hebrajskiej. Czwarty etap stanowi osnow� pozosta�ej cz�ci - dziewi�tnastu ksi�g Biblii - i rozci�ga si� na przestrzeni oko�o tysi�ca lat. Okres ten rozpoczyna si� zdobyciem Kanaanu w XIII w. p.n.e., a ko�czy wraz z zamkni�ciem kanonu biblijnego, mniej wi�cej w III w. p.n.e. Chodzi tu wi�c o d�ugi fragment dziej�w, trudny do streszczenia, jest on bowiem niezwykle bogaty w wydarzenia i idee. W tym czasie powstaje pa�stwo, rodzi si� nar�d - a tak�e pewien nacjonalizm - i rozwija si� my�l religijna, kt�ra ca�kowicie zmieni pierwotn� religi� patriarch�w i Hebrajczyk�w. Tysi�clecie to charakteryzuj� dwa zjawiska, zarazem zbie�ne i przeciwstawne: powstanie monarchii i pojawienie si� profetyzmu. Pierwsze z tych zjawisk jest nast�pstwem zdobycia Kanaanu. Izrael, lud koczowniczy, mia� si� osiedli� na ziemi, kt�r� B�g obieca� jego przodkom. Nie by�y to jednak tereny pustynne - zamieszkiwa�y je liczne spo�eczno�ci poga�skie, z kt�rymi Izrael musia� walczy�, by je zredukowa� i podporz�dkowa� sobie. Podb�j kraju nast�powa� wi�c powoli, a niekiedy nawet z du�ymi trudno�ciami. Pewne regiony d�ugo pozostawa�y w r�kach autochton�w, zdarza�o si�, �e byli oni silniejsi pod wzgl�dem militar- 18 U �R�DE� nym od nowo przyby�ych. Starcie Hebrajczyk�w z niekt�rymi s�siadami - na przyk�ad z Filistynami, r�wnie� od niedawna osiad�ymi na tych terenach - wywo�a�o prawdziw� wojn� stuletni�. Sama Jerozolima zosta�a zdobyta dopiero w dwie�cie lat po rozpocz�ciu podboju. D�ugo musiano czeka� na spe�nienie obietnicy. Przyczyny takiego stanu rzeczy mo�na si� dopatrywa� w tym, �e Izrael cierpia� na endemiczn� chorob�: nie tworzy� jednolitego narodu, lecz sk�ada� si� z plemion, kt�re dokona�y podzia�u Kanaanu pomi�dzy siebie, nie wi���c si� �adn� wsp�ln� struktur� polityczn�. Niepowodzenia w trakcie podboju, op�r i akty odwetu ze strony autochton�w spowodowa�y, �e konieczne sta�o si� ustanowienie w�adzy centralnej. A poniewa� przyw�dcy, kt�rzy stan�li na czele plemion hebrajskich - s�dziowie - nie zdo�ali uwolni� ich ostatecznie od zagro�enia ze strony pogan, Hebrajczycy - nazywaj�cy si� teraz dzie�mi Izraela lub po prostu Izraelem - za��dali w ko�cu od ostatniego s�dziego, by wyznaczy� kr�la. Zebra�a si� wi�c ca�a starszyzna izraelska i uda�a si� do Samuela do Rama. Odezwali si� do niego: Oto ty si� zestarza�e�, a synowie twoi nie post�puj� twoimi drogami: ustan�w raczej nad nami kr�la, aby nami rz�dzi�, tak jak to jest u innych narod�w. Pierwsza Ksi�ga Samuela 8, 4-5 I tak, oko�o roku 1000 p.n.e. narodzi�a si� monarchia Izraela. Za panowania trzech pierwszych kr�l�w - Saula, jego zi�cia Dawida i syna tego ostatniego, Salomona - w krajobrazie politycznym Izraela nast�pi� szereg radykalnych zmian. Proces tworzenia w�adzy centralnej zapocz�tkowa� Dawid. Kr�l ten, posta� obdarzona niezwyk�� charyzm�, k�adzie ostatecznie kres wp�ywom Filistyn�w i jednoczy plemiona hebrajskie. Ostatni etap ca�kowitego podboju ziem przez Izrael to zaj�cie przez Dawida - w samym sercu kraju - Jerozolimy, z kt�rej czyni stolic� pa�stwa. Salomon umacnia jeszcze bardziej w�adz� kr�lewsk�. Za jego panowania Izrael staje si� wielkim mocarstwem, rozwija mi�dzynarodowy handel morski, eksploatuje z�o�a metali na 19 JUDAIZM pustyni i utrzymuje rozleg�� sie� przymierzy politycznych i handlowych. Salomon buduje te� �wi�tyni� Jerozolimsk�, kt�ra doda splendoru religii Izraela. Ten bogaty, kochany przez poddanych i m�dry kr�l jest wszak�e w�adc� absolutnym. Po jego �mierci dochodzi do gwa�townego roz�amu. W latach 930-722 p.n.e. istniej� ju� dwa kr�lestwa Izraela: dziesi�� plemion przy��czy si� do pierwszego, utworzonego przez Jeroboama, rywala syna Salomona, a jedynie dwa pozostan� wierne dynastii Dawida i ustanowi� drugie kr�lestwo izraelickie, zwane Juda. W pierwszym kr�lestwie dojdzie do wielu nast�puj�cych po sobie rewolucji pa�acowych i wojen, co doprowadzi do jego ca�kowitego rozpadu w roku 722 p.n.e. Samaria, obecnie Nablus, stolica kr�lestwa Izraela, zostanie zdobyta i zburzona przez kr�la asyryjskiego Sargona II, a ludno�� wygnana z kraju zniknie tym samym z kart historii. Monoteizm biblijny i religia Izraela przetrwaj� w drugim kr�lestwie, w Judzie. Ono r�wnie� zostanie zniszczone - a wraz z nim i �wi�tynia - w roku 586 p.n.e. Stanie si� tak za spraw� Babilo�czyk�w. Upadek kr�lestwa b�dzie oznacza� dla �yd�w utrat� niezale�no�ci politycznej na d�ugie wieki. Przedstawili�my w bardzo du�ym skr�cie histori� hebrajskiej monarchii, gdy� pozwala to uzmys�owi� sobie polityczne i spo�ecz-no-gospodarcze t�o �ycia i dzia�alno�ci prorok�w Izraela. Moj�esz stworzy� podstawy judaizmu, prorocy rozwin� w ci�gu dw�ch wiek�w nauk� �ojca prorok�w" i wnios� pierwszy i decyduj�cy wk�ad w rozw�j judaizmu. Profetyzm jest zjawiskiem z�o�onym. W istocie istnieli r�nego rodzaju prorocy, ich funkcje zmienia�y si�, tak jak i nazwy jakie im kolejno nadawano: meszuga (szalony), choze (widz�cy) i wreszcie nabi (wieszcz, cz�owiek, kt�ry m�wi). Nie nale�y jednak pojmowa� funkcji proroka w tradycyjnym sensie - jako osoby, kt�ra przepowiada przysz�o��. Z pewno�ci� istnieli w�wczas prorocy oficjalni, prorocy dworscy - niczym astrologowie lub wr�bici na dworach europejskich wiele wiek�w p�niej - zobowi�zani odgrywa� rol� wyroczni dla kr�l�w Izraela. Ale prawdziwi hebrajscy prorocy byli raczej g�osicielami pewnych prawd ni� 20 U �R�DE� wieszczami, nawet je�li zdarza�o si� im ods�ania� w sytuacji krytycznej gro�by wisz�ce nad przysz�o�ci� ich �wi�tyni. Dzia�ania proroka maj� zasadniczo charakter koryguj�cy. Jest on niejako ostatni� desk� ratunku, pewnego rodzaju �komitetem ocalenia publicznego", kt�ry ma odwr�ci� bieg historii i przywr�ci� �ad w instytucjach, kiedy popadaj� w rozprz�enie lub zaczynaj� si� wynaturza�. G��wnym obiektem krytyki proroka jest z jednej strony ustabilizowana w�adza, z drugiej za� - ludowe przes�dy. Ustabilizowana w�adza to kr�lowie i kap�ani. Od czas�w panowania Salomona i zbudowania �wi�tyni Jerozolimskiej s� to jej dwa g��wne filary. W�adza kr�lewska nie czeka�a, a� Hegel okre�li j� jako �zimne monstrum", by zachowywa� si� w taki w�a�nie spos�b. Dzieje kr�l�w Izraela, kt�re ukazuje z wieloma szczeg�ami Biblia, to d�uga lista zachowa� despotycznych, bezwzgl�dnych i gwa�townych. Wi�kszo�� tych w�adc�w sprzeniewierzy�a si� Prawu i jego podstawowemu wymogowi: poszanowaniu monoteizmu. S�uchaj, Izraelu, Pan jest naszym Bogiem - Panem jedynym. Ksi�ga Powt�rzonego Prawa 6, 4 Te s�owa Moj�esza - kt�re sta�y si� credo judaizmu i istotnym elementem jego liturgii - stanowi� tylko jeden z niezliczonych fragment�w, w kt�rych Prawo ostrzega przed zasadniczym odst�pstwem zagra�aj�cym Izraelowi: powrotem do ba�wochwalstwa i poga�stwa. Ba�wochwalstwo to uznanie bog�w Kanaanu - a przede wszystkim kult Boga Baala - i sprowadzenie Pana Izraela do roli jednego z b�stw panteonu kananejskiego. Prorok Eliasz by� jednym z tych, kt�rzy najostrzej pot�piali zjawisko nazwane p�niej synkretyzmem religijnym i gor�co wzywali Izrael do dokonania wyboru mi�dzy Panem i Baalem. Powrotowi do ba�wochwalstwa sprzyja� podzia� na dwa kr�lestwa. Ustanowienie innej struktury religijnej ni� ta, kt�ra istnia�a w �wi�tyni Jerozolimskiej, da�o sposobno�� kr�lestwu Izraela i jego stolicy, Samarii, 21 JUDAIZM do wymkni�cia si� spod wp�yw�w kr�lestwa Judy i do zaznaczenia swej odr�bno�ci. Kr�l Jeroboam posun�� si� nawet do tego, �e za��da� z�otego cielca, a w jednym i w drugim pa�stwie pojawi�y si� r�nego rodzaju bo�ki i b�stwa. �r�de� synkretyzmu mo�na te� szuka� w polityce mi�dzynarodowej: przymierzom zawieranym z s�siadami Izraela - Egiptem, Asyri� czy te� Aramejczykami - towarzyszy� nieuchronnie powr�t wp�yw�w obcych kultur, gdzie czynnik religijny odgrywa� zawsze dominuj�c� rol�. Poga�stwo oznacza�o odprawianie orgiastycznych obrz�d�w, kult niezliczonych bo�k�w lokalnych, odwo�ywanie si� do czar-noksi�stwa, magii, nekromancji - a wszystkie te praktyki by�y zdecydowanie pot�pione przez Prawo. Obserwuj�c powr�t tego, co wydawa�o si� ju� st�umione, prorocy Izraela musieli zacz�� broni� czystego i bezwarunkowego monoteizmu i zwalcza� synkretyzm, obce wp�ywy oraz wykroczenia przeciw moralno�ci, kt�re zniekszta�ca�y to�samo�� ludu Bo�ego. Prorocy byli wiecznymi kontestatorami. Pi�tnowali samow�adz-two kr�l�w i rozlu�nienie zasad moralnych ludu. R�wnie cz�sto jednak atakowali inny element ustalonego porz�dku - kap�an�w, za to, �e tworzyli kast� zapominaj�c� o swoich obowi�zkach, a troszcz�c� si� o w�asne przywileje. 6. Je�li prorocy nie s� kap�anami - czy s� m�drcami? W pradawnym judaizmie istnia�y trzy typy autorytetu duchowego, kt�re doskonale opisa� Jeremiasz (VII/VI w. p.n.e.). Bo przecie� nie zabraknie kap�anowi pouczenia ani m�drcowi rady, ani prorokowi s�owa. Ksi�ga Jeremiasza 18, 18 Te trzy formy - Prawo, M�dro�� i S�owo - odzwierciedlaj� r�ne funkcje intelektualne i duchowe, kt�re wsp�istniej� w spo�ecze�stwie izraelickim. 22 U �R�DE� Kap�an jest cz�owiekiem Tory, stra�nikiem zar�wno Prawa, jak i �wi�tyni. Ma obowi�zek obja�nia� i stosowa� Prawo Moj�eszowe. To on powinien okre�la� trzy kategorie dialektyczne religii Izraela: to, co czyste i nieczyste, dozwolone i zakazane, sacrum i profanum. On te� jest oficjalnym przedstawicielem Boga i uosabia tradycyjn� prawomocno�� religijn�. Niekiedy daje si� s�ysze� drugi g�os - g�os m�drca reprezentuj�cego niezwykle star� tradycj�, nienale��c� jedynie do ludu Izraela, lecz w�a�ciw� ca�ej cywilizacji �rodkowego Wschodu - M�dro��. Chodzi tu o og� refleksji, zasad etycznych, wskaz�wek dotycz�cych post�powania, stanowi�cych fundament rozleg�ej tw�rczo�ci literackiej, kt�r� mogliby�my w spos�b anachroniczny okre�li� jako humanistyczn�, gdyby nie by�a przesycona odniesieniami religijnymi. Zazwyczaj nazywa si� j� literatur� m�dro�ciow�. Jej g��wne �r�d�a wydaj� si� by� egipskie, a najlepszym jej przyk�adem w Biblii s�: Ksi�ga Przys��w i Ksi�ga Hioba. Prorok z kolei nie ma �adnych cech instytucji, jest natomiast tym, kt�ry j� krytykuje. Oficjalna interpretacja s�owa Bo�ego, kt�r� zajmuje si� kap�an, wystarcza zazwyczaj, by odpowiedzie� na stawiane przez lud pytania. Niekiedy okazuje si� jednak zbyt stereotypowa, skostnia�a, a nawet daleka od ducha Prawa z racji brak�w w�a�ciwych ka�demu kap�a�stwu, a ponadto nie nadaje si� do zastosowania w sytuacjach wyj�tkowych. Prorok jest wi�c natchnionym wys�annikiem Boga maj�cym b�d� skorygowa� wypaczenia instytucji, b�d� zaradzi� sytuacjom kryzysowym. W ten spos�b albo uzupe�nia dzia�ania kap�ana podaj�c nowe obja�nienie do tego, co zosta�o powiedziane na g�rze Synaj, albo - wprost przeciwnie - staje si� jego antagonist�, tym, kt�ry pi�tnuje religijno�� zwi�zan� nazbyt formalistycznie z obrz�dkiem ofiar-niczym. Prorocy Izraela odegraj� g��wn� rol� w przywr�ceniu r�wnowagi pomi�dzy etyk� i ceremonia�em. Kap�ani bowiem cz�ciej faworyzowali ten ostatni, powo�aniem prorok�w nato- 23 JUDAIZM miast by�o przypominanie fundamentalnego znaczenia wymog�w moralnych. Mi�o�ci pragn�, nie krwawej ofiary... Ksi�ga Ozeasza 6, 6 W�a�nie, �epsze jest pos�usze�stwo od ofiary... Pierwsza Ksi�ga Samuela 15, 22 Czy� to nie jest post, jaki Ja uznaj�, dzie�, w kt�rym si� cz�owiek umartwia? Czy zwieszanie g�owy jak sitowie i u�ycie woru z popio�em za pos�anie - czy� to nazwiesz postem i dniem mi�ym Panu? Czy� nie jest raczej ten post, kt�ry wybieram: rozerwa� kajdany z�a, rozwi�za� wi�zy niewoli, wypu�ci� wolno uci�nionych i wszelkie jarzmo po�ama�; dzieli� sw�j chleb z g�odnym, wprowadzi� w dom biednych tu�aczy... Ksi�ga Izajasza 58, 5-7 Istota przes�ania prorok�w Izraela zosta�a nam przekazana w kolejnych Ksi�gach Prorockich tworz�cych �rodkow� cze�� Biblii hebrajskiej. S� to ksi�gi Izajasza, Jeremiasza, Ezechiela i dwunastu innych prorok�w, w�r�d kt�rych na najwi�ksz� uwag� zas�uguj�: Amos, Ozeasz, Jonasz i Zachariasz. Przes�anie to wpisuje si� w trwa�� dialektyk�, charakterystyczn� dla funkcji profetycznej: rygoryzm i mi�o��, pot�pienie i pocieszenie, oskar�anie i zwiastowanie, ocenianie tera�niejszo�ci i przewidywanie przysz�o�ci. Om�wili�my ju� obszernie pierwszy z tych dw�ch wymiar�w: ujawnianie samow�adztwa kr�l�w, nadmiernego przywi�zania do rytua�u traktowanego jako cel sam w sobie, wyzysku cz�owieka przez cz�owieka. S� to idee, kt�re stanowi� niezaprzeczalnie najbardziej uniwersalny wk�ad judaizmu w histori� cywilizacji. �atwo mo�na by wykaza� - cho� zaj�oby to sporo czasu - w jak wielkim stopniu wp�yn�y one na kszta�t r�nych ideologii i ruch�w w dziejach �wiata zachodniego, i to zar�wno je�li chodzi o chrze�cija�stwo, rewolucj� angielsk� lub francusk�, jak i socjalizm czy syjonizm. 24 U �R�DE� Drugi wymiar dotyczy zw�aszcza los�w Izraela. Chodzi o wydanie s�du o historii, a �ci�lej o zjawisko, kt�re mo�na by nazwa� profetyzmem powrotu. Podstaw� religii Izraela by�o - i nadal jest - Przymierze zawarte mi�dzy Bogiem i Abrahamem, przy czym patriarcha uosabia tu ca�� swoj� potomno��. Ma to tak istotne znaczenie, �e znajduje odzwierciedlenie w ciele ka�dego noworodka p�ci m�skiej, kt�ry �smego dnia po urodzeniu zostaje poddany obrzezaniu, po hebrajsku nazywanemu znakiem Przymierza. W chwili wykonywania zabiegu ojciec dziecka wypowiada b�ogos�awie�stwo, wielbi�c Boga: (...) kt�ry rozkaza�e� wprowadzi� nowo narodzonego w Przymierze naszego ojca Abrahama. Jakie s� warunki i granice tego Przymierza? Czy mo�e by� ono zerwane? Z up�ywem czasu pytanie to - kt�re, zaznaczmy przy okazji, odegra�o istotn� rol� w sporze judeo-chrze�cija�-skim - coraz bardziej nurtowa�o prorok�w sw� nieprzemijaj�c� aktualno�ci�. Ich podstawowym zadaniem sta�o si� rozszyfrowywanie tera�niejszo�ci - pe�nej wrzawy i szale�stwa - aby nast�pnie podj�� pr�b� wyj�cia poza ni� i nakre�lenia pewnej filozofii historii, kt�ra w dalszym ci�gu nadawa�aby sens �yciu ludu Bo�ego. Zasadnicze elementy problemu sprowadza�y si� do kilku prostych kwestii: 1. W�r�d mieszka�c�w jednego i drugiego kr�lestwa mno�y�y si� wykroczenia przeciw Prawu. Czy Izraelici nadal byli godni miana narodu wybranego? 2. B�g kara� sw�j lud. Nast�powa�y po sobie historyczne kl�ski: pora�ki wojenne, zag�ada kr�lestwa Izraela, wygnanie dziesi�ciu plemion, gro�by wisz�ce nad kr�lestwem Judy. Niekt�rzy prorocy zapowiadali te katastrofy, inni p�niej ich do�wiadczali, opisywali je i obja�niali. Czy B�g przesta� kocha� sw�j lud? 3. Upadek p�nocnego kr�lestwa w roku 722 p.n.e. - ograniczaj�cy obecno�� Izraelit�w na Ziemi Obiecanej do male�kiego 25 JUDAIZM kr�lestwa Judy, niewielkiego skrawka ziemi wok� Jerozolimy - spowodowa�, �e w�tpliwo�ci te nabra�y jeszcze bardziej dramatycznego charakteru. W miar� jak zaciska�a si� wok� Jerozolimy obr�cz naje�d�c�w asyryjskich, a p�niej babilo�skich, sam problem prze�ycia narodu i utrzymania Przymierza stawa� pod znakiem zapytania. Przynajmniej �wi�tynia istnia�a nadal! Prorok Jeremiasz na pr�no ostrzega� Judejczyk�w, kt�rzy nie potrafili wyobrazi� sobie jej zniszczenia. Czy� nie by�by to niezbity dow�d ko�ca Przymierza? Takiej my�li Izrael nie m�g� zaakceptowa�. W tej sytuacji prorocy Izraela, kt�rzy wcze�niej bezskutecznie nawo�ywali do okazania skruchy i nadaremnie usi�owali zaradzi� pogarszaj�cej si� sytuacji, zdo�ali stworzy� ideologi� nadziei, kt�rej judaizm zawdzi�cza przetrwanie. Mechanizm przywr�cenia zaufania polega� przede wszystkim na wykazaniu nieodwracalno�ci Przymierza. Upadek pa�stwa - g�osili - nie oznacza, wbrew pozorom, uniewa�nienia Przymierza. Izrael nie zosta� odrzucony przez swego Boga. Dosz�o do separacji, to prawda, ale nie do rozwodu. Tak m�wi Pan: Gdzie ten list rozwodowy waszej matki, na mocy kt�rego j� odprawi�em? Ksi�ga Izajasza 50, l W VIII w. p.n.e. prorok Ozeasz przedstawi� �mia�e por�wnanie, by wyja�ni� zmienne koleje losu Przymierza. B�g i Izrael stanowi� par� - symbolizm ma��e�ski zadomowi si� na d�ugo w j�zyku prorok�w - ale Izrael zachowuje si� jak niewierna �ona. Prorok posunie si� nawet do publicznego po�lubienia prostytutki, by ukaza� w pe�nym �wietle z�e prowadzenie si� swego narodu. Tak wi�c boski ma��onek wyp�dza sw� po�owic� z ogniska domowego: to wygnanie jest czasem separacji niezb�dnym dla oczyszczenia �ony. Prorok nada swym trojgu dzieciom imiona symbolizuj�ce roz��k� i odrzucenie: najstarszy syn b�dzie nazywany �B�g sieje", c�rka otrzyma imi� �Dla kt�rej nie ma mi�osierdzia", a drugi syn �Nie-m�j-lud". Prorok zapowiada jednak r�wnie�, �e kiedy 26 U �R�DE� sko�czy si� wygnanie, nast�pi powr�t do �ask i odb�d� si� nowe zar�czyny: / po�lubi� ci� sobie f znowu J na wieki, po�lubi� przez sprawiedliwo�� i prawo, przez mi�o�� i mi�osierdzie. Po�lubi� ci� sobie przez wierno��, a poznasz Pana. Ksi�ga Ozeasza 2, 21-22 W ten spos�b powsta�a teologia powrotu, pomagaj�ca przetrwa� �ydom na wygnaniu. Na jej obrze�ach odnajdziemy wsp�czesny syjonizm - prorocy r�wnie� ukuli termin �Syjon" na okre�lenie Jerozolimy - a ona sama stanowi jeden z fundament�w deklaracji niepodleg�o�ci pa�stwa izraelskiego z 1948 roku, jak r�wnie� s�ynnego �Prawa powrotu", kt�re jeszcze dzisiaj wzbudza tyle kontrowersji. Tak wi�c prorocy umieli znale�� uspokajaj�ce s�owa dla z�agodzenia uzasadnionych obaw swego ludu. W antycznej mentalno�ci upadek narodu oznacza� r�wnie� upadek jego boga. W umys�ach Izraelit�w mog�y wi�c zrodzi� si� w�tpliwo�ci, zw�aszcza kiedy w roku 586 p.n.e. kr�l Nabuchodonozor II zaj�� Jerozolim� i spali� �wi�tyni�. Czy Wszechmocny B�g Izraela m�g� dopu�ci�, by zniszczono Jego dom? Tak - odpowiedzieli prorocy - i nie oznacza to, �e nie jest ju� Panem historii. Poprzez teologi� powrotu, w kt�rej jako motyw przewodni pojawia�a si� obietnica powrotu wygnanych dzieci do Syjonu, przekszta�cenia pustyni w ogr�d, ponownej rado�ci na opuszczonej ziemi, odzyskania p�odno�ci przez zaniedbywan� �on�, prorocy Izraela dali �ydom najcenniejszy dar na d�ug� podr�: nadziej�, kt�rej towarzyszy�a pewno��, �e wygnanie potrwa tylko przez jaki� czas. Gdyby�my pomin�li t� przywracaj�c� si�y pewno��, nie mogliby�my zrozumie� samej istoty judaizmu, jego rozwoju i zdumiewaj�cej zdolno�ci przetrwania w zmiennych kolejach dziej�w. Aby uzupe�ni� ten pobie�ny opis nauk prorok�w, nale�y podkre�li�, �e ich przes�anie, w spos�b naturalny skupione przede wszystkim na losie w�asnego narodu, nie ogranicza si� jednak wy��cznie do Izraela. M�wi si� cz�sto, i jest to uzasadnione, o uniwersalizmie prorok�w. Przedstawili�my ju� niekt�re jego 27 JUDAIZM cechy: wysuni�cie na pierwszy plan religii serca, wierno�� Bogu Jedynemu, donios�� rol� moralno�ci spo�ecznej i sprawiedliwo�ci. W istocie jednak prorocy przedstawili kompletn� wizj� historii powszechnej. �wiat jest w niej wyobra�ony jako rozleg�a scena, ponad kt�r� panuje majestatycznie Stw�rca wszystkich rzeczy. Tak m�wi Pan: Niebiosa s� moim tronem, a ziemia podn�kiem n�g moich. Ksi�ga Izajasza 66, l B�g jest nie tylko Stw�rc�, lecz tak�e Panem historii. On jeden wie, dok�d zmierza �wiat. Narody s� niczym marionetki, kt�re poci�ga za sznurki, wykorzystuj�c jedne przeciwko drugim, pos�uguj�c si� jednymi, by ukara� inne, zwyci�aj�c wed�ug w�asnej woli cesarstwa i kr�lestwa. Tak wi�c ci, kt�rzy gardz� Izraelem i chc� go zniszczy�, nie s� niczym innym jak �wieckim ramieniem sprawiedliwo�ci Bo�ej. Je�li jednak nadu�yj� swej w�adzy, oni z kolei wypij� podan� przez Boga �czar� upojenia" i sami zostan� zniszczeni. Dzieje si� tak, gdy� wszystkie narody podlegaj� zasadom powszechnej moralno�ci, kt�rych wsp�lnym mianownikiem jest odrzucenie przemocy. Prorocy s� wi�c prawdziwymi tw�rcami mi�dzynarodowej etyki, przyznaj� sobie prawo karcenia s�siad�w Izraela i ujawniania ich zbrodni wojennych, nawet je�li nie dotykaj� bezpo�rednio ich ludu. W ten spos�b ukierunkowana historia ma sens i cel - uosabia je era mesja�ska. Doktryna mesjanistyczna judaizmu, kt�ra odegra�a istotn� rol� w historii naszej cywilizacji i kt�rej chrze�cija�stwo zawdzi�cza swe istnienie, zostanie obszernie rozwini�ta przez rabin�w, o czym jeszcze b�dziemy m�wi�. Teraz ograniczmy si� do przywo�ania obrazu tej ery, przedstawionego przez prorok�w: b�d� to czasy idylliczne, w kt�rych wszyscy przyjm� S�owo, przybywszy w tym celu do Jerozolimy, i zaniechaj� wojen. Stanie si� na ko�cu czas�w, �e g�ra �wi�tyni Pa�skiej stanie mocno na wierzchu g�r i wystrzeli ponad pag�rki. Wszystkie narody do niej pop�yn�, mnogie ludy p�jd� 28 U �R�DE� i rzekn�: ,,Chod�cie, wst�pmy na G�r� Pa�sk� do �wi�tyni Boga Jakubowego! Niech nas nauczy dr�g swoich, by�my kroczyli jego �cie�kami. Bo Prawo wyjdzie z Syjonu I s�owo Pa�skie - z Jeruzalem". On b�dzie rozjemc� pomi�dzy ludami i wyda wyroki dla licznych narod�w. Wtedy swe miecze przekuj� na lemiesze, a swoje wl�cznie na sierpy. Nar�d przeciw narodowi nie podniesie miecza, nie b�d� si� wi�cej zaprawia� do wojny. Ksi�ga Izajasza 2, 2-4 W potocznym rozumieniu s�owo �utopia" ma zazwyczaj ujemne znaczenie. Tymczasem oznacza ono po prostu - zgodnie z etymologi� - zamys�, dla kt�rego nie znaleziono jeszcze mo�liwo�ci realizacji. Idea� mesjanistyczny, kt�ry ten sam prorok Izajasz opisuje gdzie indziej jako czas, gdy wilk zamieszka wraz z barankiem (Ksi�ga Izajasza 11,6), jest oczywi�cie - w takim znaczeniu - utopi�. Idea� ten zdynamizowa� rozw�j judaizmu i wyry� si� w �wiadomo�ci Zachodu od chwili, gdy za po�rednictwem religii chrze�cija�skiej zosta�o tam zasiane biblijne s�owo. 7. Jak powsta�a Biblia hebrajska? Z czego si� sk�ada? Biblia hebrajska jest monumentalnym dzie�em literackim, na kt�re sk�adaj� si� dwadzie�cia cztery ksi�gi zgrupowane w trzech cz�ciach. Oto one: Tora (pi�� ksi�g), ksi�gi prorockie (osiem ksi�g) i hagiograficzne (jedena�cie ksi�g). I. Tora, nazywana r�wnie� Pi�cioksi�giem (z greckiego: Pen-tateuchos, pi�� ksi�g), obejmuje pi�� ksi�g okre�lanych jako Moj�eszowe: 1) - Genesis (Ksi�ga Rodzaju): opowiada histori� �wiata od momentu jego stworzenia do �mierci J�zefa; 29 JUDAIZM 2) - Exodus (Ksi�ga Wyj�cia): opisuje niewol� Hebrajczyk�w u Egipcjan, wyj�cie z Egiptu, otrzymanie na pustyni Dekalogu i pierwszych praw; 3) - Leviticus (Ksi�ga Kap�a�ska): jest to zbi�r przepis�w, w�r�d kt�rych znajduj� si� przede wszystkim regu�y czysto�ci po�ywienia i �ycia rodzinnego, status kap�an�w i ustawodawstwo ziem Izraela; 4) - Numeri (Ksi�ga Liczb): przedstawia r�ne wydarzenia z w�dr�wki Izraela po pustyni Synaj; 5) - Deuteronomium (Ksi�ga Powt�rzonego Prawa): jest to testament Moj�esza, maj�cy form� d�ugiej przemowy, w kt�rej prorok przypomina najpierw w og�lnych zarysach histori� swego ludu, powtarza Prawo, uzupe�nia je, by zako�czy� przepowiedniami i przestrogami skierowanymi do Izraela. Ksi�g� zamyka opis �mierci Moj�esza. II. Ksi�gi prorockie obejmuj� dwie serie utwor�w. Pierwsz� z nich tworz� cztery ksi�gi czysto historyczne: 1) - Ksi�ga Jozuego: jest to opis podboju Kanaanu; 2) - Ksi�ga S�dzi�w: opowiada o licznych starciach dwunastu plemion hebrajskich z s�siadami, w kt�rych ws�awili si� bohaterowie Izraela: Jefte i Samson; 3) - Ksi�ga Samuela (podzielona na dwie cz�ci: pierwsz� i drug�): przedstawia dzieje proroka Samuela, a nast�pnie powstanie monarchii i d�ug� sag� dw�ch pierwszych kr�l�w Izraela: Saula i Dawida; 4) - Ksi�ga Kr�lewska (r�wnie� podzielona na dwie cz�ci): relacjonuje histori� Izraela od czas�w panowania Salomona (koniec X w. p.n.e.) do upadku kr�lestwa Judy w roku 586 p.n.e. Druga seria, wykazuj�ca �ci�lejszy zwi�zek z profetyzmem, obejmuje r�wnie� cztery ksi�gi: 5) - Ksi�g� Izajasza (VIII w. p.n.e.); 6) - Ksi�g� Jeremiasza (VII-VI w. p.n.e.); 7) - Ksi�g� Ezechiela (VI w. p.n.e.); 30 U �R�DE� 8) - Ksi�g� dwunastu prorok�w mniejszych: s� to teksty wypowiedzi dwunastu prorok�w, kt�rzy �yli mi�dzy VIII i VI w. p.n.e.: Ozeasza, Joela, Amosa, Abdiasza, Jonasza, Micheasza, Nahuma, Habakuka, Sofoniasza, Aggeusza, Zachariasza i Ma-lachiasza. III. Ksi�gi hagiograficzne (z greckiego: pisma �wi�te) stanowi� niejednolity zbi�r, na kt�ry sk�ada si� jedena�cie ksi�g o r�nej inspiracji. Obejmuj� one: - literatur� m�dro�ciow�: Ksi�ga Przys��w, Ksi�ga Hioba; - pi�� zwoj�w, kr�tkich utwor�w historycznych, poetyckich lub filozoficznych: Pie�� nad pie�niami, Ksi�ga Rut, Lamentacje Jeremiasza, Ksi�ga Eklezjastesa i Ksi�ga Estery; - ksi�gi historyczne: Kroniki, Ksi�ga Ezdrasza i Nehemiasza; i prorockie: Ksi�ga Daniela; - Ksi�g� Psalm�w. Te dwadzie�cia cztery ksi�gi stanowi� tzw. kanon biblijny, czyli ksi�gi oficjalnie uznane przez judaizm za natchnione i �wi�te. Istniej� jeszcze inne utwory parabiblijne, niekiedy w��czane do t�umaczenia Biblii i nosz�ce nazw� apokryf�w lub pseudoepigra-f�w, kt�re nie zosta�y zaliczone przez rabin�w do pism natchnionych. Najbardziej godne uwagi to: Pierwsza i Druga Ksi�ga Macha-bejska, Ksi�ga Judyty i Ksi�ga Tobiasza. Ich kanoniczno�� biblijn� uznaj� natomiast - w r�nym stopniu - katolicyzm i protestantyzm. Problem ustanowienia kanonu biblijnego jest niezwykle z�o�ony. Jeden fakt wydaje si� pewny i niezaprzeczalny: dwadzie�cia cztery ksi�gi biblijne powsta�y mi�dzy XIII a III w. p.n.e. Je�li za� chodzi o przebieg procesu tworzenia, datowanie poszczeg�lnych fragment�w i autorstwo poszczeg�lnych ksi�g - kto co napisa� i kiedy - postawiono wiele hipotez, kt�re jeszcze dzisiaj s� przedmiotem spor�w w�r�d uczonych. Najog�lniej mo�na wyr�ni� dwie wielkie szko�y podej�cia do tej kwestii: naukow� i fideistyczn�. Pierwsz� z nich zwyk�o nazywa� si� szko�� krytyki biblijnej. Najwcze�niejsze prace powsta�y w epoce renesansu, a ich gwa�- 31 JUDAIZM towny rozw�j nast�pi� w XIX w., g��wnie w Niemczech. Krytyka biblijna wychodzi z za�o�enia, �e Bibli� nale�y traktowa� jak zwyk�y dokument literacki, a co za tym idzie, stosowa� wobec niej metody badawcze w�a�ciwe krytyce literackiej. Chodzi tu przede wszystkim o dokonywanie wewn�trznej analizy tekst�w i uwzgl�dnianie - przy datowaniu ka�dej ksi�gi - r�norodno�ci styl�w, s�ownictwa i poj��. Biblistyka odwo�uje si� r�wnie� do analizy zewn�trznej i do r�nych informacji z zakresu literatury, historii i archeologii, jakich dostarcza nam historia religii i staro�ytne dzieje Bliskiego Wschodu - a jest to dziedzina, w kt�rej podczas ostatniego stulecia dokonano bardzo wielu odkry�. Dzi�ki temu literatura por�wnawcza umo�liwi�a nowe spojrzenie na wiele tekst�w biblijnych. Ograniczymy si� tu do dw�ch znamiennych przyk�ad�w. Opis potopu i Arki Noego, jaki znajdziemy w Ksi�dze Rodzaju, wykazuje liczne podobie�stwa