WOJNA I POLITYKA Studia nad histori� XX wieku �i UNIVERSITAS IAGELLONICA ACTA SCIENTIARUM LITTERARUMQUE MCXLII SCHEDAE HIST�RICAE * FASCICULUS CXII STUDIA AD BELLORUM SAECULI XX HISTORIAM ET ARTEM POLITICAM EODEM SAECULO EXCULTAM PERTINENTIA Edenda curavit ANDREAS PANKOWICZ ZESZYTY AUKOWE UNIWERSYTETU JAGIELLO�SKIEGO MCXLII PRACE HISTORYCZNE * ZESZYT 112 WOJNA I POLITYKA STUDIA NAD HISTORI� XX WIEKU Pod redakcj� ANDRZEJA PANKOWICZA Biblioteka IHUW 1076000542 TrNTnArCTDCVT'C'T'TT T A f-TCT T /"VNTCT^TC/� BIBLIOTEKA INSTYTUTU HISTORYCZNEGO Uniwersytetu Warszawskiego REDAKTOR SERB HISTORYCZNEJ Krzysztof Baczkowski RECENZENT Zygmunt Ma�kowski PROJEKT OK�ADKI Krzysztof Ma�achowski REDAKTOR W�odzimierz �ukawski KOREKTOR Urszula Korosadmmcz � Copyright by Uniwersytet Jagiello�ski Krak�w 1994 ISBN-83-233-0769-5 ISSN 0083-4351 1848 Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiello�skiego MCXUI Prace Historyczne, Zeszyt 112 Nak�adem Uniwersytetu Jagiello�skiego Wpisano do Wydanie I. Nak�ad 800 + 16 egz. inwentarza Ark. wyd. 22. Ark. druk. 158/i6 + wklejka. Drukarnia Uniwersytetu Jagiello�skiego Profesorowi Marianowi Zg�rniakowi w 70. rocznice urodzin uczniowie i wsp�pracownicy Profesor MARIAN ZG�RNIAK po�o�y� wybitne zas�ugi na polu bada� nad histori� powszechn� i Polski doby nowo�ytnej. Charakterystyczn� cech� Jego dorobku jest sta�o�� zainteresowa� szeroko poj�t� histori� wojskowo�ci, przy r�wnoleg�ej aktywno�ci na innych polach badawczych. Wymieni� wypada przynajmniej najwa�niejsze: dzieje spo�eczne, gospodarcze i zagadnienia ustrojowe Polski przedrozbiorowej, historia wojskowo�ci XVI-XVIII wieku, historia polityczna i militarna XIX wieku, komparatystyczne studia na pierwsz� i drug� wojn� �wiatow� i szczeg�lnie bliskie sercu Jubilata zagadnienia polityczno-militarne okresu mi�dzywojennego, a tak�e historia historiografii i jak�e rzadko dzi� uprawiana w Polsce kartografia historyczna. W ka�dej z tych dziedzin Profesor pozostawia sw�j trwa�y i znacz�cy dorobek. Urodzi� si� 5 grudnia 1924 r. w Gorlicach w rodzinie ziemia�skiej. Tam sp�dzi� dzieci�stwo i lata szkolne. Mimo m�odego wieku od pierwszych miesi�cy okupacji niemieckiej czynnie uczestniczy� w ruchu oporu. W latach 1939-1940 bra� udzia� w organizowaniu przerzut�w przez granic� s�owack�. Nast�pnie pozostawa� jako ��cznik w dyspozycji Komendy Obwodu Zwi�zku Walki Zbrojnej. Po wielkiej wsypie, jaka mia�a miejsce w Gorlicach w czerwcu 1941 r., pracowa� przy odbudowie struktury obwodu, a zw�aszcza ��czno�ci z Inspektoratem Nowy S�cz i Kedywem. Aresztowany wraz z Ojcem 2 czerwca 1942 r. przez Gestapo i poddany torturom, podczas wielotygodniowego �ledztwa nie wyda� nikogo z wsp�towarzyszy. Za t� bohatersk� postaw� zosta� odznaczony przez w�adze Rzeczypospolitej Polskiej w Londynie Srebrnym Krzy�em Zas�ugi z Mieczami. Do ko�ca wi�ziony przez Niemc�w i deportowany do oboz�w koncentracyjnych m.in. Auschwitz, Gross-Rosen, Buchenwald. Zim� 1945 r. prze�y� tragiczn� ewakuacj� oboz�w koncentracyjnych znan� jako marsz �mierci. Po ucieczce z kolejnego transportu, walczy� w oddziale partyzanckim operuj�cym na terenie Turyngii w marcu i kwietniu 1945 r. Tu zasta� go koniec wojny. W roku 1947 podejmuje studia na Uniwersytecie Jagiello�skim uzyskuj�c kolejno dyplomy: magistra historii (1951) i prawa (1952). Ca�e swoje �ycie zawodowe wi��e odt�d z macierzyst� Uczelni�, przechodz�c kolejno wszystkie stanowiska, od asystenta (1951) po profesora zwyczajnego (1982). Habilituje si� w roku 1966 na podstawie rozprawy Wojskowe aspekty kryzysu czechos�owackiego 1938 roku. W 1973 r. obejmuje kierownic- Profesor Marian Zg�miak Wsp�czesnej) w Instytucie Nauk Politycznych UJ, kt�r� to funkcj� pe�ni do 1987 r. W roku 1976 obejmuje Zak�ad Historii Powszechnej Najnowszej w Instytucie Historii UJ, kt�rym kieruje po dzie� dzisiejszy. W uznaniu zas�ug po�o�onych na polu nauk historycznych zosta� obdarzony godno�ci� cz�onka Polskiej Akademii Umiej�tno�ci. Profesor jest te� znakomitym ambasadorem nauki i kultury polskiej, wyg�aszaj�cym referaty i odczyty w wielu uniwersytetach europejskich i p�nocnoameryka�skich, w tym: Paris I, Paris III, Paris VIII, Bordeaux III, Lille III, Strasburg, Barcelona, Univ. of London, Bruksela, Bazylea, Wiede�, Salzburg, Tybinga, Moguncja, Fryburg Bryzgowijski, Bonn, Jena, Uppsala, Helsinki, Turku, Univ. of New York, Brooklyn College, Belgrad, Zagrzeb, Skopje, Bratys�awa, Bukareszt, Cluj, Jassy, Mi�sk, Wilno, Norymberga. Wyrazem uznania dla Jego dorobku jest cz�onkostwo nast�puj�cych korporacji uczonych; Association Internationale d'Histoire Contemporaine de 1'Europe, Commission Internationale d'Histoire Militaire, Sozialwissenschaftliches Forschungsin-stitut der Europaischen Akademie Otzenhausen, Commission of History of International Relations. By� te� go�ciem �sterreichische Akademie der Wissenschaft, Commitee d'Histoire de la Deuxieme Guerre Mondiale, Commitee d'Histoire Present, Instirut Charles de Gaulle w Pary�u, Polskiego Instytutu Naukowego w Nowym Jorku, Collegium Carolinum (Monachium). Od roku 1984 przewodniczy Komisji Historycznej Oddzia�u Polskiej Akademii Nauk w Krakowie, a po odrodzeniu PAU - Komisji do Badania Dziej�w Polskich W�adz Centralnych na Uchod�stwie tej�e Akademii. Jest te� cz�onkiem wielu Komisji PAN: Narod�w S�owia�skich, Bada� nad Poloni�, Historii I i II Wojny �wiatowej oraz Nauk Politycznych. W latach 1983-1986 przewodniczy� Oddzia�owi Krakowskiemu Polskiego Towarzystwa Historycznego. W 1978 r. zosta� powo�any na stanowisko wiceprzewodnicz�cego Okr�gowej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Krakowie (obecnie Zbrodni na Narodzie Polskim), a od roku 1979 jest cz�onkiem Rady Naukowej Wojskowego Instytutu Historycznego. Uczestniczy r�wnie� w pracach Komitet�w Redakcyjnych �Wojskowego Przegl�du Historycznego" i �Studi�w Historycznych". Dzi�ki osobistym wysi�kom Profesora powsta�y redagowane przez Niego �Studia Gallo-Po-lonica", dobrze s�u��ce polsko-francuskiej wsp�pracy naukowej. Wielk� zas�ug� Profesora jest wykszta�cenie znacznej rzeszy uczni�w, kt�rych nie spos�b w tym miejscu wymieni�, a kt�rzy stanowi� �ywe �wiadectwo trud�w Jubilata. Od wielu lat wielk� popularno�ci� ciesz� si� seminaria magisterskie i doktorskie prowadzone na historii i naukach politycznych. Spo�r�d kilkuset wychowank�w, czternastu uzyska�o pod Jego kierunkiem stopnie doktorskie, a w czterdziestu czterech przewodach doktorskich by� recenzentem. Uczestniczy� te� jako recenzent w trzydziestu jeden przewodach habilitacyjnych oraz dwudziestokrotnie recenzowa� dorobek naukowy kandydat�w do tytu�u profesorskiego. By� te� promotorem doktorat�w honoris causa Peresa de Quellara i Jean Baptiste Duroselle'a oraz recenzentem doktorat�w honoris causa Jana Karskiego (Jerzego Lerskiego) i Erharda Buska. Je�eli b�dziemy szuka� wzorca w relaqi Mistrz - ucze�, we wsp�czesnej nauce hi- Profesor Marian Zg�miak rian Zg�rniak naucza warsztatu pracy historyka i politologa w spos�b najlepszy z mo�liwych. Nigdy nie narzuca arbitralnie swego zdania, pozwala b��dzi� i samemu dochodzi� do prawdy. Atmosfer� wolno�ci poszukiwa�, kt�r� wytwarza wok� siebie, najlepiej mog� doceni� ci, kt�rym przysz�o z Nim stale wsp�pracowa�. Opiekuj�c si� swoimi uczniami potrafi wydoby� z nich ich prawdziw� osobowo��. W ka�dym z nas pozosta�a cz�stka osobowo�ci Profesora, wyra�aj�ca si� zarazem w ma�ych, jak i du�ych sprawach. Niniejszy tom studi�w ofiarowany Jubilatowi ze szczerego serca w 70. rocznic� urodzin stanowi, na miar� naszych mo�liwo�ci, ho�d i podzi�kowanie dla Mistrza. ANDRZEJ PANKOWICZ Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiello�skiego >i�c-� MCXLD 1994 PRACE HISTORYCZNE Z. 112 Bibliografia publikacji Mariana Zg�rniaka (1954-1994) *,fe-**fiU twffe 1954 1. (Przypisy i indeks) W�. Smole�ski, Wyb�r pism, wyboru dokona�a oraz wst�pem zaopatrzy�a C. Bobi�ska, Warszawa 1954. 1955 Rola plebanii w wyzysku ch�opstwa i jego walce klasowej na wsi ma�opolskiej XVIII wieku, �Kwartalnik Historyczny'" 1955, R. 62, nr 4/5, s. 80-107. 1957 Wie� ma�opolska a plebania w drugiej po�owie XVIII wieku, [w:]: Studia z dziej�w wsi ma�opolskiej w drugiej po�owie XVIII w., Warszawa 1957, s. 443-487, Zsf., s. 661-662, Sod., s. 681-682. J 1959 4. 5. 6. ]uliusz Gromczakiewicz, Polski S�ownik Biograficzny, t. 8 - 1959, s. 633. Polska i Niemcy w przededniu II wojny �wiatowej, (1933-1937) �Wiadomo�ci Historyczne" 1959, R. 2, nr l, s. 39-52, nr 4, s. 197-212. Relikty �redniowiecznych powinno�ci skarbowych na wsi ma�opolskiej od XVI do XVII wieku, Warszawa 1959, s. 112. 1960 7. Cezary Haller, Polski S�ownik Biograficzny, t. 9 - 1960, s. 250. 10 Bibliografia publikacji Mariana Zg�rniaka (1954-1994) 10. Polska i Niemcy w przededniu II wojny �wiatowej. Czp�� 3, �Wiadomo�ci Historyczne" 1960, R. 3, nr l, s. 37-55. 1961 11. Rec. [Eligiusz Koz�owski, Genera� J�zef Bem, Warszawa 1958] - �Kwartalnik Historyczny" 1961, R. LXVIII, z. l, s. 228-232. 12. Niemiecki genera� o kampanii wrze�niowej 1939 roku (na marginesie ksi��ki: Nikolaus von Vormann, Der Feldzug 1939 in Pofen),�Przegl�d Zachodni" 1961, R. 7 nr 5, s. 135-149. 1962 13. A German general on the September 1939 campaign, �Polish Western Affairs" 1962, vol. HI/2, s. 353-372. 14. Wac�aw Teodor Iwaszkiewicz-Rudosza�ski, Polski S�ownik Biograficzny, 1.10 -1962, s. 184-185. 1963 15. Studenci krakowscy w powstaniu styczniowym, ��ycie Literadde" 1963, R. 16, nr 5, s. 6-7. 1964 16. Aktualne problemy Polskiego S�ownika Biograficznego, �Kwartalnik Historyczny" 1964, R. LXXI, z. 2, s. 622-625. 17. Galicja wobec powstania styczniowego, [w:] /X Powszechny Zjazd Historyk�w Polskich, Powstanie Styczniowe, Warszawa 1964, s. 252-263. 18. M�odzie� akademicka Uniwersytetu Jagiello�skiego wobec wydarze� politycznych lat 1846-1866, [w:] Studia z dziej�w m�odzie�y akademickiej Uniwersytetu Jagiello�skiego od O�wiecenia do po�owy XX wieku, red. C. Bobi�ska, 1.1, Krak�w 1964, s. 107-164. 19. Polityczne i wojskowe aspekty �Anschlussu "1938 r., �Sprawozdania z posiedze� Komisji Historycznej Oddzia�u PAN w Krakowie, lipiec - grudzie� 1964, Krak�w, s. 376-377. 20. Sesja Naukowa w 100-lecie powstania styczniowego, �Ma�opolskie Studia Historyczne" 1962, R. 5, z. 3/4 (druk: 1964), s. 164-165. 21. Sesja Naukowa z okazji XX rocznicy powstania odrodzonego Wojska Polskiego, �Ma�opolskie Studia Historyczne" 1964, R. 7, z. l /2 (24/25) s. 143. 22. Udzia� krakowskiej m�odzie�y akademickiej w powstaniu styczniowym, �Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiello�skiego" (nr) 91: Prace Historyczne z. 13,1964, s. 17-45. 1965 23. Sytuacja mi�dzynarodowa Czechos�owacji i niekt�re aspekty stosunk�w czechos�owacko-polskich w latach 1919-1937, �Najnowsze Dzieje Polski w 1914-1939, Materia�y i Studia", t. 9, Warszawa 1965, s. 5-38, rez., res. 94 T2tv fRwc-^arH Or�r�TA/clH Pn�n^c-nip i �Jnnllfn Irlnsmnn rh�nnmn 7/1 C^r/limn^ii 7n Bibliografia publikacji Mariana Zg�rniaka (1954-1994) 11 1966 25. J�zef Karge, Polski S�ownik Biograficzny, 1.12 -1966, s. 43-44. 26. Przygotowanie wojenne hitlerowskich Niemiec w dobie �Anschlussu" Austrii (listopad 1937 - marzec 1938), �Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiello�skiego" (nr) 140: Prace Historyczne z. 17, 1966,5.183-204. 27. Wojskowe aspekty kryzysu czechos�owackiego 1938 roku, Krak�w 1966, 163 s., nbl. 2, mapy 3, tabela l w opasce. 1967 ,i 28. Rec. [Jerzy Borejsza, Emigracja polska po powstaniu styczniowym, Warszawa 1966] �Studia Historyczne" 1967, R. X, z. 3/4, s. 180-185. 29. Historiografia zachodnioniemiecka o Ludowym Wojsku Polskim, [w:] 20 lat Ludowego Wojska Polskiego, Warszawa 1967, s. 585-587. 30. Kampania wrze�niowa 1939 w oczach niemieckiego genera�a, �Dziennik Polski" 1967, R. 23, nr 208 (7328) s. 5. 31. Rec. [Ryszard Or�owski, Po�o�enie i walka klasowa ch�op�w w Ordynacji Zamojskiej w drugiej po�owie XVIII w., Lublin 1958] - �Acta Poloniae Historica" 1966, (t.) 14 (druk: 1967), s. 152-153. 32. Problematyka historyczno-wojskowa w krakowskim �rodowisku historycznym, �Wojskowy Przegl�d Historyczny" 1967, R. 12, nr l, s. 405-408. 33. Sytuacja mi�dzynarodowa Czechos�owacji 1919-1937, �Zeszyty Naukowe Wy�szej Szko�y Pedagogicznej w Katowicach" (nr) 32: Prace Historyczne z. 2,1967, s. 177-209. 34. Wp�yw rewolucji lutowej i pa�dziernikowej 1917 r. na przebieg I wojny �wiatowej. 50-lecie Rewolucji Pa�dziernikowej, red. J. Buszko, �Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiello�skiego", (nr) 172: Prace Historyczne z. 20,1967, s. 209-228. 1968 35. Bitwa pod Gorlicami 1915, [w:] Nad rzeka Ropa. (cz. 3) Szkice historyczne, kom. red. W. Michalus (i in.), Krak�w 1968, s. 122-137. 36. Jan Cia�owicz (5II1895-3 X1967), �StudiaHistoryczne" 1968,R. 11,z. 3,s.452-474,sum. 37. Rec. [Bogdan Dopiera�a, Gda�ska polityka J�zefa Becka, Pozna� 1967] - �Kwartalnik Historyczny" 1968, R. 75, z. 3,5.779-781. 38. �Historie a Vojenstvi", �asopis Vojenskeho Ustavu, Ro�nik 1967, �. 3, Praha 1967, �Studia Historyczne" 1968, R. XI, z. 2, s. 442-444. 39. Powstanie i struktura organizacyjna Wojska Polskiego w pocz�tkach II Rzeczypospolitej (1918-1921), �Studia Historyczne" 1968, R. XI, z. 4, s. 459-478, sum. 40. Prawda i mity II Rzeczypospolitej, ��ycie Literackie" 1968, R. 12, nr 45, s. 4-5; nr 46, s. 4; nr 47, s. 4, nr 48, s. 4; nr 49, s. 4. 1969 41. Historiografia II wojny �wiatowej za granica, ��ycie i My�l" 1969, R. 19, nr 9, s. 19-50. 42. Antoni Kostecki, Polski S�ownik Biograficzny, 1.14 - 1969, s. 337-338. 43. Mi�dzynarodowe Sympozjum w Wiedniu z okazji 50-lecia upadku monarchii habsburskiej (21-25 X 12 Bibliografia publikacji Mariana Zg�miaka (1954-1994) 44. Przygotowania niemieckie do agresji na Polsk� w �wietle sprawozda� II Oddzia�u Sztabu G��wnego Wojska Polskiego. Dokumenty, zebrali i opracowali: M. Cieplewicz, M. Zg�rniak, Wroc�aw 1969,199 s., nlb. l, tabl. 6, mapy, rez., sum. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 1970 Jan Cia�owicz, Polsko-francuski sojusz wojskowy 1921-1939, Warszawa 1970, (przygotowanie do druku po �mierci autora), 432 s. �IN-3" - sprawa Jerzego Sosnowskiego, �Studia Historyczne" 1970, R. XIII, z. 4, s. 537-547. Istoriografia poloneza in ultimul sfert de veac, �Annale de Istorie" (Bucuresti) 1970, vol. 16, no l, s. 64-73. Franciszek Krajowski, Polski S�ownik Biograficzny, 1.15 -1970, s. 122-123. Les preparatifs allemands d'attaque centre la Pologne (1939). D'apres les informations du deuxieme bureau d'etat-major polonais, �Revue Historique de la Deuxieme Guerre Mondiale" 1970, A. 20, no 77, s. 41-54. Zmiany sytuacji militarnej w Europie po Monachium (l X1938 -l IX1939), �Kwartalnik Historyczny" 1970, R. LXXII, nr 4, s. 851-865. Der Zusammenbnich der militiirischen Organisation �sterreich-Ungarns im Jahr 1918 in Polen, �Schriftenreich des �sterreichischen Ost- und Sudosteuropa-Instituts", Bd. 3: Die Aufl�sung des Habsburg�sterreiches, Wien 1970, s. 297-304. 1971 Historiografia polska ostatniego 25-lecia ze szczeg�lnym uwzgl�dnieniem dziej�w najnowszych, �Studia Historyczne" 1971, R. 14, z. l, s. 3-13. Franciszek Ksawery Latinik, Polski S�ownik Biograficzny, 1.16 -1971, s. 567-568. Poznawcze i wychowawcze funkcje historii, ��ycie i My�l" 1971, R. 21, nr 10 (208). Rec. [Jan Przew�ocki, Miedzysojusznicza Komisja Rz�dz�ca i Plebiscytowa na G�rnym �l�sku w latach 1918-1922, Wroc�aw-Warszawa-Krak�w 1970] - �Zaranie �l�skie" 1971, z. l, s. 206-208. Rec. [Alina Szklarska-Lohmann, Polsko-czechos�owackie stosunki dyplomatyczne w latach 1918-1925, Wroc�aw 1967] - �Acta Poloniae Historica" 1971, (t.) 24, s. 229-232. Zmiany w sytuacji militarnej Europy �rodkowej po Uk�adzie Monachijskim 1938 r., �Dzieje Najnowsze" 1971, R. 3, nr 1/2, s. 127-130. Dzia�ania wojenne w Polsce po�udniowej 1914-1915, �Wojskowy Przegl�d Historyczny" 1972, R. 17, nr 2, s. 176-212. Wst�p do: Stanis�awa Groblewska, Gorlice. Konspiracyjny Obw�d ZWZ, AK, IPSP AK (Kryptonimy: �Gawron", �Gil", �Gni�a Lipa"), �Studia Historyczne" 1972, R. 15, z. l, s. 99-113. Sylwetka polityczna J�zefa Szujskiego w latach 50-tych i 60-tych XIX wieku, [w:] Stulecie Katedry Historii Polski w Uniwersytecie Jagiello�skim, Krak�w 1972, s. 85-90. Ziemia Kro�nie�ska w czasie I wojny �wiatowej, [w:] Krosno. Studia z dziej�w miasta i regionu, red. J. Garbacik, 1.1 (Do roku 1918), Krak�w 1972, s. 310-320. Zjednoczenie Emigracji Polskiej (1866-1870). Lewica na emigracji, red. C. Bobi�ska i I.S. Miller, do druku przygotowali: C. Bobi�ska, M. Kulczykowski, A. Pilch, M. Zg�rniak, Wroc�aw 1972, s. LIV, nlb. 3,397, nlb. 1. Bibliografia publikacji Mariana Zg�rniaka (1954-1994) 13 1973 63. II i III Rzesza wobec Niemc�w poza granicami pa�stwa, �Studia Historica Slavo-Germanica" 1973, nr l, s. 275-277. 64. Rec. [Olgierd Terlecki, Najkr�tsza historia drugiej wojny �wiatowej, Krak�w 1972] - ��ycie Literackie" 1973, R. 17, nr 2 (1094), s.4. 1974 65. (Wsp�autor) Atlas Historyczny �wiata, Warszawa 1974. 66. �Fali Otto" i kryzys marcowy 1938 roku, �Wojskowy Przegl�d Historyczny" 1974, R. 19, nr 2, s. 176-212. 67. Pr�ba dywersyjnej dzia�alno�ci niemieckiej wobec rz�du polskiego w okresie przygotowa� do ataku na ZSRR (1940-1941), [w:] ZSRR i Polska w wojnie z Trzecia Rzesza 1941-1945, red. nauk. K. Ra-dziwo�czyk, Warszawa 1974, s. 196-202. 1975 68. Eugeniusz Michaelis de Henning, Polski S�ownik Biograficzny, t. 20 -1975, s. 567-568. 69. Polski Ruch Oporu we Francji w okresie okupacji hitlerowskiej 1940-1944, �Przegl�d Polonijny" 1975, R. l, z. l, s. 123-138. 70. La resistance polonaise en France sous I'occupation hitlerienne 1940-1944, �Revue du Nord" (Lille) 1975, s. 461-174. 71. Rol pobiedy nadfaszizmom w istorii polskogo naroda, [w:] 1945-1975. Istoriczeskoje znaczenije wie-likoj pobiedy, Vilnius 1975, s. 232-250. 72. Sytuacja mi�dzynarodowa Polski na pocz�tku lat 30-tych XX wieku, �Przegl�d Historyczny" 1975, t. 66, z. 2, s. 189-215. 73. Wojskowe t�o austro-wegierskiego ultimatum do Serbii w 1914 roku, �Studia Historyczne" 1975, R. 18, z. 4, s. 433-441. 74. Z genezy masowych przesiedle� ludno�ci w czasie II wojny �wiatowej, [w:] Przesiedlenia ludno�ci przez III Rzesze i jej sojusznik�w podczas II wojny �wiatowej, Lublin 1975, s. 50-65. 1976 75. Lefondement militaire de Vultimatum de 1'Autriche-Hongrie a la Serbie, Welike sile i Serbija pred swetski rat 1914, Beograd 1976 s. 489-497. 76. Polacy w armii Monarchii Habsburskiej, �Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiello�skiego" (nr) 455. Prace Polonijne z. 2,1976, s. 187-190. 77. Polski ruch oporu we Francji 1940-1944, �Sprawozdania z posiedze� Komisji Naukowej PAN w Krakowie w 1974 r.", Krak�w 1976, s. 441^43. 1977 78. Aparat represyjno-policyjny oraz si�y zbrojne okupanta w Polsce po�udniowej 1939�1945, �Studia 14 Bibliografia publikacji Mariana Zg�miaka (1954-1994) 79. Austro-wegierskie w�adze polityczne i wojskowe wobec polskich organizacji paramilitarnych w Galicji przed wybuchem I wojny �wiatowej, [w:] Polska - Niemcy - Europa, praca zbiorowa pod red. A. Czubi�skiego, Pozna� 1977, s. 261-262. 80. Emigracja polska po 1864 roku wobec problem�w ba�ka�skich, �Studia Historyczne" 1977, R. 20, z. l, s. 25-34. 81. �Fali Griin" i przygotowania obronne Czechos�owacji w 1938 roku, �Prace Naukowe Uniwersytetu �l�skiego, Historia", Katowice 1977,1.1, s. 135-143. 82. 86. 91. 1978 L'Attitude de la Pologneface aux armements dii Reich au debut des annees tranie du XX siecle, [w:] Snage i putovi rata i mira, Zagreb, 8-13, rujna 1975, red. V. Bakari�, Zagreb 1978, s. 131-151. 83. L'emigration politique polonaise apres 1864 et les problemes des Balcans, [w:] Makedonia wo istocz-nata kriet 1875-1881, Skopje 1978, s. 507-516. 84. �Fali Griin" et les preparatifs de defense de la Tchecoslovaquie en 1938, trad, par J. Adamczyk, �Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiello�skiego" (nr) 503: Prace Historyczne, 1978, z. 59, s. 99-112. 85. Die polnischen paramilitdrischen Organisationen und die osterreichisch-ungarischen Behorden vor dem Ausbnich des ersten Weltkrieges, �Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiello�skiego": Prace Historyczne z. 57,1978. �Studia Austro-Polonica" 1.1, s. 291-301. 1979 La doctrine et la strategie des conquetes du Ilfme Reich, �La Voix de la Resistance (Paris) Octobre 1979-Janvier 1980. 87. Witold Tadeusz Ostrowski, Polski S�ownik Biograficzny, t. 24 -1979, s. 583-585. 88. Problem utrzymania pokoju i ograniczenia zbroje� w �wiecie wsp�czesnym, [w:] Czynniki ewolucji wsp�czesnych stosunk�w mi�dzynarodowych. Materia�y konferencji, Krak�w 1979, s. 110-125. 89. Rola Polonii w walce zbrojnej o niepodleg�o�� Polski w latach 1914-1918, [w:] Polonia wobec niepodleg�o�ci Polski w czasie I wojny �wiatowej, red. H. Florkowska-Franfi� i in., PAN. Komitet Badania Polonii. Biblioteka Polonijna (t.) 6, Wroc�aw 1979, s. 29-48. 90. Sytuacja militarna Europy w okresie kryzysu politycznego 1938 roku, Warszawa 1979, 341 s., nlb. 3, mapy 3, ilustr. 1980 Historia wojskowo�ci w krakowskim �rodowisku naukowym. Materia�y Kongresu Historyk�w w Katowicach (wrzesie� 1979). Badania nad dziejami wojskowo�ci w Polsce, Pozna� 1980, s. 12-15. 92. '�Lebensraum"' w doktrynie politycznej i wojskowej III Rzeszy, �Studia Historyczne" 1980, R. 23, z. 4, s. 621-632. 93. Przedmowa do: (Le�niak Jan), Wywiad z pu�kownikiem dyplomowanym (fragmenty), (rozmawia�) Richard A. Woytak, �Studia Historyczne" 1980, R. 23, z. l, s. 109-114. 94. Rec. [Ewa Orlof, Dyplomacja polska wobec sprawy s�owackiej w latach 1938-1939, Krak�w 1980] - �Nowe Ksi��ki" 1980, nr 23/738, s. 11. 95. Szans� powsta� polskich, �Gazeta Po�udniowa" 1980, r. 32, s. 5. 96. Forces armees allemands et Tchecoslovaque en 1938, �Revue d'Histoire de la Deuxieme Guerre Bibliografia publikacji Mariana Zg�miaka (1954-1994) 15 97. Ba�kany w militarnych planach pa�stw centralnych 1906-1914, [w:] Pa�stwa ba�ka�skie w polityce imperializmu niemieckiego, Pozna� 1982, s. 55-61. 98. The Financial problems of the Polish military system during the Saxon Period, [w:] East Central European society and war in the pre-revolutionary 18-th century, ed. G.E. Rothenberg, B.K. Kira-ly, P.P. Sugar, New York 1982, s. 183-188. 99. Genera� Marian Kukiel (1885-1973), �Przegl�d Polonijny" 1982, R. 8, z. l, s. 93-98, sum. s. 140. 100. La guerre civile en Espagne a la lumiere de Vofficielle literature polonaise politique et militaire (1936-1939), [w:] La Guerre civile en Espagne, Barcelona 1982, s. 122-140. 101. Die Polnische Emigration und ihre Stellung zum Balkanproblem nach 1864, [w:] Der Berliner Kon-gress von 1878, Wiesbaden 1982, s. 101-120. 1983 102. La France dans les conceptions des parties politiques polonais avant la Premiere Guerre Mondiale, [w:] Les Rapports antre la France et les Polonais de 1874 a 1914, Paris 1983, s. 135-146. 103. Struktura spo�eczna polskich si� zbrojnych w powstaniu 1830/1831, �Studia Historyczne" 1983, R. 26, z. l, s. 39-49. 104. Die Struktur des polnisches Heeres �ur Zeit des grossen Turkenkrieges (1672-1699), �Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiello�skiego" (nr) 672: Prace Historyczne z. 75. �Studia Austro-Polonica" (t.) 3,1983, s. 381-399. 105. Wojna domowa w Hiszpanii w o�wietleniu polskiego rz�dowego pi�miennictwa politycznego i wojskowego 1936-1939, �Studia Historyczne" 1983, R. 26, z. 3, s. 441-i59, sum. 1984 106. Emigracja po drugiej wojnie �wiatowej, [w:] Emigracja z ziem polskich w czasach nowo�ytnych i najnowszych, red. A. Pilch, Warszawa 1984, s. 484-511. 107. Pod Wawelem konserwatywnie? Dyskusja profesor�w (J�zef Buszko, Eligiusz Koz�owski, Aleksander Krawczuk, Antoni Podra�a, W�adys�aw A. Serczyk, Marian Zg�rniak), �Krak�w" 1984, R. l, nr 2, s. 8-15. 108. Prasa Krakowa wobec konfliktu religijnego we Francji 1904-1905 i rozdzia�u Ko�cio�a od pa�stwa, �Studia Historyczne" 1984, R. 27, z. 2, s. 303-317. 109. The Social Structure of the Polish Armee in the November Insurrection, [w:] War and Society in East Central Europe, Vol. IV. East Central European Society and War in the Era of Revolutions, 1775-1856, B.K. Kiraly (ed.), New York 1984, s. 189-199. 110. Die struktur des polnischen Heeres �ur Zeit der grossen Turkenkrieges 1672-1699, [w:] Internatio-naler Kongressfiir Militargeschichte, Wien 6.-10. Juni. Beitrage - Communications - Papers, Wien 1984, s. 91-109. 111. Rec. [Olgierd Terlecki, Genera� Sikorski, Krak�w 1981,1.1-2] - ��ycie Literackie" 1984, R. 34, nr 42, s. 7. 112. Versuche der Ausnutzung von Wissenschaft in den Vorbereitungen des III. Reiches �ur Aggression, �Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiello�skiego": Prace Historyczne z. 72,1984, s. 543-545. 1985 113. Rec. [Henryk Batowski, L'annee 1940 dans la diplomatie (Rok 1940 w dyplomacji europejskiej), Pr..rna<4 1Q811 _ POTMIO H'T-TJctnire. Ho la nplivic-mc. rinon-o MnnHiale" fPari 16 Bibliografia publikacji Mariana Zg�rniaka (1954-1994) 114. Die gesellschaftliche Struktur der polnischen StreitkrUfte im Aufstand 1830/1831, �Deutsch-Polni-sches Jahrbuch der Deutsch-Polnischen Gesellschaft" (Bremen) 1985, (t.) 3, s. 93-104. 115. La presse de Cracovie au conflict religieux de 1904-1905 en France separation de 1'Eglise et de 1'Etat, �<;. [w:] Les contacts religieux franco-polonais dii Moyen Ag� a nos jours. Relations, influences, images d'un pays vu par lautre. Colloque international organise par le C.N.R.S. GRECO no 2, Histoire r>* religieuse modern� et contemporaine et le Centre Interdisciplinaire d'Etudes des Religions de 1'Universite de Lille III, Lille 5-7. octobre 1981, pref. M. Mollat, Paris 1985, s. 408-415. 116. L role de la France dans la politique exterieure de la Republique Populaire de Pologne, �France-Po-logne" (Paris) 1985, nr 215, s. 52-63. 117. Les relations polono-frangaises au XXe siecle, �Revue Slave" (Bordeaux) 1985, nr 2, s. 35-50. 118. Wojskowo�� polska w dobie wojen tureckich drugiej po�owy XVII w., Nauka dla Wszystkich nr 389, Wroc�aw 1985,44 s., komplet map 4. 1986 119. (Wsp�udzia�) Atlas Historyczny �wiata, Warszawa 1986. 120. Rec. [Eligiusz Koz�owski, Legion Polski na W�grzech 1848-1849, Warszawa 1983] - �Studia Historyczne" 1986, R. 29, z. 2, s. 306-307. 121. Podstawy spo�eczne powstania 1830-1831 na Litwie, Bia�orusi i Ukrainie, �Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiello�skiego" (nr) 753: Prace Historyczne z. 78,1986, s. 89-97. 122. Polnisch-franzosische Beziehungen im 20. Jahrhundert, [w:] Deutschland-Frankreich-Polen..., H. Timmermann (ver.), Saarbriicken 1986, s. 35-50. 123. Polski nich oponi we Francji 1940-1944, �Zdanie" 1986, R. 9, nr 9, s. 50-54. 124. Die Polen in den Armeen der drei Kaiserreichen im Ersten Weltkrieg, �Commission Internationale d'Histoire Militaire" (Freiburg) 1986, Acta no 10, s. 56-70. 125. La Resistance polonaise en France (1940-1944), [w:] Refugies et Immigres d'Europe Centrale dans le Movement antifasciste et la Resistance en France (1933-1945), Paris 1986, s. 61-65. 126. Die Zusammenarbeit zwischen den Koalitionsmiichten vor und wahrend des K�eges, �Commission Internationale d'Histoire Mililitaire", (Freiburg) 1986, Acta no 11, s. 80-92. � ;i 1987 127. Frankreich in der polnischen Geschichtsschreibung des 19. und 20. Jahrhunderts, [w:] H. Timmermann, Geschichtsschreibung zwischen Wissenschaft und Politik. Deutschknd - Frankreich - Polen in 19. und 20. Jahrhundert, Saarbriicken-Scheidt 1987, s. 121-139. 128. Eligiusz Koz�owski (29 XI1924 - 14II1987), �Kwartalnik Historyczny" 1987, R. 94, z. 4, s. 241-244. 129. Eligiusz Koz�owski (29 XI1924 - 14II1987), �Studia Historyczne" 1987, R. 30, z. 3, s. 513-516. 130. Polska polityka zagraniczna w roku 1938, �Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiello�skiego" (nr) 806: Prace Historyczne z. 83. Studia Polono-Danubiana et Balcanica, 1987, s. 111-121. 131. Rola Procesu Norymberskiego w badaniach nad historii} najnowsz�, [w:] Wyrok Norymberski. Sesja w 40. rocznice (22 i 23 wrze�nia 1986 r.). Referaty-komunikaty. G��wna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce - Instytut Pami�ci, Warszawa 1987, s. 196-200. 132. La situation geopolititjue et militaire de la Pologne et de la Tschecoslovaquie dans I'Europe apre le traite de Versailles, [w:] Les consenquences du traites de paix de 1919-1920 en Europe centrale et sud-orientale, Strasburg 1987, s. 353-359. 133. 1914-1918. Studia i szkice z dziej�w I wojny �wiatowej, Krak�w 1987, 301 s. + mapy. i \Jnc-7f, Wnlnn�r P,i�/7 -i T S AS�T a/10 Bibliografia publikacji Mariana Zg�rniaka (1954-1994) 17 1988 135. L'Armee polonaise en France 1917-1919, nadb. z: �Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiello�skiego" (nr) 830: Prace Historyczne z. 85,1988. �Studia Gallo-Polonica", 1.1, s. 97-106. 136. Henn Michel (28IV1907-5 VI1986), �Studia Historyczne" 1988, R. 31, z. 2, s. 339-340. 137. Osterreichisch-polnisch Beziehungen 1918-1939, [w:] Osterreich und seine Nachbarn 1918-1988. Von Desintegration �ur Kooperierung, Wien 1988, s. 120-143. 138. Polacy w armii austro-wegierskiej w czasie I wojny �wiatowej, �Studia i Materia�y do Historii Wojskowo�ci" 1988, R. 30, s. 227-246. 139. Polen im Zweiten Weltkrieg, [w:] A. Freytag, B. Merte (hsg.), Geschichte und Verantwortung, Wien 1988, s. 411-419. 140. Der polnische militii�sche Nachrichtendienst und seine Berichte tiber den Anschluss 1938, ��sterreichisches Osthefte" (Wien) 1988, Jhg 30, �sterreichisches Ost- und Sudosteuropa-In-stitut, s. 155-167. 141. Polonia ameryka�ska wobec problemu niepodleg�o�ci Polski w czasie I wojny �wiatowej, [w:] Polonia ameryka�ska. Przesz�o�� i wsp�czesno��, red. H. Kubiak, Wroc�aw 1988, s. 727-744. 142. Potencja� ekonomiczno-militamy i si�y zbrojne Austro-Wegier przed wybuchem I wojny �wiatowej, �Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiello�skiego" (nr) 935: Prace Historyczne z. 91. Studia Polono-Danubiana et Balcanica (t.) 3, s. 67-86. 143. (Redakcja) �Studia Gallo-Polonica", (t.) 1:1988. �Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiello�skiego" (nr) 929: Prace Historyczne z. 85. 144. Udzia� Wojska Polskiego w ostatniej fazie II wojny �wiatowej, �Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiello�skiego" (nr) 931: Prace Historyczne z. 87,1988, s. 49-61. 1989 145. Die II. und III. Teilung Polens und die Franzosische Revolution, [w:] H. Timmermann (hrsg.), Die Franzosische Revolution und Europa 1789-1799, Saarbriicken-Scheidt 1989, s. 123-149. 146. Ekonomiczne podstawy zbroje� niemieckich w latach 1919-1938, �Wojskowy Przegl�d Historyczny" 1989, R. 34, z. l, s. 3-18. 147. Das Heerwesen in der Geschichte der Republik Polen und anderen mittekuropdischen Staaten im 16. und 17. Jahrhundert, [w:] Die Bildung des Friihmodemen Staates, Stdnde und Konfessionen, Saarbriicken-Scheidt 1989, s. 395-404. 148. Krak�w a operacje wojenne Ksi�stwa Warszawskiego, [w:] Krak�w w czasach Ksi�stwa Warszawskiego. Materia�y Sesji Naukowej z okazji Dni Krakowa w roku 1988, Krak�w 1989, s. 19-31. 149. Militarpolitische Lag� und Operationsplane Polens vor dem Ausbruch des Zweiten Weltkrieges, [w:] Der Zweite 'Weltkrieg Analysen -Grundziige Forschungsbilanz, W. Michalka (hrsg.), Miinchen-Zurich 1989, s. 447-461. 150. Mo�liwo�ci wojenne Polski i Niemiec w 1939 roku, �Wojskowy Przegl�d Historyczny" 1989, R. 34, z. 3, s. 94-107. 151. Die Polen im �sterreichisch-Ungarischen Heer wahrend des Ersten Weltkrieges, �Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiello�skiego" (nr) 887: Prace Historyczne z. 90,1989, s. 261-282. 1990 152. Strategiczna rola Krakowa przed wybuchem i w czasie I wojny �wiatowej [w:] Krak�w w czasie I woj- 18 Bibliografia publikacji Mariana Zg�miaka (1954-1994) 153. System wojskowy monarchii austro-wegierskiej i garnizony galicyjskie �Gazeta Galicyjska" 1990 R. I, nr l, s. 4. 154. (Redakcja) �Viribus Unitis - Gazeta Galicyjska" 1990, R. I, nr 1. 1991 155. Planowanie operacyjne Polski i Niemiec w 1939 rohi, �Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiello�skiego": Prace Historyczne z. 99,1991, s. 41-59. 156. Der polnische milita�sche Nachrichtendienst 1939 - seine Lagebeunteihmg und sein Einfluss aufdie politischen und militdrischen Beschliisse, �Commission Internationale d'Histoire Militaire" (Helsinki) 1991, Acta No 13, s. 37-44. 157. Das Scheitem des halbge�isteten Polens. Militiirpolitische Lag� Polens am Vorabend des Zweiten Weltkrieges, [w:] P. Sch�nlein, J. Wollenberg, J. Wyrozumski, Menetekel. Das Gesicht des Zweiten Weltkrieges. Numberger Gespriich zum 50. Jahrestag der Entfessehmg des Zweiten Weltkrieges, Krak�w-Nurnberg 1991, s. 65-78. 158. (Wsp�autor), W. R�jek, Sp�r wok� odwrotu armii �Krak�w" w dniu 3 wrze�nia 1939 roku w �wietle przygotowa� obu stron do wojny i pierwszej fazy walk, �Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiello�skiego": Prace Historyczne z. 99,1991, s. 135-151. 159. Stosunki polsko-francuskie w XX wieku, �Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiello�skiego": Prace z Nauk Politycznych z. 28,1991, s. 375-381. 160. Sytuacja militarna 1918 r. i za�amanie si� pa�stw centralnych, �Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiello�skiego": Prace Historyczne z. 95,1991, s. 39-47. 1992 161. (Wsp�autorstwo) Atlas Historyczny �wiata, Warszawa 1992. 162. Les Ile et Ule partages de la Pologne et la Revolution Franchise, �Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiello�skiego": Prace Historyczne z. 98. �Studia Gallo-Polonica" (t.) II, 1992, s. 35-42. 163. Plany integracji Europy �rodkowej w latach 1918-1945, [w:] Rola Hexagonale w kszta�towaniu jedno�ci europejskiej, �Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiello�skiego": Prace z Nauk Politycznych z. 48,1992, s. 20-24. 164. Representation im Recht und Verfassungkontext in Polen im Lichte der Verfassung des Herzogtums Warschau und des Konigreiches Polen 1807-1815, [w:] Representation. Aspekte historischer En-twicklung in Deutschland und Polen, Saarbriicken 1992, s. 67-78. 165. La resistance polonaise en France 1940-1944, �Le Bulletin de la Societe d'Histoire Modern� et Contemporaine" (Paris) 1992, R. 5, s. 23-27. 166. La role de la France du general de Gaulle la politi�ue exterieur de la Pologne, [w:] De Gaulle en son Siecle, t. V, Paris 1992, s. 490-497. 167. Diesoziale Struktur der polnischen Streitkrafte wahrend des bewaffneten Aufstandes von 1830/1831, �Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiello�skiego": Prace Historyczne z. 100. Studia Germa-no-Polonica (t.) 1,1992, s. 69-79. 168. (Redakcja), �Studia Gallo-Polonica" (t.) II, 1992, �Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiello�skiego": Prace Historyczne z. 98. 169. Wojna radziecko-fi�ska 1939-1940, �Sprawozdania Polskiej Akademii Umiej�tno�ci 1991", Krak�w 1992, s. 26-28. 170. Wojskowy aspekt stosunk�w niemiecko-s�owacko-polskich w 1939 roku, [w:] Stosunki polsko-czesko-s�owackie w latach 1918-1945, red. E. Orlof, Rzesz�w 1992, s. 29-36. 1 71 Vdnsricr -7�irnipT� nn 117tini-nip �7nin�n7tif>i C-IA7-1 Nniilcn 7nnhpr rtrtlcnimntri 7nc:rtn}rjrt7rii 7/1 Furimif (Matprin- Bibliografia publikacji Mariana Zg�miaka (1954-1994) 19 172. Zbrojenia i polityka wojskowa Republiki Weimarskiej, [w:] Niemcy w polityce mi�dzynarodowej 1918-1939. Lata wielkiego kryzysu gospodarczego, t. II, Pozna� 1992, s. 85-94. 1993 173. Der Anteil der Polen in nationalen Freiheitskampfen 1832-1849, [w:] H. Timmermann (hrsg.), Die Nationale Bewegungen in Europa 1789-1849, Berlin 1993, s. 230-255. 174. Deutsch-franzdsisch-polniscJten Beziehungen vor und nach dem Sturz der kommunistischen Regie-rung in Polen [w:] Deutschland - Frankreich - Polen. Die Beziehungen der drei Lander zueinander nach der Einheit Deutschlands, Berlin 1993, s. 38-55. 175. Europa w przededniu wojny, Krak�w 1993, 580 s., mapy, tab. 176. Die polnische Exilregierung in London und ihre Konfaderations-Konzeptionen, [w:] Mitteleuropa -Konzeptionen in der ersten Ha'lfte des 20. Jahrhunderts, Wien 1993, s. 45-60. 177. Polski wywiad wojskowy w 1939 roku -jego oceny sytuacji i wp�yw na decyzje militarne i polityczne, [w:] Pax et helium, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Seria Historia z. 175, Pozna� 1993, s. 323-332. 178. Publikacja dokument�w Polskich W�adz Centralnych na Uchod�stwie, �Dziennik Polski i Dziennik �o�nierza" (Londyn) 1993, R. 53, s. 5. 179. Sojusze i bloki polityczno-militarne w XIX i XX wieku, �Dzieje Najnowsze" 1993, R. 24, 1992, z. 4, s. 51-59. 180. Sojusz polsko-brytyjsko-francuski i problemy jego realizacji w planowaniu oraz praktycznej dzia�alno�ci wojskowej mocarstw zachodnich w 1939 r., [w:] Ksi�ga ku czci Edwarda Raczy�skiego, Warszawa 1993, s. 121-135. 181. �wiatowy potencja� militarny po II wojnie �wiatowej i wp�yw tego czynnika na my�lenie o wojnie, [w:] Pami�tnik XIV Zjazdu Historyk�w Polskich, Toru� 1993, s. 329-336. 182. Ukraina Zakarpacka 1938-1939, �Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiello�skiego": Prace Historyczne z. 103,1993, s. 155-162. 183. Upadek II Republiki Czechos�owackiej, �Sprawozdania Polskiej Akademii Umiej�tno�ci", Krak�w 1993, s. 67-76. 184. Wojna zimowa 1939-1940, [w:] Ba�towie. Przesz�o�� i tera�niejszo��, Krak�w 1993, s. 138-159. 185. (Wsp�autor), G. Mazur, Za�o�enia tzw. Dmgiej Konspiracji, �Przegl�d Historyczny" 1993, R. 84, z. 2, s. 241-247. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiello�skiego MCXLH 1994 PRACE HISTORYCZNE Z. 112 STANIS�AW Polskie przygotowania do obrony przeciwchemicznej (1918-1939) My�l wojskowa II Rzeczypospolitej opiera�a si� na ustalonym systemie pogl�d�w na charakter przysz�ej wojny i sposoby jej prowadzenia oraz wynikaj�ce z nich wymogi przygotowania pa�stwa do wojny w dziedzinie ekonomicznej, militarnej i moralno-po-litycznej. Stanowi�a ona zestaw za�o�e� naukowych, okre�laj�cych formy organizacji, kierunki rozwoju i szkolenia si� zbrojnych oraz sposoby ich wykorzystywania w konkretnych dzia�aniach wojennych. Uwzgl�dnia�a ona r�wnie� zar�wno realia, jak i potrzeby polityczno-militarne nowo powsta�ego pa�stwa polskiego. Zastosowanie broni chemicznej w pierwszej wojnie �wiatowej mia�o niebagatelny wp�yw na kszta�towanie si� polskiej my�li wojskowej lat mi�dzywojennych. Nale�a�o wi�c od pocz�tku funkcjonowania naszych si� zbrojnych doskonali� obron� przeciwchemiczn� w�r�d �o�nierzy i spo�ecze�stwa. Sukcesywnie wyposa�ano pododdzia�y w niezb�dny sprz�t i �rodki obrony przeciwchemicznej. Mimo pocz�tkowych trudno�ci ekonomicznych pa�stwa polskiego na obron� przeciwchemiczn� kierownictwo wojska w miar� mo�liwo�ci pieni�dzy nie szcz�dzi�o1. U�ycie bojowych �rodk�w truj�cych na polu bitwy w pierwszej wojnie �wiatowej wywar�o ogromne wra�enie na spo�ecze�stwach. Dlatego zaraz po jej zako�czeniu na forum mi�dzynarodowym dyskutowano o mo�liwo�ci zakazu stosowania tej broni w dzia�aniach wojennych. Mimo �e opinia �wiatowa opowiada�a si� zdecydowanie za przerwaniem produkcji bojowych �rodk�w truj�cych, faktycznie nigdy do tego nie dosz�o. Ju� na pocz�tku lat dwudziestych rozw�j broni chemicznej i �rodk�w obrony przeciwchemicznej sta� si� przedmiotem zainteresowania sztab�w wojskowych i zespo��w naukowo-badawczych w wielu krajach, r�wnie� tych, kt�re podpisa�y w 1924 r. konwencj� o zakazie u�ycia �rodk�w truj�cych w dzia�aniach wojennych. Prowadzone najcz�ciej w g��bokiej tajemnicy prace badawcze uzasadniano konie- 22 STANIS�AW BAK czrio�ci� posiadania �rodk�w do �obrony ojczyzny", potrzebami vwojskowymi lub innymi podobnymi argumentami. Pos�ugiwa�y si� nimi zar�wno parftstwa, kt�re przegra�y wojn�, jak i zwyci�skie. �adne z pa�stw nie wyeliminowa�o bronii chemicznej jako �rodka walki2. Niemcy, zgodnie z postanowieniami traktatu wersalskdego, nie mia�y prawa posiadania, a tym bardziej rozwijania produkcji tej broni. Postancowienie to zosta�o z�amane ju� w okresie Republiki Weimarskiej. Tak wi�c na lata mi�dzywojenne przypada dalszy rozw�j brtoni chemicznej. W tej dziedzinie szczeg�lnie przoduj� Niemcy, zw�aszcza po doj�ciuj Hitlera do w�adzy3. Jak podaj� �r�d�a niemieckie, w okresie mi�dzywojennym na i zbrojenie chemiczne w III Rzeszy nie szcz�dzono �rodk�w finansowych. W roku 11936 zesp� uczonych niemieckich pod kierownictwem doktora Otto Ambrosa opraccowa� plan przygotowa� do wojny chemicznej. Przewidywano w nim wyprodukovwanie 27,1 tysi�cy ton �rodk�w truj�cych: iperytu, fosgenu, adomsytu, chloroacetofeanonu i difenylochlo-roazyny, co mia�o wystarczy� do prowadzenia wojny chemiccznej przez pierwsze pi�� miesi�cy. Jednocze�nie intensywnie prowadzone by�y w III[ Rzeszy prace nauko-wo-badawcze w celu znalezienia innych �rodk�w truj�cych dzzia�aj�cych na sk�r� -analog�w iperytu. A wi�c Niemcy hitlerowskie z du�ym rozrrnachem przygotowywa�y si� do wojny chemicznej4. Znacz�cymi wydarzeniami w dziedzinie rozwoju broni cheemicznej okresu mi�dzywojennego by�y zako�czone sukcesem poszukiwania �rod�ik�w truj�cych w�r�d zwi�zk�w chemicznych - pochodnych fluoru i zwi�zk�w fosfoaru. Grupa chemik�w niemieckich na czele z O. Bayerem i G. Schraderem, pracuj�caa w laboratorium IG-Farben-Werkers, odkry�a w�r�d tych zwi�zk�w substancje nniezwykle toksyczne. Spo�r�d przesz�o 2000 przebadanych toksycznych fosforoorganicznych zwi�zk�w chemicznych do produkcji wybrano trzy: (trilon 83), sarin (trilcon 46) i soman5. By�y to �rodki najbardziej toksyczne, jakie w tym okresie znano. Doddajmy, �e do dzi� niekt�re armie �wiata posiadaj� je w swym uzbrojeniu. �rodki truj�ce, jakimi dysponowa�y Niemcy, W�ochy i Japoniaa, powa�nie zagra�a�y �wiatu. Pa�stwa te pod koniec lat trzydziestych ju� wcale nie ukrtywa�y faktu, i� s� doskonale przygotowane do rozpocz�cia i prowadzenia wojny chemnicznej. Wraz z broni� chemiczn� rozwijano produkcj� �rodk�w jej prrzenoszenia. Nad tym problemem pracowa�y instytuty naukowo-badawcze. W tej dzziedzinie przodowa�y szczeg�lnie Niemcy. My�lano o tym, aby bojowe �rodki truj�ce w j przysz�ej ewentualnej wojnie chemicznej mog�y by� stosowane przez wszystkie rodzajee wojsk. Jednak szczeg�lne zadania w tym wzgl�dzie przypisywano lotnictwu i artyylerii. Dla osi�gni�cia w tym wzgl�dzie pe�nej gotowo�ci bojowej nape�niane by�y �rodkkami truj�cymi bomby lotnicze kalibru od 50 do 1800 kg, 105 i 1555 mm pociski artyleryjskie, 150 i 210 mm pociski rakietowe, 150 i 320 mm pociski mo�dzierzowe oraz miny f 10-litrowe6. 2 E. B a s t i c o, Wojna przysz�o�ci, Rzym 1930, s. 70. 3 M. Krauze, I. Nowa k, Bro� chemiczna, Warszawa 1985, s. 34-35. 4 Materia�y dotycz�ce niemieckich przygotowa� do wojny chemicznej, CA W, 8 8/521.3093a. 5 Tam�e oraz M. K r a u z e, I. N o w a k, Bro� cliemiczna, s. 35. Polskie przygotowania do obrony przeciwchemicznej (1918-1939) 23 Wraz ze wzrostem ilo�ci wyprodukowanych bojowych �rodk�w truj�cych nie zapomniano o skutecznej obronie przeciwchemicznej. Temu celowi po�wi�cono wiele miejsca i uwagi. W tym zakresie instytuty naukowo-badawcze osi�gn�y du�e sukcesy. Fakty te dobitnie �wiadcz�, i� w przysz�ej wojnie bro� chemiczna mia�a odegra� wa�n� rol�. Przygotowania do wojny chemicznej, zw�aszcza przez Niemcy, nie by�y oboj�tne Naczelnemu Dow�dztwu Wojska Polskiego. W pami�ci polskiego spo�ecze�stwa mocno utrwalone by�y skutki u�ycia bojowych �rodk�w truj�cych w pierwszej wojnie �wiatowej. Mimo �e na ziemiach polskich strony walcz�ce nie stosowa�y broni chemicznej, to jednak fakty te by�y dobrze znane w Polsce. Nie dziwi nas wi�c fakt, i� w�adze polskie z du�ym niepokojem obserwowa�y wydarzenia zwi�zane z przygotowaniami do wojny chemicznej. Dlatego problem przygotowa� do obrony przeciwchemicznej sta� si� spraw� niezmiernie wa�n�7. W tej sytuacji zachodzi�a pilna potrzeba doskonalenia w Polsce organizacji s�u�by gazowej i przeciwgazowej; w wyposa�eniu Wojska Polskiego pojawi�y si� nowe wzory sprz�tu specjalnego, g��wnie przystosowanego do obrony przeciwchemicznej. Obronie przeciwchemicznej starano si� nada� charakter powszechny. Narastaj�ce zagro�enie dla spo�ecze�stwa, jakie nios�y przygotowania do u�ycia bojowych �rodk�w truj�cych na polu bitwy w ewentualnym przysz�ym konflikcie zbrojnym, niepokoi�o wielu wybitnych polskich naukowc�w i publicyst�w. W licznych rozprawach naukowych i specjalistycznych publikacjach ukazywali oni skutki u�ycia broni chemicznej w dzia�aniach wojennych. Wskazywali jednocze�nie na konieczno�� przygotowania �o�nierzy i spo�ecze�stwa cywilnego do skutecznej obrony przeciwchemicznej8. Przodowali tu g��wnie publicy�ci wojskowi, gdy� w tej grupie problematyka ta by�a najbardziej znana. W spos�b przekonuj�cy ukazywali �o�nierzom i spo�ecze�stwu cywilnemu, jakie zagro�enie niesie rozbudowana i ilo�ciowo powi�kszana bro� chemiczna. Wskazywali na konieczno�� doskonalenia w Polsce obrony przeciwchemicznej9. W�adys�aw Sikorski w ksi��ce Przysz�a wojna pisa�: �W przysz�ej wojnie kilka eskadr lotniczych z�o�onych z aparat�w, z kt�rych ka�dy mo�e ud�wign�� wi�ksz� ilo�� ton pocisk�w zawieraj�cych gaz, by�oby istotnie w stanie, w razie dotarcia do celu, zniszczy� na d�u�szy czas wszelkie objawy �ycia w skupiskach tak pr�nych jak Pary�, Berlin, Rzym, Londyn czy Warszawa"10. W latach mi�dzywojennych nie by�o to jedyne wydawnictwo po�wi�cone polskiej my�li wojskowej. Obronno�� kraju, w tym obrona przeciwchemiczna, by�a podejmowana na �amach �Bellony", �Polski Zbrojnej" oraz innych czasopism wojskowych. W publikacjach tych autorzy ukazywali ogromne zagro�enie dla spo�ecze�stwa, jakie nios�a ze sob� bro� chemiczna. Przekonywano na konkretnych przyk�adach, i� w przysz�ej wojnie bojowe �rodki truj�ce odegraj� wa�n� rol�, a ich zasi�g b�dzie znacznie wi�kszy, ni� to mia�o miejsce w pierwszej wojnie �wiatowej. 7 Z. F i l i p i a k, Bro� chemiczna, �Wojskowy Przegl�d Techniczny" 1972, nr 12, s. 14. 8 P uch, Zagadnienie wojny chemicznej, �Przegl�d Wojskowy" 1925, nr 3, s. 136. 9 R. L i p i � s k i, Bro� chemiczna w zespole broni potoczonych, �Bellona" 1938, nr 1-2, s. 533-534. 24 STANIS�AW BAK W II Rzeczypospolitej od pocz�tku powstania si� zbrojnych Naczelne Dow�dztwo przywi�zywa�o du�� wag� do do�wiadcze� wojennych. Ju� w marcu 1919 r. w publicystyce wojskowej zaprezentowano tez�, �e historia wojen by�a i b�dzie w przysz�o�ci donios�ym czynnikiem w wychowaniu i doskonaleniu umiej�tno�ci bojowych �o�nierzy. Oznacza�o to, �e u�ycie broni chemicznej w pierwszej wojnie �wiatowej wywar�o tak�e du�y wp�yw na kszta�towanie si� polskiej my�li wojskowej lat mi�dzywojennych. Dow�dcy odpowiedzialni za doskonalenie gotowo�ci bojowej korzystali z do�wiadcze� minionych wojen11. Pojawienie si� na polu walki bojowych �rodk�w truj�cych spowodowa�o potrzeb� powstania skutecznych �rodk�w ochrony przed nimi. Ju� w pierwszej wojnie �wiatowej tworzone by�y �rodki obrony przeciwchemicznej, mi�dzy innymi takie jak maska przeciwgazowa. Dalsze doskonalenie obrony przeciwchemicznej doprowadzi�o do opracowania specjalnej odzie�y ochronnej, urz�dze� filtrowentylacyjnych do schron�w oraz �rodk�w do likwidacji ska�e�. Poznanie mechanizmu dzia�ania fosforoorganicznych bojowych �rodk�w truj�cych umo�liwi�o opracowanie lek�w zmniejszaj�cych skutek dzia�ania tych substancji12. Wprowadzenie bojowych �rodk�w truj�cych do uzbrojenia armii zmusi�o r�wnie� polskie instytuty naukowo-badawcze do poszukiwania skuteczniejszych �rodk�w chroni�cych cz�owieka przed broni� chemiczn�. Mimo trudno�ci finansowych instytuty naukowo-badawcze osi�ga�y powa�ne sukcesy. Wojsko Polskie opieraj�c si� na wzorcach i do�wiadczeniach innych armii, a zw�aszcza francuskiej, tworzy�o racjonaln� obron� przeciwchemiczn� przystosowan� do potrzeb i warunk�w polskich. Potwierdzeniem tego mo�e by� program szkolenia bojowego pododdzia��w i oddzia��w Wojska Polskiego. Dow�dcy wszystkich szczebli, zw�aszcza od kompanii wzwy�, byli surowo rozliczani za poziom i wyniki szkolenia z zakresu obrony przeciwgazowej. W programie szkolenia bojowego du�y nacisk k�adziono na praktyczne doskonalenie umiej�tno�ci, zw�aszcza w zakresie pos�ugiwania si� �rodkami i sprz�tem obrony przeciwgazowej13. W polskich Si�ach Zbrojnych w latach 1918-1939 obron� przeciwchemiczn� kierowa� Wydzia� Chemiczno-Gazowy, wchodz�cy w sk�ad Departamentu II Artylerii i S�u�by Uzbrojenia. W zwi�zkach operacyjnych, taktycznych i oddzia�ach znajdowali si� oficerowie i podoficerowie gazowi, kt�rych pod wzgl�dem specjalistycznym przygotowa�a do pracy i s�u�by w Si�ach Zbrojnych Szko�a Gazowa. Oficerowie gazowi w zwi�zkach taktycznych i oddzia�ach wsp�lnie z dow�dcami planowali i realizowali szkolenie kadry zawodowej i szeregowych �o�nierzy z zakresu obrony przeciwchemicznej. Odpowiadali za nale�yte zaopatrzenie pododdzia��w w sprz�t i �rodki obrony przeciwchemicznej. Przejawiali sta�� trosk� o sprawno�� sprz�tu i �rodk�w obrony przeciwchemicznej14. Sta�y wzrost roli i zada� obrony przeciwchemicznej w Si�ach Zbrojnych zrodzi� po- 11 S. Feret, Polska sztuka wojenna 1918-1939. Warszawa 1972, s. 13. 12 T. Zakrzewski, Jeszcze o organizacji przysposobienia narodu do wojny, �Bellona" 1927, t. 28, s. 206. 13 R. Lipi�ski, Bro� chemiczna..., s. 333-334. � Polskie przygotowania do obrony przeciwchemicznej (1918-1939) 25 trzeb� utworzenia w 1938 r. w Brze�ciu nad Bugiem Centrum Wyszkolenia Obrony Przeciwchemicznej (CWOPP). Zorganizowanie specjalistycznego o�rodka szkoleniowego, jak wykaza�a praktyka, by�o ze wszech miar s�uszne, gdy� w miar� ilo�ciowego wzrostu pododdzia��w wojsk obrony przeciwgazowej potrzeby kadrowe stale si� zwi�ksza�y. Fakt ten potwierdza tez�, i� polskie w�adze wojskowe lat mi�dzywojennych dostrzeg�y piln� potrzeb� doskonalenia obrony przeciwchemicznej w Si�ach Zbrojnych15. Dzia�alno�� naukowo-badawcz� nad rozwojem sprz�tu obrony przeciwchemicznej prowadzi� Instytut Gazowy w Warszawie. Dzi�ki jego pracy przebadano i wdro�ono do produkcji wiele rodzaj�w warto�ciowego sprz�tu niezb�dnego w obronie przeciwchemicznej, w tym nowoczesn� mask� przeciwgazow�. Zwi�zki taktyczne i oddzia�y otrzyma�y r�wnie� �rodki do przeprowadzania zabieg�w sanitarnych, odka�ania umundurowania, sprz�tu bojowego i terenu16. W ramach og�lnego planu modernizacji polskich Si� Zbrojnych reorganizowano tak�e wojska obrony przeciwgazowej. W roku 1938 opracowana zosta�a nowa struktura organizacyjna tych wojsk oraz koncepq'a ich u�ycia w dzia�aniach bojowych. Proponowana struktura organizacyjna wojsk obrony przeciwchemicznej nie by�a przedsi�wzi�ciem kosztownym. Reorgan