Gianfranco Gambarelli Zbigniew �ucki JAK PRZYGOTOWA� PRAC� DYPLOMOW� LUB DOKTORSK� WYB�R TEMATU, PISANIE, PREZENTOWANIE, PUBLIKOWANIE SPIS TRE�CI Wst�p dla dyplomant�w . 13 Wst�p dla doktorant�w . 15 Do wszystkich czytelnik�w . 17 Odliczanie . 19 Nazajutrz . 23 ROZDZIA� PIErWSZY PRACA DYPLOMOWA . 25 1.1 . Co to jest praca dyplomowa . 25 Przepisy . 25 Zawarto�� pracy . 28 Rynek odbiorcy . 28 1.2. Rada dla studenta, kt�ry chce kupi� lub przepisa� cudz� prac� b�d� popetni� plagiat . 29 1.3. Radyjek zacz�� . 30 Kiedy trzeba zacz�� interesowa� si� prac� dyplomow� . 30 Wyb�r tematu i promotora . 32 Pierwsza rozmowa z promotorem . 34 Stosunki z promotorem i recenzentem . 34 1.4. Rady dotycz�ce prowadzenia bada� . 37 Wst�p . 37 Zdefiniowanie problemu i cel�w . 38 Zbieranie materiat�w . 39 Wywiady . 41 Analizowanie i przetwarzanie material�w . 42 Kolejne etapy przygotowywania pracy . 43 Oddawajcie wi�c cesarzowi... . 44 1.5. Rady dotycz�ce pierwszej wersji pracy . 45 Organizacja procesu pisania . 45 Streszczenie pracy . 47 Pierwsze 2danie pracy . 48 Spis tre�ci . 50 Wykaz symboli . 52 Wst�p . 52 Uk�ad tekstu . 52 Wnioski . 53 Za��czniki . 54 S�owniczek termin�w . 54 Odsy�acze do literatury i bibliografia . 55 1.6. Kilka ma�ych kruczk�w . 62 Forma pracy . 62 Obj�to�� pracy . 63 Dokumentacja �r�d�owa . 64 1.7. Rady dotycz�ce problem�w j�zykowych (i nie tylko) . 65 Rodzaje b��d�w j�zykowych . 65 Konsultacjej�zykowe . 67 Konsultacje psychologiczne . 69 Obowi�zki dyplomanta . 70 Terminy obcoj�zyczne . 70 Ortografia . 71 Propozycja polemiczna . 74 1,8. Rady dotycz�ce pisania pracy na maszynie . 75 Wst�p . 75 Sposoby pisania pracy . 76 Tekst wzorcowy . 78 Uk�ad tekstu na stronie . 78 Marginesy . 79 Strona tytu�owa i ok�adka . 79 Spacje w interpunkcji . 81 Podawanie liczb . 82 Wzory i skr�ty . 84 Tablice i wykresy . 86 Nanoszenie poprawek do maszynopisu pracy . 88 1.9. Ko�cowe sprawdzenie pracy . 89 Sprawdzenie karty tytu�owej i ok�adki . 89 Przegl�dni�cie spisu tre�ci . 89 Sprawdzenie numeracji stron . 89 Kontrola techniczna . 90 Pierwsze czytanie ko�cowe (techniczne) . 90 Drugie czytanie ko�cowe (stylistyczne) . 91 1 .10. S�owa otuchy . 91 ROZDZIA� DRUGI NIEKT�RE DZIEDZINY NAUKI . 93 2.1. Wst�p . 93 2.2. Matematyka . 93 2.3. Chemia . 95 2.4. Fizyka . 96 2.5. Informatyka . 9g Dokumentacja . 98 Du�e i ma�e litery . 99 2.6. Ekonomia i zarz�dzanie . 99 Terminologia angielska . 99 Du�e i ma�e litery . 101 ROZDZIA� TRZECI OBRONA PRACY . 103 3.1 . Przebieg obrony . 103 3.2. Jak przygotowa� si� do obrony . 108 200 godzin przed: przygotowanie wyst�pienia . 108 Urz�dzenia projekcyjne . 109 20 godzin przed: przygotowanie psychofizyczne . 1 13 Dwie godziny przed: zadbaj o sw�j wygl�d . 113 3.3. Godzina zero: jak si� zachowa� . 1 14 ROZDZIA� CZWARTY EWENTUALNA PUBLIKACJA PRACY . 1 17 4.1. Wst�p . 117 4.2. Nowa wersja pracy . 119 Nowy tytu� . 1 19 Nowy wst�p . I 19 Nowy tekst . 120 Podzi�kowania . 121 Nowy wykaz literatury . 122 4.3. Wersja angielska . 123 4.4. Inne wskaz�wki dla autor�w . : . 125 4.5. Wysy�ka artyku�u . 1 26 4.6. Wspolpraca z redakcj� . 1 27 Zako�czenie . : . 129 Za��cznik . 131 Nota bibliograficzna . 140 literatura cytowana . 144 Indeks rzeczowoorobowy . 151 Niniejsza ksi��ka jest owocem wsp�pracy pomi�dzy Gianfranco Gambarellim, autorem pierwszej wersji w�oskiej (Gambarelli, 1992), a Zbigniewem �uckim, kt�ry wzbogaci� t� wersj� wieloma w�tkami o charakterze og�lnym oraz komentarzami i radami aktualnymi tylko dla polskich student�w i doktorant�w. Z wersji w�oskiej wycofano nieliczne fragmenty nie interesuj�ce polskich czytelnik�w. Czytelnikom tym obaj autorzy przesy�aj� serdeczne pozdrowienia i podzi�kowania (z g�ry!) w nadziei, �e otrzymaj� od nich wiele krytycznych uwag, kt�re umo�liwi� lepsze prrygotowanie ewentualnego nast�pnego wydania. Autor wersji polskiej sk�ada serdeczne podzi�kowanie Marii Siepak za pomoc w opracowaniu cz�ci dotycz�cych poprawnego pisania w j�zyku polskim. WST�P DLA DYPLOMANT�W ka�dy promotor jest zarzucany pytaniami w rodzaju: "przepraszam, panie profesorze, czy ten tytu� jest dobry?", "jak mam zacz��?", "czy mam pisa� obszerny wst�p, czy te� od razu wzi�� si� do rzeczy?", "ile stron ma mie� moja praca?", "czy to jest dobrze?", nie m�wi�c ju� o stwierdzeniu "ja jej chyba nigdy nie napisz�". Przygotowanie pracy dyplomowej powinno by� kulminacyjnym momentem w karierze ka�dego studenta - momentem, w kt�rym on (lub ona) mo�e wypr�bowa� na sobie (zanim to wypr�buj� inni!) efekty kilkunastoletniego okresu nauki, kt�ry go doprowadzi� do tej chwili. ka�dy startuje z innej pozycji i w r�nym stanie ducha, ale prawie wszyscy s� zaniepokojeni (niekt�rzy - przestraszeni), �e musz� zrobi� - po raz pierwszy - co� oryginalnego i w�asnego, w czym nie zostali nigdy specjalnie przeszkoleni. Jedynym wyj�ciem w takiej sytuacji jest szukanie pomocy w dwu �r�d�ach informacji: w ksi��kach i u promotora. Z pewno�ci� wa�niejszym �r�d�em jest promotor, ale osba ta - aczkolwiek na og� �atwo dost�pna dla dyplomanta - ma jednak zwykle tak du�o obowi�zk�w, �e nie dysponuje wystarczaj�c� ilo�ci� czasu, aby wspiera� go przy ka�dym kroku, szczeg�lnie w pocz�tkowej fazie pisania pracy. Niniejsza ksi��ka powsta�a jako wynik prze�y�, a czasami i nerw�w ("Pani ma taki ba�agan w tej pracy jak w swojej torebce"), zwi�zanych z czytaniem i poprawianiem wielu dziesi�tk�w r�kopis�w. Autorzy maj� nadziej�, �e pomo�e ona jakiemu� dyplomantowi w pisaniu pracy, a tym samym i jakiemu� ich koledze, kt�ry dzi�ki temu b�dzie mia� wi�cej czasu na dzia�alno�� naukow�. WST�P DLA DOKTORANT�W Ksi��ka ta by�a pocz�tkowo po�wi�cona wy��cznie pisaniu pracy dyplomowej. Ale w�oski autor ksi��ki wkr�tce zorientowa� si�, �e spora cz�� zawartych w niej rad jest aktualna tak�e dla os�b przygotowuj�cych prac� doktorsk�. Powsta� wi�c problem - jak zwr�ci� si� do tej drugiej grupy potencjalnych czytelnik�w. By�y trzy mo�liwo�ci: a) napisa� oddzielny podr�cznik dla doktorant�w, b) przerobi� ten podr�cznik, uzupe�niaj�c go w niekt�rych miejscach opisami tego, czym r�ni si� praca doktorska od pracy dyplomowej, c) odwo�a� si� do inteligencji czytelnika posiadaj�cego ju� dyplom wy�szej uczelni, kt�ry sam b�dzie rozstrzyga�, kt�re cz�ci ksi��ki interesuj� go, a kt�re trzeba opu�ci� jako nieprzydatne do pisania doktoratu. Wybrany zosta� trzeci spos�b, gdy� pierwszy doprowadzi�by do zb�dnych powt�rze�, drugi spowodowa�by nadmierne rozbudowanie materia�u z punktu widzenia potrzeb dyplomant�w, podczas gdy trzeci nie powinien stworzy� wi�kszych problem�w dla czytelnik�w ju� raz troch� "prze�wiczonych" przy pisaniu pracy dyplomowej. A oto podstawowe rady dla doktoranta, kt�ry si�gnie po t� ksi��k�: rozpocznij od punktu "Stosunki z promotorem i recenzentem" zamieszczonego w podrozdziale 1.3, zwr�� szczeg�ln� uwag� na podrozdzia� 3-2 oraz na rozdzia� czwarty, przypomnij sobie przebieg obrony swojej pracy dyplomowej i inne prze�ycia z okresu gdy "w� ciel�ciem by�". DO WSZYSTKICH CZYTELNIK�W Niniejsza praca nie mo�e si� �adn� miar� r�wna� z "prawdziwymi" podr�cznikami po�wi�conymi pisaniu prac dyplomowych. Z wydawnictw w�oskich za najwa�niejsze nale�y uzna�: fenomenalne dzie�o Umberta Eco (1989 - tak, polski czytelniku, to ten sam Eco!) oraz pedantyczne prace Nobilego (1978) i Meloncellego (1990). W�r�d podr�cznik�w polskich, za klasyczne dzie�o uznawanajest ksi��ka �wi�cickiego ( 1971 ), a z prac wydanych w ostatnich latach trzeba wymieni� skrypty Godziszewskiego ( 1987), Kobyli�skiego i Kowalskiego ( 1988), Nowary ( 1993), Pietrzykowskiego ( 1990), Poli�skiego ( 1991 ) i Weinera ( 1992). Czytelnik tej skromnej ksi��eczki znajdzie w niej tylko zwi�z�e zestawienie rad dla student�w tych kierunk�w studi�w, kt�re maj� charakter �ci�le naukowy oraz kt�re - nie maj�c takiego charakteru - obejmuj� przedmioty, w jakich mo�na pos�ugiwa� si� tekstami typowo naukowymi. Autorzy niniejszej pracy �adn� miar� nie chc� polemizowa� z pogl�dami profesor�w, docent�w, adiunkt�w i wyk�adowc�w na spos�b przygotowania pracy dyplomowej: a zatem ka�dy student, kt�ry powie swojemu promotorowi "ale przecie� w tej ksi��ce jest napisane, �e..." zrobi krzywd� jej autorom (jeszcze wi�ksz� samemu sobie!). Naszym celem by�o napisanie czego� w rodzaju poradnika "pierwszej pomocy", przeznaczonego dla tych dyplomant�w, kt�rzy s� ma�o samodzielni i potrzebuj� precyzyjnych i szczeg�owych wytycznych, a nie chcieliby zwraca� si� do promotora z ka�dym drobiazgiem. Poza tym ksi��eczka ta jest - tak jak prawie wszystkie ksi��ki na �wiecie - tylko "wst�pn� wersj�" czego� bardziej doskona�ego, wymagaj�c� rad, sugestii i uwag krytycznych ze strony Czytelnik�w: dyplomant�w, absolwent�w i pracownik�w wy�szych uczelni, jak te� os�b, kt�rym ona wpadnie w r�ce przypadkowo - w czyim� domu, gdy b�d� z wizyt� towarzysk� lub na imieninach, b�d� u kosmetyczki, gdy poprosz� o co� do czytania. Wszystkim Czytelniczkom i Czytelnikom dzi�kujemy za uwag� oraz za ewentualne spostrze�enia i s�owa krytyczne skierowane na r�ce autor�w. ODLICZANIE Zaznacz I co ju� Czynno�� - Podstawowe rady Strona zrobione NATYCHMIAST Przejrzenie niniejszej ksi��ki, ze szczeg�lnym zwr�ceniem uwagi na za��cznik i podrozdzia�y pocz�tkowe Zapoznanie si� z programem studi�w na danym wydziale oraz z obowi�zuj�cymi egzaminami i terminami Nie zostawiaj najtrudniejszych egzamin�w na 31 koniec WCZE�NIEI NI� ROK PRZED Wyb�r tematu i promotora ka�dy nosi w sobie iskr� geniuszu. 91 ka�dy student powinien przynajmniej spr�bowa� napisa� prac� dyplomow� na swoj� miar�; zacznij wi�c od swoich upodoba�, a nie od sugestii �rodowiska akademickiego, w kt�rym �yjesz. 32 W trakcie ka�dego spotkania z promotorem notuj wszystkie otrzymane wskaz�wki. Staraj si� ich �ci�le trzyma�, je�li mimo to napotkasz trudno�ci, sygnalizuj je przy nast�pnym spotkaniu. 35 Ewentualny wyb�r doradcy j�zykowego Nigdy, od pierwszych etap�w pisania pracy, nie dawaj promotorowi tekst�w pisanych r�cznie, nie dopracowanych lub nie napisanych poprawn� polszczyzn�. 34 Dawaj swoj� prac�, ju� od pierwszych wersji pocz�tkowych stron, do poprawy poloni�cie o wysokich kwalifikacjach. 67 Dbaj o popraw� b��d�w maszynowych: nic bardziej nie denerwuje profesora - kt�remu ci�gle brak czasu ze wzgl�du na nadmiar obowi�zk�w - ni� konieczno�� nia�czenia dyplomanta przez cierpliwe poprawianie jego b��d�w redakcyjnych. 34 Zaznacz co ju� Czynno�� - Podstawowe rady Strona zrobione Wyb�r metody pisania pracy 76 Pierwsze zapoznanie si� z materia�em 42 W przypadkuzmiany promotora zawiadom go o tym; albo chocia� z�� odpowiednie pismo 33 w dziekanacie Poszukiwania bibliograficzne Niekt�re biblioteki maj� r�wnie� wykaz zbior�w innych bibliotek, a czasem dysponuj� te� komputerowymi bazami danych bibliograficznych. 40 Sporz�d� natychmiast pe�ny opis bibliograficzny. 42 Redagowanie spisu literatury przeprowadzaj z benedykty�sk� cierpliwo�ci�. 42 Unikaj bezwzgl�dnie opis�w bibliograficznych niekompletnych, niejasnych lub obarczonych bf�dami. 59 Rozpocz�cie bada� Nie sied� godzinami nad problemem, kt�rego nie rozumiesz; zapisz go i czytaj dalej. 42 s Nigdy nie nale�y niczego przyjmowa� z g�ry; trzeba by� dociekliwym i nieufnym w stosunku do czytanych wyja�nie� - nawet gdyby by�y napisane przez noblist�. 43 Si�dme nie odpisuj Nawet gdy praca dyplomowa ma charakter kompilacyjny, nie mo�e si� ona ogranicza� do - prostego wyliczenia lub - co jeszcze gorzej - przepisania lub przet�umaczenia prac innych os�b; bezwzgl�dnie konieczna jest obszerna ko�cowa synteza zebranego materia�u, kt�ra pozwoli dostrzec - po zapoznaniu si� z ca�� prac�r�k� "szefa". 28 W pracy musisz poda� jasno, kt�ra jej cz�� zawiera wyniki ju� znane, a kt�ra oryginalne badania przeprowadzone przez autora. 44 Odpisywanie - tak jak k�amstwo - ma kr�tkie nogi. 45 Zabezpieczanie materia��w R�b od czasu do czasu kserokopie wszystkich 47 materia��w wynoszonych z domu. Zabezpieczaj cz�sto teksty pisane na komputerze. 77 Zaznacz co ju� Czynno�� - Podstawowe rady Strona zrobione Pisanie wst�pnej wersji pracy Popro� swego promotora o mo�liwo�� przejrzenia kilku prac dyplomowych tematycznie zbli�onych do Twojej, w celu zorientowania si� jak powinna wygl�da� gotowa praca. 45 Przygotuj od razu oddzielne teczki na poszczeg�lne rozdzia�y: b�dziesz m�g� (mog�a) w nich przechowywa� lu�ne notatki. 38 W trakcie pisania nie powo�uj si� nigdy na numer strony swojej pracy (tymczasowy lub ostateczny), lecz na numer rozdzia�u i podrozdzia�u. 46 Zaczekaj z ostateczn� redakcj� pracy a� do momentu u�o�enia ca�ego tekstu, rozmieszczenia przypis�w, sporz�dzenia spisu tre�ci itd. 76 Prace o charakterze aplikacyjnym musz� zawiera� informacje umo�liwiaj�ce powt�rzenie ka�dego opisanego eksperymentu. 64 Pisanie ostatecznej wersji pracy Praca o niezbyt znacz�cej i odkrywczej zawarto�ci mo�e nie otrzyma� z�ego stopnia, natomiast praca napisana w spos�b niechlujny powstaje wy��cznie z winy dyplomanta, �wiadcz�c o jego braku szacunku dla czytelnik�w i dla dyplomu, o kt�ry si� stara. 63 Do�� cz�stym b��dem jest stosowanie skr�t�w i termin�w specjalistycznych - szczeg�lnie w j�zykach obcych - z za�o�eniem, �e wszyscy wiedz� o co chodzi. Wskazane jest, przy pierwszym u�yciu takiego wyra�enia, podanie jego kr�tkiego wyja�nienia. 70 Marginesy o ustalonej szeroko�ci musz� by� bezwzgl�dnie zachowane r�wnie� na tych stronach, gdzie s� wykresy, tablice, wzory itp. 79 Rada warta wszystkie pieni�dze Dostarcz recenzentowi opatrzon� dat� kopi� ju� prawie gotowej pracy, poprawionej wed�ug wskaz�wek otrzymanych od promotora, a tak�e egzemplarz gotowej pracy - ten ostatni odpowiednio wcze�niej, aby� m�g� (mog�a) otrzyma� ostatnie uwagi krytyczne przed opraw� pracy: lepiej je mie� teraz, ni� dopiero gdy b�dziesz siedzie� przed komisj�. 36 Zaznacz co ju� Czynno�� - Podstawowe rady Strona zrobione SZE�� MIESI�CY PRZED Uczestniczenie w obronie innej pracy 103 DWA MIESI�CE PRZED Og�lna kontrola pracy 89 Dostarczenie ostatecznej wersji pracy promotorowi i recenzentowi w celu dokonania ostatnich 36 poprawek Oprawienie pracy Dostarczenie gotowej pracy do dziekanatu 200 GODZIN PRZED Przygotowanie wyst�pienia i ewentualna pr�ba 108 sprz�tu 20 GODZIN PRZED Wycieczka rozlu�niaj�ca w g�ry (kto mieszka nad morzem lub na r�wninie, niech szuka weso�ego 113 miasteczka z kolejk� g�rsk 2 GODZINY PRZED Makija� i og�lny wygl�d 1 13 GODZINA ZERO Historyczna chwila Kto - niezale�nie od si�y u�ywanych argument�w - stara si� dramatyzowa� lub zgrywa� bohatera w trakcie obrony pracy, wystawia sobie �wiadectwo pewnej niedojrza�o�ci. 115 NAZAJUTRZ Zaznacz co ju� I Czynno�� - Podstawowe rady Strona zrobione godz. 20.00: wiecz�r u Wierzynka godz. 24.00: oznajmienie promotorowi co si� o nim my�li godz. 12.00: powr�t do promotora w sprawie ewentualnej publikacji pracy Z punktu widzenia kariery uniwersyteckiej, publikacje zamieszczone w zeszytach wydzia�owych, w materia�ach konferencyjnych nierecenzowanych i w biuletynach parafialnych nie maj� �adnej warto�ci (a czasem mniej ni� zero). 1 18 Miej odwag� broni� swoich idei; nigdy nie cofaj si�, je�li jeste� pewny swej racji. 122 Nale�y �ci�le stosowa� si� do "wskaz�wek dla autor�w" podanych ewentualnie przez redakcj� czasopisma. 125 Przed odes�aniem poprawionej odbitki pr�bnej z powrotem do wydawcy, skseruj j�. 128 Rozdzia� pierwszy PRACA DYPlOMOWA 1.1 . Co to jest praca dyplomowa PrZepisy Na pocz�tek dziwna wiadomo�� dla czytelnika polskiego: wydaje si�, �e projektodawcy nowych ustaw i przepis�w, wprowadzonych na uczelniach wy�szych po zmianie ustroju w Polsce, zapomnieli o pracach dyplomowych. Nie ma �adnej wzmianki - ani o pracy dyplomowej, ani o jej obronie - w Ustawie o szkolnictwie wy�szym z 1990 roku. Brak te� stosownych postanowie� w statutach polskich uczelni. We w�oskim szkolnictwie wy�szym do dzi� obowi�zuje Dekret kr�lewski z 31 sierpnia 1933 roku, w kt�rego artyku�ach 162 i 163 podano, �e spos�b przeprowadzania egzaminu dyplomowego jest okre�lony przez statut ka�dego uniwersytetu, z wyj�tkiem studi�w in�ynierskich, na kt�rych obowi�zuje wykonanie projektu z danej dziedziny techniki, do realizacji w trakcie ostatniego roku nauki, oraz obrona wykonanego projektu. Liczne postanowienia o pracy dyplomowej i jej obronie mo�na natomiast znale�� w regulaminach studi�w poszczeg�lnych uczelni. Najwa�niejsze z tych postanowie�, wybrane z regulamin�w kilku uczelni krakowskich, znajdzie czytelnik w Za��czniku (czytelniku spoza Krakowa - nie krzyw si�; na pewno masz pod r�k� regulamin studi�w Twojej uczelni). Ale tak�e i w regulaminach zapomniano - przynajmniej w niekt�rych uczelniach - ustali� co powinna zawiera� praca dyplomowa i jakim kryteriom powinna odpowiada�. Jest to natomiastjednoznacznie okre�lone dla pracy doktorskiej (patrz - Za��cznik). Przyjmijmy wi�c za �wi�cickim ( 1965), �e "w pracy magisterskiej student powinien wykaza� opanowanie literatury przedmiotu w zakresie opracowywania tematu, �r�de� oraz umiej�tno�ci stosowania naukowych metod pracy". Z dokument�w podanych w Za��czniku mo�na natomiast wyczyta�, �e praca dyplomowa jest to praca pisana przez studenta na zako�czenie studi�w i broniona przez niego przed specjalnie do tego celu powo�an� komisj�. Pracajest przygotowywana pod kierunkiem wyznaczonego nauczyciela akademickiego, zwanego promotorem, i nast�pnie oceniana przez innego nauczyciela, zwanego recenzentem. W sk�ad komisji wchodz� - opr�cz tych dwu nauczycieli -jej przewodnicz�cy oraz ewentualnie inni cz�onkowie. Po zako�czeniu obrony, dyplomantowi zostaje przyznany odpowiedni tytu� wraz z ocen� ko�cow�. Ocena ta wynika nie tylko z jako�ci wykonania pracy dyplomowej i przebiegu jej obrony, ale tak�e z not uzyskanych w trakcie ca�ych studi�w. Najwa�niejsze pytanie zaczynaj�cego czyta� t� ksi��k� brzmi bez w�tpienia: czy mo�na otrzyma� negatywn� ocen� pracy dyplomowej i czy mo�na "obla�" egzamin dyplomowy. Mo�na, ale zdarza si� to bardzo rzadko. Najwi�ksze niebezpiecze�stwo zagra�a dyplomantowi w przypadku otrzymania noty niedostatecznej od promotora, gdy� recenzent i inni cz�onkowie komisji najcz�ciej podtrzymuj�jego opini�, aczkolwiek mo�e wyst�pi� pomi�dzy promotorem i cz�onkami komisji du�a rozbie�no�� zda�, kt�ra - ale naprawd� w bardzo wyj�tkowych przypadkach - mo�e uratowa� dyplomanta. Z regu�y wszelkie konflikty wewn�trz komisji egzaminacyjnej - czy to wynikaj�ce z rywalizacji szk� (kierunk�w) naukowych, czy to z osobistych animozji - s� raczej niekorzystne dla dyplomanta, gdy� mog� wp�ywa� na wystawiane mu oceny i niekiedy stwarza� dramatyczne sytuacje. Regulaminy studi�w przewiduj� mo�liwo�� nieprzyj�cia pracy i niezdania egzaminu dyplomowego, ale my nie b�dziemy takich sytuacji omawiali (mo�e wychodz�c z za�o�enia, �e czytelnikom tej ksi��ki nie mo�e si� to przydarzy�?). Co mo�na poradzi� dyplomantowi, kt�remu jednak zdarzy si� taka sytuacja? Tylko tyle, aby by� - w przysz�o�ci - lepszym od niekt�rych swoich egzaminator�w. Na korzy�� tych ostatnich warto przytoczy� epizod, wyszperany przez jednego z uczonych w archiwach Uniwersytetu w Lipsku. Sprawa (nr 282, fol. 206, z 18/10/1875) dotyczy�a habilitacji znanego niemieckiego filozofa Richarda Avenariusa, kt�ry potem dzia�a� w Szwajcarii i by� wsp�tw�rc� empiriokrytycyzmu. Praca habilitacyjna by�a oceniana przez Wilhelma Wundta, fizjologa, psychologa i filozofa (uznanego za ojca psychologii eksperytnentalnej) oraz przez dwu innych, dzi� ju� ma�o znanych uczonych. I ot� zdarzy�o si�, �e wszyscy trzej profesorowie dali negatywn� opini� o pracy: jeden nie zgadza� si� zjej tematem, inny z tre�ci�, ajeszcze inny z przes�ankami i tym samym z wnioskami. Ale poniewa� z formalnego punktu widzenia nie by�o �adnego lub prawie �adnego pretekstu do wniesienia sprzeciwu, profesorowie uznali t� habilitacj�. Ocena pracy zaproponowana przez promotora zwykle rzutuje ju� na ca�y jej los i na przebieg obrony. Dyplomant ma na to ju� raczej niewielki wp�yw (kt� zna dyplomanta lepiej ni� jego promotor?), wyj�tkowo interweniowa� mo�e przewodnicz�cy komisji, kt�ry przeprowadza wiele obron i jest w stanie por�wna� dan� prac� z innymi. Wszystko to jednak zale�y od oficjalnych i nieoficjalnych zwyczaj�w panuj�cych na danym wydziale. Podobnie rozstrzyga si� ostateczna ocena studi�w. Na koniec omawiania przepis�w chcieliby�my przypomnie� dyplomantom o konieczno�ci przestrzegania termin�w wybrania tematu i z�o�enia pracy w dziekanacie (patrz - Za��cznik): niekt�rzy dziekani s� bardzo rygorystyczni i sp�nialski mo�e narobi� sobie k�opotu. Zawarto�� pracy Zawarto�� pracy dyplomowej mo�e mie� bardzo r�norodny charakter: od prostego opracowania kompilacyjnego, pracy eksperymentalnej, a� do "czystego" badania naukowego. W ka�dym jednak przypadku praca dyplomowa musi opisywa� badania maj�ce oryginalny charakter (oryginalne, czyli przeprowadzone przez jej autora). Bywa�o, �e niekt�re prace dyplomowe stanowi�y wa�ny krok w rozwoju nauki: z zakresu nauk ekonomicznych przyk�adem mo�e by� praca Gilliesa (1953), z zakresu optymalizacji matematycznej - metoda elipsoidy opracowana przez Chaczijana ( 1979); mo�na by poda� dalsze przyk�ady. Nie jest oczywi�cie wymagane, aby ka�dy student chc�cy pokona� ostatni� przeszkod� na drodze do dyplomu pisa� prac� zas�uguj�c� na nagrod� Nobla; jednak�e konieczne jest, aby praca dyplomowa by�a przygotowana w spos�b co najmniej poprawny pod wzgl�dem formy i aby nie zawiera�a powa�nych b��d�w merytorycznych. Gdy praca dyplomowa ma charakter kompilacyjny, w �adnym przypadku nie mo�e si� ona ogranicza� do prostego wyliczenia lub - co jeszcze gorzej - przepisania lub przet�umaczenia prac innych os�b; bezwzgl�dnie konieczna jest obszerna ko�cowa synteza zebranego materia�u, kt�ra pozwoli dostrzec - po zapoznaniu si� z ca�� prac� - r�k� "szefa". Rynek odbiorcy Ktoj�przeczyta? Zacznijmy od raczej zniech�caj�cej informacji. W dziewi��dziesi�ciu przypadkach na sto prace dyplomowe s� czytane tylko przez trzy lub cztery osoby: przez dyplomanta, promotora, recenzenta i "najbli�sz� osob�" dyplomanta. Zwracamy si� jednak do ka�dego ze student�w z apelem, aby rozpocz�� pisanie pracy z przekonaniem, �e jego praca b�dzie nale�a�a do pozosta�ych dziesi�ciu procent. Zacznij pracowa� z entuzjazmem, ze szczer� ch�ci� wyj�cia poza przeci�tno��, bez �adnych niepokoj�w i obaw o ko�cowy wynik: przygotowywanie pokazu Twoich zdolno�ci i mo�liwo�ci powinno by� przyjemnym okresem Twego �ycia - nawet je�li popsutym w r�nych momentach przez uczenie si� do ostatnich egzamin�w oraz przez ewentualn� prac� zarobkow�. Gdy ju� przyst�pisz do pisania pracy, pami�taj, �e warto�ciowa praca dyplomowa mo�e by� opublikowana - po odpowiednim skr�ceniu - w czasopi�mie fachowym. Po uzyskaniu dyplomu, b�dziesz m�g� skontaktowa� si� jeszcze raz ze swoim promotorem i spyta� go, jakie jest jego stanowisko w sprawie mo�liwo�ci opublikowania skr�tu obronionej pracy. Fakt opublikowania artyku�u w czasopi�mie naukowym da Ci, opr�cz osobistej satysfakcji, du�y plus przy szukaniu posady w przysz�o�ci. 1.2. Rada dla studenta, kt�ry chce kupi� lub przepisa� cudz� prac� b�d� pope�ni� plagiat ka�dy z nas ma swoj� osobist� miar� oceny oszustw. Kupowanie lub kradzenie pracy dyplomowej jest - zdaniem autor�w - czynem podw�jnie karygodnym, gdy� godzi on i w spo�ecze�stwo i w samego studenta. W samego studenta, gdy� niweczy nadzieje i oczekiwania, kt�re dojrzewa�y przez wszystkie lata sp�dzone nad ksi��kami: od przedszkola a� do ostatniego egzaminu na uczelni. To jest tak jakby doj�� na dwa metry do szczytu Giewontu i wsi��� do helikoptera. Lubjakby doj�� do dwu ostatnich element�w uk�adanki (puzzlea czyli "pucla") i pozwoli�, aby podmuch wiatru wszystko rozsypa�. Kto nie spr�buje sam przygotowa� pracy dyplomowej, podda� pr�bie swoje wiadomo�ci, swoj� fantazj� i swoj� mi�o�� w�asn�, kto nie zobaczy rezultatu swoich dwudziestu lat rozwoju intelektualnego oprawionego w ok�adki z napisem "praca dyplomowa", ten na zawsze pozostanie w stanie pod�wiadomego niezadowolenia: b�dzie jak otwarty nawias oczekuj�cy zamkni�cia. Nie jest wa�ne, �e p�niej uda mu si� co� osi�gn�� - nawet na polu naukowym, nawet co� istotnego: zadra wewn�trz pozostanie na zawsze. Czy warto wi�c ryzykowa�, kosztem kilku dodatkowych miesi�cy nauki lub utraty wynagrodzenia za kilka miesi�cy pracy zarobkowej? Mo�e tak, ale nale�y przemy�le� ten problem. Szczepa�ski ( 1981 ) m�wi o takich osobach, �e grozi im wyksztatcenie pozorne. "Wykszta�cenie pozorne ma absolwent, kt�ry otrzyma� co prawda dyplom, ale nie uzyska� wystarczaj�cego zasobu wiedzy, a wi�c zda� egzaminy, napisa� prac� dyplomow� (cz�sto przy pomocy innych), zdoby� w jaki� spos�b potrzebne minimalne oceny, nie potrafi jednak rozwi�zywa� zagadnie� praktycznych ani nie posiada tej kultury og�lnej, kt�rej si� oczekuje od ludzi z dyplomem szko�y wy�szej". 1.3. Rady jak zacz�� Kiedy trzeba zacz�� interesowa� si� prac� dyplomowc Na niekt�rych kierunkach studi�w jest dok�adnie okre�lone na ile miesi�cy przed obron� nale�y rozpocz�� pisanie pracy dyplomowej. Jednak�e w ka�dym przypadku wypada zainteresowa� si� ni� co najmniej na rok przed przewidywanym - w najbardziej optymistycznych prognozach - zako�czeniem wszystkich egzamin�w. Je�li studiujesz na wydziale, gdzie jest du�o student�w, a ostatnich egzamin�w jeste� raczej pewny (pewna), zr�b to jeszcze wcze�niej. A propos: nie zostawiaj najtrudniejszych egzamin�w na koniec. Na ten temat warto by napisa� oddzielny poradnik, mamy jednak nadziej�, �e wystarczy ostrze�enie wynikaj�ce z do�wiadczenia autor�w. Wszyscy pechowcy, kt�rzy mieli nieszcz�cie pope�ni� taki b��d, jak ju� pokonali t� ostatni� przeszkod�, zawsze wzdychali w taki mniej wi�cej spos�b: "Ach, gdybym podszed� (podesz�a) wcze�niej ! gdybym zrezygnowa�(o) z wygodnego �ycia i wzi�� (wzi�a) si� od razu za najtrudniejsze egzaminy!" A mimo to co roku wylatuj� z uczelni "chytrusy", odk�adaj�cy na potem najtwardsze orzechy do zgryzienia, kt�rzy za ten b��d p�ac� ci�ko w swoim dalszym �yciu. Powr�t do tych twardych orzech�w" ma�o komu si� udaje; je�li nie rozgryz�o si� ich z marszu, to potem tym bardziej brakuje sprytu i si�y - zw�aszcza �e po odej�ciu z uczelni "chytrus" zajmuje si� zwykle czym� zupe�nie innym. Pozostaje wtedy tylko wzdychanie: "a tak blisko ju� by�o!" Je�li odpowiednio wcze�nie zainteresujesz si� swoj� prac� dyplomow�, stworzysz ponadto promotorowi mo�liwo�� doradzenia Ci modyfikacji programu studi�w (np. przez program indywidualny) w celu lepszego przygotowania si� do realizacji wybranego tematu. Je�li chodzi o czas pisania pracy, nie mo�na mierzy� go w miesi�cach, lecz w godzinach. Prosz� si� nie krzywi� - zaraz to wyja�nimy: kto przygotowuje prac� dyplomow� r�wnocze�nie z uczeniem si� do egzamin�w i po�wi�ca jej godzin� tygodniowo, nie mo�e m�wi�, �e kosztowa�a go osiem miesi�cy pracy, gdy� w rzeczywisto�ci po�wi�ci� na ni� tylko ze trzydzie�ci godzin. Kto po�wi�cajej prawie ca�y sw�j czas, mo�e napisa� dobr� prac� w ci�gu kilku miesi�cy. Lis (1978) oceni� czas pisania pracy magisterskiej na 650-850 godzin. Na czas pisania wp�ywaj� jeszcze inne czynniki: indywidualny rytm pracy, szcz�cie polegaj�ce na trafieniu od samego pocz�tku na w�a�ciw� drog� i unikaniu potkni��, czas jaki promotor mo�e po�wi�ci� dyplomantowi itd. Wyb�r tematu i promotora Niestety, w ostatnich latach na zat�oczonych wydzia�ach obserwuje si� czasem wyb�r dokonywany w odwrotnym kierunku: promotorzy wybieraj� student�w. Nauczyciele akademiccy obarczeni promotorstwem broni� si� przed tym wymagaj�c od student�w wysokiej �redniej lub odsy�aj�c ich do swych koleg�w maj�cych mniej prac dyplomowych, kt�rzy z kolei przeci��eni obowi�zkami administracyjnymi, naukowymi, dydaktycznymi itd. "odbijaj� pi�eczk� z powrotem", a� biednemu studentowi nie pozostaje nic innego jak zwr�ci� si� do dziekana o wyznaczenie "promotora z urz�du". Jednak�e ka�dy student powinien przynajmniej spr�bowa� napisa� prac� dyplomow� na swoj� miar�. Na pewno dozna�e� (dozna�a�), w ci�gu tych wszystkich lat sp�dzonych nad ksi��kami, uczucia wyj�tkowej przyjemno�ci, zainteresowania lub niezaspokojonej ciekawo�ci w zwi�zku z przerabianym przedmiotem lub okre�lonym tematem. Spr�buj rzuci� okiem na najnowsz� literatur� z tego zakresu. Lub mo�e napotka�e� (napotka�a�) poza uczelni�jaki� interesuj�cy Ci� problem i Twoi przyjaciele, rodzina lub znajomi s� w stanie dostarczy� Ci materia�y do oryginalnego badania naukowego. Przy wyborze tematu pracy zacznij wi�c od swoich upodoba�, a nie od sugestii �rodowiska akademickiego, w kt�rym �yjesz. Zwr�� si� do wyk�adowcy, kt�ry wed�ug Ciebie jest najbli�ej Twojego tematu i zaproponuj mu sw�j pomys�. Taka inicjatywa cz�sto jest skuteczna, gdy� promotor ma wtedy przed sob� dyplomanta z zebranymi materia�ami, pe�nego entuzjazmu i pomys��w, kt�re go mog� zaciekawi�: na pewno potraktuje go z wi�kszymi wzgl�dami, ewentualnie skieruje do swego kolegi, ale taka droga b�dzie znacznie �atwiejsza. Przy braku w�asnego pomys�u na prac�, najlepiej jest rozpocz�� od wizyty u nauczyciela, kt�rego najbardziej lubisz, celem otrzymania wst�pnej porady. Opowiedz mu o swoich aspiracjach, zainteresowaniach i pasjach - ��cznie z ewentualnymi dodatkowymi umiej�tno�ciami (np. spadochroniarstwo lub j�zyk w�oski); zawsze mo�e wyj�� z tego jaki� pomys�. Raczej nie warto wierzy� kr���cym po korytarzu plotkom typu: "ten to ma straszne wymagania" lub "ta to straszna m�ko�a". Plotki te w rzeczywisto�ci opieraj� si� na bardzo ma�ych pr�bkach (przepraszamy za ten termin naukowy, ale obaj autorzy zajmuj� si� zawodowo statystyk� matematyczn�), tworzonych z regu�y przez osoby, kt�rych zainteresowanie prac� dyplomow� ograniczy�o si� do pobytu na dwu zaj�ciach z przedmiotu "seminarium dyplomowe". Nie mo�na wykluczy�, �e na to seminarium do pierwszego promotora trafi�o du�o s�abych dyplomant�w, a do drugiego tylko jeden dyplomant, ale za to bardzo mrukliwy. Wa�ne jest natomiast dowiedzie� si�, c�y potencjalny promotor jest �atwo dost�pny i czy wykonuje swe powinno�ci z dostatecznym entuzjazmem. I ostatnie ostrze�enie: je�li - po uzgodnieniu tematu z wybranym nauczycielem - zmienisz zdanie i zdecydujesz si� zwr�ci� do innej osoby, to nie b�dzie w tym nic z�ego: nauczyciel poczuje ulg�, gdy� z pewno�ci� wyczu� ju� w Twoim zachowaniu niepewno�� i brak szczerej ch�ci do realizacji tego tematu. Ale zawiadom go o tym natychmiast. Je�li nie zrobisz tego, niedosz�y promotor b�dzie jeszcze przez wiele miesi�cy my�la� o Tobie i by� mo�e nie zaproponuje Twego tematu innemu studentowi , a pewnego pi�knego dnia staniesz - jako dyplomant broni�cy swej pracy napisanej u innej osoby - przed komisj� z udzia�em Twego niedosz�ego promotora: chyba nie trzeba Ci m�wi� jaka to b�dzie k�opotliwa sytuacja! Pierwsza rozmowa z promotorem Na pierwsz� rozmow� z promotorem warto przynie�� indeks ! (najlepiej z ju� wyliczon� �redni� z ocen). Informacja taka umo�liwi profesorowi (lub innemu nauczycielowi upowa�nionemu do opiekowania si� pracami dyp�omowymi) zorientowanie si� o jakim poziomie trudno�ci prac� Ci zaproponowa�. Nie da wi�c Ci zbyt trudnego zadania, je�li masz nisk� �redni� (wszystko jedno, czy Twoja �rednia wynosi 3,2, czy 3,5 - i tak promotor nie zdecyduje si� po�wi�ci� Ci kilka miesi�cy dodatkowej pracy na "popychanie" do przodu). Je�li natomiast Twoje mo�liwo�ci si�gaj� bardziej ambitnych cel�w (�rednia ponad 4,0, �rednia bliska 5,0, b�d� wreszcie bliska 6,0!), warto zmusza� Ci� - przynajmniej na pocz�tku - do wysokich lot�w. Wa�ne jest tak�e, aby promotor zna� liczb� i stopie� trudno�ci brakuj�cych Ci egzamin�w, a tym samym m�g� oceni� ile czasu mo�esz po�wi�ci� na prac� dyplomow� od samego pocz�tku. Stosunki z promotorem i recenzentem Nigdy, od pierwszych etap�w pisania pracy, nie dawaj promotorowi tekst�w pisanych r�cznie, nie dopracowanych lub nie napisanych poprawn� polszczyzn�. Pami�taj, �e zadanie tej osoby nie polega ani na odczytywaniu szyfr�w, ani na udzie�aniu porad j�zykowych. Poniewa� jego czas jest cenny, wykonywanie takich czynno�ci na pewno go zdenerwuje, a niezadowolenie z pewno�ci� odbije si� w ko�cu na ocenie ca�o�ci wykonanej przez Ciebie pracy. Tak�e propozycja w stylu "Prosz�, z �aski swojej, rzuci� na to okiem; polszczyzn� wyg�adz� p�niej" �wiadczy co najmniej o braku wychowania. W rzeczywisto�ci, tekst napisany z�� polszczyzn� z regu�y bardziej m�czy przy czytaniu ni� niestaranny r�kopis. Z tego samego wzgl�du koniecznie dbaj o starann� popraw� b��d�w maszynowych: nic bardziej nie denerwuje profesora - kt�remu ci�gle brak czasu ze wzgl�du na nadmiar obowi�zk�w - ni� konieczno�� nia�czenia dyplomanta przez cierpliwe poprawianie jego b��d�w redakcyjnych. Od�� na bok maszynopis na jeden dzie� przed ponownym jego czytaniem (a najlepiej, daj go jeszcze raz przeczyta� zaprzyja�nionej osobie): maj�c �wie�y umys� �atwo b�dziesz wy�awia� wszystkie szczeg�y. Jeszcze raz a propos czasu - wa�na jest umiej�tno�� w�a�ciwego regulowania cz�stotliwo�ci spotka� z promotorem. Przede wszystkim lepiej jest - bez wyra�nych jego zaprosze� - nie przeszkadza� mu poza normalnymi godzinami przyj��. Nie nale�y tak�e przychodzi� zbyt rzadko (pomy�li, �e nie zajmujesz si� prac�), ani te� zbyt cz�sto (opr�cz tego, �e si� zm�czy Tob�, nabierze wra�enia, �e brak Ci pewno�ci siebie). Co do tej ostatniej rzeczy - warto okazywa� zawsze troch� entuzjazmu w trakcie rozmowy z promotorem lub recenzentem. Dobrym sposobem, aby nie by� zbyt uci��liwym (uci��liw�) dla promotora, jest zapisywanie na oddzielnej kartce - stopniowo w miar� ich pojawiania si� - r�nych w�tpliwo�ci i przedstawienie ich na kolejnym spotkaniu. Je�li Tw�j promotor nie okre�li sam cz�stotliwo�ci spotka�, mo�esz przyj��, �e na pocz�tku powinny si� one odbywa� co tydzie�, w etapie �rodkowym pisania pracy - co 3-4 tygodnie i zn�w co tydzie� przy ko�czeniu pracy. W trakcie ka�dego spotkania z promotorem notuj wszystkie otrzymane wskaz�wki; post�puj�c w ten spos�b nie tylko b�dziesz mie� gwarancj�, �e nic nie zapomnisz, ale b�dziesz tak�e dysponowa� dowodem rzeczowym w przypadku, gdyby promotora zawiod�a pami�� ("Czy� nie powiedzia�em Pani, �e..." "Nie, panie profesorze"). Ponadto staraj si� �ci�le trzyma� otrzymanych wskaz�wek, a je�li mimo to napotkasz trudno�ci, sygnalizuj je przy nast�pnym spotkaniu. Spraw�, kt�ra w rzeczywisto�ci najcz�ciej irytuje promotora to w�tpliwo��, czy student przypadkiem nie potakuje w trakcie spotkania, a potem robi wszystko po swojemu. W�tpliwo�� ta zmusza nauczyciela akademickiego do ponownego ezytaniaju� raz poprawionej cz�ci pracy (dla upewnienia si�, �e jest z niej zadowolony), a niekiedy nawet do kserowania stron z naniesionymi przez niego poprawkami - tylko po to, aby m�c je por�wna� z p�niejsz� wersj� pracy. W efekcie powstania takiego podejrzenia, wszyscy trac� ochot� do dalszej pracy: lepiej wi�c nie stwarza� do tego okazji. Po zako�czeniu wst�pnego etapu przygotowywania pracy, na ka�de spotkanie powiniene� (powinna�) przynosi� nowy materia� do poprawy. W ten spos�b Tw�j opiekun b�dzie widzia�, �e pracujesz systematycznie, a ty sam (sama) ograniczysz do minimum ryzyko us�yszenia straszliwego wyroku "wszystko jest �le, wszystko trzeba przerobi�" po wyprodukowaniu sterty papieru licz�cej kilkaset stron. Je�li - a tak bywa najcz�ciej - Twoj� prac� dyplomow� zajmuje si� bezpo�rednio tylko jeden nauczyciel, a drugi czeka na ko�cowy rezultat, ewentualnie zastrzegaj�c sobie prawo do zaproponowania Ci ko�cowych poprawek, dostarcz r�wnie� i recenzentowi opatrzon� dat� kopi� ju� prawie gotowej pracy, poprawionej wed�ug wskaz�wek otrzymanych od promotora wraz z listem przewodnim zaadresowanym do obu tych os�b. W ten spos�b, ten drugi nauczyciel - nawet je�li nie przeczyta twojego opracowania - b�dzie mia� skrupu�y przed wypowiedzeniem z�owieszczych s��w "to wszystko jest �le". Nie radzi si� natomiast dostarczania obu nauczycielom akademickim stron nie przeczytanych przez jednego z nich: mog�oby to doprowadzi� do niepotrzebnej podw�jnej korekty pracy. W ka�dym przypadku dostarcz recenzentowi odpowiednio wcze�niej egzemplarz gotowej pracy, aby� m�g� (mog�a) otrzyma� ostatnie uwagi krytyczne przed opraw� pracy: lepiej je mie� teraz ni� dopiero, gdy b�dziesz siedzie� przed komisj�. 1.4. Rady dotycz�ce prowadzenia bada� Wst�p Je�li masz zamiar przygotowa� prac� dyplomow� maj�c� charakter czysto naukowy, b�dziesz musia� (musia�a) zajmowa� si� r�wnolegle prezentacj� rzeczy znanych oraz penetracj� nieznanego. Da Ci to swego rodzaju wewn�trzn� pewno�� siebie - nawet je�li po miesi�cu pr�b poczujesz si� chwilowo przegrany (przegrana), to i tak po drodze zbudowa�e� (zbudowa�a�) co� trwa�ego. Je�li natomiast chcesz zaj�� si� prac� o charakterze zasadniczo kompilacyjnym, staraj si� mimo to wnie�� do niej jaki� wk�ad osobisty: niejest to niemo�liwe. Masz swoj� kultur�, swoje prze�ycia, czyta�e� (czyta�a�) i uczy�e� (uczy�a�) si� czego innego ni� jakakolwiek inna osoba; to co zbierasz w zwi�zku z prac� dyplomow�, musi do Ciebie przemawia�: pos�uchaj tych g�os�w! I w ten spos�b mo�e uda Ci si� przedstawi� Twojemu promotorowi co� wi�cej ni� ��da� od Ciebie. W og�lno�ci, ka�da tw�rczo�� indywidualna - nawet je�li niewielka - daje znacznie wi�ksze zadowolenie od napisania ca�ej encyklopedii. Ale wymaga wysi�ku! Jeden z alpinist�w w�oskich powiedzia�, �e aktualnie zdobywana �ciana jest dla niego zawsze d�u�sza od ca�ej Autostrady S�o�ca. A oto kilka rozwa�a� na temat bada� naukowych. Podstawowe etapy pracy naukowobadawczej mo�na przedstawi� nast�pu zdefiniowanie problemu i cel�w, zbieranie materia��w (literatura, wyniki, dane itd.), analizowanie i przetwarzanie materia��w, wyci�ganie wniosk�w, weryfikowanie wniosk�w. W trakcie prowadzenia bada� trzeba cz�sto wraca� do wcze�niejszych etap�w, je�li uzyska si� nowe materia�y, lub je�li weryfikacja nie da zadowalaj�cych wynik�w. Czytelnik�w zainteresowanych bardziej szczeg�owo metodyk� bada� naukowych zach�camy do p�j�cia do biblioteki; w j�zyku polskim opublikowa�o na ten temat bardzo wiele prac, do kt�rych mo�na r�wnie� zaliczy� wspomniane ju� skrypty Godziszewskiego ( 1987), Pietrzykowskiego ( 1990) i PoIi�skiego ( 1991 ). Zdefiziowanie problemu i cel�w Trzeba rozpoczyna� od postawienia konkretnego problemu i konkretnych cel�w, opisuj�cje mo�liwiejak najdok�adniej. Jest prawdopodobne, �e temat bada� ulegnie potem modyfikacji lub uszczeg�owieniu w stosunku do za�o�e� pocz�tkowych - w wyniku poszukiwa� bibliograficznych, zdobycia nowych danych, nieudanych eksperyment�w i innego rodzaju pr�b, nowych pomys��w itp. Z tego wzgl�du wskazane jest, aby tytu� pracy (przynajmniej w swej wersji pocz�tkowej) mia� charakter raczej og�lny, umo�liwiaj�cy swobodne prowadzenie bada� w jego ramach. �aden autorczy to filozof, malarz, czy poetachyba nie wie, co otrzyma na ko�cu, i na odwr�t, gdy zostaje zako�czony ci�ki wysi�ek - nad prac� dyplomow�, dzie�em filozoficznym, obrazem itd. -jest bardzo prawdopodobne, �e efekt ko�cowy jest inny ni� pocz�tkowe zamierzenia. Ciekawe by�oby wi�c wiedzie�, jak wygl�da�y pocz�tkowe plany autor�w Bitvvy pod Grunwaldem, Pana Tadeusza i Potopu... Nie nale�y oczywi�cie przesadza� z t� og�lno�ci�: praca dyplomowa o tytule Generatory elektryczne wymaga�aby w praktyce zbyt wielkiego wysi�ku, aby napisa� tekst odpowiadaj�cy tytu�owi. Zalecan� sztuczk� jest uzupe�nienie tytu�u odpowiednim podtytu�em. Zawsze jednak warto mie� jasno sprecyzowany cel pracy i zmienia� go tylko w uzasadnionych przypadkach. Zacznij wi�c od ustalenia tytu�u pracy i od naszkicowania jej prowizorycznego planu (spisu tre�ci). Przygotuj od razu oddzielne teczki na poszczeg�lne rozdzia�y: b�dziesz m�g� (mog�a) w nich przechowywa� lu�ne notatki. W ten spos�b badania stopniowo - krok po kroku - nabior� rumie�c�w. R�wnie� ustalony plan pracy mo�e ulec zmianie, ale wszystko to b�dzie si� odbywa�o w spos�b naturalny. Zbieranie materia��w Materia��w do pracy dyplomowej mo�na szuka� w bardzo r�nych miejscach; w og�lno�ci �r�d�a takich materia��w mo�na podzieli� na dwie grupy - uczelniane i pozauczelniane. Je�li chodzi o badania literaturowe, nie powinny si� one ogranicza� do pozycji podanych przez promotora - student powinien przeczyta� lub przejrze� mo�liwie jak najwi�cej ksi��ek i artyku��w (tak�e napisanych w obcych j�zykach). Promotor na pewno bardzo doceni ka�dy Tw�j wysi�ek w tym zakresie, a ca�� prac� oceni uwzl�dniaj�c r�wnie� Twoje ch�ci i umiej�tno�ci rozgl�dania si� woko�o i aktualizacji tekstu a� do ostatniego dnia (nieraz zdarza si�, �e wprowadzenie do maszynopisu naj�wie�szej informacji wzi�tej z gazety nadaje pracy nieoceniony powiew aktualno�ci). Wystawisz sobie natomiast bardzo z�e �wiadectwo, je�li podany w pracy wykaz wykorzystanej literatury b�dzie zawiera� tylko podr�czniki obowi�zuj�ce w trakcie studi�w: ka�dy z cz�onk�w komisji pomy�li sobie "on w og�le nic nie czyta!" Podobne wra�enie zrobi wykaz sk�adaj�cy si� tylko z publikacji polskoj�zycznych. Gdy praca dyplomowa koncentruje si� w szczeg�lno�ci na jednej g��wnej specjalistycznej publikacji, koniecznejest si�gni�cie do podstawowych �r�de� bibliograficznych, na kt�rych opiera si� ta publikacja. Mo�e bowiem wyst�pi� taka sytuacja, �e czytaj�c artyku� kt�rego� z prekursor�w (autor�w podstawowych �r�de�) natrafisz na inne idee lub pomys�y, kt�re - po skonfrontowaniu z wynikami p�niejszych bada� - umo�liwi� Ci zrobienie dalszego kroku w stosunku do wspomnianej g��wnej publikacji. Ponadto warto czasem napisa� list do autora jakiej� starszej publikacji, kt�ra wydaje Ci si� ciekawa, z pro�b� o przys�anie ewentualnych nowszych jego artyku��w na dany temat. Nie kr�puj si�, �e jeste� tylko studentem - nie ma nic przyjemniejszego dla autor�w publikacji naukowych (kt�rzy cz�sto cierpi� na kompleks, �e nikt ich nie czyta) ni� taki w�a�nie odzew na ich prace! W trakcie poszukiwa� bibliograficznych, przy ka�dej bytno�ci w nowej bibliotece nie ograniczaj si� do proszenia o ksi��ki czy artyku�y, kt�rych dane bibliograficzne znasz i kt�rych bezpo�rednio potrzebujesz, ale pogrzeb - o ile to jest mo�liwe - na p�kach zawieraj�cych ksi��ki zbli�one do Twojego tematu, przegl�dnij nabytki jeszcze nie skatalogowane, zagl�dnij do katalogu rzeczowego. Mo�esz w ten spos�b dokona� wa�nych odkry�. Niekt�re biblioteki maj� r�wnie� wykaz zbior�w innych bibliotek, a czasem dysponuj� te� komputerowymi bazami danych bibliograficznych. A zatem zar�wno przy poszukiwaniu konkretnych prac, jak i przy korzystaniu z katalog�w rzeczowych, nie nale�y ogranicza� si� tylko do posiadanych ju� "fiszek". Zacznij te� zwraca� uwag� na zawiadomienia o zjazdach, konferencjach, seminariach itp. o tematyce zwi�zanej z Twoj� prac�. Je�li masz zamiar wzi�� udzia� w takiej imprezie, porozum si� ze swoim promotorem. W wielu przypadkach mo�e on za�atwi� Ci zaproszenie na tak� imprez�, pom�c w uzyskaniu zwolnienia z wp�aty wpisowego lub przynajmniej w obni�eniu koszt�w uczestnictwa. Nawet je�li ma�o zrozumiesz z wyg�aszanych referat�w, to zaczniesz przyzwyczaja� si� do �rodowiska, poznasz nowe osoby, b�dziesz m�g� (mog�a) podej�� do autor�w tych referat�w, kt�re Ci� zaciekawi�, i poprosi� o wr�czenie b�d� przys�anie materia��w. Nie b�j si�: takie pro�by w wi�kszo�ci przypadk�w nie przeszkadzaj� danej osobie lecz - wr�cz przeciwnie - schlebiaj� jej. Materia�y pochodz�ce od takich os�b b�d� z pewno�ci� bardzo cenne dla Twojej pracy - s� one naj�wie�sze i cz�sto nowatorskie. Wywiady Inn� metod� zbierania materia��w poza uczelni� jest przeprowadzanie wywiad�w. W takim przypadku wskazane jest zacz�� od wywiad�w z osobami mniej wa�nymi, co pozwala na nabycie pewnej praktyki w tym zakresie i unikni�cie r�nego rodzaju gaf, przeocze� i b��d�w w rozmowie z osobami bardziej utytu�owanymi. Dobrzejest mie� przygotowany formularz z danymi osobowymi: imi�, nazwisko, stopie� naukowy i stanowisko osoby udzielaj�cej wywiadu; miejsce i data wywiadu; pytania. W cz�ci po�wi�conej pytaniom formularz musi by� "dynamiczny". Warto ka�demu rozm�wcy zada� nast�puj�ce pytanie: "Czy m�g�by Pan zasugerowa� jakie� dodatkowe pytanie, kt�re nale�a�oby zada� Panu i innym osobom, z kt�rymi b�d� jeszcze rozmawia�?" Z regu�y ekspert, do kt�rego skierujesz takie sprytne pytanie, potraktuje je jako schlebiaj�ce mu i zaproponuje takie inteligentne pytania, kt�re pozwol� Ci zab�ysn�� przy dalszych rozmowach i podnios� poziom Twojej pracy dyplomowej. Podstawowe wyniki ka�dego wywiadu nale�y zamie�ci� w tek�cie pracy, nale�y le� poda� syntez� wynik�w po ich przetworzeniu statystycznym (uwa�aj, aby pr�bka by�a reprezentatywna, gdy� b�d�c studentem wy�szej uczelni nie wypada uto�samia� wywiadu robionego do cel�w naukowych z wywiadem dziennikarskim). Pe�ny tekst opisuj�cy wyniki wywiad�w powinien by� umieszczony w za��cznikach do pracy, gdzie te� powinny znale�� si� dane osobowe wszystkich rozm�wc�w. Jest rzecz� oczywist�, �e ka�dego z nich nale�y w odpowiednim momencie spyta�, czy nie ma nic przeciwko rozpowszechnianiu jego pogl�d�w. Analizowanie i przetwarzanie materia��w W tej cz�ci pracy nale�y dokona� analizy i syntezy materia��w. Pierwsz� rzecz�, o kt�r� nale�y tu zadba� , to du�a szybko�� przegl�dania zgromadzonych materia��w. Musisz si� tak zorganizowa�, aby pracowa� szybko i rozstrzyga� w prawid�owy spos�b - kt�re dokumenty s� potrzebne, kt�re s� do wyrzucenia, a kt�re do zbadania w drugiej kolejno�ci. ka�dy dokument wpisz do specjalnego arkusza ewidencyjnego, z ewentualnym zaznaczeniem interesuj�cych Ci� stron dokumentu. Wa�ne jest, aby materia��w do analizy i syntezy nie by�o zbyt du�o; je�li masz taki k�opot, skseruj z ka�dego dokumentu interesuj�ce Ci� partie. Takie dokumenty mo�na w�o�y� na razie do teczek przeznaczonych na poszczeg�lne rozdzia�y pracy; to samo dotyczy arkuszy ewidencyjnych. Kserokopie s� bardzo wskazane jeszcze dlatego, �e oszcz�dzaj� przepisywania: tablice skr�t�w, cytaty, s�owniczki termin�w, wykazy literatury i tym podobne elementy pracy mo�na bardzo szybko sporz�dzi� za pomoc� no�yczek, kleju i niewielkiego przycisku (wszystko to, oczywi�cie, zostanie potem dopracowanejak nale�y). Dla ka�dej pozycji, kt�r� uznasz za wart� wykorzystania w pracy, sporz�d� natychmiast pe�ny opis bibliograficzny (jak to si� robi - patrz str. 55) i podaj -je�li nie jest to publikacja og�lnie dost�pna - miejsce, gdzie to opracowanie mo�na odszuka�. W�� notatk� do teczki z napisem "Literatura", od razu w porz�dku alfabetycznym. Redagowanie spisu literatury przeprowadzaj z benedykty�sk� cierpliwo�ci�; w szczeg�lno�ci nie ufaj cytowaniom sporz�dzonym przez inne osoby i staraj si� - je�li to mo�liwe - samemu dotrze� do oryginalnego �r�d�a. Ostatnia rada: nie sied� godzinami nad problemem, kt�rego nie rozumiesz; zapisz go i czytaj dalej. Mo�e si� bowiem zdarzy�, �e po paru stronach w�ze� si� sam rozwi��e. Kolejne etapy przygotowywania pracy O ile zbieranie, analizowanie i kontrolowanie danych, a tak�e studiowanie literatury to czynno�ci niezb�dne dla prawid�owo�ci bada� prowadzonych w ramach pisanej pracy, to jej najwa�niejsz� cz�ci� jest faza rodzenia si� pomys�u i faza rozmy�lania nad opracowywanym tematem. W miar� post�pu w pisaniu, b�d� Ci si� rodzi�y nowe my�li. Mog� Ci przyj�� do g�owy w dowolnym momencie i miejscu. Zapisuj je na ka�dym �wistku papieru, kt�ry Ci wpadnie w r�ce. Po�niej nakleisz go na kartk� i w�o�ysz do teczki z odpowiednim rozdzia�em pracy. Je�li pomys�y nachodz� Ci� seriami, zapisuj je w dowolnej kolejno�ci (zauwa�, �e autorzy tej ksi��ki robi� w tym momencie to samo!). Oznaczje numerami odpowiednich rozdzia��w i ewentualnie podrozdzia��w. A potem no�yczki, klej i do teczki... Tak stopniowo powstanie gotowa praca. Jest to stara metoda, ale raczej trudna do ulepszenia nawet w dobie komputer�w. Je�li chodzi o szczeg�y dotycz�ce bada�, nie mo�na poda� jakich� og�lnych zasad, kt�re nadawa�yby si� dla wszystkich, tak zr�nicowanych dziedzin nauki. Nawet danie rad dla jednego okre�lonego tematu jest trudn� spraw�. B�dzie musia� promotor przyj�� na siebie rol� osoby udzielaj�cej konkretnych wskaz�wek dla konkretnego zakresu bada�. Studenci niekt�rych kierunk�w studi�w s� w tej szcz�liwej sytuacji, �e mog� korzysta� ze skrypt�w po�wi�conych pisaniu pracy dyplomowej z okre�lonej specjalno�ci (patrz - Nota bibliograficzna). Autorzy niniejszego podr�cznika ogranicz� wi�c si� do stwierdzenia, �e nigdy nie nale�y niczego przyjmowa� z g�ry; trzeba by� dociekliwym i nieufnym w stosunku do czytanych wyja�nie� - nawet gdyby by�y napisane przez noblist�. W�oski filozof, Benedetto Croce, napisa�: "Uwierzenie, �e si� definitywnie rozwi�za�o jaki� problem, oznacza kres �ycia i koniec historii". Jeden z przyjaci� w�oskiego autora tej ksi��ki tak przepi�knie 1. uj�� analogi� pomi�dzy badaniami naukowymi a �ledztwem policyjnym (w wolnym przek�adzie polskim): "Metodologia bada� w niekt�rych dziedzinach ma wiele cech wsp�lnych z powie�ciami detektywistycznymi.